Marian Brandys

Nieboska komedia 
Cz. V cyklu "Koniec świata szwoleżerów"

I 
W pismach politycznych Walentego Zwierkowskiego przetrwał dla 
potomności opis godnego uwagi dokumentu. Chodzi o obwieszczenie 
świeżo mianowanego wówczas gubernatorem Warszawy generała 
Wojciecha Chrzanowskiego, wydane w tydzień po wydarzeniach 15 
sierpnia i będące niejako tych wydarzeń oficjalnym zamknięciem. 
"Warszawa 22 sierpnia 1831 
G(enerał) gubernator miasta Warszawy 
Smutne wypadki nocy 15 sierpnia rb., przez które powaga praw 
zachwiana, a tym samym porządek i bezpieczeństwo publiczne 
zagrożone zostały, wskazały potrzebę szybkiego i przykładnego 
ukarania przestępnych. W tym celu przytrzymane pod sąd wojenny 
nadzwyczajny oddane zostały następujące osoby: 
1. ksiądz Kazimierz Aleksander Pułaski; 2. ksiądz Ignacy 
Szynglarski, kapelan wojskowy; 3. Jan Czyński, pełniący obowiązki 
audytora; 4. Ignacy Romuald Płużański, sekretarz Komitetu 
Rozpoznawczego; 5. Michał Radoszewicz, pisarz Komisji Wojny; 6. 
Maciej Koziński, adiunkt komisarza wojennego; 7. Cyryl Grodecki, 
były sędzia trybunału wołyńskiego; 8. Franciszek Salezy 
Dmochowski, były redaktor; 9. Jan Brawacki, doktór wojskowy; 10. 
Tomasz Wolski, dymisjonowany żołnierz; 11.. Teofila Kościałkowska, 
kawiarnię utrzymująca; 12. Józef Czarnecki, szynkarz: 13. Wincenty 
Dragoński, służący oficerski; 14. Stanisław Sikorski, nieprawnie 
oficerem mieniący się; 
z których: Tomasz Wolski, Józef Czarnecki, Wincenty Dragoński, 
Stanisław Sikorski za przyczynienie się bezpośrednio do rozruchów 
nocy 15 sierpnia br. i następnych stąd morderstw, na karę śmierci 
skazani i w moc tego wyroku rozstrzelani zostali; zaś Teofili 
Kościałkowskiej na karę śmierci tymże wyrokiem skazanej generał 
gubernator z mocy udzielonej sobie władzy na lat trzy do kajdan 
naznaczoną karę zmienił. W końcu Ignacego Szynglarskiego 
księdza...; księdza Kazimierza Pułaskiego, Jana Czyńskiego, 
Ignacego Płużańskiego, Michała Radoszewicza, Macieja Kozińskiego, 
Cyryla Grodeckiego, Franciszka Dmochowskiego i Jana Brawackiego od 
zarzutów należenia do bezprawiów w nocy z dnia 15 na 16 sierpnia 
rb. w stolicy zaszłych z mocy paragrafu 415 ordynacji kryminalnej 
zupełnie uwolnionych z aresztu na wolność wypuścić rozkazałem. 
(podpisano) gen. dyw. Wojciech Chrzanowski". 
Niemal równocześnie z podaniem do wiadomości publicznej 
komunikatu, z którego ludność stolicy dowiadywała się po raz 
pierwszy o wszczęciu postępowania śledczo-sądowego przeciwko 
mniemanym winowajcom zaburzeń 15 sierpnia, zostały wykonane 
orzeczone przez Sąd Wojenny Nadzwyczajny wyroki śmierci. Ten 
podejrzany pośpiech wszystkich zadziwił. Wielu kronikarzy 
powstania wyraża pogląd, że gdyby i poprzednio sprawiedliwość 
powstańcza była tak rychliwa, nie doszłoby może wcale do krwawych 
samosądów sierpniowych. 
Skazanych "burzycieli i oprawców" rozstrzelano w tym samym 
miejscu, gdzie przed tygodniem rozszalały tłum wojskowych i 
cywilów pastwił się nad zwłokami eks-szwoleżera generała Antoniego 
Jankowskiego. "W godzinach bardzo rannych - wspomina Walenty 
Zwierkowski - niespodziewanie orszak pod silną eskortą jazdy 
otaczający dwa wozy, na których siedziało czterech skazanych na 
śmierć*, (* Na plac Zamkowy przywieziono czworo skazańców: Józefa 
Czarnieckiego, Wincentego Dragońskiego, Stanisława Sikorskiego i 
Teofilę Kościałkowską [vel Kościałowską]; piątego skazanego na 
karę śmierci Tomasza Wolskiego, dymisjonowanego żołnierza, 
rozstrzelano o tej samej porze na Nowym Mieście - w pobliżu domu, 
z którego wyszedł na swą drogę męczeństwa major Walerian 
Łukasiński.) przejechał przez Krakowskie Przedmieście, prawie 
lotem błyskawicy stanął pod Zygmuntem, gdzie z Zamku Królewskiego 
mocne oddziały piechoty wyszły, zatamowały wyjazdy i wychód od 
Podwala, Starego Miasta, Senatorskiej ulicy, tak, że tylko lud, 
który za więzionymi postępował, mógł się zbliżyć. Jazda 
eskortująca stanęła za więzionymi, przez co i tym (tzn. 
postępującym bezpośrednio za skazanymi - M.B.) utrudniono 
przystęp. Koło zrobione na placu potrójnym szeregiem uzbrojonych w 
bagnety innym zbliżenie się tamowało. Postawiono osądzonych przy 
murze, na którym pomalowano fałszywe okna, i natychmiast 
rozstrzelano, trupów sprzątnięto, kobietę ułaskawioną do więzienia 
odwieziono. Wszystko to stało się z taką szybkością, że masa ludu 
dopiero po dokonaniu egzekucji dowiedziała się o ukaraniu. Czyn 
ten oburzył bardzo wielu, a lubo nie nastąpiła eksplozja, 
jednakowoż nienawiść i nieukontentowanie przeciw Krukowieckiemu do 
wysokiego stopnia okazywać się zaczęło..." 
Z zapisów Zwierkowskiego wyłania się dokładny obraz ówczesnej 
sytuacji politycznej. Utworzony 17 sierpnia nowy rząd powstańczy 
pod prezydencją generała Krukowieckiego - godząc się na 
uniewinnienie aresztowanych przywódców Towarzystwa Patriotycznego 
a ukaranie śmiercią nikomu nie znanych "prostych wykonywaczy 
wieszań" - dążył najwidoczniej do załatwienia "sprawy 15 sierpnia" 
w sposób kompromisowy. Ale kompromis ten nie zadowolił nikogo. 
Konserwatyści nie mogli darować generałowi prezesowi, że mając w 
ręku tylu wybitnych działaczy Towarzystwa Patriotycznego, nie 
skorzystał z okazji do uwolnienia się od nich raz na zawsze. Na 
wieść o uniewinnieniu z braku dowodów najważniejszych oskarżonych, 
jedna z pierwszych dam "społeczeństwa" warszawskiego, teściowa 
Adama Czartoryskiego, stara księżna z Zamoyskich Sapieżyna* (* 
Była ona także teściową księżnej Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny, 
wspomnianej parokrotnie w korespondencji Zygmunta Krasińskiego z 
Henrykiem Reeve'em.) pofatygowała się osobiście do generała 
Krukowieckiego, aby wybłagać u niego wyroki śmierci także dla 
klubistów. 
Jeszcze bardziej niezadowolona była lewica, dla której 
rzeczywistymi winowajcami wydarzeń sierpniowych byli rzecznicy 
polityki konserwatywnej w rządzie i w wojsku*. (* Uważano tak nie 
tylko na lewicy. Dowódca gwardii narodowej wojewoda Antoni 
Ostrowski, ustępując ze swego stanowiska, oświadczył publicznie, 
że "rząd dawnego składu i wódz Skrzynecki są głównymi sprawcami 
nocy 15 sierpnia, którzy takową wywołali przez swe postępowanie, 
przez dyplomatyzowanie, a nie walczenie z nieprzyjacielem".) 
W ukaraniu śmiercią czterech "prostych wykonywaczy na latarnie 
wzięcia", wybranych na chybił trafił z "rozdąsanego" pospólstwa 
stolicy, Zwierkowski dopatruje się chęci zatarcia właściwego sensu 
"nocy narodowej pomsty". "Jakichże to rostrzelano? - obrusza się w 
swoich zapiskach - oto czterech rodaków: szynkarza, 
dymisjonowanego żołnierza, sługę oficerskiego i nieprawnie 
oficerem mieniącego się. I ci to padli ofiarą, nie mając ani 
protekcji żadnej silnej partii, ani wstawienia się jakiej 
znaczącej osoby. Padli dla przykładu, dla zaspokojenia żądań 
partii chcącej przykładu, chcącej krwi braterskiej, aby siebie 
uniewinnić, chociaż jej bez porównania sami swymi działaniami 
więcej wytoczyli". 
Nie ma co do tego żadnych wątpliwości, że na śmierć wybrano ludzi 
przypadkowych, najmniej znaczących, nie mogących liczyć na żadną 
protekcję; - innych - tak samo może albo i więcej obciążonych, ale 
z widokami na wstawiennictwo wysoko postawionych osób - 
potraktowano bez porównania łagodniej. Zwraca na to uwagę wielu 
kronikarzy powstania, wśród nich generał Ignacy Prądzyński, 
świadek w danym wypadku jak najbardziej bezstronny. Wystawiając 
całą okropność morderstw dokonanych w nocy 15 sierpnia, Prądzyński 
podaje dla przykładu, że "odznaczał się w tej krwawej robocie 
chłopiec zaledwie z dziecięcego wieku wychodzący, Czarnomski, 
który dla żołnierskiej ochoty, jaka się w nim okazywała i przez 
wzgląd na stryja, będącego generałem, podporucznikiem 2-go pułku 
ułanów był mianowany". Otóż dowiadujemy się od Prądzyńskiego, że 
owego generalskiego bratanka - jakkolwiek o jego wyczynach było 
głośno w całej Warszawie - nie próbowano nawet oddawać pod sąd; 
ukarano go po domowemu, według starego patriarchalnego obyczaju: 
dowódca jego dywizji generał Kazimierz Skarżyński kazał po prostu 
ściągnąć z niego mundur i spuścić mu tęgie lanie. 
Dokumentacja pierwszych dni po 15 sierpnia układa się w 
dramatyczny scenariusz literacki. Z pożółkłych rękopisów i starych 
ksiąg wynurzają się postacie i sceny godne pióra Szekspira. W 
Warszawie wiedzą już wszyscy, że powstanie zmierza do 
nieuchronnego upadku. Pięciogłowy Rząd Narodowy, nie mogąc 
sprostać sytuacji, podaje się do dymisji. Rozpacz podnieca umysły 
i przyczynia się do zaostrzenia konfliktów politycznych i 
społecznych. Powstańcza lewica przegrała w dniu 15 sierpnia swoją 
wielką szansę, bo nie udało się jej skierować gniewu ludu na tory 
przewrotu politycznego*. (* W Towarzystwie Patriotycznym ścierały 
się podobno dwa projekty przewrotu politycznego: jeden Czyńskiego 
i Pułaskiego zalimitowania sejmu i przekazania władzy 
dyrektoriatowi, złożonemu z 9 osób, wśród których byliby przywódcy 
Towarzystwa [m.in. Walenty Zwierkowski]; drugi Mochnackiego, by 
pełnię władzy przekazać gen. Krukowieckiemu. Na posiedzeniu 
Towarzystwa, odbytym 16 sierpnia, zwyciężył wniosek Czyńskiego; 
klub postanowił domagać się utworzenia dyrektoriatu. Zamiarom tym 
przeszkodziły aresztowania przywódców Towarzystwa, dokonane przez 
gen. Chrzanowskiego. Wniosek o utworzenie dyrektoriatu wniósł pod 
obrady sejmowe 17 sierpnia kasztelan Narcyz Olizar. Sejm wniosek 
Olizara utopił w komisjach, a bojąc się nowych rozruchów, 
powierzył władzę "bohaterowi nocy sierpniowej" generałowi 
Krukowieckiemu.) Po 15 sierpnia rusza do ataku na władzę najwyższą 
powstańcza prawica. Nadzieją konserwatystów jest sprawujący 
funkcję naczelnego wodza generał Henryk Dembiński*, (* Po 
usunięciu Skrzyneckiego Dembiński został mianowany zastępcą 
naczelnego wodza. Dopiero ustępujący Rząd Narodowy "nie chcąc 
pozostawiać armii bez głowy" przesłał mu formalną nominację na 
naczelnego wodza.) znany ze swej nienawiści do klubistów, 
ulegający wpływom ciągle jeszcze obecnego w głównej kwaterze 
generała Skrzyneckiego oraz trzech prominentów konserwatywnego 
Klubu Obywatelskiego: swego siostrzeńca Aleksandra margrabiego 
Wielopolskiego*, (* Jego pełne nazwisko brzmiało: Aleksander 
hrabia Wielopolski, margrabia Gonzaga Myszkowski.) Leona hrabiego 
Rzewuskiego (tego, co w grudniu 1830 roku rozpędzał Towarzystwo 
Patriotyczne) i Pawła Popiela - przyszłego papieża polskiego 
konserwatyzmu. Przez dwa dni Warszawie zagraża wojskowy zamach 
stanu. Wysłany przez Dembińskiego w awangardzie, generał Wojciech 
Chrzanowski przywłaszcza sobie uprawnienia gubernatora i dokonuje 
aresztowań wśród klubistów. Na ulicach pojawiają się armaty. 
Wojsko obejmuje dozór nad najważniejszymi gmachami rządowymi. Ale 
prawica również nie może się zdobyć na wygranie swej szansy do 
końca. 
"Przeważna część sejmu i ludzie porządku oczekiwali wystąpienia 
wodza - wspomina jeden z organizatorów przygotowywanego puczu, 
Paweł Popiel - Dembiński wezwany zbliżał się do Warszawy, przysłał 
naprzód generała Chrzanowskiego, na którego energię liczono [...] 
Trzeciego dnia stanął Dembiński ze sztabem na Czystem. Tam go 
odwiedziłem i zdałem sprawę z wypadków, stanu miasta. Gwałtowny, 
oświadezał się za użyciem najsurowszych środków. Nazajutrz 
przybywa do Warszawy, staje w Namiestnikowskim pałacu. Wchodzimy w 
radę z Wielopolskim. Co czynić? Korzystając ze zgrozy położenia, 
uniesień Dembińskiego i jego wpływu na wojsko, nakłonić go do 
ogłoszenia się dyktatorem, a dla sankcji władzy i przerażenia 
spisku równocześnie pięciu klubistów oddać pod sąd wojenny i 
rozstrzelać. Wielopolski, siostrzeniec Dembińskiego, mający 
przewagę nad jego umysłem, skłonił go do tej myśli, która jedna 
mogła zbawić sprawę, i dlatego też przypadła do heroicznego 
charakteru Dembińskiego. Przyrzeka, decyduje się, każe sobie 
napisać odezwę; umówione, jaki komu urząd przeznaczy. W nocy 
odezwa napisana. O 5 i 1/2 rano idziemy we dwóch do Dembińskiego, 
aby podpisał. Leżał w łóżku. Wielopolski sam wchodzi; zaczyna się 
dyskusja; Dembiński zadrżał przed odpowiedzialnością, odmówił 
podpisu, chcąc w takiej chwili działać legalnie. Wielopolski w 
największej furii wypada z pokoju i targając proklamację, mówi do 
mnie: Cet imbecile recule! (Ten niedołęga wycofuje się!)... 
Przez dwa dramatyczne dni po wydarzeniach 15 sierpnia naczelna 
władza powstania leży na ulicy. Podejmuje ją wreszcie ten, który 
od samego początku sposobił się do jej objęcia: generał piechoty 
Jan Stefan hrabia Krukowiecki. 
Krukowiecki jest jeszcze ciągle postacią tajemniczą, nie 
rozszyfrowaną przez historyków do końca. Niektórzy kronikarze 
powstania - na czele z majorem Karolem Forsterem., adiutantem 
Krukowieckiego i jego pierwszym biografem - widzą w nim "stałego 
żołnierza, honorowego człowieka i prawego Polaka", któremu ludzka 
zawiść zaszargała opinię u współczesnych i potomnych*. (* Przy 
okazji warto przytoczyć opinie o krukowieckim wielkiego księcia 
Konstantego, pochodzącą z jego "Uwag o generałach polskich" 
spisanych na żądanie cesarza Mikołaja po jego wstąpieniu na tron. 
"Krukowiecki, generał brygady i dywizji piechoty. Człowiek w 
najwyższym stopniu lekkomyślny i to pod każdym względem. Doskonały 
frontowy, w czasie wojny oficer bardzo zdolny. Lecz jest on w 
stanie w jednej chwili zapomnieć o wszystkim, jeżeli dana mu 
będzie wola; potrzeba koniecznie trzymać go krótko i nie 
przebaczać mu drobiazgów. Może być bardzo pożyteczny, jeżeli 
będzie trzymany w rygorze; człowiek chełpliwy, wdaje się z 
oficerami w niewłaściwe rozmowy. Zapalający się gniewem, prędki do 
kłótni, dlatego powtarzam, iż można go trzymać tylko przez bojaźń 
srogiej odpowiedzialności, lecz trzeba jednocześnie obchodzić się 
z nim z najzimniejszą krwią. Brygada jego jedna z najlepszych w 
armii; utrzymana w takim porządku, iż lepszego żądać nie 
można...".) Inni świadkowie zdarzeń - wśród nich Walenty 
Zwierkowski i jego koledzy z Towarzystwa Patriotycznego - w 
ostatecznym rozrachunku z Krukowieckim uznają go za łotra, 
przeniewierce i zdrajcę powstania. Juliusz Słowacki w Beniowskim 
nazwie go "miasta Wallenrodem". 
Po utracie w maju 1831. r. gubernatorstwa stolicy, odebranego mu w 
wyniku awantur ze Skrzyneckim, Krukowiecki - rozgoryczony i 
wściekły - wycofał się z życia publicznego i osiadł na wsi, w 
majątku posagowym żony. Ale Warszawy z oczu nie spuszczał. Pojawił 
się w niej znowu w początkach lipca, kiedy w stolicy głośno już 
mówiono o potrzebie odebrania naczelnego wodzostwa jego 
znienawidzonemu wrogowi Skrzyneckiemu. Za przyczynę powrotu 
podawał sprawy rodzinne. Przywiózł z sobą swego najstarszego synka 
Konstantego, aby go umieścić w szkole na Żoliborzu. Tymczasem, 
wkrótce po przyjeździe, zdarzył się nieszczęśliwy wypadek: 11 
lipca chłopczyk wypadł z okna na pierwszym piętrze i ciężko się 
potłukł. Odtąd generał większość swego czasu spędzał przy łóżku 
syna, a w czasie jego rekonwalescencji woził go z sobą wszędzie, 
nawet do Izby Poselskiej. W notatce, pisanej przez generała 
nazajutrz po nocy 15 sierpnia, odnajduje się zdanie: "Kostuś cały 
dzień był dobrze"*. (* Wszystkie te szczegóły czerpie z nader 
interesującej a nie wydanej dotychczas pracy o Krukowieckim, pióra 
historyka dra Mieczysława Chojnackiego.) Obrońcy Krukowieckiego 
powołują się na tę czułą miłość ojcowską, aby dowieść, że generał 
nie miał głowy ani czasu na spiskowanie z klubistami, o co 
posądzali go konserwatyści i umiarkowani. "Czyż podobnie tkliwy i 
egzaltowany ojciec mógł planować polityczne przewroty i 
bestialskie rzezie, będąc pochłonięty czuwaniem przy łóżku 
ukochanego dziecka?" - zadaje sobie pytanie autor jedynej bodaj (i 
dotąd w rękopisie) biografii Krukowieckiego, dr Mieczysław 
Chojnacki. Inni natomiast dopatrują się w tym demonstrowaniu przez 
generała uczuć rodzinnych jedynie pretekstu, mającego uzasadnić 
jego pobyt w Warszawie, bądź - przemyślanego chwytu 
propagandowego. Wiadomo bowiem skądinąd, że w dziedzinie 
autoreklamy był Krukowiecki arcymistrzem. "Był wśród nas człowiek 
- napiszą o nim później w poufnym okólniku ostatniego rządu 
powstańczego - który nie spotkał na ulicy żołnierza, żeby go nie 
zaczepił i nie zapewniał, że on jeden w stanie jest poprowadzić go 
tam, gdzie czeka zwycięstwo lub śmierć chlubna, nie spotkał 
obywatela, żeby mu nie przypomniał, że wszelkie układy z Rosją są 
próżne i zwodnicze [...] Na moje siwe włosy przysięgam - zaklinał 
się przed narodem - że pierwej w Warszawie jeść będą szczury, nim 
pozwolę miastu się poddać". 
Historycy zgadzają się co do tego, że drogę do władzy utorowało 
Krukowieckiemu przede wszystkim stronnictwo ruchu; ono też 
przeżywało największe rozczarowanie, kiedy kolejny "kolos zaufania 
publicznego" odsłonił swe prawdziwe oblicze. "Krukowiecki 
szkaradnie mnie oszukał i wszystkich nas rewolucyjnych patryotów - 
skarżył się Maurycy Mochnacki w pierwszym po upadku powstania 
liście do rodziców. - Przed nocą 15 sierpnia widywał się ze mną 
dosyć często, grał rolę poczciwego człowieka. Zapewniał, że jeżeli 
weźmie władzę, rozwinie natychmiast wszystkie środki ratowania 
kraju, jakie mu podawaliśmy. Te środki były następujące: 1) usunąć 
od rządu całą partyą Czartoryskiego i Skrzyneckiego, tudzież 
nieznośniejszą jeszcze partyą de juste-milieu (umiarkowaną), 
partyą Niemojowskich, którą opanowała mania władzy, nie 
usprawiedliwiona żadnym talentem, żadną mocą ducha i głowy (nie 
mógł darować Mochnacki swoim dawnym kolegom z redakcji "Kuriera 
Polskiego" braciom Niemojowskim, że >>w rewolucji trzymali się 
formy jak podchmielony płotu<< - M.B.). W momentach krytycznych 
Krukowiecki przyrzekł, że nikt z tych hreczkosiejów kaliskich, 
doktrynerów i magów nie wejdzie do rządu. 2) Zaliwskiego, który 
miał wziętość u ludu, uczynić naczelnikiem straży bezpieczeństwa, 
a Zwierzchowskiego (Zwierkowskiego - M. B.) popularnego i 
poczciwego człowieka, komendantem gwardyi narodowej. 3) Poruczyć 
główne funkcye rządowe ludziom młodym, rewolucyjnym, pełnym zasług 
i zdolności. 4) Obwarować barykady, podłożyć wszędzie prochy, żeby 
w razie przemocy Moskale razem z brukiem w powietrze wylecieli 
[...] Stary lis pochlebiał młodzieży, od której wszystko zależało. 
Zyskał popularność przywarami złego rządu, który sprawę naszą do 
upadku widocznie nachylał. Nieszczęście publiczne, błędy 
Czartoryskiego i upór Skrzyneckiego nadawały Krukowieckiemu 
przewagę. Rozjątrzenie umysłów było wielkie. Lud się rozdąsał, 
Moskale coraz ściślej nas otaczali [...] Krukowiecki pokazał się 
ludowi w nocy 15 (sierpnia) pod pozorem ukrócenia nieładu, 
rzeczywiście dla zalecenia siebie samego popularnym względom. 
Obwołano go najprzód gubernatorem, nazajutrz został wszystkiem, 
gdyż rząd z pięciu złożony rozsypał się. Czekaliśmy niecierpliwie 
naszego systematu, lecz wszystka nadzieja została omylona. Stary 
intrygant ogarnąwszy władzę, rozdzielił ją między Kaliszanów, gdyż 
na to, co mu dała noc 15 (sierpnia) imieniem ludu, chciał zyskać 
sankcyą od sejmu, ani jednego warunku nie dotrzymując rewolucyi. 
Zaliwskiego pod marnym pozorem z stolicy oddalił, komendę gwardyi 
narodowej dał Łubieńskiemu (Piotrowi). Chrzanowskiego, 
najpodlejszego z generałów, utrzymał na gubernatorstwie, prochów 
nie podłożył, barykad nie umocował, żadnego nawet rozporządzenia 
nie zrobił do obrony ulic i domów, (a przecież) Warszawa powinna 
być drugą Saragossą. Ale co gorsza, pod pozorem opatrzenia stolicy 
w żywność wyprawił Ramoryna* (* Girolamo Ramorino, gen. dywizji. W 
najnowszych pracach historycznych stosuje się żeńską odmianę jego 
nazwiska: Ramorino - Ramoriny. W tekstach wcześniejszych używano 
także odmiany męskiej: Ramorino - Ramorina.) z najlepszą piechotą 
w liczbie 18 000 i najdzielniejszymi pułkami jazdy. Ludu nie 
uzbroił, mostu zwiniętego na placu Broni nie kazał przenieść na 
Pragę na przypadek rejterady; młodych rewolucyonistów, żeby mu nie 
zawadzali, starał się oddalić... Mógłżeby Krukowiecki tak 
postępować, gdyby u rządu znajdowali się ludzie rewolucyjni?... 
Bylibyśmy go kazali powiesić lub rozstrzelać, gdyby był 
czemkolwiek publiczną sprawę naraził na niebezpieczeństwo. 
Paskiewicz byłby nigdy nie zdobył Warszawy albo byłby się 
zagrzebał w gruzach tego miasta razem z całą jego ludnością". 
Rozczarowanie Mochnackiego, Zwierkowskiego i innych przywódców 
klubowych było z ich punktu widzenia aż nadto uzasadnione. 
Krukowiecki po dojściu do władzy nie patyczkował się z 
niewygodnymi sprzymierzeńcami. 18 sierpnia, na pierwszym 
posiedzeniu nowo ukonstytuowanego rządu przeforsował dekret o 
rozwiązaniu Towarzystwa Patriotycznego. Uwiadomił o tym stolicę 
"policjant kontrrewolucji" gubernator Chrzanowski, grożąc nie 
stosującym się do dekretu "skutkami prawnymi, takimi jak za 
dążenie do rozruchów i buntu". Zerwanie koniunkturalnego sojuszu z 
lewicą zgadzało się z rzeczywistym światopoglądem generała 
prezesa. "Byłem przeciw rewolucji - wyzna potem w swoich poufnych 
notatkach - bo za młodu będąc świadkiem z bliska rewolucji 
francuskiej i jej arcyzbrodni i okrucieństw (uczestniczył w 
wojnach przeciwko rewolucyjnej Francji jako oficer armii 
austriackiej - M.B.), mogłem sobie łatwo wystawić, co i u nas 
dziać się będzie, jeżeli rząd nie przedsięweźmie środków do 
uniemożliwienia jej wybuchnięcia". 
W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie dochowała się 
litograficzna podobizna Krukowieckiego, zrobiona z natury przez 
Jana Nepomucena Żylińskiego, na krótko przed wybuchem powstania. 
Ów Żyliński musiał być portrecistą niepoślednim, gdyż zuchwałe i 
zaczepne spojrzenie Krukowieckiego na portrecie zdaje się wyrażać 
te wszystkie przywary charakteru, jakie zwykli mu byli przypisywać 
kronikarze znający go osobiście. 
Julian Ursyn Niemcewicz ustami jednego z bohaterów swojej nie 
wydanej powieści o powstaniu listopadowym tak oto znęca się nad 
Krukowieckim: "widzę w tym człowieku zgubę Ojczyzny naszej, całego 
dzieła naszego, patrzaj, jakie on ma bladoniebieskie, jaskrawe, 
biegające oczy; takie właśnie miała Katarzyna II, takie podług 
portretów mieli Zebrzydowski, Radziejowski i wielu innych 
wichrzycieli, których w długim życiu swoim sam znałem. Ludzie tacy 
zamiast szlachetnej ambicji, mają niepohamowaną osobistą próżność, 
zamiast prawdziwego męstwa - junakierię, zamiast miłości dobra 
publicznego - wyłączną miłość siebie samych, lękam się, że ten 
człowiek zgubi nas". 
Literacka charakterystyka Niemcewicza przystaje do wielu faktów z 
życia Krukowieckiego. Jeden z najstarszych generałów polskich 
uważany był w armii za niepoprawnego intryganta, człowieka 
kłótliwego i wyjątkowego burdę (miał podobno na swoim rachunku 
przeszło pięćdziesiąt pojedynków). Musiał też być niezgorszym 
warchołem, skoro z dokumentacji samego tylko powstania 
listopadowego wiadomo, że oskarżano go dwukrotnie o niewykonanie 
rozkazów. Chłopicki po bitwie grochowskiej głosił wszem wobec, że 
należałoby go powiesić; Skrzynecki po Ostrołęce chciał go oddać 
pod sąd. W pierwszym wypadku uratowało go zejście eks-dyktatora ze 
sceny publicznej; w drugim - wstawiennictwo prezesa Rządu 
Narodowego księcia Czartoryskiego. O nienasyconej próżności i 
niezdrowych ambicjach Krukowieckiego najlepiej świadczy metoda, 
jaką wyszantażował był sobie po Grochowie stopień generała broni. 
Pamiętnikarz Leon Sapieha zarzuca nowemu władcy, że po objęciu 
prezesury w rządzie "małpował" w stosunkach z podwładnymi sposób 
mówienia i bycia... cesarza Mikołaja. 
Ale były też w biografii Krukowieckiego fakty inne - przemawiające 
na jego korzyść, jednające mu opinię "honorowego człowieka i 
prawego Polaka". W pierwszych latach Królestwa Kongresowego - na 
jednej z parad, prowadzonych przez w.księcia Konstantego - 
zapytany przez rosyjskiego generała Essakowa, dlaczego występuje 
bez orderów, Krukowiecki wypalił impetycznie: "Po co mnie order? 
Albo ja szelma? Albo ja szpieg, żeby mnie cesarz dawał ordery? Ja 
nic takiego nie popełniłem, abym na to zasłużył". Rozmowa miała 
wielu świadków i naraziła go na prześladowania ze strony wielkiego 
księcia Konstantego. W owym czasie trudno było o lepszy patent na 
patriotyzm. Uczuciowi i dumni warszawianie nigdy Krukowieckiemu 
tego "postawienia się" nie zapomnieli. Nie zaszkodziło mu nawet 
to, że w latach następnych pojawiał się na placu Saskim już z 
nieodzownym dla generała Królestwa Kongresowego orderem Stanisława 
drugiej klasy. 
Blisko czteromiesięczne rządy gubernatorskie Krukowieckiego w 
powstańczej stolicy również zapisały się dobrze w pamięci 
społeczeństwa. "Mianowany gubernatorem Warszawy rozwinął on 
nadzwyczajną energię i oddał sprawie powstania wielkie usługi - 
świadczy August Sokołowski. - Bezwzględny w postępowaniu, w 
obejściu szorstki, w pełnieniu swoich obowiązków gorliwy, w 
pracowitości niezmordowany, zaprowadził Krukowiecki w gwarnej 
stolicy w krótkim czasie wzorowy ład i porządek". Podobnie ocenia 
gubernatorskie zasługi Krukowieckiego niechętny mu w zasadzie 
kronikarz i uczestnik powstania generał Klemens Kołaczkowski: 
"Ustała anarchia panująca w mieście; umilkł zgiełk na ulicach; 
Honoratka odroczyła swoje schadzki; dziennikarze zaczęli się w 
pismach swoich miarkować; kluby zaprzestały swoich namiętnych 
pogróżek. Wkrótce zniknęła z bruku warszawskiego ta zgraja 
oficerów bez służby, gości kawiarń i miejsc publicznych, 
Krukowiecki wypłoszył ich wszystkich do pułków. Zakłady pod jego 
okiem rosły widocznie. Co dzień oddziały dobrze umundurowane i 
uzbrojone, po odbytej inspekcyi przez gubernatora, wychodziły do 
swoich korpusów. Nic nie uszło baczności Krukowieckiego: szpitale, 
magazyny żywności, okopy, policya, dzienniki, tajne schadzki 
rewolucyonistów były przedmiotem jego uwagi. Żelazny ten człowiek 
nie spał ani we dnie, ani w nocy; wszędzie był, wszędzie 
zarządzał, wszystko słyszał, wszystko widział". W wiele lat 
później inny kronikarz powstania, członek sejmu powstańczego, 
poseł Wincenty Chełmicki, napisze: "Krukowiecki był ambitnym i 
zarozumiałym, ale był prawym Polakiem i gdyby z początku jemu 
powierzono sprawę, inaczej by poszło". "W każdym razie tyle jest 
pewnym - doda do tego historyk Sokołowski - że przy swojej 
ruchliwości nie byłby zaspał wyprawy igańskiej ani nie wypuścił 
gwardyi pod Śniadowem" Po odejściu z gubernatorstwa, w wyniku 
ostrego zatargu ze Skrzyneckim, stał się Krukowiecki jednym z 
mężów opatrznościowych opozycji. Ze swej strony przyczyniał się do 
gruntowania takiej opinii, rozgłaszając szeroko po Warszawie 
(zgodnie zresztą z prawdą), że "po bitwie ostrołęckiej uczynił 
przedstawienie do Rządu, w którym poddał surowej krytyce 
niedołężne postępowanie Naczelnego Wodza". Razem z odsuniętymi od 
dowodzenia generałami Umińskim i Prądzyńskim, dymisjonowany 
gubernator warszawski zaczyna być przez fame powszechną zaliczany 
do tzw. "frondy generalskiej", sprzysiężonej przeciwko 
Skrzyneckiemu. Za pośrednictwem Maurycego Mochnackiego, który zna 
Krukowieckiego od dawna, nawiązuje z nim sekretne kontakty 
Towarzystwo Patriotyczne. 
Walenty Zwierkowski w swoim Rysie powstania daje obszerny i 
plastyczny przegląd wydarzeń w dniach 16 i 17 sierpnia - kiedy to 
rozegrała się dramatyczna walka o najwyższą władzę w powstaniu 
między dwoma generałami: naczelnym wodzem armii i gubernatorem 
wojennym stolicy. Jeszcze raz odsłaniają się kulisy niedoszłego do 
skutku wojskowego zamachu stanu, ale od innej strony, niż ukazywał 
je współorganizator zamachu Paweł Popiel. 
"Arystokracja rozradowana, przeznaczeni przez Dembińskiego 
wykonywacze planów w obozie ułożonych rozbiegli się po ulicach - 
relacjonuje Walenty Zwierkowski. - Naczelnie mający egzekucję 
poleceń nowego wodza spełniać gen. Chrzanowski już był w 
Warszawie, już na gubernatora sprowadzony, aby Krukowieckiego 
zastąpił. Chrzanowski z polecenia wodza łapie różne osoby 
spokojnie po ulicach chodzące, a mianowicie: członków Klubu, 
wiceprezesów, których ująć może, delegowanych z Klubu do rządu i 
wszelkie osoby, które postępowaniem swoim zasłużyły na niechęć 
Skrzyneckiego lub jego spadkobiercy, które pismami śmiały 
dyplomację obrazić, które za naczelników lub inspiratorów ocenione 
zostały... 
Otoczony żołnierzami, złapawszy Pułaskiego na ulicy prowadził go 
do pałacu Namiestników dla pokazania konającej władzy rządu, że 
tej już nie szanuje, i dla zaprezentowania swemu wodzowi ważnego 
jeńca, wielkiej zdobyczy!... 
[...] Lud szemrze, zaczyna się zbierać, wielu wchodzi w rozmowę z 
żołnierzami. Oficerowie w Warszawie będący opowiadają kolegom 
służbę robiącym rzecz całą i wyprowadzają ich z błędu, że to nie 
duchy moskiewskie działały (jak głosił generał Dembiński), ale lud 
szpiegów o zdradę posądzonych powieszał, że to dyplomacja, system 
wodzów, arystokracji i słabość rządu zmusiły do tego. Żołnierz 
zaręcza, że słucha rozkazu starszych, ale przelewać krwi bratniej, 
gdyby mu nawet rozkazano, nie myśli, a szmer pomiędzy wojskiem 
wzrastający staje się powodem, że do rozstawionych posterunków nie 
pozwalano zbliżać się ludowi, lecz w przekonanie żołnierza wpoił 
już lud, co chciał..." 
I dalej: "Po zaaresztowaniu wielu osób [...] Dembiński już mniema, 
że wszystko ogarnął, odgraża wielu osobom, mianowicie 
Krukowieckiemu nieobecnemu, którego mniemał, że już usunął, 
zastępując go Chrzanowskim. Nareszcie wobec rządu Lelewelowi 
odgraża i pełne grubiaństwa wyrazy na niego wyrzeka, co obraża 
kolegów, a szczególnie Niemojowskiego (Wincentego), który daje 
uczuć Dembińskiemu, że ci, co go nominowali, są wyżsi od niego, 
winien dla nich uszanowanie i uległość, a jeżeli arbitralność 
jednych gani, sam nie powinien podobnie postępować; ale Dembiński 
zaczyna i Kaliszanom wyrzuty robić, co obraża nawet prezesa: 
wtenczas wszyscy do składu rządu należący wzięli w obronę kolegów, 
co Dembińskiego zmusiło do milczenia, lecz oddalając się z sali 
obrad, udał się do swego gabinetu dla egzekucji planów, z którymi 
się już nie taił, dla pisania odezw dyktatorialnych itp. ..." 
Ale oto po oddaleniu się generała Dembińskiego wkracza na scenę 
legalny gubernator Warszawy generał Krukowiecki (oficjalną 
nominację na gubernatora odebrał Krukowiecki od rządu 16 sierpnia, 
we wczesnych godzinach rannych): 
"Krukowiecki, widząc, co się dzieje, rozstawiwszy straże, 
zapewniwszy się o sprzyjaniu załogi i ludu, wzmocniwszy 
nieznacznie straż w Zamku, przybył do Izby Poselskiej z synkiem 
małym, lecz ciągle doniesienia odbierał, śledząc bezustannie 
czynności Dembińskiego. Wystawiał on (Krukowiecki) i przesadzał 
nawet doniesienia, aby zastraszyć sejmujących, donosząc o planach 
swego przeciwnika, o odgrażaniu się jego nawet posłom, co 
nareszcie i przybywający naoczni świadkowie potwierdzili, 
roznosząc trwogę, że nawet siłą zbrojną chce wszystko działać, że 
myśli o dyktaturze, o rozpędzeniu Sejmu, że działa nawet na 
Krakowskim Przedmieściu zatoczone dla poparcia planów. Obok tego 
Krukowiecki zaręczał, że on tylko Sejm wesprze, że dlatego tu 
przybył, iż wie, że garnizon cały usłucha raczej, co Sejm rozkaże 
i gubernator, i dowódca Gwardii Narodowej [...] 
Tymczasem Rząd Narodowy odczytuje przed połączonymi Izbami swoją 
dymisję, i Sejm przechodzi do obrad nad formą i wyborem nowych 
władz. W wyniku zażartej dyskusji władza przyszłego rządu "w celu 
nadania większej sprężystości (jego) działaniom" wzmacnia się i 
koncentruje. Wszystkie uprawnienia dotychczasowego pięciogłowego 
Rządu Narodowego przejść mają na jednego prezesa, który rządzić 
będzie w radzie odpowiedzialnych przed nim ministrów. Jedynie 
prezesowi bądź zastępującemu go wiceprezesowi przysługiwać będzie 
w rządzie głos stanowczy, ministrowie zachowają tylko głosy 
doradcze. Do kompetencji nowego prezesa należeć będzie: mianowanie 
i odwoływanie wiceprezesa rządu oraz sześciu ministrów 
wydziałowych, mianowanie i odwoływanie wodza sił zbrojnych oraz 
prawo łaski. Będzie to więc władza równa królewskiej, prawie że 
dyktatorska. Podobnej reformy domagali się po Ostrołęce 
konserwatyści spod znaku Czartoryskiego i Skrzyneckiego - teraz ma 
ona uderzyć właśnie w obóz zachowawczy. Komisje sejmowe wysuwają 
trzech kandydatów na stanowisko prezesa rządu: marszałka 
Władysława Ostrowskiego, Bonawenturę Niemojowskiego, generała 
gubernatora Jana hr. Krukowieckiego. 
Głosowanie przebiega w warunkach osobliwych. Konserwatyści, nie 
życząc sobie mieć prezesem rządu ani Niemojowskiego, ani 
Krukowieckiego, zamierzają demonstracyjnie głosować na popularnego 
marszałka sejmu. Ale Władysław Ostrowski nawet słyszeć nie chce o 
rządowych zaszczytach. A że z posłem wartskim Bonawenturą 
Niemojowskim ma dosyć kłopotów na co dzień w sejmie, więc opowiada 
się za Krukowieckim. Chodzi przecież o to, aby na czele władzy 
wykonawczej stanął ktoś zdecydowany i energiczny - mogący się 
przeciwstawić dyktatorskim zakusom Dembińskiego. Krąży więc zacny 
marszałek Izby Poselskiej między wotującymi senatorami i posłami i 
nakłania ich do głosowania na "mocnego człowieka", szepcząc 
każdemu w ucho, jak na jakiejś dziecinnej zabawie: 
"kru-kru...kru-kru...kru-kru!... - W ostatecznym wyniku 
głosowania, zdecydowaną większością 80 głosów - na prezesa Rządu 
Narodowego wybrany zostaje wojenny gubernator Warszawy Jan hrabia 
Krukowiecki. 
Po przyjęciu wyboru nowy prezes rządu wygłosił do izb połączonych 
sejmu krótkie przemówienie intronizacyjne: 
"Wybór mój na naczelnika Rządu Narodowego wskazuje mi, że 
Reprezentanci Narodu wymagają od Rządu sprężystości i porządku, 
których potrzeba tak boleśnie nam się uczuć dała i że tego ode 
mnie oczekują. Mogę zapewnić Izby zjednoczone, że użyję tych dwóch 
środków w całej ich sile na wstrzymanie i zniszczenie wszelkich 
zamachów rzeczy publicznej szkodliwych, pod jakimkolwiek by one, 
choć patriotycznem, objawiały się nazwiskiem. Reprezentanci 
Narodu! Nie dziękuję Wam teraz za dowód zaufania, jakie pokładacie 
we mnie, żołnierzu osiwiałym pod bronią, ale mało obeznany z 
teraźniejszymi memi obowiązkami będę się starał gorliwością 
zapełnić to, co na zdatności nie dostaje, a jeżeli los pomoże 
pokonać nieprzyjaciela, wtenczas zaufanie położone zostawszy 
usprawiedliwionem, dozwoli mi oświadczyć moją wdzięczność Wam, 
Reprezentantom Narodu, za zaszczyt, jakim mnie obdarzacie". 
Przemówienie zapowiadało rządy twarde, sprężyste, patriotyczne. O 
takich właśnie rządach marzyli wtedy wszyscy, którym leżał na 
sercu interes powstania. "Jak tylko prezesem obrano Krukowieckiego 
- wspomina Zwierkowski - natychmiast tenże, otoczony wielu 
reprezentantami, gwardią i wojskiem, z honorami władzy naczelnej 
przechodzi przez ulicę do Pałacu Rządowego, otoczony tłumem ludu 
witającego radośnie nowego władcę, stawa w miejsce posiedzeń 
rządu. Dembiński, dowiedziawszy się, że powagą Sejmu został 
otoczony Krukowiecki, ulega i wszelkie jego zamiary stanowczo 
zniszczone..." 
Późnym wieczorem 17 sierpnia rozplakatowano na murach stolicy 
pierwsze orędzie nowego szefa rządu. Swoje powitanie z narodem 
kończył Krukowiecki słowami: 
"Obywatele! Jak w tym dniu staję przed wami z czystym sumieniem, 
jedną myślą zajęty: odkupienia się krwią moją i waszą zbawienia 
ojczyzny, tak spokojny po ukończeniu dzieła oczekiwać będę wyroku 
waszego, tak stanę przed potomnością i najsurowszego nie ulęknę 
się sądu". 
Jeszcze tego samego wieczora generał prezes rozdzielił teki 
ministerialne i obsadził najważniejsze urzędy. Na wiceprezesa 
Rządu Narodowego powołany został poseł wartski Bonawentura 
Niemojowski*. (* Początkowo Krukowiecki proponował tę funkcję 
Wincentemu Niemojowskiemu, ale ów, jako wiceprezes poprzedniego 
rządu, w nowym uczestniczyć nie chciał.) Większość ministerstw 
dostała się Kaliszanom bądź ludziom z nimi związanymi. Ważne 
ministerstwo Skarbu powierzył Krukowiecki kasztelanowi Leonowi 
Dembowskiemu, "liczącemu się do partyi arystokratycznej, zaufanemu 
człowiekowi prezesa zeszłego rządu księcia Czartoryskiego". Nie 
mające prawie żadnego znaczenia podczas wojny, ministerstwo 
oświecenia narodowego, "które obsadzano jedynie dla zapełnienia 
miejsca", dano na odczepne umiarkowanemu klubiście profesorowi 
Kajetanowi Garbińskiemu, "niby pokazując uszanowanie dla 
stronnictwa ruchu"*. (* Pełny skład nowego rządu był nastepujący: 
wydział interesów zagranicznych - Teodor Morawski, wydział wojny - 
gen. Franciszek Morawski, skarb - kasztelan Leon Dembowski, 
administracja - kasztelan Gliszczyński, wydział oświecenia - prof. 
Garbiński, wydział sprawiedliwości - kasztelan Lewiński.) Kluczowe 
stanowisko wojennego gubernatora Warszawy pozostawił Krukowiecki w 
rękach "policjanta kontrrewolucji", generała Wojciecha 
Chrzanowskiego. 
"Taka kombinacja pomieszania arystokracji i kaliszan niewiele 
zapowiadała dobrego stronnikom ruchu, niewiele robiła nadziei 
zmiany zupełnej - wzdycha Walenty Zwierkowski - lecz nowy prezes 
prawie widzialnym nie był początkowo, zawsze powody dając 
zatrudnienia wielkiego po wzięciu ciężaru ogromnego na swą 
odpowiedzialność, zmuszony będąc i wybór ministrów uskuteczniać, 
porządek w stolicy zaprowadzić, trudnić się armią, a mianowicie 
zwracać baczność na nieprzyjaciela; od pierwszego jednak kroku 
nowego władcy zależało wszystko, a ten po wyborze ministrów nie 
był wątpliwy, że umiarkowane stronnictwo nad wszystkie przełożono, 
arystokracji nie obrażono, stronnictwa ruchu zapomniano, chociaż 
go nie śmiano wprost z początku atakować. Przewidywano, że 
otaczający prezesa, którzy głośno powstawali na zaburzenie, zechcą 
jaki krok przeciwko sprawcom rozruchu przedsięwziąć, lecz 
stronnicy ruchu nie przypuszczali, aby ten, który go w znacznej 
części wywołał, który korzystał z zaburzenia, który współdziałał, 
aby złe zburzone zostało, mógł poświęcić działaczy". 
"Szwoleżer złej konduity" nie doceniał wigoru i stanowczości 
nowego szefa rządu. Już następnego dnia Krukowiecki zajął się 
załatwianiem dwóch spraw, które - pozostawione w stanie 
dotychczasowym - mogłyby, jak sądził, zagrozić jego świeżo 
zdobytej władzy. Na pierwszy ogień poszła rzecz, która już od 
dawna leżała mściwemu generałowi na wątrobie, nie tylko ze 
względów politycznych, ale także - z osobistych. Do naczelnego 
wodza armii powstańczej generała Dembińskiego powędrował list w 
sprawie Skrzyneckiego - krótki i obelżywy jak chlaśnięcie batem: 
"Ze względów wyższych, którym muszę ulec, widzę się zmuszonym 
polecić Panu, byś oznajmił jenerałowi Skrzyneckiemu, iż obecności 
jego w armii dłużej znosić nie mogę i że przed dniem jutrzejszym 
winien ją opuścić Hr. Krukowiecki". 
Nowy prezes rządu nie należał do zwierzchników, których rozkazy 
można było lekceważyć. Kiedy następnego dnia rano doniesiono mu, 
że Skrzynecki jeszcze ciągle przebywa w głównej kwaterze, nie 
lenił się z napisaniem drugiego listu do Dembińskiego w tonie 
jeszcze bardziej kategorycznym: 
"Jenerale! Dziwię się, iż nie wykonałeś moich rozkazów; nie w ten 
sposób przyjmuję ja posłuszeństwo. Jenerał Skrzynecki opuszczając 
armię powinien był pomyśleć o schronieniu i poczynić potrzebne do 
wyjazdu przygotowania. Nie moją jest rzeczą wyznaczać mu miejsce 
pobytu. Rozkazuję ci, jenerale, natychmiast spełnić moje rozkazy i 
zarządzić natychmiastowy wyjazd jenerała Skrzyneckiego, bez 
żadnych czułych scen, które by były nie tylko śmiesznymi, lecz 
mogłyby nabrać pozoru złej woli. 
Warszawa 19 sierpnia 1831 roku 
Hr. Krukowiecki". 
Po tak ostrym napomnieniu Dembiński nie mógł już dłużej osłaniać 
byłego naczelnego wodza, a swego serdecznego druha. Skrzynecki w 
przebraniu lokaja (obawiano się zamachu na jego życie), powrócił 
do Warszawy i ukrywał się tam przez kilkanaście dni w mieszkaniu 
swego przyjaciela Henryka Zabiełły. Potem, naśladując przykład 
Chłopickiego sprzed pół roku, przebrany w liberię stangreta 
Zabiełłów, wymknął się do Krakowa. 
W dokumentacji powstania listopadowego dochował się przekaz 
pamiętnikarski pułkownika Franciszka z Błociszewa Gajewskiego, 
opisujący dramatyczne spotkanie między uciekającym do Krakowa 
Skrzyneckim a grupą oficerów z operującego w województwie 
krakowskim korpusu partyzanckiego generała Samuela Różyckiego. 
"Uświadomiono mnie - wspomina płk Gajewski, dowodzący w tym czasie 
strażą przednią korpusu - iż zatrzymano przy placówce kocz, 
zaprzężony w cztery konie, w którym siedział obywatel żądający 
przepuszczenia do Krakowa. Udałem się natychmiast do owego 
przybysza i ze zdumieniem poznałem generała Skrzyneckiego, 
siedzącego w liberyi na koźle, w koczu siedział nieznajomy mi 
obywatel. >>Generale! - zawołałem, cóż za zmiana, czy mogę własnym 
oczom wierzyć, iż to jest nasz wódz?<< - >>Tak jest - odpowiedział 
mi Skrzynecki. - Ten oto zacny obywatel z narażeniem własnego 
życia wydobył mnie z Warszawy i dowiódł szczęśliwie aż do was! 
Gdzie jest generał Różycki?<< Powiedziałem mu, że znajduje się o 
milę drogi w Bzinie. Skrzynecki chciał, abym go puścił w dalszą 
drogę, tego uczynić nie mogłem, prosiłem go zatem, ażeby zatrzymał 
się w moim biwaku, i posłałem zaraz mojego adiutanta z 
doniesieniem do generała Różyckiego. Czekając odpowiedzi generała, 
opowiedział mi Skrzynecki, iż od 15 sierpnia ukrywał się w 
Warszawie przed Krukowieckim, który wszędzie kazał go szukać, aby 
go poświęcić swej nienawiści. Po kapitulacji miasta skorzystał z 
pierwszych chwil nieładu i zamętu, aby wyjechać w liberyi pod 
opieką owego obywatela - tutaj obecnego (żałuję, że nie 
spamiętałem nazwiska). 
Generał Różycki przybył niebawem do biwaku mego, a z nim sztab 
jego, oczywiście zdjęty ciekawością zobaczenia dawnego naczelnego 
wodza, dziś uchodzącego w liberyi przed osobistym nieprzyjacielem 
i przed wrogami narodu. Rozmowa toczyła się częściowo po polsku, 
częściowo w języku francuskim - tak jak ją tutaj podaję. Pierwszy 
po przywitaniu przemówił Skrzynecki: >>Dziwną zmianę spostrzegasz 
w mojej osobie, generale, wszakże smutne koleje sprawy narodowej 
przechodzą i na osoby pojedyncze. Żądam i proszę o wolny przejazd 
do Kielc, gdzie obecnie znajduje się ks. Adam Czartoryski<<. 
Różycki: >>Z radością witam generała po szczęśliwej przeprawie 
pośród nieprzyjaciół. Zaiste, smutne koleje nasze, bo nie wolno mi 
już wątpić o upadku Warszawy. Nie mogę generała tak samego bez 
zasłony puścić, łatwo mógłby wpaść w ręce patroli 
nieprzyjacielskich, pozwolisz zatem, ażebym dla eskorty 
wykomenderował szwadron Krakusów<<. 
Skrzynecki: >>Nie przyjmuję żadnej eskorty; wiadomo mi, że 
Rydygier nieczynnie stoi aż do powrotu wysłanego z waszego korpusu 
oficera, nie mam zatem czego obawiać się<<. 
Różycki: >>Mój obowiązek strzec generała od wszelkiego możliwego 
przypadku, wybacz zatem, jeżeli pod tym względem nie usłucham go i 
eskortę dodam<<. 
Skrzynecki: >>Innemi słowy, aresztujesz mnie i pod strażą 
odsyłasz. Powiedz wyraźnie, a nie będę się dalej opierał. A quoi 
bon des jeux de mots. Vous pouvez faire de moi ce qu'il vous 
plaira<< (Nie ma co się bawić w słowa. Może pan zrobić ze mną, co 
się panu podoba). 
Różycki: >>General, il ne s'agit pas de vous arreter, c'est pour 
votre securite personelle que je desire vous donner une escorte<<. 
(Generale, nie chodzi o aresztowanie pana, pragnę przydzielić panu 
eskortę jedynie dla pańskiego bezpieczeństwa osobistego) 
Skrzynecki: >>Ma securite! Mais je suis parmi mes compagnons 
d'armes, je me trouve dans un camp polonais et ma conscience ne me 
reproche pas de les avoir memes a la perte<<. (Moje 
bezpieczeństwo! Wszak jestem między mymi towarzyszami broni w 
polskim obozie, a moje sumienie nie wyrzuca mi, że doprowadziłem 
do zguby) 
Wielhorski, major od inżynierów przy sztabie Różyckiego, rzekł: 
>>Odzywam się imieniem całego wojska. Niestety, generale, tyś 
przyczyną naszej zguby; nieszczęśliwy upór twój wobec wszystkich 
rad generała Prądzyńskiego, nieszczęśliwa bezczynność Twoja 
zgubiła nas. My wszyscy tu przytomni oskarżamy cię wobec świata i 
przed najdalszemi pokoleniami, żeś to ty zgubił sprawę narodową, 
żeś zawiódł zaufanie, w tobie położone, żeś to ty jedynie, a 
bynajmniej nie przeważająca siła Moskali, doprowadził nas do 
utraty ojczyzny. W następnych pokoleniach przeklinać będą cię 
wszyscy Polacy<<. 
>>Prawda, prawda<< - zawołali wszyscy przytomni oficerowie. 
Obróciwszy się dumnie do nich Skrzynecki odpowiedział: Messieurs, 
vous n'etes pas competents pour juger ma conduite<< (Panowie nie 
są kompetentni do osądzania mego postępowania) Generał Różycki, 
obawiając się jeszcze większego wybuchu rozjątrzonych oficerów, 
pozwolił Skrzyneckiemu odjechać, z czego natychmiast skorzystał, 
oddalając się spiesznie wśród złorzeczenia wszystkich zebranych." 
Jednocześnie z załatwieniem sprawy Skrzyneckiego "załatwił" 
Krukowiecki (jak już o tym była mowa) swoich niedawnych 
sprzymierzeńców z Towarzystwa Patriotycznego. 
"Gubernator nowy (gen. Chrzanowski) z polecenia prezesa, czyli 
Rady Ministrów - brzmi relacja Zwierkowskiego - wydaje polecenia 
zamknięcia Klubu, zatamowania objawiania głośno opinii publicznej. 
Na każdy wyrzut prezes znajomym odpowiada, że tak rada 
postanowiła, którą dodaną przez ustawę sejmową mając, musi 
menażować i do decyzji większości stosować się. Gubernator 
oświadcza, iż gdyby tajne schadzki odbywały się, należący do nich, 
jako dążący do rozruchów i buntu, karani zostaną. Prezes raz 
rzuciwszy się w objęcia stronnictwa umiarkowanego, nie tylko że 
wszystko chciał według ich systemu robić, ale nadto zamknięcie 
Klubu uważał za niezmiernie dogadzające swym widokom, bo przez to 
tamował rozbiór swego postępowania, zagradzał drogę przypomnieniu 
zaręczeń, a nawet unikał wyrzutów, które by jakiś klubista w 
zapale uczynił lub wyrok swój potępiający na najwyższego w kraju 
urzędnika poważył się proponować". 
Ale Krukowiecki zmierzał do utrzymania za wszelką cenę równości 
stronnictw, bo tylko ona mogła mu zapewnić pełnię władzy. Nie 
chciał więc odstręczać od siebie całkowicie stronnictwa ruchu. W 
kilka dni po rozwiązaniu Klubu Patriotycznego czterej jego wybitni 
działacze powołani zostali na ważne stanowiska. Główny obok 
Wysockiego "bohater listopada", podpułkownik Józef Zaliwski 
otrzymał nominację na dowódcę Straży Bezpieczeństwa, Ksawery 
Bronikowski - na wiceprezydenta Warszawy i zwierzchnika policji 
miejskiej, Ignacy Romuald Płużański (dotychczasowy sekretarz 
Komitetu Rozpoznawczego) - na szefa wywiadu, w miejsce usuniętego 
z tego stanowiska eks-szwoleżera generała Józefa hrabiego 
Załuskiego (ta zresztą zmiana okazała się w skutkach jak 
najfatalniejsza); adiutantem przy swojej osobie mianował generał 
prezes Tadeusza Szymona Krępowieckiego (opowiadano w związku z tą 
ostatnią nominacją, że Krępowiecki miał polecenie zasztyletować 
Krukowieckiego w razie jego "nierewolucyjnego" działania; 
późniejsza praktyka wykazała jednak, że nie Krępowiecki 
kontrolował Krukowieckiego, lecz Krukowiecki - Krępowieckiego). 
Najważniejsze były oczywiście nominacje Zaliwskiego i 
Bronikowskiego, ale działalność tych dwóch "mężów listopada" 
została przez Krukowieckiego całkowicie sparaliżowana przez 
podporządkowanie jej "policjantowi kontrrewolucji", gubernatorowi 
Chrzanowskiemu. Na takich właśnie posunięciach polegała polityka 
równowagi stosowana przez nowego prezesa. 
Po objęciu stanowiska podpułkownik Zaliwski wystosował orędzie do 
ludu Warszawy. Odezwa ta, z powodu zdecydowanie radykalnych 
akcentów, musiała się Zwierkowskiemu podobać, bo w swoich pismach 
przytacza ją w całości: 
"Powołany wolą prezesa Rządu Narodowego na naczelnika Straży 
Bezpieczeństwa miasta Warszawy - rekomendował się Zaliwski - 
śmiało ten urząd przyjmuję, znając szlachetny zapał i poświęcenie 
się tutejszych mieszkańców, którzy przejęci zgrozą na widok 
zbliżającego się tłumu służalców dzikiego despoty, dla pomnożenia 
niewolników swemu panu, śmiało wyrzekli, jak wolnym ludom 
przystoi: umrzeć lub zwyciężyć, ażeby sromoty nie zostawić w 
spuściźnie swym dzieciom, które by za to ciężkie przekleństwa na 
groby nasze rzucały. Czuję aż nadto, co może dokonać porwana 
jakakolwiek broń w ręku broniących swych praw, a zarazem praw 
wszystkich ludów, i nic mnie bardziej nie pociesza jak to, że mogę 
wspólnie walczyć z tymi, którzy swe szczupłe mienie nabyte cnotą i 
pracą zasłaniają piersiami, ażeby je wolnemu potomstwu na wolnej 
ziemi przekazać. Może nikczemne istoty nie przyznają nam męstwa i 
ochoty do świętej walki, lecz są to właśnie wrogi nasze, bo któż, 
pytam, wywalczył swobody w Paryżu, Brukseli i u nas, jeżeli nie 
lud? Kto pokonał dumę tyranów, jeżeli nie ten, kto w pocie czoła 
pracował na kawałek chleba? Któż nareszcie śmie powiedzieć, że lud 
więcej skłonny do rabunku jak do bronienia nieprzyjacielowi 
dostępu (był to argument, jaki wysuwano przeciwko uzbrojeniu 
"straży bezpieczeństwa" - M.B.)? Taki niech spyta się Francuzów i 
Belgijczyków, a ci mu powiedzą, jak złoto podłym sposobem nabyte, 
by nim nie skalać rąk do uczciwej pracy nawykłych, lud rzucał w 
Sekwanę lub ogień. Pewny więc jestem, że nie tylko siedziby nasze 
i prawa obronimy, ale i sławę u świata pozyskamy oraz zawstydzimy 
wrogów naszych rzucających na nas najczarniejsze potwarze. Niech 
żyje lud i ojczyzna! 
(podpisano) Naczelnik Straży Bezpieczeństwa 
J. Zaliwski". 
Podobnie jakobińskich oświadczeń ze strony władz powstańczych nie 
słyszano jeszcze nigdy. Warszawskie sfery posiadające wpadły w 
popłoch. 
"Odezwa dowódcy straży uległa licznym komentarzom - przyznaje 
Zwierkowski - upatrywano w niej jakobinizm, wmawianie w lud, że 
wszystko zrobić może, zwracano uwagę, że po takiej przemowie 
dowódca straży wsparty zostawszy zaufaniem i gotowością na jego 
rozkazy ludu, może być niebezpieczny dla władz wszelkich. 
Potępiono Zaliwskiego przed prezesem, że on znosi się z wojskiem, 
na schadzki uczęszcza takie, co dążą ciągle do obalenia nawet dziś 
istniejącego porządku rzeczy. Zaliwski pomimo oskarżeń śmiało 
stawał przed prezesem, dowodził czystości zamiarów, dążących do 
ratowania ojczyzny, do wspierania wojska w czasie szturmu przez 
liczny lud Warszawy. Organizacja straży w wykonanie wprowadzona, 
setnicy, dziesiętnicy, tak samo przyzwyczajeni do gotowości w 
razie potrzeby, jako też pod ich dowództwem zostające pospólstwo 
do stawania na każde jego zawołanie. Broń w znacznej części 
rozdawał on ludowi, broń najwięcej sieczną w braku innej, zawsze 
radząc, aby - o ile można - starano się przy tym o broń chociaż 
myśliwską, nie porzucając kos i pik, o których skuteczności wiele 
rozprawiał, wpajając wiarę w tę broń ludowi takową dźwigającego. 
Owo zgoła lud do boju zupełnie chciał usposobić, lud w żołnierzy 
przemienić, lecz ciągłe sprzeciwiania się gubernatora następowały. 
Nie cierpiał Zaliwski gen. Chrzanowskiego i wzajemnie od niego nie 
był cierpianym. Chrzanowski wzbraniał uzbrojenia z obawy 
zaburzenia, jak się wyrażał; Zaliwski nie słuchał rozkazów 
przeciwnych jego przekonaniu, broń, gdzie mógł chwytał, rozdawał i 
dowodził, że to z konieczności i z potrzeby robić musi... 
Potoczyły się skargi zobopólne do prezesa, który lubo polecał 
słuchanie zwierzchnika, nie odważył się niszczyć zrobionego kroku 
przez podkomendnego, który go zaręczał, że złe skutki stąd nie 
wynikną, dowodził, że tak być musi, jeżeli prezes szczerze chce 
bronić się, walczyć i działać nie tak, jak poprzednicy. Nie chciał 
Krukowiecki oczywiście pokazywać sprzeciwiania się Zaliwskiemu, 
owszem, dał jemu uczuć, że wierzy, iż dowodził realności, ale w 
tym inny krył się zamiar. Zaliwski wierzył słowom, gdy Krukowiecki 
myśl realną taił, myśl zgodną z przełożeniami jego przeciwników. I 
niedługo też cieszył się Zaliwski dowództwem, a straż kosami". 
Zaliwski urzędował ledwie tydzień. "Uzbrajanie ludu" doprowadziło 
do tak ostrego konfliktu z gubernatorem, że ten ostatni "zagroził 
Krukowieckiemu dymisją, jeżeli Zaliwski pozostanie komendantem 
Straży Bezpieczeństwa". Jednocześnie gubernator stolicy doradzał 
prezesowi rządu, "aby całą zgraję (tzn. Straż Bezpieczeństwa) 
przepędził kartaczami". Mówiąc to, Chrzanowski wyrażał zdanie 
całego obozu konserwatywnego, który obawiał się, że "Zaliwski z 
uzbrojoną Strażą Bezpieczeństwa stanie się drugim Robespierem". 
Naciskany z różnych stron, Krukowiecki postanowił pozbyć się 
Zaliwskiego z Warszawy. 29 sierpnia "niezwalczony Horatius Cocles* 
(* Horatius Cycles - żołnierz rzymski, który w roku 507 p.n.e. sam 
jeden bronił mostu na Tybrze przed wojskami króla etruskiego 
Porsenny.) z garścią rekrutów i walkoni" - słowa Krukowieckiego - 
wysłany został do Karczewa, aby przeszkodzić wojskom 
nieprzyjacielskim w budowie mostu na Wiśle*. (* "...kazałem 
dzisiaj wysłać podpułkounika Zaliwskiego z 300 piechoty, dwiema 
kompaniami woltyżerów gwardyi narodowej i oddziałem jazdy na 
Karczew ku Górze z rozkazem przysłania nam jak tylko przybędzie 
rapportu dokładnego o tym mieście i czyli nie będzie potrzebował 
kilku dział, aby łatwiej mógł tej robocie przeszkodzić" 
[Krukowiecki do Prądzyńskiego 29 sierpnia 1831, godz. 9 wieczór].) 
Rozwiązanie Towarzystwa Patriotycznego wywołało łatwy do 
przewidzenia skutek - ten właśnie, którego obawiał się w swoim 
czasie wiceprezes poprzedniego rządu, Wincenty Niemojowski, nie 
pozwalając na likwidację klubu: pozbawieni legalnej trybuny 
klubiści przeszli do działań w konspiracji. "Po tak stanowczym 
kroku ze strony rządu - pisze Zwierkowski - lud, stronnictwo ruchu 
przekonali się, że zwiedzeni, że działanie rewolucyjne potępiono, 
że ich znowu żelazną ręką przygniotła dyplomacja i umiarkowanie, 
szkodliwe w tak stanowczej chwili. Zaczęto więc powstawać na rząd, 
na prezesa, na dyplomację. Pisma, które niedawno chwaliły, teraz 
nie szczędziły nagan czynom władzy. Ludzie wspierający ruch nie 
omieszkali w tajnych gronach radzić nad sposobem ratowania 
ojczyzny, poruszeniem wszelkich sił, obaleniem nowego zgubnego 
systemu. Zaczęto się zbierać, kroki władz śledzić, do czego 
pomagało nieukontentowanie wojska, objaśnianego co się dzieje..." 
Czytając te zapiski sierpniowe "szwoleżera złej konduity" odczuwa 
się w pełni żałosną słabość powstańczej lewicy. Cóż z tego, że 
klubiści radzili nad "poruszeniem wszelkich sił", kiedy nie mieli 
wystarczającego wsparcia w ludzie, aby te plany zrealizować. 
Działacze ruchu zdolni byli 15 sierpnia do rozdmuchania 
sprawiedliwego gniewu ludu przeciwko sprawcom niepowodzeń 
powstańczych, ale w decydującym momencie inicjatywa wymknęła im 
się z rąk i to, co miało się stać nową "rewolucyą", rozładowało 
się w krwawych samosądach, które sprawie powstania nic dobrego 
przynieść nie mogły. "Istotnie - napisze o klubistach znakomity 
autor Mochnackiego Jan Kucharzewski - to zgromadzenie literatów - 
dyletantów, młodych doktrynerów, czerpiących swe natchnienie 
rewolucyjne z pism nadsekwańskich, nie pojmowało, iż ma przed sobą 
nie ognisty, śmiały, drwiący z dogmatów i powag, wyrosły na 
wspomnieniach tryumfów ludowych Wielkiej Rewolucyi lud paryski 
spod znaków Godfryda Cavagnaca*, (* Godfryd Cavagnac [1801-1845] - 
za rządów Ludwika Filipa przywódca partii demokratycznej. Był 
synem Jana Chrzciciela Cavagnaca, wybitnego działacza Wielkiej 
Rewolucji.) lecz bogobojną, patryotyczną, zachowawczą, lękliwą i 
potulną ludność warszawską, która mogła była względem własnego 
rządu posunąć się zaledwie do rozruchu ulicznego lub chwilowego 
zuchwalstwa, lecz która bynajmniej nie zdradzała ani aspiracyi do 
władzy, ani fermentu socyalnego. Dla ludności tej hasła rewolucyi 
międzynarodowej były zupełnie niepojęte, duch jej rozpłomieniał 
się na widok starych chorągwi cechowych lub sztandarów wojska 
narodowego, na dźwięk pieśni pobożnych, bijących potężnym chórem o 
sklepienia świątyń Warszawy lub na odgłos muzyki narodowej. Gotowa 
była oczywiście ta ludność potakiwać oklaskiem i okrzykami 
klubistom, gdy ci mówili ogniście o braterstwie ludów, o zdradzie 
możnych, o śmierci despotom, lecz od ożywienia i podniecenia 
wiecowego do czynu zbiorowego droga była bardzo daleka". 
Refleksja Kucharzewskiego doskonale wyjaśnia, dlaczego wypadki 15 
sierpnia nie przerodziły się w przewrót polityczny, a także - 
dlaczego lud warszawski zachował się biernie wobec rozwiązania 
Towarzystwa Patriotycznego i aresztowania jego przywódców. 
Patriotyczna lewica nie dała się zastraszyć posunięciami 
administracyjnymi nowego rządu. Z zapisów Zwierkowskiego wiadomo, 
że 20 sierpnia 1831 roku poseł żelechowski Joachim Lelewel 
wystosował do generała Krukowieckiego pismo napominające (tzw. 
"promemoria"). W piśmie tym były prezes rozwiązanego Towarzystwa 
Patriotycznego domagał się od szefa rządu zmiany polityki w 
różnych zasadniczych sprawach. Punkt 5 memoriału wymierzony był 
przeciwko gubernatorowi Chrzanowskiemu i proponowanej przez niego 
polityce układów z nieprzyjacielem: "Gubernatorostwo generała 
Chrzanowskiego nie przestaje sprawiać najprzykrzejszego wrażenia - 
pisał Lelewel - jest to pretekst do przekonywania, iż Prezes Rządu 
chce traktować (z nieprzyjacielem), ponieważ tak opiniował generał 
Chrzanowski, który rozmawiał z generałem Thiemanem..." (opinia 
publiczna oskarżała gen. Chrzanowskiego, że w dniu 30 lipca 
wszczął na własną rękę rokowania pokojowe z rosyjskim generałem 
Thiemanem, dowódcą straży przedniej korpusu Rudigiera - M.B.). 
Jeszcze tego samego dnia na marginesie Lelewelowskiego memoriału 
przy punkcie 5 generał Krukowiecki skreślił własnoręcznie 
następującą odpowiedź: "Układów, jeżeli korzystne, odrzucać nie 
trzeba, chociaż w publicznych pismach mówić, że się ich nie chce; 
bo to może się przydać, jak te pisma do rąk nieprzyjaciela dojdą i 
kruchszym go zrobią. Generał Chrzanowski jest czynny, 
determinowany i zdatny oficer. Wniosków żadnych się nie obawiam, 
bo moje postępowanie jest czyste i jawne. Sam nic nie działam, 
tylko w Radzie Ministrów". 
Odpowiedź prezesa rządu doskonale wprowadza w charakterystyczną 
dla niego taktykę podwójnej gry. "Nie ulega wątpliwości - pisze w 
związku z tym historyk Władysław Zajewski - że od pierwszego dnia 
swoich rządów Krukowiecki operował dwoma programami: 1. programem 
oficjalnym, o którym wszyscy wiedzieli i pisali; 2. programem 
nieoficjalnym, jedynie prawdziwym, o którym mało kto wiedział i o 
którym nikt nie pisał w prasie. Na zewnątrz Krukowiecki występował 
z programem nieugiętej walki z Paskiewiczem, aż do ostatniego 
żołnierza, do ostatniej barykady, do ostatniej skałki...*. (* 
Krzemień do podpalania prochu w broni palnej.) Program 
rzeczywisty, bez ułudy i maski, przewidywał rokowania z 
Paskiewiczem i kapitulację". 
Najbardziej wymownym przykładem podwójnej gry Krukowieckiego był 
jego stosunek do Towarzystwa Patriotycznego. Prostoduszny Walenty 
Zwierkowski miał prawo być zdumiony i zaskoczony rozwiązaniem 
Towarzystwa, bo znał obietnice i deklaracje, czynione klubistom 
przez zabiegającego o władzę generała. Ale byłby zaskoczony 
znacznie mniej, gdyby wiedział, w jakim świetle przedstawiał 
Krukowiecki klubistów i ich udział w zdarzeniach 15 sierpnia - w 
swojej korespondencji prywatnej. 
"W dniu 15 sierpnia wieczorem wybuchnęło zaburzenie, którego sceny 
mordercze tak są bezecne, że ich pisać nie mam ani serca, ani 
zdolności - donosił generał swojej małżonce w dniu likwidacji 
Towarzystwa. - Z gazet wyczytasz imiona ofiar tej nocy; nie 
umieszczono jednak w nich, jak się lud nad trupami pastwił; 
kobiety haniebny miały w tym udział. Ja byłem na herbacie u 
Loursa*, (* Znana kawiarnia warszawska. Istniała jeszcze w czasie 
ostatniej wojny.) na nieszczęście w cywilnym surducie, kiedy to 
się zaczęło. Musiałem czym prędzej spieszyć do domu dla ubrania 
się w mundur. Zabezpieczywszy spokojność syna i familii... 
pobiegłem do rządu narodowego, w którym nikogo nie zastałem. 
Udałem się zatem do Wincentego Niemojowskiego z zapytaniem, jakie 
rząd postanowił kroki w tym wypadku, i dowiedziawszy się że 
żadnych, musiałem się zdeterminować dla dobra publicznego i 
bezpieczeństwa miasta, porwać silną ręką rząd stolicy. Wpadłem 
więc szybko w tłum ludzi zgromadzonych przy Zamku. Jak tylko 
dowiedziano się, że objąłem gubernatorstwo, z uniesieniem mnie 
przyjęto, ale zarazem ze wszystkich stron powierzano mi listę osób 
mających jeszcze być zamordowanymi i których liczba, jak mówili, 
do osiemdziesięciu kilku wynosiła; między nimi książę Adam 
Czartoryski, Skrzynecki, Chrzanowski, Horodyski, Świdziński, 
Gustaw Małachowski, Śląski, Dembowski, Wężyk i wielu innych 
zacnych ludzi znajdowało się. Wzdrygnąłem się na tę wiadomość; ale 
w położeniu, w jakim byłem, roztropność tylko moja i przytomność 
umysłu mogły wybawić te osoby od śmierci. Potakując niby urazę 
publiczności od tych osób, wystawiałem, że odbierając im życie, 
tem samem uchybiają mnie, nowemu gubernatorowi i osłabiają moje 
znaczenie. Tym to sposobem, dodając w miarę możności postanowienie 
moje zginięcia pierwej aniżeli dania sobie wydrzeć władzę i 
powinność utrzymania porządku, udało mi się zmienić ich wściekły 
zamiar i wybawić wiele ludzi od śmierci. Pomału, pomału namówiłem 
lud do rozejścia się. O godzinie 2-ej po północy już porządek 
przywrócony został, chociaż tylko 480 ludzi z garnizonu do pomocy 
użyć mogłem prócz gwardyi honorowej, która niewiele użyteczną być 
mogła, gdyż część jej znaczna w scenach morderczych czynny miała 
udział, a z liniowego wojska pułk 18-ty, złożony z Litwinów, także 
do tych scen należał. Z rana 16-go pościągałem różne oddziały i 
powiększyłem niemi te warty, którym powierzyłem wstrzymanie nowych 
schadzek i rozruchów. Potem udałem się do rządu narodowego, któren 
mi wręczył nominacyę na gubernatora, powołując mnie znów do 
czynnej służby. Odmówiłem to (włączenie do służby czynnej 
automatycznie poddawałoby Krukowieckiego zwierzchnictwu gen. 
Dembińskiego - M.B.) i dano mi inną, bez powołania mnie do liczby 
czynnych generałów. Przebiegałem potem na koniu miasto, ażeby 
wszędzie kupiących się jeszcze mieszkańców namawiać do rozejścia 
się do swoich mieszkań, i kilka razy ledwie sam niebezpieczeństwa 
uszedłem, tak jeszcze był lud rozhukany i morderstwem rozjuszony. 
Niech Bóg odpuści i Skrzyneckiemu, który prowadzeniem wojska 
przymusił do szukania ratunku, jak się dowiedziano, że się 
nieprzyjaciel do stolicy zbliża, i towarzystwu patryotycznemu wraz 
z klubem oficerów ze służby oddalonych lub od Dwernickiego i z 
Litwy przybyłych, to co zrobionem i wykonanem było. Z początku tej 
obmierzłej sceny mało pospólstwa było; dopiero około 10-ej godziny 
zaczęło się ono między członków towarzystwa i oficerów mieszać. 
Jakie przykre, jakie niebezpieczne były moje momenta wtenczas, 
kiedy wpadłem w ten tłum, tego pojąć nie potrafisz, i tylko 
Opatrzność, która moje poświęcenie się znała, z tego mnie 
niebezpieczeństwa wybawiła, ograniczając je na małem mnie 
pchnięciu w udo pałaszem przez jednego oficera. Gdybym nie wiem 
wiele lat żył, to nie zapomnę tych okropnych chwil i tylko 
przekonanie, żem tylu innym życie uratował, że przeszkodziłem 
złupieniu miasta, co pewnie po zaszłych mordach musiałoby 
nastąpić, pociesza mnie i nagradza moje poświęcenie. Całe też 
miasto o tem mówi, ale towarzystwo patryotyczne wcale z tego 
niekontente, zwłaszcza że kilku pierwszych jego członków jako to: 
ks. Puławski, ks. Szynglarski, Czyński, Brawacki, Płużański są 
aresztowani i pod sądem wojennym. Pisałem do naczelnego wodza 
Dembińskiego, ażeby mi przysłał pułk piechoty i pułk jazdy z 
czterema działami, ale dostać ich nie mogłem, chociaż wieczorem 
drugi raz posyłałem, z powodu że jeszcze 16-go w dzień powiesiło 
pospólstwo w parę minut, nim pomoc nadbiegła, Kaweckiego, który 
był szpiegiem, i oficera moskiewskiego, barona Ketler, wziętego w 
niewolę (oficer ten, prowadzony w konwoju przez ulicę, głośno lżył 
Polaków i ich powstanie - M.B.); ale tylko grzeczny list dostałem 
od Dembińskiego z podziękowaniem, żem się obarczył 
gubernatorstwem. W nocy sam patrolować musiałem. Konsulowie 
zagraniczni zażądali paszportów do wyjazdu, bo się naszych scen 
lękają, które może i nastąpią, jeżeli żądanych przeze mnie pułków 
nie przyszle Dembiński. 
Pospólstwo wracające spod rogatek wolskich, gdzie szpiegów [...] 
wieszało, spotkało księcia Czartoryskiego i ledwie go nie złapało. 
Strzelali tylko za nim, ale spiął konia ostrogami i zdołał umknąć 
do obozu; masztalerza jego tylko ranili. Kiedy się pomyśli, że 
taki czcigodny mąż, tak gruntownie poczciwy, tak przywiązany do 
ojczyzny, której wszystko poświęcił, mógł był być razem 
powieszonym ze Szlejem, Mackrotem, to się dusza wzdryga i odchodzi 
ochota bronić sprawy ojczyzny, w której zbójcy losem i honorem 
najuczciwszych ludzi zawiadują, i gdzie wieszać i mordować jest 
uważane za cnotę [...] 
Teresa Kicka była u mnie po kilka razy, niby pod pretekstem, aby 
jej mieszkania nie zabierano na lazaret, a prawdziwie, aby się 
dowiedzieć, co względem Skrzyneckiego zamyślam i co z sobą książę 
Adam zrobi. O mieszkaniu jej obiecałem napisać do generała 
Łubieńskiego (szefa sztabu głównego); względem Skrzyneckiego 
zaspokoiłem ją, mówiąc, że mój własny interes wymaga, ażebym 
dopomagał do utrzymania go przy życiu, bo inaczej tę zbrodnię 
Towarzystwa Patryotycznego, gdyby ją spełniono, mogłaby 
publiczność włożyć na mój karb. Księcia Adama zaś, powiedziałem, 
że bronić będę przeciw wszystkim zamachom klubistów, choćbym miał 
własne życie narazić. Po półtory godzinnej rozmowie w nocy 
nareszcie mnie pożegnała. Podobno Kownacka miała słuszność, kiedy 
nam powiadała, że ona jest plotkarka, i Skrzyneckim różne baje o 
nas opowiada [...] 
O 5-ej godzinie z rana już pełno u mnie ludzi różnych stronnictw, 
a każde z nich chce wszystkie urzędy wyłącznie posiadać. 
Kaliszanie wszystko przez Bonawenturę Niemojowskiego, a 
towarzystwo przez Lelewela chcą wyrobić. W rzeczywistości żadnemu 
stronnictwu u siebie nie dam wziąć góry i w obsadzeniu urzędów na 
zdatność tylko i uczciwość osoby uważać będę. Powiedziałbym, że 
Napoleon I tak robił, gdybym się nie wstydził naśladować 
Skrzyneckiego, który zawsze równał swoje działania z działaniami 
Napoleona. Zawsze mawiałem, że ubodzy jesteśmy w ludzi, ale nigdy 
tyle o tem przekonania nie miałem, jak teraz..." 
I dopisek z dnia następnego: 
"Dembińskiego także będę musiał odsunąć od naczelnego dowództwa, 
bo chce być niepodległym mojej władzy i popierać Skrzyneckiego, 
który się u niego kryje. Gdyby nie Lesslowie, którzy przez 
wdzięczność, że (jemu) samemu uratowałem życie (znany cukiernik 
warszawski Albert Lessel był aresztowany 29 czerwca w związku ze 
sprawą Jankowskiego i 15 sierpnia uniknął latarni jedynie dzięki 
osobistej interwencji zaprzyjaźnionego z nim Krukowieckiego - 
M.B.) dawali mi jeść u siebie, to podobno głodny chodziłbym spać, 
gdyż do oberży pójść nie mogę i nie mam momentu wolnego, a kazać 
sobie przynosić, pewnie bym zapomniał przy takim nawale różnych 
zatrudnień i prac. Używam jednak dobrego zdrowia i trzymam się, 
ile mogę, na siłach, teraz tak Ojczyźnie naszej potrzebnych. 
Kończę, bo już się znowu ludzie zaczynają schodzić do mnie i 
kobiety z protekcyami o 5-ej z rana już wyfiokowane; kiedy one 
wstawać muszą! Spodziewam się, że to niedługo potrwa; później 
dadzą mi pokój, jak się przekonają, że na darmo toalety robią i 
nocy nie dosypiają. Rada ministrów wyznaczyła dla mnie 40 tysięcy, 
a dla Bonawentury Niemojowskiego 20 tysięcy złotych pensyi rocznej 
i jednorazowo 40 tysięcy zł na urządzenie domu, ale te pieniądze 
leżą jeszcze u Plichty czy Kunata (sekretarzy Rządu Narodowego - 
M.B.), aż do Twego przybycia, bo ja nie mam ani chwili czasu się 
tem zajmować..." 
Ogromną siłę przekonywania ma prywatna korespondencja, jeżeli 
prowadzi ją ktoś umiejący władać piórem. Kilka szczegółów 
osobistych: owa wieczorna herbatka u Loursa - zapewne z małym 
Kostusiem - na chwilę przed wybuchem tragicznych wydarzeń; rana w 
udo zadana generałowi przez uczestniczącego w rozruchu oficera; 
drwina z wyfiokowanych paniuś zabiegających o protekcje; kłopoty 
domowo-aprowizacyjne szefa powstańczego rządu - i już Krukowiecki 
wyłania się z listu jak żywy - bardziej cielesny i przekonywający 
niż po przeczytaniu wszystkich not biograficznych, poświęconych mu 
przez historyków. Daje to Krukowieckiemu ogromną przewagę w jego 
rozgrywce z klubistami, bo ci, którzy najpierw pochopnie mu 
zaufali, a później srodze się na nim zawiedli, nie pozostawili po 
sobie żadnej prywatnej korespondencji. Świadczą o ich racjach 
jedynie suche zapisy kronikarskie, pozbawione jakichkolwiek 
elementów osobistych. Ten brak "prywatności" najbardziej się 
odczuwa w wypadku Walentego Zwierkowskiego, bo on, jako jeden z 
głównych bohaterów opowieści o dawnych szwoleżerach, ma szczególny 
obowiązek najpełniejszego ujawniania swojej osobowości. Niestety: 
z tego obowiązku Zwierkowski się nie wywiązuje. Inni 
eks-szwoleżerowie, występujący w opowieści, wprowadzają w problemy 
epoki poprzez ciepłe zakamarki swoich spraw osobistych, rodzinnych 
i zawodowych, co uintymnia fakty historyczne i wyposaża je w 
bogate tło obyczajowe. Zwierkowski, w odróżnieniu od dawnych 
towarzyszy broni, jest całkowicie bezosobowy. Nieznana pozostaje 
jego "prywatność": sposób bycia poza urzędowymi zajęciami, 
kontakty z rodziną, miejsce zamieszkania w Warszawie, stosunki 
towarzyskie, jego osobiste cierpienia i radości. Zwierkowski, w 
przeciwieństwie do Krasińskiego i Łubieńskiego, historii nie 
przeżywa, tylko o niej opowiada zobiektywizowanym, nieco ciężkawym 
stylem kronikarza i historyka. Jeżeli Zwierkowskiego chce się 
ożywić i zindywidualizować, trzeba ciągle sobie uświadamiać, że 
ten nużący drobiazgowością swoich relacji, niezbyt atrakcyjny 
opowiadacz był jednocześnie czynnym pierwszoplanowym aktorem 
zdarzeń opisywanych. 
"Nie wolno było publicznie radzić - pisze pan Walenty o pierwszych 
dniach po rozwiązaniu Towarzystwa Patriotycznego - przeto tajnie 
zeszli się kilka razy akademicy, podchorążowie i ich dowódcy, 
znani w Klubie redaktorowie pism, a nawet kilku reprezentantów (z 
Izby Poselskiej). Zatrwożyło to prezesa, zwrócić więc chciał uwagę 
w inną stronę i wydał odezwę pod datą 20 sierpnia, donoszącą, że 
istnieją w stolicy porozumienia się z nieprzyjacielem. Marszałkowi 
(Sejmu) doniósł, że się spisek wielki knuje na obalenie Sejmu, 
rządu, ustanowienie konwencji narodowej, a nawet ci, którzy 
najbliżej niego siedzą, na życie jego godzą, że są i posłowie w 
tym sprzysiężeniu. Marszałek, nie wierząc strachom, otwarcie 
zapytał się wskazanych przez prezesa, nawet dyrektor generalny 
policji Czarnocki Ksawery deputowany, nie wierząc wieściom, listę 
mniemanych morderców przez zaufanie deputowanemu Zwierkowskiemu 
okazał. Ten rzecz całą - o tyle, o ile wypadało - objaśnił 
koledze, którego w sekretarstwie sejmowym zastępował [...] 
zwracając jego uwagę, że to ludzie trwożliwi baśniami straszą 
policję. Realnie Zwierkowski był prezydującym na schadzkach dwóch 
czy trzech, wiceprezesem Lelewel, wprowadził nawet na takowe 
kolegów: Trzcińskiego, Chełmickiego, Tymowskiego, Szanieckiego. 
Znajdowali się tam: Zaliwski, Wysocki, Bronikowski, Nabielak, 
Mochnacki, Krępowiecki, Majewski, Chłędowski i wielu innych, 
ogólnie 38. Zgromadzenie w tym miejscu było więcej rządzące jak 
spiskowe, koncentrujące redaktorów i ludzi, którzy by o stanie 
rzeczy dokładnie objaśnieni być mogli przez dyskusje i rozprawy, 
aby w Sejmie, w armii, między ludem i przez pisma na prowincji 
wychodzące jeszcze rzecz w prawdziwym świetle wystawiali..." 
Obszerniejszy opis sekretnych zebrań w "klubie pani Chłędowskiej", 
na których przewodniczył deputowany Zwierkowski, odnaleźć można w 
Notatkach autobiograficznych jego współpracownika z Towarzystwa 
Polepszenia Stanu Włościan, redaktora Jana Nepomucena Janowskiego. 
"Z zaproszeniem na pierwsze z tych zebrań - wspomina Janowski - 
przyszedł do mnie w imieniu Mochnackiego i Chłędowskiego zacnej 
pamięci Artur Zawisza (zapamiętajmy sobie to nazwisko, bo będzie 
jeszcze o nim mowa - M.B.), będący porucznikiem czy 
podporucznikiem w jeździe płockiej, ale wówczas znajdujący się w 
Warszawie. Poszedłem z moim kolaborantem Wincentym Cyprysińskim. 
Na tym i jeszcze na drugim zebraniu - bo jak sobie przypominam, 
były tylko dwa - obecnych było 20, może 20 kilka lub najwyżej 30 
osób. Byli tam niektórzy członkowie izby poselskiej, niektórzy 
wojskowi i niektórzy dziennikarze. Spomiędzy posłów byli: J. 
Lelewel, Wal. Zwierkowski, J. Olrych Szaniecki, Fr. Trzciński i 
Kantorbery Tymowski; z wojskowych pamiętam tylko Józefa 
Zaliwskiego pułkownika, Ludwika Nabielaka kapitana w sztabie 
głównym, Tadeusza Krępowieckiego podporucznika artylerii i Artura 
Zawiszę. Piotr Wysocki oznajmił listownie, że się godzi na 
wszystko, co większość zebrania uchwali. Z dziennikarzy lub 
pisujących do dzienników, o ile sobie przypominam, byli: 
Mochnacki, Chłędowski, Ksaw. Bronikowski, ja, Win. Cyprysiński, a 
podobno także Jan Czyński, Płużański i Salezy Dmochowski. 
Prezydował Lelewel czy też Zwierkowski. Zabrał naprzód głos 
Mochnacki, rozwodząc się nad krytycznym już, ale jeszcze nie 
rozpaczliwym stanem sprawy powstania, nad obowiązkami nowego 
rządu, po którym należało się spodziewać, a w razie potrzeby 
wymagać jak największej energii w działaniu, nad potrzebą 
czujności ze strony wszystkich patriotów na tok działań rządowych 
i nad celem zebrania. Mówili i inni, ale on najdłużej, po kilka 
razy głos zabierając; nie wypowiedział jednak wszystkiego, gdy w 
końcu oświadczył, skoro wielu oddalać się już chciało, że prosi o 
powtórne zebranie się nazajutrz, na co się zgodzono. 
Nazajutrz zebrali się znowu wszyscy i znowu pierwszy Mochnacki 
głos zabrał. Powtórzywszy mniej więcej to samo, co poprzedniego 
dnia wypowiedział, wniósł, aby Krukowieckiego popierali wszyscy 
obecni, każdy w zakresie swojej działalności: posłowie w sejmie, 
wojskowi w wojsku, a redaktorzy przez swe dzienniki w opinii 
publicznej, jeżeli ten będzie działał rewolucyjnie, jeżeliby zaś 
tak nie działał, w takim razie należałoby koniecznie odebrać mu 
władzę, sejm rozwiązać i nowy, prawdziwie rewolucyjny rząd 
ustanowić. Na te słowa Zaliwski stuknął pałaszem o podłogę, 
zapowiadając, że nigdy nie pozwoli na rozwiązanie reprezentacji 
narodowej i o tym nawet słyszeć nie chce. Wszczęła się żwawa 
dyskusja. Nareszcie oświadczył Mochnacki, że my z patriotyzmu 
mieliśmy być stróżami sprawy publicznej i [...] doradcami 
Krukowieckiego. Na to mu odpowiedziano, że jeżeli mamy być 
doradcami prezesa rządu, musimy wprzód z pewnością wiedzieć, że on 
nas poufnie za swoich doradców uzna i pozwoli nam się potajemnie 
zbierać, jak się wczoraj i dziś zebraliśmy, że więc należy go 
wybadać w tym względzie. Tego zdania był naprzód Lelewel, nie 
dowierzający Mochnackiemu, a że mu i inni zwłaszcza w tym razie 
niezupełnie ufali, większość uprosiła Lelewela, że się podjął tej 
delikatnej misji z obowiązkiem zdania z niej sprawy na następnym 
zebraniu, tj. nazajutrz. Nazajutrz idąc na trzecie z kolei 
zebranie, spotkałem w drodze Olrycha Szanieckiego i poszliśmy 
razem. Ledwo co Chłędowski ujrzał nas wchodzących, wyprawił nas 
czym prędzej nie tymi którymiśmy przyszli, ale drugimi, ubocznymi 
schodami, mówiąc: 
- Uchodźcie prędko panowie, bo tu zaraz przyjść ma adiutant 
gubernatora (Chrzanowskiego); aresztowałby panów a zapewne i mnie 
z wami. Ostrzeżono mnie o tym, i p. Lelewel już mi doniósł, że 
prezes rządu takich jak my doradców nie potrzebuje". 
Była to święta prawda: Krukowiecki bynajmniej się nie palił do 
tego, żeby mieć w klubistach swoich doradców i powierników. 
"Stronnictwa ruchu, czyli rewolucyjnego obawiał się - pisał o 
prezesie rządu Zwierkowski - wiedział on, że go wyniosło 
początkowo, ale duma jego nie pozwalała jemu zniżać się do gminu, 
bo gminem nazywał wszystko, co rewolucyjnie iść chciało. Nadto 
wielu z tego stronnictwa znało jego poprzednie zabiegi, pamiętało 
jego solenne zaręczenia, których spełnić nie bardzo życzył sobie, 
przekładając raczej według własnej woli działać, aniżeli słuchać 
inspiracji albo rozkazu tych, którzy by w moc przyrzeczeń 
dotrzymania obietnic domagali się". 
A miał Krukowiecki swoje sposoby na trzymanie w szachu niedawnych 
sprzymierzeńców. W papierach ogłoszonych przez majora Karola 
Forstera odnaleźć można wymowny dokument z tą sprawą związany: 
kopię tajnego rozkazu, przesłanego 2 września generałowi 
Chrzanowskiemu: 
"Sekretne 
Do rąk własnych Gubernatora miasta Warszawy. 2 września 1831. 
Noc 15 sierpnia dała nam poznać działalność Towarzystwa 
Patriotycznego. Raporta tajnej Policji przekonywają mnie, że 
pomimo ostrego rozkazu ogłoszonego w Gazetach, zakazującego temu 
Towarzystwu zbierać się na Posiedzenia, Członkowie jego 
znaczniejsi schodzą się co dzień gdzie indziej dla układania 
nowego projektu zaburzenia: już nawet udecydowali pozbawić mnie 
życia. Nim przedsięwezmę środki gruntownego wykorzenienia tego 
klubu, nim przystąpię do takiego niektórych Członków ukarania, 
które by przestrachem wszystkich innych przerazić potrafiło, 
myślę, że mi są potrzebne do otrzymania tak jasne dowody, które by 
przekonały Publiczność o konieczności takiej surowości ze strony 
Rządu. Tymczasem należy być ostrożnym i oddalać każden pretekst 
mogący służyć klubowi za powód do nowego działania... 
Jan Hrabia Krukowiecki". 
I dopełnienie tego rozkazu w liście do żony z tego samego czasu: 
"Nie wiem, gdzie mi głowa stoi, tyle interesów ze wszech stron 
mnie przybywa, że przynajmniej 48 godzin na dzień potrzebowałbym, 
tylu ludzi zastępować muszę i dopełniać ich robotę, bo wyznać 
potrzeba, że wszyscy są znudzeni i długością czasu, i 
niedołężnością Skrzyneckiego, i niesprężystością rządu zeszłego z 
poczciwych ludzi, ale różnego koloru złożonego, między którymi 
nigdy harmonii nie było, dlatego wszystko się spóźniało albo 
zupełnie na bok było odkładanem. Jakże to temu w tak krótkim 
czasie zaradzić, a nieprzyjaciel, zima i niedostatek funduszów i 
innych potrzeb na karku. Prawdziwa tylko miłość Ojczyzny mogła na 
mnie wymóc to poświęcenie, ażebym przyjął ten urząd Prezesowski, 
bo najprzód widzę, że bez pomocy Opatrzności nie możemy, jak źle 
skończyć, zwłaszcza że już przez gazety wiemy [...] że żadnej 
nadziei nie powinniśmy mieć do osiągnięcia interwencyi zbrojnej od 
Mocarstw europejskich. Współczucie nad Warszawą także przyczyniło 
się, bo gdyby komu innemu niż mnie byli ten urząd oddali, pewnie 
by Towarzystwo Patryotyczne jeszcze raz mordy swoje przeze mnie 
wstrzymane było rozpoczęło; mnie zaś nadto się boją i dlatego po 
cichu tylko spiski przeciw mnie knują, ale się omylą na swoich 
wyrachowaniach, bo przy najspokojniejszych pozorach, jakie 
zachowuję, z największą ostrożnością i pilnością każę śledzić 
wszystkie ich schadzki i po każdej, a przynajmniej ważniejszej, 
odbieram w nocy jeszcze zawiadomienie, co tam postanowiono. 
Najgorsze przeciw mnie kluby są Czyńskiego i pani Chłędowskiej, 
która tak pewna jest swojej rzeczy, że przed kilkoma dniami 
powiedziała do Janowej Łubieńskiej: >>za kilka dni zobaczysz 
Krukowieckiego na latarni!<< - ale ta pani tak jest przez tajnych 
agentów szpiegowana, że każden jej krok przez cały dzień jest 
śledzony i ona zadziwi się, jak się zobaczy na tej samej latarni 
zawieszoną, którą dla mnie przeznaczyła". 
W dalszym ciągu listu generał prezes uskarżał się na swoje 
niezwykle trudne położenie, na kłody rzucane mu pod nogi z różnych 
stron: 
"W wojsku [...] Umiński i Dembiński robią partyę przeciw mnie; 
obadwaj dlatego, że ich naczelnymi wodzami nie nominowałem. 
Ostatni prócz tego, jako przyjaciel Skrzyneckiego i myślący już 
być sukcesorem jego władzy [...] Otóż taka nagroda za moje 
poświęcenie się sprawie publicznej, za moją miłość Ojczyzny. 
Prawdę powiedziawszy, rewolucya już dawno i najzapaleńszych 
sztabsoficerów ochłodziła, a noc 15 sierpnia ducha przygniotła, bo 
teraz i najczystszy Polak nie jest pewny swego życia i honoru. 
Kilkunastu łotrów ze szlifami zmówi się, porozumie z Towarzystwem 
Patryotycznym, zacznie na ulicy krzyczeć, lud się do nich zaczyna 
kupić i tym sposobem zaczyna się rewolucya i morderstwa, którym 
ani gwardya narodowa, ani pułki przez towarzystwo zgangrenowane, 
nie chcą się opierać, a czasem jeszcze z nimi się mieszają, tak 
jak to 15 (sierpnia) zrobił pułk 18-ty, bez którego dziś jeszcze 
żyłby Jankowski i drudzy, których zamordowano. 
W takiem to położeniu rzeczy członkowie sejmu na mnie oczy rzucili 
i w mojej energii szukają pomocy i ratunku. Jaka moja pozycya 
nieszczęśliwa, to sobie wystawić nie potrafisz i szczęściem, że tu 
nie jesteś, bo byś łzami się zalewała. Już kilka razy chciałem się 
podawać do dymisyi, ale z jednej strony mnie proszą, żebym rzeczy 
publicznej w tak krytycznem położeniu nie opuszczał; z drugiej, 
usunąwszy się z miejsca i żyć bym przestał, bo nie mając funduszów 
na płacenie tajnych agentów, padłbym ofiarą towarzystwa 
Patryotycznego, rozgniewanego na mnie, że jego członków na urzędy 
nie biorę, a brać ich nie można, bo by jeszcze bardziej spokojność 
i bezpieczeństwo publiczne zachwianemi zostały. Lelewel jest 
zawsze duszą tego towarzystwa i schadzek oficerów nie mających 
miejsca, ale zawsze pod największym ukryciem. Ze mną jest dobrze, 
przynajmniej obydwa tak udajemy. Jak tylko gdzie nie można 
zamachów przestrzec, każę jego wołać, odkrywam mu takowe i 
powiadamiam, iż mi doniesiono, że to za jego rozkazem, a 
przynajmniej za jego pozwoleniem dzieje się. On się broni, a bojąc 
się odpowiedzialności i wiedząc, że ja nie żartuję, biega i 
odrabia czasem to, o czem pierwej i najmniej wiadomości nie miał. 
Na przyszłość mam lepsze widoki, bo już ich z sobą pokłóciłem i 
przewiduję, że do tego przyjdzie, iż wielu z nich życiem 
przypłaci, bo zanadto sięgają po życie drugich. Jak towarzystwo 
patryotyczne zepsuło naszą młodzież, to trudno sobie wyobrazić! 
Cała prawie młodzież o ich zbrodni 15-go (sierpnia) mówi jak o 
najpiękniejszym dziele; nikt nie zastanawia się, do czego takie 
czyny z czasem prowadzą! Na cóż nam się zda Polska, jeżeli ma 
exystować pod wpływem takich ludzi, jak Puławski, Szynglarski, 
Czyński itp.! - Niewarto snu, co go sobie ujmuję, żeby się 
zatrudniać pisaniem o tych potworach..." 
Potwory! Mocno to było powiedziane. Ale nie tylko Krukowiecki 
określał w ten sposób zagorzalców z Towarzystwa Patriotycznego. 
Tak samo albo podobnie nazywali ich w słowie i w piśmie Julian 
Ursyn Niemcewicz i książe Adam Czartoryski, Stanisław Barzykowski 
i Kajetan Koźmian, generałowie: Chłopicki, Skrzynecki, Dembiński i 
Chrzanowski. Dla nich i dla wielu innych luminarzy powstańczych 
klubiści byli potworami, bo ważyli się na rzecz niesłychaną: 
usiłowali zburzyć podstawy tradycyjnego ładu społecznego i 
naruszyć ugruntowaną przez wieki w narodzie hegemonię arystokracji 
i zamożnej szlachty. Oni - ludzie nowi, nie mający za sobą żadnej 
tradycji, żadnych "grobów przodków", żadnych "komnat gotyckich ze 
starym uzbrojeniem" - buntowali naród przeciwko tym, których 
nazwiska od wieków jaśniały w historii na pierwszych miejscach. 
"Siedzący na bruku, w klubie i redakcyach... - szydził z klubistów 
Paweł Popiel - nie tylko uczyli patryotyzmu ludzi, którzy krew, 
stanowisko, milionowe majątki na los szczęścia Ojczyzny stawiali, 
ale podkopywali ich wpływ i powagę..." 
Nienawiść do klubistów z korespondencji prywatnej przenikała na 
karty kronik i pism politycznych. W opluwaniu klubistów celował 
przede wszystkim kasztelan Kajetan Koźmian - z poglądów 
arcykonserwatysta, ale pisarz znakomity i sugestywny. Oto jak 
załatwia się Koźmian z wiceprezesem Towarzystwa Patriotycznego 
Kazimierzem Pułaskim, imputując mu czynny udział w samosądach nocy 
15 sierpnia: 
"Objawił się przede mną okropny widok. Naprzód na stole czy ławie 
przed Zamkiem stojący potwór ludzkości zapieniony i wściekły 
Puławski w kapłańskiej czarnej szacie, z brodą czarno zarosłą, z 
czarnymi i rozczochranymi kołtunami na łbie, z obnażonymi po 
łokcie rękami, podnoszący je w górę i chrapliwym głosem wyjący: 
>>Ludu! krew zdrajców i nieprzyjaciół jest najmilszym Bogu 
kwiatem<<; mówią, że ręce miały ten kwiat na sobie..." 
I nieco dalej to samo, tylko jeszcze mocniej i wierszem: 
Widziałem i jeszcze się wzdrygam tym widokiem, 
Jak cuchnący rozpustą, trunkiem i rynsztokiem 
Ów kat w kapłańskiej szacie gminowi doradzał 
By w srogości drapieżne zwierzęta przesadzał. 
I po łokcie zbroczone ręce wzniósłszy w górę 
Znieważał ołtarz, Boga i ludzką naturę. 
I widziałem na piersiach takiego potworu 
Znak wojskowej zasługi i znamię honoru. 
I żaden z was rycerze nie wzdrygnął się na to, 
Że znak rycerstwa stał się oprawców odpłatą. 
Zaufanie do tego krwistego i krwawego opisu podważa nieco fakt, że 
na tejże samej stronicy swoich Pamiętników i w tejże samej 
manierze stylistycznej opluwa Kajetan Koźmian jednego z 
największych Polaków - Adama Mickiewicza: "Miała ostatnia 
rewolucja swego minstrela czy wajdelotę, a raczej Tersyta 
(bezwstydny tchórz z Iliady Homera - M.B.), co ze swoim Wallenrodą 
i balladami w ręku włóczył się, a na pierwszy wybuch w krymskim 
hylacie uciekł (informacja nieścisła, bo wybuch powstania 
listopadowego zaskoczył Mickiewicza nie na Krymie, lecz we 
Włoszech - M.B.) i wałęsając się poza granicami, z wściekłością a 
niedołężną zemstą śpiewając jadem i zuchwałością zaprawione 
pieśni, szczekał w nich na wszystko co tylko towarzystwo ludzkie 
czci i szanuje, i przesyłając bezbożne bazgraniny do kraju ileż 
nowych nie narobił ofiar... głos zmieszany ze łzami rodzin woła do 
nieba o pomstę na tego politycznego i literackiego zbrodniarza". 
I z taką samą wściekłością o Maurycym Mochnackim, największym 
publicyście swego czasu, niedoścignionym mistrzu prozy polskiej: 
"Nie pomnę dotąd, jakim sposobem Mochnackiego naród mógł przyjąć 
za historyka czynów swoich, pismaka, krętacza z przewróconą głową, 
z sercem od młodu skażonym, z umysłem podłym i nikczemnym, z małą 
i drobną zdolnością". 
Bardzo sugestywne są te paszkwile Koźmiana; Mickiewicz, a 
ostatecznie i Mochnacki jakoś się przed nimi wybronią*, (* Pod 
warunkiem, że pisma Mochnackiego będą wznowione tak samo 
starannie, jak wznowione zostały Pamiętniki Koźmiana.) ale księdzu 
Pułaskiemu obronić się już trudniej; bo wszystko, co przemawia na 
jego korzyść, trzeba pracowicie wydłubywać ze starej prasy, z 
protokołów zebrań Towarzystwa Patriotycznego, z rzadko czytywanych 
pamiętników epoki. Najwięcej danych biograficznych o tej postaci 
zebrał Marian Tyrowicz w swoim bezcennym przewodniku 
bibliograficznym (Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Przywódcy i 
kadry członkowskie Warszawa, "Książka i Wiedza" 1964). Wiadomo 
więc, że Aleksander Kazimierz Pułaski (Pulawski) urodził się w 
roku 1800 w folwarku Górki Grubaki w powiecie węgrowskim, gdzie 
ojciec jego był zapewne oficjalistą. Po ukończeniu szkół rozpoczął 
nowicjat u pijarów. W dwa lata później został mianowany magistrem 
w Collegium Nobilium w Warszawie, potem - preceptorem w tejże 
szkole. Przez dziesięć lat zajmował się nauczaniem literatury 
polskiej w różnych szkołach pijarskich, w stolicy i na prowincji. 
Był nadto głośnym kaznodzieją, i z powodu śmiałych kazań w duchu 
patriotycznym został w roku 1829 na rozkaz wielkiego księcia 
Konstantego wydalony z Warszawy. Powrócił do niej dopiero po 
wybuchu powstania i stał się od razu jednym z najbardziej 
radykalnych działaczy Towarzystwa Patriotycznego. W lutym 
zaciągnął się jako kapelan do korpusu Dwernickiego, "miał głos w 
sztabie dowództwa korpusu" i odznaczony został złotym krzyżem 
Virtuti Militari. Po przejściu Dwernickiego do Galicji powrócił do 
Warszawy, gdzie jako wiceprezes Tow. Patriotycznego zastępował 
Lelewela w prezesostwie i prowadził nadal ożywioną krytykę 
niezdecydowanych działań sejmu, rządu i naczelnego dowództwa. Po 
wydarzeniach 15 sierpnia został aresztowany przez gen. 
Chrzanowskiego i stawiony przed sąd pod zarzutem 
współodpowiedzialności za rozruchy. Wkrótce jednak musiano go 
zwolnić z braku dowodów, gdyż świadkowie nie chcieli świadczyć 
przeciwko niemu, a prokurator wzbraniał się wnieść w jego sprawie 
akt oskarżenia (uczynił to wtedy, kiedy gen. Chrzanowski zagroził 
mu rozstrzelaniem). Ci, którzy znali ks. Pułaskiego sprzed 
powstania, choćby najdalsi byli od radykalizmu politycznego (jak 
na przykład gen. Józef Mroziński, pierwszy szef sztabu generalnego 
armii powstańczej) uważali go za żarliwego patriotę, człowieka 
wysoce wykształconego i rozsądnego. Był ogromnie popularny wśród 
młodzieży. Sam również stawiał na młodzież. W pierwszych dniach 
sierpnia 1831 r. rozeszły się szeroko po Warszawie słowa, jakie 
wypowiedział był na obchodzie "pamiątki listopada": "Młodzież 
szałem zaczęła walkę, szał zatem powinien był ją posuwać". 
O drugim "potworze w sutannie", księdzu Ignacym Szynglarskim, 
pisano w powstańczej gazecie "Orzeł Biały i Pogoń" z dnia 30 
sierpnia 1831 r.: "Ksiądz Szynglarski znany jest publiczności z 
czystego patriotyzmu i gorliwego poświęcenia się dla Ojczyzny, 
przyjaciel cierpiącej Ojczyzny, który w tylu odznaczył się 
bitwach". 
O ks. Szynglarskim nie więcej wiadomo niż o ks. Pułaskim. Z 
wykształcenia doktor teologii i filozofii, przed powstaniem był 
proboszczem w Bolimowie pod Warszawą, potem wstąpił do armii 
powstańczej jako kapelan. On również był w korpusie Dwernickiego i 
przywiózł stamtąd dumne nazwanie "bohatera spod Boremla, kawalera 
wielu orderów". On również występował zawsze w czołówce 
najbardziej radykalnego odłamu Towarzystwa Patriotycznego. Jego 
również nienawidzili konserwatyści, a nawet dali mu tę nienawiść 
odczuć na jego skórze w ostatnich tygodniach powstania. Stało się 
to w Modlinie, dokąd po ewakuacji Warszawy przeniosły się władze 
powstańcze. Relację o tym incydencie można odnaleźć we 
Wspomnieniach czynnego uczestnika zdarzenia Leona ks. Sapiehy, 
adiutanta dowódcy artylerii powstańczej, generała Józefa Bema: 
"...przybyła do Modlina hurma krzykaczy z bruku warszawskiego, 
całe Towarzystwo Patriotyczne - wspomina mąż wymienianej 
parokrotnie w korespondencji Zygmunta Krasińskiego, księżny 
Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny. - Poczęli na rynku sejmikować. 
Starali się przyciągać podoficerów i żołnierzy. Mówili o potrzebie 
wyrżnięcia wszystkich generałów i wyższych oficerów. Groziło to 
rozprężeniem do reszty naszego wojska, w którym i tak nie było już 
wiele karności. Jednym z przywódców i głośnych krzykaczy był xiądz 
Szynglarski, znakomity urwisz. Jenerał Rybiński (ostatni naczelny 
wódz powstania - M.B.) kazał go do siebie zawołać i począł go 
namawiać, aby nie burzył. Ten rozzuchwalony łagodnością jenerała 
podniósł głos i traktował go jak żaka. W tej chwili Bem i ja za 
nim weszliśmy do pokoju. Przez chwilkę słuchaliśmy Szynglarskiego. 
Na koniec Bem przyskoczył do niego, mówiąc: >>Ty łajdaku, nie 
wiesz, z kim mówisz? Milcz, bo cię rozsiekam!<< Obróciwszy się do 
mnie, rzekł: >>Przyprowadź z odwachu czterech żołnierzy i 
zaprowadź go do kazamat<<. Wykonałem rozkaz. Gdy wróciłem z 
żołnierzami, już mój Szynglarski zamilkł i bez oporu dał się 
wyprowadzić. Trzeba nam było przez rynek przechodzić, gdzie stała 
hurma jego zwolenników. Widziałem, że mieli ochotę go odbić; jemu 
także widok przyjaciół dodał odwagi. Stanął i chciał mówić; 
krzyknąłem na żołnierzy: >>Kolbą w kark, a jeśli się odezwie, 
zakłuć bagnetami<<. Żołnierze go nie żałowali i tak go kolbami 
poczęstowali, że się wywrócił. Podnieśli go, poszliśmy dalej i 
zgraja się rozstąpiła, aby nas przepuścić. Zamknąwszy go w 
kazamatach, wróciłem spokojnie, dziękując Bogu, że się ta sprawa 
tak skończyła". 
Kiedy już jesteśmy przy Wspomnieniach Sapiehy, to przy okazji 
warto przypomnieć, że uczestniczył on w nagonce przeciwko jeszcze 
jednemu klubiście: owemu "politykowi z krawca" Franciszkowi 
Morawskiemu, który jako kapitan artylerii Gwardii Narodowej - 
domundurowanej i dozbrojonej za własne pieniądze wypracowane igłą 
krawiecką - spisywał się w obronie Warszawy tak dzielnie, że 
odznaczono go Złotym Krzyżem Virtuti Militari. 
"Po kilku dniach - opisuje tę drugą awanturę ks. Leon Sapieha - 
kazał jenerał Bem wystąpić całej artyleryi polowej dla lustracyi 
stanu dział, koni i ludzi (rzecz odbyła się również w Modlinie). 
Przy jednej bateryi artyleryi pieszej stał do szeregu z 
żołnierzami jakiś jegomość w mundurze artyleryi Gwardyi Narodowej. 
Znał go jenerał jako jednego z głównych krzykaczy na rynku w 
Modlinie. Skoro go spostrzegł, przybiegł do niego i zapytał: >>Co 
tu robisz? Czego chcesz?<< On odpowiedział frazesami 
patryotycznymi, że przychodzi ojczyźnie służyć. Na to Bem krótko 
odpowiedział: >>Takich durniów jak ty, ojczyzna nie potrzebuje. 
Ruszaj sobie!<< i począł konno za nim uganiać. Ja i Szczepanowski 
pomagaliśmy mu. Było to wyraźne polowanie z chartami na lisa. 
Żołnierze serdecznie się śmiali, szczególnie gdy on biegnąc przed 
nami, przewracał się. Pewnie on drugi raz nie spróbował 
koleżeństwa z artyleryą". 
Przepisując ze starych papierów skąpe wiadomości o Aleksandrze 
Pułaskim i o Ignacym Szynglarskim - trudno nie zadawać sobie 
pytania, co przyciągało wielu młodych duchownych katolickich do 
klubu radykalnych patriotów? (w protokołach Towarzystwa 
Patriotycznego, opracowanych przez Aleksandra Kraushara, występuje 
aż dziesięciu księży klubistów). Otóż wydaje mi się, że 
niezależnie od motywów indywidualnych można się tu także 
doszukiwać pewnej przyczyny ogólnej. Sądzę, że ci synowie 
zubożałych rodzin szlacheckich, oddani przez rodziców (zgodnie z 
obowiązującą w tej sferze tradycją) do stanu duchownego, 
niezależnie od swoich powołań - musieli być szczególnie 
uwrażliwieni na uciążliwości wynikające z feudalnej struktury 
kościelnej. Może więc stając do walki o niepodległość u boku 
radykałów społecznych, wierzyli, że walczą także o demokratyzację 
kościoła. 
I wreszcie trzeci "potwór", okradający ze snu prezesa Rządu 
Narodowego, generała Krukowieckiego: prawnik i literat Jan 
Czyński, syn kościuszkowskiego oficera, szlachcic polski w drugim 
już pokoleniu, ale ciągle jeszcze naznaczony piętnem 
frankistowskiego pochodzenia. Wolno przypuszczać, że jedną z 
podstaw radykalnego patriotyzmu tego siostrzeńca Krysińskich było 
marzenie o takiej Polsce, w której i on mógłby się stać prawdziwym 
Polakiem. Marzenie to ziści się Czyńskiemu dopiero po śmierci. Na 
jego emigrancką mogiłę w Londynie padną jak kwiaty słowa 
nekrologu, wydrukowanego w piśmie "Niepodległość": "...cały 
nieboszczyka pobyt na ziemi wygnania zapełnionym był pracą, mającą 
dobro Polski na celu". 
Warto by tu jeszcze powiedzieć o jednej osobie z kręgu klubistów, 
która szczególnie działać musiała na nerwy konserwatystom 
wszelkiego pokroju. Była to kobieta: owa Maryanna Dębińska, wdowa 
po pułkowniku Macieju Dembińskim*, (* Szczegół charakterystyczny: 
nazwisko p. Dębińskiej pisane jest zawsze przez "ę" dla tym 
pełniejszego odróżnienia jej od generała - wodza naczelnego. 
Natomiast zmarły jej mąż figuruje w "Roczniku Woyskowym Królestwa 
Polskiego" - źródle w tych sprawach jak najbardziej kompetentnym, 
jako pułkownik Dembiński. Podobnie rzecz się miała z księdzem 
Pułaskim, który raz się nazywa Pułaski [w urzędowych pismach swego 
czasu] a raz Pulawski [w kronikach i pamiętnikach] dla pełnego 
odcięcia go od sławnego bohatera polsko-amerykańskiego Kazimierza 
Pułaskiego.) u której przed 15 sierpnia odbywały się spiskowe 
zebrania radykałów klubowych. W indeksie pomnikowej pracy Lubomira 
Gadona Emigracja polska (notebene Gadon był także synem 
szwoleżerskim) Dębińska figuruje jako "awanturnica". Uzasadnienie 
tego epitetu odnajduje się w tekście dzieła. "Była to szkaradna 
baba w całem znaczeniu tego słowa - pisał o Dębińskiej syn 
porucznika szwoleżerów Alojzego Gadona. - W Warszawie trudniła się 
jak wiele kobiet, opatrywaniem chorych i rannych w szpitalu 
oficerskim przy ulicy Miodowej. Pod pozorem dania im lepszych 
wygód, zabrała do swego mieszkania dwóch młodych oficerów, 
rekonwalescentów. Ale przez wszeteczną z nimi rozpustę obu o 
śmierć przyprawiła. Gdy szpitalny doktor Freyer czynił jej z tego 
powodu wyrzuty, rzuciła się na niego z nożem kuchennym. Za to 
oficer służbowy kazał ją schwytać i rózgami oćwiczyć. Wskutek tej 
imprezy wyniosła się z Warszawy i do 2. pułku Krakusów niby na 
żołnierza zaciągnęła się. Potem przyczepiła się do 10. pułku 
piechoty liniowej (dowodzonego przez mjr. Piotra Wysockiego - 
M.B.). Przeszedłszy pruską granicę, z innymi udała się na 
Emigracyę. Tu żebrała natrętnie, warcholiła, siała oszczerstwa 
itp. Wałęsała się po Paryżu, Londynie i po Zakładach. Mówiono, że 
była "sekretarką" eks-księdza Pułaskiego". 
Trudno po stu kilkudziesięciu latach osądzać skandale Dębińskiej. 
Z tego, co o tej pani wiadomo, można wnioskować, że musiała być 
kobietą wielkich namiętności i gorącego temperamentu. Jednakże 
zarzut wysunięty przez "szpitalnego doktora" ma wszelkie cechy 
niemożliwego do sprawdzenia, złośliwego pomówienia. Jeśli zaś był 
ten zarzut zwykłym oszczerstwem, wówczas zrozumiała się staje 
gwałtowna reakcja oskarżonej. Kiedy się weźmie jeszcze pod uwagę 
wyjątkowo hańbiącą dla kobiety karę chłosty, wymierzoną Dębińskiej 
w trybie pośpiesznego samosądu, nie można się oprzeć wrażeniu, że 
za tą pozornie obyczajową sprawą kryła się jeszcze jakaś 
szczególna nienawiść - najprawdopodobniej na podłożu politycznym. 
W Towarzystwie Patriotycznym odgrywała Dębińska rolę 
niepierwszoplanową, ale znaczącą. Wielu pamiętnikarzy powstania 
widziało ją, kiedy w płaszczu żołnierskim i z karabinem w ręku 
towarzyszyła w dniu 15 sierpnia 1831 po południu delegacji klubu, 
przedstawiającej rządowi postulaty powstańczej lewicy. Widziano ją 
także już po nocy pomsty narodowej, kiedy - tak samo w stroju 
wojskowym i z karabinem w ręku - asystowała Krukowieckiemu, 
ogłaszającemu się spod kolumny Zygmunta gubernatorem wojennym 
Warszawy. 
Na emigracji w Paryżu powstańcza lewica zlecała Dębińskiej różne 
poufne zadania. W kwietniu 1832 r. odnajduje się jej podpis na 
odezwie protestującej przeciwko ograniczeniu praw politycznych 
wychodźców. W lipcu tego samego roku wysyłana była z ważnymi 
zleceniami od demokratów paryskich do zakładu polskiego w 
Awinionie. 
O zachowaniu się Dębińskiej w dniu szturmu Paskiewicza Na Warszawę 
opowiada Jan Nepomucen Janowski, redaktor naczelny "Gazety 
Polskiej", pamiętnikarz ze wszech miar zasługujący na zaufanie: 
"Gdy Moskale zdobyli Wolę, niedostatecznie oszańcowaną i 
niedostatecznie wojskiem obsadzoną, i gdy o tem, niestety, już z 
pewnością było wiadomo w mieście, pobiegłem znowu w tamtą stronę 
zaraz po południu, około 1-j czy 2-ej godziny. Zaszedłem do 
ostatniego przy okopach szańca naprzeciwko Woli, o kilka staj 
odległej, a obok ogrodu spacerowego Unruha... Podczas mojej pod 
tym szańcem obecności wysforował się z Woli oddział piechoty 
moskiewskiej żwirówką prowadzącą do miasta i tak się już był 
zbliżył, że nam kulki karabinowe ponad głową świstały i spędziły z 
pobliskich wiatraków mnóstwo przyglądającego się ludu, raziwszy 
niejednego. Ale ukryty w okopach batalion naszej piechoty 
pośpieszył przeciw niemu i wnet go odparł. Za każdym strzałem 
działowym z Woli żołnierze nasi schylali się i chronili za swoje 
działa. Był jeden pomiędzy nimi, co stał nieporuszony i nie 
przestawał wołać na innych jakby komendant a raczej kaznodzieja: 
>>Stójcie śmiało! Kogo kula ma trafić, tego nie minie; Pan Bóg 
kule nosi itp.<<. Spytałem, kto by to był ten tak odważny 
żołnierz, odpowiedziano mi, że: to w ubraniu żołnierskim pani 
Dębińska, wdowa po pułkowniku od weteranów, która się zaciągnęła 
jako ochotnik. Nie podobna mi było nie podziwiać jej odwagi, 
dowodzącej gorącego patriotyzmu. Była ona jeszcze dosyć młoda i 
służyła w wojsku aż do wejścia głównego korpusu do Prus, skąd 
potem emigrowała do Francji". 
W czasie, kiedy Mariannie Dębińskiej wymierzano hańbiącą karę 
chłosty, cała Warszawa mówiła z najwyższym uwielbieniem o dwóch 
paniach z arystokracji polskiej, które historia wpisywała właśnie 
do swojej złotej księgi: O hrabiance Emili Plater - bohaterskiej 
dowódczyni oddziału powstańców litewskich, oraz o powinowatej gen. 
Tomasza Łubieńskiego Klaudii (Klaudynie) z Działyńskich 
Bernardowej Potockiej - nazywanej powszechnie aniołem opiekuńczym 
rannych i chorych żołnierzy. Namiętna i skandalizująca Marianna 
Dębińska (na domiar złego paliła jeszcze fajkę) nie miała żadnych 
szans na zajęcie w historii miejsca obok tych dwóch świetlanych 
postaci. Warto jednak wiedzieć, że w Powstaniu Listopadowym 
zdarzały się i takie jak ona bohaterki. 
Nie ma żadnych dowodów na to, że Krukowiecki Walentego 
Zwierkowskiego również uważał za "potwora". Ale zaufania do niego 
nie miał na pewno. Kiedy przyszło więc do obsadzenia stanowisk 
przyrzeczonych uprzednio stronnictwu ruchu, nie oddał 
Zwierkowskiemu obiecanego mu dowództwa Gwardii Narodowej, lecz 
powierzył je "umiarkowanemu" Piotrowi Łubieńskiemu. "Nie 
sprzyjający ruchowi potępiają Zwierkowskiego, dając za przyczynę, 
iż był wiceprezesem Klubu, popieraczem sądu rewolucyjnego i 
działania rewolucyjnego, a przeto nie mogącym dowodzić gwardią, 
gdzie umiarkowanie, nie gwałtownie postępować należy" - odnotował 
zawiedziony "szwoleżer złej konduity". 
Ale zawód sprawiony Zwierkowskiemu przez generała prezesa 
Krukowieckiego był jeszcze niczym wobec bolesnego rozczarówania, 
jakie zgotował klubistom, a wraz z nimi całej patriotycznej 
Warszawie główny współtwórca militarnych zwycięstw powstańczych, 
generał dywizji Ignacy Prądzyński. 
Jak już wiadomo, w dniu 15 sierpnia Prądzyński kategorycznie 
odmówił przyjęcia nominacji na naczelnego wodza, przywiezionej mu 
do głównej kwatery w Ołtarzewie przez deputowanego Zwierkowskiego. 
Jednakże po krwawych wydarzeniach, jakie rozegrały się w Warszawie 
w kilka godzin później, w kołach rządowo-sejmowych uchwalono, że 
jedynie postawienie na czele armii utalentowanego kwatermistrza 
generalnego zdoła uchronić powstanie od zupełnego upadku. 
Postanowiono więc podjąć jeszcze jedną próbę przełamania jego 
uporu. Wśród dokumentów załączonych do pamiętników Prądzyńskiego 
dochowały się listy, wystosowane do niego w dniach 15 i 16 
sierpnia przez różnych dygnitarzy powstania. Wyczuwa się w tych 
listach gorączkowy nastrój chwili, w jakiej były pisane. 
"Generale! idzie tu o dobro Ojczyzny, o jej zbawienie: wszelkie 
dalsze wahanie się Twoje śmierć by sprawie naszej zadać mogło - 
pisał do Prądzyńskiego dowódca Gwardii Narodowej senator wojewoda 
Antoni Ostrowski - zaklina Cię cała rzesza dobrych tu zebranych 
Polaków, dłużej nie ociągaj się. Wszelkie targowanie się z powodów 
delikatności uczuć względem osób, z któremi być mogłeś w kolizyi 
(chodziło oczywiście o Skrzyneckiego - M.B.), byłoby zbyteczne. 
Salus populi suprema lex esto*. (* Dobro ludu niech będzie 
najwyższym prawem. [łac.]) Jadący do głównej kwatery Senator hr. 
Olizar, opowie ci, w jakim stanie Warszawa. Ufność, którą 
wzbudzasz w publiczności, jest własnością publiczną; pomnij, że 
moment każdy o bycie kochanej Ojczyzny stanowi. Nie zachowalibyśmy 
dla Ciebie tak wysokiego szacunku, jaki Ci teraz hołdujemy, gdybyś 
przenosił (daruj wyrazowi) upór Twój, może szlachetny, ale gdy 
będzie przesadzony, stanie się winą, której skutki może w tej 
chwili nie są do obrachowania. Jesteś wodzem, takim Cię naród mieć 
chce, ufaj Bogu, świętej sprawie, daj przykład posłuszeństwa, 
zwyciężysz..." 
"Kochany i drogi Generale! - przyłączał się do tych zaklęć Teodor 
Morawski, "przybylec" z Paryża i minister spraw zagranicznych w 
Rządzie Narodowym. - Oddajmy cześć Twojej skromności, ale 
przebaczyć musisz, gdy jako przyjaciel, a bardziej jeszcze jako 
Polak zrobię Ci uwagę, że nie czas jest skromnością tłumaczyć się 
w chwili, gdy istnienie Ojczyzny już może nie na dni, ale na 
godziny się liczy... Raz jeszcze zaklinam Cię w imię Ojczyzny. 
Wiesz, jakie masz zaufanie ze strony Rządu, i piszę Ci to w pałacu 
rządowym i na prośbę większości, nie znajdziesz więc żadnego oporu 
z jego strony co do zmian, jakie potrzebnemi osądzisz; nic Ci 
więc, chyba wola Opatrzności do zbawienia kraju przeszkodzić nie 
może. Pomnij na Ojczyznę, pomnij na potomność..." 
I utrzymany w takim samym tonie list członka Rządu Narodowego 
Joachima Lelewela: 
"...nie możesz, Generale, odmówić przyjęcia ciężaru. Na Tobie 
pokładamy nadzieje nasze: nie godzi się w razie tak stanowczym 
odsuwać się. Jeżeli szczere życzenia moje mogą mieć jaką wagę u 
Ciebie, Generale, chciej ich wysłuchać i przyjmij dowództwo. 
Wzywam Cię, Generale, w imię Ojczyzny i życzliwych Tobie..." 
Z listami tymi pojechali do głównej kwatery trzej delegaci władz 
powstańczych: członek Rządu Stanisław Barzykowski, minister wojny 
gen. Franciszek Morawski i senator kasztelan Narcyz Olizar. Po 
przyjeździe do Ołtarzewa delegaci razem z przebywającym od 15 
sierpnia w głównej kwaterze prezesem Rządu Narodowego księciem 
Czartoryskim oraz kilkoma generałami - przypuścili bezpośredni 
szturm do sumienia obywatelskiego Prądzyńskiego. Po przeszło 
godzinnych naleganiach znękany generalny kwatermistrz uległ 
perswazjom i zgodził się przyjąć nominację na naczelnego wodza. 
"Moi panowie - powiedział do delegatów rządu i sejmu - teraz już 
nie chodzi o ratowanie sprawy polskiej, już teraz jeden tylko Pan 
Bóg cudem dokonać by tego potrafił, ale jeszcze honor nazwiska 
polskiego, polskiego wojska w zupełnej czystości uratowanym być 
może, na co potrzeba, ażeby ten co się podejmie przywodzić wojsku, 
poświęcił się zupełnie i życie swe na ołtarzu ojczyzny złożył. Do 
takiego poświęcenia czuję się być zdolnym; przyjmę więc dowództwo, 
ile że oddalenie się od służby gen. Skrzyneckiego usunęło mi 
wzgląd na jego osobę, ale muszę być pewnym, że ze strony dawnych 
generałów żadnej nie doznam przeszkody. Nade wszystko zaś 
potrzebuję nawet pomocy od gen. Krukowieckiego, który dziś, jak 
wszyscy widzimy, jest jeden przy władzy, jest w Warszawie 
prawdziwą potęgą. Proszę więc panów, udajmy się razem do niego 
natychmiast, ażeby zapewnić się o jego sposobie myślenia". 
"I wsiedliśmy z wysłańcami do pojazdów - świadczy w Pamiętnikach 
Prądzyński - z pośpiechem udaliśmy się do Warszawy, do pałacu 
Komisyi wojny, gdzie Krukowiecki założył swoje mieszkanie". 
Pędząc co koń wyskoczy przez warszawskie ulice, notable powstańczy 
mieli możność zauważyć, że stolica nie ostygła jeszcze z nocnej 
gorączki. "W Warszawie, skoro zajaśniał ranek dnia 16 sierpnia - 
słowa Prądzyńskiego - całe miasto było w poruszeniu; tłumy ludzi 
biegały po ulicach i przypatrywały się zeszpeconym ciałom ofiar 
upłynionej nocy, a dla których mało w którem sercu odczuwało się 
uczucie litości, uprzedzenie bowiem powszechne mianowało je 
przebrzydłemi zdrajcami ojczyzny". 
W siedzibie gubernatora Prądzyński odbył krótką rozmowę z gen. 
Krukowieckim, odnotowaną później w Pamiętnikach. 
"Prądzyński: Panie Generale, wojsko nie może już dłużej pozostawać 
bez wodza naczelnego, jest to najpilniejsza rzecz, którą opatrzeć 
potrzeba. Stawamy tu przed Generałem w imieniu Rządu i zapytujemy 
się, czyli pan Generał masz zamiar lub życzenie objęcia tego 
dowództwa. Zechciej na to pytanie kategorycznie a szczerze 
odpowiedzieć. 
Krukowiecki: Jestem gubernatorem Warszawy i zaciągnąłem obowiązki 
względem tego miasta. W pełnieniu ich dotrwam; niczem zaś innem 
nigdy być nie chcę i nie będę. 
Prądzyński: Przecież wojsko nie może dłużej zostawać bez wodza. 
Jeżeli ja naczelne dowództwo obejmę, czy mogę rachować na pomoc, 
na posłuszeństwo pana Generała? 
Krukowiecki: Masz Pan na to moje słowo honoru". 
I dla przypieczętowania słów - gubernator wyciągnął rękę do 
przyszłego wodza. 
"Uchwyciłem tę rękę oburącz - wspomina Prądzyński - uścisnąłem ją 
serdecznie [...] I obróciwszy się do panów komisarzy dodaję: Macie 
panowie we mnie wodza naczelnego - i przyjąwszy wtedy z ich rąk 
nominacyą moją, wsiadłem natychmiast do powozu i jednym tchem 
popędziłem na Nowy Świat do żony, do dziecka ostatnie z niemi 
zrobić pożegnanie, ostatnie udzielić im błogosławieństwo; w mojem 
albowiem przekonaniu, przyjmując moją nominacyą na wodza, wydałem 
sam na siebie wyrok śmierci". 
I dalej:
"Zabawiwszy kwadrans może u mojej rodziny, udałem się na Czyste 
przez rogatki Wolskie, dokąd był właśnie nadszedł Dembiński z 
główną kwaterą i dokąd także całe wojsko dochodziło, i tam resztę 
nocy przepędziłem na pracy z gen. Lewińskim (pełnił on funkcję 
szefa sztabu głównego, w zastępstwie chorego gen. Łubieńskiego - 
M.B.) na rozpatrywaniu się w sytuacjach i raportach i nad łamaniem 
sobie głowy w układaniu rozmaitych kombinacyj dla ratowania tej 
naszej nieszczęśliwej sprawy. Straszna ona była dla mnie ta noc. 
Już nie myślałem ani o żonie, ani o dziecku. Co do nich już ofiara 
była spełnioną. W mojem przekonaniu już na zawsze byłem się z 
niemi rozstał. Co zaś do sytuacyi naszej, im bardziej zagłębiałem 
się w niej, tem bardziej przyznawać sobie musiałem, że przyszła 
nareszcie chwila dająca racyą Chrzanowskiemu, to jest że już nie 
pozostawało, jak tylko wnijść w układy z nieprzyjacielem, czyli po 
prostu kapitulować z Mikołajem, zaprzedając naszą uległość 
najlepszymi warunkami, jakie by się dały wytargować; jeżeliby się 
zaś tego nie chciało lub jeżeliby się to uskutecznić nie dało, 
tedy wszystkiemi siłami naszemi rzucić się na nieprzyjaciela, 
cośmy go przed sobą mieli, ginąć razem z wojskiem w rozpaczliwym 
boju, zwycięstwo albowiem było już więcej niż wątpliwe. Wydać zaś 
taką bitwę, ginąć w niej nawet zdawało mi rzeczą łatwiejszą, mniej 
korzystną wprawdzie, ale zacniejszą niż tamta droga 
kapitulacyi..." 
W takim stanie ducha, mając już głowę zaprzątniętą planami 
przyszłych bitew, nowy wódz naczelny napisał swój pierwszy rozkaz 
dzienny do armii: 
"Żołnierze! Zostałem powołany na wodza naczelnego sił narodowych. 
Czując doskonale ogrom obowiązków tak znamienitego miejsca, a 
umiejąc ocenić zakres zdolności moich, przytem nie pragnąc innych 
zaszczytów, jak tylko dzielenie waszych niebezpieczeństw jako 
podwładny, osądziłem być moim obowiązkiem odmówić. Wyraźny, 
dwukrotnie powtórzony rozkaz Rządu Narodowego, na waszem zaufaniu 
opierający się, zbliżanie się groźnych niebezpieczeństw przymusiły 
mnie do posłuszeństwa. 
Wchodzący w ten nowy, ale tak trudny zawód, rachuję na pomoc P.P. 
Generałów i oficerów wszelkich stopni, na jedność i poświęcenie 
się całego wojska, bez czego usiłowania moje byłyby daremne. 
Karność przede wszystkim musi być ściśle utrzymana. Czekają nas 
krwawe boje i wielkie trudy. Wytrwamy w naszym wielkim zawodzie i 
Bóg uwieńczy nasze usiłowania. Ale chociażbyśmy i upadli, honor 
broni i polskiego imienia musimy przekazać nieskazitelne dzieciom. 
Koledzy żołnierze! Przystępuję do nader trudnego zawodu z 
zaufaniem nieograniczonem w Was i w świętości naszej sprawy. Wasze 
zaufanie będę się starał wszelkimi siłami usprawiedliwić i nabyć 
do niego nowych praw. Gdybym je kiedy spostrzegł zachwiane, złożę 
je natychmiast i chętnie wrócę walczyć w szeregach Waszych. Niech 
żyje Polska wolna i niepodległa! 
W głównej kwaterze na Czystem 17 sierpnia 1831 r. 
Wódz naczelny I. Prądzyński". 
Jeszcze tej samej nocy rozkaz oddano do odlitografowania. Nikt nie 
przypuszczał, że pozostanie on w dokumentacji powstania 
listopadowego, jako jedyny ślad po naczelnym dowództwie zwycięzcy 
spod Igań. 
"Skoro się dzień zrobił (17 sierpnia) - opowiada dalej Prądzyński 
- siadam na konia i udaję się do kwatery gen. Dembińskiego dla 
odebrania od niego dowództwa nad wojskiem, zamierzając udać się od 
niego do obozów, ażeby się wojsku jako jego naczelnik 
zaprezentować i zapewnić sobie jego posłuszeństwo, przekonać się o 
jego ufności. Kwaterę Dembińskiego na głównej ulicy przedmieścia 
przed Wolskiemi rogatkami zastałem otoczoną wojskiem (trzeba 
pamiętać, że był to szczytowy moment przygotowań do wojskowego 
zamachu stanu - M.B.); bataliony biwakowały przed domem jako też i 
na dziedzińcu, działa były wymierzone w pole, a inne ku miastu. Te 
środki ostrożności były podobno użyte przez Dembińskiego dla 
zabezpieczenia osoby przyjaciela jego i Skrzyneckiego. Oprócz tego 
stała przed domem warszawska gwardya konna i oddział konnicy, co 
przyjechały w eskorcie gen. Krukowieckiego, bo ten nadzwyczajnie 
czynny człowiek już przededniem był na koniu i właśnie przyjechał 
do Dembińskiego. Już na schodach dolatują mnie dwa donośne głosy 
kłócących się w pokoju: Dembińskiego z Krukowieckim. Moje wnijście 
do izby urwało zwadę między nimi, której nie wiem, co było 
przedmiotem, i moja osoba, jakby konduktor elektryczny, ściągnęła 
całą burzę na siebie. Obadwaj generałowie, już sceną pomiędzy sobą 
do wysokiego stopnia wzburzeni, zwracają się do mnie i z właściwą 
im popędliwością obsypują mnie nawałem słów, a obadwaj razem 
mówili, o ile rozumieć mogłem prawie następujące wyrazy. 
Krukowiecki: Prawda, że Panu obiecałem wczoraj pomoc moję w jego 
zawodzie naczelnego wodza, ale miało się rozumieć samo z siebie, 
że mi dostarczysz garnizon, jaki jest potrzebny do obrony tak 
wielkiego miasta przeciwko nieprzyjacielowi, jako też i 
wewnętrznym wichrzycielom, że mi dalej dostarczysz przyzwoite 
zaopatrzenie w żywność nie tylko dla garnizonu, ale i dla całej 
ludności. A ponieważ magazyny są próżne i wiem, że pan Generał nic 
mi dostarczyć nie możesz, przeto oznajmiam mu, że jako gubernator, 
którego pierwszym jest obowiązkiem zachowanie miasta i baczenie na 
interesy jego mieszkańców, dzisiaj jeszcze otwieram negocyacyą z 
Paskiewiczem dla zawarcia kapitulacyi Warszawy. Nikt nie może 
żądać od gubernatora, ażeby bronił miasta, w którem nie ma co 
jeść. Dembiński znowu: - Cóż to? Pan Generał chcesz być naczelnym 
wodzem? Otóż ja Panu oświadczam, że tylko ja jeden zbawić mogę 
Ojczyznę. Jużem ku temu rozpoczął stosowne środki. Oddawać w inne 
ręce ułożone przeze mnie i rozpoczęte dzieło byłoby z mojej strony 
zdradą względem Ojczyzny. Tego nie uczynię i naczelnego dowództwa 
z rąk nie wypuszczę. 
Przez ten czas, co te mowy z ust generałów płynęły - wyznaje 
Prądzyński - ja z największą zimną krwią, która mnie nigdy nie 
opuszcza, rozważałem nad moją sytuacyą. Poznałem doskonale, że 
chcąc mi się przy władzy utrzymać, potrzeba by koniecznie obydwóch 
oponentów kazać przed dom wyprowadzić, natychmiast rozstrzelać i 
tym czynem energicznym przywłaszczyć sobie dyktatorską władzę i 
przez niego także wskrzesić energię u moich podwładnych i 
przywrócić karność w całem wojsku... Ale ja nie posiadałem 
materyalnych sposobów do jego (czynu) wykonania. Ja z lokajem 
tylko przyjechałem, ci zaś panowie mieli na miejscu wojsko, które 
ich władzę uznawało, ich rozkazy wykonywało, o mojej nowej 
godności nic nie wiedziało. Byłbym tedy mógł tylko udać się do 
obozu i tam, produkując moją nominacyą, wychodzącą od Rządu [...] 
postarać się o pozyskanie dla siebie stronnictwa. Byłbym je pewnie 
znalazł, ale natenczas stawały się prawie nieuchronnemi wojna 
domowa, rozlew krwi, sceny podobne do tych, które się działy w 
Jerozolimie oblężonej przez Tytusa. Żadna siła w świecie nie 
byłaby zdolną skłonić mnie do przyczynienia się moją osobą na 
wywołanie takiej ostatecznej klęski. Z innej znowu strony czułem 
doskonale, że ani jednej chwili nie mogę piastować władzy 
sponiewieranej, nie ukróciwszy surowo tych, co jej uwłaczali. Po 
chwilce tedy namysłu powiedziałem tym dwom niespokojnym generałom: 
- Moi Panowie! w tej chwili nie posiadam materyalnych środków na 
postąpienie sobie z wami, jak by należało, wzgardzonej zaś 
godności ani na chwilę piastować nie mogę. Podejmując się 
ciężkiego powołania, rachowałem na waszą pomoc, i że ją uzyskam, 
było koniecznym z mojej strony warunkiem, gdy zamiast tego, na 
samym wstępie przeciwieństwo u was znajduję, składam natychmiast 
władzę, nim ją wykonywać zacząłem. Ktokolwiek zaś podejmie się 
wyprowadzić z tej otchłani, co ją pogrąża, będzie miał pewnie ze 
mnie aż do końca powolniejszego pomocnika, niżeli się Panowie dla 
mnie okazujecie". 
Po złożeniu przez Prądzyńskiego rezygnacji z naczelnego dowództwa, 
nastąpiły w krótkim czasie - jeden po drugim - ważne fakty 
polityczne, o których mowa wyżej: Rząd Narodowy podał się do 
dymisji, podpisawszy uprzednio, jako swój ostatni akt, formalną 
nominację na naczelnego wodza dla generała Dembińskiego; sejm 
obrał generała Krukowieckiego prezesem nowego rządu; generał 
Dembiński wycofał się z przygotowywanego zamachu stanu. 
Niedoszły dyktator niedługo się cieszył swoim naczelnym 
dowództwem. Wkrótce po objęciu najwyższej władzy w państwie przez 
Krukowieckiego otrzymał suchą dymisję pod pozorem niesubordynacji 
w sprawie Skrzyneckiego. Stało się to 19 sierpnia - zapewne po 
odbytej tego dnia wielkiej radzie wojennej, na którą naczelny wódz 
zjechał był z głównej kwatery do Warszawy. Generał Dembiński 
dokładnie opisuje w swych pamiętnikach rozmowę z prezesem rządu, 
która odbyła się bezpośrednio przed rozpoczęciem rady wojennej, a 
więc wyprzedziła o kilka godzin formalną dymisję. Rozmowa zaczęła 
się od doręczenia naczelnemu wodzowi drugiego listu w sprawie 
Skrzyneckiego. 
"Zaprosił mnie Krukowiecki do przyległej sali - słowa są 
Dembińskiego - i biorąc najgórniejszy ton i postawę, rzekł do 
mnie: >>Panie jenerale, drugi raz już daję rozkaz, proszę więc, 
żeby tej minuty był wykonany. Kazałem Panu wczoraj oddalić 
Skrzyneckiego, czemuż pan tego nie uczyniłeś?<< - Odpowiedziałem z 
najzimniejszą krwią: >>Zrobiłem to, co tylko można było zrobić, to 
jest list komunikowałem Skrzyneckiemu, lecz noc nie pozwoliła mu 
zaraz odjechać. Z człowiekiem zasług i charakteru Skrzyneckiego 
inaczej postąpić nie mogłem, zwłaszcza w dzisiejszym jego 
położeniu, chyba że chciałeś, abym gwałt na osobie jego zrobił, a 
tego nigdy nie uczynię<<. Lecz Krukowiecki coraz bardziej 
podnosząc głos, im bardziej mu się tłumaczyłem, już krzykliwym 
tonem łajać mnie począł, grożąc nawet że drugi raz, jeżeli 
natychmiast nie usłucham, to mnie słuchać nauczy. Nie mogąc dłużej 
tego tonu wytrzymać, zwłaszcza w momencie pogardy [...] jaką 
Skrzyneckiego zemsta (tj. zemsta wywarta na Skrzyneckim - M.B.) we 
mnie wzbudziła, głośniej od niego zawołałem: >>Tego nadto! uczyć 
mnie, jenerale, niczego nie masz prawa, ani niczem grozić nie 
możesz. Atrybucye nasze są odrębne - WPana jako prezesa rządu, 
moje jako wodza. Krok, któryś mi nakazywał względem Skrzyneckiego, 
jest nieuczciwy, kładzie on hańbę na całe WPana postępowanie i tak 
już brzydko nacechowane<< ... >>Mówmy ciszej<<. >>Nie, 
odpowiedziałem, WPan zacząłeś, trzeba, żeby wszyscy wiedzieli, 
jaki jesteś człowiek, jakich ode mnie rzeczy wymagasz, i żeby 
każdy z nas został w atrybucyach, tym bardziej że widzę złe 
zamiary w jego postępowaniu, którym się oprzeć winienem. WPan 
chcesz wojsko widzieć na to, żeby się pułków pojedynczo pytać, czy 
się chcą bić, to jest głupstwem, na które pozwolić nie mogę. 
Pytasz mnie, jaki duch wojska, odpowiadam - wyborny, nie godzien 
ten wiary, kto inaczej przekonany. WPan poważasz się psuć 
subordynacyę w wojsku, wydając wprost do generałów rozkazy; trzeba 
więc, żebyś wiedział, że dopóki ja będę dowódcą, to każdy jenerał 
jak ostatni porucznik mnie, i tylko mnie słuchać musi<<. Poszliśmy 
do sali obrad i zastaliśmy marszałka izby poselskiej i wojewodę 
Radziwiłła (prezydującego w senacie). Przeczytali oni artykuł o 
atrybucyach wodza i uznali, że mam racyę, że prezesowi Rządu prawo 
odwołania wodza służy, lecz działania jego krępować nie może. 
Mówiłem więc dalej: >>Cztery dni już straciło wojsko bezczynnie 
pod Warszawą dla rad wojennych bez celu... które najgorsze skutki 
na moralność żołnierza wywrą. Przestrzegam więc, że dłużej w 
takiej bezczynności zostawać nie myślę, działać będę, bo choć 
odwołanym być mogę, ale malowanym być nie chcę<<. Zmieszał się tym 
Krukowiecki i rzekł: >>Więc składam urząd prezesa<<. Dwa razy to 
niepewnym tonem powtórzył, poczem znów powiedział: >>Ja także 
przecież wiem, co wojsku potrzeba, bo nie jestem jenerałem z 
porucznika, ale 40 lat służę ciągle, a dwadzieścia lat mego 
jeneralstwa upływa i w wojsku posiwiałem<<. Odpowiedziałem mu na 
to: >>To co pan jenerale mówisz w chęci poniżenia mnie, 
przeciwnie, robi mi zasługę, i nie wstydzę się, żem nie tylko z 
niższego stopnia, ale wprost z obywatela wiejskiego, ze stanu 
cywilnego wyszedłem na wodza*, (* Henryk Dembiński rozpoczął 
służbę w armii Księstwa Warszawskiego jako prosty żołnierz. Z 
kampanii napoleońskiej wyszedł jako major. W armii Królestwa nie 
służył, zajmując się w tym czasie gospodarowaniem w dzierżawionych 
od państwa dobrach. Do armii powstańczej wprowadził go dopiero 
zaprzyjaźniony z nim Skrzynecki, mianując go od razu pułkownikiem, 
a wkrótce potem generałem.) gdyż mnie do tego żadne starania nie 
doprowadziły, owszem własną zasługą do tego zaszczytu doszedłem. 
Jeżeli zaś jenerał, co się ciągle służbą chełpisz, chcesz, udajmy 
się do wojska i spytajmy, kogo z nas wybierze<<. Mruknął wtedy: 
>>O tak, intrygować!<< Ja zaś: >>Intrygować nigdy nie umiałem, a 
pan czterdzieści lat się tego uczyłeś; ale biada temu, kto w 60 
roku życia swego nie ma co innego do powołania się, jak swoje siwe 
włosy<<. 
Odbyta następna rada wojenna nie zdołała rozładować napięcia 
między szefem rządu a wodzem naczelnym. "Dembiński nie odjechał 
jeszcze do głównej kwatery - notuje kronikarz zdarzeń - kiedy mu 
już dymisyą z wodzostwa doręczono". 
I znowu rozpoczęły się korowody, związane z szukaniem nowego 
hetmana. "Zaczął Krukowiecki głosić - świadczy Walenty Zwierkowski 
- że odebrawszy dowództwo Dembińskiemu, sam będzie dowodził armią, 
lecz tak wiceprezes rządu z Radą Ministrów, jako też prezydujący w 
izbach sejmowych oświadczyli niepodobieństwo pogodzenia dowództwa 
armii z rządzeniem spraw cywilnych, uważając sprzeczność w 
pełnieniu tych dwóch władz przez jednego; twierdzili, że prezes 
odwołalny tylko przez Sejm nie może nominować siebie urzędnikiem 
odwołalnym przez prezesa; niektórzy twierdzili, że by to było 
ubliżaniem i prawu, i prawodawcom, i radzie. Krukowiecki w 
pierwszym uniesieniu się powtórzył swe zdanie początkowo 
objawione, odwołał się do czynu, iż oddał prawie całą cywilną 
władzę wiceprezesowi w radzie (B. Niemojowskiemu) dlatego, aby 
zachował sobie wojsko. Gdy opór pokazywał się ciągły, wynurzył 
mniemanie, iż nie widzi zdolności w nikim, który by mógł dyrygować 
armią, gdyż Prądzyński stanowczo odmawia przyjęcia dowództwa. 
Pokazały się wielkie trudności wynalezienia stosownej osoby, bo 
jej znowu szukano pomiędzy starszymi tylko. Uważano na 
stronnictwa, nie chciano żadnemu dawać przewagi, starano się 
znaleźć osobę, która by się mogła zgodzić z gwałtownym prezesem, a 
do tego żądano prawego Polaka, doświadczonego żołnierza, mężnego, 
nie mieszającego się do zatargów między partiami, tylko chcącego 
pokonać nieprzyjaciela. I takim uważano gen. Kazimierza 
Małachowskiego*, (* Generał Kazimierz Gryf Małachowski pochodził z 
rodziny ziemiańskiej, nie mającej nic wspólnego z arystokratycznym 
rodem Nałęcz-Małachowskich, do którego należeli: marszałek Sejmu 
Wielkiego Stanisław Małachowski; minister spraw zagranicznych w 
Rządzie Narodowym, Gustaw Małachowski oraz jego ojciec kasztelan - 
generał Stanisław Małachowski z Końskich.) szanowanego ze wszech 
miar obywatela, skromnego, nie przyznającego się do zdolności, 
wymawiającego się od zaszczytów. Ucieszono się tym wynalazkiem, a 
chcąc - jak zwyczajnie - wszystko godzić, wymyślono... mianowanie 
tegoż zastępcą, aby Krukowieckiego nie obrażać, czyli raczej 
więcej pilnowano formy jak rzeczy, bo władzę przy prezesie 
zostawiono a tytuł dano czcigodnemu weteranowi. 
Ale trzeba było jeszcze uzyskać zgodę sędziwego generała 
(Kazimierz Małachowski - weteran insurekcji kościuszkowskiej i 
legionów - miał już wtedy 66 lat) na przyjęcie godności wicewodza. 
I oto znowu ze starych kronik wyłania się rozdzierająca scena 
wciągania zacnego, zasłużonego człowieka w tryby sprawy, 
niemożliwej już do uratowania. 
"Małachowski ciągle odmawiał - relacjonuje związany przyjaźnią ze 
starym generałem Walenty Zwierkowski - opierał się wszystkim 
przedstawieniom, twierdząc, że zmusić się nie da, a jeżeli każą, 
to dowództwo dywizji złoży, lecz stanie jako żołnierz z karabinem 
w szeregu, tego zaś wzbronić nikt nie jest mu w stanie, a on jako 
syn Ojczyzny, dla ratunku matki chce ostatnią kroplę krwi przelać. 
Nareszcie po długim oporze, gdy go marszałek Ostrowski zaklinać 
zaczął na miłość ojczyzny, na potrzebę zrobienia ofiary z własnego 
interesu, na obowiązek ratowania sprawy wyższej, jak osobista 
spokojność lub dogodność, na zaufanie, jakie pokładają w jego 
cnocie i charakterze; w końcu, gdy powtarzano kilkakrotnie: zrób z 
siebie ofiarę, nie dla nas, ale dla ojczyzny, trafiono do serca 
prawego Polaka i tym jedynie opór przezwyciężono. Rzekł więc 
Małachowski: >>Panowie, chcecie ze mnie ofiary, robię ją, kiedy 
mówicie, że dla ojczyzny, gdyż ja dla niej wszystko przez całe 
moje życie poświęcałem<< - i realnie ten prawy człowiek stał się 
ofiarą (dodaje od siebie Zwierkowski). Nie przewidywał on 
następstw ani zdarzeń, w jakich się znaleźć może. Zrobił 
poświęcenie dla ojczyzny, zaufał ludziom, których za prawych 
uważał, poszedł za głosem reprezentantów narodu, nie przypuszczał 
ani zdrady, ani obojętności, ani utajonych zamierzeń, ani 
osobistych widoków w świętej sprawie, a później zwalić na niego 
chciano całą odpowiedzialność, obarczać go dla własnego 
uniewinnienia się..." 
Rzecz była pomyślana przez Krukowieckiego arcyzręcznie: nie 
pozwolono mu zostać naczelnym wodzem oficjalnie, więc postanowił 
zagarnąć dowództwo faktyczne, kryjąc się za plecami ogólnie 
szanowanego figuranta. Dzielić się władzą z naczelnym wodzem nie 
zamierzał. Wiedział, jak trudno było pięciogłowemu Rządowi 
Narodowemu poradzić sobie ze Skrzyneckim, świeżo miał w pamięci 
własny "zatarg" z Dembińskim. To wystarczyło. 
"Gdzie tylko korona, tam i buława być musi - komentuje politykę 
personalną Krukowieckiego deputowany Walenty Zwierkowski - u nas 
pół korony włożono na głowę jednego, ten też pół buławy udzielił 
drugiemu, bo widział, jak straszna była cała buława w ręku wodza 
dla trzymających na pięciu głowach pół korony. Krukowiecki, 
półkról konstytucyjny, zrobił podział w pełnieniu władzy: na część 
cywilną i wojskową, cywilny formalny wicezarząd oddał 
wiceprezesowi Niemojowskiemu, wojskowy wicezarząd armii - zastępcy 
wodza Małachowskiemu. Krukowiecki był tym, czym chciał, to jest 
wszystkim, a innych uważał za ślepo obowiązanych ulegać woli 
jego". 
Generał prezes był wściekle ambitny, zarazem jednak na tyle 
rozsądny, że nie zawierzał w pełni własnym talentom strategicznym. 
Na swego głównego doradcę w sprawach wojny powołał generała 
Prądzyńskiego, utrzymując go przy tym na jego dawnym stanowisku 
generalnego kwatermistrza armii. W wyniku porozumienia między 
szefem rządu a jego przybocznym strategiem odbyła się 19 sierpnia 
owa wspomniana już rada wojenna z udziałem wszystkich ważniejszych 
dowódców i najwyższych przedstawicieli władz cywilnych, na której 
ustalono plan dalszego prowadzenia wojny. Od tej właśnie 
nieszczęsnej rady wojennej daje się zauważyć stopniowa 
degrengolada Prądzyńskiego. 
O radzie wojennej z 19 sierpnia i o wynikłych z niej operacjach 
strategicznych świadczy wyjątkowo obszerna dokumentacja. Napisano 
o tym mnóstwo naukowych rozpraw historycznych, spierano się na ten 
temat przez długie lata w paryskiej prasie emigracyjnej, zarzucano 
sobie z tego powodu fałsze i zdrady, bito się po twarzach, 
staczano pojedynki. A przecież do dzisiaj ten ostatni epizod wojny 
powstańczej nie został całkowicie wyjaśniony i roi się nadal od 
niepokojących znaków zapytania. 
Rada wojenna zebrała się w sytuacji krytycznej. Sejm, Rząd 
Narodowy i główna armia powstańcza panowały już tylko nad 
skrawkiem kraju, nie przenoszącym jednej mili kwadratowej (około 
50 kilometrów kwadratowych). Nie było żadnej łączności z 
pojedynczymi oddziałami, walczącymi w województwach krakowskim, 
sandomierskim i kaliskim. Od zachodu zagrażały stolicy główne siły 
Paskiewicza, które Skrzynecki przepuścił był lekkomyślnie na lewy 
brzeg Wisły. Prawy brzeg pozostawał pod kontrolą 
kilkunastotysięcznego korpusu generała Rosena - zabezpieczającego 
dostawy z cesarstwa dla głównej armii. W Warszawie szalała 
drożyzna i spekulacja, w magazynach kończyły się zapasy żywności, 
rosła liczba głodnych, brak drobnego pieniądza doskwierał tak 
bardzo, że w tłumach cisnących się do banku i do lichwiarskich 
kantorów wymiany zdarzały się wypadki śmiertelnego uduszenia. 
Dyscyplina w wojsku słabła z dnia na dzień pod wpływem oficerskich 
"sejmików", zapoczątkowanych w obozie pod Bolimowem. Niespokojna 
uwaga cywilnych i wojskowych skupiała się na dwóch wyniosłych 
wieżach stolicy (obserwatorium astronomicznego i kościoła 
ewangelickiego), z których oficerowie inżynierii śledzili przez 
teleskopy postęp wojsk nieprzyjacielskich. 
Obrady zagaił Krukowiecki. Musiał być jeszcze rozdrażniony 
awanturą z Dembińskim i jego "bladoniebieskie jaskrawe biegające 
oczy" były pewnie ruchliwsze niż zazwyczaj, a uparta szczęka dolna 
mocniej jeszcze wysuwała się do przodu. Po przedstawieniu sytuacji 
ogólnej, szef rządu wezwał obecnych generałów do wybrania jednej z 
trzech ewentualności dalszego prowadzenia wojny. Były to 
ewentualności następujące: 
1) Stoczenie pod murami stolicy walnej bitwy z głównymi siłami 
Paskiewicza. 
2) Podzielenie armii na dwie części, z których większa pozostanie 
dla obrony stolicy, a mniejsza posłana na prawy brzeg Wisły, dla 
zapewnienia Warszawie żywności i furażu oraz - przecięcia szlaków 
komunikacyjnych nieprzyjaciela. 
3) Opuszczenie stolicy z całym wojskiem, sejmem, rządem i udanie 
się na Litwę i dalej "gdzie wypadki nas zaprowadzą". 
Omawiając kolejno te trzy projekty strategiczne (dwa pierwsze były 
opracowane przez Prądzyńskiego, trzeci wynikł z inspiracji 
Dembińskiego), Krukowiecki dał zebranym generałom wyraźnie do 
zrozumienia, że za najbardziej realny i obiecujący uważa projekt 
drugi. "Jeżeli korpus wyszły na prawy brzeg Wisły dokładnie swoje 
polecenia dopełni - powiedział - będziemy mogli zostać w stolicy 
aż do ostrej pory roku, w której nieprzyjaciel, jeżeliby nas nie 
atakował, cofnąć się musi do innej pozycji i w niej oczekiwać 
wiosny. W takim przeciągu czasu mógłby się może jaki ratunek 
ukazać". 
Po przemówieniu prezesa dawali swe głosy (na piśmie) poszczególni 
generałowie. Zdecydowana większość wypowiedziała się za projektem 
drugim, projekt pierwszy był określany jako "akt rozpaczy", 
projekt trzeci (bronił go tylko gen. Dembiński i jego najbliższy 
współpracownik gen. Julian Sierawski) - jako "awanturniczy". 
Ogólne zdziwienie wywołał gen. Krukowiecki, który po wyraźnym 
oświadczeniu się za projektem drugim, na koniec oddał swój głos na 
projekt pierwszy: "Wotuję za walną bitwą - wyjaśnił zebranym - nie 
żebym miał w niej nadzieję pomyślnego skutku, lecz że uznaję ją za 
najszlachetniejsze zakończenie naszej sprawy". Wolno przypuszczać, 
że był to jeszcze jeden przykład podwójnej gry generała prezesa. 
Radzie wojennej sugerował rozwiązanie drugie, bo uważał je za 
najlepsze, i chciał, aby ono zostało wybrane; sam jednak 
oświadczył się za rozwiązaniem pierwszym, bo takiego rozwiązania 
życzyły sobie od początku powstania sejm i warszawska ulica. Był 
to patetyczny gest dla historii. 
Po zakończeniu rady wojennej Krukowiecki odbył jeszcze poufną 
konferencję roboczą z autorem planu drugiego generałem Prądzyńskim 
oraz chorym szefem sztabu generałem Łubieńskim. Według wszelkiego 
prawdopodobieństwa na tej właśnie konferencji zapadły 
postanowienia personalne, nad wytłumaczeniem których do dzisiaj 
biedzą się historycy. 
"Po powzięciu decyzji - pisze Wacław Tokarz - najważniejszą rzeczą 
było mianowanie dowódców obu grup, wyprawianych na prawy brzeg 
Wisły. To, że dowództwo pierwszej z nich (w sile około czterech 
tysięcy ludzi), przeznaczonej w Płockie, Krukowiecki oddał nie 
Millerowi lub Turnie, jak tego domagał się Prądzyński, ale 
Łubieńskiemu, nie było ostatecznie złe. Łubieński był dobrym 
administratorem i można było z pewnością liczyć na to, że 
zaopatrzy Warszawę, to zaś, że obejmując dowództwo, prawdopodobnie 
chciał się usunąć z widowni głównych rozstrzygnięć, było już 
rzeczą jego samego. Gorsze było to, że Krukowiecki odmówił oddania 
samemu Prądzyńskiemu dowództwa grupy przeznaczonej na Podlasie i w 
Lubelskie (w sile ponad 20 000 ludzi), powołując się na to, że 
musi go mieć przy swoim boku jako doradcę wojskowego i znawcę 
umocnień Warszawy; jeszcze zaś gorsze, że dowództwo to oddał 
ostatecznie Ramorinie. Co złożyło się na to, że ten nie znany 
nikomu bliżej awanturnik*, (* Historyk rosyjski Smitt, naoczny 
świadek wojny 1831 roku, podaje, że gen. Ramorino był synem 
naturalnym znakomitego dowódcy napoleońskiego marszałka Lannesa i 
że to właśnie przyczyniło się do jego szybkiej kariery; musiano tu 
jednak pomieszać dwie różne osoby, gdyż w powstaniu listopadowym 
rzeczywiście walczył po stronie polskiej syn marszałka Lannesa, 
ale był nim kapitan Gustaw Olivier książę de Montebello, adiutant 
przyboczny generała Krukowieckiego.) skompromitowany już w 
wyprawach Łysobyckiej i na Gołowina, w działaniach nad Bzurą, 
przez potyczkę pod Broniszami, nie wykazujący na radach wojennych 
żadnej inteligencji, nie przekraczający w ogóle swemi zdolnościami 
widnokręgu dowódcy pułku, otrzymał tak ważne dowództwo, wymagające 
niepowszednich zdolności - niepodobna dziś odgadnąć. Można tylko 
zrozumieć całkowicie, że wybór ten wywołał później tyle podejrzeń. 
Miller, Turno, Dembiński, Sierakowski i tylu innych spełniłoby bez 
porównania lepiej to zadanie; powierzono je jednak akurat temu, 
który miał je wykonać najgorzej". 
Kronikarze i historycy powstania listopadowego na różne sposoby 
próbują wytłumaczyć tę niezrozumiałą nominację. Jedni wyprowadzają 
ją z prostego faktu, że gen. Ramorino był etatowym dowódcą 3 
korpusu piechoty, który stanowić miał główną siłę korpusu 
ekspedycyjnego, nazywanego później 2. korpusem, inni, że zażyczył 
sobie tego gen. Prądzyński, który wiedząc, że jemu przypadnie 
obowiązek dozorowania działań korpusu ekspedycyjnego, chciał mieć 
na jego czele jedynego generała dywizji niższego od siebie 
stopniem. Jeszcze inni, a wśród nich Walenty Zwierkowski, 
dopatrywali się w całej tej sprawie jakiejś sekretnej intrygi 
politycznej. Za zdaniem tych ostatnich przemawiał fakt, że do 
sztabu Ramoriny, którego szefostwo powierzono pułkownikowi 
Władysławowi Zamoyskiemu, przyłączyła się w charakterze ochotników 
grupa wybitnych działaczy partii dyplomatyczno-arystokratycznej, 
na czele z księciem Adamem Czartoryskim, prezesem poprzedniego 
rządu. 
"Plan wyprawy gen. Ramoriny - argumentuje Walenty Zwierkowski - 
nie podobna, aby tylko dlatego był przez Prądzyńskiego zrobiony, 
że Francuz i najmłodszy generał dywizji słuchać jego rozkazów 
zechce, ale że stronnictwo silne popierać (go) będzie. Na poparciu 
stronnictwa dyrygującego arystokratycznego wszystko w Ołtarzewie 
(tzn. w kwaterze głównej), jak mniemał Prądzyński, zależało, bo 
się przekonał, że stronnictwo ruchu słabe, a stronnictwo kaliskie 
więcej do form pilnowania, obok patriotyzmu, niżeli do 
energicznego stanowczego kroku zdolne. Wyprawa Ramorina była 
połączona z przeznaczeniem na szefa sztabu Zamoyskiego, kuzyna 
prezesa ks. Adama Czartoryskiego a przeto wsparcie pewne 
arystokracji, bo pole otwarte do awansu na generała i wyżej 
młodemu człowiekowi z familii i ligi arystokratycznej [...] 
Arystokracja popierała plan całą duszą, bo miała cel ogarnięcia 
władzy, a pierwszym do tego krokiem było obsadzenie dowództw 
militarnych swymi zwolennikami [...] Ekspedycja na prawy brzeg 
Wisły i dowództwo znacznej siły z żołnierza wyborowego złożonej, 
poddana pod komendę cudzoziemca a dyrygowana przez Zamoyskiego, 
robiła stanowczą przewagę arystokracji, i dlatego też o ile można 
chciano tę komedię zrobić liczebnie mocną*. (* "Jenerał Ramorino, 
z pochodzenia genueńczyk, szef batalionu za cesarstwa 
[napoleońskiego] wybrał się w roku 1831 szukać kariery w Polsce - 
napisze później Adam Mickiewicz w jednej ze swych publikacji 
emigracyjnych. - W Polsce Ramorino stał się narzędziem fakcji 
arystokratycznej, której przedstawicielem był jego szef sztabu 
hrabia Zamoyski".) Druga ekspedycja w Płockie także powierzona 
członkowi arystokracji; Łubieński Tomasz, szef sztabu, wpół chory, 
składa wysoki urząd szefa sztabu i jeden ze starszych generałów 
dywizji bierze komendę małego oddziału, piątą część korpusu 
Ramorina ledwie wynoszącego. Dla chorego nie było to miejsce, 
gdzie z jazdą szybsze marsze odbywać wypadało, powód usuwania się 
ze stolicy tego generała nie mógł być odgadniony wówczas..." 
Jeden z najbliższych współpracowników ks. Czartoryskiego Stanisław 
Barzykowski tak tłumaczy przyłączenie się arystokracji do korpusu 
Ramoriny: "Dlaczego te osoby udały się do rzeczonego korpusu, 
dlaczego na wyprawę pociągnęli? Smutna to, ale bardzo łatwa 
odpowiedź: bezpieczeństwa, schronienia u obcych szukały, bo u 
własnych braci, dla których się poświęcali, jego nie mieli". 
Walenty Zwierkowski, jako major adiutant Gwardii Narodowej, a 
zarazem członek sejmowej komisji wojny, był doskonale wprowadzony 
we wszystkie szczegóły wymarszu korpusów ekspedycyjnych, a 
zwłaszcza korpusu Ramoriny; to, o czym się dowiadywał i na co 
patrzył, nie budziło w nim najlepszych przeczuć. "Kiedy tak 
wszystko ułożono - brzmi jego relacja - Zamoyski zaczął wybierać 
generałów, oddziały artylerii; zastępca wodza (gen. Małachowski) 
zaczął opierać się takiemu postępowaniu, lecz Zamoyski wyrobił 
sobie stosowne polecenie od prezesa rządu, któremu ulegać musiano, 
a szef sztabu głównego z gorliwością polecenia wykonywał. Korpus 
Ramoriny ruszył spod Woli wieczorem 20 (sierpnia) na Pragę, ale 
tam stał parę dni (opuścił Pragę 23 sierpnia z rana); jak na 
ekspedycyę Łubieńskiego tak się i na tę wyprawę wybierano, a 
obydwie ruch mając sekretny robić, zbierały się, jak gdyby 
chciano, aby nieprzyjaciel wcześnie się dowiedział, z której 
strony i z jaką siłą ma być napadnięty. Już wtenczas zaczęto 
szemrać, dlaczego biorą w marsz parę szwadronów świeżo sformowanej 
legii galicyjskiej i wnioskowano, że dla odprowadzenia do Galicji 
arystokracji i wskazania tamże drogi całemu korpusowi. Dlaczego 
arystokracja udała się z korpusem Ramoriny? Książę A. Czartoryski, 
którego prezes (Krukowiecki) ze znakami uszanowania odprowadzał na 
Pragę, Gustaw Małachowski eks-minister, poseł ochotnik, poseł 
Wężyk ochotnik i znowu hrabia Działyński jako adiutant kapitan 
tudzież wielu innych?* (* Poza wymienionymi do korpusu Ramoriny 
przyłączyło się jeszcze dwóch Sanguszków, dwóch Sapiehów i trzech 
Potockich.) Czyliż od tego korpusu miały rozkazy do ligi 
(stronnictwa arystokratycznego) wychodzić, czy ten korpus miał 
popierać plany arystokrato-dyplomacji usuniętej od urzędowego 
działania? To wszystko nieukontentowanie rodziło, przewidywano 
jakąś nową kabałę, dziwiono się, że Krukowiecki i Prądzyński, jak 
jeden działając, na korzyść arystokracji pracują, a lud szemrał, 
że połowa armii oddala się, gdy nieprzyjaciel coraz większe siły 
dla szturmowania Warszawy zgromadza". 
Złe skutki wadliwego obsadzenia dowództwa większego korpusu 
ekspedycyjnego ujawniły się bardzo szybko. W niespełna dwa dni po 
wymarszu korpusu nadszedł z jego głównej kwatery alarmujący list 
od ks. Adama Czartoryskiego. Nie kwestionując "niestrudzonego 
zapału" generała Ramoriny, książę skarżył się na jego nieznajomość 
"języka, miejscowości i ludzi" - i domagał się przysłania do 
korpusu gen. Prądzyńskiego. "Ramorino - pisał w liście - może być 
waleczny żołnierz, dobry podkomendny, ale zupełnie niezdatny na 
dowódcę tak znacznego korpusu i [...] zmienionym być powinien 
[...] Wypada żałować, że generał Prądzyński nie mógł się udać do 
tego korpusu [...] Gdyby generał Prądzyński mógł przybyć do nas 
choć na dni kilka, jego obecność dodałaby więcej pewności ruchom, 
usunęłaby wahanie się, wytknęłaby dokładnie kierunek, w którym iść 
trzeba [...] Wyprawa ta najwyższej jest wagi. Nie będzie to czas 
stracony dla generała Prądzyńskiego. Zabawiwszy tu przez pewien 
czas, powróciłby zaraz do Warszawy, jeśli tam jest niezbędnie 
potrzebny". 
Krukowiecki nie zlekceważył przestrogi Czartoryskiego; natychmiast 
po przeczytaniu listu wydał rozkaz Prądzyńskiemu udania się do 
korpusu ekspedycyjnego w charakterze doradcy generała Ramoriny. 
Kronikarze i historycy powstania listopadowego nie mogą darować 
Prądzyńskiemu, że zgodził się na przyjęcie tak nieokreślonych 
kompetencji, a nie zażądał dla siebie pełnego dowództwa nad 
korpusem ekspedycyjnym, w miejsce Ramoriny. Sam Prądzyński również 
uzna to potem za swój ciężki błąd. "Moje zachowanie się w tym 
przypadku - napisze w Pamiętnikach - uważam dzisiaj za jeden z 
największych, jeżeli nie za największy grzech mojego życia. Trudno 
twierdzić, ażebym na czele armii Ramoriny był zbawił sprawę 
niepodległości polskiej; ale to niewątpliwe, że jeżeli już na ten 
raz jeszcze upaść mieliśmy, byłby się nasz powtórny skon w kilka 
nie zwiędłych laurów przybrał i z pewnością nie byłbym dopuścił, 
ażeby nasza sprawa tak szybko i tak haniebnie upadła, jak to się 
stało. Sądzę, że bez zarozumiałości przekonanie to mieć mogę..." 
Zdaniem Walentego Zwierkowskiego - a także wielu innych kronikarzy 
powstania - ta wyprawa Prądzyńskiego do 2. korpusu spowodowała 
tragiczny przełom w jego poglądach na wojnę i powstanie. 
Zwierkowski tłumaczy to przede wszystkim nieodpowiednim 
towarzystwem w podróży. 
"Misja ta do 2. korpusu stała się może powodem i zmiany 
Prądzyńskiego, i nieszczęścia dla narodu, jak wielu mniema 
dlatego, że odbyta została z Krysińskim". Chodziło w tym wypadku o 
Aleksandra Krysińskiego, byłego "sekretarza generalnego 
dyktatury". Pamiętnikarze i kronikarze powstania przedstawiają go 
zawsze jako postać dwuznaczną, otoczoną atmosferą nieufności, 
posądzaną o różne nieprzyjemne rzeczy. Można by mniemać, że 
wszystko to wynikało z ogólnej podejrzliwości, z jaką większość 
szlachty odnosiła się do nobilitowanych frankistów, zajmujących 
wysokie stanowiska w wojsku i administracji. Ale w tym wypadku to 
tłumaczenie nie wystarcza, bo przecież krewni Aleksandra 
Krysińskiego: generał brygady Jan Krysiński - mężny obrońca 
twierdzy Zamość, profesor Dominik Krysiński - wymowny deputowany 
"liberalista", czy nawet zmarły przed powstaniem generał audytor 
armii Królestwa Polskiego, Franciszek Ksawery Krysiński przeszli 
do historii z hipoteką wolną od jakichkolwiek uwłaczających 
pomówień. Trzeba więc uznać, że zły czad wlokący się za 
Aleksandrem Krysińskim wynikał z jego osobistych właściwości i 
czynów. 
"Mistyczny ten człowiek - pisze o Aleksandrze Krysińskim Walenty 
Zwierkowski - posiadający przebiegłość Izraelitów naszych, jeszcze 
przed powstaniem 1830 r. urzędnik sądowy niezbyt wysokiej rangi, 
umiał się już wkraść niejako w stosunki z gen. Chłopickim przy 
zabawach kartowych i z wielu innymi i nawet z G. Małachowskim, z 
ks. Lubeckim itd. W czasie dyktatury sekretarstwo generalne 
pozyskał od gen. Chłopickiego, ale przy drugiej dyktaturze musiał 
zejść z tego miejsca i sekretarstwo przyboczne tylko zatrzymał. 
Różne domysły niekorzystne rozsiewane o nim były, to że od dawna 
Chłopickiego i innych czyny śledził, to że przez ks. Lubeckiego na 
anioła stróża przy Chłopickim zostawiony itd.* (* Jedną z przyczyn 
złych plotek rozsiewanych wokół A. Krysińskiego był fakt, że w 
nocy 29 listopada 1830 r. był on aresztowany przez patrole 
cesarzewicza Konstantego, a potem w niewytłumaczony sposób znalazł 
się z powrotem w Warszawie.) Po upadku dyktatury urzędnik sądowy 
czepiał się sztabu, adiutantów, szlify oficerskie nosił, misje 
różne robił i nieodstępnie trzymał się wodza, szefa sztabu lub 
kwatermistrza generalnego. Nawet przez różne drogi trafiał do 
domów, do familii, do kobiet, do żon osób, z którymi stosunki 
pozawierał. Dom Prądzyńskiego był dla niego otwarty, jako członek 
familii pan podprokurator (był) przyjmowany, młoda i nadobna 
małżonka Prądzyńskiego spodziewała się połogu, gdy mąż realnie 
słaby, przeznaczony zostaje udać się do korpusu Ramoriny. Z jednej 
strony troskliwość męża o żonę i wzajemnie - żony o słabego męża 
tamowały wyjazd, z drugiej strony konieczność ratowania korpusu 
nakazywały wyjazd tego, który był autorem ekspedycji. Obowiązek 
względem ojczyzny przemógł. Prądzyński pojechał, ale przyjaciel 
domowy towarzyszył słabemu*. (* Na polecenie Krukowieckiego miano 
przydzielić Prądzyńskiemu szwadron jazdy jako eskortę, ale 
Prądzyński nie mógł się tego szwadronu doczekać i wyjechał bez 
eskorty. Sam Prądzyński pisze w Pamiętnikach, że podróż odbywał z 
3 adiutantami, jednym z nich był A. Krysiński.) Ledwo wyjechali za 
Pragę, obydwa o trochę nie wpadli w ręce kozaków włóczących się z 
tyłu korpusu Ramorina, ekwipaże Prądzyńskiego i Krysińskiego 
dostały się w ręce kozaków, a wysłannicy częścią pieszo, częścią 
podwodami dostali się do obozu..." 
Przygoda w drodze i męczący marsz pieszy wpłynęły na pogorszenie 
stanu zdrowia Prądzyńskiego (z tego, co pisano o jego chorobie, 
wynika, że dokuczały mu sprawy krążeniowe); sytuacja, jaką zastał 
w korpusie Ramoriny, przeraziła go i przygnębiła. Ramorino posuwał 
się w innym kierunku, niż zalecano mu w planie operacyjnym i 
oddalał się coraz bardziej od stolicy, unikając jednocześnie 
walnego starcia ze słabszym od niego korpusem Rosena. "Nieład w 
sztabie dodawał nieukontentowania - pisze Walenty Zwierkowski. - 
Jednak Prądzyński, dyspozycje porobiwszy, lubo od razu nie mógł 
wszystkiego naprawić, doścignął nieprzyjaciela. Nastąpiło 
spotkanie pod Krynkami, w którym cały sztab, a mianowicie Ramorino 
i Prądzyński, topiąc się w błotach o trochę nie wpadli w ręce 
nieprzyjaciela. Złożono winę na niektóre oddziały nie dosyć 
spieszno dla nieprzewidzianych przeszkód wypełniające wydane sobie 
rozkazy. Nieprzyjaciel nie korzystał z tego wypadku, zobaczywszy, 
z jaką siłą ma do czynienia i spiesznie uchodzi. Prądzyński wydaje 
stosowne rozkazy i z połową sam spieszy za nieprzyjacielem pod 
Rogoźnicą, a z drugą połową Ramorino idzie pod Międzyrzec, mając 
silnie atakować nieprzyjaciela i wspierać Prądzyńskiego. 
Prądzyński walczy z przeważającymi siłami, posyła adiutantów, 
żądając, by go Ramorino wspierał, kiedy sam nie atakuje 
nieprzyjaciela, ale Ramorino głuchy na wszystko spokojnie 
spoczywa. Dzielność 5 pułku piechoty odnosi zwycięstwo, ale 
nieprzyjaciel uchodzi bezpiecznie i poróżnienie kompletne między 
generałami (mówiono, że Krysiński jeszcze tę niechęć powiększał). 
Prądzyński jak pod Iganiami za Skrzyneckiego opuszczony... radzi 
przerwać ściganie i powrót do Warszawy, Ramorino i Zamoyski, 
korzystając z odwrotu korpusu Rosena, postanawiają iść pod Brześć. 
Pod Piszczacem przybył adiutant Rzewuski z Warszawy (kapitan 
kwatermistrzostwa Leon hr. Rzewuski) z rozkazami, aby Ramorino 
wracał z korpusem. Zamoyski odebrał rozkaz i oświadcza [...] że 
ruchy jego (korpusu 2.) pochwalono. W Dobrynce rady i plany 
maszerowania pod Brześć stanowczo przyjmuje Ramorino. Rzewuski 
powraca do stolicy i powiada, co się dzieje w korpusie. Prądzyński 
jeszcze usiłuje zwrócić korpus do Warszawy, a nie mogąc do tego 
nakłonić, oburzony sam powraca z nie odstępującym go towarzyszem 
Krysińskim pocztą i bez eskorty. Powrót ten zdaje się zupełnie 
wprawił w zwątpienie Prądzyńskiego, którego Krysiński miał, jak 
twierdzono, opanować i ustalić w przekonaniu, że gdy na korpus 
Ramorina nic liczyć nie można, wypada tylko myśleć o pojednaniu 
się z carem, bo odeprzeć szturmu Warszawy nie ma podobieństwa..." 
I dla dopełnienia obrazu list Krukowieckiego, pisany do 
Prądzyńskiego podczas jego pobytu w 2. korpusie. 
"Do generała Prądzyńskiego 
Warszawa, d. 29 sierpnia 1831, 9-ta godzina wieczór. 
Maż to być wypływem naszej gwiazdy teraz zaćmionej, że pomysły, 
które najpomyślniejsze skutki przynieść powinny, krzywione bywają. 
Nie rozumiem, dlaczego korpus Ramoryny poszedł w prawo, 
zostawiwszy niemocnego w liczbę generała Rozena korpus w lewo i 
wystawiwszy się zarazem na przecięcie kommunikacyi ze stolicą, a 
zatem na niedopełnienie pierwszego obiektu wyprawy, to jest 
zaopatrzenia wojska w stolicy pozostałego w żywność [...] Takie 
poruszenie nie może być usprawiedliwione, jak tylko przez 
osiągnienie znacznej korzyści nad wojskiem nieprzyjacielskim, co 
dotąd nie ma miejsca. Im dalej taka korzyść się odwleka, tem 
bardziej oczekiwać trzeba przedsięwzięć ze strony nieprzyjaciela, 
które nie tylko korzyści czasu wydrzeć potrafią, ale nawet mogą 
nas wystawić na znaczną stratę [...] Zmiłuj się Generale, przejmij 
się pozycyą naszą, działaj dzielnie, ale szybko, bo jeżeli kiedy, 
to teraz pośpiech stał się dla nas konieczny. Myślemy tu wszyscy, 
że w tym momencie już piszesz do nas raport o zniesieniu Rozena i 
przygotowujemy się do przesłuchania należnych wdzięczności za 
tryumfy, które odebraliście. Bywaj zdrów kochany Generale. - U nas 
spokojnie; nie pozwoliłem dzisiaj żadnych obchodów 29-go 
(powstańcza lewica co miesiąc święciła pamiątkę 29 listopada, 
wykorzystując te obchody dla celów politycznych - M.B.), a dla 
przekonania publiczności, a nawet samego gubernatora, że 
spokojność nie może być naruszoną, rozkazałem, aby cały garnizon 
powrócił do obozu. Księciu Czartoryskiemu złóż moje uszanowanie. 
Prawdziwy przyjaciel i sługa 
Krukowiecki". 
Prądzyński spodziewanych tryumfów do Warszawy nie przywiózł, 
przedstawił natomiast prezesowi rządu jak najdokładniej sytuację w 
2. korpusie i nie dające się wytłumaczyć postępowanie gen. 
Ramoriny*. (* Dwaj najbardziej miarodajni kronikarze wojny 1831 
roku generał Ignacy Prądzyński i generał Klemens Kołaczkowski 
wprost oskarżają Ramorinę o świadomą zdradę za wysoką sumę 
pienieżną przyrzeczoną mu przez Rosena. Obaj pamiętnikarze 
opierają swoje oskarżenia na wiadomościach uzyskanych od dwóch 
wysoko postawionych informatorów rosyjskich [generała Abramowicza 
oraz księcia Kozłowskiego - obaj oni w czasie wojny 1831 należeli 
do sztabu Paskiewicza]. Potwierdzenie zdrady Ramoriny odnaleźć 
można również w korespondencji generałów rosyjskich Tolla, Rosena 
i Riidigera. Warto dodać, że w kilkanaście lat później ten sam 
Ramorino - już jako generał armii piemonckiej - został rozstrzelany 
pod zarzutem niesubordynacji i zdrady.) Krukowiecki po 
zaznajomieniu się z raportem Prądzyńskiego wpadł w taki gniew, że 
postanowił natychmiast odebrać dowództwo Ramorinie i posłać na 
jego miejsce Prądzyńskiego - tym razem z pełnymi uprawnieniami 
wodza. 
Kiedy generalny kwatermistrz był już całkowicie gotowy do drogi i 
czekał jeszcze tylko na pisemną nominację i formalny rozkaz 
wyjazdu, naraz wszystkie plany prezesa rządu uległy zmianie i 
wyjazd Prądzyńskiego został odwołany. O zdarzeniu, które tę zmianę 
spowodowało, pisał Krukowiecki w liście do żony z dnia 5 września: 
"Podobno Twoje modły ściągnęły na mnie błogosławieństwo Boga, 
któren wskazywał nam drogę wyratowania się z nieszczęścia, w 
jakiem jesteśmy, i które z każdym dniem robi się większem i 
nieznośniejszem. 2 tego miesiąca odebrałem list od generała Witt, 
że Paszkiewicz żąda, ażebym wyznaczył kogo, któren by wysłuchał 
komunikacyi stosowanej od niego. Otworzyliśmy w radzie ministrów 
3-go ten list i udecydowano wysłać generała Prądzyńskiego na tę 
konferencyę..." 
Historycy do dzisiaj nie zdołali ustalić z pewnością, od kogo 
wyszła pierwsza inicjatywa rokowań: od prezesa powstańczego rządu 
czy od cesarskiego wodza? Fakt, że pośrednikiem między 
Paskiewiczem a Krukowieckim był stary znajomy tego drugiego 
generał Jan hr. Witt, upoważnia do przypuszczeń, że przed 
nadejściem oficjalnego listu Krukowiecki miał już jakieś wstępne 
"znoszenia się" z Wittem (podobnie jak w pierwszych tygodniach 
wojny na polach grochowskich). Warto w tym miejscu przypomnieć, że 
już 17 sierpnia - będąc jeszcze gubernatorem Warszawy - 
Krukowiecki straszył wszczęciem układów generałów Dembińskiego i 
Prądzyńskiego. 
Mianowanie głównym parlamentarzem generała Prądzyńskiego, z 
przydaniem mu na adiutanta majora Piotra Wysockiego, dowódcę 10 
pułku piechoty (drugim adiutantem był kapitan Aleksander Hube - 
również "człowiek listopada") - było ze strony Krukowieckiego 
posunięciem przewrotnym. Nadawało to układom od razu charakter 
nieodpartej konieczności. Bo któż mógł kwestionować potrzebę 
układów, jeżeli dla ich zawarcia jechali do czat 
nieprzyjacielskich dwaj najżarliwsi obrońcy niepodległości: główny 
bohater Nocy listopadowej i współtwórca najważniejszych zwycięstw 
militarnych powstania. 
Kronikarze i historycy powstania zgodnie uważają, że Prądzyński 
absolutnie się nie nadawał do zleconej mu misji. Jego łagodność, 
miękkość i szczerość, jego przesadna wylewność w mowie, nerwowość 
i czuła wyobraźnia, a wreszcie jego nieprzytomna wprost miłość do 
żony i córeczki - wszystkie te arcyludzkie przypadłości wielkiego 
stratega dawały już o sobie znać i przedtem*, (* Zwraca na to 
uwagę historyk Czesław Bloch w swojej świetnej pracy o 
Prądzyńskim: Generał Ignacy Prądzyński 1792-1850, MON, Warszawa 
1975.) ale wówczas były tylko uroczym, uczłowieczającym dodatkiem 
do militarnych zwycięstw odnoszonych dzięki Prądzyńskiemu, teraz, 
gdy zwycięstw zabrakło, stawały się obciążeniem i słabością. Na 
domiar złego parlamentariuszem ze strony rosyjskiej wyznaczony 
został generał Piotr Dannenberg, dawny zwierzchnik Prądzyńskiego w 
sztabie wielkiego księcia Konstantego. 
Walenty Zwierkowski wiedział o przebiegu rokowań bezpośrednio od 
Prądzyńskiego (jako członek sejmowej komisji wojny) a także od 
jego dwóch adiutantów a swoich przyjaciół politycznych: Wysockiego 
i Hubego. Opisał je też dość dokładnie. Pierwsze spotkanie 
parlamentarzy odbyło się 3 września na drodze do Raszyna, w 
pobliżu polskiej straży przedniej. Zaczęło się od uprzejmości i 
żartów. Dannenberg przesadził na koniu szeroki rów, oddzielający 
go od polskich wysłanników; Prądzyński "się zadziwował, że sobie 
przeciwnik tyle fatygi zadaje"; w odpowiedzi usłyszał, że "to mała 
rzecz, bo wkrótce będziemy przez szersze rowy skakać". Ale ten 
lekki ton prędko ustąpił miejsca poważniejszemu. "W planie 
Dannenberga było wystawiać bezskuteczny i rujnujący ich samych 
opór Polaków - relacjonuje Zwierkowski - a mało ceniąc siły 
polskie, podwajał, przesadzał zasoby rosyjskie. Gen. Prądzyńskiego 
to drażniło i zaprzeczał wiele, wpadł w entuzjazm i przez 
wielomóstwo nad zarzutami rozwodził się obszernie. Gdy Dannenberg 
wspomniał o jednoczesnym działaniu Rosena w czasie szturmu 
Warszawy, Prądzyński rzekł: nie rachujcie nic na Rosena, on już 
przez Ramorina [...] rozpędzony szuka swego zabezpieczenia w 
Brześciu. - Chcąc się więcej dowiedzieć, Dannenberg zaprzeczał 
podstępnie, chcąc zaś Prądzyński dowieść prawdy, wyjął [...] i 
przeczytał ostatni raport Ramorina. Ta komunikacja lubo 
potwierdziła odwrót Rosena, ale przekonała o oddaleniu się 
Ramorina, a ta ważna wiadomość spowodowała przyśpieszenie szturmu 
[...] Prądzyński dawniej pod Dannenbergiem służył w sztabie i to - 
obok mocniejszego charakteru Dannenberga - dawało (mu) przewagę 
nad Prądzyńskim [...] (Dannenberg) wystawiał, na jakie się Polacy 
niebezpieczeństwa narażają, gdyby rzecz posuwali do ostateczności, 
a skutki wzięcia szturmem Warszawy porównywał do skutków szturmu 
Pragi przez Suworowa i radził, aby wcześniej o sobie i o swojej 
familii myślał, a po przyjacielsku dodał, aby środki stosowne 
przedsięwziął, bo w czasie szturmu trudno rozlew krwi wstrzymać 
[...] To przedstawienie mocno przeraziło Prądzyńskiego, który 
zapamiętale kochał swą małżonkę, można było nawet te jego 
wewnętrzne wzruszenie na jego twarzy czytać. Po dwugodzinnej 
rozmowie i umówieniu się o zjazd nowy niedługo rozjechano się, ale 
Prądzyński spostrzegłszy się, że nierozważnie postąpił przez swe 
poprzednie wynurzenia się (o korpusie Ramoriny), przy pożegnaniu 
się rzekł, iż się spodziewa, że Dannenberg go nie zdradzi..." 
Przydani Prądzyńskiemu na adiutantów (a pewnie i dyskretnych 
kontrolerów): Piotr Wysocki i Aleksander Hube niewiele słyszeli z 
dwugodzinnej rozmowy parlamentarzy, gdyż generałowie przez cały 
czas spacerowali nad samym rowem, utrzymując przyzwoity dystans do 
osób towarzyszących. Ale pech Prądzyńskiego sprawił, że Piotr 
Wysocki usłyszał jego ostatnie słowa, wypowiedziane do Dannenberga 
przy pożegnaniu. Ta dziwna prośba o dyskrecję zwrócona do 
nieprzyjacielskiego parlamentarza oraz widoczne pomieszanie 
Prądzyńskiego - wydały się "bohaterowi listopada" arcypodejrzane. 
Wysocki nie krył swoich podejrzeń ani przed swymi przełożonymi, 
ani przed kolegami z Towarzystwa Patriotycznego. Trudno się więc 
dziwić, że Walentemu Zwierkowskiemu nie zadrży później ręka, kiedy 
nazwisko zwycięzcy spod Igań zestawiać będzie z nazwiskami 
Krukowieckiego i Chrzanowskiego pod wspólnym mianem tryumwiratu 
zdrady. 
O dwugodzinnej rozmowie na osobności Prądzyńskiego z Dannenbergiem 
- której poza rozmówcami nie słyszał nikt - świadczy autorytatywny 
dokument: raport nr 2 generała Prądzyńskiego, złożony "na dniu 4 
września 1831 r." prezesowi Rządu Narodowego, generałowi 
Krukowieckiemu. Raport nr 2 jest tak obszerny, że przytoczenie go 
w całości grozi naruszeniem wszelkich reguł kompozycyjnych 
opowieści o dawnych szwoleżerach. A jednak przytoczony być 
powinien: nie tylko jako ważny dokument polityczny, lecz również 
jako świadectwo obyczajów epoki. 
"Oprócz urzędowych komunikacyi, które miały miejsce pomiędzy 
generałami Prądzyńskim i Dannenberg - meldował Krukowieckiemu 
Prądzyński - wspomnieni dwaj Generałowie mieli długą rozmowę 
partykularną, z której główniejsze fakta starać się będę oddać jak 
najwierniej. 
Generałowie znali się z dawniejszych czasów, przecież nie było 
nigdy pomiędzy nimi zażyłości. Przywitanie ich było jak 
najkordyalniejsze i z obu stron w ciągu całej rozmowy sadzono się 
na okazanie uprzejmej grzeczności. 
Generał Dannenberg ubolewał mocno nad toczącą się wojną, uważając 
ją jako wojnę domową. 
Generał Prądzyński odpowiedział mu, iż on, jako naoczny świadek 
kilkonastoletniej niedoli naszej, bardzo dobrze ocenić może, z 
czyjej winy rzeczy przyszły do takiej ostateczności; że my Polacy 
przyjmowaliśmy panowanie Cesarza Rosyi bez entuzyazmu wprawdzie, 
ale z wszelką rezygnacyą, i że od samego monarchy zależało mieć z 
nas najwierniejszych poddanych. 
Generał Dannenberg zgodził się na to wszystko; przyznał, że nasze 
utyskiwania i żale były jak najsłuszniejsze; że on sam podczas 
swego przemieszkiwania w Warszawie doznawał niesłusznych 
prześladowań ze strony Wielkiego Księcia; ale to wszystko działo 
się albo bez wiedzy albo mimo woli Cesarza, za którego sposób 
myślenia szlachetny i najlepsze chęci dla narodu polskiego 
zaręcza. Złe, które się działo, było dziełem Wielkiego Księcia, 
Nowosilcowa, Rożnieckiego, którzy w żadnym już przypadku do kraju 
tego nie wrócą. 
Gł. Prądzyński: Wspomniane osoby mogą już nie wrócić, przecież ród 
łajdaków nie zaginął. Cesarz lub jego Namiestnicy dowodzą nam, że 
ich umieją wynajdować; że ich sposób myślenia dla naszego biednego 
kraju nie zmienił się bynajmniej, kiedy za rządcę dla niego umieli 
wynaleźć pana Dambrowskiego, którego całe życie było pasmem brudów 
i przewrotności*. (* Franciszek Ksawery Dąbrowski vel Dambrowski 
Powała herbu Ogończyk (1761-1839), generał obywatelski z 
insurekcji kościuszkowskiej, potem renegat i awanturnik. Mianowany 
przez Paskiewicza zarządcą terenów polskich, zajętych przez wojska 
cesarskie. Wkrótce usunięty z tego stanowiska za malwersacje 
finansowe.) 
Gł. Dannenberg: Właśnie czytałem u generała Witt jego 
żywot, który, przyznać należy, nie jest wcale chwalebny, przecież 
należy exkuzować marszałka Paskiewicza, który przybywszy z ponad 
Kaukazu nie zna ani ludzi, ani miejscowości; może się przeto mylić 
w wyborze osób. 
Gł. Prądzyński: My tylko po skutkach sądzić możemy; z podobnych 
przeto wyborów jaki jest p. Dambrowskiego wnosić musimy, iż 
bynajmniej nie zmieniono systemu względem rządzenia tego kraju. 
Panowie zaś, jeśli istotnie macie życzliwe chęci, możecie się 
przekonać jak dalece rządy wasze są u nas popularne, kiedy nie 
możecie znaleźć uczciwszego człowieka jaki jest Dambrowski, co by 
się z wami łączył. 
Generał Dannenberg zaczął się rozwodzić nad nierównością sił. Że 
chociażbyśmy mieli same powodzenia, środki nasze do prowadzenia 
wojny muszą się wyczerpać samemi nawet zwycięstwami; obstawał zaś 
nad tem jak wielkie by to było nieszczęście gdyby skutkiem 
zdobycia Warszawy szturmem przez wojska rosyjskie stolica ta 
obrócona była w perzynę. Generał Prądzyński nie dał mu dokończyć, 
zapewnił go, że on sam jak i wszyscy rozsądni Polacy znają 
doskonale tę różnicę sił i zasobów stron wojujących i nie łudzą 
się żadnymi urojeniami. A gdy tak jest, powinni się oni Rosyanie 
przekonać jak mocne jest nasze postanowienie. Może być przekonany, 
żeśmy się wszyscy na śmierć przygotowali, i że zginąć ale honor 
ocalić, jest rzeczywiście hasłem naszym. Myśl zrobienia gruzów z 
całej Warszawy bynajmniej nas nie zraża. Gdyby zwyczaje wojskowe 
dozwalały mi wprowadzić go (gen. Dannenberga) do Warszawy, 
przekonałby się naocznie, iż sami dla naszej obrony gruzy 
zaczęliśmy robić, częścią zyskania saletry, częścią dla zakładania 
barykad po ulicach, które zamyślamy bronić krok w krok, gdyby się 
miało udać panom zewnętrzne okopy przemódz. Cesarz zaś, chociażby 
zwycięstwo go uwieńczyło w wojnie przeciwko nam, wątpię, ażeby 
zyskał na potędze. On, który i tak już dosyć pustyń dzierży; 
wątpię aby zyskał na sławie u współczesnych i w historyi z 
wytępienia Narodu, którego całą winą jest, iż obstawał w świętej 
sprawie swojej niepodległości. 
Generał Dannenberg przyznał, iż nasza sprawa jest słuszna; że 
Cesarz niewypowiedzianie przykrzy sobie tę wojnę; że oni doskonale 
czują, iż im zniechęca połowę Europy, i że zakończenie jej 
zburzeniem Warszawy zniechęciłoby im resztę cywilizowanego świata. 
Dlatego też właśnie oni, dla uniknięcia takiej kaźni, my dla 
uniknienia zupełnego zniszczenia, powinniśmy się pogodzić. 
Gł. Prądzyński: Prawdziwa zgoda nie mogłaby być tylko taka, 
któraby zachowała obustronny honor. My jesteśmy pokrzywdzeni, 
srodze pokrzywdzeni; my jesteśmy uważani przez cały świat za 
słabszych; wy jesteście krzywdzicielami, wasz Cesarz mocniejszy; 
poszukiwanie przeto ugody przez nas, może w celu przebaczenia, 
byłoby przeto poniżeniem. - Że ze strony Cesarza naprawienie 
niesłuszności byłoby wielkością. My już po dwakroć robiliśmy 
pierwsze kroki, raz kiedy generał Chłopicki wysłał Deputacyą do 
Petersburga, przed rozpoczęciem wojny; drugi raz, kiedy generał 
Skrzynecki obiąwszy dowództwo pisał listy do Feldmarszałka 
Dybicza. Już więc dosyć, nadto może z naszej strony zrobiono. 
Jeżeli Cesarz poczuwa się do winy i sumienie każe mu szukać 
naprawienia jej, Jemu przystoi szukać do tego sposobów. 
Gł. Dannenberg: Właśnie też Cesarz robi pierwszy krok, gdy 
Feldmarszałek w Jego imieniu przysyła mnie do zrobienia pierwszej 
propozycyi, co wyraźnie proszę w ten sposób uważać. A jeżeli 
pierwsze kroki przez Państwa uczynione nie wzięły pomyślnego 
skutku, proszę mieć na to wzgląd, iż się odtąd rzeczy 
niespodziewanie zmieniły. Odtąd nastąpiły krwawe boje, wiele krwi 
popłynęło, wojna już trwa dziewięć miesięcy. Cesarz nie spodziewał 
się tak zaciętego oporu, ani tak wyraźnego wyjawienia się opinii 
Europy przeciwko nam. 
Gł. Prądzyński: Dlaczegóż Cesarz, kiedy tak bardzo pragnie pokoju 
z nami, przysyła za pośredników kilkadziesiąt tysięcy wojska, 
które po nieprzyjacielsku Kraj nasz znachodzą, szerzą w nim mordy 
i spustoszenia; dlaczegóż nie przyjeżdża osobiście ugodzić się z 
tymi, których ciągle za swój naród uważa? 
Gł. Dannenberg: Ani wątpić nie można, że niezawodnie przyjedzie 
dla ukończenia zgody, ale chciejcież ją państwo rozpocząć. Niechaj 
się Cesarz dowie wprzódy poco ma przyjechać, że przyjechać może, i 
jakie go czekają warunki, boć On zawsze jest Panującym, jest 
zawsze Królem waszym, za takiego się ciągle uważa i musi zachować 
godność Monarchy. Trudno przeto żeby zjeżdżał aby wystawić się na 
poniżenie. Co się zaś tyczy tego Kraju, jakkolwiek mogą być 
słuszne wasze dopominania się, trudno przecież aby się go Rosya w 
obecnym stanie wyrzekła. 
Gł. Prądzyński: Dla miłości własnej i dumy. 
Gł. Dannenberg: Ze strony Rosyi być może. Ale Cesarz nie jest tego 
panem. Ulegać bowiem musi stronnictwu brodaczy*, (* Konserwatywne 
stronnictwo dworsskie przeciwne od początku autonomii Polski.) 
które, gdyby chciał robić przyzwolenia, niezgadzające się z ich 
sposobem myślenia, mogłoby się targnąć na Jego życie. 
Gł. Prądzyński: Gdybym temu chciał dać wiarę, musiałbym przeto 
sądzić, że Cesarz nie jest panem u siebie; a jeżeli tak jest, 
jakże może chcieć dobrowolnie wchodzić w układy? - ale ja nie mogę 
wierzyć, żeby tak było rzeczywiście. Zresztą, gdyby tak było, 
wszakże u nas mógłby zawsze szukać schronienia. 
Gł. Dannenberg: Nie wiem, czyby Mu kto to doradzał po wypadku 15 
sierpnia. 
Gł. Prądzyński: Smutne te wypadki były skutkiem wzburzenia 
umysłów, które wielorakie powody, jeżeli nie usprawiedliwiają, to 
przynajmniej tłómaczą. Ale się jeszcze nigdy nie zawiódł ten, 
który zaufał w wspaniałomyślności Polskiego Narodu. - Zresztą, 
nikomu u nas nie wiadomo, ażeby ze strony Cesarza pomyślano o 
warunkach ugody zgodnej z obustronnym honorem. Słyszeliśmy tylko 
wielokrotnie o nakazanem poddaniu się, o bezwarunkowem złożeniu 
broni. Wszelkich zaś podobnych propozycyi nikt nawet słuchać nie 
będzie. 
Gł. Dannenberg: Powtarzam, że wszystko się znacznie zmieniło. 
Zapewniam, że zyskalibyście wszystkie warunki jakiebyście tylko 
sami zażądali. Narodowość, Konstytucya, zostałyby wam zachowane; 
moglibyście je nawet do woli modyfikować; sami byście sobie prawa 
robili i urzędników obierali. Zgoła wasz Król przystałby na 
wszystko, tylko naturalnie fundamentalnym warunkiem byłoby 
pozostawienie pod jednym berłem z Rosyą. Nie sądziłbym także, aby 
w obecnym położeniu, można wspominać o polskich Guberniach. 
Gł. Prądzyński: Panie Dannenberg, cała nasza teraźniejsza rozmowa 
jest prywatną: znałem go zawsze za człowieka uczciwego; pod temi 
dwoma względami odwołuję się do Niego, i wzywam Go o sumienną 
odpowiedź... Na odebraną wieść o naszym Powstaniu, i w chwili 
właśnie gdy pierwsze spotkanie naszego oręża nie było 
najpomyślniejsze, bracia nasi z Litwy, Wołynia, Ukrainy i Podola 
biorą się do oręża ażeby nam pomódz i naszą dzielić niedolę, nie 
rozważając czy działali przezornie. Dzisiaj, gdy oni po większej 
części ulegli, gdy ich rozwozicie po fortecach i na Syberyą, gdy 
im i ich powinowatym grabicie majątki, mamyż my, porzucając ich 
złemu losowi, zabezpieczyć dla siebie traktatami swobody, życie i 
majątki? 
Gł. Dannenberg: Zapewniam, że państwo macie mylne wyobrażenie o 
tem co się dzieje w tamtych stronach. Naprzód Powstanie nie było 
wcale tak powszechne. Na Litwie, gdzie było najmocniej 
rozgałęzione, należeli do niego młodzi napojeni ideami 
liberalizmu, starzy powodowani wspomnieniami przeszłości; nie 
wspominam o chłopstwie, bo tego wiodła tylko nadzieja rabunku. Ale 
teraz, gdy wszystko do porządku wraca, wszystkim przebaczają, bo 
Cesarz, czyli raczej Król państwa, którego serce i umysł mylnie 
wam wystawiono, niczego tak mocno nie pragnie, jak żeby mógł 
przebaczać. 
Gł. Prądzyński: Niechaj tam przebacza, gdzie są winy i winowajcy; 
u nas względem niego nie ma ani jednych, ani drugich. 
Przebaczenie, które nas czeka, jest bez wątpienia podobne do tego, 
które doznają Polacy z tamtych Prowincyi. Wierzaj Pan, że wiemy 
doskonale jakiego ono jest rodzaju. Wspomnę tylko Krzyżanowskiego 
i jego nieszczęśliwych kolegów. Oficer ten w tutejszym tylko kraju 
mógł być i był sądzony: dokąd żeście go wywieźli i co z nim 
robicie? 
Gł. Dannenberg: Nie znam tych okoliczności. 
Gł. Prądzyński: Takie też i dla nas bez wątpienia przygotowane są 
przebaczenia. Życie zapewne raczą nam darować, ale co dalej? 
Przyznaj mi, jako dawnemu koledze, cóż dla mojej osoby wyznaczono, 
Tobolsk czy Perm? 
Gł. Dannenberg: O! Nie tak daleko. 
Gł. Prądzyński: Więc tylko Bobruysk? 
Gł. Dannenberg: Bobruysk by mógł być pierwszą stacyą. 
Gł. Prądzyński: Rozumiem, miejsca mojego wygnania należy mi szukać 
pomiędzy Bobruyskiem a Tobolskiem. Bez wątpienia będzie 
dożywotnie. Należy mi się zawczasu przygotować. 
Gł. Dannenberg: Sam pan sądzisz, że jeżeliby rzeczy miały przyjść 
do ostateczności, musiano by przedsiębrać środki ostrożności 
względem osób, które się w rewolucyi najwięcej odznaczyły; 
względem tych którzy nam tyle złego jak on zrobili, nie 
wspominając nawet jak jedno Iganie. Ale zmiłuj się, nie 
dopuszczajmy rzeczy do takiej ostateczności; podajmy sobie ręce 
ażeby przełamać wszelkie trudności, ażeby dopiąć pożądanej zgody. 
Feldmarszałek ma prawie pełnomocnictwo Cesarza. 
Gł. Prądzyński: Prawie? a więc nie ma zupełnego pełnomocnictwa? 
Gł. Dannenberg: Zupełnego nie! albowiem Cesarz rezerwował sobie 
osobiście kończenie układów; przecież wszakże we trzy dni można 
mieć jego odpowiedź. 
Gł. Prądzyński: Trzy dni? A więc nie ma go w Petersburgu? 
Gł. Dannenberg: (cokolwiek zaambarasowany) Trzy dni czy ośm, to 
nic nie stanowi. Wiele bądź dni może na to być potrzeba, gdyby się 
państwa Rząd tymczasowy czy narodowy skłonił do wejścia w układy, 
możnaby zawrzeć zawieszenie broni dla wysłania kuryera do Cesarza, 
albo jeszcze lepiej Deputacyi waszej. 
Gł. Prądzyński: Ja wcale nie widzę z czembyśmy tę Deputacyę 
wysłali. Cesarzowi bardzo dobrze wiadomo jakich praw reklamujemy. 
My zaś doznawaliśmy ze strony Cesarza jedynie odpychania lub 
odbieraliśmy obelżywe ukazy. Mojem zdaniem, gdyby mogło przyjść do 
porozumienia się, na Cesarza byłaby kolej odezwania się z głosem 
umiarkowania i słuszności. 
Gł. Dannenberg: To się właśnie dzieje w tej chwili. Wysłanie mnie 
przez Marszałka imieniem Króla waszego powinno być uważane za 
pierwszy krok i uspakajać waszą drażliwość; a skoro pierwszy krok 
jest uczyniony, powinno by już być łatwe dalsze porozumienie 
się... Gdyby tylko z waszej strony chciano usłuchać głosu 
umiarkowania. Czyliż się tego możemy spodziewać po teraźniejszym 
stanie opinii publicznej? 
Gł. Prądzyński: Przyznam się panu, że oddany zupełnie moim 
obowiązkiem wojskowym nie bardzo się zajmowałem uważaniem 
politycznego barometru; szczególniej tem mniej mogłem to czynić w 
przeciągu ostatnich dni kilkunastu, że wczoraj dopiero wróciłem z 
wyprawy, w której wojsko nasze pobiło i przepłoszyło Rozena. 
Gł. Dannenberg: Jakto, czyście państwo mieli rozprawę z Rozenem? 
Gdzie i jak? 
Gł. Prądzyński: Tam za Wisłą, ale to nie było nic stanowczego, 
stracił bowiem tylko kilka tysięcy ludzi. Ale przecież państwo 
musieliście o tem mieć raport. 
Gł. Dannenberg: Nie, wcale nie (po chwili innej rozmowy generał 
Dannenberg wrócił nagle do tego przedmiotu). Racz mi pan dać 
trochę szczegółów o spotkaniu się waszem z Rozenem. 
Gł. Prądzyński: Ja ich wszystkich nie znam, gdyż nie byłem do 
końca rozpoczętej operacyi. 
Gł. Dannenberg: Zdawałoby się żeście sobie coś upatrzyli do tego 
nieszczęśliwego Rozena, albowiem ilekroć chcecie nam cios zadać, 
zwykle go na niego wymierzacie. Prawdaż, że to sławny wódz ten 
generał Rozen. 
Gł. Prądzyński: Nie znajduję go ani gorszym, ani lepszym od 
innych. 
Gł. Dannenberg: Wróćmy do naszego głównego przedmiotu. Czy mogę 
wziąść z sobą, że się wkrótce znowu zobaczymy? nadzieję 
zawieszenia broni? 
Gł. Prądzyński: Jakieżby warunki to były zawieszenia broni? 
Gł. Dannenberg: Rzecz mi się zdaje naturalną; Państwo byście nam 
ustąpili Warszawy, a udawszy się w umówioną okolicę, moglibyście 
tam czekać decyzyi waszego Króla, i ztamtąd moglibyście z nim 
robić układy. 
Gł. Prądzyński: (dotąd rozmawialiśmy chodząc po szosie. Na te 
słowa Gł. Prądzyński się zatrzymał, wyprostował się i rzekł 
podniesionym głosem): Mości Panie Generale, gdyby nie nasza dawna 
znajomość i przyzwyczajenie moje szacowania go, sądziłbym że 
miałeś zamiar wyrządzić mi osobistą obelgę i skończyłbym na tem 
rozmowę naszą. Tych jego wyrazów zapewniam, iż nie śmiałbym wcale 
oddać Prezesowi mojego Rządu. Niechaj więc idą w niepamięć. Panu 
zaś radzę, jeżeli chcesz uniknąć osobistej nieprzyjemności; jeżeli 
nie chcesz na wieczne czasy zagrodzić drogi do jakichkolwiek 
układów, radzę mu, żebyś nie wznawiał tych propozycyi lub podobnie 
infamującej. Lubo panowie jesteście pod Warszawą, jeszczeście do 
niej nie weszli. Patrzaj pan na te wały(dziwnym trafem Prądzyński 
wskazał Dannenbergowi redutę 54 - przyszłą redutę Ordona - M.B.); 
znasz dosyć umiejętności wojskowej abyś ocenił jakie na wysypanie 
takich wałów wybrano rowy, łatwo także wniesiesz, iż te wały i 
fossy są opatrzone we wszelkie akcesorya, bronią je waleczni, 
którzy hańbić się nie dadzą, a miasto obejmuje ludność 
exasperowaną, jak to po czynach osądzić możecie, która każdej 
ulicy, każdego domu bronić będzie. W Rosyi wszystko się znajduje w 
trybie zwyczajnym, paraliżowanym przez złą administracyę; u nas 
patryotyczna exaltacya, na koniec sama wielkość niebezpieczeństwa 
utworzyła resursa, których wielkości sami nie znaliśmy a któreby 
mogły wzbudzić wasze podziwienie. Zresztą, już nie przewodniczy 
naszym działaniom wojennym niedołężność, a pomimo strat naszych, 
wierzaj pan, że zmiana naczelnego Wodza podwoiła siły nasze. 
Gł. Dannenberg: Wiemy o tym aż nadto po skutkach. Już dziewięć 
miesięcy ciągnie się ta nieszczęśliwa wojna, która w naturalnym 
rzeczy porządku ledwie dwa tygodnie powinna była trwać. Przecież, 
jakiekolwiek są wasze zasoby, muszą się one skończyć, ale na to 
nawet nasi czekać nie będą; wszelkie robią się przygotowania do 
szturmu, który największe klęski ściągnąć może. Myśl oddania nam 
Warszawy była jedynie moją myślą; nie jest mi wiadome, i wątpię 
nawet, aby Marszałek przy niej obstawał. Przecież po tem 
wszystkiem co od pana słyszę, po tem co mi jest wiadomo w obozie 
naszym, ileż się lękam aby nie przyszło do ostateczności, aby nie 
było jeszcze wiele głów potłuczonych! To, co mi pan powiadasz o 
waszych szańcach i przysposobieniach wzbudza nawet trwogę we mnie. 
Ale czyliż zdołam jej udzielić Moskalom będącym w obozie, a którzy 
chcą być nadto Rosyanami, równie jak i państwo chcecie być nadto 
Polakami. Dlaczegóż z jednej i z drugiej strony nie zrobić 
koncesyi okolicznościom? 
Gł. Prądzyński: Jeżeli państwo gotujecie się do szturmu, my od 
dawna do niego przygotowani jesteśmy. Zaręczam nawet, że go z 
upragnieniem wyglądamy. Jeżeli zaś będzie kosztował wiele głów 
potłuczonych, niechaj krew ta spadnie na sprawców tej wojny, na 
ciemiężycieli mojej Ojczyzny. Czyliż Rosya, żeby być potężną i 
szczęśliwą, potrzebuje koniecznie trzymać w ujarzmieniu naród 
Polski? Rosya, która przez czas kilku wieków niewoli tatarskiej 
mogła doskonale poznać cenę niepodległości narodowej? A Polaków, 
czyliż koniecznie Opatrzność na to stworzyła aby byli ilotami* (* 
Iloci - niewolnicy w starożytnej Sparcie, wywodzący się z plemion 
podbitych przez Spartan.) Rosyan?... 
Było jeszcze cokolwiek mowy o przedmiotach obojętnych. Dannenberg 
pytał się o kilku swoich znajomych w Warszawie, niektórym prosił 
się kłaniać. Prądzyński prosił go nawzajem, aby się pokłonił 
generałowi d'Auvray, a szczególnie, aby pisał umyślnie do p. 
Józefa Hauke (brat zabitego przez podchorążych ministra wojny, był 
fligiel-adiutantem cesarza Mikołaja i przebywał w Petersburgu - 
M.B.), donosząc mu o naszej rozmowie i szczegóły o jego familii, 
które w tym celu Dannenbergowi udzielił. Przy tej okazyi ten 
ostatni wspomniał, że Cesarz mianował Haukego Generałem, aby nie 
zostawał w tyle za swoimi dawnymi kolegami. 
Przy zakończeniu rozmowy generał Dannenberg ponowił usilnie 
prośbę, ażeby się Prądzyński wszelkiemi siłami połączył z nim w 
celu doprowadzenia do skutku porozumienia się. Jeżeli to być może, 
aby napisał do niego na ręce generała Witta; że on, Dannenberg, 
chętnieby się ofiarował za pośrednika, i że w tym celu 
przyjechałby do Warszawy, choćby i w zamkniętej karecie. Powtórzył 
dwa razy, iż nie chciałby aby generałowie Krukowiecki i Paskiewicz 
widzieli się z sobą, lękając się, ażeby ich żywość nie utrudniła 
możności porozumienia się; na co mu Prądzyński odpowiedział, że 
nie znając marszałka Paskiewicza, nie może o nim sądzić, ale co 
się tyczy generała Krukowieckiego, zaręczam panu Dannenbergowi, iż 
ten stanąwszy dzisiaj na czele Rządu, zna doskonale co jest winien 
sobie i swojemu miejscu, i umie doskonale zachować godność 
właściwą swemu znakomitemu urzędowi. (-) Prądzyński". 
Nazajutrz po powrocie Prądzyńskiego Krukowiecki uznał za słuszne 
powiadomić swoją żonę o trudnej sytuacji politycznej, jaka się 
wytworzyła we władzach powstańczych w wyniku pierwszych negocjacji 
pokojowych. 
"(Prądzyński) powrócił z największą nadzieją - pisał generał 
prezes w liście. - Mogliśmy jeszcze otrzymać Królestwo jak było 
przed 29 listopada, a może i Białostockie; konstytucyę jaką 
mieliśmy, z modyfikacjami jakie zażądamy, amnestyę dla wszystkich 
ogólnie, bez wyjątku; bylebyśmy nie odłączali się od Rosyi i 
powrócili pod berło Mikołaja. Cóż mogliśmy więcej żądać w naszem 
zdesperowanem położeniu bez pieniędzy, bez magazynów żywności i 
ubiorów, przy schyłku amunicyj, ze zniechęconym przez 
tylemiesięczne złe prowadzenie żołnierzem, bez zdatnych ludzi w 
wojsku i cywilności, z demoralizacyą, co dzień więcej górę 
biorącą? Ale szał tak opanował Kaliszanów i Towarzystwo 
Patryotyczne, że żadne rozumowanie nie miało do nich przystępu i 
na wszystko odpowiadali, że do takiego kroku Cesarz nie 
przystąpiłby pierwszy, gdyby nie był zmuszonym albo przez 
rewolucyonizującą się Moskwę, lub też że wojsko rosyjskie żąda 
gwałtem pokoju i nie ma już amunicyi. Udecydowali odpisać w tak 
wysokim tonie, żądając Polski w dawnych granicach, że nie ma się 
czego innego spodziewać, jak mocnego ataku ze strony 
nieprzyjaciela na Warszawę. Zrobiłem wprawdzie wszystkie 
przygotowania, ażeby go dobrze przyjąć, ale ze zniechęconym 
żołnierzem nie ma nic pewnego. Już tego ducha zapalonego do boju 
nie ma, jaki przy początku naszej rewolucyi sercami wszystkich 
władał, uszy są zwieszone, posępne twarze, zmizernione fizyognomie 
tylko spostrzegać się dają; a w sejmie tylko hałas, tylko 
zarozumienie, jak gdyby Rosya już wojska nie miała. Działania 
Ramoryny także okazały, że on nie ma talentu; trzy razy wypuścił 
Rosena z Gołowinem złączonego, nie mających razem jak 11 tysięcy, 
kiedy on ich miał przeszło 20 000, wybór naszej armii. Przytem nie 
przysyła ani żadnych zbóż, ani innych potrzeb żywności i furażu. 
Słowem, tak wszystko idzie źle, że i ja już zaczynam myśleć, jak 
się usunąć z prezesostwa rządu i oddać je w inne ręce. Przed dwoma 
dniami (po nadejściu listu gen. Witta) myślałem żeś uprosiła u 
Boga, ażeby mnie obrał za narzędzie pokoju dla naszego narodu; 
dziś cała nadzieja zniknęła, a jeżeli jutro nie będzie 
parlamentarza, to zapewne przyjdzie do walki, bo nieprzyjaciel 
dziś po południu z całą armią przybliżył się do nas. Módl się tam 
do Boga za nami, żeby dał się upamiętać naszym zapaleńcom..." 
Prezes Rządu Narodowego w jednym już tylko widział ratunek dla 
ginącego powstania: w opamiętaniu się zapaleńców. Ale i to zostało 
mu odmówione. Późnym wieczorem 4 września rozszerzona rada 
ministrów, z udziałem przewodniczących obu izb sejmowych, po 
wysłuchaniu sprawozdania generała Prądzyńskiego, odrzuciła 
proponowaną przez niego a popieraną przez prezesa rządu odpowiedź 
na żądanie feldmarszałka Paskiewicza, przekazaną przez gen. 
Dannenberga. 
Krukowiecki i Prądzyński uważali, że w tej sytuacji, kiedy cały 
prawie kraj jest zajęty przez nieprzyjaciela, a połowa armii 
powstańczej oddalona od Warszawy, nie pozostaje nic innego, jak 
tylko przyjąć dwa zasadnicze warunki, od których Paskiewicz 
uzależniał dalsze układy: uznać cesarza Mikołaja za króla 
polskiego i nie żądać połączenia Litwy i ziem ruskich z 
Królestwem. Zdaniem autorów projektu odpowiedzi, podtrzymanie 
układów nie tylko zapewniłoby Polsce uzyskanie wszystkich 
dobrodziejstw carskich, obiecywanych przez Dannenberga, ale dałoby 
również czas potrzebny na ściągnięcie do Warszawy korpusu 
Ramoriny, co wzmocniłoby bardzo pozycję polską w rokowaniach z 
feldmarszałkiem. 
Z ostrym protestem przeciwko dalszemu prowadzeniu rokowań na 
warunkach proponowanych przez Krukowieckiego i Prądzyńskiego 
wystąpił wiceprezes rządu Bonawentura Niemojowski. Oświadczył on z 
naciskiem, że jedyną podstawą do układania się z caratem może być 
powstańczy Manifest Sejmowy ze stycznia 1831 r. żądający pełnej 
niepodległości w granicah przedrozbiorowych. Niezłomny wyznawca i 
obrońca litery prawa uzasadniał swoją niechęć do układów prostym, 
aż do naiwności, wywodem logicznym: Co dadzą układy? Bezwarunkową 
kapitulację. Co przyniesie w najgorszym wypadku klęska militarna? 
Oto przywrócenie Królestwa konstytucyjnego, jak go utworzyły 
traktaty z roku 1815. Bo czyliż mocarstwa na traktacie wiedeńskim 
podpisane będą mogły dozwolić, ażeby i byt Królestwa, i 
konstytucja, które z traktatem wiedeńskim w ścisłym stoją związku, 
mogły być uchylone?" 
Za projektem Krukowieckiego i Prądzyńskiego podtrzymania za 
wszelką cenę rokowań z Paskiewiczem opowiedzieli się tylko dwaj 
ministrowie (minister skarbu Leon Dembowski i minister spraw 
wewnętrznych Antoni Gliszczyński) oraz prezydujący w senacie 
książę Michał Radziwiłł. Stanowisko Bonawentury Niemojowskiego 
poparli czterej ministrowie: minister wojny gen. Franciszek 
Morawski, minister spraw zagranicznych Teodor Morawski, minister 
oświecenia Kajetan Garbiński, minister sprawiedliwości kasztelan 
Franciszek Lewiński oraz marszałek Izby Poselskiej, Władysław 
hrabia Ostrowski i zastępca naczelnego wodza generał Kazimierz 
Małachowski. 
"Zagraża nam nieuchronna zguba, bo nie sposób przywołać do 
rozsądku tych Panów z Rządu i Sejmu - pisał do księcia 
Czartoryskiego po zebraniu rady zirytowany Krukowiecki. - Dobry 
Bóg podaje nam deskę ratunku, a my ją odpychamy. Partia kaliska, a 
z nią Towarzystwo Patriotyczne, prześcigają się w odrzucaniu 
warunków, które gen. Dannenberg zakomunikował nam na rozkaz 
marszałka Paskiewicza. Oni chcą z całej siły Polski w jej dawnych 
granicach, kiedy nam brakuje jakichkolwiek środków, aby zmusić 
Cesarza do tego. Skarb będzie wyczerpany w ciągu miesiąca, brakuje 
żywności, ponieważ transporty stają się z każdym dniem 
trudniejsze. Nie mamy dostatecznej ilości ani płaszczy, ani 
spodni, aby ubrać nowe regimenty, którym brakuje wszystko. Nie 
jesteśmy bardziej bogaci w buty i trzewiki; wkrótce także amunicji 
zabraknie; w dodatku armia ta nie jest ożywiona już tym 
entuzjazmem, który pozwalał jej nie lękać się śmierci, ilekroć 
widziała nieprzyjaciela i znękana jest już tyloma partiami. Klub 
patriotyczny porozumiewa się na tajnych schadzkach z oficerami bez 
przydziału, podnosi głowę, ponieważ pewny jest, że żaden regiment 
nie pozwoli nań położyć ręki. Oto materiały, z którymi panowie 
Bonawentura Niemojowski i Władysław Ostrowski, (oraz) posłowie 
Litwy i Wołynia pragną stawić czoła potędze cesarza i postawić los 
Polski na jedną kartę. Spędziłem wczoraj cały dzień i poranek 
dzisiejszy, aby dowieść tym Panom, iż niemożliwe jest, aby nam się 
udało to przedsięwzięcie bez żadnych środków i sił; zaś 
przemówienie króla Francji wykazało nam, że nie możemy liczyć na 
interwencję zbrojną*, (* 23 lipca 1831 r. król Ludwik Filip 
wygłosił w parlamencie francuskim przemówienie programowe, w 
którym znalazł się ustęp o Polsce. "Starałem się - powiedział król 
- aby wojna została zakończona, zaproponowałem me pośrednictwo, 
starałem się o zorganizowanie mediacji innych państw, aby zapewnić 
Polsce narodowość, która utrzymała się mimo prześladowań czasu". 
Mowa królewska nie zadowoliła nikogo. Sprzyjająca Polsce opinia 
publiczna we Francji uznała ją za zbyt słabą i ogólnikową - w 
Petersburgu potraktowano ją jako zdradę Świętego Przymierza. "Mowa 
L. Filipa - pisał 13 sierpnia do Paskiewicza cesarz Mikołaj - 
otworzyła wszystkim oczy swym nachalstwem, kłamstwem, głupotą...") 
ale wszystkie moje argumenty, rozbijały się o ich upór..." 
Zgodnie z wolą większości odpowiedź na propozycje Paskiewicza 
całkowicie przeredagowano w duchu manifestu sejmowego. Krukowiecki 
mógł wprawdzie nie liczyć się z opinią większości, bo tylko jemu 
jednemu przysługiwał w Radzie Ministrów głos stanowczy - ale z 
uprawnień swych wolał nie korzystać z obawy przed otwartym 
konfliktem w łonie rządu. Podpisując "pod naciskiem 
nieumiarkowanej większości" uchwaloną notę, przestrzegał raz 
jeszcze zebranych, że na tego rodzaju pismo feldmarszałek 
Paskiewicz może odpowiedzieć w jeden tylko sposób: natychmiastowym 
atakiem na Warszawę. Prądzyński dodał od siebie, że "dobre by to 
pismo było, gdyby zwycięska armia nasza nad Orszą* (* Orsza - 
miasto w Białoruskiej SRR, pamiętne dwoma zwycięstwami wojsk 
polsko-litewskich nad wojskami moskiewskimi (1514 i 1561), 
utracone przez Rzeczpospolitą w wyniku I rozbioru.) zaobozowała, 
lecz najwłaściwsze w ostateczności do jakiej przyprowadzeni 
byliśmy". 
Piątego września rano poseł Wincenty Tyszkiewicz odwiózł zmienioną 
notę do obozu nieprzyjacielskiego. Stało się, jak przewidywał 
Krukowiecki: po przeczytaniu odpowiedzi rządu polskiego Paskiewicz 
nakazał na dzień następny szturm na powstańczą stolicę. 
"Dnia 6 września 1831, jak tylko dnieć zaczęło - wspomina Walenty 
Zwierkowski - zastępca naczelnego wodza, weteran armii polskiej, 
generał Kazimierz Małachowski opuszcza główną kwaterę i udaje się 
w stronę spodziewanego ataku ku Mokotowu i Królikarni..." 
Bitwa warszawska zaczęła się od zaskoczenia. Dowództwo polskie 
spodziewało się uderzenia nieprzyjacielskiego od południa, więc 
wokół południowych umocnień miasta skupiono główne siły pod 
dowództwem generała dywizji Jana Nepomucena Umińskiego i dano im 
wsparcie artylerii rezerwowej pod dowództwem generała brygady 
Józefa Bema. Ale przewidywania polskie nie sprawdziły się: atak 
nastąpił od zachodu. 
"Zaledwie się rozwidniło i gdy zastępca wodza już był w stronie 
Królikarni - świadczy Zwierkowski - nieprzyjaciel trzema strzałami 
działowymi daje znak do walki i natychmiast rzęsisty ogień 
artylerii rozpoczyna się w stronę Woli. Śpieszy więc gen. 
Małachowski w stronę zaatakowaną i widzi wielkie siły 
nieprzyjacielskie skierowane przeciw Woli, posyła adiutantów swych 
do gen. Bema, aby część artylerii rezerwowej przybywała na Wolę, 
polecając jednym udanie się wzdłuż pierwszej linii fortyfikacji 
naszych, które pod rozkazami tego generała zostawały, w innym 
miejscu gdzie artyleria ulokowaną była..." 
Walenty Zwierkowski w swoich pismach historyczno-politycznych 
bardzo szczegółowo odtwarza przebieg dwudniowej bitwy 
warszawskiej. Niestety, zabrakło mu talentu pisarza batalisty. 
Opisy poszczególnych epizodów bitewnych, wyszłe spod jego pióra, 
są często zbyt monotonne i rozwleczone, brak im barwy i 
plastyczności, a co najgorsze - nie ma w nich prawie wcale 
anegdoty osobistej, najsilniej przemawiającej do "późnych wnuków". 
Ale jest w tych relacjach Zwierkowskiego bezsprzeczny walor 
autentyzmu. Odczuwa się to zwłaszcza wtedy, gdy z nudnawej, 
podręcznikowej narracji wyłaniają się powszechnie znane fakty i 
nazwiska: 
"Gen. Sowiński - bez nogi, którą w kampanii 1812 r. utracił - 
wystawiony na ciągłe działobicie, od godz. 4 rano po zdobyciu 
przez nieprzyjaciela tylnej części Woli między 8 a 9 godz., bronił 
się jeszcze w drugiej części Woli, nareszcie w cytadeli, a na 
koniec w kościele od 3 do 4 godzin, bo prawie do południa. Każdy 
krok jego odwrotu wiele kosztował nieprzyjaciela, nareszcie z 
bronią żołnierza pieszego w ręku poległ, kładąc naprzód jeszcze 
kilku trupem, którzy się odważyli mówić rycerzowi o poddaniu się. 
Ppłk Wysocki*, (* Ze wszystkich dokumentów oficjalnych wynika, że 
Piotr Wysocki w czasie szturmu na Warszawę był majorem a nie 
podpułkownikiem. Natomiast w większości pamiętników, z nieznanych 
przyczyn, awansuje się go do stopnia podpułkownika. Podobnie rzecz 
się ma z Walentym Zwierkowskim, który zakończył powstanie w 
stopniu majora, ale na portretach figuruje w mundurze 
podpułkownika.) walcząc obok generała, nie był tyle szczęśliwy - 
mocno ranny dożył niewoli moskiewskiej. Garstka tylko pozostałych 
kaleków 8. i 10. pułku dostała się w ręce nieprzyjacielskie". 
I nieco dalej: 
"Korpus gen. Kreutza, poprzedzony 40 działami, postępujący atakuje 
54 lunetę porucznika Ordona i w czasie gdy ją brał szturmem, 
eksplozja prochów zapalonych niszczy lunetę i wielu Moskali w 
gruzach zakopuje..." 
Widać z tego przekazu, że "szwoleżer złej konduity" nie orientował 
się za dobrze w nomenklaturze artyleryjsko-fortyfikacyjnej, bo 
pomieszał dwa rodzaje szańców obronnych: zamkniętą ze wszystkich 
stron redutę, z odsłoniętą od tyłu lunetą. Gdyby to Walenty 
Zwierkowski, a nie Stefan Garczyński*, (* Stefan Garczyński 
(1805-1833), poeta romantyczny, przyjaciel Adama Mickiewicza, w 
bitwie warszawskiej pełnił funkcje adiutanta przy generale 
Umińskim.) był pierwszym informatorem Adama Mickiewicza o bitwie 
warszawskiej (co ostatecznie mogło się zdarzyć, jako że 
eks-szwoleżer znał wielkiego poetę osobiście i komunikował się z 
nim na emigracji) - sławny wiersz Mickiewicza nosiłby nazwę: 
Luneta Ordona i nikogo by to dzisiaj nie raziło. 
Ale tego rodzaju potknięcia faktograficzne zdarzają się 
Zwierkowskiemu rzadko. Na ogół można jego przekazom w pełni 
zawierzyć. Jako sekretarz Izby Poselskiej, major-adiutant w 
sztabie Gwardii Narodowej i uczestnik "tajemnych schadzek 
patriotów" - czerpał swe wiadomości bezpośrednio z pewnych źródeł, 
mając przy tym możność oglądania każdej rzeczy w trojakim co 
najmniej oświetleniu. Trzeba tylko te relacje Zwierkowskiego 
otrzepać ze sprawozdawczego wielosłowia, a ułożą się w dramatyczny 
ciąg zdarzeń i sytuacji. 
6 września 1831 - pierwszy dzień szturmu na powstańczą stolicę. 
Dochodzi południe. Główny bastion Warszawy, Wola, której 
możliwości obronne obliczano na dwa tygodnie - po paru godzinach 
walki jest już prawie cała w rękach Paskiewicza. Jeszcze się dymi 
wysadzona w powietrze reduta porucznika Juliusza Konstantego 
Ordona. Jeszcze walczy z żołnierskim karabinem w ręku generał 
Józef Sowiński, wsparty na swojej drewnianej kuli, która już 
wkrótce odda mu posługę ostatnią, pomagając przy ustalaniu 
tożsamości jego zwłok (tę kulę Sowińskiego warto sobie obejrzeć w 
warszawskim Muzeum Wojska Polskiego; jest w niej małe zasuwane 
okienko, które ułatwiało beznogiemu bohaterowi Woli układanie 
pustej nogawki spodni w taki sposób, by nie drażniła "chwalebnych 
blizn" z 1812 roku. Intymny ten szczegół nadaje narodowej pamiątce 
charakter przejmująco osobisty). 
I opiera się jeszcze - najbardziej chyba w oporze zacięta, choć 
nie zauważana później przez dziejopisów i poetów - luneta nr 57 
obsadzona przez kompanię 8. pułku piechoty pod dowództwem 
porucznika Antoniego Lenieckiego: "Żołnierze zapaleni przykładem 
oficerów swoich, z kosami i bagnetami w ręku bronili się na 
przedpiersiu; wyparci stamtąd ścisnęli się w kupkę w jednym z 
narożników i drogo okupili życie; gdy kilku z nich zawołało 
>>pardon!<< właśni oficerowie szpadami ich przebili i sami potem 
polegli". 
Ale indywidualnym bohaterstwem nie wygrywa się bitew, zwłaszcza 
gdy u ich podstaw tkwią jakieś zasadnicze niedomogi. Pierwszy 
dzień bitwy warszawskiej wykazał, jak straszliwym, jak "nieludzkim 
prawie"* (* Określenia tego użył attache przy głównej kwaterze 
rosyjskiej, baron Karol von Canitz und Dalvitz.) błędem było 
oddalenie od stolicy generała Ramoriny z najlepszymi pułkami armii 
powstańczej. Wojska pozostawione w stolicy nie wystarczają do 
obsadzenia szeroko rozbudowanych szańców obronnych. 
Niedoświadczony, młody żołnierz nowego zaciągu, rozporządzający 
tylko kosą lub piką, nie wytrzymuje naporu o wiele silniejszego i 
lepiej uzbrojonego przeciwnika. W możliwość powrotu korpusu 
Ramoriny wierzy już tylko, przemocą wywindowany na zastępcę 
naczelnego wodza, prostoduszny generał Kazimierz Małachowski. - 
"Generał Małachowski nastawał - brzmi relacja Zwierkowskiego - aby 
jak najspieszniej wyprawić rozkazy do korpusu gen. Ramoriny, aby 
przybywał jak najprędzej, pewny będąc, że stosownie do instrukcji 
i poleceń poprzednich, powinien się już znajdować w okolicach 
Siedlec. Śmiech ironiczny prezesa był odpowiedzią, dodając, że to 
niepodobieństwo, aby korpus ten przybył na czas. Oburzony zastępca 
wodza naczelnego dowodził, że jest podobieństwo, wysławszy rozkazy 
by piechota korpusu Ramoriny z Siedlec forsownym marszem przybyła 
do Mińska (Mazowieckiego), dokąd wyprawiwszy wozy administracji 
żywności, wozy pułkowe i wszystkie konie prywatne w stolicy 
będące, wzięte w rekwizycję, można ją (piechotę Ramoriny) 
przewieźć w nocy i nazajutrz rano może stanąć na linii bojowej. 
Cytował przykłady, że nad Trebbią podobne przewiezienie piechoty, 
zarządzone przez Suworowa po porażce w dniu pierwszym doznanej, 
nazajutrz zadecydowało o zwycięstwie armii austro-moskiewskiej nad 
Francuzami* (* Podobny manewr zastosowano w półtora wieku później 
we Francji. W czasie pierwszej wojny światowej gubernator 
zagrożonego przez ofensywę niemiecką Paryża, generał Gallieni 
zarekwirował wszystkie paryskie taksówki i przewiózł nimi na front 
kilkanaście tysięcy żołnierzy.) (w stoczonej w roku 1799 bitwie 
nad rzeką Trebbią we Włoszech brały również udział polskie 
Legiony, stąd dobra orientacja Małachowskiego w szczegółach tej 
bitwy - M.B.). Ale sędziwy kombatant znad Trebbi nie wie jeszcze 
wszystkiego o korpusie Ramoriny. Prezes obstając przy swoim 
twierdzeniu: >>Ty rozumiesz, że korpus Ramoriny w Siedlcach, gdy 
on podobno Terespol szturmuje!<<* (* Miejscowość pod Brześciem dwa 
razy bardziej niż Siedlce oddalona od Warszawy.) - Zdziwiony 
zastępca wodza odezwał się: >>Takie nieposłuszeństwo rozkazom 
warte wielkiej kary!<< Na co prezes odparł: >>To prawda, ale 
poszukaj wprzód gen. Ramorina!<< - Ta wiadomość przeraziła mocno 
zastępcę wodza, lecz obstawał, by wyprawiono polecenie do tego 
korpusu, aby się zbliżył do Warszawy..." 
Krukowiecki, równie dobrze jak Małachowski, zdaje sobie sprawę z 
tego, że stolicę mógł uratować jedynie powrót korpusu Ramoriny, 
ale prezes rządu wie już na pewno, że na Ramorinę nie ma co 
liczyć. Upewnił się o tym na krótko przed rozmową z Małachowskim. 
- "W chwili ataku na Wolę d. 6 września 1831 - świadczy adiutant i 
biograf generała prezesa, major Karol Forster - stałem przy boku 
generała Krukowieckiego, w reducie Nr. 73 na Czystem, skąd prezes 
rządu obserwował ten atak i wydawał rozkazy. Podczas 
najmocniejszego ognia przybył wysłany do g-ła Ramoriny drugi 
adiutant z tą wiadomością, że Ramorino nie powraca! - Generał 
Krukowiecki do żywego przerażony tem doniesieniem schwycił się za 
głowę, tak że mu kapelusz spadł na ziemię, i z największą rozpaczą 
wykrzyknął: Teraz wszystko stracone!" 
Walentego Zwierkowskiego nie przekonuje jednak to prawdziwe czy 
udane zaskoczenie prezesa rządu. Dla "szwoleżera złej konduity" 
cała sprawa Ramoriny jest od początku do końca świadomie 
ukartowaną zdradą. Zastanawia się tylko nad tym, "czy tę 
zdradziecką kabałę prowadził tryumwirat, złożony z prezesa rządu, 
kwatermistrza (generalnego) i gubernatora stolicy, lub czy... 
należeli do niej i inni, a mianowicie Ramorino, szef jego sztabu 
(Władysław Zamoyski) i cała liga arystokratyczna, nienawidząca 
systemu demokratycznego... paraliżująca (zarówno) opodal, jak w 
stolicy, zapał i możność obrony". 
Ten sam dzień 6 września. Późne godziny wieczorne. Przerwa w 
działaniach wojennych. Zbieranie rannych i zabitych, pierwsze 
obliczanie strat (każda z walczących stron przyznaje się do ubytku 
ponad trzech tysięcy poległych, ale historycy będą później 
zapewniali, że rzeczywiste straty były o wiele wyższe). W Pałacu 
Namiestnikowskim na Krakowskim Przedmieściu rozpoczyna obrady Rząd 
Narodowy w składzie poszerzonym o przewodniczących obu izb 
sejmowych. Generał prezes przedstawia kolegom w barwach jak 
najczarniejszych położenie militarne Warszawy: "W konkluzji 
oświadczył, iż nie ma ratunku innego jak tylko zakończenie walki 
układami, próżny bowiem rozlew krwi nastąpi i zniszczenie stolicy, 
jeżeli inaczej władze naczelne postąpią, bo jest niepodobieństwem 
stawiać czoło kilkakroć silniejszemu nieprzyjacielowi, a tym 
bardziej po stratach jakie ponieśliśmy, po osłabieniu ducha 
żołnierza przegrywającego bitwę, a wzmocnieniu go w 
zwycięzcach..." 
Ale większość zebranych jest innego zdania niż Krukowiecki. Jako 
główny rzecznik oponentów występuje jak zwykle Bonawentura 
Niemojowski. - "Wiceprezes rządu powstał z energią przeciw 
wszelkim układom, nazywając myśl samą zgubną..." - referuje 
Zwierkowski. Zdaniem Niemojowskiego pesymistyczne sprawozdanie 
prezesa powinno być poddane weryfikacji przez radę wojenną 
generałów. Jeżeli zaś generałowie uznają, że sytuacja jest 
rzeczywiście beznadziejna, wówczas pozostaje jeszcze jeden środek, 
z którego należy skorzystać: powołanie pod broń całej ludności 
stolicy. Niech wielotysięczny tłum warszawian, uzbrojony w co kto 
ma, z rządem i sejmem na czele - przy biciu w dzwony wszystkich 
kościołów - pociągnie na wały, aby bronić swego miasta do 
ostatniego tchu. 
Z taką propozycją - godną klubowych romantyków - występuje u 
schyłku fatalnego dnia 6 września 1831 roku wiceprezes Rządu 
Narodowego, pan Bonawentura Niemojowski. 
Ten sam Bonawentura Niemojowski, któremu zarzucano, że "trzyma się 
formy rewolucji jak podchmielony płotu"; 
którego Maurycy Mochnacki nazywał pogardliwie "arystokratą 
prowincjonalnym"; 
którego opozycyjne nastawienie gen. Tomasz Łubieński tłumaczył 
złym funkcjonowaniem układu trawiennego; 
który do furii doprowadzał przeciwników z prawa i lewa swoją 
pieniacką kazuistyką w sejmie i nadmierną skłonnością do 
bankietowania - poza sejmem; który w wigilię bitwy grochowskiej, 
już jako minister, wybrał się był z wesołym towarzystwem i wozem 
tęgich trunków do przyjaciół z biwakującej pod Białołęką jazdy 
kaliskiej, i spił ową jazdę kaliską tak dokumentnie, że naraził ją 
później na kompromitację w boju. 
Ale teraz wszystko co złe musi być panu Bonawenturze zapomniane. 
Od tej chwili "epikurejski doktryner" z Marchwacza pod Kaliszem 
będzie rósł i potężniał w opinii współczesnych i potomnych, aż 
skupi w sobie na krótko cały majestat upadającego Królestwa. 
Wystąpienie Bonawentury Niemojowskiego w Radzie Ministrów pozornie 
nie będzie miało żadnego wpływu na dalszy bieg powstania. Cóż z 
tego bowiem, że wiceprezes Rządu Narodowego domaga się powołania 
do obrony stolicy całej jej ludności, jeżeli w tym czasie na 
ulicach Warszawy strzelcy konni gubernatora Chrzanowskiego 
rozbrajają przemocą Straż Bezpieczeństwa z tej szczupłej broni, 
którą wywalczyli dla niej dwaj "bohaterowie Listopada": 
podpułkownik Józef Zaliwski i wiceprezydent Ksawery Bronikowski. 
Cóż z tego, że większość rządowa, idąc za głosem swego 
wiceprezesa, wypowie się z całą stanowczością przeciwko 
jakimkolwiek układom z nieprzyjacielem, jeżeli już w godzinę 
później, zwołane ad hoc (i bez wymaganego kompletu) komisje 
sejmowe wypowiedzą się za upoważnieniem generała Krukowieckiego do 
wszczęcia wstępnych rokowań z marszałkiem Paskiewiczem, 
zastrzegając dla Sejmu tylko ich ratyfikację*. (* Komisje sejmowe 
nie tyle upoważniły Krukowieckiego do wszczęcia układów z 
nieprzyjacielem, co uznały, że z ustawy o nowej formie rządu, 
wydanej 17 sierpnia 1831 r. wynika, iż prezes Rządu Narodowego ma 
prawo bez szczególnego upoważnienia wchodzić w układy z 
nieprzyjacielem, a jedynie zawarcie umów wymaga zgody sejmu. 
Krukowiecki nawet się nie pofatygował na posiedzenie komisji; 
reprezentował go minister wojny gen. Franciszek Morawski: 
"Morawski, poeta, minister wojny, tkliwą wymową swoją, zapłakawszy 
nad smutnem położeniem stolicy i ojczyzny, w imieniu 
Krukowieckiego przedstawił potrzebę układów".) Wystąpienie 
Bonawentury Niemojowskiego zostanie odnotowane w dokumentacji 
powstania listopadowego jedynie jako piękny gest. Ale w historii 
bywają i takie sytuacje, kiedy gesty liczą się tyle samo co czyny. 
Noc z 6 na 7 września 1831 r. Prądzyński wysłany z listem 
Krukowieckiego do Paskiewicza. Kielich goryczy, przeznaczony 
zwycięzcy spod Igań, musi być dopity do dna. Walenty Zwierkowski 
nie bawi się w swych zapisach w drobiazgowe dociekania przyczyn 
psychologicznych załamania się generalnego kwatermistrza, ale 
ówczesną sytuację Prądzyńskiego można poznać ze wspomnień 
bliskiego jego współpracownika, pamiętnikarza o najwyższym 
autorytecie, generała Józefa Bema. - "Krukowiecki wszystko 
paraliżował - słowa są Bema. - Zaczął on od zatrwożenia generała 
Prądzyńskiego, tego energicznego i utalentowanego generała, 
którego zdania i plany, gdyby były wykonane, byłyby Polskę 
wybawiły. Otóż tego najlepszego patriotę potrafił Krukowiecki tak 
zastraszyć, że ten widząc, iż ani Łubieński, ani Ramorino na pomoc 
Warszawie przyjść nie mogą, wiedząc także, iż Gwardię Narodową 
rozbrojono, zwątpił o możności odparcia nieprzyjaciela i dla 
ocalenia stolicy i jej mieszkańców, a szczególnie też, ile mi się 
zdaje, chorej żony*, (* Ukochana żona generała, pani Emilia z 
Rutkowskich Prądzyńska, była wówczas w ostatnich tygodniach ciąży. 
Wraz z pierworodną córeczką, pięcioletnią Heleną, przebywały w 
mieszkaniu Prądzyńskich przy ulicy Nowy Świat.) dał się nakłonić 
nie tylko do podzielenia zdania o kapitulacji i układach, ale 
nawet za instrument do tego dał się użyć. Poczytuję sobie jednak 
za święty obowiązek - kończy swe uwagi Bem - dodać tutaj, że przez 
cały ciąg wojny widzieliśmy w Prądzyńskim nie tylko talenta 
znakomite i chęci najlepsze, ale nawet najszlachetniejsze serce i 
patriotyzm nieskażony, dopóki go Krukowiecki nie obałamucił. Temu 
więc niegodziwemu człowiekowi winniśmy nie tylko oddanie stolicy 
nieprzyjacielowi i podkopanie przez to głównej podstawy naszej 
rewolucji, ale zniszczenie ducha w generale, który mógł był 
jeszcze sprawę polską na nogi postawić"*. (* Opinię Bema 
przytaczam za historykiem Czesławem Blochem, autorem najświeższej 
i najobszerniejszej pracy o Prądzyńskim [Generał Ignacy Prądzyński 
1792-1850, Wyd. MON 1974].) 
"Dnia 7 września 1831 r. bardzo rano, bo... około 3 po północy 
(Prądzyński) przybył do obozu rosyjskiego pod Włochy, potem do 
Woli i oświadczył, że przybył w celu proponowania umowy i z listem 
od prezesa Krukowieckiego - relacjonuje Zwierkowski. - Paskiewicz 
oświadczył, że umowy tylko na podstawie nieograniczonego poddania 
się przyjmie. Potem przeczytawszy list z miną zagniewanego 
zwycięzcy, spojrzawszy surowo, rzekł, że to pismo nic nie 
wyraża... wtenczas Prądzyński rzekł, że go Krukowiecki upoważnił, 
aby proponować te same warunki, które sam marszałek (3 września) 
przez gen. Dannenberga przedstawił. Paskiewicz głośno i gniewliwie 
rzekł: >>Warunki, które podawałem, a co sobie wyrzucam, boście na 
to nie zasłużyli, jakżeż przyjęliście? Oto bezwstydnym pismem, 
które mi na sercu leży, a ja nie odpowiedziałem wczorajszym 
zwycięstwem. Skwitowaliśmy się, możesz pan oddalić się. Nie mam 
nic więcej do powiedzenia. Szturm poleciłem<<. Prądzyński prosił 
w.ks. Michała o pośrednictwo, który kilka wyrazów łagodzących spór 
wyrzekł*, (* Najmłodszy brat cesarza i dowódca gwardii cesarskich, 
od chwili połączenia się gwardii z główną armią przebywał stale 
przy Paskiewiczu. W. książę Michał - wynika to ze wszystkich 
przekazów pamiętnikarskich - odnosił się ze szczególnym respektem 
do Prądzyńskiego. Może szanował w nim autora planu wyprawy na 
gwardie - tak zmarnowanego później przez Skrzyneckiego.) po czym 
feldmarszałek Paskiewicz zapytał czy Krukowiecki gotów jest uznać 
cesarza i czy panuje nad sytuacją w Warszawie? Prądzyński 
zaręczał, że porządek przywrócony, Krukowiecki stoi na czele rządu 
i wojska i ma bezwątpienia siłę do wykonania (tego) co postanowił. 
Paskiewicz żądał deklaracji na piśmie; Prądzyński odpowiedział, że 
do tego nie (jest upoważniony); Paskiewicz z uniesieniem żądał 
deklaracji na piśmie powtórnie, a w przeciwnym razie uważał umowy 
za zerwane i straszył szturmem natychmiast. Prądzyński więc 
napisał deklarację..." 
Sprawca głównych zwycięstw powstańczych musiał być rzeczywiście 
bardzo zastraszony, jeżeli zgodził się na podpisanie swym 
zasłużonym nazwiskiem dokumentu, który - podpisujący zdawał sobie 
chyba z tego sprawę - będzie odtąd stale wykorzystywany przeciwko 
niemu, z którego nikt i nic nie zdoła go usprawiedliwić, który na 
czas dłuższy przesłoni wszystkie jego poprzednie zasługi. Możliwe, 
że ten wielki strach ogarnął generalnego kwatermistrza dnia 
poprzedniego, kiedy z wieży kościoła ewangelickiego oglądał przez 
teleskop pierwszy szturm wojsk cesarskich na Warszawę, wiedząc 
już, że nie ma żadnej nadziei na powrót Ramoriny? A może naszło go 
to wtedy, kiedy odbiegał myślą do mieszkania na Nowym Świecie, 
gdzie przebywała młoda chora kobieta z małą córeczką?. 
Charakterystyczne jest, że Pamiętniki Prądzyńskiego urywają się 
właśnie w tym miejscu, gdzie powinno było nastąpić sprawozdanie ze 
spotkania z Paskiewiczem. Ale tekst poddańczej deklaracji 
przetrwał w pismach politycznych Zwierkowskiego. Oto jej treść w 
polskim tłumaczeniu z francuskiego oryginału: 
"Niżej podpisany oświadcza, że posłany do Jego Ekscelencji Pana 
Marszałka Hrabiego Paskiewicza przez Generała Krukowieckiego, 
dzisiejszego naczelnika Rządu w Warszawie, aby mu doręczyć list 
tego ostatniego, zawierający propozycje układów - wie, że zamiarem 
wyżej wzmiankowanego gen. Krukowieckiego jest wrócić w 
posłuszeństwie Jego Cesarskiej Mości w sposób zupełny i całkowity 
wraz z całym narodem polskim, nad którym ma teraz nieograniczoną 
władzę. Pragnie on dowiedzieć się od Jego Ekscelencji Marszałka, 
jakie będą zasadnicze warunki. 
Wola, 7 września 1831. 
(Podpisano) Prądzyński". 
7 września. Godzina 6 z rana. Prądzyński powraca do Warszawy w 
towarzystwie parlamentarza rosyjskiego, generała Dannenberga, "bez 
zachowania ostrożności zwykłej - oburza się Zwierkowski - bez 
zawiązania oczu, zapewne aby się przypatrzył naszemu położeniu!" 
Prądzyński odwozi Dannenberga do Pałacu Namiestnikowskiego, gdzie 
oczekuje ich generał Krukowiecki, "który zapomniawszy o powadze 
należnej naczelnikowi rządu, wychodzi na dziedziniec i zaprasza 
gościa do swego mieszkania". Następuje krótka rozmowa szefa rządu 
z parlamentariuszem, w której ustalone zostają czas i miejsce 
spotkania z feldmarszałkiem Paskiewiczem. Wszystko odbywa się w 
pośpiechu, bo zawieszenie broni obowiązuje tylko do godziny 9. "Po 
rozmowie widać poruszenie wielkie, eskorta, konie pałacowe 
królewskie wierzchowce i powóz dla prezesa, ale dowódca świty i 
przyboczny szef sztabu nie odbierają żadnego polecenia o wielkiej 
wyprawie prezesa Krukowieckiego za rogatki. Prezes poleca 
rozesłanie wezwań, aby ministrowie na radę zbierali się, a poufnym 
swym porucza zawiadomienie rady, że wyjeżdża za rogatki dla 
widzenia się z feldmarszałkiem Paskiewiczem, lecz po rozmowie 
odbytej powróci i zakomunikuje, co zrobił. Prezes wsiada na konia, 
obok niego gen. Dannenberg konno po lewej stronie, a z drugiej 
strony parlamentarza moskiewskiego (któremu pozornie na koniu 
siedzącemu oczy zawiązano) jedzie gen. Prądzyński. 
Niesłychane widowisko zastanawia wielu - wspomina Zwierkowski - 
reprezentanci narodu i członkowie naczelnych władz nie wiedząc co 
się dzieje zdumieni, lud Warszawy przerażony obecnością Moskala i 
takiego familijnego z nim postępowania, natychmiast o zdradzie 
szemrze, oburza się! Zwolennicy prezesa rozsiewają wieści, że 
tenże dla ochrony miasta od spalenia i zburzenia, a mieszkańców od 
skutków szturmu oraz aby dać wypocząć i doczekać korpusu Ramorina 
(o którym prezes wiedział już przecież, że nie przyjdzie) - zawarł 
zawieszenie (broni) do godziny 9 z rana, a teraz jedzie celem 
przedłużenia takowego lub zawarcia umowy, zgodnej z honorem 
narodowym! Takie wieści podobają się majętnym właścicielom domów, 
egoistom i życzącym sobie ukończenia już długo dla nich trwającej 
walki, nie rozbierając, czy są one realne lub w innym celu 
rozsiewane. Lud jednak i prawdziwi patrioci nie tylko że nie 
wierzą wieściom, ale w nich upatrują utajone zamiary; lud po 
prostu rozumie, że umowa każda z carem nie dla nas! Gubernator 
podwaja baczność, liczne patrole przechodzą po ulicach. Młodzież 
wojskowa i cywilna robi plany ukarania i prezesa, i parlamentarza, 
i kwatermistrza generalnego kilku wystrzałami, lecz to wszystko na 
planach się kończy; instynkt naturalny wskazywał zbawienną drogę, 
wykonanie spóźnione zniweczyło wszystko..." 
* 
Ten sam dzień, godzina 9 rano. Spotkanie Krukowieckiego z 
Paskiewiczem w pustej karczmie na Woli między forpocztami polskimi 
a rosyjskimi. - "Rankiem 7 września, nie czekając na opinię Rady 
Ministrów, Krukowiecki w towarzystwie gen. Prądzyńskiego, płk. 
Breańskiego i trzech adiutantów udał się na Wolę. Tam oczekiwała 
go już świta Paskiewicza: w.książę Michał, gen. Toll, gen. Berg i 
inni. Główni delegaci: Paskiewicz, Toll, w.ks. Michał, nieco 
później przyłączył się gen. Berg oraz Krukowiecki z Prądzyńskim 
weszli do karczmy. Karczma po szturmie z dnia poprzedniego była w 
stanie opłakanym, drzwi i okna powybijane, ściany nadwątlone. 
Świta adiutancka z obu stron tłoczyła się w oknach i drzwiach, 
nadsłuchując ciekawie rozmowy. Feldmarszałek Paskiewicz, wyborny 
aktor, groźnym tonem zapytał Krukowieckiego czy buntownicy 
przyjechali z aktem poddania się. Na to zaperzony Krukowiecki 
zagrzmiał: Je ne viens pas ici comme sujet de l'Empereur, je viens 
traiter de Puissance a Puissance! (Nie przybywam tu jako poddany 
cesarza, lecz aby układać się jak mocarstwo z mocarstwem)". - 
Zdaniem Zwierkowskiego, ten buńczuczny wstęp miał tylko przesłonić 
istotną treść rokowań: "Krukowiecki i Paskiewicz grali swe role 
tak wybornie, że sam Prądzyński, który stał już przy boku w.ks. 
Michała, a nie Krukowieckiego, święcie był przekonany, że godząc 
rozjątrzonych generałów przyłożył się do uratowania naszej stolicy 
i zasłużył na koronę obywatelską". 
Zwierkowski odtwarza przebieg spotkania opierając się na 
informacjach, udzielonych mu przez naocznego świadka: pułkownika 
Feliksa Breańskiego, "przybocznego szefa sztabu" Krukowieckiego: 
"Zapytał Paskiewicz (Krukowieckiego), czy gotów jest się poddać, 
bo ma władzę co zaręczył Prądzyński, Krukowiecki zaś powiedział, 
że od okoliczności zależy, że mu Sejm jeszcze władzy nie udzielił, 
że co Prądzyński zaręczał, niech sam dotrzyma. Kłótnię wielką i 
obustronne uniesienie się na prośby Prądzyńskiego, w.ks. Michał 
złagodził i do 1 (godziny) zawieszenie broni omówiono, aby w tym 
czasie (Krukowiecki) dostał od Sejmu upoważnienie... Nie 
wpuszczono jednak do karczmy płka Breańskiego, któremu szef sztabu 
gen. Toll oświadczył, iż tylko cztery osoby mają konferować, to 
jest feldmarszałek Paskiewicz i on z jednej strony, a gen. 
Krukowiecki i gen. Prądzyński z drugiej strony, nawet w koło 
szyldwachy rozstawione wzbraniały przystępu do okien! Słyszał 
jednak pułkownik żywość rozmowy prezesa, który wyszedłszy odezwał 
się do niego: >>Siadamy na koń, nie ma tu co robić<<, lecz gdy 
gen. Toll wybiegł za nim, znowu wrócił do izby i po 
kilkunastominutowej rozmowie wychodząc z karczmy powtarzał 
kilkakroć wyraz: >>non<< (nie), potem rzekł do pułkownika: 
>>Jedźmy, o godz. 2 ma być rozpoczęty atak, wydać więc należy 
rozkazy, aby wszystko było w pogotowiu<<. Gen. zaś Prądzyński po 
odejściu prezesa we drzwiach powiedzieć miał feldmarszałkowi 
Paskiewiczowi i gen. Tollowi: >>Trudno się spuszczać na łaskę, co 
sam ocenić mogę, wysiedziawszy bez winy kilka lat okropnego 
więzienia<<, co usłyszawszy prezes zawołał: >>Jedźmy, co będziesz 
na próżno gadał, szkoda tego czasu, co go tracisz!<< 
Prezes minąwszy nasze przednie straże, zsiadł z konia i pojechał 
do Warszawy, nie dozwalając, jak zwyczajnie bywało, jechać z nim 
płkowi Breańskiemu, dając za powód, że ma pono wiele do omówienia 
z gen. Prądzyńskim, z którym udał się sam na sam do pałacu 
Namiestników szybko, gdy płk Breański wolno z resztą świty 
powracał. Konferencja ta z gen. Prądzyńskim zupełnie zmieniła 
postać rzeczy i drogę inną postępowania wskazała, lub też żywe 
wyrażenia się prezesa w karczmie i polecenia lub rozmowy z płk. 
Breańskim były udaniem, dla skrycia utajonych zamiarów. Prezes 
stanąwszy w pałacu Rządowym wyprawił natychmiast gen. 
Prądzyńskiego na posiedzenie sejmowe..." 
Ten sam dzień. Ta sama pora. Reakcja rady ministrów i sejmu na 
poczynania prezesa rządu. Deputowany Zwierkowski obserwuje te 
zdarzenia od swego stolika sekretarskiego w Izbie Poselskiej. 
"Rada Ministrów zebrana uczuła, że jest niejako igraszką fantazji 
prezesa, a oburzeni niektórzy postępowaniem gen. Krukowieckiego, 
nade wszystko udaniem się bez ich wiedzy na konferencję z 
nieprzyjacielem, oświadczyli że dłużej do składu rządu należeć nie 
chcą". Podają się do dymisji czterej członkowie Rady: wiceprezes 
Bonawentura Niemojowski, minister interesów zagranicznych Teodor 
Morawski, minister oświecenia Kajetan Garbiński i minister wojny 
gen. Franciszek Morawski i, "nie czekając powrotu prezesa, 
opuszczają miejsce posiedzeń Rady. Dwaj pierwsi jako członkowie 
Izby Poselskiej udają się na posiedzenie Izb połączonych, które 
obradować zaczęły, i zajmują swe dawne miejsca". Zwierkowski pełen 
jest zrozumienia dla moralnych pobudek ustępujących ministrów, 
lecz czynu ich nie pochwala. "Nie tak wypadało postąpić, bo 
jakkolwiek chwalebna rzecz nie przykładać ręki do czynu, który za 
niezgodny z honorem i interesem narodu uważali, jednak wypadało im 
wysłuchać relacji prezesa, stanąć w silnej opozycji, wynurzyć 
temuż swe zdanie bez menażowania (oszczędzania - M.B.) i 
przedsięwziąć kroki zaradcze, nie zaś uchodzić z pola. Wypadało 
przynajmniej uchodzącym dobrowolnie zrobić stosowny raport Izbie, 
objawić powody ustąpienia i przede wszystkim Sejm zatrudnić 
działaniem zaradczym, czego jednak nie zrobili". 
Tymczasem wysłany przez Krukowieckiego Prądzyński pojawia się 
przed połączonymi Izbami Sejmu, "aby przedstawić rozmowy z 
feldmarszałkiem Paskiewiczem i zrobić wnioski w imieniu Rządu". 
W tej części relacja Zwierkowskiego staje się szczegółowa jak 
diariusz sejmowy, nie należy jednak poddawać jej zbyt ostrej 
selekcji: trzeba pamiętać, że jest to świadectwo nie tylko 
naocznego świadka, lecz również pierwszoplanowego aktora zdarzeń 
(sam przecież to wszystko na żywo protokołował). 
"Generał Prądzyński, po oddaleniu się arbitrów (na wniosek 
Prądzyńskiego obrady sejmu toczyły się przy drzwiach zamkniętych - 
M.B.), w głosie swym wystawiał grożące nam niebezpieczeństwo, 
wielkie nieprzyjacielskie, a małe bardzo siły nasze, nieufność 
wojska naszego, aby zwyciężyło, niepodobieństwo obronienia 
stolicy, gdy klucz do niej, Wola i kilka naszych szańców w ręku 
nieprzyjaciela, i że gdy Moskale zechcą, mogą zdobyć Warszawę z 
małą stratą w kilka godzin, a wtenczas stolica zapełni się krwią 
rozlaną i zniszczeniem, że były chwile w ciągu naszej walki, 
gdyśmy z bronią w ręku gotowi byli popierać żądania i uchwały 
sejmowe oparte na słuszności, lecz teraz położenie nasze zmieniło 
się. Następnie twierdził, że armia rosyjska liczniejsza, jak się 
spodziewał, artyleria ogromna i do boju uszykowana i 
nieprzyjaciel, skoro silnie zaatakuje, wszedłszy do miasta 
(uczyni) dla wojska trudny odwrót; jedna część armii naszej 
polegnie, druga dostanie się do niewoli, reszta przejdzie przez 
most i wskutek takiej katastrofy nastąpi rozprzężenie korpusu 
Ramorina, rozpierzchnięcie się po kraju żołnierza i plądrowanie 
własnych rodaków. Zachęcał, aby Sejm nie dozwalał zniszczenia 
wielu okolic i Warszawy, kolebki narodowości, aby przyjął warunki 
proponowane teraz i nie niszczył naszym następcom możności 
odzyskania wolności w szczęśliwszych okolicznościach [...] Co do 
warunków zaś, że te nie są takie, jakie by żądane być mogły, bo 
nieprzyjaciel wie, że jest zwycięzcą, jednak uzyskać by można 
powrót pod panowanie Mikołaja jako króla polskiego, z zachowaniem 
egzystencji jak dawniej, i równie mogłaby uzyskana być 
nieograniczona amnestia nie tylko dla nas, ale i dla litewskich i 
wołyńskich prowincji..." 
W tym miejscu kassandryczne przemówienie generalnego kwatermistrza 
zostaje na krótko przerwane, gdyż w sali sejmowej pojawia się 
zadyszany adiutant prezesa rządu z meldunkiem, że do Warszawy 
przybył drugi z kolei wysłannik feldmarszałka Paskiewicza, generał 
Teodor Fryderyk Wilhelm Berg. Jasne jest, że tą wiadomością stara 
się Krukowiecki ponaglić sejm do wydania mu pełnomocnictw na 
zawarcie układów. 
Ponownie dopuszczony do głosu, generał Prądzyński kontynuuje swe 
przemówienie: "Twierdził on, że izby mają tylko rozstrzygnąć, czy 
zerwać umowy, wskutek czego szturm nastąpi, który się [...] udać 
musi, dodając, że zwykle rozpojone żołnierstwo do szturmu 
prowadzą, które niezawodnie Warszawę zniszczy, a z nim bandy 
pospólstwa dla rabunku połączyć się mogą (...) Czy też przeciwnie, 
iżby wzgląd będą miały na ratunek stolicy, na tysiące ofiar, które 
w walce życie stracą, i na pozostałych, których osoby i majątki 
bez żadnej gwarancji wystawione zostaną na okrutne, dowolne 
postępowanie zwycięzców (czyż mógł generalny kwatermistrz nie 
myśleć w tej chwili o dwóch bezbronnych istotach, które pozostawił 
w mieszkaniu na Nowym Świecie?! - M.B.). Przedstawił na koniec, że 
gdyby się zdawało izbom, iż im nie wypada legalizować aktu, który 
by z poprzednimi uchwałami był w sprzeczności lub takowe odwoływał 
(chodziło przede wszystkim o manifest sejmowy z 20 grudnia 1830 
roku i o uchwałę w sprawie detronizacji Mikołaja z 25 stycznia 
1831 r. - M.B.) - czyby nie było stosowniej, aby się izby 
rozwiązały, i zwrócił uwagę, że chwile są bardzo drogie, i już ani 
momentu tracić nie można (zawieszenie broni obowiązywało tylko do 
godziny 1 po południu - M.B.)". 
Ale Prądzyński i jego mocodawca Krukowiecki fałszywie ocenili 
usposobienie sejmu: nie przewidzieli, że to różnorodne, 
niezdecydowane i rozgadane ciało polityczne, tak często i słusznie 
atakowane i wyszydzane z lewa i z prawa - potrafi w chwilach 
najkrytyczniejszych błysnąć najprawdziwszym dostojeństwem 
obywatelskim (określenie L. Mierosławskiego). 
Po opuszczeniu mównicy przez gen. Prądzyńskiego, wstępują na nią 
po kolei reprezentanci różnych poglądów politycznych i różnej 
proweniencji społecznej; to co mówią, łączy się w jednobrzmiący 
głos protestu przeciwko kapitulacyjnym sugestiom Prądzyńskiego. 
W zapale patriotycznych przemówień nie zauważono, że minął już 
czas przewidziany na zawieszenie broni. - "Wtem blisko już 2 
godziny - wspomina Zwierkowski - huk wielki dział da się słyszeć. 
Generał Prądzyński w czasie głosu deputowanego Szanieckiego 
opuszcza izby. Niektórzy członkowie izb pod różnymi powodami 
wychodzą..." 
Przy akompaniamencie narastającej kanonady sejm uchwala 
jednomyślnie dwie odezwy: do żołnierzy i do mieszkańców stolicy. 
Wnioskodawcą w tej sprawie jest poseł łucki Ksawery Godebski, 
rzecznik "koła olizarowskiego". Honor odczytania odezw przypada w 
udziale deputowanemu Zwierkowskiemu. 
"Żołnierze! 
Przyszła stanowcza chwila, w której losy naszej ojczyzny 
rozstrzygnione być mają. Izby sejmujące odzywają się do was, nie 
żeby na chwilę o waszym męstwie powątpiewać mogły, bo dziesięć 
miesięcy najkrwawszych zapasów dostatecznie o nim całą Europę 
przekonały, ale czynią to dla zapobieżenia wszelkiemu szkodliwemu 
wpływowi, który by niedołężność lub zła wiara na was wywierać 
chciały. Senat i reprezentanci Narodu zapewniają was ze swojej 
strony, że w niczym od przyjętych zasad nie odstąpią i żadnego 
czynu uwłaczającego godności narodowej nie zatwierdzą. Żołnierze! 
Wam jest poruczona straż honoru polskiego. Wy go do ostatniej 
kropli bronić będziecie. Niech żyje Polska, wolna, niepodległa! 
Warszawa dnia 7 września 1831 r." 
I odezwa do ludności cywilnej: 
"Obywatele miasta Warszawy! 
Już to po drugi raz od powstania waszego nieprzyjaciel podstępuje 
pod wasze mury i zdobyć je usiłuje. Rozbiła się potęga Dybicza na 
polach Grochowa, a wczorajsza mordercza walka, która znacznie 
nieprzyjacielskie szeregi przerzedziła, powinna była przekonać 
Paskiewicza, że duch obywateli polskich nabiera hartu w 
przeciwnościach i że żadna siła stłumić go nie potrafi. Z tejże 
samej Woli, którą na dniu wczorajszym krew polska uświęciła, 
zapatrywał się mocarz pruski na stolicę (w roku 1794). Dumne jego 
zamiary spełzły na niczym, bo ojcowie wasi tak jak wy dzisiaj 
umrzeć lub zwyciężyć poprzysięgali. Nie mieli oni ani tak 
warownych szańców, ani tak licznego żołnierza, ani tych wojennych 
zapasów. Miłość ojczyzny starczyła im za wszystko. 
Obywatele Warszawy, do broni! Uświęćcie rocznicę odwrotu Prusaków 
od waszych murów nowym zwycięstwem. Nie dawajcie wiary tym, którzy 
przez niedołężność lub nieprzychylność zapał wasz hamują. Wiedzą 
oni, że ten zapał nieprzyjacielowi zagładę, a im wieczną zapowiada 
hańbę. Izby sejmowe, postawione na straży swobód i całości Polski, 
nie zawiodą w niczym zaufania narodu. 
Do broni tedy obywatele Warszawy! Do broni! Bóg ojców naszych z 
nami! Niech żyje Polska. 
Warszawa 7 września 1831 r." 
Po uchwaleniu odezw, sejm zawiesza swe obrady do godziny czwartej 
po południu. Zgłodniali i zmęczeni reprezentanci narodu odsuwają 
na bok sprawy publiczne i rozbiegają się do swoich stancji na 
zasłużony posiłek i odpoczynek. 
"Tyle czasu zmarnowano rozprawiając, jak gdyby żadne 
niebezpieczeństwo nie zagrażało - kończy swe sprawozdanie z 
czynności sejmowych deputowany Zwierkowski. - Myśl była większości 
znacznej prawie ogólna, żeby żadnych układów z wrogiem nie robić, 
lubo wielu chciało pozwolić prezesowi umawiania się, sobie sankcję 
zostawiając. Debatowano nad formą, a radykalnego lekarstwa, i to 
szybko, użyć nie chciano!... W chwili gdy cała dążność prezesa 
rządu i obroty jego powiernika (Prądzyńskiego) jako też 
nieczynność i paraliżowanie ducha ludności stolicy przez 
gubernatora jawne były, nie odważono się powstać na zbrodniczy 
tryumwirat. Nie wychodząc z izby, gdy ta przy drzwiach zamkniętych 
obradowała, postanowienie usuwające tych trzech naczelników i 
przytrzymanie ich pod strażą, a wybranie na ich miejsce innych, 
którzy by natychmiast wszystkich użyli sposobów do obrony, było 
jedyną drogą zbawienia. Nie znalazł się żaden, który by myśl 
podobną podał, obrady więc Sejmu zostawiły wszystko, jak było, 
machinacje ukartowane kończono, krew się lała za wałami, a 
wewnątrz tylko lamenta lub szemranie bezowocne! Bodaj to zdarzenie 
służyło następcom za naukę. Bodaj nie były dzieci nasze tak bardzo 
dowierzającymi, że świętej naszej sprawy nikt zdradzić nie poważy 
się. Bodaj pomnieli, że można różnymi sposoby zdradzać. Bodaj w 
rewolucji, a mianowicie w chwili stanowczej, pozór nawet zdrady 
lub obojętność nie uchodziły bezkarnie! Bodaj słabi w działaniu 
[...] sami się ocenili i opuścili ster wcześniej, bo swą niemocą 
pomimo najlepszych chęci szkodzą, nie pomagają ojczyźnie!"
Dzień ten sam, pora ta sama. Zwierkowski stara się odtworzyć 
rozpacz i gniew mieszkańców skazanego na zagładę miasta. "W 
stolicy lud Warszawy od samego poranka niespokojny, przez 
gubernatora rozpędzany, zbiera się jednak gromadnie, radzi i 
postanawia koniec położyć umowom władz wykonawczych, naradom 
sejmowym, żądać broni schowanej, a w razie odmówienia żądaniom 
gwałtem ją wydobyć ze składów, a nawet uważanych za zdradzających 
sprawę narodową, sławny trumwirat, ukarać. Znajdowali się i 
oficerowie pomiędzy ludem, kaleki, wyszli z lazaretów chorzy, 
którzy ludowi przedstawiali, iż to zdrada się wielka knuje. 
Zwolennicy tryumwiratu i nasadzeni przez władze, czuwające nad 
ruchem ludu, przedstawiają, że tylko 14 000 piechoty, na którą 
liczyć można, stawia czoło w punkcie zagrożonym najbardziej, że 
więcej nie ma regularnego żołnierza, że to wszystko przed 
kilkakroć liczniejszym nieprzyjacielem ustąpić musi, że prezes 
przewidując najgorsze skutki wchodzi w umowy, ale Sejm przeszkadza 
jemu w dokonaniu tak zbawiennego czynu. Patrioci nie tylko nie 
wierzą wieściom, ale oburzeni oświadczają, iż tym większa potrzeba 
wspierania regularnego żołnierza, powołania ludności całej na wały 
z bronią, jaka jest przygotowana. Jedni wołają: do składu broni 
udajmy się, drudzy: zdrajców wieszajmy, naprzód prezesa, potem 
gubernatora i kwatermistrza generalnego..." 
Nastroje warszawskiej ulicy w dniu 7 września upodabniają się 
coraz bardziej do nastrojów, poprzedzających wydarzenia 15 
sierpnia. Rozkołysanym tłumom nie wystarczają już okrzyki i 
pogróżki: domagają się czynów. - "Pomiędzy ludem - ciągnie swą 
opowieść Zwierkowski - znajduje się kilku wyższych oficerów, nawet 
pułkownik, którego chce pospólstwo na swoim czele postawić, lecz 
ten odmawia zaproszenia. Właśnie wpośród ludu był oficer z pułku 
jazdy wołyńskiej, który przybywszy do stolicy w interesie pułkowym 
zachorował i pozostał, wlokąc się o kiju już w dniu poprzednim 
widziany był ze strzelbą myśliwską na wałach. Ubiór tego pułku, 
który się odwagą odznaczył, robił wrażenie na ludzie, a por. 
Pilchowski Seweryn żywym swym wyrażeniem się przeciw działaniu 
władzy wzbudzał zaufanie. Lud więc powołał go, by prowadził 
gromadę dosyć liczną do pałacu Namiestników, a co dalej miało 
nastąpić, przewidzieć łatwo było. Pilchowski więc staje na czele 
ludu i idzie na Krakowskie Przedmieście. 
Już uprzedzony prezes o wizycie poleca wpuszczenie na dziedziniec 
naczelników gromady, zamknięcie bramy i zawiadomienie siebie o 
spełnieniu rozkazu. Gromada stoi przed pałacem, Pilchowski 
wpuszczony na dziedziniec z kilkoma innymi, reszcie przystęp 
wzbroniony, ukryty oddział wzmacnia posterunek! Gen. Krukowiecki 
wychodzi z pałacu z jednym oficerem, jak mówiono, mającym mundur 2 
pułku ułanów, który rzekł do prezesa: >>Oto ten sam, co lud 
burzył, namawiał i prowadził<< - wskazując Pilchowskiego. Prezes 
pełen wściekłości przyskakując do ujętego z pięściami krzyczał: 
>>Nauczę ja tu ciebie buntować lud i przeszkadzać władzom 
działania, które tylko zbawić może ojczyznę!<< Adiutant prezesa 
głośno zapowiedział, aby lud, który się patrzył na to, słyszał, iż 
sześciu żołnierzy, którzy bagnety do piersi pojmanego przyłożyli, 
mają rozkaz zabicia go na miejscu, gdyby słowa jakie wyrzekł do 
ludu lub gdyby chciano jakie poruszenie zrobić celem uwolnienia 
tegoż. Nadszedł audytor, który na jednym stołku siedząc, na drugim 
pisał zeznanie aresztowanego! Gdy Pilchowski żądał stołka, nie 
mogąc stać tak długo dla słabości zdrowia, niektórzy ze świty 
prezesa z naigrawaniem odpowiadali, że wkrótce uda się na wieczny 
spoczynek i nie tylko siedzieć, ale leżeć będzie! 
Zdarzenie to miało miejsce w chwili, gdy (odjeżdżał) gen. Berg 
zniecierpliwiony długim czekaniem, nie mogąc nic stanowczego 
dowiedzieć się od prezesa, który decyzji żadnej nie chciał wziąć 
bez rady mentora (tym ironicznym mianem określa Zwierkowski 
Prądzyńskiego - M.B.)! Wkrótce huk działa na linii bojowej dał się 
słyszeć, gen. Prądzyński przybywszy z izb udał się z prezesem do 
pałacu. Wiele osób wyższej rangi przechodziło przez dziedziniec, 
ale żaden nie śmiał się do aresztowanego zbliżyć. Pilchowski 
zeznał, iż celem przybycia ludu było żądanie od prezesa wydania 
broni, którą gubernator chował, aby z nią iść na wały i bronić 
stolicy! Później nieco zbliżył się do niego Lelewel, którego 
wojsko znało i nie tamowało przystępu, i nie broniło przemówienia 
kilku słów do aresztowanego... Kiedy oświadczył, że to nieludzkość 
słabemu nie dozwolić usiąść, podano stołek Pilchowskiemu, po czym 
udał się (Lelewel) do prezesa. Czy jego przedstawienie, czy też 
zatrudnienie prezesa było powodem wstrzymania zapowiedzianej 
egzekucji rozstrzelania, nie wiadomo! Pilchowski jednak zostawał 
pod strażą, dopóki gen. Krukowiecki urzędował". 
Nie tylko por. Pilchowski domagał się w tym dniu uzbrojenia 
ludności Warszawy: - "Dnia 7 września 1831 r., drugiego dnia ataku 
miasta Warszawy... - odnotowuje sekretarz Izby Poselskiej, 
deputowany Zwierkowski - różne osoby tak z Gwardii Narodowej, jako 
też z obywateli, zaraz od rana zaczęły przychodzić na sesję izb 
połączonych sejmowych z zażaleniem, że wtenczas, kiedy miasto 
zagrożone jest niebezpieczeństwem, gubernator (gen. Chrzanowski) 
wzbrania rozdania broni pospolitemu ruszeniu, z którą pragną udać 
się na wały w miejsce nie obsadzone wojskiem, na który to rozkaz i 
Gwardia Narodowa z niecierpliwością oczekiwała". Pod wpływem 
ciągle napływających skarg przeciwko gen. Chrzanowskiemu, 
marszałek sejmu decyduje się wysłać do gubernatora dwóch 
przedstawicieli komisji sejmowej, czuwającej nad obroną miasta: 
posła Wincentego Chełmickiego i posła Teodora Morawskiego (byłego 
ministra spraw zagranicznych). 
"Delegowani zastali pana gubernatora drzemiącego na kanapie, który 
za ich przybyciem raczył powstać, i na ich zapytanie: dlaczego nie 
pozwala rozdać broni ludziom pragnącym iść z nią na wały w obronie 
miasta - odpowiedział - >>Na cóż by się to dziś zdało rozdawać 
broń, to trzeba było zrobić przed dwoma tygodniami, a najmniej 
przed tygodniem!<< Właśnie po tych przez niego wymówionych słowach 
wchodzi wiceprezydent miasta Bronikowski i oświadcza ze swej 
strony gubernatorowi, że Gwardia Narodowa i obywatele najmocniej 
nalegają na niego, aby broń rozdaną była ochotnikom i pospolitemu 
ruszeniu, z którą pragną iść na okopy. Pan gubernator na 
oświadczenie to wiceprezydenta w największym uniesieniu w te słowa 
mu odpowiedział; >>Ja panu rozkazuję udać się do swej roboty i nie 
wdawać się w rzeczy, które do niego nie należą, bo inaczej to pana 
wpakuję tam, gdzie pan nie był jeszcze!<< - Po tym patriotycznym 
wysłowieniu się - zauważa z ironią Zwierkowski - delegowani 
wrócili do izby i zdali raport". 
Ale na tym ingerencja sejmu jeszcze się nie kończy. "Marszałek 
(Władysław Ostrowski) po zawieszeniu rannego posiedzenia izby udał 
się do Rady Municypalnej stolicy, w której Ludwik Osiński 
(serdeczny przyjaciel gen. Wincentego Krasińskiego i jeden z 
filarów jego "loży prześmiewców" - M.B.) prezydował. Wszelkimi 
sposobami starał się (marszałek) radę poruszyć, wystawiając 
potrzebę dzielnej obrony przez całą ludność warszawską, rozdania 
im broni, jaka na składach leżała, a mianowicie wielkiej liczby 
kos, aby ruszyli wszyscy na wały i w razie szturmu tej broni 
strasznej użyli; proponował uderzenie we wszystkie dzwony, aby jak 
najśpieszniej i wojsko walczące wesprzeć i nieprzyjacielowi 
pokazać, że postanawiamy bronić się i w żadne umowy nie wchodzić! 
Wymowne przedstawienia nie pomogły. Rada Municypalna odrzuciła ten 
środek, a gubernator groził użyciem broni przeciw pospólstwu, 
rozpędzając lud, gdy się gromadził. Rada więc Municypalna, chcąc 
uchronić miasto od nadwerężenia... odmówiła obrony sprawy 
narodowej w chwili stanowczej - kończy swe sprawozdanie 
Zwierkowski - ale rada ta [...] wyobrażała tylko majętnych 
właścicieli domów, którzy jej swe zdanie objawiali, bo lud 
potępiał i radę, i każdego który się usuwał od walki z wrogiem dla 
jakich bądź względów! Odmówienie to bronienia się musiało wpływ 
wielki wywrzeć na marszałku i izbach, których członkowie prywatnie 
wiedzieli (o) skutku posłannictwa!" 
Dzień ten sam. Godzina 4 po południu. Dwieście armat Paskiewicza 
bije w szańce Warszawy. Sejm wznawia swe obrady. Na polecenie 
marszałka Ostrowskiego, pełniący obowiązki sekretarza Izby 
Poselskiej, deputowany Zwierkowski odczytuje pismo nadesłane przez 
szefa rządu: 
"Prezes Rządu Narodowego w Radzie Ministrów do połączonych Izb 
sejmowych. Widząc, że w obecnych chwilach, w których jedność tyle 
jest potrzebna, są osoby, które poduszczając ducha niezgody, 
szkodzą rzeczy publicznej i chcą takiem prowadzeniem się ułatwić 
nieprzyjacielowi wejście do miasta, czuję moim obowiązkiem, złożyć 
powierzoną mi godność Prezesa Rządu Narodowego. W Warszawie d. 7 
września 1831 roku (podpisał) J.H. Krukowiecki." 
Taka jest reakcja generała prezesa na głosy, doszłe go z 
przedpołudniowego posiedzenia sejmu! "Niepodobna nie zrobić uwagi 
nad tą dymisją - burzy się Zwierkowski. - Chcący więc bronić 
honoru i sprawy narodowej szkodzili rzeczy publicznej? Chcący 
chwycić za żelazo, aby stawić czoła nieprzyjacielowi, mieli 
ułatwiać nieprzyjacielowi wejście do miasta?! Sprzeciwiający się 
haniebnym umowom mieli podniecać ducha niezgody?! Wyrażenie się 
samo prezesa było godne przykładnego ukarania, lecz się to działo 
w chwili trwogi i szturmu, i nie rozbierano ubliżenia! Zdradzający 
systematycznie, widząc, że miecz sprawiedliwości bardzo tępy, 
pozwala sobie swe zbrodnie innym przypisywać! I tak jest zawsze, 
gdy słabości mogących karać dostrzegą występni!" 
Popołudniowe posiedzenie sejmu przebiega w zupełnie innej 
atmosferze niż poranne. - "Działa już grzmiały potężnie - wspomina 
poseł z powiatu hajstyńskiego, Aleksander Jełowiecki - dzwoniły 
szyby w oknach, a zęby u tchórzów; ci chórem krzyczeli: jedni, 
żeby zawiesić czynności nasze (tzn. sejmu - M.B.), drudzy, żeby 
się układać". 
Dymisja Krukowieckiego jest tylko manewrem taktycznym. I manewr 
ten nie chybia celu. Zwłaszcza że sprzyjają mu okoliczności 
obiektywne. Napływają paniczne wiadomości o przedarciu się wojsk 
nieprzyjacielskich przez rogatki Jerozolimskie. Huk armat głuszy 
przemówienia reprezentantów. Nadbiegły z miasta poseł powiatu 
opoczyńskiego, Konstanty Świdziński przynosi plotkę, "iż Prezes 
Rządu wydał rozkaz, ażeby Gubernator żadnego Senatora ani Posła za 
rogatki nie wypuszczał, pokąd nie zapadnie decyzja o rozwiązaniu 
czy odroczeniu Sejmu". Reprezentantom rzecz wydaje się 
prawdopodobna. Pamiętają podobny szantaż wobec "wyobrazicieli 
narodu", stosowany w latach sądu sejmowego przez wielkiego księcia 
Konstantego. 
Ale nadesłanie dymisji to tylko część manewru Krukowieckiego. 
Wkrótce potem przybywa do obrad sejmowych jeden z jego adiutantów 
z pismem prezesa Rządu do marszałka sejmu. Krukowiecki informuje, 
że Paskiewicz ponownie przysłał do niego parlamentariusza gen. 
Berga; chce więc widzieć, czy sejm pozwala mu na dalsze 
prowadzenie rokowań. 
"Posyłki takie przez adiutantów z żądaniami lub zapytywaniami się 
Sejmu były nieprzyzwoite - sierdzi się deputowany Zwierkowski - 
lecz wszystko uchodziło z powodu nagłości wypadków i huku dział! 
[...] Posyłka adiutanta do izby wypływała z następujących powodów. 
Ledwo co się posiedzenie drugie sejmowe o 4 (godzinie) zaczęło, 
gdy gen. Prądzyński z gotowym już spisanym układem w obozie 
moskiewskim przybywa w towarzystwie gen. Berga... Za przybyciem do 
Warszawy gen. Berg mocno zdziwiony, że zaręczenia gen. 
Prądzyńskiego o upoważnieniu danym prezesowi i rozwiązaniu się 
Sejmu były fałszywe i zapewne dał uczuć niestosowność 
postępowania. Gen. Prądzyński jeszcze bardziej zdumiony, iż prezes 
dał dymisję, popsuł ułożoną kabałę, pozbawiając się władzy, ale 
nie tracąc nadziei naprawienia wszystkiego, wysłany został do 
Sejmu adiutant. Pierwszy to atak na reprezentantów na tej sesji. 
Dla zgłębienia, co Sejm myśli..." 
Adiutant szefa rządu (był nim może późniejszy jego biograf major 
Forster) nie miał chyba dość czasu na zgłębienie myśli sejmu, 
zdążył za to usłyszeć nieprzyjazne Krukowieckiemu odgłosy, 
dobiegające z ław kaliszan i stronnictwa ruchu. 
"Adiutant prezesa powróciwszy doniósł, iż Sejm, jak rano tak i 
teraz, rozpoczął poważną dyskusję, lecz że dosłyszał, iż mówiono, 
że kiedy kto nie chce urzędować, zmuszać go do piastowania urzędu 
nie wolno. Doniesienie to... nie w smak było prezesowi, lecz 
zwinny i przebiegły gen. Prądzyński widział możliwość naprawienia, 
co popsuł prezes, przez cofnięcie dymisji. Był przy prezesie radca 
stanu Szymanowski, którego prezes wybrał sobie dla wykonywania 
szczególnych poruczeń, człowiek zdolny i zwinny... Radca stanu 
Szymanowski, dzielący zdanie Prądzyńskiego, udał się do Sejmu, by 
jakimkolwiek sposobem wydobyć daną dymisję przez prezesa". 
I oto wydarza się rzecz niesłychana, bez precedensów w dziejach 
polskiego parlamentaryzmu. Kierownik "sekretnej kancelarii 
cywilnej" prezesa rządu, radca stanu Szymanowski, dostawszy się do 
sali obrad, najspokojniej podchodzi do stolika marszałka, bez 
słowa zabiera odłożoną tam przez Zwierkowskiego dymisję 
Krukowieckiego, po czym z cennym łupem pośpiesznie opuszcza salę 
sejmową. 
Ale cesarskiemu parlamentarzowi, oczekującemu niecierpliwie w 
Pałacu Namiestnikowskim na rozwiązanie się sejmu, samo wycofanie 
dokumentu dymisji nie wystarcza. "Gen. Berg - świadczy Zwierkowski 
- niezadowolony nawet relacją radcy stanu Szymanowskiego, 
przynoszącego dymisję prezesa porwaną ze stolika i okazywaną na 
dowód, że takową Sejm prezesowi zwrócił - chciał się oddalić lub 
stanowczą decyzję Sejmu widzieć. Gen. Prądzyński więc sam się udał 
do Izby Poselskiej, aby do niej ostatni szturm przypuścić i dostać 
chociaż pozorne upoważnienie! Szło temu głównemu działaczowi przy 
układach, by za kłamcę w oczach Moskali nie uchodził, dzieło 
rozpoczęte do końca doprowadził, chociażby kosztem szkody 
publicznej". 
Wyczuwając nieprzychylne do siebie usposobienie sejmu, Prądzyński 
nie próbuje przemawiać sam, lecz odwołuje się do pośrednictwa 
marszałka Izby Poselskiej Władysława Ostrowskiego, z którym łączy 
go bliska znajomość. Marszałek dzieli się ciężarem zasłyszanych 
nowin z Izbami. 
"Marszałek zapytał - notuje Zwierkowski - czy izby chcą, by 
oświadczył publicznie, co jemu gen. Prądzyński oznajmił o 
położeniu miasta i armii nieprzyjacielskiej? - Odezwano się, że w 
chwili, gdy nieprzyjaciel atakuje miasto, nie powinno być 
tajemnicy! - Marszałek oświadczył, że nie chcąc brać 
odpowiedzialności przed własnym sumieniem z powodu, że powtarza 
złe wieści, żąda rozstrzygnięcia przez powstanie, i powstało 
bardzo wielu, po czym marszałek tak się odezwał: >>Gen. Prądzyński 
mówi, że dwa razy linię armii rosyjskiej przejechał i naliczył 
około 60 000 żołnierzy w dobrej postawie, z drabinami do szturmu 
przygotowanymi i faszyną stojących, że widział wyciągnięte dwie 
linie artylerii, z których każda dwa razy dłuższa od naszej 
(Artyleryi ruskiej ciągną się szeregi, prosto, długo, daleko, jako 
morza brzegi) i gdy jedna będąc czynną zmorduje się, drugą, jako w 
rezerwie stojącą, zastąpiona być może. Gen. Prądzyński jako znawca 
sztuki wojennej nie tai, że jeżeli nieprzyjaciel szczerze zechce 
szturm przypuścić, w ciągu dwóch godzin będzie panem Warszawy. 
Oprócz tego powiada mi (słowa marszałka - M.B.), że gen. Berg 
upoważniony przez feldmarszałka Paskiewicza do zawarcia umowy, z 
nim przybył, że pomimo tego feldmarszałek Paskiewicz nie 
wstrzymuje ataku i oświadcza, że go dopiero wtenczas wstrzyma, gdy 
odbierze podpisaną umowę, na którą czekać będzie za Parysowem<<. - 
Głos ten zrobił wielkie wrażenie na członkach sejmu, gdy obok tego 
wieść o wpadnięciu do Rogatek Jerozolimskich hufców moskiewskich 
rozeszła się szybko, gdy coraz więcej rannych od Rogatek Wolskich 
przywożono, a ci o niezmiernym ogniu nieprzyjacielskim mówiąc, 
nadmieniali, że niepodobna długo wytrzymać, że nieprzyjaciel 
ciągle liczniejszą od naszej artylerią pociski rzucając, już 
prawie w połowie zdemontował naszą artylerię i kolumny wielkie 
piechoty pokazują się, a przeciw takowym słaby korpus gen. 
Dembińskiego wystawiony nie będzie w stanie opierać się długo". 
Tym razem "strachy" Prądzyńskiego odnoszą zamierzony skutek. Nie 
ma już żadnych szans na wysłuchanie przez sejm wniosku Bonawentury 
Niemojowskiego o odsunięcie od władzy generała Krukowieckiego, nie 
pomagają wołania deputowanego Jana Olrycha Szanieckiego, że 
"kopiemy grób ojczyźnie!". Zastraszona większość sejmowa marzy już 
tylko o jednym: o uwolnieniu się od odpowiedzialności za dalsze 
losy powstania i przerzucenia jej na szerokie bary prezesa rządu. 
Sprzyja temu interpretacja uchwały z 17 sierpnia 1831 r. o 
atrybucjach prezesa rządu. Doświadczony prawnik, deputowany 
warszawski Franciszek Wołowski wywodzi ponad wszelką wątpliwość, 
że "prezes Rządu Narodowego ma prawo wchodzić w umowy, których 
jednak ratyfikacja izbom zastrzeżona, do takowych należy". 
Większość reprezentantów opowiada się więc bez skrupułów za 
upoważnieniem Krukowieckiego do prowadzenia rozmów z Paskiewiczem. 
Na tym posiedzenie sejmu się kończy, "solwując sesyę do 
nieograniczonego czasu". 
"Decyzja ta - pisze Zwierkowski - pokazuje zmianę zdania, rano 
była większość, że w żadne umowy prezes wchodzić nie może, teraz 
przyznano mu działania przygotowawcze! Już to była prawie godzina 
szósta, gdy wielka trwoga panowała w mieście, bo nieprzyjaciel 
zdobył 21, 22 i 23 lunetę, zastępca wodza (gen. Małachowski) z 
resztą korpusu Dembińskiego w rogatce tylko Wolskiej, na 
barykadzie i na wale miejskim dawał odpór". 
Po rozejściu się Izb wysłano do Krukowieckiego pismo następujące: 
"Prezydujący w Senacie marszałek Izby Poselskiej na zapytanie j.w. 
prezesa Rządu Narodowego, jak się ma rozumieć artykuł 4 uchwały 
sejmowej z dnia 17 sierpnia rb., mają honor oświadczyć, iż prezes 
Rządu Narodowego stosownie do uchwał poprzednich, w związku z 
uchwałą wspomnianą, ma prawo wejść w układy dążące do ukończenia 
walki. 
Warszawa 7 września 1831 r. 
(podpisano) Prezydujący w Senacie 
Michał ks. Radziwiłł 
Marszałek Izby Poselskiej 
Władysław hr. Ostrowski". 
I gorzki komentarz Zwierkowskiego: 
"Mniejsza o to, że korespondencja powyższa nie była opatrzona 
podpisami sekretarzy, bo to braku tylko formy dowodzi, lecz czy 
wyrażenie się było w duchu objaśnienia deputowanego Wołoskiego 
skreślone? Jest wprawdzie w tej korespondencji odwołanie się do 
uchwał poprzednich w związku z ostatnią będących, ale podobne 
wysłowienie się mogło być dla żołnierza niezrozumiałym, a dla 
dyplomaty wielkim źródłem tłumaczenia według potrzeby. Wypisywanie 
się, że prezes ma prawo wejść w układy dążące do ukończenia walki, 
bez dodatku wyjaśniającego, że to prawo jest do działania 
przygotowawczego, a ratyfikacja do Sejmu należy, było 
najnietrafniejsze. Gdyby wyraźnie wypisywanie się o ratyfikacji 
Sejmu miało miejsce, nie odważyłby się może gen. Krukowiecki pisać 
submisję (poddanie się), a generał Berg uważałby zapewne 
upoważnienie prezesa za niedostateczne!" 
Po odebraniu tak niedbale (celowo bądź przez niedopatrzenie) 
zredagowanego upoważnienia Krukowiecki nie waha się już dłużej i 
podpisuje podsuwany mu przez Berga "list submisyjny" do Mikołaja: 
"Najjaśniejszy Panie! 
Opatrzony w tej właśnie chwili władzą odzywania się do Waszej 
Cesarsko-Królewskiej Mości, imieniem narodu polskiego udaję się 
przez Feldmarszałka hrabię Paskiewicza Erywańskiego do Twojego 
ojcowskiego serca. Poddając nas bez żadnego warunku (sans aucune 
condition) Waszej Cesarskiej Mości, naszemu królowi. Polska wie, 
że On tylko jest w stanie sprawić zapomnienie przeszłości i zagoić 
rany głębokie, które rozszarpały moją ojczyznę. 
Warszawa, dnia 7 września 1831 w godzinie 6 wieczorem 
(podpisano) - hr. Krukowiecki 
gen. piechoty, prezes rządu". 
List poddańczy do Mikołaja jest tak jasny i jednoznaczny, że zdaje 
się nie wymagać żadnych dodatkowych komentarzy. Tak też przyjmuje 
go tradycja historyczna, czyniąc zeń dokument nie zatartej hańby 
Krukowieckiego. Ale w dokumentacji powstania listopadowego nie ma 
dowodów jednoznacznych. 
W papierach urzędowych generała prezesa, opublikowanych przez jego 
adiutanta i biografa majora Karola Forstera, odnaleźć można kopie 
pism, ukazujących sprawę listu submisyjnego w nieco odmiennym 
oświetleniu. 
"Wyraz sans aucune condiotion - wyjaśniać będzie były generał 
Krukowiecki byłemu majorowi Forsterowi w trzynaście lat po 
powstaniu - nie znaczy bezwarunkowe poddanie się, wtenczas kiedy 
przed odesłaniem tego listu do Cesarza podano Artykuły, które 
właśnie dowodziły nie bezwarunkowość. Frazes ten sans aucune 
condiotion, był dlatego użytym, ażeby okazać Cesarzowi, że naród 
polski przez swego Prezesa Rządu pokłada zupełne przekonanie w 
wspaniałomyślności Monarchy, w dobroci i szlachetności Jego 
wysokich uczuć dla mieszkańców Królestwa Polskiego, któremi to 
uczuciami napełnione są Jego manifesta do narodu polskiego". 
Po czym następuje wyliczenie dziesięciu warunków, od spełnienia 
których Krukowiecki uzależniał ważność swego podpisu na liście 
submisyjnym: 
"Artykuł 1. Jego Cesarska Mość Cesarz Wszechrosji uzna Królestwo 
Polskie takim, jakie istniało przed 29 listopada 1830 r. i 
zagwarantuje konstytucję nadaną przez świętej pamięci Cesarza 
Aleksandra, Króla Polski. 
Artykuł 2. Naród i armia dokonają wówczas aktu poddania się i 
złożą przysięgę na wierność swemu Królowi Polski. 
Artykuł 3. Armia polska opuści w dniu jutrzejszym Warszawę z 
bronią i bagażami. Udzieli się jej trzy dni na ewakuację 
wszystkich magazynów. Jeżeli te trzy dni nie wystarczą z braku 
odpowiednich taborów, Feldmarszałek zobowiązuje się dostarczyć jej 
takowych i oszczędzić jakichkolwiek trudności w wykonaniu 
niniejszego artykułu. 
Artykuł 4. Armia rosyjska obsadzi w dniu jutrzejszym, po odejściu 
wojsk polskich, wszystkie rogatki miejskie i wały obronne... 
Żadnej jednostce rosyjskiej nie będzie wolno wejść do miasta w 
ciągu trzech dni, aby nie dopuścić do starć między wojskowymi 
dwóch Narodów. 
Artykuł 5. Miasto Warszawa będzie traktowane przez Armię cesarską 
przyjaźnie, Feldmarszałek uchroni je od wszelkich nieprawości i 
nieszczęść. 
Artykuł 6. Deputacja Armii polskiej będzie wysłana do Jego 
Cesarskiej Mości Cesarza dla złożenia mu hołdu, uzyskania 
potwierdzenia niniejszych Artykułów i odebrania Jego rozkazów. - 
Do powrotu tej deputacji zawarty będzie rozejm między dwiema 
Armiami i kurierzy będą wysyłani do różnych oddziałów w 
Województwach. 
Artykuł 7. Armia polska będzie zajmowała nadal obszary, które 
kontroluje obecnie, tzn. województwa: Płockie, Podlaskie, 
Krakowskie, część Sandomierskiego i Kaliskiego - i czerpać będzie 
stamtąd środki na swe utrzymanie. Po opuszczeniu Warszawy i 
ewakuowaniu swoich magazynów Armia polska usunie most - i Wisła 
oddzieli od siebie dwie Armie... 
Artykuł 8. Armia polska nie zajmie umocnień rosyjskich, pokąd nie 
otrzyma rozkazów w tym względzie od swego Króla. 
Artykuł 9. Nastąpi wzajemna wymiana jeńców wojennych, niezależnie 
od ich stopni i liczby. 
Artykuł 10. Jego Cesarska Mość, Cesarz Wszechrosji i Król Polski 
udzieli ogólnej amnestii dla wszystkiego, co popełnione zostało od 
30 Listopada 1830 (zgadzał się więc Krukowiecki na wyłączenie spod 
amnestii wydarzeń samej nocy 29 listopada 1830 - M.B.). Amnestia 
odnosić się będzie do wszystkich osób ze wszystkich prowincji i 
krajów i nikt nie będzie molestowany, szykanowany, dręczony, 
prześladowany za swoje postępowanie w tym czasie". 
Te dziesięć warunków przekazał Krukowiecki Prądzyńskiemu z 
następującym listem: 
"Do generała Prądzyńskiego 7 września 
o 7 wieczorem 
Ponieważ generał Berg nie śmie moich propozycyi wręczyć 
Marszałkowi (Paskiewiczowi), generał udasz się z nim do Marszałka 
i osobiście wręczysz mu te propozycye tak bardzo od poprzednich 
(przywiezionych przez gen. Berga) zmodyfikowane. Oświadczysz mu, 
że odebrałeś ode mnie list do Cesarza, który dopiero po podpisaniu 
przez niego Artykułów masz rozkaz Marszałkowi wręczyć. Użyj całej 
mocy Twojej głowy, ażebyś dobrze moje polecenie wykonał, bo tylko 
to może zabezpieczyć jakąś przyszłość, jakkolwiek się rzeczy 
obrócą. 
(-) Jan Hr. Krukowiecki". 
W Pamiętnikach gen. Prądzyńskiego nie ostał się żaden ślad po 
przytoczonych wyżej pismach gen. Krukowieckiego, ale jest o nich 
wzmianka w załączonym do Pamiętników wykazie dokumentów i 
korespondencji. Również sam feldmarszałek Paskiewicz w raporcie do 
Petersburga z dnia 9 września 1831 r. przyznaje, że "formalnie 
Krukowiecki w swoim liście submisyjnym poddawał się cesarzowi 
bezwarunkowo, ale faktycznie przyłączył przyłożenia". 
Trwa jeszcze ten sam, nie kończący się dzień 7 września 1831 roku. 
Zapada wieczór. Niestrudzony parlamentariusz generał Prądzyński 
krąży między Pałacem Namiestnikowskim a obozem wojsk cesarskich, 
przedstawiając coraz to nowe dokumenty do uzgodnienia i coraz to 
bardziej zaprzepaszczając swoją sławę igańską. 
Na dziedzińcu Pałacu Namiestnikowskiego, nieopodal miejsca, gdzie 
stoi dzisiaj pomnik księcia Józefa pod strażą kamiennych lwów, i 
ukrytego w oboczach pałacu pułku piechoty - rozsiadł się w fotelu, 
otoczony gromadką wojskowych i cywilnych popleczników, prezes 
Rządu Narodowego generał Jan hrabia Krukowiecki. Faktyczny wódz 
naczelny armii powstańczej nie przywiązuje już żadnego znaczenia 
do militarnej obrony miasta. Pogardliwym milczeniem zbywa 
meldunki, nadsyłane mu z pola walki. Pochłonięty jest całkowicie 
rokowaniami kapitulacyjnymi. Zastanawia się nad sposobami 
najszybszej ewakuacji miasta. 
Trzeci ze znienawidzonego przez Zwierkowskiego "triumwiratu 
zdrady" gubernator Warszawy generał Chrzanowski odprowadza w tym 
czasie do oddalonych od linii walki i nie wymagających żadnych 
posiłków rogatek Marymonckich "masę Straży Bezpieczeństwa", 
eskortowaną przez szwadron strzelców konnych z dobytymi szablami. 
"Nie mogąc wstrzymać ludu - objaśnia postępowanie gubernatora 
"szwoleżer złej konduity" - wyprowadzał go tam, gdzie 
nieprzyjaciel spokojnie na nas patrzał, a unikał Wolskich rogatek, 
gdzie w istocie zbliżało się stanowcze spotkanie na bagnety naszej 
piechoty nielicznej z masami piechoty moskiewskiej, gdzie kosa w 
ręku pospólstwa zniecierpliwionego nieczynnością byłaby nie tylko 
wsparła bagnet, ale wysiekła najeźdźców! Lecz było potrzeba, aby i 
ten triumwirat kabały dał dowód, że umie niszczyć zapał obywatela, 
udaremniać obronę miasta". 
A jednak obrona miasta trwa. W blaskach pożarów palących się 
domów, w przewiercającym uszy grzmocie armat, wśród krzyków i 
jęków rannych i umierających - młody, źle uzbrojony żołnierz 
powstańczy broni nieustępliwie każdej piędzi swojej stolicy. W 
godzinach przedwieczornych nieprzyjaciel trzykrotnie przypuszcza 
atak generalny i trzykrotnie - z ogromnymi stratami po obu 
stronach - zostaje odparty. 
Ramię w ramię z żołnierzami pierwszej linii walczy zastępca 
naczelnego wodza stary generał Małachowski. "Wśród huku dział gen. 
Małachowski ciągle tam obecny, gdzie największe niebezpieczeństwo 
- świadczy Zwierkowski. - Jego główna kwatera w lunecie 23, 
wystawionej na morderczy ogień. Nie wiedział on nic wcale, co robi 
prezes Krukowiecki, kwatermistrz Prądzyński, jak Chrzanowski 
gubernator wspiera ludnością Warszawy usiłowania armii, jakie 
zamiary Rady Municypalnej, co Sejm zadecydował itd., lecz pełnił 
obowiązek żołnierza i prawego Polaka. Chociaż wiedział, że 
wsparcie korpusem Ramorina, oczekiwane przez wojsko broniące się, 
jest marą zwodniczą i widział niepodobieństwo kilku batalionami 
dać stanowczy opór przy Wolskich rogatkach, postanowił jednak 
bronić się do ostatniego, w tym punkcie swą obecnością zachęcać 
żołnierza do wytrwałości! Tyle razy już wystawiając swe życie dla 
sprawy narodowej, chciał i teraz swymi piersiami zasłonić stolicę 
swej ojczyzny". 
Około godziny 7 wieczorem, kiedy "już się mroczeć zaczęło" - 
ostrzał artyleryjski stopniowo milknie, a wyszczerbiona atakami 
piechota nieprzyjacielska wycofuje się dla uporządkowania 
szeregów. Generał Małachowski uznaje, że jest to odpowiednia 
chwila do przeprowadzenia inspekcji całej linii bojowej. 
"Zrobiwszy stosowne rozporządzenie do obrony", wyrusza konno z 
jednym tylko adiutantem ku rogatkom Jerozolimskiej i Mokotowskiej. 
W czasie rekonesansu zastępca wodza ku swemu zdumieniu i 
przerażeniu stwierdza, że znaczna część oddziałów (zwłaszcza 
artylerii i jazdy) bez widocznej potrzeby opuściła swe stanowiska 
obronne i pociągnęła w kierunku Pragi. "Gen. Małachowski, 
zdziwiony szybkim odwrotem niektórych oddziałów, dowiaduje się, że 
rozkazy ponadsyłane zostały z miasta i nikomu innemu jak tylko 
prezesowi wydanie ich przypisuje. Piechoty resztę utrzymawszy 
udaje się do miasta!" 
Na dziedzińcu Pałacu Namiestnikowskiego dochodzi do starcia z 
Krukowieckim. Walenty Zwierkowski, który według wszelkiego 
prawdopodobieństwa był tej sceny naocznym świadkiem, opisuje ją z 
całą dokładnością. 
"Prezes rządu po dokonaniu haniebnych korespondencji, siedząc na 
dziedzińcu otoczony strażą, usłyszawszy, że huk dział ustał, 
publicznie głosi, że jego to staraniem szturm ustał, a resztę 
dokona kapitulacja, jak się wyrażał, na którą oczekiwał, nie taił 
on już, że gen. Prądzyński w tym celu wyprawiony i że ma przywieźć 
ostatecznie przyjęte warunki do podpisu. Ale rozesłani jego 
adiutanci donoszą mu, że lubo większa część artylerii i jazda 
poszły na Pragę, piechotę jednak wstrzymał gen. Małachowski i nią 
obsadzając trzecią linię, daje do poznania, że się jeszcze bronić 
zamyśla w Warszawie! Rozgniewany (prezes) powstaje na 
nieposłuszeństwo rozkazom, gdy o 9 godzinie spostrzega 
przejeżdżającego zastępcę wodza. 
Zaledwie zastępca wodza zsiadł z konia i zbliżył się do prezesa - 
opowiada Zwierkowski - gdy ten, jeszcze przed Pałacem Namiestników 
z największym gniewem odzywa się do gen. Małachowskiego: >>Co ty, 
szalony, chcesz jeszcze bronić Warszawy i w gruzy ją zamienić, 
wtenczas, kiedy piechoty część tudzież artyleria i kawaleria 
odeszły już na Pragę, i wtedy, kiedy ja, widząc bezskuteczność 
oporu, zawarłem ugodę, oddając naród i wojsko pod łaskawość 
cesarza i jego ojcowską opiekę!<< Gen. Małachowski odpowiada: >>O 
żadnej ugodzie nie wiem, robię to, co każdy generał robić 
powinien, kiedy się chce bronić<<. Gen. Krukowiecki, jeszcze 
bardziej rozdrażniony, odpowiedział zastępcy wodza, nie przestając 
rzucania pocisków na tego walecznego patriotę, a w gniewie wygadał 
się, że oprócz umowy, którą ma przywieźć gen. Prądzyński 
zmodyfikowaną, a ta, że obiecuje oddanie miasta, polecił ewakuację 
stolicy natychmiast, a jako gwarancję rzetelności napisał list 
submisyjny. 
Gen. Małachowski robił uwagi, że niepodobna tak postępować, na co 
rzekł prezes: >>Ja ci rozkazuję!<< - co tak przeraziło naszego 
weterana przyzwyczajonego do słuchania rozkazów, że pierwszy raz 
popełniając niesubordynację z uniesieniem rzekł: >>A ja ciebie nie 
słucham!<< - Miłość do ojczyzny i uczucia patriotyczne zrządziły 
to oburzenie się cnotliwego Polaka, żołnierza bez trwogi! Prezes, 
widząc wypowiedziane sobie publicznie posłuszeństwa przez zastępcę 
wodza, szmer pospólstwa, odzywania się wielu obywateli z 
uwielbieniem Małachowskiego, a potępianiem Krukowieckiego, ruszył 
się z tej głównej swej kwatery (tzn. z fotela pod kamiennymi 
lwami), w której od kilku godzin siedział i intrygował, gdy się 
krew bratnia za rogatkami lała, i pośpieszył do swej kancelarii!" 
Ale tym razem prezes rządu się przeliczył. Wśród świadków 
drastycznego incydentu znaleźli się ludzie, którzy ze względu na 
swoje stanowiska nie mogli nie wyciągnąć z tego konsekwencji. 
"Znaczna ilość członków Sejmu - świadczy Zwierkowski - na wezwanie 
marszałka była w bliskości pałacu Rządowego, aby w razie potrzeby 
rozpoznania umowy, jaką prezes miał zrobić, zatwierdził Sejm swą 
ratyfikacją lub odrzucił. Niektórzy nawet znajdowali się na 
dziedzińcu, gdy rozmowa prezesa i zastępcy wodza miała miejsce, a 
posłyszawszy, co gen. Małachowski opowiadał, zaprosili go do sali 
jednej pałacu Rządowego, przeznaczonej na zebranie się Sejmu, aby 
dokładniej go o wszystkim zawiadomić wszystkich raczył. 
Szanowny... weteran, odurzony jeszcze dymem prochu popychającego 
pociski na nieprzyjaciela, nie odmawia żądaniu, a kończąc relację, 
rzekł z uczuciem: >>Panowie, ratujcie Ojczyznę! Krukowiecki ją 
zdradza, ja nic nie znaczę i nic zrobić nie mogę, bo od niego 
wszystkie wychodzą rozkazy. Prawda, że już jesteśmy w nie 
najlepszym położeniu, ale się jeszcze bronić możemy!<< 
Te kilka wyrazów walecznego patrioty przejęły wskroś serca 
reprezentantów, wnet komplet (sejmu) acz mały tylko, stanął, a 
marszałek udał się do prezesa". 
Trzecie tego dnia posiedzenie sejmu rozpoczyna się o godzinie 10 
wieczorem - ze względu na nagłość sprawy, nie jak zwykle na Zamku, 
lecz w pałacu Rządowym. Marszałek Ostrowski informuje kolegów o 
przebiegu swojej rozmowy z prezesem rządu. "Dowiedziawszy się od 
zastępcy wodza - mówił - że prezes rządu, który do zawarcia umowy 
bez ratyfikacji Sejmu nie był upoważniony, wojsku odwrót nakazał 
wskutek jakiegoś tajnego układu, udałem się do niego. 
Przedstawiwszy prezesowi, że przekroczył atrybucje władzy przez 
Sejm jemu powierzonej, zażądałem, aby mi natychmiast warunki 
zawartej konwencji przedstawił. Odpowiedź jego była, że nic nie 
zawarto, a dowodem te płomienie i strzelanie; jak feldmarszałek 
Paskiewicz przyjmie propozycje, które przez gen. Prądzyńskiego 
posłał, nie wie. Zapytałem więc, jakie to są propozycje, z którymi 
gen. Prądzyński pojechał? Na to odpowiada prezes: >>Z rana nie 
chcieliście przyjąć żadnych korzystnych warunków, teraz proponuję 
bezwarunkowe poddanie się, ale i tego dotąd Rosjanie nie 
przyjęli<<. Na co wyraziłem ukontentowanie, iż hańba spełniona nie 
została, gdy nie podpisana (przez Sejm). Żądałem więc natychmiast, 
by dał dymisję i dozwoliłem dopisania, o której (godzinie) swą 
władzę składa. Co do niegodziwych zaś jego wyrażeń, wolę 
zamilczeć, składając akt wspomniany..." 
O "niegodziwych wyrażeniach" Krukowieckiego, przemilczanych przez 
marszałka, pisze Zwierkowski: "Po odejściu marszałka nie żenował 
się rzucać pocisków wobec sztabu swego i publiczności na marszałka 
i całą Izbę Poselską, których zdrajcami nazywał, wystawiającymi na 
rzeź Warszawę. Siebie przedstawiał na zbawcę, któremu z ręki w tej 
chwili wytrącają ci panowie broń zbawczą narodu, a zachowawczą 
miasta. Znaleźli się tacy, co mu odpowiadali jak należy, ale wnet 
ich zgromił, między innymi posła Władysława Platera chciał 
aresztować, twierdząc, że dopóki jeszcze nie ma decyzji Sejmu, on 
ma władzę w ręku i nie pozwoli wykroczyć ani ubliżyć sobie jako 
prezesowi..." 
Dymisja oddana marszałkowi Ostrowskiemu była tą samą, którą 
wyniósł z sejmu radca Szymanowski, tyle że Krukowiecki - jak gdyby 
już z góry tłumacząc się przed historią i przed cesarzem Mikołajem 
- dopisał do niej własnoręcznie: 
"Ta dymisja podana została o godzinie 2 z południa, o godzinie 5 
odesłana mi została przez izby sejmowe z prośbą, ażebym z 
nieprzyjacielem wszedł w układy. O dziewiątej trzy kwadranse żądał 
znowu marszałek, ażebym ją znowu izbom sejmowym podał, to o 
godzinie tejże podaję, zatrzymując u siebie upoważnienie j.w. 
prezesa Senatu i j.w. marszałka Izby Poselskiej do traktowania z 
nieprzyjacielem. 
(podpisano) gen. Krukowiecki prezes rządu. 
Warszawa 7 września 1831". 
Zwołany przez marszałka Ostrowskiego "mały komplet" sejmowy 
(obrońcy Krukowieckiego utrzymywać będą, że nie było nawet "małego 
kompletu"), złożony z kaliszan, radykałów i reprezentantów z Litwy 
i Wołynia (z senatu byli obecni tylko: wojewoda Antoni Ostrowski, 
brat marszałka i partyzant wołyński kasztelan Narcyz Olizar) 
głosem powszechnym "uchwalił odebranie urzędu generałowi 
Krukowieckiemu, poczem równie jednomyślnie nowym prezesem Rządu 
wybrano posła wartskiego Bonawenturę Niemojowskiego, a naczelne 
dowództwo armii powierzono generałowi Małachowskiemu" (nowy prezes 
oświadczył, iż "z największym ukontentowaniem dopełni tę formę 
nominowania wodza, sam wielbiąc zasłużonego generała"). 
Do dawnego prezesa wyprawiony został poseł Jakub Malinowski z 
kopią uchwały i dwiema krucicami za pasem. 
"Gen. Krukowiecki dostawszy dymisję - relacjonuje Zwierkowski - 
widząc, że już zupełnie władzę stracił, że Sejm nie debatował, jak 
na posiedzeniu popołudniowym, tylko usunął prezesa, a mianował 
innego, zagniewany zawołał: >>Jeżeli chcecie ratować Warszawę, 
powieście marszałka i nowego prezesa rządu<< - na co mu 
odpowiedziano: >>Gdyby ciebie dawniej obwieszono, nie byłoby 
Moskali pod Warszawą<<. Tknięty do żywego tą odpowiedzią, rzekł do 
adiutanta Węglińskiego: >>Jedź do Paskiewicza, niech bombarduje 
Warszawę!<< - na co patriota cierpiący wiele w więzieniu za 
służenie sprawie narodowej, płk Piotr Łagowski (ten sam, który 
przed pięciu laty na "tajnej schadzce" umawiał się z dekabrystą 
Pestelem co do przyszłych granic Polski - a w styczniu 1831 
uratował od śmierci aresztowanego przez Chłopickiego Lelewela - 
M.B.) Odezwał się: >>Panowie, słyszeliście słowa wychodzące z ust 
wyrodka, wola najwyższego Sejmu wyzuła go z władzy, jesteście 
wolni od ulegania jego rozkazom. Udajcie się do naczelnego wodza 
gen. Małachowskiego, on wam jako prawym synom kraju winne da 
przeznaczenie!<< Widząc (Krukowiecki), iż wielu innych odezwało 
się z naigrywaniem, potępiając jego wysłowienie się, polecił radcy 
stanu Szymanowskiemu, powiernikowi cywilnemu, aby z wypakowanymi 
pojazdami udał się na Pragę, a sam długo jeszcze grając rolę 
rozkazującego na ulicy Bednarskiej i na moście, otoczony nieliczną 
świtą, trudni się wprowadzeniem porządku celem ułatwienia 
przeprawy wojsku na prawy brzeg Wisły, po czym sam most 
przejechawszy, udał się do kolonii za Golędzinowskie rogatki, 
gdzie z bagażami swymi zjechawszy się, udał się na spoczynek". 
Równocześnie z odebraniem władzy Krukowieckiemu dokonano zmian na 
stanowiskach gubernatorów Warszawy i Pragi. Następstwo po 
znienawidzonym Chrzanowskim ofiarowano gen. Sierakowskiemu, choć 
ten bronił się przed tym na wszystkie sposoby. Z nominacją na 
nowego gubernatora Pragi (w miejsce gen. Dziekońskiego) dla ppłk. 
inżynierii Jana Lelewela pojechał na prawy brzeg Wisły deputowany 
Walenty Zwierkowski. Z tej dyplomatycznej wędrówki "szwoleżera 
złej konduity" dochował się w jego pismach sugestywny obraz 
ostatnich godzin powstańczej stolicy. 
"Jakiż to nieład panował w Warszawie i na Pradze! Wszystko 
uchodziło z Warszawy w czasie ciemnej nocy, gdy przedmieście 
blisko Woli pożar pochłaniał! Ciągłe strzelanie [...] odbijając 
echo pomnażało trwogę, bo myślano, że w kilku punktach 
nieprzyjaciel w nocy atakuje! Most zapchany wozami z amunicją i 
uchodzącymi maruderami, kalekami wiezionymi lub prowadzonymi, 
którzy nie chcieli pozostać w Warszawie. Juki i konie oficerskie, 
powozy i bryki chcących uchodzić z armią, furgony i pełno kobiet, 
wynoszących dzieci na Pragę, pomieszane pchały się, bo każdy 
chciał prędzej za Wisłę śpieszyć do tego jedna strona mostu była 
wolna dla powracających z Pragi wozów, które wywiózłszy amunicję 
lub koła zapaśne do dział i zrzuciwszy takowe na kupy wracały, aby 
nową zabierać. Gen. Bem, szczególnie czynny tej nocy, uprowadzał, 
co mógł, zapasów z Warszawy, wiedząc, że co uratuje tej nocy, to 
tylko armię naszą zasili, bo ewakuacja nazajutrz, jakim bądź 
sposobem uskutecznić się mająca, była pewna! Na Pradze okropny 
widok: płacz, pełno ludzi nietrzeźwych, między szańcem 
przedmostowym, a rogatkami ciągły obóz. Wszędzie obok wozów 
amunicją załadowanych ogniska, przy których się ogrzewano, lub 
gotowano, jedna iskra mogła eksplozję sprawić i cały odwrót z 
Warszawy zniszczyć. Gdy deputowany Zwierkowski przybył do ppłka 
Lelewela, zastał go zatrudnionego uspokajaniem jeńców 
moskiewskich, którzy się zbuntowali i do nich działa z lontami 
zapalonymi skierował, a delegat sejmowy (onże Zwierkowski) łapiąc 
oddziały i oficerów z prośbą i groźbą gasił ogniska blisko prochów 
porozkładane i gdy jeńcy uspokojeni, ład niejaki przywrócony, 
około 1 dopiero po północy wrócił do stolicy i zdał raport 
prezesowi rządu". 
Dramatyczne dopełnienie opisu Zwierkowskiego można odnaleźć w 
pierwszym po upadku powstania liście Maurycego Mochnackiego do 
matki. Zapis ten zasługuje na przytoczenie nie tylko ze względu na 
swoje walory literackie i dokumentarne, lecz również dlatego, że 
ukazane jest w nim z drapieżną lapidarnością ostateczne zamknięcie 
rachunków między "polskim Robespierre'm" a powstańczą prawicą. 
"Trudno wypowiedzieć, co się ze mną działo w ostatnich chwilach 
ataku... - pisał Mochnacki w liście. - Od huku dział domy się 
trzęsły. Już pierwsza linia szańców zdobytą została. Kamila* (* 
Major Kamil Mochnacki, brat Maurycego Mochnackiego, uczestnik 
spisku podchorążych. Obaj Mochnaccy, w wyniku ran odniesionych pod 
Ostrołęką, byli wyłączeni z czynnej służby wojskowej.) z końmi, 
rzeczami, Wojciechem posłałem na Pragę, gdzie się wszyscy udawali, 
sam zaś dla pilnego interesu na chwilę poszedłem do komissyi 
wojny. Tam spotkałem gubernatora Chrzanowskiego, który zawsze był 
moim nieprzyjacielem, z czego się chlubię. Powiedział mi z 
impertynencyą. Nie zwykłem niegrzeczności zostawiać bez 
odpowiedzi. Powiedziałem mu te słowa w największym uniesieniu i 
wobec całego sztabu: >>Generale! widać, że cię już zalatuje 
dziegieć moskiewski, kiedy śmiesz obrażać zasłużonego oficera 
polskiego, lecz pamiętaj, że jeszcze Moskale nie weszli do 
Warszawy<<. Wyrazy te niesłychanie obraziły Chrzanowskiego. 
Zawołał na swego adiutanta: >>Zawieź tego pana na Wolskie rogatki, 
weź dwóch żołnierzy, niech zginie od granatów 
nieprzyjacielskich<<. Odpowiedziałem natychmiast: >>Tak się nie 
godzi. Pan już nie jesteś gubernatorem. Jeżeli masz do mnie urazę, 
strzelać się z nim będę lewą ręką!<< Ale już Chrzanowskiego nie 
było w sali. Dał znak, żeby rozkaz jego wykonano. Wsiadłem więc na 
konia z kapitanem od służby i dwoma żołnierzami, którzy mnie i 
siebie, i Chrzanowskiego przeklinali. Towarzysze moi z prawicy i 
lewicy mnie otaczali, kapitan jechał przede mną, żałując mnie i 
siebie, i żołnierzy, albowiem już na ulicy Elektoralnej proch nas 
krztusił, tuż koło nas pękały granaty. Przyszła mi dobra myśl. 
>>Kapitanie, rzekłem do mojej straży, obadwaj zginiemy, nim 
dojedziemy do Wolskich rogatek, gdzie się już tyraliery 
moskiewskie z naszemi ucierają. Daję słowo honoru, że Sejm przed 
dwoma godzinami dał dymissyą Chrzanowskiemu. Rozkaz jego nieważny, 
bo już nie tylko gubernatorem, ale i generałem nie jest<<. >>Co 
mówisz, kolego<< przerwał mi kapitan. - >>Tak jest, 
odpowiedziałem, zboczmy na inną ulicę, a dowiesz się 
wszystkiego<<. Usłuchał mnie. Kłusem wróciliśmy na ulicę 
Senatorską. Spotkaliśmy kilku znajomych. Opowiedziałem wszystko; 
prosiłem, aby się natychmiast udali do Chrzanowskiego i 
nastraszyli go, że zginie, jeżeli niesprawiedliwego nie odwoła 
rozkazu. Jak przeczuwałem, tak się też stało. Za kwadrans 
przyleciał goniec na koniu od Chrzanowskiego z rozkazem, aby mnie 
w (komendzie) placu aresztowano. Oddano mię pod straż. Chrzanowski 
tymczasem pobiegł do Krukowieckiego dla zasięgnięcia wiadomości, 
co ma ze mną zrobić. Wystaw sobie Mama, jaką instrukcyą dał 
Krukowiecki Chrzanowskiemu, ten to przyjaciel naszego domu, nikt 
temu nie uwierzy, ale mi to naoczni powiadali świadkowie na Pradze 
i w Płocku. Vous livrerez Maurice Mochnacki aux Russes, ou mieux 
faites le fusillier sur le champ. Il m'outragea moi meme.Il m'a 
ecrit une lettre pleine des injures. (Wyda Pan Maurycego 
Mochnackiego Rosjanom albo lepiej niech go pan każe rozstrzelać na 
polu bitwy. On mnie także znieważył. Napisał mi list pełen 
obelg*). (* Krukowiecki - jak się sam do tego przyznawał wielu 
osobom - przyrzekł był Mochnackiemu, że powoła go na sekretarza 
rady ministrów, w stopniu referendarza stanu. Ale musiał - jak 
twierdził - tę nominację wstrzymać, "otrzymawszy przeciw niej 
ważną protestację prezesa byłego Komitetu Rozpoznawczego, 
referendarza stanu Michała Hube". Chodziło oczywiście o grzech 
młodości Mochnackiego: ów osławiony "memoriał karmelicki", 
odnaleziony w papierach tajnej kancelarii wielkiego księcia 
Konstantego. Krukowiecki trzymał pismo Hubego stale na swoim 
biurku i okazywał je każdemu, kto chciał czy nie chciał, mówiąc 
przy tym, że "takiego człowieka nie może powołać na stanowisko 
rządowe". 30 sierpnia 1831 r. Mochnacki wystosował do 
Krukowieckiego ostry list, w którym zarzucał mu całkowite 
podporządkowanie się czynnikom "przeciwnym opinii rewolucyjnej 
Narodu".) Chrzanowski chciał wykonać to zlecenie, ale mnie już nie 
zastał w więzieniu... Gdy się zmierzchać zaczęło, gdy wszystkie 
ulice dymem były zapełnione, gdy ogień artylerii zapalił 
przedmieścia, wtenczas jakaś niewidzialna ręka, bo nie wiem, kto, 
otworzyła drzwi ciemnego pokoiku na ratuszu, gdzie byłem 
zamknięty. Porwałem się z miejsca i bocznymi schodami wyszedłem od 
nikogo w zgiełku nie poznany. W tylu krwawych bitwach się 
znajdowałem, ale nigdy większym cudem pewnej nie uszedłem śmierci 
albo wygnania nad brzegami lodowatego morza. Jakiż widok na 
ulicach Warszawy?! Dzieci, kobiety, starcy, lud w rozpaczy. 
Żołnierze rozpierzchnieni bez ładu; artylerya, piechota, jazda, 
wszystko w największym nieporządku, a tu ciemno jak w wilczej 
jaskini. Tylko łuna na niebie od pożarów naokoło pustoszących 
Warszawę ruinę naszą oświecała. Zapłakałem wśród tego zgiełku. 
Wszystko to zdawało mi się być strasznym snem, utworem gorączki, 
która mnie trawiła płodem ognistej imaginacyi. Zbliżyłem się do 
mostu, osłabiony bólem nieznośnym w prawem ramieniu od blizny, 
która się rozjątrzyła, upadający prawie na sile. Wchodzę do domu 
przy ulicy i rzucam się na krzesło w pokoju nie wiedzieć czyim. 
Lampa drżąca dogorywające rzuca światełko. Postrzegam koło siebie 
dzieci i kobiety zapłakane..." 
Nadal ta sama straszna noc z 7 na 8 września 1831 roku. Powrót 
Zwierkowskiego z Pragi. Jego obecność przy ostatnich rozpaczliwych 
usiłowaniach generała Małachowskiego opanowania sytuacji w 
stolicy. 
"Rozesłani przez wodza adiutanci, których niewielu miał przy 
sobie, z rozkazami, by linię wyciągniętą trzymano oraz aby 
barykady wszystkie zajęto, a częste patrole pilnowały wału. 
Powracający z posyłek najsmutniejsze raporta zdawali. Piechoty 
bardzo mało znaleźli i pokazało się, że równocześnie od prezesa 
rozkazy dochodziły nasze oddziały sprzeczne z rozkazami wodza i 
kto jaki rozkaz chciał, taki spełniał. Niektóre barykady były bez 
asekuracji. Oddziały wojska z Nowego Światu skierowane, to jest 
reszta dywizji gen. Rybińskiego, były główną siłą i te jak mogły 
przystępu broniły. 
Chciano Gwardii Narodowej użyć, lecz przed swoim usunięciem z 
gubernatorstwa gen. Chrzanowski... pytającym się gwardzistom, co 
mają robić z bronią, polecił znoszenie jej do arsenału*. (* W 
rezultacie tej polityki wojska Paskiewicza po zajęciu Warszawy 
odnalazły w arsenale 5000 karabinów. A trzeba pamiętać, że znaczna 
część obrońców uzbrojona była tylko w kosy i bagnety.) Część więc 
gwardii rozbrojona, część domów rządowych strzegła. Wódz nowy, gdy 
i do niego przyszła część gwardii z zapytaniem, co robić, 
oświadczał: >>Wspierać piechotę liniową w barykadach, a kto nie 
chce się bić, niechaj przynajmniej na Pragę broń niesie<< - ale 
niewielu poszło dzielić losy armii. 
Gen. Małachowski, widząc niepodobieństwo dalszej obrony miasta, 
poleca, aby co było jeszcze jazdy, szło na Pragę, piechotę z 
oddalonych miejsc ściąga do miasta, tylko wszystkie rogatki 
obsadza, aby nie pokazać słabości nieprzyjacielowi, i spieszy do 
prezesa rządu z doniesieniem, jakie położenie nasze. Przynajmniej 
(wojska) przyprowadzono o tyle do porządku, że nieprzyjaciel 
obcesowo nie mógł wpaść do miasta, co przed tym rozporządzeniem 
bardzo łatwo było zrobić. Prezes (B. Niemojowski) to samo widział 
niepodobieństwo, rozkazał przeto co można wywozić na Pragę, ale 
wielu wyższych urzędników wysłani posłowie znaleźć nie mogli, inni 
wprost odmówili wyjechania z Warszawy. Po odebranych takich 
raportach mianował kilku nowych ministrów, którzy chcieli jeszcze 
urzęda przyjąć (Joachima Lelewela, Teodora Morawskiego i Jana 
Olrycha Szanieckiego - M.B.). Sejm, raczej niektórzy jego 
członkowie, powróciwszy z misji, za zniesieniem się z marszałkiem 
(Ostrowskim) także tymczasowo na Pradze zebrać się mieli! Taka to 
sparaliżowana przez wyrodków obrona stolicy w czasie dwudniowego 
szturmu, jako też samowolne oddalenie się ku Terespolowi korpusu 
Ramorina zrządziło pustki!" 
Zwołana w trybie nagłym rada wojenna generałów uznaje 
jednomyślnie, że dalsza obrona miasta jest niemożliwa. 
Zaprzestania walki domagają się również władze miejskie. 
"Prezydent miasta Łapczyński - notuje Zwierkowski - delegacja Rady 
Municypalnej, sztabsoficerowie Gwardii Narodowej Sommer, Seidel i 
inni - przedstawiają potrzebę ochrony miasta od obrócenia go w 
perzynę, a bardziej starania się o zabezpieczenie życia 
mieszkańców Warszawy". 
Prezes rządu i wódz naczelny dochodzą do wniosku, że w tej 
sytuacji pozostaje im tylko jedno wyjście z honorem: wycofanie się 
z miasta bez zaciągania jakichkolwiek zobowiązań wobec 
nieprzyjaciela. 
Tymczasem w środku nocy powraca z obozu nieprzyjacielskiego do 
Warszawy generał Prądzyński, wiodąc z sobą dwóch parlamentarzy 
rosyjskich: generała Berga oraz adiutanta wielkiego księcia 
Michała. Rozjemcy dowiadują się ze zdumieniem o usunięciu gen. 
Krukowieckiego i o dalszym fungowaniu rzekomo rozwiązanego sejmu. 
"Widziano w postąpieniu Sejmu - pisze Zwierkowski - krok 
stanowczy, odrzucający wszelką polityczną umowę i potępienie listu 
prezesa przez jego usunięcie. Z nim tylko mówić chciano, a jak 
Sejm, tak i Rząd, i generałów zmusić do uznania tego, co 
Krukowiecki podpisze, bo od nowego prezesa podobnej powolności nie 
spodziewano się... 
Wódz naczelny z radą wojenną przyjmuje parlamentarzy. Gen. Berg 
powtarza [...] że ma wyraźny rozkaz tylko z gen. Krukowieckim 
układy zawierać. Jeżeliby zaś nie mógł z nim mówić, zmuszonym by 
się widział wrócić do obozu, po czym szturm natychmiast rozpoczęty 
zostanie. Gen. Prądzyński popierając zdanie gen. Berga nastawał na 
sprowadzenie gen. Krukowieckiego, objawiając, że z jego polecenia 
umowę zawarł (która na zawsze w zatajeniu została - przyp. W. 
Zwierkowskiego), że przez to dalszy szturm wstrzymał, a na dowód, 
iż obok niego (Krukowieckiego) żadna nie istnieje władza, osobę 
swoją oddał w zakład w.ks. Michałowi i pod jego zostając 
rozporządzeniem, uważa się za jego jeńca wojennego, do niczego tu 
należeć nie może, a nawet zaraz wraca do obozu 
nieprzyjacielskiego. Były to wspólne straszenia [...] aby wpłynąć 
na zdanie generałów. Żadne przedstawienia z naszej strony robione 
nie pomagały. Obecni generałowie, na ustroniu naradziwszy się, 
zgodzili się wszyscy, iż niepodobieństwem jest przy takim, jak 
panuje, nieporządku nawet krótko wstrzymać nieprzyjaciela. Co do 
środków [...] większa część, dla uzyskania czasu, posłanie po gen. 
Krukowieckiego zadecydowała, a nawet mniemała, że jego podpis, 
chociażby był w umowie położony, nic znaczyć nie będzie". 
Zadanie sprowadzenia byłego szefa rządu zlecono wypróbowanemu 
patriocie, pułkownikowi Piotrowi Łagowskiemu. Po długich 
poszukiwaniach odnalazł Krukowieckiego na kolonii Golędzinów i 
oświadczył mu cele przybycia. "Po usłyszeniu wezwania gen. 
Krukowiecki odezwał się: To niech tu do mnie feldmarszałek 
Paskiewicz przybędzie - na co pułkownik (Łagowski) odpowiedział 
wystawieniem niepodobieństwa. Po czym (eks-prezes) w gniewie 
rzekł, że pojedzie do Warszawy, gdy wprzód pułkownik każe powiesić 
B. Niemojowskiego i W. Ostrowskiego, na co odpowiedź pułkownika 
odebrał, iż to może sam wykonać, połączywszy się z 
nieprzyjacielem..." 
Po nieudanej misji pułkownika Łagowskiego zniecierpliwiony generał 
Berg znowu zaczął straszyć odjazdem i natychmiastowym szturmem. 
Pod naciskiem tego szantażu rada wojenna zdecydowała się wezwać 
Krukowieckiego powtórnie: pojechał po niego bliski jego 
współpracownik, szef sztabu generalnego gen. Jakub Lewiński. Tym 
razem Krukowiecki dał się przekonać i wkrótce pojawił się w Pałacu 
Namiestnikowskim. 
"Gen Krukowiecki - świadczy z niesmakiem Zwierkowski - powracając, 
wydaje rozkazy, jak gdyby był prezesem, lecz stanąwszy w pałacu 
Rządowym, po wyburczeniu kilku osób i aresztowaniu jednej 
(aresztowanym był znany dziennikarz warszawski - Franciszek 
Grzymała* (* Franciszek Grzymała [około 1790-1871], były sekretarz 
Towarzystwa Patriotycznego, współzałożyciel i redaktor naczelny 
"Sybilli Nadwiślańskiej", "Pielgrzyma Polskiego" i "Astrei", dawny 
uczestnik obiadów literackich u gen. Wincentego Krasińskiego, w 
styczniu 1831 aresztowany wraz z Joachimem Lelewelem za rzekomy 
spisek przeciwko Chłopickiemu, zasłużony orędownik dzieł 
Mickiewicza w Warszawie - pomimo swych bezsprzecznych zasług 
kulturalnych, był postacią raczej niepoważną, a to w wyniku swego 
nieopanowanego gadulstwa i innych śmiesznostek osobistych.) - 
M.B.) widzi zgromadzoną radę tylko wojenną. Żąda aby nowy prezes 
uskutecznił zrzeczenie się urzędu, a marszałek (Sejmu) oddał (mu 
jego) dymisję i cofnął postanowienie Sejmu, lecz niepodobne do 
zrealizowania kondycje milczeniem obecnych pokryte! Gen. 
Krukowiecki więc oświadcza, że dopóki nie stanie się zadosyć jego 
żądaniom, podpisywać umowy nie może, bo nie mając żadnej prawnej 
władzy, jego podpis nic by nie znaczył". 
Tymczasem w Pałacu Namiestnikowskim pojawia się marszałek Izby 
Poselskiej Władysław hr. Ostrowski. "Marszałek Sejmu, który nie 
wiedział o posyłce po gen. Krukowieckiego, chcąc się dowiedzieć, 
jaki rezultat rozmowy rady wojennej z parlamentarzem, przybył do 
pałacu Rządowego i zdziwił się, iż jeszcze wszystkich zastał po 
godzinie 3 po północy. W sali poprzedzającej pokój, w którym się 
umawiano, widzi Franciszka Grzymałę pod strażą. Człowiek ten, 
chcący każdemu rady dawać, obok nieszczęśliwej swej 
powierzchowności (Grzymała był >>dziobatej twarzy, postawy 
niskiej, otyły<< pełen zarozumiałości o swym znaczeniu [...] 
czepiał się nowego wodza, który milczeniem go zbywał i nie zważał 
na jego wyrażanie się, cedzone z przybraną powagą, nudzące każdego 
do syta. Gdy wódz poszedł na radę, on także potoczył się za nim, 
rozprawiając o swym wpływie i przybierając śmiech wzbudzającą 
powagę... Zobaczywszy przybywającego gen. Krukowieckiego, 
przysunął się do niego, zapytując o powód przybycia i dając do 
zrozumienia, że tu destytuowanego przez Sejm słuchać nie będą. 
Patriotyczne to wyrażenie się oburzyło gen. Krukowieckiego tym 
więcej, że z ust Grzymały wyszło, zburczał go karczemnymi wyrazy, 
polecił aresztowanie i zastraszył rozstrzelaniem natychmiast. 
Grzymała dostrzegłszy marszałka, strwożony zaklina go w imię Boga 
i ojczyzny, aby ratował od śmierci skazanego. Marszałek, widząc, 
że strażą dowodzi i wykonuje polecenia gen. Krukowieckiego płk 
Klemensowski, wzywa tegoż, aby natychmiast zwolniony został 
Grzymała, aresztowany przez Krukowieckiego, który żadnej władzy 
nie posiada. Pułkownik oświadcza, że chociażby gen. Krukowiecki 
nie miał prawnej mocy, materialną posiada i że zagroził nawet jemu 
rozstrzelaniem, gdyby wydanego rozkazu dotyczącego pana Grzymały 
nie wykonał. Marszałek przeto wezwał pułkownika, aby się z nim 
udał do gen. Krukowieckiego. To był powód widzenia się teraz 
marszałka z byłym prezesem rządu oraz zetknięcie się z 
parlamentarzami pomimowolnie, którzy w tej samej sali wraz z radą 
wojenną znajdowali się, nie zaś wskutek zaprosin jakichbądź lub 
chęci widzenia się z osobami, których unikał. 
Marszałek zapytuje gen. Krukowieckiego, jakim prawem aresztował 
Grzymałę, nie będąc niczym, na to gen. Krukowiecki odpowiada: >>To 
dobrze, wypuśćcie Grzymałę, ale marszałek na jego miejscu 
aresztowany, zobaczymy, w czyim ręku władza, już się skończyły 
pogróżki sejmowe!<< - a obróciwszy się do gen. Berga, zawołał: 
>>Oto mamy marszałka reprezentacji narodowej, który przez 
nierozsądną egzaltację sprawę narodową na sztych wystawił<< - 
dodając surowo: >>Pan tu zostaniesz!<< Z zimną krwią marszałek 
odpowiedział: >>Bardzo mi przykro, że generał nieprzyjacielski 
jest świadkiem takiego niestosownego zajścia, ale cała wina spada 
na tego, który zapomina o obowiązkach względem własnej Ojczyzny. 
Na próżne pogróżki, na gniewne uniesienia się wcale nie 
odpowiadam, bo te żadnego na mnie wrażenia nie robią! Jestem tu 
bezpieczny, widząc Polaków, każdy z nich wie, że gdybyś nawet był 
na czele rządu, twoja władza nie rozciągałaby się nad 
reprezentantami narodu!<< 
Po tym przemówieniu marszałka gen. Krukowiecki przemawia do gen. 
Berga: >>Jestem więc niczym; (inny kronikarz podaje, że w tym 
miejscu rozwścieczony Krukowiecki cisnął czapką o ziemię - M.B.) 
wszakże to dopiero powiedziałem, że nie mam prawa podpisywać 
czegobądź, gdy ten oto pan (wskazując na marszałka) wymógł na mnie 
podanie powtórnej dymisji, której przed kilku godzinami Sejm nie 
tylko przyjąć nie chciał, ale zwrócił mi takową z upoważnieniem do 
zawierania umów nieograniczonych!<< 
Marszałek na to odpowiada: >>Ja temu, co w końcu generał 
powiedział, zupełnie zaprzeczam. Sejm żadnego podobnego 
pełnomocnictwa nie udzielił, odwołał się tylko do swoich 
poprzednich uchwał, wbrew którym gen. Krukowiecki podle postąpił, 
obiecując w imieniu narodu poddanie i oddając (go cesarzowi) na 
jego łaskę! Jak tylko zaś dowiedziałem się o tym postępowaniu, 
przysłałem gen. Krukowieckiemu dymisję przez Sejm daną. I teraz 
jeszcze powtarzam, że generał nie miał żadnego prawa do umawiania 
się w imieniu narodu!<< 
Odezwał się gen. Berg: >>Naczelniku reprezentacji daruj mi, że 
zapewnieniom gen. Krukowieckiego wierzyć zniewolony się widzę. Ten 
czterdziestoletni wojownik, osiwiały na drodze honoru, nigdy się z 
takowym nie rozstając, nie mógłby go kłamstwami plamić!<< 
Marszałek chciał odpowiedzieć, lecz gen. Dembiński z żywością i 
uniesieniem odezwał się: >>Pozwól, marszałku, bym odpowiedział<< - 
i rzekł: >>A ja zapewniam pana gen. Berga w imieniu armii, że już 
bardzo mało znajduje się wierzących gen. Krukowieckiemu, który nas 
oszukał, naród i armia ufa marszałkowi Sejmu, uwielbia jego 
usposobienie, wierzy jego słowom i nie dozwoli, aby jemu 
ubliżano!<< 
Gen. Berg, dyplomata, widząc, że jego zaręczenie odrzucone, 
odpowiedział: >>Ale to nas oddala od naszego przedmiotu, już 4 
godzina, to jest chwila szturmu, zbliża się. Wzywam przeto gen. 
Krukowieckiego, aby preliminaria podpisał, jeżeli chce, abym się 
nie oddalił i aby miasto uratowane zostało<<. 
Gen. Krukowiecki odpowiada: >>Oto marszałek powiedział, że jestem 
niczym, przeto nie mam żadnego prawa do podpisywania. Słysząc 
jednak, że marszałkowi ufa naród, niechajże więc ze mną podpisze, 
albo niech mnie w imieniu Sejmu do zawarcia układów upoważni<<". 
Tymczasem dwaj wyżsi oficerowie, uchodzący za najlepszych znawców 
języka francuskiego w sztabie polskim: gen. Lewiński i płk 
Zieliński - przystąpili wspólnie z gen. Prądzyńskim i gen. Bergiem 
do ostatecznego uzgadniania tekstu umowy kapitulacyjnej. Nie było 
to z pewnością łatwe, gdyż feldmarszałek Paskiewicz, w odpowiedzi 
na doręczone mu przez Prądzyńskiego dziesięć warunków 
kapitulacyjnych Krukowieckiego z 4 września, nadesłał swoje 
ultimatum, krótkie i jasne jak błysk noża: 
"1. Armia polska opuści Warszawę i odda most, jako też szaniec 
przedmostowy Pragi. 
2. Jutro rano o godzinie 7 Rosjanie zajmą miasto i Pragę. 
3. Polacy udadzą się w województwo płockie. 
4. Tamże skierowane zostaną rozesłane oddziały Ramorina, 
Różyckiego, Stryjeńskiego bez doznania przeszkody. 
5. Naród polski poddaje się cesarzowi i w tym celu wyprawi 
deputację do Petersburga. 
6. Dopóki odpowiedź nie nadejdzie od cesarza, trwać będzie 
zawieszenie broni, a w razie potrzeby zaopatrzone będzie wojsko 
polskie w żywność". 
Uzgodniony przez rozjemców tekst kapitulacyjny (nie przytacza go 
żadne ze znanych źródeł historycznych) na polecenie Krukowieckiego 
podano do podpisania marszałkowi Ostrowskiemu. I oto znowu 
następuje dramatyczna scena, zapisana dla potomnych przez 
Zwierkowskiego: 
"Marszałek odrzuciwszy papier, który mu podano, rzekł: >>Ja tego 
nie potrzebuję nawet czytać, mój podpis ma tylko wtenczas 
znaczenie, gdy go kładę wskutek decyzji Izby Poselskiej<<. 
Generał Krukowiecki, widząc opór marszałka, odzywa się do niego: 
>>Więc pan jesteś aresztowany!<< 
Marszałek z powagą oświadcza: >>Ja to mam być aresztowany? I przez 
kogo? Oto przez takiego, co niczym nie jest. Czyż ty myślisz, że 
tym sposobem wymusisz mój podpis upokarzający? Gdybym tu sto 
tysięcy bagnetów moskiewskich nawet widział i te by mnie nie 
zdołały zmusić do odstąpienia od mych obowiązków. Odchodzę, i 
zobaczymy, kto się odważy, generale, twe rozkazy wykonać?!<< 
Marszałek wyszedł, a umawiający się generałowie, oburzeni 
postępowaniem gen. Krukowieckiego, dali mu odczuć całą 
niestosowność jego działania. Krukowiecki widząc... opór 
marszałka, widząc niemożność liczenia na generałów, aby spełniono 
jego rozkazy, widząc się zawiedzionym w nadziejach, oświadczył 
stanowczo gen. Bergowi, że nie podpisze umowy, albowiem gdyby ją 
podpisał, nie mając charakteru urzędowego, zostałaby ze strony 
naszej uważana za nieobowiązującą". 
Po tak stanowczej deklaracji Krukowieckiego i opuszczeniu przez 
niego sali konferencyjnej, wytworzyła się sytuacja niezmiernie 
trudna: wszyscy składający radę wojenną widzieli niepodobieństwo 
dalszej obrony powstańczej stolicy, ale nie było nikogo, kto by 
się ważył położyć podpis na podsuwanym przez gen. Berga dokumencie 
kapitulacji narodu. 
"Gen. Dembiński - wspomina Zwierkowski - najwięcej przytomności 
okazujący, groźną swą postawą imponujący parlamentarzowi, odezwał 
się: >>Na co gen. Berg żąda koniecznie podpisu gen. 
Krukowieckiego, kiedy słyszy, że co by on uskutecznił, byłoby 
bezprawne, i nikt by tego nie usłuchał, nie wykonał. My tu 
jesteśmy zebrani jako rada wojenna, mamy na czele wodza 
naczelnego, upoważnieni jesteśmy od władzy prawej, możemy się 
umówić o warunki ewakuacji Warszawy. Co my tu przyjmiemy, a nasz 
wódz podpisze, któremu tylko i wyłącznie służy ta atrybucja, to 
wykonanym zostanie, my to zaręczamy..." 
Niechętny Dembińskiemu były wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego 
podrwiwa sobie z niekonsekwencji "bohatera litewskiego", 
przypominając jego niedawne szumne deklaracje "o obronie do 
upadłego, o zapaleniu stolicy, aby nieprzyjaciel popiół z Warszawy 
tylko zdobył". Przyznaje jednak, że dla tych którzy nie chcieli 
zamieniać Warszawy w wymarłe pogorzelisko, gen. Dembiński 
wskazywał jedyną drogę względnie honorowego wyjścia z sytuacji: 
zastąpienia kapitulacji narodu militarną konwencją o ewakuacji 
Warszawy. 
"Gen. Berg - opowiada dalej Zwierkowski - niby wahając się 
jeszcze, przerażony odezwaniem się Generałów polskich (acz nie 
wszystkich), w duchu, jaki im godność narodowa wskazywała, 
przystąpił do umawiania się"... W ostatecznym wyniku rozmów, 
upoważniony przez radę wojenną, naczelny wódz gen. Kazimierz 
Małachowski podpisał układ ewakuacyjny, stosunkowo dla polskiej 
strony korzystny, a w każdym razie nie hańbiący. "Umowa była tylko 
o ewakuacji stolicy - podkreśla Zwierkowski - nie mieściła w sobie 
żadnego zobowiązania się politycznego, mylnie więc wielu pisarzy 
nazywa ją kapitulacją". 
Po odebraniu podpisanej przez naczelnego wodza konwencji 
ewakuacyjnej, parlamentariusz cesarski próbował jeszcze powrócić 
do sprawy ogólnej kapitulacji: "Gen. Berg [...] dostał z kieszeni 
przygotowaną umowę w dwóch egzemplarzach skreśloną, przedkładając 
ją wodzowi jako potrzebną przy ewakuacji i kładącą tamę rozlewowi 
krwi dwu narodów. Małachowski Kazimierz nie chciał tej umowy ani 
czytać, ani słyszeć, oświadczając, że już za wiele było umów i 
żałuje, że go konieczność zmusiła do tej, która zawarta została o 
ewakuacji stolicy, że dowodzi tylko wojskiem, ale zostaje pod 
władzą Rządu Narodowego [...] Że militarnych układów nie widzi 
potrzeby robić, a polityczne do władzy jego zwierzchniej cywilnej 
należą, do której udać się gen. Berg może, gdy zawieszenie broni 
trwa jeszcze i jutro. Gen. Berg pokazał wodzowi kopię listu 
submisyjnego gen. Krukowieckiego, opierając się na nim i 
twierdząc, że to pismo wszystko kończy, a wódz tylko w dalszym 
ciągu tego postanowienia działać by powinien jako dowódca tej 
zmniejszonej siły Polaków, która już oporu stawiać nie może. Gen. 
Małachowski oświadczył, iż list ten jest niezgodny z uczuciami 
Polaków, iż go nikt nie uważa za obowiązujący, że list ten 
urządził odsunięcie od władzy gen. Krukowieckiego przez 
reprezentację narodową, a nowy rząd nie może działać jak w duchu 
woli reprezentantów i myśli narodu. Wódz zaś nie ma atrybucji 
politycznej i zostaje pod rozkazami rządu. Wnioski parlamentarzy 
nie odebrały skutku i umówiono się, że nazajutrz Rosjanie przyślą 
o 9 z rana do prezesa rządu propozycje umów politycznych, o 
których wódz polski teraz wiedzieć nie chce. Gen. Berg rozgniewany 
darł w kawałki swe propozycje i kopie przygotowane". 
Dla uzyskania na czasie i dla uniknięcia rozlewu krwi podczas 
ewakuacji miasta, rada wojenna upoważniła naczelnego wodza do 
napisania osobnego listu do feldmarszałka Paskiewicza: 
"Panie Marszałku! 
Pan hrabia Krukowiecki, oddaliwszy się z Warszawy bez uprzedzenia 
organów rządu i miasta, powróci bez wątpienia wkrótce, aby odebrać 
zlecenie, którym Wasza Ekscelencja zechciała obarczyć generała 
Berga. Aby uniknąć przelewu krwi i dać dowód mej lojalności, armia 
znajdująca się pod moim dowództwem, do godz. 5 po południu opuści 
miasto Warszawę, most na Wiśle i Pragę. Armia cesarska będzie 
mogła na skutek naszego wycofania się, jeśli pan rozkaże, dziś o 
godz. piątej, 8 września (27 sierpnia starego stylu) wkroczyć. 
Wierzymy z niezachwianą pewnością, wszyscy generałowie, oficerowie 
i ja, ich dowódca, że Pan zechce rozkazać, aby zajęcie Warszawy i 
Pragi odbyło się w ten sposób, żeby nie naraziło mieszkańców 
miasta na fatalne następstwa wojennej okupacji. Ja z wojskiem 
opuszczam miasto Warszawę i Pragę i oddaję je wraz z nie 
uszkodzonym mostem na Wiśle z pełnym zaufaniem do Pańskich uczuć i 
jestem przekonany, że z Pana strony wolność i własność osób 
cywilnych będzie ściśle uszanowana, że nawet małe oddziały i 
załogi, które może będą... potrzebne do jakiejś zaawansowanej 
pracy, będą miały swobodną możność podążyć za armią, jak też 
własność wojskowa, z wyjątkiem amunicji, oraz osoby cywilne, które 
za wojskiem podążyć zapragną z Warszawy i Pragi. W przeciągu 48 
godzin, skoro tylko przybędzie generał Krukowiecki, gen. Berg 
będzie w stanie ustalić z nim ostatecznie akt pacyfikacji. 
Podpisano w pałacu Rządowym 29 sierpnia/8 września 1831 r. 
(podpisano) Małachowski". 
Na podpisaniu konwencji ewakuacyjnej i listu do Paskiewicza 
wyczerpała się cała energia zasłużonego weterana insurekcji 
kościuszkowskiej. Stać go już było tylko na rozpaczliwy gest 
honoru. "Generał Małachowski - wspomina Zwierkowski - wobec 
zgromadzonych generałów bierze za to samo pióro, którym podpisał 
umowę o ewakuacji i kreśli nim na kawałku papieru swoją dymisję i 
niesie ją do bocznej sali, w której się prezes rządu (B. 
Niemojowski) znajdował, żegnając kolegów generałów, oświadcza: 
>>Dokończyłem, co kto inny zaczął, widzieliście mnie w ogniu, gdy 
nasza najwyższa władza gotowała dla nas zgubę, dopełniłem tylko 
formy, kładąc me nazwisko na decyzji rady upoważnionej do 
działania przez rząd. Nie wystąpiłem z granic swych atrybucji, 
jednak wchodząc w umowę z nieprzyjacielem, nie mogę dłużej 
dowodzić armią<<. Żądanie prezesa, aby zatrzymał dowództwo, nie 
poskutkowało, przyrzekł odprawić armię do Modlina i oczekiwać 
tamże nominacji następcy". 
Innego rodzaju gest honorowy zademonstrował współsprawca głównych 
zwycięstw powstańczych, generał dywizji Ignacy Prądzyński. 
"Wspomnieć tu wypada - zanotował Zwierkowski - że przy całej tej 
rozmowie był obecny gen. Prądzyński, któremu wódz nasz oświadczył, 
że właśnie teraz będzie armii polskiej potrzebny do dalszych 
operacji, i zażądał, by z nim udał się do Jabłonny, gdzie główna 
kwatera do dnia następnego znajdować się będzie. Gen. Prądzyński 
nie przyjął wezwania, oświadczając, że do niczego należeć nie 
może, że się inaczej zobowiązał w. ks. Michałowi, od którego woli 
zależy i pozostać musi w Warszawie, dodając, że u w. księcia 
względy wielkie pozyskał, a nawet że się w nim pokochał tenże. 
Wódz nasz, okiem pogardy zmierzywszy tego generała, wsiadł na 
konia...". 
"Dnia 8 września jak tylko 7 godzina ranna wybiła - wspomina 
Zwierkowski - nasze straże odstępować zwolna zaczęły, za nimi 
postępowali Rosjanie, zajmując straże rogatek, gdzie warty polskie 
były. Niektóre uboczne i w środku miasta będące straże składów i 
domów rządowych poruczone zostały Gwardii Narodowej. Gwardie tylko 
rosyjskie weszły do miasta, a pomimo zajęcia rogatek, gdy nasze 
polskie oddziały z bronią z oddalonych punktów przechodziły, nie 
tylko że żadnej nie doznawały przeszkody, ale nawet oddawano 
oficerom naszym honory przywiązane do stopnia. Część wojska 
rosyjskiego postępowała nad Wisłę, a reszta przed pałac królewski. 
Działa stanęły na wzgórzach nad Wisłą, naprzeciw Pragi i na 
placach w Warszawie. Przechodzący Rosjanie natychmiast wszelkie 
barykady rozbierali, ustanawiając komunikację najkrótszą ze swą 
armią w najprostszym kierunku. Porządek nawet utrzymany po ulicach 
bliższych mostu, aby przejazd wielu wozów na Pragę nie doznał 
tamy. Zdawało się, jak gdyby wszystko było w długim pokoju, nie 
zaś po zaciętej walce przed kilku godzinami, której znaki Polacy 
nosili tylko, bo Rosjanie do Warszawy wyświeżone gwardie 
wprowadzili! 
Gen. Krukowiecki, dawny prezes, który chciał na Pragę udać się, 
gdy widział, że polskie straże nad mostem stojące broń przeciw 
niemu skierowały, nie dając jednak ognia z obawy, aby nie ranili 
tłoczących się z nim wielu obywateli na most, wysłał adiutanta 
swego... do dowódcy straży, który nie taił zamiaru ukarania tego, 
którego głos powszechny o zdradę obwiniał. Nawet generał Umiński, 
z którego korpusu oddziały piechoty pilnowały mostu, odgrażał 
Krukowieckiemu. Wrócił więc zagrożony wpośród Moskali. 
Gen. Chrzanowski, eks-gubernator, ani pomyślał o udaniu się na 
Pragę, ale pozostał w Warszawie pod protekcją nieprzyjaciół, a gdy 
ci w charakterze generała znać go nie chcieli, przyjął dawną od 
cara nadaną rangę podpułkownika. 
Prezydujący w Senacie Michał ks. Radziwiłł, a z nim znaczna część 
senatorów i wszyscy biskupi [...] oraz część mała posłów pozostali 
w stolicy. 
Urzędnicy, a szczególniej wyżsi, pomimo wezwania prezesa nominacji 
lub poruczeń sobie danych nie przyjęli, na Pragę nie poszli, 
szukając sposobu ukrycia się lub zatrzymania dawnych posad. 
Część także generałów, którzy zwątpili o losie ojczyzny, pozostała 
w stolicy, ale widać było wielu wlokących się o kulach wojskowych 
z lazaretów, wiele prowadzonych kaleków na Pragę, aby resztę krwi 
swej przelać za świętą sprawę... 
Nie chciało wielu ustępować z Pragi, lud Warszawy żegnał żołnierza 
broniącego ojczyzny i stolicy, zapasów i wyrobów potrzebnych do 
gnębienia nieprzyjaciela. Brat ściskał brata, z którym się 
rozstawał, i mówił, że na długo, mówił z przeczuciem, a nikt nie 
pomyślał o zrobieniu przerwy i żałobnej procesji Polaków, i marszu 
trwożliwego Moskali na Pragę! Trunek, ten zabytek saskich rządów, 
saskich królów, (używany) powszechnie, był jedynym lekarstwem na 
frasunek. O biada nam, biada każdemu szukającemu podobnego 
lekarstwa! 
Rząd Narodowy w nieszczęściu nie chcący żadnych umów, widząc 
przybywających generałów moskiewskich na Pragę, oddalił się, 
podróżując ku Modlinowi. Płk Zieliński tylko, wiceprezes rządu, 
pozostał przy wodzu jako członek świty jego, aby słyszał rozmowę 
nowych parlamentarzy, bez żadnego wdawania się w traktowanie. 
Marszałek i wielu posłów jechało gościńcem do Modlina, a na czele 
pieszej reprezentacji Joachim Lelewel maszerował, mając cokolwiek 
pożywienia w chustce, nie chcąc ani konia, ani powozu przyjąć od 
nikogo!..." 
I to samo odejście Lelewela we wspomnieniu najzajadlejszego 
przeciwnika powstańczej lewicy, kasztelana Kajetana Koźmiana: 
"Lelewel wychudły, wybladły, siny, z tłumoczkiem na plecach szedł 
w tłumie. Nie pokora ani skromność, ale pycha demokratyczna go 
prowadziła; sądził się być wyższym nad fortunę, że z majestatu 
swego, z nożów, postronków i toporów złożonego zjechał na 
piechotę..." 
I jeszcze jedno świadectwo na ten sam temat: list tegoż "szatana 
epoki", jak nazywał Lelewela Koźmian - pisany na cztery dni przed 
opuszczeniem Warszawy do rzecznika spraw polskich w Paryżu, 
historyka Leonarda Chodźki. 
"Oblężona Warszawa 4 września 1831 
Nie wiem, czy moje listy do Was doszły. Nie wiem, czy oddawca 
niniejszego dr Antomarchi* (* Franciszek Antomarchi, lekarz 
francuski rodem z Korsyki był na Wyspie Św. Heleny lekarzem 
przybocznym Napoleona I aż do jego śmierci. Przysłany do Warszawy 
przez Komitet Centralny Pomocy Polsce, uczestniczył jako lekarz w 
wojnie 1831 r. Zdążył wrócić do Francji przed upadkiem powstania. 
Wydał książkę o cholerze w Polsce.) dowiezie na miejsce; nie wiem 
czy będzie umiał uwiadomić o tym, co u nas zaszło. Jeżeli dowiezie 
pisemko Czyńskiego*, (* Mowa o broszurce Czyńskiego pt. Dzień 15 
sierpnia i sąd na członków Towarzystwa Patriotycznego, która 
ukazała się w Warszawie niemal bezpośrednio po wypadkach 
sierpniowych.) cokolwiek pomiarkujecie. Wstrząśnienia 15 sierpnia, 
za czym poszła zmiana (rządu) 17 (sierpnia) zapadła, uratowały nas 
od daleko gwałtowniejszych rewolucyjnych zdarzeń, które by 
usiłując nas ratować, może by nagle zgubę naszą przyspieszyły*. (* 
Lelewel ma niewątpliwie na myśli przygotowywany przez generała 
Dembińskiego wojskowy zamach stanu i jego konsekwencje.) 
Wycieńczeni, wysileni, stajemy dziś znowu czynni i zaczepni i nie 
bez nadziei. Więcej nas straszy zima aniżeli nieprzyjaciel. 
Wprawdzie hrabska fakcja sprawę naszą od początku rewolucji 
nurtująca okropnie kark skręciła, ale pewnie dziś już szuka 
stanowiska, aby dalej zgubne dzieło swoje pomykać. 
Powiedz to Gurowskiemu, powiedz Michałowi (Podczaszyńskiemu). Po 
tych zmianach lekko mi teraz, mam moment wypoczynku. Zatrudnia 
mnie najwięcej Litwa, za jej interesami biegam. Biedne jest jej 
położenie, a przecież bez niej cóż my znaczymy! Jak się otworzą 
lepiej komunikacje, to Wam pocztą liczne szczegóły komerażów 
prześlę, ciekawe nieskończenie, jak się rozwiążą. Reprezentacja 
województw wschodnich dość liczna w izbie poselskiej. Z 
województwa wileńskiego, podolskiego i kijowskiego po 6, z 
grodzieńskiego i mińskiego po 4, z wołyńskiego i białostockiego po 
2. Byłoby ze wszystkich 36, ale kilku nie znajduje się w 
Warszawie. Jednakże po trzydziestu egzulanckich posłów zasiadło i 
strzeże uroczystych w ich imieniu przodem wyrzeczonych sejmowych 
przyrzeczeń, czuwa nad momentem, w którym z zastępcami 
nadwiślańskimi i swymi hufcami w nadwiślańskie województwo 
schronionymi, za Bug i Niemen do swojaków pośpieszy. Zjedziemy się 
tam w Gedymina stolicy, panie Leonardzie! 
Listów Twoich, Panie Leonardzie, wiele nie otrzymałem. Tak być 
musi w naszym położeniu. Bardzo boleję nad tymi, w których było o 
Malte Bruna dziele*. (* Konrad Malte Brunn (1775-1826) duński 
kartograf i publicysta. Po wygnaniu z ojczyzny za poglądy 
rewolucyjne, osiadł na stałe w Paryżu. Korzystał z pomocy i rad 
Lelewela przy pisaniu swej książki o Polsce [Tableau de la Pologne 
ancienne et moderne... Paris 1830]). Ciekawy jestem, co z mego 
obszernego wypisu użyto, a przecież nieprędko się doczekam, jeśli 
wyszedł tom pierwszy. Dziwna to rzecz, aby w Paryżu tak dalece 
miały przedsięwzięcia (naukowe) podupaść. Przecie u nas coś więcej 
jest, bo mamy na karku pod murami stolicy już od pół roku wojnę. 
Drukarze i zecerzy poszli na linię bojową, a jednak 
przedsięwzięcia naukowe nie ustały. Nie mówię tu o... liczbie 
gazet, które w dwójnasób pomnożone, w samej oblężonej stolicy 
dostateczny odbyt mają, ale mówię o dziełach naukowych. Bandtkie 
(Jan Wincenty) skończył gruby tom od 60 arkuszy in 4-to zbioru 
praw polskich z XIV i XV wieku. Dr medycyny Nowicki wydał in 4-to 
dzieło z 30 tablicami porządnie litografowanymi o amputacjach, 
drugim większym - o bandażowaniu zajmuje się. Tablice Atlasu 
Polski panny Reginy Korzeniowskiej postępują. Jest już ich cztery, 
piąta rozpoczęta. Aleksander Wacław Maciejewski ukończył tom drugi 
swojej historii prawa rzymskiego i pisze historię prawodawstwa 
słowiańskiego we czterech tomach. Wykończywszy dwa, pierwszego 
druk znacznie się posunął. Różne dzieła są przedrukowywane, 
tłumaczone - historyczne, polityczne, medyczne - nie mówiąc o 
mnóstwie broszurek i moich małych pisemkach, z których przesyłam 
Ci porównanie trzech konstytucjów*. * Joachima Lelewela Trzy 
konstytucje Polskie: 1791 1807,1815 [Warszawa 1831]). Pisemko to 
niemały sprawiło efekt. Skonfundowało wielu mataczów, wielom oczy 
otworzyło, na inne drogi rezonowania naprowadziło, fałszywe i 
niepoczciwe krzyki uciszyło, i na czas przynajmniej niejaki pokój 
wyjednało. Mam nadzieję, że i nadal operować będzie. Myślę 
podobnie szczegóły wierniejsze prawodawstwa naszego rozbierać. Ale 
już jest wielu, co się rozmaitymi stanowiskami prawodawczymi 
zajmuje i niebawem różne dzieła wychodzić będą [...] 
Pisałem do Ciebie, panie Leonardzie, parę razy pocztą przed 
przerwaniem komunikacji, we dwóch listach załączyłem list do 
Dufoura*. (* August Hipolit Dufor, kartograf francuski, zajmował 
się mapami Polski. W roku 1831 wydał dwa dzieła poświęcone Polsce: 
Atlas des partages de la Pologne i Carte routiee, historique et 
statistique de la Pologne. Jedna z tych prac była dedykowana 
Lelewelowi.) Choć jeden dojść musiał. Spodziewam się, że Dufour 
powinien być kontent z dziękczynień moich. Widziałem jego kartę w 
Stutgardzie po niemiecku przelitografowaną, ale bez autora i bez 
dedykacji. 
Nie uwierzysz, jak mnie teraz lekko wyszedłszy z Rządu. Położenie 
moje osobiste jest zawsze niemiłe, a wtedy było nader przykre, 
nieskończenie zgryźliwe. Mniemano, żem wiele mógł, a im więcej tak 
mniemano, tym więcej doświadczałem zawad, przekór, tym więcej 
widziałem, że nic nie mogę. Było to wielce dolegliwe położenie, z 
którego żem wybrnął, wielce kontent jestem. Ponieważ dotąd nie mam 
wiadomości, czy moje rysunki grobowców królów polskich w Krakowie 
doszły do rąk Antoniego Oleszczyńskiego*, (* Antoni Oleszczyński 
[1794-1879], słynny sztycharz i rytownik polski, mieszkający stale 
w Paryżu. Rytował w stali i miedzi portrety sławnych Polaków i 
polskie krajobrazy.) prosiłbym o uwiadomienie przy zdarzonej 
porze. Żałowałbym pracy mojej, gdyby to zginąć miało. Przez ręce 
Antomarchiego piszę do Lafayetta i do Juliena*. (* Marc Antoine 
Jullien de Paris, znany dziennikarz, uczestnik tajnych związków 
francuskich. Przed wybuchem listopadowym odwiedzał Warszawę i 
porozumiewał się ze spiskowcami polskimi. Autor kilku broszur o 
powstaniu.) 
I nie wódź nas na pokuszenie! Dnia dzisiejszego Paszkiewicz 
proponował przez Parlamentowanie wstrzymanie krwi przelewu, 
królestwu między Bugiem a Niemnem wszystko ofiaruje, byle Mikołaja 
uznali! Nasi wojacy (z korpusu Ramoriny - M.B.) w tej chwili 
patrzą z Terespola na ziemie bratnie, z których tysiącom 
egzulantów schronienieśmy dali. Czyliżbyśmy ich tak nikczemnie 
opuścili? Ściskam Was serdecznie". 
Po upadku Warszawy powstańcza wojna ślimaczyła się jeszcze przez 
dwadzieścia siedem dni. Walenty Zwierkowski solennie opisuje każdy 
z tych dni w pracy pt. Działania Wodza, Rad Wojennych, 
Parlamentarzy, Prezesa Rządu i Sejmu od 8 września do 4 
października 1831 roku. Ta część wspomnień, pisana w pierwszej 
osobie, ma charakter bardziej subiektywny. "Główna armia szła z 
Pragi do Modlina, część jazdy zasłaniała odwrót, sprzątając co 
tylko ślad nieładu zostawiać mogło. Był to odwrót podobny marszowi 
spod Ostrołęki; nie widzący, co się wówczas działo, nie zdoła 
ocenić położenia naszego, byliśmy zdesperowani i zasłony przed 
nieprzyjacielem potrzebujący, to usprawiedliwia udanie się pod 
twierdzę. Moskale nie ścigali, bo sami potrzebowali wytchnięcia, 
bo nie mieli amunicyi potrzebnej do stoczenia bitwy, która 
(amunicja) dopiero z Prus zbliżała się ku Warszawie. Jak my 
pragnęliśmy połączenia się z korpusem Jen. Ramorino, tak moskale 
oczekiwali wiadomości od Rosena i Kayzarowa, których nasze 
przedzielały zastępy; dlatego też ustnie na Pradze podsunęli myśl 
zgromadzenia pod Modlin sił głównej armii i 2-go korpusu 
polskiego, aby sami bez przeszkody mogli ściągnąć nad Wisłę 
znaczniejsze oddziały wojska, otworzyć sobie komunikacyą z 
rezerwami, z Litwą i ziemiami Ruskimi". 
Po przybyciu Rządu Narodowego do Modlina prezes Bonawentura 
Niemojowski wystosował odezwę do wojska i społeczeństwa cywilnego: 
"Modlin 9 września 1831 roku - Prezes Rządu Narodowego w Radzie 
Ministrów do Narodu polskiego - Obywatele! Po dwudniowej 
morderczej walce z nieprzyjacielem pod okopami stolicy, dla 
ochronienia Miasta Warszawy od większego zniszczenia, waleczne 
wojsko narodowe a z nim Sejm Królestwa Polskiego i rząd narodowy 
opuściły Warszawę d. 8 b.m. i udały się do twierdzy Modlina. - 
Nieprzyjaciel opanował Warszawę, lecz żyje jeszcze Polska, kiedy 
ma wojsko liczniejsze i doświadczeńsze, jak było wtenczas, kiedy 
garstka ludu pragnącego wolności podniosła oręż przeciwko 
olbrzymowi północy... Pamiętny wam jest, Polacy, odwrót 
Poniatowskiego w 1809 roku i powrót jego do Warszawy tą drogą, 
którą powracał spod Wiednia Jan III. - Wtenczas nie wątpiliście i 
dzisiaj niech oddanie jednego miasta nie osłabia waszej nadziei, 
Sejm czuwa nad honorem narodu, wojsko nie zmieniło swego hasła i 
Rząd Narodowy nie przestaje wykonywać władzy, jaką mu Sejm 
poruczył; pomnijcie przeto Polacy na przysięgę nie wymuszoną, 
którąście Ojczyźnie i Narodowi wykonali. 
(podpisano) B. Niemojowski". 
Ta wzniosła odezwa szefa rządu powstańczego pisana była w 
warunkach urągających wszelkim protokołom dyplomatycznym. "W 
twierdzy Modlin - świadczy Zwierkowski - Prezes Rządu i 
ministrowie ledwie mały domek dla spoczynku dostają. Sejm jedną 
stajnię. Pełno Jenerałów i Sztabsofficerów, co kłócą się, 
niektórzy nawet szulernie zakładają, te nieszczęśliwe zabytki 
edukacyi i mody moskiewskiej. Jedni piorunują na Sejm, drodzy na 
Kaliszanów. Ci przeklinają Krukowieckiego, inni - Ramorinę. Część 
woła, że arystokracya zgubiła Polskę, druga cząstka - że klub 
winien wszystkiemu. Nieraz porywają się spór wiodący dla poparcia 
swych argumentów do broni, znowu zgoda usypia cierpienia 
zdesperowanych, zgoda zwykle przy kieliszku skojarzona..." 
Zdaniem historyków wojskowości sytuacja wojsk powstańczych po 
ustąpieniu z Warszawy nie była jeszcze beznadziejna. Z wyliczeń 
przeprowadzonych przez sumiennych badaczy dokumentacji 1831 roku 
niezbicie wynika, że główna armia polska, wzmocniona wyborowym 
korpusem Ramoriny, który miał do niej dołączyć - a dowództwa obu 
walczących stron ciągle jeszcze wierzyły, że to połączenie nastąpi 
- nie tylko że dorównywała liczebnością wojskom cesarskim, których 
Paskiewicz mógł w tym czasie użyć do walki w polu, ale nawet je 
przewyższała. Oparta o fortyfikacje Modlina, zajmowała tuż pod 
bokiem Warszawy postawę groźną, stawiała Paskiewicza w położeniu 
trudnym i niebezpiecznym. Feldmarszałek zdawał sobie z tego 
sprawę. Pruski obserwator przy głównej kwaterze rosyjskiej, baron 
Carl Ernst Wilhelm von Canitz und Dalwitz świadczy w swoich 
zapiskach, że parokrotnie słyszał z ust cesarskiego wodza pełne 
niepokoju słowa: Ils sont fort, leur position est tres forte, il 
ne faut pas juger legerment ces affaires. (Oni są silni, ich 
pozycja jest bardzo mocna, nie należy tych spraw lekceważyć)*. (* 
Równie pesymistycznie oceniał sytuację sam cesarz Mikołaj. W 
liście z 7 września 1831 r. pisał do swego wodza: "Jak ci wyrazić 
trwogę, jaką mnie twój list przejął i to wszystko, co się działo 
we mnie przez te trzy nieskończenie długie dni, pełne obaw i 
nadziei i w oczekiwaniu fatalnej wieści".) "Rzeczy stały więc tak 
- konkluduje dziejopis powstania August Sokołowski - że przy 
pewnej energii i przedsiębiorczości ze strony polskiej wojna 
dawała się nie tylko przeciągnąć, ale rokowała nawet pewne dla 
powstania nadzieje. Wojsko polskie miało żywności pod dostatkiem 
(w Modlinie zastano spore zapasy, dostawione tam przez korpus 
aprowizacyjny gen. Tomasza Łubieńskiego), amunicyi ilość dość 
znaczną (25 235 pocisków armatnich, ostrych ładunków dla piechoty 
819 000, dla jazdy 80 000), zbywało tylko cokolwiek na odzieży, 
zwłaszcza zimowej. Ale i nieprzyjaciel nie posiadał także 
magazynów i zaopatrywał swe potrzeby z Prus drogą na Nieszawę, 
która raz przecięta, stawiała go w położeniu krytycznym, prawie 
rozpaczliwym... Nieszczęściem w głównej kwaterze naszej zapanowało 
po przejściu Wisły takie przygnębienie i taki powszechny rozstrój, 
że najmężniejszych nawet odstąpiła odwaga. Małachowski, skołatany 
wiekiem i ostatnimi klęskami, złożył natychmiast dowództwo, a 
zgromadzeni na naradę w Modlinie oficerowie nie umieli wskazać 
godnego po nim następcy..." 
Prośby i perswazje, jakimi usiłowano nakłonić Małachowskiego do 
pozostania przy naczelnym dowództwie - nie zdały się na nic. "W 
całym moim życiu nie doznałem takiej boleści, jak tej nocy, gdy 
musiałem za cudze winy odpokutować i z konieczności podpisać 
ewakuację Warszawy - powtarzał z uporem sędziwy generał - a to 
jest dostatecznym w mym przekonaniu powodem, że piastować dłużej 
najwyższej godności w wojsku nie mogę. Jeżeli mnie winnym 
uznajecie, sądźcie starca, dajcie przykład i przestrogę dla 
następców. Walczyć będę jak żołnierz, ale ani naczelnego 
dowództwa, ani żadnej komendy nie przyjmę". 
Trzeba więc było po raz szósty szukać dla insurekcji nowego 
hetmana. Prezes Rządu Narodowego Bonawentura Niemojowski, pragnąc, 
aby na czele armii stanął generał cieszący się powszechnym 
zaufaniem - nie skorzystał z przysługującego mu prawa mianowania 
naczelnego wodza wedle swej woli, lecz zlecił jego wybór zwołanej 
w tym celu "Radzie Jenerałów i Dowódców". Walenty Zwierkowski daje 
w swych notatkach przejmujący opis owego zebrania wyborczego: 
"Zaczęła się rada, czyli Sejmik wojskowy z gwarem i hałasem 9-go 
na 10 września w nocy. Prezes Rządu Niemojowski chciał porządek 
utrzymywać, lecz zagłuszony wrzaskiem, a szczególniej donośnym 
głosem Jen. Dembińskiego, umilkł. Ten waleczny Jenerał, ale 
nieprzyjaciel wszystkich, co Skrzyneckiego potępiali, a mianowicie 
Lelewela i Kaliszanów, mając oprócz tego prywatne niechęci do 
Niemojowskich, zaczął od strofowania Prezesa, przybierając ton jak 
gdyby już był Wodzem, mniemając, że ma ogólne zaufanie; żartując z 
władzy cywilnej, którą niepotrzebną nazywał, twierdząc, że wojsko 
samo zaradzi wszystkiemu, wie komu władzę powierzyć, nie 
potrzebuje mieszania się ani Sejmu, ani rządu - że wojsko teraz 
kraj reprezentuje. Niemojowski z powagą odpowiada, zbijając 
twierdzenia w najdelikatniejszych wyrazach. Dembiński przerywa 
głos Prezesowi, wołając: cóżeście robili w Warszawie, kiedy ja się 
biłem na Litwie, otoście pili, jedli, balowali w Warszawie itd. 
Jenerał Wroniecki (ten sam, który tak dzielnie szedł w pomoc 
Prądzyńskiemu pod Iganiami) krzyczy: precz z Kaliszanami, z 
Lelewelem, z klubistami, my tu wszystko znaczymy - nie chcemy ani 
Sejmu, ani władz cywilnych. Kilku innych krzykaczów jeszcze 
bardziej tumult pomnaża; Jen. Małachowski chce mówić, ale nie może 
być słyszany, gdy wielu razem zabiera głos. Robią się grupy 
oficerów około Rybińskiego, Bema, Umińskiego, Dembińskiego i 
innych. Nareszcie zabiera głos Jen. Pac i wszystko przez szacunek 
dla niego ucichło. Jen. Pac wystawia nieprzyzwoitość zebrania... 
zdanie jego popierają Jenerałowie Umiński, Bem, gubernator 
(Modlina) Ledóchowski (Ignacy) i porządek przezeń (zostaje) 
przywrócony..." 
Słuszna w zasadzie intencja prezesa Niemojowskiego nie 
doprowadziła do pożądanego rezultatu. "Głosy tak się rozrzuciły - 
świadczy Zwierkowski - iż 18 kresek stanowiło największy dowód z 
listy siedemdziesiąt dwóch wotujących; te kresek 18 czwartą część 
wotów miał Jen. Rybiński, 16 - Jen. Bem, następnie po kilka - Jen. 
Umiński, Jen. Dembiński, a reszta kandydatów miała 3, 2 lub 1 
kreskę..." 
Szóstym "hetmanem" powstania został więc generał Maciej Rybiński, 
waleczny dowódca dywizji piechoty w ofensywie wiosennej i w 
wyprawie na gwardie, człowiek - według głosu powszechnego - zacny, 
ale charakteru miękkiego, ulegający wpływom otoczenia, skłaniający 
się ku układom, pozbawiony całkowicie owego "lwiego szpiku", jakim 
winien się odznaczać naczelny wódz armii w trudnych sytuacjach 
wojennych. Krótko mówiąc, nowy wódz miał wszelkie dane po temu, 
aby ulec tej samej nieszczęsnej prawidłowości, co poprzedni 
wodzowie. "Wszyscy prawie wodzowie nasi - snuje na ten temat 
refleksje pan Walenty - dopóki mieli podrzędne komendy, odznaczali 
się męstwem i walecznością; gdy stanęli na czele, rzucali się w 
dyplomacyą, w parlamentarstwo i sztabowe frymarki. Zawsze 
oszukiwani od moskali lub gabinetów, nie korzystali z 
doświadczenia. - Nieraz władze cywilne nakazywały walkę na śmierć, 
ale przezorni wodzowie, pomimo najlepszego ducha żołnierza, bali 
się - to na jedną kartę stawiać wszystkiego - to przegranej i 
strat mniej znaczących - to spadnięcia laurów ze swej głowy - 
wszystkiego się chwytali, co do nich nie należało, a zaniedbywali 
tego, co ich było powinnością, to jest walczenia bez oglądania się 
za siebie. Nie mieli przekonania, że robić wypadało, co robić byli 
powinni". Zresztą Rybinskiemu wcale nie było spieszno do 
naczelnego dowództwa, opartego na tak nikłej większości głosów. 
Powstańcza buława raz jeszcze stała się na kilka godzin 
przedmiotem gorszących namów i targów. "Jen. Rybiński - słowa 
Zwierkowskiego - waha się, wymawia, nie chce naczelnej komendy 
przyjąć, oświadcza, że mała różnica w jego kreskach, a następnego 
kandydata, i odstępuje dowództwo Jen. Bemowi. Jen. Bem oświadcza, 
że nie przyjmuje dowództwa i chętnie służyć będzie pod tym, 
którego największym zaufaniem zaszczycono. Jen. Rybiński wymawia 
się powtórnie, a za powód powiada niewiadomość o korpusie Jen. 
Ramoriny i nie tai, że tylko skoncentrowanie sił naszych może nas 
jeszcze ratować. Jen. Małachowski zaręcza, że już wysłał 
adiutantów jeszcze z Jabłonny, i to kilku, do Jen. Ramorino, aby 
jak najprędzej przybywał do Modlina, że most na Bugu zbudowany do 
przeprawy 2-go korpusu. Jen. Lewiński (szef sztabu głównego po 
Łubieńskim) daje objaśnienia nieco obszerniejsze, że Jen. Ramorino 
musiał być na trakcie Siedleckim spotkany (przez adiutantów), iż 
miał polecenie 10-go stanąć nad Bugiem a przynajmniej 11-go 
niezawodnie w Kamieńczyku (miejsce przeprawy) być powinien, że co 
chwila wysłanych adiutantów spodziewać się należy, że moskale 
oprócz rozesłania na trakty Węgrowski i Siedlecki małych 
oddziałów, żadnego korpusu znacznego ze swej głównej armii dotąd 
nie wyprawili przeciwko korpusowi Jen. Ramoriny, że cała uwaga 
nieprzyjaciela zwrócona na Modlin, że część nieprzyjacielskiego 
wojska stoi na Pradze, gwardya tylko w Warszawie, a reszta obozuje 
koło Woli. Po takich objaśnieniach Jen. Rybiński zdecydował się 
przyjąć komendę. Prezes Rządu nominacyą doręczył nowemu Wodzowi - 
Jenerałowie i oficerowie wykrzyknęli niech żyje wódz naczelny. 
Całe zebranie rozeszło się już późno w noc, radząc jeszcze, czy to 
dobrze lub źle się skończyło..." 
W czasie wyborów naczelnego wodza ujawniły się głębokie 
rozbieżności między poszczególnymi grupami dowódców. W miarę 
upływu czasu (nie dni już, ale godzin) konflikty zaostrzały się 
coraz bardziej. Zwolennicy dalszej walki skakali sobie do oczu ze 
zwolennikami układów i kapitulacji: "koroniarze" wadzili się z 
ochotnikami z Wołynia i Litwy, oficerowie jazdy boczyli się na 
oficerów piechoty, a piechota darła koty z artylerią i kawalerią. 
Ale wszystko to było jeszcze niczym wobec niechęci z jaką niemal 
wszyscy wyżsi oficerowie odnosili się do władz cywilnych 
powstania. "Reprezentanci narodu - wspomina ze zgrozą deputowany 
Zwierkowski - nieledwie popychani czekali w stajni między swymi 
końmi wypadku burzy przewidywanej (liczono się z wojskowym 
zamachem stanu - M.B.). Władze cywilne żadnego prawie znaczenia 
zdawały się nie mieć, tylko szybko rozpisy dostaw i wysyłania 
różnych osób dla zakupywania żywności uskuteczniały, wojskowi 
wyższej rangi rozbrat z władzami cywilnymi głosili". 
Jak wyglądał ten rozbrat w praktyce, dowiedzieć się można z prac 
wnikliwego badacza dokumentacji ostatnich tygodni powstania, 
historyka Władysława Zajewskiego. 
"Rozpoczęły się krecie intrygi i zakulisowe naciski na B. 
Niemojowskiego, aby zrezygnował z funkcji prezesa rządu - pisze 
Zajewski - szczególną inicjatywę na tym polu wykazali dwaj 
"arcykonserwatyści" - Aleksander Wielopolski i Konstanty 
Świdziński. Forsowali oni kandydaturę nieobecnego Czartoryskiego 
na prezesa rządu. Wysuwano przeciw B. Niemojowskiemu zarzuty 
prawne i polityczne. Konserwatyści i kapitulanci uważali 
aktualnego prezesa rządu za człowieka "Honoratki", za zawadę na 
drodze rokowań. Lelewel i Szaniecki, bezustannie szykanowani, 
rychło z rządu ustąpili. W najgorszej sytuacji znaleźli się w 
Modlinie pośród konserwatywno-arystokratycznego korpusu 
oficerskiego, pozbawieni swego naturalnego warszawskiego zaplecza 
działacze polityczni byłego Towarzystwa Patriotycznego. Nie 
oszczędzano im żadnej szykany, żadnej pogróżki, zastosowano ostre, 
bezprawne i brutalne represje. Spowodowane one były oczywiście 
poglądami politycznymi wyrażanymi przez eks-klubistów. Wszak 
otwarcie i głośno przez wiele miesięcy potępiali układy i 
kapitulanckich generałów. Gen. Tomasz Łubieński omal nie został z 
inicjatywy ks. Pułaskiego i ks. Szynglarskiego zlinczowany*. (* 
Bliższych informacji na ten temat nie udało mi się nigdzie 
odnaleźć.) Klubiści przeciwni byli kandydaturze Rybińskiego, 
pragnęli powierzyć tę funkcję gen. Janowi Nepomucenowi Umińskiemu 
(powinowatemu Niemojowskich i współzałożycielowi pierwszego 
Towarzystwa Patriotycznego - M.B.). Według niektórych relacji... 
klubiści planowali nawet dokonanie zamachu stanu. Młody Artur 
Zawisza (uczestnik sekretnych schadzek sierpniowych w "klubie pani 
Chłędowskiej" - M. B.) miał z pułkiem jazdy płockiej zaaresztować 
gen. Rybińskiego i kilku innych konserwatywnych oficerów sztabu 
głównego. Następnie miano okrzyknąć wodzem gen. Umińskiego lub 
gen. Sierawskiego i wymaszerować na Siedlce, aby połączyć się z II 
korpusem gen. Ramoriny. Planowano szerokie działania wojenne na 
lewym brzegu Wisły, pod Krakowem, gdzie operował gen. Samuel 
Różycki. 
Konserwatywna generalicja uprzedziła jednak projekty 
zdekompletowanej "partii ruchu". Na rozkaz gen. Rybińskiego 
aresztowano ks. Szynglarskiego i osadzono go w kazamatach Modlina. 
Ks. Pułaski ratował się ucieczką. Na polecenie wodza naczelnego 
generałowie Antoni Wroniecki i Dembiński zaczęli oczyszczać Modlin 
z "wiecującej Honoratki". Gen. Dembiński wydał rozkaz mjr. 
Matusewiczowi, aby "rozpolitykowanych klubistów" na czele z 
księżmi >>powiązał jak baranów i tu, z tego wysokiego brzegu, 
wrzucił w Wisłę na jego odpowiedzialność<<. (Dembiński sam się do 
tego rozkazu przyznaje w swoich Pamiętnikach - M.B.). Prawie 
wszystkim cywilom odmówiono kwater i posiłków. Nie oszczędzano 
tych szykan również członkom Sejmu..." 
Na koniec rada wojenna dowódców, pragnąc całkowicie się pozbyć 
niewygodnego nadzoru cywilnego, który wpływał ograniczająco na 
władzę naczelnego wodza i utrudniał rokowania z feldmarszałkiem 
Paskiewiczem - uznała, że sejm w obrębie twierdzy modlińskiej 
przebywać nie może i wyznaczyła mu na kwatery i miejsce obrad 
pobliskie miasteczko Zakroczym (Zwierkowski ze swej strony 
stwierdza, że Zakroczym nie nadawał się na siedzibę reprezentacji 
narodu choćby z tego względu, że położony tuż nad Wisłą, znajdował 
się stale pod obserwacją i ostrzałem kozactwa buszującego na lewym 
brzegu rzeki). Razem z sejmem przeniósł się do Zakroczymia Rząd 
Narodowy. I znowu oglądano bezprzykładne poniżenie majestatu 
upadającego Królestwa: pieszą (w przeważnej części) gromadę 
reprezentantów narodu, obciążoną podróżnymi tobołami, wlokącą się 
z utrudzeniem w pyle dróg od modlińskiej stajni do nowego miejsca 
obrad w zakroczymskim klasztorze kapucynów. I znowu uwagę 
kronikarzy przyciągał światowej sławy uczony, profesor Joachim 
Lelewel, "zgarbiony wiekiem (choć lat miał ledwie 45) a zwiędniały 
pracą, w świątecznym fraku i wysokich butach węgierskich*, (* Te 
"węgierskie buty z kutasami" nosił jeszcze Lelewel przez wiele lat 
na emigracji. Stały się one tak charakterystyczną cechą jego 
osobowości, że Juliusz Słowacki w listach do matki posługiwał się 
nimi jako kryptonimem zastępującym niecenzuralne nazwisko sławnego 
profesora.) z torbą przewieszoną przez plecy i z parasolem w ręku, 
mozolnie podnoszący nogi i z niemym osłupieniem oglądający się za 
Warszawą". 
Za sejmem i rządem pociągnął ku Zakroczymowi tłum cywilnych 
uchodźców: dziennikarzy, byłych członków Towarzystwa 
Patriotycznego i innych osób szczególnie skompromitowanych wobec 
caratu. "Znaczna część cywilnych osób, co wyjść musiała z 
twierdzy, gdy nie miała miejsca schronienia - świadczy Zwierkowski 
- obozy swe rozłożyła w parowach między Modlinem a Zakroczymem. 
Doniesiono, że tam widziano klubistów, którzy się naradzali i 
konspirowali, władza więc wojskowa kazała oczyścić parowy; 
rozpędzono obozujących, a niektórych znanych w Warszawie z odzywań 
się na klubie pod strażą do więzień twierdzy zaprowadzono [...] 
Był to cel dokuczenia, prześladowania i pokazania władzy w ręku 
dowódcy wojska spoczywającej". 
Na przywódców lewicy chronionych mandatami poselskimi starano się 
oddziaływać przez zastraszenie. W wiele lat później, wspominając 
na emigracji te dni, Joachim Lelewel pisać będzie do pułkownika 
Roślakowskiego, swego niedoszłego oprawcy: "...w całej mojej 
podróży od Modlina aż do Szczutowa i Brodnicy, i Frankfurtu (nad 
Odrą) byłem straszony i trzeba by było dwadzieścia razy zmykać, 
gdyby się wszystkiemu wierzyło albo w rzeczywistości lękało. W 
Zakroczymiu otrzymałem list z Warszawy od nader świadomej osoby, 
zaklinającej, abym umykał natychmiast bo wydany będę 
(nieprzyjacielowi). Nie doszły o to układy i ja puścił się dalej. 
Słyszałem krzyki i odgróżki w Modlinie, w Zakroczymiu. Wszakżem 
chodził między tłumem i cisnął się z nim, aby za mój grosz kawałek 
chleba dla posiłku kupić. Ruszyliśmy do Płocka. Tam największe 
były alarmy. Mieszkałem wraz z Szanieckim posłem i Kazimirskim 
literatem, w jednym domku pod dachem. Jednego dnia pamiętam, 
gdyśmy sobie chleb i mięso znosili, przybiegło kilku, by się 
ratować, uciekać. Sam Szaniecki, nie widząc się przy mnie 
bezpiecznym, nalegał, abyśmy się gdzie niedaleko na wieś usunęli 
choć na dzień jeden. Przez żaden sposób nie chciałem tego głupstwa 
robić. Ku wieczorowi dano nam znać, że pułkownik na głównym placu 
kazał broń ponabijać, aby mnie i ktobykolwiek się z Towarzystwa 
Patriotycznego nawinął, strzelać. Nie pamiętam, czy mi wówczas 
pułkownika nazwano, ale w emigracji niejeden mi powtarza, że to 
był pułkownik Roślakowski. To dobrze pamiętam, że skoro tę 
wiadomość przyniesiono, wziąłem za mój kapelusz i poszedłem prosto 
na ów plac do wojewody (Antoniego Ostrowskiego). Pospolicie obóz 
rozłożony na placu obchodziłem, zachodząc do wojewody. Tą razą 
przeszedłem wskroś ścieżyną i widziałem po obu stronach żołnierzy 
gotujących sobie jeść i żaden do mnie nie strzelił ani zmierzył. 
Nie zastawszy wojewody, wracałem tąż samą drogą i także niczyjej 
uwagi na siebie nie zwróciłem. Bonawentura Niemojowski chciał mnie 
koniecznie w swych pojazdach rządowych z sobą zabrać wcześniej. 
Nawet tym końcem jeden pojazd dniem później ruszył i w nim 
zakonserwowane było próżne miejsce; zostałem jednak aż do końca z 
żołnierzami. A mówiono mi, że przeciw mnie żołnierze wszyscy są 
pojątrzeni... i że się odgrażają mnie utopić. I to zdarzyło się 
doświadczeniem sprawdzić opacznie. We Włocławku zabawiłem się 
dłużej, z przypadku żeśmy się pogubili i rzeczy niektórych 
pozapominali tak że kilka razy most przebiegałem. Owóż wtedy po 
ostatni raz z ostatnim pułkiem z Włocławka w nocy po wąskim moście 
szedłem. Nie widziałem cywilnego, tylko ja sam był. Wcisnąłem się 
pośrodek żołnierzy i z nimi szedłem. I żadnemu nie przyszło na 
myśl utopić. Głucha była żałość, niekiedy tylko dały się słyszeć 
złorzeczenia na generałów. Takie to awantury..." 
Kolega Lelewela z Izby Poselskiej i z Towarzystwa Patriotycznego 
Walenty Zwierkowski przebył ostatnie dni powstania na koniu i 
zbrojno. Po upadku Warszawy i rozsypce warszawskiej Gwardii 
Narodowej demokratyczny deputowany przekwalifikował się czym 
prędzej na oficera regularnych sił zbrojnych, wstępując w stopniu 
majora do 2. pułku krakusów. Odtąd będzie się go często widywać na 
czele powstańczych lekkokonnych przy wypełnianiu rozmaitych zadań 
specjalnych, powierzanych krakusom jako jednostce wojskowej 
cieszącej się największym zaufaniem rządu i sejmu. 
Działania dogasającej insurekcji ukazane są w diariuszu 
Zwierkowskiego w trzech planach: na linii Modlin - Nowy Dwór toczą 
się rokowania pokojowe między główną kwaterą polską a 
pełnomocnikiem feldmarszałka Paskiewicza generałem Bergiem 
(stronie polskiej chodziło o uzyskanie czterotygodniowego 
zawieszenia broni - M.B.); w Zakroczymiu obradują w permanencji 
Rząd Narodowy i sejm; na poboczach wojny miota się w swych 
bezplanowych i bezużytecznych korowodach korpus generała Ramoriny. 
W rokowaniach z generałem Bergiem główną kwaterę polską 
reprezentuje generał Franciszek Morawski, powstańczy minister 
wojny. W jego wypadku - podobnie jak przedtem w wypadku gen. 
Prądzyńskiego - sprawdza się stare porzekadło, że nie ma złych 
ludzi, bywają tylko złe sytuacje. Sympatyczny generał poeta bardzo 
się naraził tym swoim "parlamentowaniem" kronikarzom i historykom. 
Najżarliwsi przeciwnicy układów - wśród nich także Walenty 
Zwierkowski - oskarżać go będą o brak patriotyzmu i wysługiwanie 
się "fakcji hrabiów" - jego, który jeszcze tak niedawno swymi 
patriotycznymi wierszami doprowadzał do płaczu generała Stasia 
Potockiego, a w swej korespondencji z Koźmianami tak często 
wieszał psy na arystokracji! Ale w rokowaniach z gen. Bergiem 
Morawski występuje przede wszystkim jako rzecznik konserwatywnej i 
ugodowej generalicji powstańczej, musi więc ulec tak samo, jak 
Prądzyński, dyskredytacji w opinii publicznej i jak Prądzyński 
pozywany będzie za swe rozjemstwo przed sąd historii. 
Cywilne władze powstania, pomimo wygnania ich z Modlina, nie 
zrezygnowały z wpływu na dalszy bieg wojny. Stentorowy głos 
prezesa Bonawentury Niemojowskiego przywołuje do opamiętania 
generałów-kapitulantów. Niezłomna wola przetrwania przenika pisane 
w tych dniach orędzia i okólniki. "W tej chwili - cytuje jedną z 
takich odezw rządowych Zwierkowski - zbieramy siły, dobywamy 
ostatniego grosza i ściągamy ostatnie ziarno, ostatni kęs mięsa; 
organizuje się utrudzone i w nieszczęściu wytrwałe wojsko. 
Wszystkie oderwane korpusy pocieszają się nawzajem i łączą. Już 
korpus Jen. Łubieńskiego połączył się z armią główną a korpusy 
Jenerałów Ramorino i Różyckiego odebrały potrzebne rozkazy. 
Podnoszą się zewsząd wołania: >>Do broni, do pomsty<<, staropolski 
śpiew, hasło i pociecha serc cnotliwych od pół wieku, znowu się 
rozlega >>Jeszcze Polska nie zginęła<<... We dwadzieścia kilka 
tysięcy żołnierzy rozpoczęliśmy walkę przeciw olbrzymowi, przed 
którym drżała Europa cała, i blisko roku już ją prowadzimy, a 
jeszcze nie zwątpiliśmy o losie Ojczyzny. Skrobaliśmy ściany domów 
naszych, szukaliśmy gruzów dawnych zamków i grodów oblanych tylą 
krwi przodków, aby ukruszyć kilka garści saletry na zasoby prochu, 
uczyliśmy się dopiero kuć szable, lać działa i świątynie nasze 
obnażyliśmy z dzwonów służbie Bożej poświęconych, kosami 
walczyliśmy z potężnym wrogiem i wydarliśmy mu znaczną część 
broni, którą posiadamy. Odziewaliśmy w zbroje niedorosłe dzieci i 
słabe nawet niewiasty. Na domiar tych wszystkich wysileń i ofiar 
zniszczyliśmy na pniu żniwa nasze i zdeptaliśmy po większej części 
przyszłe nadzieje zbiorów. Daremnie wśród takich trudów i 
przeciwności wołaliśmy pomocy i litości obcych. Dziś więc 
opuszczeni i zostawieni sobie, postanowiliśmy sami walczyć, 
przekonani, że jest na ziemi sprawiedliwość i że żyjemy w Europie 
w wieku cywilizacji i rozsądnej miłości ludzi i ludów. Największą 
podłością u starożytnych było w obywatelu zwątpienie o zbawieniu 
Ojczyzny. Tej zbrodni nie dopuszczą się Polacy w najsmutniejszych 
nawet okolicznościach [...] Naród nasz, pomimo doznanej klęski, 
dopełni wykonanych w obliczu świata przysiąg; jeszcze gotowy jest 
umrzeć i przedłużyć walkę, która zasłania wolność od napadu 
barbarzyństwa i ciemnoty, uniosą Polacy nieskażony honor 
narodowy". 
Powstańczy sejm - oczyszczony po wyjściu z Warszawy z większości 
elementów konserwatywnych - starał się na swych "sesjach 
wyjazdowych" dotrzymywać kroku rządowi. Z dokonań sejmowych w 
Zakroczymiu na podkreślenie zasługuje powzięta 18 września, na 
wniosek Joachima Lelewela, uchwała o nowym orderze polskim. Ten 
"znak zaszczytny pod nazwiskiem Gwiazda Wytrwałości" (gwiazda 
żelazna o pięciu ramionach, z napisem: za wytrwałość, na wstążce 
koloru karmazynowego z brzegami granatowymi) miał być przyznawany 
"każdemu bądź wojskowemu, bądź cywilnemu, który poświęciwszy się 
usłudze krajowej i wspierając czynnie powstanie narodowe wytrwa w 
szlachetnym postępowaniu, aż do stanowczego losów Ojczyzny 
rozstrzygnienia". 
"Gwiazda Wytrwałości" przynosi chlubę romantycznej wyobraźni 
Joachima Lelewela. Ale trzeba też wiedzieć, że za poetyczną nazwą 
kryły się przyziemne potrzeby wojny. Zaszczytne odznaczenie i 
związane z nim korzyści materialne miały zahamować masowe 
podawanie się do dymisji oficerów i narastającą dezercję 
szeregowych. "Sejm - słowa Zwierkowskiego - chciał zachęcaniem do 
wytrwania działać moralnie, podnieść energiją, odwrócić zgubny 
krok, który robić dozwalano lub prawie do niego upoważniano".
W notatkach Zwierkowskiego, podobnie jak w innych źródłach owego 
czasu, na pierwszy plan wysuwa się sprawa korpusu generał 
Ramoriny. Ta przeszło dwudziestotysięczna grupa najlepszych wojsk 
powstańczych, uchylająca się od wykonywania rozkazów naczelnego 
dowództwa, wzywających ją do powrotu, jednocześnie unikająca 
poważniejszych starć zbrojnych ze słabszymi od siebie początkowo 
oddziałami nieprzyjaciela, pozostanie dla historyków 
najtrudniejszą do rozwikłania zagadką powstania listopadowego. 
"Jakie powody skłoniły Ramorinę i jego otoczenie do jaskrawego, w 
dziejach wojennych wprost niesłychanego pogwałcenia dyscypliny - 
biada nad tym dylematem prof. August Sokołowski - dlaczego ten 
cudzoziemiec, a zwłaszcza ci, co nim kierowali, podnieśli po 
upadku Warszawy jawny bunt przeciwko prawowitej władzy? Dlaczego 
Ramorino w odezwie do żołnierzy, wydanej w Siedlcach dnia 9 
września, kłamał świadomie, zapewniając ich, że Małachowski z 
główną armią pójdzie za nimi, dlaczego zaręczał, że kapitulować 
nigdy nie będzie, a od początku działał tak, jakby zamiarem jego 
było dostać się do granicy galicyjskiej? Tego pojąć ani zrozumieć 
niepodobna. Tłumaczenie, że nie chciano się łączyć z armią, bo 
przewidywano, że będzie zmuszona do kapitulacji, nie może mieć 
żadnego znaczenia, jeżeli zważy się, że Ramorino wcześniej wszedł 
do Austrii niż Rybiński do Prus. Zamiar prowadzenia wojny na 
własną rękę był tylko wybiegiem obliczonym na uspokojenie 
wzburzonych umysłów, bo bezcelowa wędrówka korpusu ze stanowiska 
wojskowego nie wytrzymuje krytyki, dowodzi, że Ramorino albo 
żadnych nie posiadał zdolności, albo też o wykonaniu 
przedsięwziętych planów wcale nie myślał. O wiele 
prawdopodobniejsze jest za to przypuszczenie, że tak Ramorino, jak 
i sztab jego obawiali się, aby ich w Modlinie nie pociągnięto do 
odpowiedzialności za niewypełnienie dawnych rozkazów, za 
awanturniczą wyprawę na Terespol, za rozmyślne niemal oddalenie 
się od Warszawy w przededniu szturmu i stanowczej bitwy. Bądź jak 
bądź, nie ulega najmniejszej wątpliwości - konkluduje znakomity 
historyk krakowski - że jak pierwsze nieposłuszeństwo Ramoriny 
pociągnęło za sobą upadek stolicy, tak to powtórne zniweczyło 
wszelkie zakończenia wojny z honorem i z jakąkolwiek dla sprawy 
narodowej jeszcze korzyścią, że przypieczętowało opłakany upadek 
powstania". 
Deputowany major Walenty Zwierkowski z pewnością należał do osób 
stosunkowo najlepiej zorientowanych w sytuacji detaszowanego 
korpusu, jako że właśnie on (wespół z senatorem Narcyzem Olizarem 
i posłem Jakubem Malinowskim) 12 września 1831 r. wydelegowany 
został przez sejm do prezesa Rządu Narodowego dla gruntownego 
zbadania tej sprawy. Ze sprawozdań złożonych później przez 
delegatów i odnotowanych w diariuszu sejmowym widać jednak, że i 
najwyższe władze powstania wiedziały o Ramorinie bardzo niewiele. 
Wiadome było tylko to, że dowódca II korpusu całkowicie sobie 
lekceważył rozkazy naczelnego dowództwa wzywające go do połączenia 
się z armią główną oraz że miał rzekomo jakieś własne plany 
strategiczne, których ujawnić nie chciał, zasłaniając się obawą 
przed wpadnięciem raportów w ręce nieprzyjaciela. Do tych 
wiadomości oficjalnych dochodziły jeszcze oficjalnie nie 
potwierdzone pogłoski, że inicjatywę polityczno-strategiczną w II 
korpusie przejęła "fakcja hrabiów", mająca na swym czele szefa 
sztabu korpusu, pułkownika Władysława Zamoyskiego - i że fakcja ta 
zmierza do ogłoszenia królem, albo przynajmniej prezesem rządu, 
przebywającego przy sztabie korpusu ks. Adama Czartoryskiego, aby 
całkowicie uniezależnić się w ten sposób od prawowitego Rządu 
Narodowego. Istniały ponoć jakieś "znoszenia się" w tej sprawie 
między trzema arystokratycznymi szwagrami: Władysławem Zamoyskim i 
Tytusem Działyńskim ze strony korpusu a przebywającym w głównej 
kwaterze adiutantem naczelnego wodza Leonem Sapiehą. 
Brak wyraźnych wiadomości o dużym korpusie powstańczym buszującym 
w sobie tylko wiadomych celach po południowo-wschodniej Polsce 
niepokoił także Paskiewicza. Feldmarszałek starał się zyskać czas 
potrzebny do otoczenia Ramoriny odpowiednio silnym pierścieniem 
wojsk cesarskich. Polecił tedy generałowi Bergowi przeciągać jak 
najdłużej pertraktacje rozejmowe, prowadzone z generałem Morawskim 
w Nowym Dworze. Świadomy intencji przełożonego Berg przez przeszło 
tydzień odgrywał przed Morawskim komedię fałszywej uprzejmości i 
dobrej woli. Sielanka skończyła się nagle 18 września, późnym 
popołudniem, kiedy pojawił się w Nowym Dworze adiutant 
Paskiewicza, płk Dymitr Buturlin i - wywoławszy generała Berga z 
konferencji rozejmowej - odbył z nim "dłuższą rozmowę na stronie". 
Po tej rozmowie zachowanie parlamentariusza rosyjskiego zupełnie 
się zmieniło. Berg oświadczył, że wezwany przez feldmarszałka - 
musi natychmiast wyjechać do Warszawy, w związku z czym przerywa 
pertraktacje na czas nieokreślony. 
"Powróciwszy Jen. Morawski do Modlina - brzmi zapis Zwierkowskiego 
- zdaje raport Wodzowi i pierwszy raz w sztabie oburzono się na 
widoczną chęć łudzenia nas układami, na umyślną przewłokę, na 
zakrywanie utajonych zamiarów, aby coraz nowymi kwestiami niweczyć 
wszystko, o co się ułożono, co prawie za niewzruszone uważano. 
Postanowiono ruch zrobić - nieprzyjacielowi zaimponować - i albo 
rozpocząć kroki nieprzyjacielskie na nowo, albo zmusić go do 
zawarcia stanowczo umowy. Była to chwalebna determinacja... - 
nieszczęściem inaczej się stało!" 
I dalej: 
"Jen. Dembiński z korpusikiem partyzantów już był przeznaczony do 
przejścia Wisły pod Płockiem dla udania się w Krakowskie. 
Mniemano, że korpusy Ramoriny i Różyckiego już się połączyły, 
mniemano, że ruch naszej armii, którego się spodziewano, zatrwoży 
nieprzyjaciela. Nakazano więc gotowość do wymarszu i domyślano się 
w armii naszej, że się udamy za Jen. Dembińskim. Polecono wyprawę 
galarów niby z rannymi do Płocka i o tym zawiadomiono 
nieprzyjaciela, aby nie strzelał, gdy się nasze statki zbliżać 
będą zmuszone do lewego brzegu Wisły. Realnie zaś pułk piechoty 
miał na te statki wsiąść, żołnierze mieli grać rolę chorych, a 
przybywszy naprzeciw Płocka, opanować stosowny punkt lewego brzegu 
Wisły, zasłaniać budowę mostu, po którym oddziały wojsk naszych do 
Płocka udające się przejść miały za Wisłę... Dwie były drogi dla 
naszej armii: udanie się na lewy brzeg Wisły za korpusikiem Jen. 
Dembińskiego, albo uderzenie na prawym brzegu na korpus Krejtza, 
zwiodłszy ruchem korpusiku Jen. Dembińskiego nieprzyjaciela i 
zwróciwszy całą jego uwagę na lewy brzeg Wisły. Lecz rady 
sztabowe, jak się pokazało, zniweczyły zamiary działania 
zaczepnego, rokującego zwycięstwo". 
Powodem odwołania w ostatniej chwili zamierzonej operacji było 
dotarcie do Modlina tej samej piorunującej wieści, którą adiutant 
Buturlin przekazał był w Nowym Dworze generałowi Bergowi: 17 
września 1831 r. korpus generała Ramoriny, naciskany coraz mocniej 
przez nieprzyjaciela, wszedł do Galicji i poddał się Austriakom. 
Zarzucenie przez główną kwaterę planów ofensywnych wywołało 
potężne niezadowolenie - zwłaszcza w dołach żołnierskich i w 
stronnictwie ruchu. "Pokazało się nieukontentowanie w obozach i 
twierdzy - wspomina Zwierkowski. - Patryoci tak nieczynność jako 
też parlamentowanie i oddawanie miejsc obronnych nieprzyjacielowi 
uważali za zgubne. Cywilni i wojskowi zaczęli szemrać, trwogą 
przerażony sztab - dawna mara (15 sierpnia - M.B.) niepokoi 
starszyznę wojskową, która wszystko przypisuje klubistom. 
Polecenia wydane chwytania osób podejrzanych. Dla bezpieczeństwa 
Wodza straż jego powiększona batalionem weteranów czynnych [...] 
Duch to narodowy i głosy ludzi nieugiętych przerażały działających 
nie tak, jak należało; duch to narodowy oburzał się na samo 
domyślanie się najgorszych następstw z umów. Zadrżeli ci, co wodza 
od zaczepnego działania odwieść postanowili. Siła bagneta 
przycisnęła chwilowo oburzenie, ale ślad nie zmazany zostaje, że 
już w Modlinie wystawieni byli na niebezpieczeństwo; nie 
korzystali oni z tej przestrogi dowodzącej niechęci układania się 
- nieszczęściem zło przemogło!" 
Przerażona Główna Kwatera polska postanawia za wszelką cenę 
powrócić do zerwanych układów. Ponieważ feldmarszałek Paskiewicz 
uważa za główną przeszkodę w rokowaniach to, że polscy 
parlamentariusze reprezentują tylko armię, a nie mają mandatu 
zwierzchniej władzy cywilnej - polski naczelny wódz gen. Rybiński 
zamierza ten szkopuł usunąć. 
"Zdaje mi się 19 września - wspomni później prezes Rządu 
Narodowego Bonawentura Niemojowski - Wódz Naczelny, zaprosiwszy 
mnie do Modlina, w kwaterze Jenerała Ledóchowskiego (Ignacego - 
komendanta twierdzy - M.B.) oświadczył mi, iż jestem przeszkodą 
jedyną układów i proponował mi, abym władzę moją złożył w jego 
ręce. - Działo się to właśnie w tej chwili, gdy Jenerał Dembiński 
dostał był rozkaz ruszenia ku Płockowi i Marszałek (Władysław 
Ostrowski) za porozumieniem się z nim zamierzył wraz z członkami 
Sejmu, pod zasłoną tej komendy, przeprawić się przez Wisłę, lecz 
jeszcze znajdował się w Zakroczymie. Na powyżej wymienioną 
propozycję Wodza Naczelnego oświadczyłem: >>iż mam władzę oddaną, 
abym ją wykonywał, nie abym ją na innych zlewał; że tego nie 
uczynię, chyba przemocy ulegnę lub też gdy mnie Sejm odwoła - o co 
się do Marszałka udać radziłem. Czyli Wódz Naczelny miał jakie 
później z Marszałkiem względem połączenia władzy narady? O tym nie 
wiem<<". 
W rezultacie: Rząd Narodowy, oddawszy się w opiekę korpusowi 
generała Umińskiego, wyruszył w ślad za korpusikiem gen. 
Dembińskiego i sejmem do Płocka. "Wódz Naczelny - słowa 
Zwierkowskiego - widząc w tym zdarzeniu większą łatwość dojścia do 
ratyfikacji armistycyum, umocował Jła Morawskiego do zawiadomienia 
o tym Jła Berg i do żądania od niego widzenia się". 
"Szwoleżer złej konduity" przytacza w swoich notatkach pełny tekst 
korespondencji, która nastąpiła później między generałami 
Morawskim i Bergiem. Widać z tych listów, jak gruntownie odmieniło 
sytuację zejście ze sceny korpusu Ramoriny. 
"Do J.W. Jenerał-Majora Berg. - dnia 19 września 1831 r. 
Panie Jenerale! Uważam za moją powinność donieść JW. Panu, że od 
chwili, gdy miałem honor do niego pisać - władze Sejmu i Rządu 
ustały i że nie exystuje żadna inna zwierzchność, tylko ta, która 
spoczywa w ręku Naczelnego Wodza - Spodziewam się, że ta 
okoliczność zrządzi większą łatwość we wszelkiej negocyacyi, 
której by było celem wstrzymanie krwi rozlewu i pacyfikacyja dwóch 
narodów, i jest jednym z tych powodów, że pragnę widzenia się, 
którego pozwalam sobie żądać od JW. Pana przez adiutanta 
przywożącego moją ostatnią expedycyą - (podpisano) Morawski Jen. 
Brdy". 
Zwierkowski opatruje list Morawskiego kwaśnym komentarzem: 
"Zapewnienie to tak stanowcze, nosi cechę zapewnienia podobnego 
jakie dawał niegdyś Jen. Prądzyński nieprzyjacielowi - Władza 
Sejmu nie ustała, Sejm nie zlał na osobę Wodza attrybucyj 
służących Prezesowi Rządu, nie odstąpił tych, które w swym ręku 
trzymał [...] Czyn więc spełniony śmiało nazwać mogę zbrodnią 
prowadzącą do układów, hańbę tylko narodowi i walecznej armii 
przynieść mogących". 
Po czym odpowiedź gen. Berga: 
"Do Jenerała Morawskiego 20 września 1831 z Warszawy. 
Panie Jenerale - Odebrałem w nocy list, któryś J.W. Pan pisał do 
mnie pod datą 19 września i miałem honor przedstawić go Panu 
Marszałkowi naczelnemu dowódcy - Ale jeszcze mnie nie upoważnił do 
przyjęcia proponowanego przez Pana widzenia, gdyż już wiele czasu 
upłynęło na nieużytecznych rozmowach - Marszałek odebrał urzędowy 
raport, który go oświeca, że korpus armii polskiej dowodzony przez 
Ramorino, zostawszy pobity przez połączone wojska Jenerałów Roth, 
Rosen i Kraszewskiego, zaczął odwrót zupełny, w ciągu którego 
zmuszony został do kilku niepomyślnych spotkań się, a na końcu z 
pozostałą siłą około 10 000 ludzi wynoszącą z bronią i bagażami 
schronił się do Galicyi, nie mogąc ani jednego człowieka 
przerzucić na prawy brzeg Wisły - Wojska Austryackie zgromadzają 
się dla rozbrojenia tego korpusu. Tymczasem 32 000 wojsk 
Cesarskich stoi o wystrzał działowy na obserwacji granicy. Ten 
ważny wypadek powinien zapewnić spokojność południowj Polski. - 
Przyim itd. (podpisano): Jenerał Fr. de Berg". 
I kolejny list gen. Morawskiego: 
"Nowy Dwór 20 września 1831. List pod datą 20 września, który 
miałem honor odebrać od J.W. Pana, stawia mnie w wątpliwości, czy 
on zamyka w sobie odpowiedzi na... moje expedycye, które miałem 
honor przesłać w ciągu dnia wczorajszego. Pochlebiam sobie, że 
J.W. Pan ujrzałeś w ostatniej mojej korespondencyi, że wódz 
naczelny ... (jest) ... wolny od wszystkich mogących nastąpić 
kolizyi; umowy które by mogły mieć miejsce, powinnyby nas 
doprowadzić do stanowczego rezultatu i dowieść przynajmniej naszej 
wiary w znoszeniach się, któreśmy rozpoczęli celem zaprzestania 
kroków nieprzyjacielskich pomiędzy dwoma narodami. Armija nie 
wymaga nic dla siebie i nie mając nic na sercu, jak tylko 
najdroższą sprawę ojczyzny, gotowa jest do wszystkiego co by było 
zgodnem z honorem narodowym, a jak dowodzą detale, które J. W. Pan 
raczyłeś mi zakomunikować o korpusie Jen. Ramorino, wkroczy raczej 
na ziemię obcą, uciekając się pod prawa narodów, niżeli się poważy 
podpisać cokolwiek bądź, co by mogło ubliżać honorowi narodowemu, 
którego jest strażniczką - nasze postępowanie od dnia 8 b.m. jest 
rękojmią naszej dobrej wiary. Nie zaczniemy walki nierównej, jak 
tylko z ubolewaniem, wiedząc, że nie zawsze liczba stanowi o losie 
kampanii. Obrażony honor narodowy i rozpacz mogą nam podać w ręce 
nową broń - Naczelny Wódz nie chcąc na siebie brać 
odpowiedzialności za krew przelaną i nieszczęścia, które na nowo 
mogą kraj obarczyć upoważnił mnie do dowiedzenia się o 
ostatecznych J.W. Feld Marszałka Paszkiewicza Erywańskiego 
intencjach. Przyim itd. (podpisano) Jen. Morawski". 
"Musiał już wódz polski odebrać doniesienie o wyparciu do Gallicyi 
Ramoriny - odnotowuje Zwierkowski pod datą 21 września - ale 
czekał jeszcze rezultatu tak usilnie błaganego widzenia się Jen. 
Berg z Jen. Morawskim. Tymczasem odbywała marsz główna Armija ku 
Płockowi, znaczna jej część nocowała w okolicy Wyszogrodu - w 
Płocku pułk 3. strzelców pieszych i pułk 9. piechoty liniowej 
zajęły i prawy, i lewy brzeg Wisły pod Płockiem. Jen. Dembiński ze 
swym oddziałem jazdy i strzelców przybył do Płocka. - Inżyniery i 
sapery budowali most. - Tegoż dnia Jen. Berg doniósł Jen. 
Morawskiemu, że przybywa do Modlina (chyba do Nowego Dworu? - 
M.B.) upoważniony do komunikowania ostatecznych warunków, pod 
którymi umowa zawarta by być mogła. Jenerał Morawski udał się do 
Nowego Dworu, gdzie Jen. Berg podał warunki: 1. Zupełne poddanie 
się królowi konstytucyjnemu, 2. Wysłanie deputacyi do Cesarza i 
Króla, 3. Pozostanie na dyslokacyi z bronią i bagażami w W-t wie 
Płockiem, 4. Niezwłoczne oddanie Modlina. Obok tego - dodaje 
Zwierkowski - oświadczał Jen. Berg w imieniu F.M. Paszkiewicza, że 
każdy Jenerał i dowódca korpusu, który by chciał przechodzić Wisłę 
i rozpoczynać kroki nieprzyjacielskie poza terrytoryum W-twa 
Płockiego, wyjęty zostanie spod prawa. - Był to rozkaz złożenia 
broni, ukończenia walki, poddania się Mikołajowi, połączony z 
zastraszeniem, i dowodzi, że nawet ruch nasz do Płocka był 
wiadomy. - Jen. Morawski w nocy wraca do Modlina w celu udania się 
stamtąd pod Płock i rozmówienia z Wodzem Naczelnym, który był w 
marszu". 
Generał Rybiński odebrał raport generała Morawskiego pod wieczór 
22 września. W wyniku nowych wiadomości z marszowej kwatery 
głównej w Słupnie, wyszedł rozkaz zatrzymania ruchu wojsk. 
"Przez całą noc 22 na 23 - świadczy Zwierkowski - zamiast 
przechodzić jak najspieszniej na lewy brzeg Wisły, jak się 
spodziewano, czego potrzeba wymagała, co nawet w Modlinie prawie 
było zdecydowane, wojsko spoczywało w obozie. Tylko oddział 
Dembińskiego posunął się do Gombina i czaty kozackie spędzał, 
postrach roznosił, kuryerów chwytał... niespokojności nabawił 
Moskali w Warszawie koczujących. Feld Marszałek Paszkiewicz 
polecił najśpieszniej Pahlenowi od Kursunia naprzeciw Modlina 
stojącemu, a Knoryngowi od Kalisza idącemu maszerować naprzeciw 
nas i drogę w Krakowskie przecinać. Siły zastępować nam mające 
(drogę) były szczuplejsze od naszych, zwycięstwo przez wojsko 
polskie niezawodnie odniesione być mogło, duch żołnierza osłabiony 
przez dowódców byłby dawnej tęgości, ale przybycie Jła 
Morawskiego, a wskutek relacji jego zwołanie rady i wstrzymanie 
przebywania Wisły w nocy 22 na 23 sparaliżowało najpiękniejsze 
nadzieje; dało czas koncentrowania się nieprzyjacielowi". 
W radzie wojennej, zwołanej do Słupna na dzień 23 września o 
godzinie 7 z rana, uczestniczyło czterdziestu generałów, kilku 
dowódców pułków oraz prezes Rządu Narodowego Bonawentura 
Niemojowski, który wprawdzie na radę zaproszony nie był, ale z 
urzędu miał prawo w niej uczestniczyć. Zebranym "podane zostało 
przez wodza naczelnego zapytanie, czyli przejście Wisły i dalsze 
przedłużanie walki rokuje korzystne rezultaty? Po długich 
rozprawach, w których znudzeni wojną Jenerałowie i pułkownicy 
nędzny stan wojska, zły duch żołnierza i ostrość pory roku 
przesadzonymi malowali kolorami, już naprzód można było 
przewidzieć skutek głosowania - pomimo silnej opozycji sześciu, 
którzy o naszej sprawie nie zwątpili, większością trzydziestu 
czterech głosów koniec rewolucji zdecydowany został". 
Zwierkowski w radzie wojennej w Słupnie nie uczestniczył, ale 
wiadomości o niej miał z pierwszej ręki - od swego bezpośredniego 
przełożonego w wojsku. "Pułkownik Lewiński, dowódca pułku 2-go 
krakusów, w którym podówczas jako major zostawałem - notuje pan 
Walenty pod datą 23 września - gdy z rady ze Słupna powrócił pełen 
uniesienia i gniewu na wodza i dowódców piechoty, których 
oszukanymi, egoistami lub złymi Polakami nazywał, rzekł do mnie" 
>>Nie spodziewałem się, aby taka większość była za złym i zgubnym 
projektem, ale to przywódcy piechoty, którym się bić nie chce*, (* 
Nastroje w piechocie były gorsze niż w kawalerii z przyczyn 
materialnych. Żołnierz piechoty, pochodzący w znacznej części z 
nowego naboru, nie zaprawiony do trudów wojaczki, trzęsący się z 
zimna w swoim letnim mundurze, kaleczący sobie nogi w bezcelowych 
marszach, kontrmarszach, odbywanych w dziurawych butach lub w 
ogóle bez butów - łatwiej ulegał nastrojom defetystycznym i parł 
do najszybszego zakończenia wojny.) wyłącznie prawie radę 
składali, stanowili decyzyą, a do nich się i nasi Jenerałowie od 
kawalleryi, obydwa Skarżyńscy, Wąsowicz, Jagmin, Mller i inni 
podobni przyłączyli. Było nas może więcej czterdziestu, a piąta 
czy szósta część była za biciem się, czyli przechodzeniem Wisły, 
bo to jedno znaczyć miało; starzy, jak Małachowski, Wojczyński 
najlepiej się odzywali, ale i ich, i Prezesa Rządu, który się 
mocno trzymał, zagłuszyli sztabowce i piechury. Osobliwy sposób 
wotowania wynaleźli, żeby każdy na świstku napisał swe zdanie, to 
było dogodne dla ludzi, co się zakryć chcieli, chociaż po ich 
gadaninie można było przewidzieć, jak kto myśli. Panowie sztabowi 
zbierali kartki, ja nic nie pisałem, tylkom powiedział: bić się, i 
to jak najprędzej. Po obliczeniu podobno sześć czy osiem tylko 
głosów było, żeby się bić, a trzydzieści kilka nie (za dalszym 
prowadzeniem wojny wypowiedzieli się generałowie: Małachowski, 
Umiński, Bem, Pac, Węgierski oraz dwaj dowódcy pułków: ppłk 
Mikołaj Kamiński i płk Lewiński - M.B.). Potem mówiono, aby 
delegację wysłać do Petersburga, gdyśmy oburzeni wychodzili, 
przeto żadnej opozycji nie było. Zdawało mi się (nadal słowa płk. 
Lewińskiego - M.B.), że już wszystko wprzód w sztabie było 
ukartowane, bo nawet mówiono, że do delegacji potrzeba tych 
Jenerałów powołać, którzy byli Jenerałami mianowanymi przed 
rewolucją, jak: Morawski, Milberg i Dziekoński - a Wódz rzekł: ja 
się zastosuję do większości. Wszystkiego złego sprawcą (byli) 
Morawski i sztab... oni to w wielu i dobrych wmówili, że się bić 
nie można. Prezes się odgrażał, wyjeżdżając dał się słyszeć, że 
tak być nie może, że złemu starać się będzie zaradzić...<< 
Po krótkiej rozmowie - kończy swą relację Zwierkowski - rzekł do 
mnie dowódca pułku : >>Oto pokażemy, że bić się można, idźmy za 
Dembińskim za Wisłę, ręczę, że cała kawaleria pójdzie za nami, 
może i artylleria, a nawet i piechoty część, bo wiem, że żołnierz 
dobry, tylko dowódcy źli<<. - Nie tylko dzieląc, ale popierając to 
zdanie, dowódca kazał konie siodłać. - Dano znać, że w Płocku Sejm 
się zbiera i wtenczas dowódca rzekł do mnie: >>Jedź na Sejm, 
kolego, ale trzymajcie się ostro, aby się bić, tymczasem ja do 
innych pułków pójdę, aby się porozumieć<<". 
Pojechał tedy major, deputowany na sejm do Płocka, aby wesprzeć 
swoim głosem jeszcze jedną próbę uratowania niepodległości. 
Jakiż to obraz przejmujący ta ostatnia sesja powstańczego sejmu! 
Że też nie odmalował tego żaden z dziewiętnastowiecznych malarzy 
historycznych! Czterdziestu kilku senatorów, posłów i deputowanych 
skupionych w nawie płockiego kościoła. Umordowani dwutygodniową 
tułaczką, brudni, nie ogoleni - niektórzy z pewnością głodni. 
Wielki pan Antoni Ostrowski obok demokraty Joachima Lelewela, 
społeczny radykał Jan Olrych Szaniecki obok "arcykonserwatysty" 
Aleksandra Wielopolskiego. Ostatnia reprezentacja walczącej 
Rzeczypospolitej! 
Obrady zagaił prezydujący w senacie wojewoda Antoni Ostrowski: 
"Im sprawa Ojczyzny naszej większym niebezpieczeństwem zagrożona - 
powiedział - tym więcej interesującym jest widzieć was nie 
opuszczających steru, kiedy taż Ojczyzna nasza jest tak cierpiąca. 
Idziemy za nitką wypadków szybko po sobie następujących; wszyscy 
dzielimy to zdanie, iż jak najspieszniej radzić nam trzeba nad 
tym, co jest naglejsze. Z tego, co nam dotąd jest wiadome, 
dorozumiewać się możemy, iż uczynione tu będą ważne wnioski, które 
starajmy się roztrząsać z całą ścisłością i sumiennością, aby 
czasu zbyt drogiego nie marnować..." 
Potem minister spraw zagranicznych w Rządzie Narodowym Teodor 
Morawski odczytał "przedstawienie" obecnego na sesji prezesa 
Bonawentury Niemojowskiego: 
"...wiadome są Izbom połączonym kroki przez Wodza Naczelnego 
przedsięwzięte celem wyjednania zawieszenia broni i połączenia się 
głównej armii z oddziałami w innych województwach pozostałymi. 
Zerwanie tych układów powodowało do ruchu ku Płockowi, lecz gdy 
przejście Wisły miało być uskutecznione, przybycie jenerała 
Morawskiego z ostatecznym oświadczeniem jenerała rosyjskiego w 
imieniu feldmarszałka Paszkiewicza, iż nie będzie w żadne wchodził 
układy, tylko bezwarunkowej żąda submisyi, na Radzie Wojennej 
objawione, miało ten skutek, iż gdy poddana została do głosowania 
kwestia, czyli przejście Wisły może pomyślne dla kraju rokować 
skutki, trzydzieści cztery głosy oświadczyły, że nie może, a 
sześć, że może. Gdy tym sposobem w położeniu obecnym wojska Prezes 
Rządu Narodowego widzi je na niechybną wystawione zgubę i nie ma 
sposobów ratowania honoru wojska, jak przez złożenie urzędu i 
oddanie na powrót w ręce Sejmu władzy, która się staje 
bezskuteczną, upraszam przeto - słowa Niemojowskiego - o 
uwolnienie mnie od obowiązków Prezesa Rządu Narodowego, aby Sejm 
mógł bezpośrednio obmyślić środki ratowania, jeżeli nie sprawy, to 
przynajmniej honoru narodowego". 
Rezygnacja Bonawentury Niemojowskiego wywołała ogólną konsternację 
i niezadowolenie. Nie licząc się z powagą kościelnego wnętrza, 
reprezentanci narodu burzliwie wyrażali swoje protesty. Krzyczano 
o niewdzięczności i o prywacie. Rzecz wyjaśnił dopiero marszałek 
Izby Poselskiej, Władysław Ostrowski. 
"Prezes Rządu Narodowego nie może być przez nas o niewdzięczność 
obwiniony - powiedział marszałek. - Nie dlatego bowiem składa nam 
dymisję swoją, aby się w tak krytycznym, jak dziś, położeniu od 
obowiązków Prezesa chciał uwolnić, ale dlatego, iż ponieważ 
nominacja Naczelnego Wodza od niego zależy, władzę zaś Rządu widzi 
być zachwianą; gdy nadto przekonany jest, iż ktokolwiek 
zanominowałby w tej chwili, nominacja jego nie pociągnęłaby tego 
zaufania, jakie mieć będzie nominacja wychodząca od Sejmu; oto są 
przyczyny, dlaczego odwołuje się w tej chwili do Sejmu. Prezes 
Rządu uważał nadto, iż byłoby daleko pożyteczniej, aby władze dziś 
rozdzielone w jedną skoncentrowane być mogły, aby Naczelny Wódz 
był razem i Prezesem Rządu Narodowego, co zdaniem dzisiejszego 
Prezesa Rządu znacznie dopomagałoby spieszniejszemu wykonaniu 
wszystkich ruchów wojska i jego zaopatrzenia pod każdym względem 
potrzebie. Te były powody, dla których Prezes Rządu Narodowego 
złożył dymisję swoją; podług tego sądząc, nie należy go o 
niewdzięczność obwiniać, ale owszem, oddać hołd jego patryotyzmowi 
i czystości zamiarów". 
Sejm uznał słuszność argumentów marszałka Ostrowskiego i dymisję 
Niemojowskiego przyjął. Potem zajęto się głównym punktem porządku 
dziennego: wyborem nowego wodza naczelnego, który - zgodnie z 
sugestią Niemojowskiego - miał być równocześnie prezesem Rządu 
Narodowego. Wodzem naczelnym absolutną większością głosów wybrany 
został generał dywizji Jan Nepomucen Umiński. (Wynik wyborów był 
następujący: Umiński głosów - 22, Bem - 9, Dembiński - 4). Nowy 
wódz pokrzyżował jednak zamiary sejmu, gdyż przyjmując dowództwo 
armii, odżegnał się stanowczo od przyjęcia władzy cywilnej. 
"Ostatnia chwila życia mojego nie może być hojniej wynagrodzona - 
mówił wzruszony - jak kiedy te uczucia czyste, które od samej 
młodości w piersi mej żywiłem, tę religię, że będę zawsze prawym 
Polakiem, Ojczyźnie mojej poświęcić mogę. Odbieram dowództwo nad 
wojskiem i tam go poprowadzę, gdzie mi go sława poprowadzić każe. 
Przyszłość wypadków w ręku Boga spoczywa, lecz odbierzcie 
rękojmię, że zrobię to, co możność człowieka zrobić każe, i 
uchowam honor wojska i człowieka. Co do cywilnej władzy, tej 
przyjąć nie mogę. Pierwszym będę, który będzie popierał i szanował 
rozkazy. Jestem Polak i przyszedłem Polsce służyć pod Rządem: na 
to nie pozwolę, byśmy się przemienić mieli w hordę Lisowczyków. To 
jest moja religia i tę całą siłą popierać będę, na to przysięgam i 
proszę, aby Rząd cywilny przy kim innym pozostał. Wiem, 
kogokolwiek Izby wybiorą na to dostojeństwo, będę umiał go uważać, 
siebie wyżej nie widząc tylko zawsze jako sługę Narodu". 
W diariuszu sejmowym dochował się piękny dialog między nowym 
hetmanem a marszałkiem Izby Poselskiej Władysławem Ostrowskim. 
"Marszałek: Naczelny Wodzu! Nie wywiązuj się tylko do połowy 
Ojczyźnie z tego, coś jej winien. Do połowy, mówię, bo samemu 
tylko wojsku chcesz przewodniczyć. Decyzya Sejmu już zapadła, Sejm 
wyrzekł, iż wszystkie władze w jednej osobie skoncentrowane być 
mają, iż Naczelny Wódz ma być razem Prezesem Rządu. Będziesz miał 
prawo wybrać Ministrów, bo uchwała, która służyła dotychczasowemu 
Prezesowi Rządu, służyć i tobie nadal będzie. Będziesz się mógł 
zatem otoczyć członkami podług swojego przekonania. Taka jest wola 
Izb i spodziewam się po twoim patryotyzmie i obywatelstwie, że się 
poddasz woli Sejmu. 
Generał Umiński: Szanowny Marszałku, do serca twego przemawiam. 
Czy mógłbym przyjąć obowiązki, którym bym nie mógł odpowiedzieć? W 
mojem przekonaniu oddzielną być powinna władza Rządu od władzy 
Naczelnego Wodza: Naczelny Wódz winien być uległy Rządowi. Takie 
jest moje przekonanie i nie przyjmę żadnego obowiązku, jeżeli nie 
mam Rządowi ulegać". 
Po tej wypowiedzi - jak odnotowano w diariuszu sejmowym - "dał się 
słyszeć w sali obrad odgłos: Niech żyje Naczelny Wódz Umiński! - i 
z sali posiedzenia na rękach przez Reprezentantów wyniesiony 
został". 
Różnica zdań między Bonawenturą Niemojowskim a generałem Umińskim 
znalazła wyraz w dwóch kolejnych uchwałach sejmu. Pierwsza - 
powzięta przed przemówieniem Umińskiego - miała brzmienie 
następujące: 
"Izba Senatorska i Izba Poselska na przedstawienie Prezesa Rządu 
Narodowego w Radzie Ministrów, bacząc na grożące sprawie 
publicznej niebezpieczeństwo, uchwaliły i uchwalają, co następuję: 
Art. 1. Bonawentura Niemojowski zostaje od obowiązków Prezesa 
Rządu Narodowego uwolniony. 
Art. 2. Władza Prezesowi Rządu Narodowego uchwałą z d. 17 sierpnia 
r.b. nadana, zlewa się na Wodza Naczelnego siły zbrojnej, który 
oraz używać będzie atrybucyi, jakie uchwałą z d. 24 stycznia r.b. 
oznaczone zostały. 
Art. 3. Wodzem Naczelnym siły zbrojnej narodowej mianuje się 
(Jenerał dywizyi) Jan Nepomucen Umiński, większością głosów Izb 
połączonych wybrany. 
Art. 4. Macieja Rybińskiego, jenerała dywizyi, dotychczasowego 
(Naczelnego) Wodza siły zbrojnej narodowej odwołują Izby połączone 
mocą niniejszej uchwały. 
Art. 5. Uchwała niniejsza ma moc obowiązującą dopóty, dopóki 
inaczej Sejm nie postanowi. Wykonanie jej poleca się Wodzowi 
Naczelnemu siły zbrojnej narodowej". 
I uchwała druga - powzięta w godzinę później, po wymówieniu się 
Umińskiego: 
"Izba Senatorska i Izba Poselska, zważywszy, iż jenerał Umiński, 
Wódz Naczelny siły zbrojnej narodowej, wzbrania się połączeniu 
władzy cywilnej i wojskowej w jednej osobie, postanowiły i 
stanowią, co następuje: 
Art. 1. Władza Prezesa Rządu uchwałą z daty 17 sierpnia r.b. 
oznaczona a z mocy art. 4 uchwały dzisiejszej z władzą Naczelnego 
Wodza połączona, przestaje być atrybucyą tego Wodza Naczelnego i 
będzie znowu tak, jak była, oddzielną, stosownie do praw 
dotychczasowych. 
Art. 2. Władzę Prezesa Rządu sprawować będzie JW. Bonawentura 
Niemojowski, poseł Wartski, jednomyślnością na tę dostojność 
powtórnie powołany. 
Art. 3. Wykonanie niniejszej uchwały poleca się Rządowi 
Narodowemu". 
Następnie sejm wyłonił ze swego grona trójosobową delegację dla 
doręczenia dymisji generałowi Rybińskiemu i oficjalnej nominacji - 
generałowi Umińskiemu. Na delegatów wybrano: posła wilejskiego 
Władysława Platera, posła przasnyskiego Wincentego Chełmickiego 
oraz deputowanego warszawskiego Walentego Zwierkowskiego. Tym 
sposobem znalazł się pan Walenty w samym centrum osobliwych 
wydarzeń, które rozegrać się miały w ciągu paru najbliższych 
godzin. 
W drodze do głównej kwatery w Słupnie delegacja sejmowa spotkała 
generała Umińskiego, który poinformował ją o swoich czynnościach i 
dokonaniach od chwili opuszczenia nawy płockiego kościoła. Nowy 
wódz naczelny zdążył już był objechać kilkanaście pułków, ale 
wyniósł z tej "objażdżki" wrażenia niewesołe. Żołnierze i 
podoficerowie przyjmowali go na ogół dobrze, jako tego, który na 
porannej radzie generałów oświadczył się najmocniej za dalszą 
walką. Ale starsi oficerowie zdawali się wyraźnie sabotować 
nominację sejmową. W dywizji gen. Kazimierza Skarżyńskiego dowódca 
jednej z brygad generał Stanisław Dunin-Wąsowicz - dawny towarzysz 
broni Zwierkowskiego z pułku szwoleżerów - wykrzyknął nowemu 
hetmanowi prosto w twarz: "Niech żyje naczelny wódz Rybiński!" W 
innej z wizytowanych jednostek stosunek oficerów do elekta sejmu 
był tak nieprzychylny, iż Umiński był zmuszony oświadczyć, że 
"jeżeli który z oficerów pójść za nim nie zechce, to podoficerów 
przed front powoła". Należy przypuszczać, że ta wysoce 
niepolityczna pogróżka rozniosła się migiem po innych pułkach nie 
przysparzając nowemu hetmanowi sympatii u reszty korpusu 
oficerskiego. 
Po doręczeniu nominacji generałowi Umińskiemu, delegaci udali się 
do głównej kwatery wodza destytuowanego. "Jenerał Rybiński - brzmi 
sprawozdanie Zwierkowskiego - odczytawszy uchwałę, oświadcza po 
dwakroć: akceptuję, akceptuję dymissyą, lecz panowie przekonacie 
się sami, jaka opinia w sztabie, jakie zdanie J-łów i dowódców, 
których wielu tu przybyło, dowiedziawszy się o tym, co miało 
miejsce w Płocku..." 
Wysłannicy sejmu posłuchali rady zdymisjonowanego wodza i zabrali 
się do badania nastrojów obecnej w Głównej Kwaterze starszyzny 
wojskowej. "Było w drugiej izbie pełno oficerów wyższej rangi, z 
którymi delegowani wdali się w rozmowę" - referuje "szwoleżer złej 
konduity". Wynik sondażu przygnębił delegatów: "prawie powszechny 
głos dowódców usłyszeli, że burzyciele spokojności wykrzyknęli 
wodzem J-ła Umińskiego, którego rozkazów słuchać nie myślą". 
Daremnie delegaci tłumaczyli, że wybór gen. Umińskiego był aktem 
jak najbardziej legalnym, podjętym przez większość połączonych izb 
sejmowych. Daremnie powoływali się na posłuszne przyjęcie dymisji 
przez gen. Rybińskiego. Dowódcy nie dali się przekonać: 
"Twierdzili, że nie pójdą pod komende J-ła Umińskiego i nie uznają 
innego wodza, tylko J-ła Rybińskiego, który przez wojsko był w 
Modlinie wybrany. Różnego rodzaju odgrażania się następowały*, (* 
Nie cofano się także przed insynuacjami osobistymi. M.in. mówiono, 
że Umiński, jako karciarz namiętny, gotów kasę zabrać i uciec.) a 
nade wszystko, że Sejm chyba chce wojny domowej, chce, aby się 
Polacy między sobą bili albo żeby krwawe sceny nastąpiły". 
Z tymi smutnymi wiadomościami powrócili delegaci do Płocka. Ale 
ubiegł ich tam generał Umiński, który otrzymawszy od swoich 
adiutantów dalsze meldunki o nieprzychylnych mu nastrojach w armii 
- postanowił z buławy hetmańskiej zrezygnować. "Udał się do 
Prezesa Rządu Narodowego - informuje zmartwiony Zwierkowski - 
oświadczył, że widząc wielkie rozdwojenie w armii, szczególniej 
przez wyższych wojskowych poduszczane, widząc, że to krwawe sceny 
zrządzić by mogło, bo zawziętość do najwyższego stopnia posunięta, 
nie chcąc brać na swe sumienie rozlewu krwi bratniej, składa 
dowództwo". 
W niesłychanie trudnym położeniu znalazł się po tym wszystkim 
prezes Rządu Narodowego Bonawentura Niemojowski. W ostatnich 
dniach historia zmuszała go do wykonywania iście karkołomnych 
zwrotów politycznych. 19 września odmówił przekazania swej władzy 
generałowi Rybińskiemu, bo żądano tego dla ułatwienia układów z 
nieprzyjacielem. W cztery dni później sam wystąpił z wnioskiem o 
skoncentrowanie całej władzy w rękach naczelnego wodza, bo było to 
potrzebne dla dalszego prowadzenia wojny. Po złożeniu dymisji 
przez Umińskiego, sytuacja ostatecznie się skomplikowała. Mógł 
wprawdzie prezes domagać się od sejmu wyboru innego naczelnego 
wodza, jako że byli jeszcze w odwodzie bitni generałowie: Bem i 
Dembiński, ale w Płocku nie można już było zebrać wymaganego 
kompletu sejmowego, gdyż większość reprezentantów po wyborze 
Umińskiego rozpierzchła się po różnych jednostkach wojskowych. 
Mógł ostatecznie i sam prezes nominować nowego wodza na własną 
rękę, ale po odrzuceniu przez armię wodza wybranego przez sejm 
trudno się było łudzić, że nominat niepopularnego w wojsku rządu 
dozna lepszego przyjęcia. Pozostawało więc do zrobienia tylko 
jedno: przywrócenie dowództwa generałowi Rybińskiemu. Tylko że po 
tak kompromitującym dowodzie swojej słabości Rząd Narodowy nie 
mógł już liczyć na jakikolwiek posłuch w wojsku. Ale innej rady 
nie było. Wypełniony zdarzeniami dzień 23 września zakończył się 
wysłaniem pisma do gen. Rybińskiego. 
"Prezes Rządu Narodowego do Naczelnego Wodza siły zbrojnej 
narodowej - Wypadek dzisiejszej Rady wojennej był mi powodem do 
złożenia w ręce Sejmu władzy, którą mi był powierzył. - Sejm 
wybrał JW. J-ła Umińskiego naczelnym wodzem, a gdy tenże władzy 
cywilnej przyjąć nie chciał, powołał mię powtórnie na Prezesa 
Rządu. Jenerał Umiński unikając rozdwojenia w wojsku i nie chcąc 
nowych klęsk wojny domowej na Ojczyznę naszą ściągnąć, zażądał 
uwolnienia od obowiązków wodza naczelnego, które z mocy prawa mi 
służącego powtórnie w ręce JW. Pana oddaję pragnąc tym sposobem 
położyć tamę dalszym nieszczęściom. Gdy jednakże wśród tych 
okoliczności władza cywilna nie jest przy wojsku potrzebna, mam 
zamiar wraz z Sejmem oddalić się za granicę: upraszam przeto JW. 
Pana, abyś do granicy pruskiej raczył osobom do składu (rządu) 
należącym, spólnie z Sejmem dodać straż dla ich zabezpieczenia. - 
Chciej także JW. Pan upoważnić od siebie osobę, która by kassę 
skarbową odebrała; rachunek zaś z wydanych dotychczas pieniędzy 
zostanie przez kassę jeneralną interiminalną doręczony. 
W Płocku dnia 23 września 1831 r. (podpisano) 
Niemojowski". 
Dwa następne dni upływają na gorączkowych przygotowaniach do 
ewakuacji rządu i sejmu. "Szwoleżer złej konduity" czynnie w tych 
przygotowaniach uczestniczy, jako że właśnie jemu powierzono 
eskortowanie władz cywilnych w ich ostatniej podróży służbowej. 
"Marszałek i Prezes Rządu wybierali się w podróż, eskorta 
przeznaczona, której dowództwo z dwoma szwadronami 2-go pułku 
krakusów Majorowi W. Zwierkowskiemu polecono [...] krakusy 
eskortowe weszli do miasta i wtenczas zaczęli cywilni śmielcy 
pokazywać się na ulicach (mowa tu zapewne o lewicowych 
dziennikarzach i innych działaczach stronnictwa ruchu, którzy 
musieli się ukrywać przed szykanami wojennego gubernatora Płocka 
gen. Wronieckiego - M.B.) [...] Karawana coraz większa się 
zbierała, wyprawiono ją do pierwszej wioski na trakt przez 
Sierpiec do Rypina prowadzący; wzmocniono eskortę dwoma 
szwadronami ułanów, lecz wszystko czekało na Prezesa, który 
załatwić, jak twierdził, nie mógł jeszcze kassowych przedmiotów z 
wodzem, nie mając odpowiedzi co do kassy względem czego w dniu 
wczorajszym, raczej w nocy 23 na 24 zrobił zgłoszenie się..." 
Zwierkowski w swoich notatkach rozpisuje się bardzo szeroko na 
tematy kasowo-rachunkowe. Dla rządu opuszczającego kraj była to 
sprawa zasadniczej wagi, szczególnie drażliwa. Wprawdzie kasy 
pieniężne znajdowały się w Kwaterze Głównej armii, strzeżone przez 
wojsko i poddane bezpośredniemu nadzorowi naczelnego wodza, ale 
władze cywilne - w danym wypadku prezes Rządu Narodowego i 
podległy mu minister skarbu - ponosiły pełną odpowiedzialność za 
rachunkowość kasy i właściwe gospodarowanie jej funduszami. Nic 
więc dziwnego, że Bonawenturze Niemojowskiemu tak bardzo zależało 
na formalnym przekazaniu rachunkowości kas i uwolnieniu się od 
odpowiedzialności za ich dalsze losy. "Chciał prezes Rządu - słowa 
Zwierkowskiego - aby wódz wziął na swą odpowiedzialność skarb, 
kiedy wziął już na swe sumienie sprawę narodową". 
Ale naczelny wódz nie zamierzał ułatwiać sytuacji rządowi, który 
dopiero co usiłował odebrać mu władzę: dwa pisma Niemojowskiego do 
głównej kwatery przyjęte zostały - jak pisze Zwierkowski - w 
"ponurym milczeniu". Chcąc nie chcąc, musiał prezes odwołać się do 
innych środków. "Kiedy już prawie wieczorem (24 września) żadnej 
nie odbiera odpowiedzi, gdy część posłów i urzędników wyjechała za 
miasto na trakt do Sierpca, Rypina z eskortą, której polecił 
czekanie w pierwszej wiosce, Prezes nie chcąc bez rachunku i 
kontroli zostawiać kassy, wzywa, raczej poleca, Komissyi 
Województwa Płockiego, władzy najwyższej województwa, w którem 
była polska armija, jedynej władzy cywilnej (pozostającej w 
kraju), aby pod swój dozór wzięła kassę". 
I dwa odnośne pisma Niemojowskiego, przytoczone przez 
Zwierkowskiego: 
"Prezes Rządu Narodowego w Radzie Ministrów do Komisji 
Wojewódzkiej województwa Płockiego. Oddalając się z Płocka, kassę 
skarbu publicznego z Warszawy w dniu 7 września wyprowadzoną pod 
dozór Komissyi W. na jej odpowiedzialność oddaję. Protokół w 
Modlinie przez Ministra skarbu spisany świadczy o stanie jej 
pierwotnym, późniejsze assygnacye i kwity wykażą stan jej obecny; 
zechce przeto Komissya Wojewódzka niezwłocznie odbyć rewizyą i 
stosowny spisać protokół. Kassa rzeczona znajduje się pod strażą 
wojskową w kwaterze głównej wodza naczelnego, przeto Komissya W-ka 
zgłosi się do tegoż i fundusze wspomniane pod swój nadzór 
zajmie... Płock 24 września 1831 roku (podpisano) Niemojowski..." 
"Prezes Rządu Narodowego do Wodza Naczelnego siły zbrojnej 
Narodowej. Na dwie odezwy względem odebrania kass publicznych pod 
strażą wojskową w kwaterze głównej zostających nie odebrawszy 
odpowiedzi, widział się Prezes Rządu przymuszony wezwać Komissyą 
W-twa Płockiego, aby kassy rzeczone pod swój dozór zajęła. Wzywa 
przeto Prezes Rządu Narodowego Wodza Naczelnego, aby kassy 
wspomniane pod dozór Komissyi Wojewódzkiej oddać polecił, która na 
potrzeby wojska za upoważnieniem Wodza Naczelnego stosowne 
zarządzi wypłaty. - Płock dnia 24 września 1831 r. (podpisano) 
Niemojowski". 
Nie bez kozery "szwoleżer złej konduity" poświęca tyle miejsca 
sprawom kasowo-rachunkowym. Ta dokumentacja jest potrzebna, bo 
później - na emigracji - będą się toczyły zażarte spory o to, kto 
ostatecznie ponosił odpowiedzialność za zagarnięcie przez 
nieprzyjaciela kas państwowych: naczelny wódz gen. Rybiński czy 
prezes Rządu Narodowego Bonawentura Niemojowski? 
Pod datą 25 września Zwierkowski odnotował: 
"Prezes Rządu i cała karawana, w której najwięcej posłów i 
senatorów tudzież ministrów i innych ludzi źle widzianych przez 
Wodza znajdowało się, po noclegu niedaleko Sierpca w małej 
wioseczce po obozowemu, rusza w dalszą drogę. Przednia straż 
eskorty i boczne oświecania robią dwa szwadrony krakusów pułku 
2-go pod dowództwem Deputowanego Majora Zwierkowskiego, za 
karawaną postępują dwa szwadrony 6-go Ułanów. Pod Sierpcem 
nadchodzi doniesienie od Burmistrza Rypina, iż jadący pocztą do 
Prus Wincenty Niemojowski i Kasztelan Olizar schwytani zostali 
przez oddział włóczących się Czerkiesów. Szwadron jeden krakusów 
wyprawiono w pogoń za Czerkiesami..." 
Krakusom nie udało się dogonić Czerkiesów (niektórzy pamiętnikarze 
utrzymują, że byli to kozacy, ale wierzyć należy chyba dowódcy 
eskorty). Dwaj popularni prominenci powstania na chwilę przed 
przekroczeniem granicy, wskutek własnej lekkomyślności, dostali 
się w ręce wroga. Obecny w "karawanie" uchodźców redaktor Jan 
Nepomucen Janowski tak opisuje ten nieszczęśliwy epizod: 
"Wcześniej przed sejmem wyjechali pocztą kasztelan Narcyz Olizar i 
Wincenty Niemojowski (dlaczego brat prezesa Rządu Narodowego i 
naczelnik partii rządowej podróżował pocztą, a nie w karawanie 
rządowo-sejmowej, pozostaje nie wyjaśnione - M.B.). Gdy przybyli 
do Rypina, przyszła Niemojowskiemu fantazja do głowy kazać trąbić 
pocztarkowi. Na odgłos trąbki pocztarskiej wrócili do miasta 
Kozacy (Czerkiesi), z którego przed chwilą byli wyszli, i zabrali 
obydwóch [...] Kasztelan hrabia Olizar zdołał ujść z kazamat 
petersburskich i przybyć na emigrację do Francji [...] 
Nieszczęśliwy Wincenty Niemojowski, wywieziony z Petersburga do 
Moskwy, umarł tamże w więzieniu w kilka lat później". 
I jeszcze jedna wiadomość o powszechnie lubianym i szanowanym 
"panu Wincentym", przekazana jego bratankowi Janowi Nepomucenowi 
Niemojowskiemu przez carskiego dostojnika generała-majora 
margrabiego Pauluzzi: 
"W 1831 r. przywieźli Wincentego Niemojowskiego po ujęciu wraz z 
Narcyzem Olizarem do kwatery Pauluzziego, który ujrzawszy że 
Wincentemu łzy płynęły, podał mu filiżankę herbaty z ciastami i 
pocieszał temi słowy: - Nie płacz Pan, trzeba się z wolą Bożą 
zgadzać. - Na to Wincenty: - Ty jesteś młody człowiek a ja jestem 
stary człowiek. Ty nie wiesz, że ja nie nad sobą, ale nad moją 
Ojczyzną płaczę. - Wielce to wzruszyło Pauluzziego, poszedł do 
drugiego pokoju, gdzie swój pamiętnik pisał i ze łzami w oczach 
zamieścił to sobie". 
Ostatnią stacją najwyższych władz powstania w ich drodze na 
emigrację było miasteczko Rypin, do którego dotarto 26 września. 
"Prezes Rządu, Marszałek i wielu Posłów przybywa do Rypina, gdy 
Wódz rządzi samowolnie w Płocku - świadczy Zwierkowski. - Prezes 
wydaje pod datą w Rypinie Manifest, czyli akt urzędowy 
kontrasygnowany przez ministra Spraw Wewnętrznych i przez 
sekretarza Rządu podpisany. Akt ten będzie wieczną pamiątką, że 
Rząd nie zatwierdzał układów, protestował, gdyby Wódz popełnić 
poważył się nadużycie". 
Manifest rządowy, dający szczegółowe omówienie wypadków ostatnich 
dni, kończył się słowami: 
"Przekonawszy się [...] że tam, gdzie władza Sejmu nie jest 
szanowana, Rząd narodowy dłużej z godnością urzędować nie może, 
Prezes oddawszy skarb publiczny pod dozór Komissyi Województwa 
Płockiego, opuścił miasto Płock i przeniósł się za granicę kraju; 
dla usprawiedliwienia zaś postępowania swego, wydając niniejszy 
manifest, oświadcza, iż cokolwiek Wódz Naczelny wyszedłszy z 
granic swej władzy przedsięweźmie ani honorowi, ani sprawie 
ojczystej przesądzać nie może. Działo się w Rypinie d. 26 września 
1831. (podpisano) Prezes Rządu Narodowego w Radzie Ministrów 
Niemojowski. Minister Spraw Wewnętrznych (podpisano) Świrski. 
Radca Sekretarz Jeneralny Rządu (podpisano) A. Plichta". 
Rząd Narodowy, nie mogąc już sprawować władzy zwierzchniej, 
opuszczał kraj, ale uwoził z sobą charyzmat suwerenności i 
niepodległości. Od tej chwili jakkolwiek by postąpił naczelny wódz 
- kapitulacja w imieniu narodu była już niemożliwa. 
Przekroczenie granicy odbyło się w tym samym dniu 26 września 1831 
r.: 
"Eskorta odprowadziła Prezesa i Marszałka (Sejmu) do samych słupów 
pruskich - wspomina Zwierkowski - a gdy rozstali się wojskowi z 
cywilnymi, odezwała się muzyka, trębacze jazdy zagrali >>Jeszcze 
Polska nie zginęła<< - był to rozczulający moment, ale dowód, że i 
w nieszczęściu nie wierzono, aby Polska już zginęła. Cywilni 
rozbrojeni wskazany mieli pobyt swój opodal granicy. Wojskowi 
wracali do swej armii; Ułani natychmiast cofnęli się. Krakusy zaś 
czekać musieli na powrót szwadronu w pogoń za Czerkiesami 
wysłanego, a potem udali się nazajutrz przez Skąpe do Lipna, a 
następnie z Lipna ku Wrocławkowi (Włocławkowi)". 
Zwierkowski pominął w swym sprawozdaniu pewien ważny szczegół 
zachowany dla potomności w innych przekazach źródłowych z tamtego 
czasu. Członkowie Towarzystwa Patriotycznego i inni "cywilni 
śmielcy" udający się na emigrację wraz z Rządem Narodowym i sejmem 
byli zaopatrzeni w osobliwe "paszporty", przygotowane na ten 
wypadek jeszcze w Zakroczymiu przez tajny komitet, złożony z 
Lelewela, Zwierkowskiego, ks. Pułaskiego i Szanieckiego. Treść 
tych dokumentów była następująca: 
"Odezwa do ludów 
Bacząc na położenie rewolucyjnych Obywateli Polski, cnotą i 
poświęceniem w sprawie wolności i Ojczyzny narażonych na 
nieubłaganą nienawiść nieprzyjaciół imienia Polskiego i 
Niepodległości, postanowiliśmy odezwać się do uczucia Ludów, 
przyjaciół powszechnej wolności, aby Obywatela... (tu następowało 
nazwisko posiadacza paszportu - przeważnie przybrane - M.B.) 
sercem braterskim przyjąć chciały. Poświęcił on wszystko, co miał 
drogiego w Ojczyźnie, wielkim celom postępującej Ludzkości. Opieka 
jego do Ludów należy". 
Po wyprawieniu za granicę rządu i sejmu deputowany major Walenty 
Zwierkowski powrócił ze swymi krakusami do armii, aby dzielić jej 
losy do końca. Takie samo postanowienie powzięła grupka członków 
sejmu, którym opuszczanie kraju przed ostatecznym zakończeniem 
działań wojennych wydawało się rzeczą niewłaściwą. Tworzyli tę 
grupę dwaj czcigodni senatorowie: Antoni hrabia Ostrowski i dawny 
szwoleżer napoleoński Michał hrabia Pac oraz znani ze swych 
demokratycznych przekonań posłowie: Joachim Lelewel, Jan Olrych 
Szaniecki, Franciszek Trzciński, Kantorbery Tymowski i Jakub 
Malinowski. Wszyscy oni, wraz z deputowanym Zwierkowskim, zajmą 
przy naczelnym wodzu stanowiska komisarzy sejmowych, których 
zadaniem będzie nie dopuścić do podpisania hańbiącej kapitulacji. 
Schyłek powstania to czas zamieszania i depresji. Obłędem gnana 
rzesza rozbitków - zapisze kronikarz tych dni - szła na 
zatracenie, a czując swój bezwład i swoją niedolę, nie 
zastanawiała się nad środkami ratunku, lecz szukała winowajców, co 
zaprzepaścili sprawę narodową. Wszyscy, co kiedykolwiek w czasie 
powstania ważniejszą odegrali rolę, wszyscy, co wypłynęli na 
widownię, stawali się w tej przedzgonnej chwili przedmiotem 
najostrzejszych sądów, najdzikszych pogróżek, najciemniejszych 
plotek i potwarzy". 
Niektóre fakty, przytoczone w diariuszu Zwierkowskiego, dają 
pojęcie o ówczesnym zamieszaniu i upadku dyscypliny wojskowej. Oto 
niezwykłe zakończenie kariery powstańczej generała poety 
Franciszka Morawskiego, ostatniego ministra wojny w Rządzie 
Narodowym. "Jen. Morawski - odnotował "szwoleżer złej konduity" - 
po radzie w Słupnie, widząc, że się na burzę wewnętrzną zanosi, 
napisał swoją dymissyą, wsunął takową pod papiery Wodza i oddalił 
się ze Słupna. Nie zaraz spostrzeżono jego zniknięcie, mniemano 
jednak w kwaterze głównej, że się udał do Modlina dla 
kontynuowania układów Nowodworskich z Bergiem. Nowy (a raczej 
przywrócony) Wódz wysyła adiutanta swego za Jen. Morawskim, z 
expedycyami, wysłany adiutant dowiaduje się w Wyszogrodzie że Jen. 
Morawski pod tym miastem przeprawił się na lewy brzeg Wisły i 
prosto udał się do Warszawy, zostawiwszy w Wyszogrodzie list do 
Wodza. Adiutant oddaje expedycye do Jen. Morawskiego adresowane 
przednim strażom moskiewskim z żądaniem przesłania takowych do 
Warszawy; a zabrawszy list do Wodza, wraca do głównej kwatery". 
Po opuszczeniu kraju przez rząd i sejm ostatnie nadzieje 
zwolenników dalszej walki skupiają się na generale Dembińskim. 
Nawet Zwierkowski zapomina o swoich dawnych do niego urazach. 
Teraz pamięta się tylko o tym, że generał Dembiński nadal chce bić 
się, a przednia straż jego korpusu znajduje się już na lewym 
brzegu Wisły! Ale w tych ostatnich dniach nie można już było 
liczyć na "litewskiego bohatera". - "Jen. Dembiński - słowa 
Zwierkowskiego - przybywa do Płocka mocno chory. Dom jego otoczony 
patriotami, którzy błagają, aby stanął na czele armii i prowadził 
ją za Wisłę, lecz stan zdrowia nie dozwala wyjścia z domu. Nieład 
i zamieszanie powiększa się coraz bardziej". 
Tymczasem naczelny wódz - a raczej jego sztab - usiłuje z powrotem 
ściągnąć zza Wisły oddziały Dembińskiego. Napotyka tu opór 
młodszych oficerów i żołnierzy, rwących się do walki z 
nieprzyjacielem. "Rozkazy wysyłane ze sztabu do przedniej straży, 
aby jak najprędzej wracała zza Wisły, początkowo nie słuchane 
[...] Piechota i artyllerya dla obrony szańca przedmostowego 
postawiona podziela zamiary przedniej straży i oświadcza, że 
każdemu na lewy brzeg Wisły chcącemu udać się przejścia dozwoli, 
lecz powrotu na prawy wzbroni. - Sztab nieukontentowany poleca 
znowu odwrót; wykonać ma zabranie mostu Gubernator Płocka (gen. 
Wroniecki - M.B.), lecz artylerya w szańcu przedmostowym jeszcze z 
zapalonymi lontami stojąc przy działach, straszy daniem ognia do 
chcących most zabierać i byłoby przyszło nad Wisłą do przelewu 
krwi bratniej, gdyby Jen. Dembiński nie polecił swej komendzie 
usłuchania rozkazu. Już Jen. Wroniecki doznał oporu od kilku 
oficerów i mało brakowało, aby nie zginął z ręki rodaka". 
Zwierkowski zdawał się wierzyć, że przejęcie naczelnego dowództwa 
przez Dembińskiego mogło jeszcze odwrócić sytuację na korzyść 
powstania. Ale był to chyba nadmiar optymizmu. W tych ostatnich 
dniach "litewski bohater" był już chory nie tylko fizycznie: jego 
także ogarnął defetyzm szerzony przez Główną Kwaterę. Wprawdzie 
nadal oświadczał się gromko przeciwko kapitulacji, ale ratunek 
widział już tylko w desperackich gestach. "Uśmiechał się mi inny 
projekt - wyzna później w pamiętniku - dziwaczny może, lecz byłbym 
go wykonał, gdybym miał prawo tem dysponować, to jest zebrać 
wszystkie amunicje, ułożyć z nich stos blisko granicy pruskiej, na 
nim postawić namiot i tyle zebrać żywności, ile mi jej na kilka 
miesięcy potrzeba było, i tam póty siedzieć w pogotowiu wysadzenia 
się w powietrze, póki cesarz, wzruszony szlachetnością tej 
determinacji, nie przyznałby jakich ulg Polakom". Fantastyczny ten 
pomysł naszedł Dembińskiego zapewne wtedy, gdy wiedział już, że 
przedzieranie się w Krakowskie utraciło swój sens, gdyż korpus 
generała Samuela Różyckiego, z którym zamierzano się połączyć, 
przeszedł 27 września granicę galicyjską i poddał się Austriakom. 
Tego samego 27 września 1831 Główna Kwatera podejmuje na nowo 
rokowania z nieprzyjacielem. Na nowych parlamentariuszy, w miejsce 
zbiegłego do Warszawy generała Morawskiego, wyznaczono: generała 
Henryka Ottona Milberga, dawnego szefa sztabu Wincentego 
Krasińskiego w "mieszanym Korpusie Gwardyi i Grenadyerów" oraz 
generała Ignacego Ledóchowskiego, gubernatora wojennego Modlina. W 
pierwszej rozmowie z gen. Bergiem polscy wysłannicy dowiadują się, 
że "Feldmarszałek układać się już nie chce, na delegacyę (do 
Cesarza) nie zezwala i nakazuje absolutne poddanie się", a także 
że "Feldmarszałek wierzyć nie może w szczery powrót armii polskiej 
do swych obowiązków względem cesarza i króla, dopóki twierdza 
Modlin wydana nie zostanie wojskom Cesarskim". W takim duchu 
zredagowana była "nota werbalna", przekazana przez generała Berga 
generałowi Milbergowi. Do noty dołączono wzory wiernopoddańczych 
deklaracji, które podpisać mieli naczelny wódz i niżsi dowódcy. 
Przekazując te dokumenty, gen. Berg dodał od siebie, że "uważa za 
swój obowiązek zwrócenie uwagi PP. Jenerałów Milberga i 
Ledóchowskiego na skutki, które by sprowadzone zostały przez opór 
występny ze strony dowódców i oficerów armii polskiej 
przedsiębrany. Naczelny dowódca wojsk Cesarskich robi ich 
osobiście odpowiedzialnymi za nieszczęścia, które by sprowadzić 
mógł szkodliwy opór, i za krew, która by jeszcze przelana była". 
Po powrocie parlamentariuszy do Kwatery Głównej, mieszczącej się 
ówcześnie w miejscowości Szpetal Górny pod Włocławkiem, i po 
zreferowaniu przez nich wyników poselstwa, naczelny wódz polski 
generał Rybiński zarządza zwołanie rady wojennej. "Mniemać 
należało - dodaje swój komentarz Zwierkowski - że ani jeden z 
dowódców nie oświadczy się za haniebnym usłuchaniem rozkazu F.M. 
Paskiewicza, lecz byli tacy, chociaż niewielu, co zezwalali na 
wszystko. Tu Jen. Milberg, jak poprzednio w Słupnie Jen. Morawski, 
przedstawiał niepodobieństwo walczenia, a zdanie to podzielali ci, 
którzy między najwaleczniejszymi liczeni byli. Dowód to wielki, że 
odwaga w boju nie pociąga za sobą innego rodzaju odwagi, a ludzie, 
co kilkakroć nie zadrżeli przed gradem kul, łatwo ulegli złej 
inspiracyi. Zły duch jakiś rozciągnął chwilowo, lecz to bardzo 
krótko, swe panowanie, najlepsi patrioci zdawali się nachylać ku 
splamieniu siebie i walecznej armii, lecz opatrzność czuwała 
jeszcze nad nami". Rolę opatrzności w danym wypadku odegrał 
generał Pac, który będąc chory, w radzie wojennej początkowo nie 
uczestniczył. Kiedy jednak sprawy zaczęły przybierać zły obrót, 
generał Suchorzewski - sam chory, kusztykający o lasce - 
pośpieszył do Paca, aby go powiadomić, że "obecność jego, jako 
mającego znaczenie, jest na radzie konieczna, aby odwrócić cios 
wymierzony na honor narodowy". Pac zwołuje jeszcze paru innych 
generałów, nie biorących udziału w naradzie, dołącza się do nich 
paru oficerów młodszych - i biegną razem do miejsca obrad. Zastają 
sytuację fatalną: "Na stole rozłożony leżał arkusz papieru, na 
jednej stronie napisana kwestya poddać się, na drugiej nie [...] 
Na stronie poddania się już kilka było podpisów, na stronie 
niepoddania się ani jednego. Jen. Pac chwyta za pióro, przemawia 
kilka wyrazów patryotycznych i pierwszy podpisuje na stronie 
niepoddania się. Za nim podpisują się Jenerałowie Wojczyński, 
Suchorzewski, Ziemięcki, Węgierski, kilku dowódców bateryi, a za 
nimi każdy przystępuje do stolika, kładzie swe nazwisko w kolumnie 
nie poddających się". W rezultacie za poddaniem oświadczyli się 
tylko trzej generałowie, którzy byli już zapisani na arkuszu 
wotacyjnym: Milberg, Andrychowicz i dzielny dowódca "czwartaków" 
gen. Bogusławski (gdyby ingerencja Paca nastąpiła wcześniej, może 
i ci trzej głosowaliby inaczej). Trzej inni uczestnicy rady: 
generałowie Miller i Jagmin oraz pułkownik Zielonka - wstrzymują 
się od głosu, tłumacząc, że "wotować nie mogą, boby swe zdanie 
może, a nie swych podkomendnych objawili". Przytłaczająca 
większość obecnych wypowiada się za odrzuceniem dyktatu 
feldmarszałka Paskiewicza. Wódz, jak było jego zwyczajem, 
przyłączył się do większości. Wytworzyła się wskutek tego nowa 
sytuacja: droga do kapitulacji została odcięta. Następuje ostatnia 
próba zmobilizowania armii do dalszej walki. 
Nie jest to zadanie łatwe, zwłaszcza ze względu na oficerów. 
"Wielu już dowódców brakowało - notuje Zwierkowski pod datą 28 
września - a mianowicie wotujących za układami w Słupnie, a po 
radzie w Szpitalu jeszcze ich się więcej oddaliło - większa część 
miała w kieszeni dymissye udzielone przez wodza poprzedniego i 
tylko do pewnego czasu, i jeżeli układy do skutku dojdą, zostawali 
przy armii, paraliżując ducha żołnierzy. Wódz przemówił do wojska 
i żołnierz radosny wydał okrzyk, muzyka zagrała jeszcze Polska nie 
zginęła i ruszono nad most pod Wrocławkiem (Włocławkiem) 
zbudowany. Jen. Dembiński przeprawił się ze swym oddziałem jako 
jeden z pierwszych - Jen. Bem z oddziałem jazdy rekognoskował 
nieprzyjaciela..." 
Zwierkowski, jak gdyby zdając sobie sprawę z tego, że jego 
sprawozdanie z ostatniego zrywu armii powstańczej jest za krótkie 
i za mało plastyczne, przytacza dodatkowo relację o tych samych 
wypadkach, spisaną przez swego dawnego zwierzchnika z warszawskiej 
Gwardii Narodowej, a od wyjścia z Warszawy "prezydującego w 
Senacie" wojewodę Antoniego Ostrowskiego. "Ku wieczorowi dnia tego 
(28 września) - wspomina pan wojewoda - gdy dano znać, iż most na 
dokończeniu, wsiadł Wódz Naczelny na koń - byłem obok niego - 
Wojsko całe na pięknej i zielonej pod lasem równinie zebrane 
zastaliśmy - kolejno z wielkim zapałem i z tą wymową, która z 
dobrych pochodzi natchnień, przemawiał do pułków, przedstawiał, 
żeśmy zyskali to przekonanie, iż się z nieprzyjacielem układać nie 
można - że cieszyć powinniśmy się, iż ta część od nas, która była 
zgangrenowana, odpadła - podli, nikczemni nie wytrwali - opuścili 
szeregi. - Nie smućmy się, jeszcze - jest zbawienia nadzieja - 
tylko nie upadajmy. - Badał dalej, tak jakby drażnić chciał 
walecznych żołnierzy, czyli mają ochotę iść za Wisłę i starać się 
przerznąć do współbraci. - Na podobne przemówienie wojsko 
odpowiedziało radosnymi okrzykami. - Wnet się duch dobry znalazł. 
- Ochota do walki przebiła wszelkie zapory przez niechętnych 
zastawiane. - Do iścia do marszu naprzód w każdej chwili, w każdem 
położeniu, Polak, żołnierz polski gotowy i ochoczy: idźmy dalej co 
żywo bić tych... (słowo wykropkowane przez W. Zwierkowskiego - 
M.B.) wołali żołnierze - prowadź nas wodzu! Muzyki przygrywały - 
narodowe pienia brzmiały - wieczór był przyjemny. - Wesołość nagle 
przystąpiła, z którą dawny już uczyniliśmy rozbrat. - Cała nasza 
zbrojna tłuszcza nadzwyczajną jakowąś rozogniła się siłą. - Były 
to ostatnie życia podrygi, myśleli sobie przecież niektórzy - i ja 
sam tą razą szedłem ochoczo, ale już bez tej ufności, jak gdyśmy 
przed kilkoma dniami pod Płockiem Wisłę przebywali. - Już tu o 
każdem naszem poruszeniu wiedzieli Moskale, już się pilnowali, już 
nam aby pójść w Krakowskie, najniebezpieczniejszy marsz flankowy 
odbyć wypadało, rzucać się przez Wartę w Kaliskie, wielki czynić 
okrąg. Nieprzyjaciel zaś w krótkich promieniach mógł nas wszędzie 
dosięgnąć. - Jen. Pac rzekł do nas kilku - że w dzisiejszym 
położeniu może nas spotkać los Berezyny - lecz byle walczyć, a 
wszystko przez podniesienie ducha w wojsku naprawionym być może, 
więc zawsze pomyślniejsza szansa. - Wódz zaś Naczelny i Jen. Bem 
za późno się postrzegłszy, że negocyacyami nic nie osiągną, 
postanowili przedsięwziąć ten manewr rozpaczy. Koło 7-mej 
wieczorem poczęliśmy więc most przechodzić i znaleźliśmy się w 
porządnem bardzo miasteczku Wrocławku. Jak dziś to jeszcze 
pamiętam, iż gdyśmy w połowie byli mostu, spotkaliśmy Jła Bema, 
który nam te powiedział słowa: przejdzie wojsko spokojnie - mam 
świeże wiadomości, iż nieprzyjaciel naprzeciwko prawie żadnych sił 
nie ma - może go uprzedzimy i jako tako udać się nam może. - Z tem 
większą ochotą i my wszyscy, i Wódz Naczelny kontynuowaliśmy nasz 
pochód ku miastu, gdzie poczęliśmy rozgaszczać się i brać nieco 
posiłku - konie pożywiać. - Kawallerya zaś nasza pod dowództwem 
Dembińskiego przechodziła za miasto i z kozactwem się ucierała..." 
I dalej: 
"Nazajutrz do dnia mieliśmy ruszać naprzód i zapewne bić się. Noc 
się była mocno ściemniła - deszcz jesienny począł kropić - biwaki 
po górach na prawym brzegu Wisły wśród lasów palące się, dalej 
blade światła po horyzoncie porozrzucane, oznaczające linią 
nieprzyjacielskich obozów - to wszystko malowniczy a razem wojenno 
ponury sprawiało widok - forpoczty nasze za miastem poczęły z 
kozactwem żwawe utarczki - była to już może godzina 10-ta wieczór 
- siedzieliśmy u stolika - wtem wchodzi Jen. Węgierski, podówczas 
sprawujący urząd Ministra Wojny, rzekłem pozdrawiam jenerała, 
który nie zwątpił o sprawie naszej, nie porzucił wojska, wierzy mu 
usque ad ' finem*. (* Aż do końca [łac.]) Przyjmuje on mile moje 
pozdrowienie, lecz szepce mi do ucha: - niech wojewoda siada co 
żywo na koń - wydano bowiem rozkaz do odwrotu - Moskale w ogromnej 
sile tuż poza miastem. - Nuż ja i ci, co ze mną byli, do koni, 
przypadamy do mostu, już spotkaliśmy oddziały na powrót 
przechodzące. Trudno wypowiedzieć, z jakiem przeklinaniem, 
rozpaczą, złością, wśród nocy najciemniejszej jeden na drugiego 
właził, jeden drugiego nie poznawał, jeden drugiego pytał, czy to 
nowa intryga, czy zdrada, czy co takiego? Późno dopiero w nocy 
dowiedzieliśmy się od kwatermistrza głównej kwatery, a potem i od 
samego Wodza Naczelnego, który po północy wrócił do Szpitala, iż 
gdy już korpus Dembińskiego był przeszedł przez most, wrócił 
wysłany emissariusz z tą niezawodną wiadomością, iż korpus Pahlena 
zajął Kowal, iż ma z sobą 40 armat. Słowem iż nieprzyjaciel 
uprzedził nas w zajęciu takich pozycji, które by stały się 
zgubnemi dla naszej armii, mogącej być w nieładzie w Wiśle 
zatopioną. Saperowie w celu zniszczenia przeprawy mieli rozkaz nie 
odstępować łyżew. O jakże wyrzekali!" 
Major deputowany Walenty Zwierkowski nie kryje żalu ze zmarnowania 
ostatniej operacji militarnej w większym stylu. Wierzy, że sprawy 
mogły się potoczyć zupełnie inaczej. Na poparcie tej tezy 
przytacza opinię generała Józefa Bema: "Jen. Bem tak się wyraża - 
Rozpoznanie zrobiłem i dowiedziałem się, że w Brześciu (Kujawskim) 
był korpus Rossyiski 10 do 12-tu tysięcy ludzi liczący. Kiedy wódz 
naczelny nadjechał, ruch wojska wstrzymał i pułk już przeprawiony 
nazad wrócić rozkazał. - To jednak śmiało powiedzieć mogę, że 
gdybyśmy po przejściu Wisły i zniszczeniu mostu byli całymi 
siłami, wynoszącymi dwadzieścia kilka tysięcy ludzi i 93 sztuk 
armat dobrze zaprzężonymi, uderzyli na korpus w Brześciu stojący, 
bylibyśmy go z łatwością znieśli; a podniósłszy ducha w wojsku 
moglibyśmy jeszcze byli z wielką działać korzyścią, idąc ku 
Warszawie i otwierając sobie komunikacyę z Kaliskiem, gdzie 
jeszcze wszystkie rezerwy kawaleryi znajdowały się". 
"Co było powodem odwrotu? - snuje rozważania Zwierkowski - 
dlaczego nie chciano spróbować sił swoich, stoczyć stanowczą 
bitwę, trudno zgadnąć... Zdaje się, że od wymarszu z Modlina jeden 
duch przewodniczył w sztabie; a ten był łudzenie nadzieją 
walczenia tych, co walczyć pragnęli, aby ich chwilowo zabawić, od 
kroków gwałtownych odwrócić". 
Dalsze zapiski są krótkie i nie ma już w nich nadziei. Zbliża się 
rozwiązanie ostateczne. 
"29 września 
Po odwrocie zza Wisły oburzenie wielkie w armii, rozprzężenie 
podwójne, żołnierz widzi, że łudzony obietnicami walki, a gdy się 
do nieprzyjaciela zbliży, natychmiast dowódcy marsz wsteczny 
nakazują. Wtenczas to wielu nawet tych oficerów, którzy ochoczo 
szli za Wisłę, domaga się dymissyj, widząc łatwość uzyskania 
takowej. Wtenczas większa część woła, że kiedy już walki nie 
staczamy, ratujmy przynajmniej własne osoby od więzów 
moskiewskich; a niektórzy napadają na sztab i gwałtownie domagają 
się świadectw, aby przynajmniej jako ludzie honoru od władz 
pruskich byli uważani - Jeszcze jedna cząstka woła na Litwę z 
Dembińskim i słyszy zaręczenie znowu, że na Litwę idziemy. Krzepią 
się wzajemnie bracia, ale nie wierzą, że ich przeciw Kreutzowi 
prowadzi Wódz, który drogę zastępuje... W Lipnie nocleg i 
skoncentrowanie nakazowe, marsz od Szpitala i Wrocławka spiesznie 
odbywany nuży żołnierza". 
"30 września 
Zwołano radę wojenną w Rypinie, ale mało na nią przybyło dowódców, 
nareszcie nocleg, spoczynek i rozkazy rozesłano, aby się ściągano 
w okolice Rypina [...] Spotkały się krakusy pułku 2-go z 
kozactwem; zręcznem ukazywaniem się z daleka naszych krakusów 
uwiedziony nieprzyjaciel śmiało postępował za Rypin, gdy 
podpułkownik Lewiński z innej strony wpadł do Rypina i odciął 
odwrót awantgardzie moskiewskiej, którą zajęto. Posłany z 
rapportem oficer przywiózł polecenie Jła Milberga, aby jeńców 
puścić i ustępować, gdyż marsz spieszny polecony. Puszczono więc 
przeszło szwadron jazdy, który wzmocniony przybywającą kawaleryą 
moskiewską, wciąż niepokoił krakusów; mniemano, że spieszny marsz 
będzie na Litwę!" 
"1 października 
Przenosiła się główna kwatera do Świebodzina, lecz zaledwo Wódz 
naczelny z całym sztabem nie wpadł w ręce kozactwa z korpusu 
Doktorowa, rozciągającego się ku granicy pruskiej, gdy główny 
Korpus Kreutza postępował przeciw nam od Modlina i Płocka. - W 
Świebodzinie ostrzeżeni sztabowi oficerowie wjeżdżający jak 
najbezpieczniej do wsi, że kozactwo za stodołami, zaczęli uchodzić 
- szczęściem że pół kompanii piechoty blisko było, przeznaczone na 
straż wodza. Jenerał Suchorzewski bierze tę piechotę i postępuje 
naprzód ku kozactwu, wysyłając kilku jednych z poleceniem 
kozactwu, żeby się oddalili, gdyż do nich dadzą ognia - i 
usłuchali kozacy liczni tego rozkazu". 
"2 października. 
Ze sztabu odbierają dowódcy pismo, czyli format ułożony dla 
podpisywania się oficerów, czy chcą wrócić do Warszawy lub czy 
chcą dzielić dalsze losy wojska, które przy naczelnym wodzu 
pozostanie... Chodziła pogłoska, że Jen. Rybiński chce się pozbyć 
niechętnych, a z resztą rzucić się na Litwę. - Co miało znaczyć to 
łudzenie żołnierza? Czyli owo czekanie odpowiedzi Paskiewicza na 
ostatni list Jenerała Milberg, a trzymanie się granicy było chęcią 
udania się na Litwę? Na koniec zawezwano dowódców na radę do 
Świebodzina. Lecz nic się na niej nie dowiedziano, tylko że 
jesteśmy w krytycznem położeniu - a pułkownik Zielonka jak zwykle 
wszystkiemu przeszkadzał, co miało pozór przedłużenia walki. - 
Powrócili dowódcy do swoich pułków. Pułkownik Breański otrzymał 
rozkaz maszerowania do Szenwaldu - Jen. Milberg napisał list do 
pułkownika Breańskiego, zdając temuż komendę 4-ej dywizyi 
piechoty jako najstarszemu oficerowi, korzystając, jak się wyraził 
w liście, z dymissyi poprzednio temuż (Milbergowi) udzielonej - i 
wielu podobnie się zabezpieczało, podobnie jak on zrobiło!" 
"3 października. 
Wojsko całe dostało rozkaz zbliżenia się do pruskiej granicy, 
kilkudniowy pobyt pod Rypinem dał czas zbliżenia się także 
korpusowi Kreutza, który ciągnął w stronę drogi prowadzącej na 
Litwę. - Dowódcy pułków posłali po rozkazy, ale ich doprosić się 
nie mogli. Nieład panował nie do opisania, nie było w żołnierzu 
braku dobrych chęci, ale był brak energii w główno komenderującym 
i sztabie, którzy ciągle wahając się, co zrobić, czekali w 
miejscu, żadnego ruchu przeciw nieprzyjacielowi nie przedsiębiorąc 
- i zawsze tym sposobem oddawali wszelką korzyść moskalom. 
Cywilni, widząc, co się dzieje, opuszczać dopiero gromadnie 
zaczęli armię i pojedynczo uchodzić do Prus. Wojewodzie 
Ostrowskiemu dodano małą eskortę, która go pod słupy pruskie 
odprowadziła, a z nim udało się pozostałych przy wojsku dotąd 
kilku reprezentantów. 
Wojskowi, którzy więcej znani z poruszeń rewolucyjnych, straszeni 
byli pogłoskami puszczanemi, iż uformowano w Brodnicy listę osób 
mających być wydanym moskalom; gdy więc spodziewano się, że 
nazajutrz lub trzeciego dnia wkroczy armia nasza do Prus, 
przebierali się oficerowie także po cywilnemu i szli z 
odmienionemi nazwiskami na pielgrzymkę. 
Przebywający granicę cywilni natychmiast rozbrajani zostali, 
jeżeli który najmniejszy kawałeczek broni miał przy sobie; pędzono 
ich do pustego klasztoru za miasto, gdzie zamknięci zostawali w 
wilgotnych celach niby na kwarantannę od cholery ustanowioną, 
nie... (dostając) żadnego pożywienia, a konie na dziedzińcu 
klasztornym również głodem morzono, aby takowe taniej nabyć. - 
Żywność za poczwórną cenę sprzedawano. - Był tam Jen. Pac, 
posłowie Lelewel, Tymowski, Malinowski i inni, były i damy polskie 
nie chcące wracać do kraju zajętego..." 
4 października. 
Ostateczna decyzja o szukaniu schronienia w Prusach. Rozkaz 
dzienny naczelnego wodza do armii: 
"W Kwaterze Głównej w Świebodzinie, 4 października 1831 r. 
Nadeszła stanowcza chwila. Nieprzyjaciel podał nam tak 
upokarzające warunki, uwłaczające godności narodowej, że nam nic 
więcej nie pozostało, dla ocalenia honoru, jak tylko odrzucić je i 
przejść granice państw króla imć pruskiego dla szukania w nich 
schronienia, gdyż przedłużenie walki nie mogłoby w obecnym 
położeniu innego sprowadzić skutku, jak tylko boleśniejsze jeszcze 
klęski na kraj nasz ściągnąć. Broń naszą, którą podnieśliśmy w 
najświętszej sprawie wywalczenia swobód i całości ojczyzny, (brak 
słowa - M.B.) póki o kraju i naszym losie nie wyrzeknie 
ostatecznie Europa, której opiece się poruczamy, protestując 
przeciw gwałtowi, krzywdom nam wyrządzonym; jeżeli żądania nasze 
nie będą wysłuchanymi, jeżeli nam wymiar sprawiedliwości będzie 
odmówiony i mocarze świata tego odepchną nas od siebie, Bóg się 
pomści krzywd naszych a kamień grobowy polski przywali następnie i 
inne narody obojętne na nasze nieszczęście. Krew nasza w tylu 
bitwach przelana, stałość umysłu poświęcenia się, wytrwałość i 
miłość ojczyzny przekażą dzieje potomności do podziwiania i 
naśladowania. 
Żołnierze! Idźmy, gdzie nam obowiązek iść każe. Poświęćmy wszystko 
prócz poczciwej sławy, której nam nikt wydrzeć nie zdoła, a ze 
spokojnym umysłem i sumieniem będziemy umierać, w przekonaniu 
żeśmy się zasłużyli dobrze ojczyźnie. 
Naczelny wódz siły zbrojnej narodowej 
(podpisany) Rybiński". 
Ostatnia zapiska wojenna "szwoleżera złej konduity" nosi datę 5 
października 
"W dniu tym wkroczył Jen. Rybiński z resztą armii do Prus. Broń, 
której nie zdołał żołnierz złamać, rzucono pod nogi otaczających 
nas prusaków - 93 dział z zaprzęgami, kiesony pełne amunicyi, 
kilka tysięcy koni oddano wojskom pruskim i prawie w oczach 
naszych wszystko moskalom doręczono - Żołnierz polski obozami 
rozłożył się około Brodnicy, przezwanej Strasburgiem, na owej 
ziemi michałowskiej tyle znanej w historyi naszej. - Strzeżono 
żołnierzy przez dni kilkanaście, zamkniętych łańcuchem wedet, 
równie im dokuczając jak cywilnym w klasztorze - Dzień 5 
października powinien nosić nazwisko dnia wielkiej żałoby, a 
ostatni Wódz, co resztę sił naszych za granicę wyprowadził, nie 
może ocaliciela honoru wojska, ale domęczyciela sprawy narodowej 
przybierać tytułu..." 
I ostateczna konkluzja Zwierkowskiego: 
"Gdybym całą historyą od 29 listopada zaczynając, określał, 
mógłbym władzom, osobom, systematowi w różnych epokach wiele złego 
przypisać, lecz mówiąc o ostatnich wypadkach, to tylko nadmienić 
mi wypada, że złe położenie nasze już było niezawodnie 10 
września, że się pogorszyło nieposłuszeństwem korpusu Ramoriny, 
ale nie dochodziło do tego stopnia, aby już wypadało zwątpić o 
sprawie - i działać jak działano - a nigdy nie powinna była 
górować chęć poddania się carowi. Cała siła od 10 września de 
facto spoczywała w Wodzu, de jure przy Rządzie była i przy 
reprezentacyi narodowej. Było to wielkie pole odznaczenia się dla 
wodza, była to droga do zyskania nazwiska zbawcy Ojczyzny. - 
Nieszczęściem zaprowadziła ona wodza i wojsko, reprezentacyą i 
cywilną władzę wykonawczą, a z nimi cały Naród w przepaść, w 
której dotąd jeszcze jęczymy". 
I z tej samej daty ogólna ocena powstańczej wojny wyjęta z 
żołnierskiego pamiętnika: 
"Była to walka z olbrzymem, a jakkolwiek wiele krwi polskiej w tej 
dziesięciomiesięcznej walce się przelało i kraj zubożał, wszelako 
Polacy światu dowiedli, że bezkarnie ich znieważać nie można". 
Po ustąpieniu głównej armii polskiej za granicę na obszarze między 
Wisłą a Bugiem pozostały jeszcze dwie ostatnie reduty powstańcze: 
fortece Modlin i Zamość. "Wiadomość o przejściu głównej armii do 
Prus - pisze historyk wojny 1831 r. August Sokołowski - wywarła 
wpływ przygnębiający na załogę modlińską, złożoną w głównej części 
z młodego i niedoświadczonego żołnierza. Zaczęła się dezercya; 
twierdza zaniedbana zupełnie przed 1830 rokiem, później dorywczo 
tylko naprawiana, niedostatecznie w żywność zaopatrzona, otoczona 
teraz przez nieprzyjaciela, musiała kapitulować i dnia 8 
października poddała się W. Księciu Michałowi". 
Twierdza Zamość, w której przed laty niespełna dziesięciu knuł swe 
spiski major Walerian Łukasiński, opierała się jeszcze przez dwa 
tygodnie. - "Najdłużej wytrwał dowódca Zamościa generał Krysiński 
- świadczy August Sokołowski. - Oblężony przez korpus generała 
Kajzarowa, odpierał on zwycięsko jego ataki i odrzucał wezwanie do 
kapitulacyi, a kiedy wreszcie doniósł mu Kajzarow, że powstanie 
upadło, oświadczył, że musi sam się o tem dowodnie przekonać i że 
w tym celu pragnie wysłać zaufanych oficerów do Warszawy. Za zgodą 
Kajzarowa więc wyruszyli Franciszek Malczewski, szef sztabu 
Krysińskiego, Bolewski i Wereszczyński z twierdzy i wrócili z 
smutną wiadomością o przejściu Rybińskiego do Prus i Ramoriny do 
Galicyi. W takich okolicznościach niepodobna było myśleć o dalszej 
obronie i chodziło tylko o wytargowanie jak najkorzystniejszych 
warunków kapitulacyi, o uratowanie ochotników z prowincyj 
zabranych. Zażądano więc ogólnej amnestyi dla całej załogi, a gdy 
Kajzarow na to z początku zgodzić się nie chciał, oświadczył 
Krysiński, że wysadzi raczej twierdzę w powietrze niż zda się na 
łaskę i niełaskę. Jakoż Malczewski, który był duszą obrony, 
poczynił wszelkie w tym względzie przygotowania. Generał 
rossyjski, widząc taką determinacyę, przyjął w końcu warunki 
przedłożone przez Krysińskiego i wtedy dopiero zajął Zamość (21 
października 1831)..." 
Generał brygady Jan Krysiński był bliskim krewnym demonicznego 
"sekretarza dyktatury" Aleksandra Krysińskiego i "potwora 
demokracji" Jana Czyńskiego, ale mężnemu obrońcy Zamościa nikt 
jakoś obcego pochodzenia nie wypominał. 
II 
Z dokumentacji ostatnich tygodni powstania listopadowego wiadomo, 
że okropności nocy 15 sierpnia 1831 roku otarły się także o klan 
"pobożnych spekulatorów". Owej mściwej nocy przypominano bowiem 
wszystko, co kiedykolwiek rozjątrzało opinię publiczną; nie mogła 
więc być pominięta sprawa ucieczki "naczelnika szpiegów" Mateusza 
Lubowidzkiego, a z aferą Lubowidzkiego w pamięci warszawian 
wiązało się nieodłącznie nazwisko Henryka Łubieńskiego. 
"Tej nocy rozuzdane tłuszcze, straciwszy kilka niewinnych ofiar, 
zaczęły sobie przypominać, na kogo je kiedykolwiek podszczuwano - 
pisze rodzinny biograf klanu hrabia Tomasz Wentworth - 
przypomniano sobie Henryka Łubieńskiego i szukano go, ażeby go 
powiesić". 
To samo, tylko obszerniej i z bliższymi szczegółami, podaje w swej 
Historyi Powstania Listopadowego Stanisław Barzykowski: 
"Od zamku do Wolskich rogatek, gdzie był dom przytułku i gdzie 
ajenci dawniejszej policyi, jako też żydzi defraudanci zamknięci 
byli, znaczna była odległość. Nudziło to oprawców, więc po drodze 
chcieli ślady swego przejścia zostawić. Przez Krakowskie 
Przedmieście, Saski plac i Koński targ (dzisiejsza ulica Królewska 
- M.B.) ciągnęli. Na Końskim targu znajduje się pałac Łubieńskich. 
Przed tym pałacem ktoś z wesołych zawołał: >>Powieśmy Henryka 
Łubieńskiego!<< - >>Brawo, dobra myśl!<< - odezwało się kilka 
głosów, a inni już tymczasem wpadli na dziedziniec, do pałacu, już 
przebiegają salony. W jednym z nich znajdują kogoś w łóżku. 
Porywają go, wywlekają, ciągną na ulicę, pod latarnię i już 
stryczek zakładają. Na szczęście ktoś należący do tej zgrai 
zawołał: >>Co robicie, to nie Henryk, to brat jego Jan Łubieński, 
niewinny człowiek!<< Puszczają więc wybladłego, na pół umarłego. 
Henryka znaleźć nie mogli i tym sposobem uszedł szubienicy". 
Podobno hrabia Henryk - zaplątany przypadkiem w demonstrującą 
ciżbę - był bezpośrednim świadkiem całej tej nagonki na siebie. 
Udało mu się ukryć w tłumie manifestantów (złożonym w większości z 
wojskowych niższych stopni) dzięki mundurowi prostego żołnierza 
Gwardii Narodowej, w który ubierał się stale od ukończenia swej 
krótkotrwałej służby w wojsku. Najobrotniejszy z Łubieńskich 
musiał się tą nocną awanturą porządnie wystraszyć, gdyż tak samo 
jak w pierwszych dniach po wykryciu jego udziału w "uwięzieniu" 
Lubowidzkiego - postanowił raz jeszcze schronić się pod 
jurysdykcję wojskową. Z prasy warszawskiej i ze źródeł rodzinnych 
wiadomo, że bezpośrednio po wydarzeniach 15 sierpnia zwrócił się 
był do rządowej komisji wojny z prośbą o powtórne odkomenderowanie 
go do armii. Zaprzyjaźniony z Łubieńskimi minister wojny generał 
Franciszek Morawski postarał się, aby sprawę załatwiono w ciągu 
paru dni, bez wdawania się w zbędne formalności. Odtąd główne 
kwatery wojsk powstańczych znowu stały się widownią niepowszednich 
praktyk: prosty szeregowiec, brany przez niewtajemniczonych za 
zwykłego ordynansa, począł zasiadać do jednego stołu z 
najstarszymi generałami i uczestniczyć na równych prawach w 
najpoufniejszych naradach sztabowych. 
Biografowie hrabiego Henryka uważają za wielką niesprawiedliwość, 
że za wszystkie jego zasługi dla sprawy powstańczej chciano mu się 
odpłacić haniebnym "nalatarniowzięciem". Historyk Banku Polskiego 
dr Henryk Radziszewski stara się wykazać, że Łubieński po swoim 
marcowym wyreklamowaniu z wojska w niczym nie zawiódł pokładanych 
w nim nadziei obywatelskich. "Nie tylko bowiem zajął się biegiem 
spraw ściśle bankowych, lecz sam osobiście dozorował mielenia 
zboża na mąkę i wypieku sucharów dla wojska w młynie parowym na 
Solcu, doglądał wyrobu potrzebnej do fabrykowania prochu saletry*, 
(* Do wyrobu saletry przywiązywano tak wielką wagę, że Towarzystwo 
Patriotyczne wyznaczyło ze swego grona specjalnego komisarza, 
który miał czuwać nad tą gałęzią przemysłu w charakterze "czynnika 
społecznego". Komisarzem tym został autor słynnych wierszyków dla 
dzieci Stanisław Jachowicz.) którą przygotowywał profesor Szkoły 
Politechnicznej Hahn, wreszcie dozorował wyrobu broni w fabryce 
machin na Solcu, co dzień zakłady te odwiedzając w celu uniknięcia 
przewlekłej długiej korespondencyi z dyrektorami tych zakładów". 
Powtórnego zgłoszenia się hrabiego Henryka do wojska dr 
Radziszewski nie wiąże z wydarzeniami 15 sierpnia, lecz tłumaczy 
je względami wyłącznie patriotycznymi. "Gdy poczuł Łubieński, że 
ojczyzna jest w największym niebezpieczeństwie, że nie głowy już 
lecz rąk do obrony jej trzeba, wystarał się o świadectwo ministra 
skarbu, że jego pomoc w banku teraz jest mniej potrzebną i 
otrzymawszy pozwolenie Prezesa Rządu Narodowego udania się na 
linię bojową, zawiadomił Dyrekcję Banku (21 sierpnia), że się 
zaciąga do szeregów - i poszedł na pole walki". 
Wypada w tym miejscu przypomnieć, że dokładnie w tym samym czasie, 
kiedy rewolucyjny tłum uganiał się po ulicach Warszawy za 
Henrykiem Łubieńskim, chcąc go powiesić - w obozie wojskowym w 
Ołtarzewie pod Warszawą, delegat Rządu Narodowego i wiceprezes 
Towarzystwa Patriotycznego, deputowany Walenty Zwierkowski starał 
się nakłonić generała Tomasza Łubieńskiego do objęcia naczelnego 
dowództwa nad armią powstańczą. Wiemy od Zwierkowskiego, że hrabia 
Tomasz wymówił się od tego zaszczytu chorobą. "Szwoleżer złej 
konduity" zdaje się sugerować, że była to jedynie choroba 
dyplomatyczna, ale z innych źródeł wiadomo, że w kilkanaście dni 
później niedoszły wódz naczelny rzeczywiście "śmiertelnie 
zachorował". Zanim jednak do tego doszło, odbył jeszcze generał 
Łubieński ważną wyprawę wojenną na czele dywizji jazdy, którą 
wysłano w Płockie dla uchwycenia lewobrzeżnych przyczółków 
wiślanych i zdobycia zaopatrzenia dla oblężonej stolicy. Wyprawa 
aprowizacyjna wyruszyła z Warszawy 21 sierpnia i nie było chyba 
przypadkiem, że w tym właśnie dniu hrabia Henryk zawiadomił bank o 
swoim zaciągnięciu się do szeregów. 
Ostatnia wyprawa wojenna dawnego dowódcy pierwszego szwadronu 
szwoleżerów różnie jest oceniana przez historyków powstania. 
Biograf Prądzyńskiego August Sokołowski pisze wprost, że 
"dowództwo nad ekspedycyą uprosił sobie Łubieński, aby się tym 
sposobem zręcznie z Warszawy usunąć, bo katastrofę przewidywał". 
Natomiast najlepszy znawca wojny 1831 r. Wacław Tokarz wypowiada 
się o ówczesnej działalności Łubieńskiego raczej pozytywnie. 
"Wyprawa ta spełniła, zdaje się, dość dobrze swoje zadanie - brzmi 
opinia Tokarza. - Już 29 sierpnia Łubieński zapowiedział wysłanie 
pierwszych transportów żywności i paszy do Modlina, co pozwoliło 
na natychmiastowe wypożyczenie z zapasów tej twierdzy zboża, a 
zwłaszcza wódki dla magazynów stolicy. 31-go zabrał duży transport 
bydła, prowadzonego dla armii Paskiewicza. Nosił się z zamiarem 
sprowadzenia z Torunia znacznych zapasów ryżu, zakupionych tam 
przez Bank Polski przed wojną. Zorganizował dobrze spławianie 
zarekwirowanych produktów Wisłą do Warszawy". 
Chwaląc działalność zaopatrzeniową wyprawy płockiej, zarzuca 
jednak Tokarz generałowi Łubieńskiemu, że nie próbował wywiązać 
się równie dobrze ze zleconych mu zadań operacyjnych i zrezygnował 
z przerzucenia swych oddziałów na lewy brzeg Wisły, choć w 
ówczesnej sytuacji wojennej manewr taki mógł poważnie utrudnić 
zaopatrzenie głównej armii rosyjskiej. Opinia Tokarza zgadza się 
zresztą z ogólną oceną działań wojennych generała Łubieńskiego w 
całej kampanii powstańczej. Generał dyrektor wywiązywał się bez 
zarzutu ze wszystkich konkretnych zadań natury 
gospodarczo-administracyjnej, natomiast zawodził wszędzie tam, 
gdzie trzeba się było wykazać zdolnościami strategicznymi, a 
zwłaszcza ofensywnym zapałem. 
Szkoda, że z końcowego, najbardziej krytycznego okresu bojów 
powstańczych nie dochowały się żadne bezpośrednie świadectwa 
generała. W zbiorze papierów rodzinnych, wydanych przez Rogera 
Łubieńskiego, zwraca uwagę całkowita przerwa w korespondencji 
między 7 lipca a 19 września. Wskutek tego nie wiemy, jak 
zapatrywał się hrabia Tomasz na wydarzenia 15 sierpnia i na 
przejęcie kierownictwa w rządzie przez generała Krukowieckiego, 
jak oceniał własne działania wojenne w Płockiem i jak zareagował 
na kapitulację Warszawy. Domyślam się, że ta przeszło 
dwumiesięczna przerwa w korespondencji była spowodowana tym, że 
główny adresat listów generała, patriarcha rodu "pan minister" 
Feliks Łubieński w lipcu 1831 roku przeniósł się był z Guzowa do 
Warszawy, co ułatwiło mu bezpośrednie kontakty z synami, bez 
potrzeby uciekania się do usług pocztowych. 
W rodzinnych źródłach biograficznych przetrwał wzruszający zapis o 
zachowaniu się "pana ministra" w dniu szturmu Paskiewicza na 
powstańczą stolicę. "6 września - pisze o swym dziadku Tomasz 
Wentworth Łubieński - chwycił za strzelbę i 
siedemdziesięciokilkuletni starzec podążał piechotą ku Woli. 
Troskliwa jego córka Skarżyńska spostrzegła się, że ojca nie ma w 
domu, i dowiedziawszy się, że wyszedł uzbrojony, pogoniła za nim i 
ledwo go uprosić zdołała, ażeby odstąpił od przedsięwzięcia nie 
odpowiadającego już jego siłom". 
Tuż przed kapitulacją Warszawy stary hrabia, "nie chcąc być 
świadkiem tego, co miało nastąpić", wyjechał przez Modlin do 
Płocka, gdzie znowu mógł się bezpośrednio komunikować z synami. 
Potem generał zachorzał ciężko w Modlinie, a "pan minister" po 
różnych tarapatach znalazł się z powrotem w Guzowie. I znowu 
trzeba było nawiązać korespondencję. 
"Modlin 19 września 1831 
Najukochańszy Ojcze. Choć parę słów piszę przez sztafetę, którą 
Henryk wysyła. Ja dzieliłem nieszczęścia, które na Henrykostwo Bóg 
zesłał (córka Henryka Łubieńskiego umarła w Płocku, gdy żona z 
dziećmi uciekali przed szturmem Warszawy) ale widziałem po nim, że 
Bóg pod szczególną wziął ich protekcyę, dając im tę siłę moralną, 
to ślepe poddanie się wysokiej Jego woli, które jedne podobne 
nieszczęścia znośnymi robią. Ja się nie mogę otrząsnąć z mojej 
codziennej febry, zdaje się jednak, że do sił cokolwiek 
przychodzić zaczynam, ale choroba chorobą. Morawski (Woś) powrócił 
mi słaby z Płocka, cera twarzy zawsze żółta. Henryk z łaski Boga 
zdrów, zawsze czynny, gotów służyć krajowi i takiego człowieka 
miano za podejrzanego? Oto dowód sprawiedliwości ludów w czasach 
rewolucyjnych. Bronisia (Skarżyńskiego) posyłam do dywizyi 
Ambrożego Skarżyńskiego, który mi przyrzekł nim się zająć i mieć 
go na oku. Łuszczewski (Adam, mąż siostrzenicy generała, był 
posłem na sejm - M.B.) co dzień mnie odwiedza z Zakroczymia. Pani 
Klaudya (Bernardowa Potocka) i Panna Emilia (córka Józefa 
Krasińskiego) są moje anioły stróże, a Henryk największą w każdym 
momencie pociechą; niech mu to Bóg stokrotnie wynagrodzi". 
Wkrótce po wyprawieniu z Modlina tego listu hrabia Henryk miał 
opuścić chorego brata, gdyż zlecono mu ważne zadanie państwowe. Na 
czym ono polegało, wyjaśnia obszernie wnuk Henryka Roger 
Łubieński: "Powstanie już tylko konało - pisze dziejopis klanu. - 
Po kapitulacji Warszawy minister skarbu Leon Dembowski dał rozkaz 
bankowi polskiemu wywiezienia kasy Banku na Pragę. Wyjechał z nią 
Henryk Łubieński i szedł z nią za głównym sztabem armii polskiej 
aż do Brodnicy. Nad granicą pruską zebraną została wielka rada 
mieszana, wojskowo-sejmowa, dla zdecydowania, co dalej robić. 
Wszystkie obecne tam wybitniejsze osobistości, chociaż nie mające 
tytułu do zasiadania w tej radzie, przyjęły w niej udział. Henryk 
Łubieński proponował nie składać broni przed wojskiem rosyjskim, 
nie przekraczając granicy pruskiej, nie dać się Prusakom rozbroić 
ale broń wszystką i sztandary znieść na jeden wielki stos i 
spalić, a wszystkich tam obecnych, już bezbronnych, do domu 
rozpuścić. Ta jedyna szlachetna i mądra rada - konkluduje rodzinny 
biograf - przyjętą nie została. Nie tylko osoby przez swoje 
stanowisko więcej skompromitowane, ale i całe tam zebrane wojsko 
przeciwko niej się oświadczyły". 
Trudno przewidzieć, co by się stało, gdyby romantyczna koncepcja 
Henryka Łubieńskiego samolikwidacji powstania została wówczas 
przyjęta. Możliwe, że cesarz-król Mikołaj miałby wtedy o wiele 
więcej trudności z wyłowieniem i ukaraniem najczynniejszych 
uczestników powstania, z drugiej strony jednak nie doszłoby może w 
ogóle do Wielkiej Emigracji i do dalekosiężnych konsekwencji 
ideowo-politycznych i kulturalnych z tym zjawiskiem związanych. 
Przygraniczna rada wojenno-sejmowa, po odrzuceniu wniosku hrabiego 
Henryka, zajęła się z kolei drugą bardzo ważną sprawą. "Poruszone 
zostało pytanie, co zrobić z kasą Banku polskiego, w której się 
jeszcze bardzo pokaźny fundusz znajdował, bo była gotowizna, były 
i depozyta. Ogólnie objawiono życzenie, ażeby ten fundusz jako 
rzekomo narodowy rozdzielić pomiędzy emigrujących, z których każdy 
miał bardzo słabo zaopatrzoną kaletę. Temu życzeniu stanowczo się 
oparł Henryk Łubieński, z tej zasady wychodząc, że dopóty, dopóki 
Rząd Narodowy trzymał się w kraju, uważał go za władzę legalną, 
której on jako urzędnik słuchać był w obowiązku. Ale od chwili, 
jak Rząd, Sejm i wojsko zdecydowały się kraj opuścić i dać się 
Prusakom rozbroić, Rządu takiego już uważać nie może i nie chce. 
Temu energicznemu wystąpieniu nikt się nie odważył głośno 
oponować. Henryk Łubieński zażądał od głównodowodzącego generała 
Rybińskiego, ażeby dla strzeżenia kasy Banku i dla eskortowania 
jej aż do pierwszych posterunków pruskich, odkomenderował znanego 
mu ze sprężystości i honoru pułkownika Russiana. Następnie 
wypłacił wojsku i urzędnikom cywilnym żołd, pensye i dyety aż do 
dnia przejścia granicy; wymienił na srebro i złoto wszystkie 
bilety bankowe, jakie kto miał, i jednocześnie z przejściem wojska 
polskiego do Prus, sam z kasą Banku powrócił przez Toruń do 
Warszawy"*. (* Wielu ówczesnych kronikarzy, a wśród nich Walenty 
Zwierkowski, nie mogło darować Henrykowi Łubieńskiemu, że 
sprowadzając pieniądze bankowe z powrotem do Warszawy, "zasilił 
kasę Mikołaja".) 
Generał Tomasz Łubieński, podobnie jak jego młodszy brat, musiał 
być także zwolennikiem samolikwidacji powstania, przynajmniej w 
odniesieniu do samego siebie. "Widząc ogólne rozprężenie, znużony 
tyfusem, przekonany, że sprawa stracona, tak jak zawsze, w 
porządku i z honorem rzecz całą postanowił zakończyć - świadczy 
ten sam biograf rodzinny - przede wszystkim zatem podał się do 
dymisyi". Z urzędowych dokumentów wiadomo, że dymisja generała 
została przyjęta i w kilka dni później przeprowadzona przez rozkaz 
dzienny naczelnego dowództwa: 
Nr 9705 W Kwaterze Głównej w Szpitalu Górnym 
d. 28 września Roku 1831 
Naczelny Wódz Siły Zbrojnej Narodowej 
do JW-go Generała Dywizyi 
Tomasza Hrabi Łubienskiego 
Zaświadczam, iż JW. Generał Dywizyi Tomasz Hrabia Łubieński podał 
prośbę o udzielenie mu dymisyi; nim zaś takową w formie 
przepisanej otrzyma, niniejszym uwalniam go od pełnienia 
obowiązków służby wojskowej. 
(podpisano Rybiński". 
Bezwłocznie po otrzymaniu "abszytu" generał dyrektor pośpieszył do 
stolicy, okupowanej już od trzech tygodni przez wojska 
Paskiewicza. 
"Warszawa 1 Października 1831 
Drogi Ojcze. W tym momencie przyjeżdżam do Warszawy słaby, 
schorzały, zmordowany, ale spieszę donieść Ojcu, że w dniu 
wczorajszym miałem wiadomość od Henryka. Zdrów był z łaski P. Boga 
i jakby z woli Opatrzności zesłany dla dopełnienia powinności 
swego urzędu i ratowania funduszów Bankowych, których wojsko 
strzegło ciągle z tą samą bezinteresownością, która w każdey 
okazyi honor robi naszemu narodowi. Ja prosiłem był, żeby mi nie 
przysyłano Dymisyi póki będę mógł choć z daleka dzielić los armii. 
Nadszedł moment, że go już dzielić nie mogłem, i nadesłano mi ją, 
zaraz za jej odebraniem dnia wczorajszego wyjechałem z Modlina i 
nocowałem w Jabłonnie, skąd dziś rano wyjechałem i przeszedłszy 
przez wszystkie meldunki przecież na łono ukochanej familii 
dojechałem". Odtąd korespondencja z Guzowem staje się znowu częsta 
i regularna. Listy hrabiego Tomasza tak wyraziście odtwarzają jego 
sytuację obiektywną i subiektywną, że dodawanie do tych 
najbardziej bezpośrednich materiałów biograficznych jakiegokolwiek 
komentarza mogłoby tylko ich wymowę osłabić. 
"Warszawa 5 Października 1831. 
Drogi Ojcze. Odebrałem list Ojca z 2 tego miesiąca. Nie dzielę 
zdania co do tych Pań, co wyjechały szukać swoich mężów (chodziło 
o dwie panie z klanu rodzinnego: Irenę z Potockich Henrykową 
Łubieńską i siostrzenicę generała "Teonię" ze Skarżyńskich Adamową 
Łuszczewską, które wyruszyły za mężami do granicy pruskiej, 
pozostawiając swoje dzieci pod opieką "pana ministra" - M.B.). Ja, 
przeciwnie, byłbym im radził, żeby pilnowały domów, pielęgnowały 
dzieci i w interesach, ile to być może, zastępowały mężów, do 
których bym im nigdy nie radził jechać, tylko wtenczas, kiedy by 
przez nich powołanemi były [...] Bardzo dobrze, że Drogi Ojciec 
nad wszystkim czuwa, ale czy można było jego tym obarczać, 
składając na niego zrzucony z siebie obowiązek? Tego nie mogę nie 
tylko chwalić, ale i owszem ze wszech miar naganiam. Kobiety 
powinny siedzieć w domu, nie latać, nie fyrtać się po świecie, to 
nie jest ich powołanie. Już Kochanemu Ojcu donosiłem, że Henryk 
był tak szczęśliwy, że mógł fundusze Banku całkowicie uratować, 
wywożąc je do Prus. Prusacy chcieli go szykanować, ale im się nie 
dał. Tutaj wszyscy niezmiernie kontenci z Henryka. Posłano mu 
wczoraj z Banku sztafetę, żeby najkrótszą drogą wracał ze swemi 
funduszami i z wszystkimi urzędnikami Bankowemi, że mu wszędzie 
dodana będzie dostateczna eskorta. Ja z tej sztafety korzystałem, 
żeby mu donieść, że jego żona wyjechała z Teońcią, żeby się starał 
je wynaleźć i dać im pomoc potrzebną. O zniesieniu sekwestracyi z 
Guzowa nie rozumiem, żeby tak łatwo skończyć można*; (* Majątki 
wszystkich uczestników powstania były objęte sekwestrem, który w 
przeciwieństwie do konfiskaty nie powodował utraty własności, mógł 
być odwołany.) przyjazd chyba Henryka wszystko ułatwi. Generałowie 
Skarżyńscy wyjechali do Prus [...] sądzę, że Broniś musi być z 
niemi, przynajmniej będą wiedzieć, gdzie jest. Felix (syn Piotra 
Łubieńskiego) jest w pułku, o którym nie wiemy dotąd, co się z nim 
dzieje. Jasiowie (Łubieńscy z Okuniewa) pisali do Stasia, który 
miał być w Królewcu (wzięty na początku wojny do niewoli syn Jana 
Łubieńskiego, został w wyniku wysokich interwencji zwolniony z 
prawem wyjazdu do Prus - M.B.), żeby pojechał do Luboni. Morawski 
Wojciech zawsze jest ze mną. Ksiądz Tadeusz mnie całkiem przyjął 
do siebie, nim mi moje wyczyszczą pokoje. Codziennie zdrowie mi 
się poprawia. Malcz utrzymuje, że to nie febrę nerwową, ale typhus 
miałem i wszystkie zmienił lekarstwa, dotychczas dobrze się z tego 
czuje, ale nie wiem, jak będzie dalej. Kazał mi teraz zażywać 
węgle lipowe. W żadne nowiny się nie wdaję, najprzód że o żadnych 
nie wiem, potem że więcej niż kiedykolwiek bajek rozsiewają, na 
koniec żeby nikt nie chciał hamować korespondencyi". 
"Warszawa 8 Października 1831 
Drogi Ojcze. Niezmiernie mnie ucieszył przyjazd Irenki i Teonci 
(obie poszukiwaczki mężów powróciły do Guzowa, przywożąc z sobą 
Adama Łuszczewskiego - M.B.), gdyż przyznaję, że się o nie bardzo 
turbowałem i prawdziwego potrzeba szczęścia, żeby mogły tę podróż 
tak szczęśliwie odbyć. Posyłam Irence listy od męża, jeden z 
poczty, a drugi nadeszły w liście Banku, któremu Henryk donosi, że 
już jest depozyt bezpiecznie w Toruniu w kazamatach i zapytuje 
się, czyli by nie dobrze było, żeby on korzystając ze swojej 
bytności za granicą, objechał Berlin, Hamburg, Lipsk, Wrocław i 
ukończył rozliczne rachunki Banku w tych wszystkich 
okolicznościach rozpoczęte (za dostawę broni i amunicyi dla 
powstania), co by mu najłatwiej było zrobić. Wątpię jednak, żeby 
to był czas po temu, rozumiem, że decyzya władzy rządzącej podobna 
będzie do mojej i że Henryk tutaj wkrótce powróci. Skoro jednak 
będę miał jaką pewną o tem wiadomość, nie omieszkam choć przez 
umyślnego donieść Ireni (do Guzowa). Henryk wziął Bronisia ze sobą 
jako urzędnika Banku. Nieszczęsne wypadki naszej armii dowodzą, 
jak opatrzność prawdziwie Henryka tam sprowadziła, żeby mógł ze 
swoją zwyczajną przebiegłością i przezornością wydobyć fundusze 
Banku i oddzielić je od armii [...] Jest to nadzwyczajna trafność 
skorzystania z momentu, która istotnie wskazuje wyższą zdatność 
Henryka do wszelkiego rodzaju działań. Tutaj zupełnie nic nie mamy 
nowego, wszystko oczekuje przyjazdu Marszałka (Paskiewicza), który 
dnia dzisiejszego ma podobno nastąpić, jak przynajmniej na mieście 
mówią. O Felixie mówią, że pułk jego (dawny pułk szaserów gwardii, 
przemianowany potem na 5 pułk strzelców konnych) nie chciał 
przejść do Prus, wraz z kilku innemi pułkami i że tutaj wracają 
razem z armią rosyjską. Reszta miała w największym nieporządku w 
części się rozejść, w części przejść za granicę pruską. Zresztą 
nie mamy nic nowego. Właśnie w tym momencie odbieram wiadomość, że 
Henrykowi dają rozkaz, żeby jak najspieszniej przyjeżdżał, i 
pisałem przez tę okazyą parę słów do niego, donosząc o przyjeździe 
żony z Adasiem Łuszczewskim i Teońcią. Zapewne jadąc, wstąpi do 
Guzowa, gdyż jakkolwiek winien się śpieszyć do Warszawy, bliżej mu 
nawet na Guzów". 
"Warszawa 10 Paźdz. 1831 
Drogi Ojcze, posyłam Ojcu pięć listów od Rózi (siostra generała 
wraz ze swym mężem Ludwikiem Sobańskim przebywali jeszcze ciągle 
na zesłaniu w Permie - M.B.), które wczoraj wieczorem nadeszły. 
Jak to Opatrzność wie najlepiej, co robi, i rzeczy, które nam się 
najprzeciwniejsze, najboleśniejsze zdają na razie, pokazują się po 
tym, że przez Opatrzność oczywiście na naszą korzyść zesłane 
zostały. Tak można uważać w teraźniejszych okolicznościach 
wygnanie Ludwika i poświęcenie się tak chwalebne jego żony. 
Wszystkie zdarzenia mianowicie w tych czasach, zaburzenia zaszłe, 
więcej niż kiedykolwiek przekonać nas powinny, żeśmy powinni ślepo 
z największą ufnością i pokorą poddawać się zawsze woli 
Najwyższego dlatego tylko, że to jego jest wola, starając się 
tylko w każdej okoliczności dopełniać powinności na nas włożonych, 
prosząc Boga, żeby pozwolił nam je rozpoznawać, i żeby nam dał 
siłę dostateczną do ich wypełnienia. Sam tego na sobie doświadczam 
w tym momencie, Bóg zesłał na mnie ciężką chorobę, wtenczas kiedy 
mi się zdawało, że czynność moja, że działanie moje byłyby 
konieczne; gdyby jednak nie ta słabość, byłbym może powołany na 
naczelne dowództwo Wojska, którego w takim razie odmówić by nie 
można było. Według mojego charakteru sądząc, byłbym działał 
silniej, gdyż zdawało mi się, że wiedziałem, co robić potrzeba; 
kto wie, jakie by z tego były wypadły skutki tak dla mnie, jak dla 
kraju. Poddajmy się więc zawsze ślepo woli Pana Boga. Tak jestem 
tym przejęty, że w teraźniejszych okolicznościach wcale mnie nie 
obchodzi wszystko, co mówią, że z nami zrobić mają, ani ten 
szyldwach, którego mi od mego przyjazdu dodano, jakbym ja chciał, 
a nawet mógł chcieć się gdzie oddalić, kiedy dobrowolnie sam 
przybyłem oddać się i złożyć moją submisyę memu Monarsze. Niech 
się dzieje wola Boska. Miałem wczoraj list od Henryka 6 tego 
miesiąca pisany z Torunia. Bardzo się o żonę turbował, wysłał 
sztafetę [...] żeby wracała do Guzowa. Nie spodziewał się być w 
Guzowie jak koło 18 tego miesiąca. Albowiem miał jeszcze dużo do 
roboty do wyprawienia swoich furgonów... Nie mogę powiedzieć, że 
nie jestem lepiej co do mego zdrowia, ale znajduję, że siły 
strasznie wolno wracają, pomimo zupełnej uległości przepisom 
Doktorów..." 
"Warszawa 11 Października 1831 
Drogi Ojcze! Już tedy wczoraj uprzedzeni zostaliśmy, że prawie 
wszyscy Jenerałowie mamy być wysłani do Moskwy; dla mnie to robią, 
że dopiero za piętnaście dni podobno mam wyjechać, jeszcze 
szczegółów, jak nam jechać dozwolą, nie wiem. Ale prosiłem Księdza 
Tadeusza, żeby się Jenerała Witta (gubernatora wojennego Warszawy) 
wypytał, żebym mógł się przysposobić. Tak jestem zresztą spokojny 
na wszystko, co Bóg zezwala, żeby się stało, że myślę tylko, żebym 
mógł dopełnić to wszystko, co jest z mojej strony do zrobienia. 
Mam nadzieję, że przed wyjazdem dozwolą mi być u Ojca choć na parę 
godzin. Tymczasem upraszam drogiego Ojca, żeby to tak spokojnie 
przyjął jako wolę Boską, przeciwko której nie ma co innego do 
roboty, jak zupełne poddanie się. Życzyłbym sobie bardzo, żebym 
mógł przed wyjazdem widzieć się z Henrykiem, żeby mu zdać i 
polecić wszystkie moje interesa". 
"Warszawa 12 Października 1831. 
Drogi Ojcze! Korzystam jeszcze z bliskości, w której zostaję dotąd 
Kochanego Ojca. Zajęty teraz całkiem wyszukaniem powozu mocnego, 
który by mógł znieść tę drogę tak długą i jak mówią, tak złą, i 
który by oraz dla mnie z choroby wychodzącego był trochę wygodny. 
Ale dotąd nie mam nic napiętego. Byłem wczoraj u jenerała Witta, 
chcąc mu oddać moją wizytę i zapytać, czy mam być u W.Ks. Michała 
i u Marszałka Paskiewicza, i jeżeli mam być, co mi zostaje do 
zrobienia? Przyrzekł mi się tem zająć i dać mi odpowiedź, nie 
chciałbym albowiem zrobić tego, do czego mnie mój nie powołuje 
obowiązek. Spokojny zresztą, z ochotą wypełniam rozkazy wydane, 
gdyż znajduję, że we wszystkim, co tylko tyczy osób, powinniśmy z 
największą znosić cierpliwością, albowiem któż może z nas Polaków 
uważać się za niewinnego względem Cesarza. Byle tylko dla kraju 
można otrzymać porządek, siłę, uszanowanie i zachowanie praw, 
zgoła to wszystko, co z dobrem Monarchy i Kraju się zgadza, od 
czego odłączam stosunki wyższej polityki, które często również 
stają się koniecznością, bez których jednak chwilowo kraj może 
kwitnąć i używać swobód i spokojności". 
"Warszawa 13 Października 1831 
Drogi Ojcze! Już tedy zdecydowałem się na karetę, żeby ją kazać 
wyporządzić na tak długą drogę. Że trochę ciasna i żebyśmy we 
dwóch nie mogli w niej siedzieć, zwłaszcza w futrach, kazałem 
dorobić siedzenie na przodzie, żeby było i mnie wygodniej, i memu 
służącemu, gdyż drugi służący, którego od przypadku ze sobą biorę, 
pojedzie na koźle. Ze zdrowia mego jeszcze zupełnie nie jestem 
kontent, ale może z łaską Boską do momentu mojego wyjazdu się 
wzmocni, mam nadzieję, że mi pozwolą odwiedzić Ojca przed 
wyjazdem, gdyż tego nikomu nie odmówili dotąd. Mój wyjazd stąd 
zapewne nastąpi między 20 a 25. Jedziemy z Jenerałem Milberg i z 
Morawskim razem, gdyż nam dozwolono wybrać sobie towarzyszy 
podróży". 
Następnego dnia doręczono generałowi Łubieńskiemu oficjalne 
wezwanie do gubernatora: 
"W Warszawie d. 3/14 Października 1831 
Do 
J.W. Generała Brygady Łubieńskiego 
J.W. Generał Jazdy Gubernator wojenny Miasta Warszawy wzywa J.W. 
Generała, ażebyś w ciągu dni trzech od odebrania niniejszego 
stawić się chciał u Niego osobiście, to jest w którymkolwiek z 
tych dni, od godziny 10 rannej do 1 z południa. 
Generał Dywizyi 
(podpisano) Rautenstrauch". 
Ileż ukrytych treści odnaleźć można w tym króciutkim pisemku, 
zachowanym dla potomności przez Rogera Łubieńskiego. Znowu więc 
powraca do urzędowej korespondencji podwójne datowanie - według 
starego i nowego stylu - widomy znak zależności Warszawy od 
Petersburga. Znowu odzyskuje swą wagę zamaszysty podpis generała 
Rautenstraucha - tego Rautenstraucha, który przed powstaniem 
parafował wszystkie rozkazy dzienne wielkiego księcia Konstantego 
(łącznie z historycznym rozkazem o stłumieniu buntu Dekabrystów), 
a potem całe powstanie przeleżał w łóżku, udając ciężką chorobę, 
aby natychmiast po wkroczeniu zwycięzców stanąć mocno na obydwóch 
zdrowych nogach i zabrać się ochoczo do urzędowania (generał 
"Raptem-wstał"). I wreszcie szczegół najprzykrzejszy, 
przekreślający jak gdyby całe powstanie: unieważnienie 
powstańczego awansu Łubieńskiego na generała dywizji i cofnięcia 
go do przysługującego mu przed powstaniem stopnia generała 
brygady. 
"Warszawa 15 Października 1831 
Drogi Ojcze! Powołany dzisiaj wraz z innymi Jenerałami do Jenerała 
Gubernatora zapewne dla usłyszenia oświadczenia naszego wyjazdu do 
Moskwy, zamyślam go prosić, ażebym mógł wyjechać 18 na noc do 
Guzowa i być z powrotem 19. Moje przygotowania do podróży już 
całkiem zrobione, gotów będę najdalej za 8 dni, byle tylko i moje 
zdrowie również postępowało, ale może Bóg dozwoli, żebym wyjechał 
już na dobrych nogach z tego względu, tak mi dr Malcz obiecuje. 
Tymczasem codziennie jak najwięcej chodzę, żeby powoli się 
przyzwyczaić do powietrza i sił nabrać. W początku nie mogłem 
chodzić, jak opierając się na czyimś ręku, teraz już chodzę z 
laską, której nawet nie używam tylko na nierównych miejscach. 
Piotr nie jest w liczbie Jenerałów do Moskwy jadących (Piotr 
Łubieński miał stopień generała jako dowódca Gwardii Narodowej - 
M.B.). Staś w Luboni odebrawszy tyle łask od Cesarza, według mnie 
nie może wrócić do kraju, tylko za jego szczególnym pozwoleniem 
[...] Ktokolwiek zrobi dług wdzięczności, zapłacić go powinien. On 
przyjąwszy tyle łask od Cesarza, już według mnie winien dług 
wdzięczności, którego wypłacić inaczej nie może, jak przez oddanie 
się zupełne jego wysokiej Woli, zachowując zawsze godność 
przyzwoitą. Według mnie Pan Bóg w różnych nas stawia położeniach, 
ale zawsze w każdym razie wkłada na nas obowiązki stosowne do 
tegoż położenia". 
"Warszawa 24 Października 1831 r. 
Drogi Ojcze! Z uczuciem najwyższej wdzięczności odebrałem list 
Ojca z 23 tego miesiąca, z Błogosławieństwem, które mnie Kochany 
Ojciec przysłać raczył, oraz z oznajmieniem, że Ojciec w tym celu 
udaje się do Miedniewic (do cudownego obrazu Matki Boskiej 
Miedniewickiej pielgrzymowano z całego Mazowsza - M.B.). Jest to 
najlepsza poręka, najlepsza wróżba dla mojej podróży, wyjeżdżałem 
spokojny, pewny ufności w Bogu, mam ją nawet w Cesarzu, znajduję 
ją na koniec w mojem sumieniu, ale teraz wyjadę ukontentowany, 
błogosławieństwo Rodziców, będąc według mnie wizerunkiem 
błogosławieństwa Boskiego. Dzień mojego wyjazdu dopiero 1 
Novembris, od dziś za tydzień. Trzeba mi było tego czasu, żeby 
uporządkować trochę moje przez rok zaniedbane interesa. Archiwa i 
wewnętrzne stosunki, bo nie mówię nawet o Domu (Braci Łubieńskich 
i S-ki), te zostawiam zupełnie Henrykowi i Księdzu Tadeuszowi. 
Wstaję bardzo rano przed piątą, bo wtenczas tylko pewny jestem 
spokojności, bo nikomu drzwi zamknąć nie mogę; a czas, który 
marnotrawię, bardzo nam się zdaje drogi. Wszędzie głośno o 
amnestyi, ale jeszcze nie ma nic pewnego ani ogłoszonego". 
"Warszawa 2 Listopada 1831 r. 
Drogi Ojcze! Już tedy dnia dzisiejszego wyjeżdżam do Moskwy, nie 
mogę jednak wyjechać bez upadnienia jeszcze raz do nóżek Ojca 
Drogiego, chociaż listownie (widać z tego, że generał nie uzyskał 
zgody na jednodniowy wypad do Guzowa - M.B.), bez podziękowania za 
jego błogosławieństwo, które jest największy skarb, jaki człowiek 
posiadać może. Wyjeżdżam, spokojny, oddając się zupełnie woli 
Boskiej, spokojny jestem o żonę i dzieci, bo wiem, że ich Kochany 
Ojciec i cała nasza familia zawsze w opiece mieć będzie. 
Powierzyłem interesa osobiste Księdzu Tadeuszowi. Interesa Domu 
Handlowego Henrykowi. Nie wiem, w jakim stanie jest poczta, tak co 
do pisania, jak odbierania listów w Moskwie, na co jednak Ojciec 
pewno rachować może, że niezawodnie raz na miesiąc zawsze pisywać 
do niego będę". 
"Borysów 9 Listopada 1831 
Drogi Ojcze! Dotąd podróż nasza bardzo szczęśliwa, chociaż trochę 
wolna, a to z przyczyny złych dróg, jako też z braku koni, 
pochodzącego z natłoku przejeżdżających ze wszystkich stron tymże 
traktem. Zewsząd nas dochodzą wiadomości najpomyślniejsze o naszej 
podróży i o jej celu, ale ja równie jak byłem spokojny, kiedy ta 
podróż mogła mieć pozór zagrażający, również jestem nieskory do 
łudzenia się lekkomyślnie, oddając się zawsze Opatrzności, która 
najlepiej wie, co i jak się dzieje. Wiadomości stąd żadnych nie 
przesyłam, bo i żadnych nie wiem, siedząc ciągle w pojeździe albo 
spoczywając na stacyach pocztowych. W najlepszej żyjemy harmonii i 
zgodnie z dobrym moim towarzyszem podróży (jenerałem Milbergiem), 
przywykliśmy już także do dodanych nam współpodróżnych (oficerów z 
rosyjskiej eskorty), którzy są dobrzy bardzo ludzie. 
Co do żywności jeszcze używamy zapasów w Warszawie zrobionych, 
które prócz przyjemności okazały się często bardzo konieczne... 
Dotąd więc na niczym nam nie zbywa i spodziewam się, że podobnież 
będzie i do Moskwy samej. Służący mi dosyć dotąd zdrowi, pomimo 
złego i niezdrowego czasu, kareta także dosyć dobrze wytrzymuje". 
"Moskwa 18 listopada 1831 
Drogi Ojcze! Śpieszę się donieść, że dnia wczorajszego przybyłem 
szczęśliwie do Moskwy, ale już wieczorem, nie mogłem więc tylko 
widzieć jak domy, koło których przejeżdżaliśmy, z tego jednak, co 
widziałem, przekonałem się, że można położyć Moskwę w rzędzie 
jednego z pierwszych miast w Europie. Oznajmiono nam bardzo 
grzecznie, że mamy rozkaz udania się do Wołogdy, miasta odległego 
stąd o 43 mile, ale obydwa razem, co nie mogę uważać jak za 
gatunek łaski. Nie zatrzymujemy się tutaj tylko przez czas 
potrzebny do naprawienia mojej karety, która na ostatniej dopiero 
poczcie zupełnie mi się pogruchotała. Zamierzam jednak przez czas 
mojej tu bytności wcale nie wychodzić, żeby nawet nie dać żadnego 
przeciw sobie pozoru. Jesteśmy w bardzo porządnej, ale bardzo 
drogiej oberży, jak to zwyczajnie w wielkich bywa miastach, 
rozumiem także, że mnie bardzo zedrą na reperacyi karety, którą 
policja pod swój dozór dla przyspieszenia wzięła, ale do tego 
trzeba się przygotować. Zresztą z łaski Boskiej zdrowie moje jest 
w dobrym stanie, zostaje mi tylko po mojej słabości lekkie 
osłabienie w nogach. Z zupełną spokojnością i ufnością w Bogu 
odebrałem wiadomość wyjazdu naszego do Wołogdy, albowiem jest to 
najmniejsza kara, jakiej spodziewać się mogliśmy [...] Któż 
albowiem spomiędzy nas powiedzieć może, że nie wykroczył przeciwko 
Królowi?..." 
Listy generała z podróży były z pewnością bardzo uważnie 
kontrolowane przez policję cesarską i skrucha w nich wyrażana, 
zwłaszcza w liście z Moskwy, musiała przemówić do serca głównemu 
szefowi tej policji generałowi Benckendorfowi. Możliwe zresztą, że 
zasięgnięto jeszcze opinii o generale Łubieńskim u przebywającego 
wówczas w Moskwie eks-ministra Skarbu Królestwa księcia 
Druckiego-Lubeckiego, który o swoim dawnym współpracowniku i 
stronniku mógł się wyrażać tylko jak najprzychylniej. W każdym 
razie już w dwa dni po odprawieniu pierwszego listu z Moskwy 
sytuacja generała nieoczekiwanie się polepszyła. 
"Moskwa 21 Listopada 1831 
Drogi Ojcze! Spieszę się donieść, że pewno z łaski szczególnej 
Monarchy pozostaję dotąd w miejscu, albowiem mój współtowarzysz 
(Jen. Milberg) wyjechał wczoraj rano. Ja zaś w tym momencie, kiedy 
żałowałem, że nawet w kościele być nie mogę na urodziny Kochanego 
Ojca, odebrałem uwiadomienie, że mogę wychodzić gdzie mi się 
podoba, i że cały wydatek w oberży przeze mnie zdziałać się mogący 
opłacony zostanie. Korzystałem natychmiast z tego pozwolenia, żeby 
udać się do kościoła katolickiego, hołd złożyć Najwyższemu i 
podziękować, że podobnie natchnął naszego Monarchę, oraz prosić, 
abym mógł w tej, jak w każdej okoliczności, rozpoznać istotne moje 
powinności i mieć siłę dostateczną do ich pełnienia. I tak nawet w 
takim oddaleniu dzień Imienin Kochanego Ojca stał się prawdziwą 
dla mnie uroczystością. Nigdzie dotąd oprócz kościoła wczoraj nie 
wyszedłem, albowiem chcę zacząć od Jenerała Benckendorfa, żeby go 
prosić, żeby złożył moje podziękowanie za łaskę Monarchy. Do Rózi 
zamyślam pisać, jeżeli mi to będzie dozwolone". 
Rodzinni biografowie klanu Łubieńskich nie starają się wcale 
zacierać wyjątkowych łask, okazanych ich krewnemu przez 
zwycięskiego monarchę. "Podczas przejazdu gen. Łubieńskiego przez 
Moskwę Cesarz Mikołaj właśnie znajdował się w tej stolicy - pisze 
Roger Łubieński. - Gdy gen. Benckendorf, stojący na czele tajnej 
policyi państwowej, zdawał jednego dnia ranny raport Cesarzowi, 
nadmienił przy tej sposobności, że gen. Łubieński jest w mieście i 
zatrzymać się musi przez dni parę, bo powóz jego połamał się. Na 
to Cesarz kazał go w mieście zatrzymać, cały jego pobyt na swój 
koszt przyjąć i nareszcie do siebie przywołać..." 
Drugi biograf rodzinny hrabia Tomasz Wentworth tłumaczy względy 
cesarza jego dawną znajomością z generałem: "Cesarz Mikołaj znał 
Jenerała Łubieńskiego osobiście, jeszcze z czasów kongresu 
wiedeńskiego, kiedy Mikołaj, wówczas tylko Wielki Książę, a nawet 
nie Następca Tronu, ale zawsze w rzeczach wojskowych bardzo 
zamiłowany, spotykając się w salonach dyplomatów z człowiekiem tak 
w towarzystwie przyjemnym, jakim był Jenerał Łubieński, a z 
kwestyami wojskowości się dotyczącymi tak obznajmionym, chętnie i 
często z nim rozmawiał. Potem spotykał go w Warszawie". 
O swoim moskiewskim spotkaniu z cesarzem opowiada sam generał 
Łubieński w obszernym przekazie, sporządzonym na podstawie jego 
relacji przez hrabiankę Adelę Łubieńską, "która oczywiście jak 
najwierniej oddaje w cudzysłowie wyrażenia swego ojca": 
"Gdym stanął w obecności Cesarza Mikołaja - słowa są hrabiego 
Tomasza - zastałem go widocznie przygotowanego do zrobienia na 
mnie wrażenia swojem oburzeniem i niepohamowanym gniewem na naród 
polski i na mnie. 
Jesteście buntownikami, rzekł Cesarz, wiarołomcami, niegodnymi 
dobroci mego brata nieboszczyka i mojej. Pojmuję jeszcze, że 
tamci, półgłówki i waryaty, takiej rzeczy się dopuścili, ale ty, 
człowiek rozsądny, stateczny, dzielny żołnierz z czasów 
Napoleońskich, że w to się wdałeś, tego nie pojmuję i nigdy, nigdy 
nie przebaczę! 
Cesarz dosyć długo mówił, zawsze z wielkim uniesieniem, ja przed 
nim stałem w milczeniu, bo nie mogłem słowa wtrącić. Nareszcie 
Mikołaj zakończył pytaniem: >>I ty, Mój Jenerale, podpisałeś 
detronizacyę, przysięgałeś wierność twemu Monarsze, a potem 
złamałeś tę wiarę, czy nie jesteś zdrajcą, jak wy wszyscy 
Polacy?<< 
Najjaśniejszy Panie, odpowiedziałem, stałem pomiędzy dwoma 
wielkimi obowiązkami względem mojej ojczyzny i mojego Monarchy, 
musiałem wybrać pilniejszy z tych obowiązków. Źle zrobiłem, 
przyznaję, a jednak gdyby okoliczności kiedykolwiek mnie znowu w 
takim położeniu postawiły, musiałbym znowu tą samą pójść drogą. 
Tutaj Cesarz widocznie się uspokoił i pozwolił mnie niektóre moje 
poglądy na potrzeby krajowe i na obowiązki nasze wzajemne przed 
sobą rozwinąć. Cesarz długo i bardzo łaskawie, i uważnie wysłuchał 
słów moich i odrzekł: 
>>Ja Wam wszystko przebaczam, bunt, zdradę, nawet detronizacyę, 
ale czego wam przebaczyć, nie mogę, to jest żeście zwichnęli cały 
mój plan rządów. Ja chciałem przez was ucywilizować Rosyę, zbratać 
w postępie te dwa narody, wyście temu stanęli na przeszkodzie, 
waszą głupią rewolucyą, i zmusiliście mnie rzucić mnie w objęcia 
Niemców i używania tych największych moich i waszych wrogów<<. 
Na tę myśl znowu Cesarz się uniósł i nazwał Polaków buntownikami i 
zdrajcami. Widząc jednak, że na te słowa zmieszałem się, nagle 
zatrzymał się. Ja zaraz skorzystałem z tej chwili, aby 
odpowiedzieć*. (* Odpowiedzi generała nie zamieszczono w 
opublikowanym zbiorze papierów rodzinnych. Nie ma tam także 
parokrotnie wspomnianego przez generała "sprawozdania z całej 
podróży".) 
Cesarz spojrzał na mnie i rzekł: >>Masz racyę, przebaczam ci, żeś 
głosował za moją detronizacyą, przebaczam ci, żeś nosił broń 
przeciwko mnie, wracaj do żony i do dzieci twoich i przebacz 
mnie<<. 
Tu Cesarz rękę mnie podał i rzekł: >>Zrobię, co tylko będę mógł 
dla Twego kraju<<. - Ośmieliłem się odpowiedzieć: >>Najjaśniejszy 
Panie, rządź Polakami zgodnie z ich potrzebami, a będziesz z nich 
zawsze zadowolony<<. Na tym audyencya się skończyła". 
Spotkanie to pozostawiło ślad także w korespondencji cesarskiej. W 
liście z 12/24 listopada 1831 r. do przebywającego w Polsce 
feldmarszałka Paskiewicza Mikołaj tak pisał o generale Łubieńskim: 
"Długo bardzo z nim rozmawiałem i znalazłem go pogrążonego w 
wstydzie i konfuzyi; dlatego postanowiłem dać mu wolność, będąc 
przekonany, że jego przykład będzie użytecznym; sprowadź go do 
siebie i rozmów się z nim". 
Biografowie klanu przyznają, że hrabia Tomasz był jedynym 
generałem powstańczym, którego Mikołaj potraktował w sposób tak 
wspaniałomyślny. Roger Łubieński stara się uzasadnić wyróżnienie 
swego stryjecznego dziada szczególnymi zaletami jego charakteru. 
"Co spowodowało Cesarza Mikołaja do przywołania do siebie gen. 
Łubieńskiego i natchnęło go wprzódy już myślą przebaczenia mu 
udziału w wojnie, żadne źródło nam nie podaje - pisze hrabia 
Roger. - Jednak znając na wylot usposobienie i charakter gen. 
Łubieńskiego, zdaje się nam, że możemy zagadkę tę przejrzeć i 
wytłumaczyć. Generał Łubieński był człowiekiem przede wszystkim 
prawym; każde jego postępowanie w życiu było jasne i otwarte [...] 
Przeciwny zrazu rewolucyi, gdy chodziło o rabunek uliczny cudzej 
własności i potajemne spiskowanie, otwarcie z bronią w ręku 
walczył po rycersku przeciw nieprzyjacielowi, gdy obowiązek mu to 
nakazał. Wreszcie gdy dozwolona w otwartym polu walka ustała, 
oddał szpadę silniejszemu, jako przystało na rycerza sans peur et 
sans reproche (Rycerz bez trwogi i skazy). Takiemu przeciwnikowi 
nic zarzucić nie było można, taką miał zawsze reputacyę, takiego 
chciał Cesarz Mikołaj poznać bliżej, a rozmówiwszy się z nim, nie 
mógł nie oddać sprawiedliwości jego charakterowi. Z tak 
nadzwyczajnie trudnego i niezwykłego położenia znowu generał 
Łubieński wyszedł zwycięsko, dzięki swej prawości i odwadze, i 
pokonanemu w bitwie przeciwnik niejako oddał honory wojskowe..." 
Ale w kołach emigracji popowstaniowej, która rozpoczynała właśnie 
swój gorzki los tułaczy, musiano zupełnie inaczej oceniać 
wyjątkowe fawory Mikołaja dla "zwycięzcy spod Nura", gdyż hrabia 
Roger kończy swą wyidealizowaną charakterystykę stryjecznego 
dziada nieoczekiwanym akcentem polemicznym: "Jakżeż daleko stoi 
ten tłum zbiegów w emigracyi z ich napuszystymi frazesami i 
śmiesznem, jeżeli nie zbrodniczem działaniem, od tej skromnej, 
czystej i rycerskiej postaci". 
W parę dni po tak fortunnej dla siebie audiencji u cesarza (odbyła 
się ona 23 lub 24 listopada) generał Łubieński wyruszył w drogę 
powrotną do kraju. W zbiorze korespondencji rodzinnej dochował się 
z tej podróży tylko jeden list, pisany do żony kurującej się 
jeszcze ciągle w uzdrowiskach dolnośląskich: 
"Nieśwież 4 Grudnia 1831. 
Kochana Kostuniu! Dawno już do Ciebie nie pisałem, przygotowuję 
ten list, ażeby Ci go przesłać zaraz za moim powrotem do Warszawy, 
dokąd mnie Opatrzność prowadzi o wiele prędzej, aniżelim się tego 
spodziewał. Czy to dla mnie z korzyścią, czy szkodą nie wiem? Wiem 
tylko, że w pierwszej chwili, kiedym się o tem dowiedział, zamiast 
być kontent, bardzo byłem smutnym, wstyd mi było wracać samemu, 
gdy wszyscy moi koledzy byli na wygnaniu. Jednak poddałem się 
temu, bom i na to spoglądał jak na wszystko, co się nam zdarza, 
jako na wolę Bożą. Nie daję Ci wiadomości z tego wszystkiego, co 
mi się zdarzyło od ostatniego mego listu z 23 z.m., bo spisałem 
dokładne sprawozdanie z całej mojej podróży, które potem ci 
przeszlę. Będę zatem w Warszawie za 4 lub 5 dni i tam zastanę 
wiadomości u rodziny o Tobie, chociaż listy Twe musieli przesłać 
za mną do Moskwy. Ta droga, chociaż na koszt Monarchy odbyta, 
będzie mnie kosztować razem z reparacyą powozu co najmniej 300 
dukatów, to jest nadzwyczajnie wiele. Tu czekać musimy na 
reperacyę bryczki Majora, który mnie odwozi, a nie wiem, dlaczego 
tak mu niespieszno jest jechać, że ciągle wynajduje powody do 
zwłoki. Bardzo mi pilno osobiście powiedzieć Ojcu naszemu 
wiadomość, że Rózia (Sobańska) otrzymała pozwolenie powrócić do 
kraju i że może w tej chwili już jest w drodze do Ładyżyna 
(majątek Sobańskich na Ukrainie - M.B.). Kupiłem sobie na drogę 
książkę o Historyi Nowożytnej Fryderyka Schlegla i Rouge et Noir 
par Stendal". 
Widać z tego, że przejścia powstańcze nie spowodowały żadnych 
zmian w starych nawykach hrabiego Tomasza: ma po dawnemu 
upodobanie do dobrej literatury i po dawnemu nie lubi wydawać 
pieniędzy. Nie wyrzekł się też chwalebnego zamiłowania do częstej 
korespondencji. Następne trzy listy, pisane już w Warszawie, 
również adresowane są do hrabiny Konstancji. 
"Warszawa 8 Grudnia, wieczorem 
Przyjechałem tu dzisiaj w południe, jadąc przez trzy dni i trzy 
noce bez przestanku z Nieświeża, i teraz na noc jadę do Guzowa, 
ażeby jutro do dnia uściskać nóżki mego Ojca. Posyłam Ci ten list 
przez okazyę do Poznania i w tej chwili wsiadam do powozu z 
Henrykiem, który mnie towarzyszy". 
"Warszawa 12 Grudnia 1831. 
Kochana Kostuniu. Dzięki łasce Boskiej i szlachetnemu przebaczeniu 
Monarchy, które on mnie udzielił, chociaż nie zasłużyłem na nie 
więcej jak którenkolwiek inny z moich kolegów, jestem znowu w 
własnym domu. Wczoraj zaprosiłem do siebie na obiad Tymowskiego i 
Andrzeja Zamoyskiego i przeczytałem im sprawozdanie o całej mojej 
podróży. Wieczorem poszedłem do Pani Strogonoff (żona ministra 
spraw wewnętrznych w ustanowionym 16 września Rządzie Tymczasowym 
Królestwa), gdzie zastałem Księcia Andrzeja Galicyna 
(generała-adiutanta cesarza) z żoną, a zaraz po mnie przyszedł 
Marszałek Paskiewicz i Książę Gorczakow*, (* Michał Gorczakow - 
generał rosyjski. W latach 1856-1861 namiestnik Królestwa.) tak że 
do 11 w nocy musiałem pozostać, chociaż okropnie byłem zaspany. 
Pani Strogonoff jest bardzo uprzejma kobieta, szczególnie dla mnie 
była grzeczna, i prosiła, ażebym często do niej wracał. Jej mąż 
także bardzo na to nalegał. Zresztą pobyt w Warszawie nie 
przedstawia żadnej dla mnie teraz przyjemności i bardzo bym chciał 
teraz uciec do Rejowca. Ale ponieważ interesa zatrzymują mnie w 
Warszawie, trzeba się do tej konieczności zastosować". 
"Warszawa 14 Stycznia 1832 
Kochana Kostuniu. Bardzo często widuję tutaj Panią Michałową 
(Ludwika z Ostrowskich Potocka, siostra Władysława Ostrowskiego, 
marszałka Izby Poselskiej, oraz Antoniego Ostrowskiego, dowódcy 
Gwardii Narodowej, jedna z egerii Sejmu powstańczego - M.B.), 
wyjeżdża do Krakowa, ażeby tam zawieźć córkę swoją Paulinkę, która 
ma wyjść za Wielopolskiego (margrabiego Aleksandra), który bez 
niej żyć nie może, a ona zdaje się chętnie dla niego się poświęca. 
On ma z swojej strony dojechać do nich z Drezna. Pani Rembielińska 
(siostra Jana Ledóchowskiego, jednego z sprawcy jednomyślnej 
detronizacji Mikołaja - M.B.) jest w Warszawie zdrowa zupełnie i 
widuje tylko świat skompromitowany (udziałem w powstaniu - M.B.), 
który nie może jeszcze bywać w wielkim świecie. Bo pomimo smutnego 
losu naszego kraju, pomimo żałoby i boleści w sercu każdego, mamy 
bale, świetne zabawy, wieczory, rauty i idzie się na to. Rosyanie 
dla przyjemności, inni ażeby im się przypodobać, inni nareszcie 
ażeby u nich znaleźć pomoc dla siebie, dla swoich, albo dla tych, 
którzy łaski potrzebują. Ja do tej ostatniej kategoryi należę. 
Uważam się za powołanego przez Opatrzność, ażeby oddawać usługi 
tym wszystkim, którzy się do mnie zwracają, dlatego bywam u 
możnych dnia dzisiejszego, ażeby móc łatwo ich prosić o łaski, 
nigdy dla samego siebie, jak wiesz najlepiej, bo zawsze jestem 
zadowolony z tego, co mam. W ten sposób staram się wypełnić 
obowiązki fałszywej i trudnej mojej sytuacji, w jakiej się 
znajduję od czasu mego powrotu niespodziewanego i niezrozumiałego. 
Przedwczoraj 12 był świetny bal u Gubernatora Hrabiego Witt, Pani 
Gutakowska robiła honory. Wczoray była świetna recepcya u 
Feldmarszałka w Zamku. Nasamprzód był koncert, potem w wielkiej 
sali marmurowej na improwizowanej scenie odegrano po polsku sztukę 
Skarbka, którą grają w Rozmaitościach, i komedyę Francuską Le 
Paysan Picard. Potem podano przepyszną kolacyę, po której dopiero 
rozpoczął się bal. Niech tańcują, niechaj się bawią: ludzie, 
którzy się bawią, są lepsi, a dobroć to cnota, którą szukam i 
pragnąłbym wpoić we wszystkich, od których zależą losy ludzkości. 
Miałem dzisiaj wiadomość od Rózi z 15 grudnia, jeszcze nie była 
otrzymała pozwolenia, raczej rozkazu powrotu". 
A jednak nie! Wbrew mojej uprzedniej zapowiedzi dochodzę do 
wniosku, że niektórych listów hrabiego Tomasza nie można 
pozostawiać bez komentarzy! W miarę oswajania się generała 
dyrektora z nową sytuacją polityczną coraz bardziej denerwująca 
staje się treść jego listów. Nawet przy założeniu, że w większości 
z nich - to znaczy w tych, które wysyłano pocztą, a nie przez 
"umyślnego" czy inną prywatną okazję - stosowany był świadomy 
kamuflaż, mający je chronić przed interwencjami cenzury ("W żadne 
nowiny się nie wdaję, żeby nikt nie chciał hamować 
korespondencyi"). 
Szczególnie irytuje ten list ostatni - z 14 stycznia. Prawda, że 
generał dyrektor stara się w nim jak gdyby wypunktować ogólną 
sytuację w okupowanej stolicy. Jest więc w liście mowa o "smutnym 
losie naszego kraju", o "żałobie i boleści w sercu każdego". 
Poczuwa się generał do własnej "fałszywej i trudnej sytuacji", a 
jednocześnie przyznaje, że nawet w jego sferze trafiają się osoby 
utrzymujące stosunki wyłącznie ze "światem skompromitowanym, który 
nie może jeszcze bywać w wielkim świecie". Ale ze wszystkimi tymi 
sprawami załatwia się generał w dwóch zdaniach. Reszta listu 
poświęcona jest nowinkom towarzyskim oraz opisowi świetnych balów 
i przyjęć, urządzanych przez zwycięzców dla zwyciężonych, przy 
czym - rzecz najbardziej drażniąca - udział autora listu w tym 
"tańcu na grobie ojczyzny" przedstawiany jest niemal jako 
posłannictwo patriotyczne. 
Wskutek zachwiania proporcji w listach generała, zafałszowaniu 
ulega cały obraz Warszawy z pierwszych miesięcy po upadku 
powstania. Trzeba go skorygować i uzupełnić na podstawie innyh 
źródeł ówczesnych. Jest tych źródeł niewiele, bo większość ludzi 
"piszących" opuściła Warszawę razem z wojskiem, ale relacje tych, 
którzy pozostali, są zgodne. Wyłania się z ich miasto smutne, 
okaleczone i wyludnione. Ulice puste, gdyż mieszkańcy niechętnie 
wychodzą z domów. Większość sklepów zabita deskami. Życie polskie 
skupia się w prywatnych mieszkaniach. Szpitale przepełnione 
rannymi i chorymi, przy których czuwają ofiarne panie warszawskie. 
Warszawa utraciła swoją najlepszą młodzież. Większość ludności 
stanowią teraz kobiety i starcy. Żandarmeria cesarska poluje na 
"skompromitowanych". Szkoły średnie i wyższe zamknięte. Dzieci w 
wieku szkolnym wywozi się do szkół wojskowych w głąb Cesarstwa. W 
wyjałowionych z wszelkich istotnych wiadomości dziennikach całe 
kolumny ogłoszeń o przymusowych licytacjach nieruchomości 
należących do nieobecnych oraz listy oficerów, składających 
powtórną przysięgę na wierność carowi. Rozkochana w teatrach 
publiczność warszawska demonstracyjnie bojkotuje przedstawienia, 
pozostawia je oficerom zwycięskiej armii. W kościołach żarliwe 
modły o wrócenie wolnej ojczyzny. Warszawa ma teraz nowe miejsca 
święte, do których odbywają się tłumne pielgrzymki: Olszynka 
Grochowska, z której drzew zmasakrowanych przez kule i granaty 
wycina się pamiątkowe krzyżyki, oraz ostatnie reduty Woli, gdzie 
zginął po bohatersku generał Józef Sowiński, a ciężko ranny major 
Piotr Wysocki dostał się do niewoli. W więzieniach czekają na 
proces osoby obciążone wydatnym udziałem w powstaniu. Cała 
Warszawa z niepokojem czeka na to, co przyniesie z sobą 
przyszłość. 
Ale dziwna rzecz. To miasto zdobyte, rozbrojone i pozbawione swych 
obrońców, nie jest jeszcze całkowicie ujarzmione i wzbudza lęk w 
zwycięzcach. Dowody na to odnaleźć można w źródłach najbardziej 
pod tym względem miarodajnych: w korespondencji cesarza Mikołaja I 
z feldmarszałkiem Iwanem Paskiewiczem, który od 16 września 1831 
nosi dumny tytuł "księcia warszawskiego". 
Zwycięski monarcha obawia się nowego powstania polskiego, ale 
przede wszystkim dręczy go myśl, że "duch rewolucyjny i 
anarchistyczny, wrodzony Polakom" może zarazić oficerów, a nawet 
żołnierzy rosyjskich. W każdym liście dyktuje księciu 
warszawskiemu coraz to nowe środki, mające ustrzec armię rosyjską 
przed tą zarazą moralną. Specjalną czujność nakazuje mu wobec 
kobiet polskich: 
"Lękam się kobiet! Ten szatański naród zawsze działał przez nie i 
nasza młodzież między ich zalotnością z jednej a ideami 
ultraliberalnymi z drugiej strony znajduje się rzeczywiście w 
położeniu niebezpiecznym. Błagam cię na imię Boskie, czuwaj nad 
tem, co się dzieje! Czy ta zaraza nie objawia się wśród naszych? 
Twój obowiązek zamyka się teraz w tej czujności; jest to 
najpierwsza, najważniejsza i najświętsza twoja powinność i 
wszystkich zwierzchników. Trzeba, byście zachowali Rosyi armię 
wierną; i jeżeli pobyt przedłuża się w jednym miejscu, wspomnienie 
dawnej nienawiści może się prędko zatrzeć, zastąpi go uczucie 
pożałowania, a w końcu chęć robienia tego samego! Niechże nas Bóg 
od tego broni. Powtarzam ci, że widzę w tem największe 
niebezpieczeństwo; proszę cię więc, abyś nieustannie zdwajał pod 
tym względem swą baczność i instrukcye te powtarzał wszystkim 
naczelnikom. Trzeba, o ile się tylko da, używać wzgardy i przy 
każdej sposobności okazywać naszym wstręt do zasad rewolucyjnych i 
ich skutków tak dla kraju, jak i dla wszystkich warstw 
społecznych..." 
Paskiewicz starał się swego władcę uspokoić, ale Mikołaj nie 
ustawał w nawoływaniu do czujności. Nazbyt świeżo miał jeszcze w 
pamięci wspomnienia o buncie dekabrystów: 
"Żywo bym pragnął - pisał w innym liście - by się twe nadzieje co 
do dobrego ducha naszych wojsk urzeczywistniły, ale potrzebną jest 
jak największa roztropność, aby wyraźnie odosobnić oficerów załogi 
Warszawskiej od mieszkańców. Proponuję ci, abyś ich rozkwaterował 
przeważnie w domach zasekwestrowanych, które można zmienić na 
koszary, jak np. domy Paca i Czartoryskiego. Tym sposobem będzie 
można ich mieć na oku, a miasto zwolnionem będzie od ciężaru 
kwaterunkowego. Duma nie przeszkodzi wcale Polakom, że będą się 
starali skazić przekonania młodzieży, a kobiety posłużą im za 
pierwsze w tym względzie narzędzie, jak to zawsze bywało". 
"Książę warszawski" miał na te sprawy pogląd nieco odmienny. 
Uważał, że w niektórych wypadkach stosunki między zwycięzcami a 
zwyciężonymi powinny były być nie tylko dozwolone, lecz wręcz 
popierane. W listach do cesarza odsłaniał główny cel owych balów i 
przyjęć, które tak przychylnie były oceniane przez generała 
Łubieńskiego. "Postaram się połączyć w salonach dwa towarzystwa, 
rosyjskie i polskie, ale niewiele sobie z tego tuszę. Polacy nas 
nienawidzą, i dziś jeszcze łudzą się nadzieją, że Francya i Niemcy 
upomną się o nich, że wojna jest nieunikniona, i że będziemy mieli 
przeciw sobie wszystkie rządy konstytucyjne, nawet Niemcy. Ażeby 
ich skompromitować w oczach Jakobinów zagranicznych, zwłaszcza 
kobiety, które są fanatycznemi patryotkami, i okazać całą 
lekkomyślność ich charakteru, ogłoszę fakt, że przyjęli nasze 
zaproszenia". 
Generał Łubieński nie znał oczywiście poufnej korespondencji 
między cesarzem a feldmarszałkiem, mógł więc nadal interpretować 
sobie po swojemu bale i "przepyszne kolacje" na zamku warszawskim. 
Niezależnie jednak od sprawozdań z bujnego życia towarzyskiego w 
listach generała z zimy 1832 r. na pierwszy plan poczynają się 
wysuwać kłopoty rodzinne. Pomimo obietnic odebranych w Moskwie od 
generała Benckendorfa siostra pana Tomasza, pani Róża Sobańska, 
nie może jakoś powrócić z zesłania. Nowe komplikacje powoduje 
pojawienie się na horyzoncie syna generała, Leona, który przerwał 
studia w Edynburgu i według planów ojcowskich ma nadal studiować w 
Berlinie. Na razie Leon przebywa u matki w saskim uzdrowisku 
Warmbrunn (dolnośląskie Cieplice wchodziły wówczas w skład 
terytorium Królestwa Saskiego). 
"Warszawa 15 Stycznia 1832 
Drogi Ojcze. Posyłam list Rózi, który wczoraj odebrałem. Lękam się 
bardzo, żeby powód jaki niewiadomy, który niedawno zmienił 
postanowienie względem powrotu oficerów więźniów wojennych, nie 
został rozciągnięty i do Rózi. Jak Ojciec pisać będzie do Rózi, 
proszę, żeby list przesłał na moje ręce nie zapieczętowany, 
albowiem mam zamiar posłać mój list na ręce Generała Benckendorfa, 
ażeby tym sposobem nieznacznie się przypomnieć. Z tutejszych 
wiadomości nic nie donoszę, bo zapewne Teoncia (Łuszczewska) ze 
wszystkiemi pisze szczegółami. Wszyscy wyglądają decyzyi z 
Petersburga, ja zaś zupełnie na Opatrzność się spuszczam, w niej 
tylko nadzieję pokładając, bo tam, gdzie nam nic nie zostaje do 
działania, trzeba umieć się stosować do tego, co jest. Względem 
mego syna Leona pisałem już dwa razy do Generała Benckendorfa oraz 
do Ministrów (ambasadorów) Rosyjskich w Dreźnie i w Berlinie. 
Spodziewam się, że do tego czasu opuścił Matkę w Warmbrunnie i już 
musi być w drodze do Berlina, jeżeli mu nie odmówiono paszportu. 
Widuję tu ciągle Panią Piotrową (Łubieńską) i bardzo lubię jej 
córki Anielcię i Manię. Paulinka Alexandrowicz jest już dużą 
panienką i wcale ładną. Panna Michałowska jest bardzo miłą zawsze, 
komerki (plotki) przeznaczają jej Kazia (Łubieńskiego), ale ona 
jest tak ładna, że nie potrzebuje niczyjej protekcyi. Jest tu 
także teraz panna Konstancya Sobańska, ale obraca się w atmosferze 
wielkiej elegancyi, zawsze niebezpiecznej dla kobiet. Pani Teresa 
Badeni jest tu od jakiegoś czasu, ale poszła na bardzo złą drogę i 
nikogo z rodziny nie widuje. Mój salon jest teraz bardzo przyjemny 
dzięki księdzu Tadeuszowi i nieraz miewam parę osób na obiedzie". 
"Warszawa 28 stycznia 1832 
Drogi Ojcze. Ostatni list Ojca do Rózi posłałem na ręce Jenerała 
Benckendorfa, żeby mu nieznacznie, jeżeli to być może, przypomnieć 
obietnicę zrobioną... W Bogu tylko nadzieja, że się skróci 
wygnanie Rózi, jak mi wiadomo ze stanu rzeczy, w jakim się 
znajdują na Ukrainie, nie wiem, czy nie boleśniej będzie dla Rózi 
tam się znajdować jak w Permie. Wie więc Pan Bóg, co robi, a my mu 
zawsze dziękujemy za wszystkie widoczne dobro, co nam zsyła. Od 
Morawskich już mam wiadomości, że Wojciech (Woś Morawski, 
siostrzeniec i były adiutant generała, po dojściu do zdrowia 
został odesłany przez wuja do rodziców w W. Księstwie Poznańskim, 
a tam aresztowała go policja pruska jako uczestnika powstania - 
M.B.) powrócił do Luboni wskutek ogólnego cofnięcia prawa 
odsyłania podobnie winnych do Straf compagnie (kompanii karnej) w 
fortecach. Jest żołnierzem w Landwerze, Morawski (referendarz - 
ojciec Wosia) ma nadzieję w liście do Monarchy (pruskiego) że i od 
tego uwolniony będzie". 
"Warszawa 12 Lutego 1832 
Drogi Ojcze. Z wiadomości ważniejszych mamy, że Marszałek wyjeżdża 
do Petersburga, że Engel (cesarski radca stanu Engel pełnił 
funkcje prezesa w Rządzie Tymczasowym Królestwa), który miał 
wyjeżdżać, pozostaje; czy na zawsze, czy tymczasowo - tego nie 
wiem. Wszystko dotąd zdaje się być tymczasowe i może być, że to 
jest lepiej, niż nam się wszystkim z pierwszego rzutu oka zdaje, 
albowiem stałe urządzenia wydane w momencie reakcyj, kiedy jeszcze 
wszystkie namiętności działają, może byłyby daleko nieznośniejsze 
[...] Od syna miałem list z Berlina, zdecydował się słuchać kursa 
prawa kryminalnego, które mają bardzo dobrze dawać w Berlinie. Na 
inne kursa jeszcze nie jest zdecydowany. Henryk musiał powiedzieć 
smutną wiadomość Irence (żonie swojej), że umarł jej brat Artur 
(Potocki z Krzeszowic). Strach, ilu to ludzi teraz poumierało. 
Biedny stary Sobański (teść siostry generała) nie mógł przeżyć 
wszystkich tych zmartwień, Rózia, sądząc z jej listu ostatniego, 
jeszcze nic o tem nie wie. Nie ma mowy o jej powrocie, w liście 
poddaje się woli Bożej, opis zimna, które znosi, jest okropny, ale 
zachowuje całą gorącość serca swego. Jest to prawdziwie kobieta 
poważania godna, miała odwagę zrobić wycieczkę do gór Uralskich, 
ażeby zanieść pomoc i pociechę ludziom skazanym do ciężkich robót 
(wtedy zapewne obdarzono hrabinę Sobańską pięknym przydomkiem 
"Róży wygnańców" - M.B.). Zdrowie jej doskonale służy". 
"Warszawa 15 Lutego 1832 
Drogi Ojcze. Nieprzewidziane są rozkazy Boskiej Opatrzności 
wtenczas nawet, kiedy błahy i nikczemny nasz rozum sądzi najlepsze 
tworzyć układy. Opatrzność je niweczy, żeby nas coraz więcej 
przekonać, jak dalece my jesteśmy niczym w porównaniu do wysokiej 
jej mądrości. Zdawało mi się, że najkorzystniej i najrozsądniej 
mego syna w Berlinie umieściłem, sądząc, że tam zabawi najmniej 
rok, kiedy wszystko zniweczone zostało listem Jenerała 
Benckendorfa, który mi odpisuje w imieniu Najjaśniejszego Pana, że 
sobie życzy, żeby mój syn, zamiast w Berlinie, kończył swe nauki w 
Petersburgu, żebym go tam oddał pod opiekę Jen. Benckendorfa, 
zostawiając Naj. Panu możność umieszczenia go w służbie. Po 
długiej z sobą walce osądziłem, że podobne wezwanie jest rozkazem, 
że jeżeli mój syn ma istotną ochotę uczyć się, to i w Petersburgu 
potrafi dobrze użyć swego czasu, piszę więc do niego, żeby za 
odebraniem mego listu udał się jak najśpieszniej do Petersburga. 
Kopię odpisu Jenerałowi Benckendorfowi zrobionego załączam tutaj, 
najlepiej ona całą myśl wytłomaczy. Znajduję albowiem, że w tej 
jak w każdej okoliczności najlepiej otwarcie postępować. Wiem, że 
ten pobyt Leona w Petersburgu stanie się dla niego prawdziwym 
probierczym kamieniem, ale sądzę, żeby nie mógł był tego uniknąć, 
od niego albowiem, od sposobu jego postępowania reszta zależeć 
będzie. Zresztą zrobiwszy co każe rozsądek, co wymaga powinność, 
resztę Panu Bogu oddaję". 
Nieoczekiwana zmiana losu młodego Leona Łubieńskiego musiała 
bardzo zaskoczyć i zdenerwować jego dziadka: "pana ministra" z 
Guzowa. Wyczuwa się to wyraźnie z następnego listu generała. 
"Warszawa 17 Lutego 1832. 
Drogi Ojciec pisze mi w swoim liście z 16 b.m., że Leon pierwszy z 
jego familii będzie w służbie Rosyjskiej; wcale tego nie mam 
zamiaru i jak najwyraźniej w tej mierze w moim liście (do 
Benckendorfa) się wytłumaczyłem. Opisując cel edukacyi mego syna i 
jakie obowiązki Opatrzność na niego włożyła (Leon miał zostać w 
przyszłości szefem Domu Handlowego "Bracia Łubieńscy i S-ka"), 
dodałem, że to dowodzi, że jestem w niemożności myśleć nawet, żeby 
mój Syn mógł przyjść do służby, że jednak nie waham się posłać go 
natychmiast do Petersburga, w celu żeby tam ukończył nauki, 
stosownie do życzenia Naj. Pana. Sądziłem albowiem, że młody 
człowiek jego wieku, jeżeli będzie chciał, to i w Petersburgu 
znajdzie sposobność uczenia się [...] Ja z mojej strony wysyłam go 
do Petersburga w celu, żeby tam pobył z rok jeden starając się jak 
najkorzystniej swego użyć czasu i żeby potem wrócił do kraju 
pomagać mi w interesach. To napisałem Monarsze, bo winienem mu tem 
więcej prawdę, im łaskawiej dla mnie się okazuje. Ojcowskie 
albowiem postępowanie Naj. Pana względem mnie spodziewać mi się 
każe, że nie zechce, żeby mój syn schodził z drogi powinności, 
którą Opatrzność na niego włożyła. Gdybym był mógł, byłbym był 
niezawodnie sam pojechał do Berlina dla wyprawienia mego syna ale 
ani zdrowie, ani niepodobieństwo dostania paszportu za granicę 
tego mi nie dozwoliło. Celem mojej podróży byłoby mianowicie 
wskazać mu drogę, jaką sobie postępować winien, żeby korzystać z 
czasu swojego pobytu w Petersburgu, żeby nie zwracać niczyjej 
uwagi na siebie, żyjąc jak najciszej i najspokojniej, żeby na 
koniec unikać naszych rodaków, a mianowicie próżniackiego ich 
sposobu życia, żeby jeżeli można uzbroić go przeciw wszelkim 
pokusom do gry w karty, które więcej w Petersburgu, nigdzie 
indziej nie znajdzie. Wyznaję, że wiele cierpiałem, nim powziąłem 
to postanowienie, które może się stać stanowczym dla mego syna, bo 
boleśnie jest brać decyzyę dla kogo, ale raz ją wziąwszy, poddaję 
się z pokorą woli Najwyższego i znajduję, że Bóg może lepiej od 
nas wie, co robi, i że dozwolił tego do ukształcenia charakteru 
mego syna. O służbie albowiem nigdy nie myślę. W Petersburgu 
będzie mógł być użytecznym także dla domu Braci Łubieńskich i 
S-ka, który teraz ma bardzo znaczne tamże interesa". 
"Warszawa 8 Marca 1832 
Drogi Ojcze [...] Już tedy zaczynają się przykre momenta, które 
nam przetrwać potrzeba po tylu innych już przebytych. Sąd 
wyznaczony już wkrótce ma się rozpocząć*. (* Na podstawie dekretów 
cesarskich z 1 listopada 1831 r. i 20 lutego 1832 r. powołany 
został w Warszawie Najwyższy Sąd Kryminalny, złożony z 8 
rosyjskich generałów i tyluż "prawomyślnych" Polaków - dla 
osądzenia uczestników powstania nie podlegających amnestii. Po 
blisko dwuletnim śledztwie i trzymiesięcznym przewodzie sądowym 
większość oskarżonych została uznana "winnymi zbrodni rokoszu". 
265 podsądnych skazano [w większości zaocznie] na śmierć przez 
powieszenie lub ścięcie, pozostałych na wieloletnie więzienie 
warowne lub ciężkie, połączone z ciężkimi robotami i pozbawieniem 
praw stanu. We wrześniu r. 1834 Mikołaj złagodził wyrok, 
zamieniając kary śmierci na katorgę, bądź też zmniejszył liczbę 
lat więzienia. Podtrzymano kary w stosunku do emigrantów, którym 
jednocześnie wzbroniono powrotu [wyjąwszy wypadki indywidualnej 
amnestii] pod groźbą natychmiastowego wykonania wyroku. Wśród 
skazanych zaocznie na śmierć przez powieszenie i konfiskatę 
majątku znalazł się także były deputowany, Walenty Zwierkowski.) 
Już wszystkich mających być poddanemi przed Sąd przywołano, ażeby 
ich zamknąć i trzymać odosobnionych do ustanowienia inkwizycyi sąd 
poprzedzać mającej. Wieleż to familii cierpiących, wieleż to 
boleści nowego rodzaju wznowionych. Teraz tylko życzyć potrzeba, 
żeby ten sąd jak najprędzej się mógł zakończyć, żeby tych 
bolesnych ran, których doznaliśmy, codziennie nie odnawiać. Już 
tedy dnia wczorayszego podpisałem nową współkę z Panem George 
Mayer niedawno z Anglii przybyłym. My dajemy fundusze a on swoją 
pracę i doświadczenie. Gdy się stan rzeczy zmienił i nie dozwolił 
nam rozwijania dalszego pierwotnych zamiarów, które głównie 
towarzyszyły założeniu Domu naszego (tzn. czynności 
bankowo-kredytowych - M.B.), trzeba było zastosować się do 
ważniejszych okoliczności, a ponieważ handel zawsze istnieć musi, 
przedsięwzięliśmy nadać Domowi kierunek więcej handlowy, i z tego 
powodu szukałem kogo takiego, który był z charakterem łączył 
doświadczenie i znajomości handlowe. To znalazłszy w Panu George 
Mayer, któren swoją pracowitą i niezmordowaną starannością 
doprowadził to do skutku. Mam nadzieję w Bogu, że dobre skutki z 
tego i dla siebie, i dla kraju osiągniemy..." 
"Warszawa 12 Marca 1832 
Drogi Ojcze. Marszałek Ks. Paskiewicz już tedy przyjechał (z 
Petersburga), powiadają, że jest mianowany Namiestnikiem 
Królestwa, że Konstytucya z kilku względów uchylona, że nie będzie 
reprezentacyi narodowej (sejmu), ale że prawa zostawione, że Rząd 
teraźniejszy zatwierdzony, że jest jakieś nowe prawo względem 
rekrutowania w tym kraju do Armii Rosyjskiej, że ma być jakaś Rada 
Polska w Petersburgu, która przyłączona zostanie do Rady 
Cesarstwa. Ale to wszystko może są gadaniny, bo pewnego nic nie 
wiem, tylko że sądy się zaczynają, a z niemi niespokojność i obawa 
tylu familij nieszczęśliwych. Jest nade wszystko do życzenia, żeby 
się ten stan drażliwości jak najprędzej zakończył, żeby każdy mógł 
spokojnie udać się do swych zatrudnień. Za granicą teraz wszystko 
rokuje pokój, jakkolwiek niespokojne umysły wszystko robią, żeby 
go zerwać, ale rozsądek większości dotąd przeciwny, trzeba teraz 
wielkiej ostrożności w Rządach, żeby nie dać broni przeciw sobie, 
albowiem wojna raz rozpoczęta trudno przewidzieć jakieby skutki za 
sobą poprowadzić mogła. Tymczasem ludzie są ludźmi, słabości, 
namiętności działają, tak u tych, co są u steru, jak u tych, co są 
w tłumie, trudno więc przewidzieć, jaki obrót rzeczy wziąć mogą, 
kiedy najmniejsze wstrząśnienie całemu grozi społeczeństwu". 
"Warszawa 14 Marca 1832 
Drogi Ojcze. Odebrałem właśnie list Ojca, zupełnie zgadzam się ze 
wszystkimi jego myślami o naszym stanie politycznym. Jednak 
jakkolwiek wymazani może z naszej własnej winy z rzędu Państw 
politycznych (tzn. suwerennych), pozbawieni istnienia zupełnego z 
tej strony, zawsze jednak zostaje jakaś część, jakaś pozostałość, 
której widać zatrzeć nie podobna, kiedy najgłówniejsi 
nieprzyjaciele dokazać tego nie mogą. Teraz żądają deputacyi do 
Nj. Pana po dwóch z województwa (oficjalne papiery w tej sprawie 
głosiły, że delegacja udaje się do Petersburga >>celem złożenia 
Naj. Panu hołdu nieograniczonej wdzięczności za wspaniałomyślne 
przebaczenie i puszczenie w niepamięć ostatnich wypadków, a nadto 
za łaskawe obdarzenie ustawą pomyślność lepszego bytu Królestwa 
zapewniającą<<* -M.B.) (* Wydany przez Mikołaja 14/26 lutego 1832 
r. Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego ogłaszał m.in.: 
wcielenie Królestwa Polskiego do cesarstwa rosyjskiego, zniesienie 
koronacji w Warszawie, skasowanie wojska polskiego i magistratur, 
wprowadzenie urzędników rosyjskich do administracji Królestwa.) 
Pytano się mnie, czy pojadę, że to życzenie Marszałka, 
odpowiedziałem, że zwyczajny jestem do posłuszeństwa, 
przedstawiłem jednak wszelkie niedogodności z tego wyboru. Czekać 
więc będę rozkazu, ale wyznaję, że mi to bardzo nie na rękę ze 
wszech miar. Jeżeli jednak to może albo całemu krajowi, albo 
niektórym jego mieszkańcom być pomocnym, nie będę żałował mego 
poświęcenia, ale nie mogę nie przyznać, że to jest wielkie 
poświęcenie. Prosiłbym jednak, żeby ta wiadomość nie od nas 
wychodziła. Odebrałem list od gen. Benckendorfa względem syna 
mego..." 
"Warszawa 19 Marca 1832 
Od wczoraj za tydzień mają ogłosić rozmaite zmiany, jakie 
Marszałek przywiózł ze sobą z Petersburga. W tym celu powołano 
wszystkich Prezesów Województw i pewną liczbę wybitniejszych 
obywateli. Niektóre rzeczy już dowiedzieliśmy się, że Marszałek 
został Namiestnikiem Kraju, że Ministeryum Wyznań i Wychowania 
publicznego jest zniesione, że Pan Strogonow powołany jest do 
Petersburga, że Gen. Rautenstrauch zastąpi go w Ministeryum Spraw 
Wewnętrznych. Wszyscy mniej więcej są kontenci, że wyjdziemy z 
tego stanu tymczasowości, i że będziemy wiedzieć, czego się 
trzymać. Bo jesteśmy w tym stanie, że trzeba przede wszystkim i 
wyłącznie myśleć o potrzebach materyalnych kraju i nas samych. 
Pani Marszałkowa przyjechała ze swoim mężem, będzie przyjmować co 
wieczór, a oprócz tego będzie miała recepcye dwa razy na tydzień w 
Czwartki i w Niedziele. Mówią, że jest bardzo przystojna i 
grzeczna i bardzo dobra osoba, jeżeli to prawda, to wiele osób 
sobie zjedna, bo dobre formy i maniery bardzo wiele na tym świecie 
znaczą. W tym tygodniu będę się prezentował, ażeby być w 
porządku... Dzisiaj będę miał kilka osób na obiedzie, bo to św. 
Józef. Obydwaj bracia Lubowidzcy*, (* "Naczelnik szpiegów" Mateusz 
Lubowidzki, z powodu którego klan Łubieńskich miał tyle 
nieprzyjemności, powrócił z Petersburga do Warszawy 8 listopada 
1831 roku. Prasa stołeczna uczciła jego powrót dwoma komunikatami: 
"Gazeta Warszawska" z 10 listopada: "Nayiaśnieyszy Cesarz i Król 
imć raczył byłego Vice-Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy 
Lubowidzkiego mianować Radcą Stanu Nadzwyczaynym i ozdobić go 
orderem Św. Anny I-szey klassy". I następnego dnia - jeszcze 
dosadniej: "N. Cesarz Jmć wydał 4 b.m. następujący Naywyższy 
Reskrypt do byłego Vice-Prezydenta Warszawskiey Municypalności i 
Policyi, Pana Lubowidzkiego: >>Moc duszy WPana i przychylność Jego 
do tronu Naszego, których dowód dałeś dnia 29 listopada roku 
zeszłego u Naszego kochanego zmarłego brata Cesarzewicza w zamku 
Belwederze wieczorem, gdy w Warszawie powstanie wybuchnęło i 
piętnastu pchnięciami bagnetem raniony zostałeś, zwróciły 
szczególną Naszą uwagę na WPana. Dla okazania iey, mianujemy WPana 
nayłaskawiey Kawalerem orderu Św. Anny I-szej klassy, którego 
insygnia załączone przesyłamy z rozkazem włożenia ich i noszenia 
według statutów. Zostaiemy WPanu z naszą Cesarską Łaską 
życzliwi<<".) Tymowski, Generałowie Lewiński, Ledóchowski, 
Niepokojczycki, Zielonka i pięciu braci (Łubieńskich), to jest 
razem 12 osób... Będzie kawior, zupa z pasztecikami, flet de boeuf 
saute, świeży łosoś, potrawka z kur z truflami, groszek i jako 
nowalia szczaw, indyk pieczony i faszerowany kasztanami, sałata, 
słodka potrawa i lody Alexandre". 
"Warszawa 26 Marca 1832 
Kochana Kostuniu. Otóż proklamacya (ogłoszenie nowego "statutu 
organicznego" w miejsce dawnej konstytucji - M.B.) się skończyła. 
Tak jak przewidywałem, daleką ona jest od tego, cośmy mogli sobie 
życzyć, są nawet rzeczy w niej, które potępić muszę, bo podług 
mego zdania przeciwną jest interesom Rządu i podwładnych, ale w 
każdym razie jest to wiele więcej, jak mają bracia nasi w Austryi. 
O 11 rano wszystkie władze i wybitni obywatele miasta zebrali się 
na Zamku. Marszałek sam odczytał dekret Cesarski, mianujący go 
Namiestnikiem Królestwa. Potem poszliśmy do kościoła, gdzie drugi 
raz dekret ten sam odczytano. Potem podano obiad na 150 osób u 
Marszałka, gdzie pito zdrowie Najjaśniejszego Pana. Po obiedzie 
Marszałek kazał mnie przyjść do swego pokoju, mówiąc że ma ustne 
polecenie do mnie od Najjaśniejszego Pana. Kiedyśmy zostali sami, 
wyraził mi zadowolenie Cesarza, żem posłał syna mego do 
Petersburga, zapytał się, czy bym nie chciał, ażeby on wstąpił do 
służby rządowej. Przedłożyłem mu wtenczas położenie mego syna jako 
jedynaka i jego względem rodziców obowiązki, zdałem sprawę z całej 
korespondencyi mojej z Gen. Benckendorfem w tej sprawie. Rozmawiał 
potem ze mną o wielu rzeczach krajowych przez długi czas. 
Wieczorem było wielkie przyjęcie u Pani Marszałkowej, wielu bardzo 
z tych panów się jej przedstawiło. Są w życiu publicznem i 
prywatnym chwile, gdy ręce opadają i zupełne zwątpienie człowieka 
opanowuje, tak że już niczego się nie chce. Jesteśmy teraz pod 
wielu względami w takim tu położeniu, chociaż to naturalny wynik 
poprzedzających wypadków. Ale właśnie w takich okolicznościach 
trzeba zebrać całą swoją odwagę, trzeba udać się do Boga o pomoc, 
ażeby nam wrócił energię do czynu, co jest prawdziwie cechą 
człowieka. Mowa jest o deputacyi do Najjaśniejszego Pana i mówią 
publicznie, że ja mam do niej należeć, a chociaż mi jest bardzo 
nie na rękę, nie odmówię niczego, w czem bym mógł być użytecznym 
moim ziomkom". 
"Warszawa 28 Marca 1832 
Drogi Ojcze. Odebrałem list od Ojca, który przyszedł w momencie, 
kiedy odebrałem list mego syna z Petersburga, w którym mi donosi, 
że przywołany został do Cesarza, który go przyjął jak najłaskawiej 
i umieścił w Ministeryum Spraw Wewnętrznych pod Ministrem Błudow, 
jednym z najczynniejszych, który - powiedział Cesarz - najlepiej 
odpowie zamiarom Ojca, to jest ukończenie edukacyi syna. Nie 
znając jeszcze dostatecznie języka Rosyjskiego użyty będzie do 
Prowincyj Polskich. Uważam to za Wolę Opatrzności i bez żadnej 
uwagi zupełnie się jej poddaję. Życzę tylko, żeby dopełnił, jak 
się należy, obowiązków nowych, które na niego włożyła Opatrzność 
tak względem łaskawego na niego Monarchy, jako względem urzędu, 
który piastować będzie. Z drugiej strony wybrany jestem wraz z 
braćmi Janem i ks. Tadeuszem do Deputacyi, która ma być wysłana do 
Petersburga po dwóch z każdego Województwa... Znam ja całą 
trudność naszej pozycyi, ale dlatego nie sądzę, żeby można się 
wymówić z tej posługi dla współrodaków, tym większej podług mnie, 
że teraźniejsza opinia będzie zupełnie przeciwna naszej podróży. 
Ale sądzę, że więcej niż kiedykolwiek powinniśmy iść za swojem 
sumieniem i przekonaniem, nie zważając na to, co drudzy o mnie 
mówić będą mogli". 
"Warszawa 29 Marca 1832 
Kochana Kostuniu. Leon nasz wstąpił do służby rządowej. Najlepiej 
zrobię, gdy Ci odpiszę dosłownie list, w którym opisuje wypadki, 
które mu się przytrafiły. Po wstępie, w którym tylko pisze o swej 
admiracyi dla Cesarza, który go sobie zupełnie podbił, tak dalej 
ciągnie: 
>>Cesarz w wyborze służby, do której bym wszedł, sądził, że 
najlepiej odpowie zamiarom Ojca, dodając mnie do osoby człowieka 
światłego i posiadającego zupełne zaufanie Monarchy, który zatem 
potrafi skończyć moje wychowanie. Podług zatem myśli i woli 
Cesarza, który mnie zostawił zupełną swobodę w wyborze służby, do 
której bym wstąpił, zdecydowałem się pozostać w Ministeryum Spraw 
Wewnętrznych przy boku P. Błudowa, człowieka inteligentnego, nie 
ustępującego w niczym najwykwintniejszym umysłom Europy i 
niezwykle pracowitego. Będę mógł w tym miejscu, podług słów 
Cesarza, służyć memu Monarsze, nie przestając ani na chwilę być 
dobrym Polakiem. Z powodu mojej nieznajomości języka rosyjskiego 
użyty będę do papierów pochodzących z prowincyj polskich, a w tej 
chwili P. Błudow jest prawdopodobnie człowiekiem najczynniejszym 
komisyi, która ma zreorganizować system Królestwa Polskiego. Zdaje 
mi się, że do niego także odnosić się będą sprawy wyznaniowe. 
Cesarz także pozostawił mi do wyboru albo ażeby potem dalej tutaj 
służyć, albo powrócić do Królestwa, podług życzenia Ojca<<. 
Z tego listu widać - wił się dalej w swych tłumaczeniach generał - 
że Leon ujęty niezwykle grzecznym przyjęciem, jakiego doznał od 
Cesarza, przyjął łaskę, jaką mu wyświadczył, zaciągając go zaraz 
do służby. Nie mógł inaczej zrobić, bo jakżeż opierać się 
Monarsze, który chce wejść w twoje położenie i wszystko jak 
najlepiej dla ciebie układa. A jednak z początku bardzo niemiłe 
uczucie mnie opanowało, ale zastanowienie niebawem wróciło mnie do 
prawdziwej wdzięczności dla niesłychanej dla mnie łaski Monarchy i 
nawet przyszedłem do przekonania, że to właśnie, co mogło się stać 
najlepszego w tej chwili dla Leona, jeżeli tylko zechce pracować i 
oddać się obowiązkom urzędu. Napisałem do niego, ażeby przyniósł 
ze swej strony gorliwość, pracowitość i uczciwość, te przymioty 
wielu członków naszej rodziny, a wtenczas będzie miał powodzenie, 
stanie się członkiem użytecznym dla kraju i rzeczywiście najlepiej 
skończy swe wychowanie. Do Petersburga jedzie nas dwudziestu, w 
tem trzech braci Łubieńskich. Mojem zdaniem nie tylko nie 
powinniśmy się od tego uchylić, ale i owszem powinniśmy dopełniać 
ten wielki obowiązek względem naszych ziomków, wobec tego, że 
opinia motłochu go potępia i że położenie nasze będzie niezwykle 
delikatne i przykre. Mówią, że nam zapłacą koszta podróży, 
wspominam o tem nie ze względu na siebie, bo gdym raz zdecydował 
się oddać tę usługę moim ziomkom, dopełniłbym jej do ostatka, 
pomimo jej uciążliwości materyalnej po tylu stratach w ostatnich 
czasach, ale radbym dla innych, gdyby nam trochę tę podróż 
ułatwili. Znajduję, że podróż ta jest nieodzowną wobec naszego 
Monarchy, bo chociaż możemy być niezupełnie zadowoleni z 
instytucyj, które nam nadał, nie możemy nie przyznać, że Cesarz 
mógł nam dać o wiele mniej swobód, gdy raz dawny porządek rzeczy 
został wywrócony". 
"Warszawa 2 Kwietnia 1832 
Kochana Kostuniu! Podróż nasza do Petersburga jest zdecydowaną, 
nie mogę powiedzieć, ażeby mi była przyjemną, bo znam wszystkie 
trudności z nią połączone, ale mam przekonanie, że oddać mogę 
prawdziwą usługę krajowi i moim ziomkom. Ks. Tadeusz bierze ze 
sobą swego Kacpra, a ja mego Bartłomieja. Wiesz już z gazet, że 
marszałek jest Namiestnikiem Królestwa, że jego żona jest w 
Warszawie. Mieszkają w Zamku i dwa razy na tydzień przyjmują we 
Czwartki i w Niedziele. Wczoraj była pierwsza recepcya. Tłumy 
zapełniały salony. Księstwo byli bardzo uprzejmi. Księżna jest 
osoba mająca około 40 lat, nieładna, ale grzeczna i dużo godności 
bez żadnej pyszałkowatości. Będzie to salon przyjemny dla 
mężczyzn, którzy nie mają tyle kłopotu z ubraniem. Wczoraj miałem 
u siebie większy obiad dla Pana Strogonowa, który nas opuszcza i 
jedzie do Petersburga. Ponieważ że to człowiek, którego lubię i 
szanuję, chciałem mu tego złożyć dowód, zbierając 
najporządniejszych ludzi w Warszawie, którzy podzielają moje 
zdanie i mój żal za nim. Miałem 24 osób u stołu [...] Mieliśmy 
najlepszy obiad, jaki tylko dostać można było. Kosztował mnie 
razem z winem 30 złp. od osoby. Dzisiaj dajemy piknik dla 
Strogonowa, na którym Jezierski (Jan) i Tadeusz (Łubieński) są 
gospodarzami. Będzie bardzo wiele osób, kosztować nas będzie 100 
złp. od osoby. Wyłajałem Leona listownie, że nie dosyć pilnuje 
interesów mu powierzonych, a mianowicie Sapiehy (chodziło o 
rewindykacje sum pożyczonych przez Dom Handlowy Braci Łubieńskich 
pod zastaw zasekwestrowanych później dóbr Eustachego ks. Sapiehy - 
M.B.) i Twego Ojca (kasztelana Józefa Ossolińskiego). Wskazałem 
mu, jak ma sobie postępować, i przesłałem mu plenipotencyę naszego 
domu". 
"Warszawa 5 Kwietnia 1832 
Kochana Kostuniu! Załączam ci list Leona z Petersburga do mnie. 
Opisuje swoje stanowisko w Ministeryum Spraw Wewnętrznych. Udał 
się do Ministeryum z rozkazu Naj. Pana. Błudow bardzo grzecznie go 
przyjął i powiedział, że miał już wiadomość o woli Cesarskiej, ale 
nie wiedział jeszcze dokładnie, jak to uczynić, i dlatego prosił 
go, ażeby za parę dni wrócił. Po paru dniach Minister mu 
powiedział, że będzie postanowiony nie w żadnym departamencie, ale 
do jego osoby przywiązany jako sekretarz do korespondencyi 
niemieckiej, francuskiej, angielskiej i polskiej, bo podług 
rozkazu Cesarza chciałby go wtajemniczyć w ogólny bieg interesów i 
administracyi. Dodał przytem, że Leon mógłby pomimo tego 
uczęszczać na niektóre wykłady, ale co do stopnia (czynu) jaki on 
otrzyma, Cesarz się jeszcze nie oświadczył [...] Książę Marszałek 
parę dni temu mówił obszernie z Ks. Tadeuszem o naszej podróży do 
Petersburga. Zdaje się, że wyjedziemy stąd 24 b. m., bo wszyscy 
mamy rozkaz przedstawić się Marszałkowi 18 b. m. Kupiłem z Ks. 
Tadeuszem powóz podróżny za 150 dukatów, odprzedamy go za 
powrotem. Od czasu do czasu widuję Panią Michałową (z Ostrowskich 
Potocką) i Zofię Ostrowską, które się ciągle mnie radzą i muszę im 
pomagać. Pierwsza z nich jest cierpiącą, ale zawsze dobrą, 
poczciwa, poddana woli Opatrzności, ale pełna też imaginacyj i 
chętnie oddająca się złudzeniom. Panią Rembielińską rzadko teraz 
spotykam bo w innym świecie teraz żyjemy. Wczoraj mieliśmy bardzo 
elegancki wieczór u Księżnej Zajączek, na którym byli także 
Księstwo Marszałkostwo (Paskiewiczowie). Bardzo wiele było osób, 
ale ja cały czas grałem w wista. Dzisiaj wieczór u Księżnej 
Marszałkowej". 
"7 Kwietnia 1832 
Drogi Ojcze! Posyłam list Rózi (Sobańskiej), który dnia 
wczorajszego tu przyszedł pod moim adresem. Łudzi się widać 
różnemi nadziejami, które zamiast ją cieszyć, trują jej momentalną 
spokojność. Mam ja jednak przekonanie, że... w gruncie serca 
spokojniejszą jest i że umiała się porządnie urządzić tam, gdzie 
ją Opatrzność poprowadziła. Nie mamy jeszcze nic urządzonego 
względem naszej deputacyi, ja chciałbym się uzbroić różnemi 
myślami i potrzebami kraju, żeby się postawić w możności... 
mówienia o tem, co szczególnie kraj nasz teraz dolega. 
Najgłówniejsze przedmioty są, najprzód to, co wypływa ze Statutu 
Organicznego, odwołalność sędziów, sądy wyborowe (wybierane) przez 
Obywateli bez examinowania kandydatów [...] Potem uwagi nad 
dekretem względem więźniów wojennych, przeznaczonych do służby. 
Uwagi nad oświeceniem publicznym, nad jego potrzebą dla dobra 
monarchy, jednak nad modyfikacyami, jakieby można w stosunku do 
okoliczności przedstawić. Uwagi nad zaborem bibliotek, Gabinetów 
itd. Uwagi nad położonem wysokiem cłem na produkta Industryi 
Królestwa wtenczas, kiedy stosunki Królestwa zbliżono do Państwa 
Rosyjskiego, kiedy widać w Monarsze dążność do nierozdwajania, ale 
połączenia bliższego narodów, rozłączać je interesem byłoby 
niewłaściwem. Czy nie naturalniej by było zrównać wzajemne 
stosunki albo jeżeliby koniecznie dla dobra Państwa trzeba 
utrzymać tak wysokie opłaty, to przynajmniej żeby nam stworzyć 
inny kierunek dla naszego przemysłu, przez dokładniejsze 
urządzenie taryfy z Prusami. Prosiłbym Drogiego Ojca o 
zakomunikowanie mi różnych swoich uwag w tej mierze, żebym mógł 
jego światłem wzmocniony niejako zrobić naszą deputacyę 
użyteczniejszą dla kraju naszego. Moja żona zawsze w Warmbrunn ze 
swoim Ojcem. W naszym domu handlowym wstrzymani jesteśmy 
ukończeniem ksiąg z lat upłynionych, co nam daje bardzo wiele do 
roboty i nie pozwala rozwijać stosunków według nowej dyrekcyi 
domowi nadanej. Jużeśmy zawiązali w Gdańsku dom pod firmą 
Łubieński i Geysner, którego naczelnikami są Józef (najmłodszy 
brat generała - M.B.) i Geysner. Dom ten ściśle z naszym będzie 
połączony. Podobny związek dla obydwóch domów bardzo będzie 
korzystny i mam nadzieję, że inny wcale kierunek nada handlowi 
tego kraju. Tymczasem robiemy różne małe próby, rzeczy, które 
tutaj skupować można, i posyłamy je w różne miejsca, żeby się 
przekonać, gdzie te rzeczy korzystnie będą mogły być umieszczone. 
Henryk jest prawdziwą ze wszech miar Opatrznością dla tego kraju. 
On jest podporą prawdziwą przemysłu, wskrzesicielem handlu, zgoła 
prawdziwy Minister Finansów..." 
"Warszawa 25 Kwietnia 1832 
Drogi Ojcze! Wyjeżdżamy tedy dnia jutrzejszego rano, obarczeni 
myślami, projektami różnego rodzaju, ale nie zdurzeni, albowiem 
myśl w tej mierze jasna, obowiązki niewątpliwe, za tem iść całą 
będzie moją dążnością. Nie mogę jednak nie przyznać, że podróż 
nasza wiele przedstawia trudności, że położenie nasze nader jest 
delikatne, dlatego jednak nie lękając się niczego, sumienia tylko 
słuchać potrzeba i iść śmiało naprzód. Zamiarem moim jest 
dziękować i nie więcej jak dziękować z całą przyzwoitością, jak 
nam przystoi, a potem dopiero zobaczyć, czy by nam nie dozwolono o 
co prosić Monarchy i stosownie do tego działać, albowiem to wcale 
nie jest w naszym poselstwie. Teraz nie wiem, jak dalsze osoby 
naszej deputacyi zgadzać się z sobą będą, ale ja za nikogo 
odpowiadać ani chcę, ani myślę, tylko swoją iść będę drogą. 
Wczoraj byłem u spowiedzi u (Ojca) Benjamina i z wielkiem 
uspokojeniem do domu powróciłem. Kończę, prosząc Ojca, żeby raczył 
pobłogosławić moim zamiarom i wniósł swoje prośby do Boga, żebym w 
tej podróży mógł dopełnić wszystkich obowiązków, które 
okoliczności na mnie włożyły, wykluczając zupełnie to, co się mnie 
samego tyczyć może". 
Hołdownicza delegacja Królestwa dotarła do stolicy cesarstwa w 
dniu 1 maja. Nazajutrz wczesnym rankiem generał Łubieński napisał 
pierwszy list do żony. 
"Petersburg 2 Maja 1832 
Kochana Kostuniu. Wczoraj zajechałem tutaj po podróży, która 
trwała 7 dni i 7 nocy, ani Ks. Tadeusz, ani ja nie jesteśmy zbyt 
zmęczeni. Leon wziął nam mieszkanie za 40 dukatów miesięcznie. 
Każden z nas ma swój powóz, co kosztuje także 40 dukatów 
miesięcznie, służącego najętego za 7 duk. miesięcznie. Razem 
wszystko kosztować nas będzie 150 dukatów, czyli 1500 rubli 
miesięcznie. Wczoraj już widziałem Panie Ogińską, Branickie, 
Fredro (żonę Maksymiliana - z domu Gołowin), ks. Lubomirską z domu 
Tołstoy i Pana Pierlinga bankiera bardzo zacnego człowieka. W 
drodze przeczytałem całe pamiętniki Ks. d'Abrantes, jest to 
najlepsze dzieło, z jakim od dłuższego czasu się spotkałem". 
"Petersburg 5 Maja 1832 
Drogi Ojcze! Jakkolwiek przekonany jestem, że Najukochańszy Ojciec 
nie jest skory brać złą stronę wiadomości, które do niego 
dochodzą, zwłaszcza kiedy by je niekorzystnie dla którego z jego 
dzieci przedstawiono, czuję się obowiązanym kochanemu Ojcu donieść 
natychmiast o wypadłem zdarzeniu, które by mogło służyć do różnego 
gatunku wieści. Powołany do Jenerała mającego sobie polecone 
stosunki z naszą deputacyą, byłem u niego dnia wczorajszego rano. 
Oznajmił mi z polecenia wyraźnego Najjaśniejszego Pana, że 
Najjaśniejszy Pan upoważnia mnie do włożenia munduru Rosyjskiego 
wojskowego, albo gdybym tego uczynić nie chciał, żebym się do 
prezentacyj ubrał w mundur obywatelski, że mnie jednak 
przestrzega, żebym go nie kazał robić, dopiero jak wyjdzie rozkaz 
Najjaśniejszego Pana, który zmienia zupełnie mundur obywatelski, w 
którym już deputacya przedstawioną być ma. Odpowiedziałem, że 
gotów zawsze jestem zastosować się do każdego rozkazu 
Najjaśniejszego Pana. Ale Jenerał mnie przerwał, mówiąc, że 
Najjaśniejszy Pan nie daje mi żadnego w tej mierze rozkazu, 
zostawiając to zupełnie do mojej woli. Że mundur Polski już 
całkiem nie egzystuje, że go więc nikt już nosić nie może, że zaś 
co do munduru Rosyjskiego, tego Najjaśniejszy Pan nie udziela 
wszystkim, co mieli prawo do dawnego munduru, tylko jako 
szczególną łaskę. Przedstawiłem wtenczas Jenerałowi, że nie było 
nigdy rozkazu, zabraniającego nosić dawny mundur polski, gdyż nie 
byłbym pewno go przywdział, zaś co się tyczy munduru Rosyjskiego, 
każde słowo Najjaśniejszego Pana jest dla mnie rozkazem, do 
którego zastosować się jest moim obowiązkiem. Że jednak upraszam 
Jenerała, żeby mi w tej mierze chciał przesłać na piśmie, co mnie 
też przyrzekł. Z tej rozmowy wynikło, że każę sobie robić mundury 
nowe dwa, jeden haftowany, drugi gładki, śpiesząc się Ojcu donieść 
o tym wszystkim, żeby wiedział, jak się istotnie cała (rzecz) ma, 
łatwo albowiem będzie dać jej inny jaki obrót, gdyż ja ani chcę, 
ani mogę się tłumaczyć, ani rozpowiadać niepotrzebnie, co się 
między mną a tym Jenerałem działo. Dotychczas zajęty wizytami, 
powierzchownie tylko Petersburg widziałem, pozór ten jednak tak 
jest wspaniały i tak jeżeli być może wyższy nad to wszystko, co o 
tym mieście słyszałem, że trudno go opisać. 
Dotąd nic jeszcze nie słychać o czasie, w którym przedstawieni 
zostaniemy Najjaśniejszemu Panu ani o sposobie i formie, w jakiej 
się to odbędzie. Widziałem już wszystkich Polaków tutaj się 
znajdujących. Każden zachował w tej tak odmiennej sferze prawdziwy 
swój charakter i tym samym jest, czym był gdzie indziej. Nie 
miejsce albowiem, nie okoliczności, szczęście albo nieszczęście 
zmienić może człowieka, albo go udoskonalić, ale to ciągłe 
wewnętrzne działanie nad sobą, ten ciągły dozór, który przez swoją 
pieczołowitość utrzymuje nieustanną walkę, którą przeciw naszym 
namiętnościom, a więcej jeszcze słabościom prowadzić winniśmy". 
"Petersburg 16 Maja 1832 
Drogi Ojcze! Już tutaj odbyliśmy wszystkie prawie czynności, do 
których powołani zostaliśmy, przyjęci na publicznej audiencyi ze 
wszystkimi dworskimi ceremoniami przedstawieni zostaliśmy przed 
Najjaśniejszem Państwem, którzy siedzieli na tronie, otoczeni 
familią i całym orszakiem dworu. Xsiążę Radziwiłł (Walenty) 
odczytał naszą mowę po polsku, na którą Naj. Pan kazał 
odpowiedzieć Ministrowi Spraw Wewnętrznych Panu Błudow. 
Tłumaczenie tej mowy zaraz nam udzielono. Zaprowadzeni potem 
zostaliśmy do Naj. Pana na górę do jego partykularnych pokoi i 
przedstawieni osobiście przez Pana Strogonowa. Naj. Pan każdego 
przywitał, mnie i Jezierskiemu (Jan hr. Jezierski, wspólnik Domu 
Handlowego "Bracia Łubieńscy i S-ka", uczestnik pierwszej 
delegacji do Petersburga, wysłanej przez powstańczy sejm w grudniu 
1830 roku - M.B.) podał rękę, potem odezwał się do wszystkich, 
oświadczając i zapewniając nas, że chce rządzić naszym krajem w 
interesie tegoż kraju, ale że nie może sam dojść do tego celu bez 
pomocy wiernych i dobrze myślących poddanych, że więc rachuje na 
nas i na tych wszystkich, którzy szlachetnie myślą, że we 
wszystkiem mu dopomagać zechcemy. Potem poszliśmy z temi naszemi 
ceremoniami do Cesarzowej, której gdy zostaliśmy przedstawieni, do 
pocałowania jej ręki, z każdym coś grzecznego mówiła. Dnia 
wczorajszego Radziwiłł, Biskup Choromański, Kasztelan Walewski 
(Aleksander - późniejszy prezes Heroldyi Królestwa Polskiego, nie 
należy go mieszać z Aleksandrem Walewskim synem Napoleona - M.B.), 
Jezierski i ja byliśmy na obiedzie u Cesarza. Było ze trzydzieści 
osób z najwyższych dygnitarzy państwa; Cesarstwo weszli na pół 
godziny przed obiadem i z każdym rozmawiali bardzo grzecznie, 
każden siadł do stołu, gdzie sam chciał, oprócz Ks. Biskupa i 
Radziwiłła, którym dano pierwsze miejsce. Po obiedzie jeszcze był 
cercle, przyniesiono w. ks. Mikołaja, ładne jednoroczne dziecko, z 
którym Cesarz swobodnie przy nas się bawił. Zdaje się teraz, że 
misya nasza skończona, bez możności nawet podania ogólnych żądań 
dla kraju, jakie byśmy mieli do zrobienia. Wiem tylko, że z mojej 
strony zrobiłem, co mi sumienie kazało, nie dlatego, żeby kto o 
tym wiedział, ale żebym mógł sam z sobą być w zgodzie [...] Mój 
syn zdrów zupełnie, dotąd bardzo mało dają mu zatrudnienia, oddany 
zupełnie wielkiemu światu, gdzie bardzo dobrze jest przyjęty. Naj. 
Pan bardzo z niego kontent i po kilkakrotnie mi to powtarzał. Ja 
zaś z swojej strony to tylko powiedzieć mogę, że niechaj się 
wyszumi, a wtenczas najlepiej pozna nicość światowych marności... 
(Byłem) na obiedzie u Hrabiego Bluma Ambasadora Duńskiego, który 
dawał dla Marszałka Mortier Ambasadora Francuskiego. Z tym 
ostatnim zapoznał mnie Wincenty Krasiński". 
III 
Jesienią 1831 roku generał Wincenty hrabia Krasiński, uciekinier z 
powstania listopadowego, pisał w swoim petersburskim dzienniku: 
"August (sierpień) 
2 augusta. Wtorek. Cesarz mi przysłał gazety, 
znalazłem że pod 20 Juli (lipca) wykreślili mnie z senatu. Boska 
Wola - nesciunt quid faciunt (nie wiedzą, co czynią). 
September (wrzesień) 
Piątek 9-ty. Benkendorff mnie pytał, czy chcę 
jechać ze zleceniami cesarza do Warszawy. Odpowiedziałem, że 
wszędzie, gdzie mogę mu służyć, a być użytecznym współrodakom. 
15-go Czwartek. Co się z mym synem dzieie? Dawno już listu nie 
miałem. Boże! zachoway go, a mnie weź. Panie! błogosław go! Święta 
Mario, okryi go płaszczem twey opieki, dotknyi siłą twey korony, a 
przeszyi promieniem twego światła! 
16-go Piątek. Do syna pisałem, potym u siebie jadłem śniadanie z 
Zamoyskim (Stanisławem, b. prezesem Senatu Królestwa - M.B.); 
wieczór byłem z Żyrosława (Potockiego - syna targowiczanina 
Szczęsnego - M.B.), gdy o 7-ej Harmaty z fortecy ogłosiły wzięcie 
Warszawy. Boże! co się tam działo?! Żadnych detalów. Xsiążę 
Suworow przywiózł tę nowinę i iest w Carskim Siole. 
21-go Środa. O 5-ej z rana Feldjegier zbudził mnie z rozkazu 
Cesarza, żebym zaraz jechał do Carskiego Sioła. Przybyłem przed 
mszą. Cesarz mnie jak swe dziecko przyiął. Naylepsze chęci. Między 
innemi mnie mówił, że żąda tym prędzey końca, by mógł się 
szczęściem ludzi zatrudnić. 
22-go Czwartek. Kuryer przybył, że nie chcą dotrzymać 
kapitulacyi*, (* Feldmarszałek Paskiewicz zawiadomił cesarza o 
kapitulacji Warszawy i całego narodu polskiego natychmiast po 
odebraniu listu submisyjnego generała Krukowieckiego. Ale Sejm - 
jak wiadomo - kapitulacji nie zatwierdził i wybrał nowego prezesa 
rządu.) co rozgniewało Cesarza i wszystkie piękne projekta, nad 
któremi pracowałem, spełzły. 
23-go Środa - zgryzłem się dekretem banicyi na Ramorina korpus. 
Wieczór 8-ey na mocy zwołania przez Monarchę byliśmy u Hrabi 
Neselrode*, (* Karl Nesselrode [1780-1862], minister spraw 
zagranicznych cesarstwa rosyjskiego.) gdzie czytał nam wolę 
Cesarza, żeby obserwacye zrobić nad projektem przedstawionym swey 
Konstytucyi. 
29-go Czwartek. 1-sza sessia była: członkowie Zamoyski, Lubecki, 
Grabowski (Stefan) i ia..." 
Przy przeglądaniu tych strzępów wspomnień, wydartych 
zapobiegliwością profesora Kallenbacha z czerwono-złotego 
"sztambucha" generała-uchodźcy, odczuwa się co chwila żal, że 
surowa cenzura rodzinna nie pozwoliła uczonemu na opublikowanie 
petersburskich notatek w całości. Bo widać przecież na pierwszy 
rzut oka, że tych zapisów z sierpnia i września 1831 r. musiało 
być w oryginale znacznie więcej. Nie mógł generał Krasiński 
pominąć w swoim petersburskim dzienniku choćby dwóch tak ważnych 
wydarzeń ówczesnych, jak samosądy nocy 15 sierpnia i odebranie 
naczelnego dowództwa Skrzyneckiemu (notabene dawnemu przyjacielowi 
generała). Wydarzeniami tymi zajmowała się wtedy prasa całego 
świata. Zresztą z korespondencji Zygmunta Krasińskiego jasno 
wynika, że generał sam poświęcał im wiele miejsca w listach do 
syna, wytężając cały swój talent epistolarny, aby ukazać je 
Zygmuntowi w odpowiednio stronniczym naświetleniu. 
Zygmunt Krasiński nadal przebywał w Genewie i nadal staczał 
heroiczne boje z samym sobą, miotając się rozpaczliwie między 
miłością do ojca a tyn, co uważał za swój najświętszy obowiązek 
patriotyczny. 
"Od dwóch dni nie modliłem się do Boga i mam gwałtowniejszą 
gorączkę niż kiedykolwiek - pisał 2 września 1831 roku do swego 
angielskiego przyjaciela Henryka Reeve'a. - Z łatwością domyślasz 
się ze słów tych, że walka straszliwa odbyła się we mnie. 
Walczyłem z niewzruszonym przeznaczeniem, jak bohaterzy starożytni 
i, jak oni, uległem..." 
Chodziło o to, że przeznaczenie raz jeszcze upomniało się o 
generałowicza poetę, i, przybrawszy na siebie nienawistną 
Zygmuntowi postać jednego z Łubieńskich, usiłowało go wyrwać z 
wygodnego azylu genewskiego i włączyć w sprawy powstańcze. 
"Przyjechał tutaj niejaki p. Łubieński, by poprzeć pożyczkę polską 
(był to hr. Józef Łubieński z Pudliszek w W. Księstwie Poznańskim 
- najmłodszy brat generała - M.B.). Człowiek ten pozostał przez 
kilka dni w Genewie i nie zwrócił się do mnie, ani mnie odwiedził. 
Na godzinę dopiero przed swoim odjazdem, o godzinie 7 rano, 
przysłał do mnie swego rudego bratanka, którego znasz (studiował 
wtedy w Genewie młodziutki Seweryn Łubieński, młodszy syn 
nieżyjącego już eks-szwoleżera Franciszka - M.B.), z prośbą, bym 
do niego zaszedł. Przyszedłszy tam, znalazłem człowieka o 
wszystkich szczególnych i charakterystycznych rysach rodziny 
Łubieńskich. Przyjął mnie bardzo uprzejmie i, poprosiwszy bym 
przeszedł do jego gabinetu, oznajmił, że wyprawa, do której będzie 
należał książę de la Moskowa (syn marszałka Neya) wyjedzie z 
Hawru, by żeglować morzem w kierunku Litwy, że mi proponuje, bym 
wziął w niej udział, że wystarczy bym do Paryża pojechał, że 
odebrał depeszę od generała Kniaziewicza, w której jest mowa o 
mnie. - Poczem, obrócił się na pięcie i bez pokazania mi depeszy 
zabrał się z powrotem do swego śniadania, złożonego z jaj na 
miękko (nawet te jaja na miękko zdają się przemawiać przeciwko 
zwiastunowi kłopotliwej nowiny - M.B.). Nie mogę ci powtórzyć 
dosłownie jego przemowy, lecz zauważyłem, że plątał się okropnie i 
że chciał mię podejść; w jakim celu, tego nie wiem, to rzecz jego 
sumienia. Trzeba ci wiedzieć, że jest to stryj Leona Łubieńskiego, 
który znajduje się obecnie w Paryżu. Uczułem, że chciano mię 
oszukać lub zastawić na mnie sidła, lecz czułem jednocześnie, że 
obowiązkiem moim jest dać się schwytać w nie z zamkniętymi oczami, 
z chwilą, gdy ubarwiano to świętem imieniem Polski. Wyszedłem z 
mocnem postanowieniem wyjazdu..." 
I dalej: 
"Duchesne (genewski znajomy Zygmunta - M.B.) pożyczył mi 250 
franków. 
Spakowałem swoje manatki wśród łez i zaklęć Jacka (Jackiem lub 
Jackym nazywał Zygmunt w korespondencji z Reeve'em swego starego 
guwernera Jakubowskiego - M.B.). Byłem nie do wzruszenia, lecz 
zaczynałem gorączkować. Ale oto Jacky idzie do tych panów z Genewy 
i każe mnie oddać pod dozór policji, bym nie mógł wydostać się z 
miasta. A oto łapie paszport do Paryża i daje mi słowo honoru, że 
pojedzie za mną, że jest w rozpaczy, lecz w Paryżu będzie 
wywoływać wszędzie zajścia, które znajdą odgłos we wszystkich 
gazetach w połączeniu z pochwałami dla mnie, a obelgami i 
potępieniem dla wiesz kogo..." 
Stary Jakubowski znał słabe miejsca swego pupila i wiedział, że 
nic tak skutecznie nie odstraszy go od wyjazdu do Paryża, jak 
groźba publicznego skandalu, który skrupić by się musiał na jego 
uwielbianym ojcu. Ale były jeszcze inne względy, które zniechęciły 
Zygmunta do patriotycznej wyprawy: 
"Dowiedziałem się, że ta wyprawa to kłamstwo i wymysł 
Łubieńskiego, że książę de la Moskowa jest ojcem rodziny, który 
nie myśli zgoła o zapuszczaniu się w lasy litewskie, że na mnie 
liczą w Paryżu, lecz tylko na moje zdolności umysłowe..., nie zaś 
na miecz mój i ramię*. (* Cała ta rzekoma wyprawa na Litwę jest 
trudną do rozwiązania zagadką. Z odpowiedzi Reeve'a [list z 16 
września 1831] wynika, że młody Ney bynajmniej nie palił się do 
naśladowania bojowych wyczynów swego walecznego ojca. Zresztą 
powstanie na Litwie było już wtedy zduszone. Generał Jerzmanowski, 
który wiózł broń i posiłki dla powstańców litewskich, musiał jak 
niepyszny powrócić z Memla do Londynu. Należy więc przypuszczać, 
że misja polska w Paryżu rzeczywiście chciała ściągnąć Zygmunta 
Krasińskiego jedynie po to, aby wykorzystać jego znajomość języków 
i talent literacki dla propagandy dogasającej insurekcji. Może 
liczono także na to, że syn dobrze widzianego w Petersburgu 
generała Krasińskiego przyda się na wypadek rokowań z Mikołajem. 
Kto wymyślił pretekst wyprawy zbrojnej na Litwę, czy Józef 
Łubieński, czy paryscy znajomi Zygmunta - tego nie da się już 
dociec.) Chciano by mi dać miejsce Olkiego*! (* Antoni Olszowski 
był sekretarzem poselstwa polskiego w Paryżu.) A więc uczyniono na 
mnie małą zasadzkę. Miejsce Olszowskiego? Listy przepisywać? Nie, 
to nie dla mnie! Chcę walczyć i wylać ostatnią kroplę mej krwi, 
lecz zostać gryzipiórkiem, dyplomatycznym, gdy inni stają się 
bohaterami, to może dobre dla duszy Olszowskiego, lecz jest 
nieodpowiednie i poniżające dla mojej... Wszystko lub nic! W końcu 
znów przeszedłem duchową walkę, a walka ta, przyjacielu, była 
silna, wielka, straszna. Niemożliwość materialna, nienawiść do 
skandalów, odkrycie podejścia, zatrzymały mnie i zakończyły walkę. 
Jej ślady pozostały, być może, że te dwa dni maligny, rozpaczy i 
egzaltacji, kolejno po sobie następujących, zabrały jeden rok memu 
wątłemu ciału. I dlaczegóżbym miał tego żałować? Oby życie moje 
skończyło się prędko! Lepiej niechaj się skupi w kilku dniach 
namiętności i szału, niżby się miało rozciągać i rozprzestrzeniać 
na lata gnuśności i niedołęstwa..." 
W drugiej części listu przekazuje Krasiński przyjacielowi aktualne 
informacje o sytuacji w Warszawie. Jego rozpacz z powodu odebrania 
naczelnego dowództwa Skrzyneckiemu jest dość zaskakująca w 
zestawieniu z opiniami, jakie wystawiali "kunktatorowi" polscy i 
obcy historycy wojskowości. 
"Skrzyneckiego zmuszono do opuszczenia armji. W Warszawie 
zamordowano 40 osób. Krukowiecki uśmierzył rozruchy. Wiadomości te 
zabrzmiały w mej duszy, jako wyrok nieubłaganego losu, który ciąży 
nad moją ukochaną Polską. Skrzynecki był jedynym człowiekiem, 
który mógł przeciwważyć olbrzymią potęgę Rosjan, gdyż miał odwagę 
bohatera, genjusz wodza i poświęcenie męczennika 
chrześcijańskiego. Nie widziałeś go nigdy, lecz ja, który 
przypatrywałem mu się tyle razy w dzieciństwie, mogę w myśli sobie 
uprzytomnić tę postać wyniosłą i prostą, twarz bladą i surową, 
oczy czarne i spokojne, chód szlachetny i pewny, gdy znika wśród 
rzędów żołnierzy, których żegna. Człowiek ten był wielkim mężem. 
Bogu tylko zaufał. Nie wykrzykiwał jak nikczemnicy, którzy dziś 
Warszawę gubią: >>Zwyciężyć lub zginąć!<< lecz byłby zwyciężył lub 
zginął. Opłakuję Skrzyneckiego, jakbym ojca opłakiwał, gdyż nie 
widzę już nikogo, kto by mógł Polskę ocalić. W nim był zawarty 
wyrok boski. Rozdarto ten wyrok łaski zmuszając go, by armję 
opuścił; jakżeż cierpieć musi wielka jego dusza, jeśli widzi, że 
on mógłby był Polskę zbawić, a ona musi zginąć, skoro go już nie 
ma... Mam złamane serce i oczy ku niebu podnoszę, by błagać Matkę 
Boską, Królową Polski. Mówią o układach. Radziwiłł udał się do 
obozu Paskiewicza, który otacza Warszawę, a o armji naszej ani 
słowa. Czyż 60 tysięcy ludzi może zaginąć, jak dziecię zbłąkane w 
lesie? Układy! Ależ to obłąkani, to tchórze! Uczeni i teoretycy to 
wszystko robią. Nie ma między nimi ani jednego poety myśli lub 
czynu. Gdzież jest Skrzynecki, gdzież armja, szlachetna armja 
polska? Jeśli Polska, przyjacielu, ma znów zginąć, nie czuję już w 
sobie siły, by pozostać na ziemi. Dzień, w którym Warszawa się 
podda, będzie dla duszy polskiej sygnałem, by opuściła ciało..." 
Tymczasem - po blisko trzymiesięcznej przerwie - nadchodzi z 
Petersburga list od generała Krasińskiego. Treść tego pisma nie 
przetrwała do naszych czasów, ale z odpowiedzi Zygmunta można 
wydedukować, że generał pisał pod świeżym wrażeniem wypadków 15 
sierpnia i przepowiadał synowi rychły już upadek powstania. 
Zygmunt odpowiedział ojcu pod datą 18 września. 
"Genewa, 18 septembra 
Kochany Ojcze! 
...List kochanego Papy o ile mnie zmartwił, trudno wypowiedzieć. O 
nie, jeszcze Polska nie zginęła, jeszcze z nią tak źle nie jest, a 
choć ją powtarzają, ale to jej nie zaszkodzi, ni teraz, ni w 
potomności! Broń mnie Boże, bym przeczył zbrodni, że jest 
zbrodnią, bym nie uważał za plamę i skazę morderstw popełnionych w 
Warszawie, ale gdzież ich nie było w rewolucjach? W Anglii, we 
Francji, wszędzie, wszędzie, gdzie jeden stan rzeczy upada, a 
drugi powstaje, bywały rozpasane namiętności i krew rozlewana, z 
tą tylko różnicą, że u nas pięćdziesiąt ofiar, w innych krajach po 
sto tysięcy padało..." 
Nie, straszne wieści napływające z Warszawy nie zmienią ani na 
jotę stosunku szwoleżerskiego syna do walczącej o wolność 
ojczyzny! Jedynym jego życzeniem, najgorętszą modlitwą do Boga, 
prośbą do ojca jest, by mógł dostać się do Polski i bić się za 
nią. Nie jego jest wina, że los mu ciągle uniemożliwia bezpośredni 
udział w walce. 
Ale generał Krasiński ma zupełnie inne plany co do przyszłości 
Zygmunta. Chce zrobić z niego dyplomatę, nakłania go w liście do 
studiowania nauk politycznych. Czyż miotający się ciągle w piekle 
swoich nie spełnionych przeznaczeń syn może się podporządkować 
woli ojca? 
"...co do kariery dyplomatycznej przyznam się, że ona nie 
przemawia ni do mojego serca, ni do moich zdolności. Widziałem 
podczas podróży tych wszystkich panów dyplomatyków i najżywszą 
uczułem do nich odrazę... Są to ludzie o małych widokach, o 
miodowych słówkach, goniący za orderem, za urzędem dworskim, 
poświęceni całą duszą rozkazom, choćby najpodlejszym, zuchwali z 
podrzędnymi, uniżeni po niewolniczemu z przełożonymi. Nie, takim 
ja nigdy nie będę!... Potem, w jakiejże dyplomacji przyszłoby mi 
działać? w moskiewskiej. Pierwej serce z piersi mi wyrwą, niż 
moskiewski mundur na piersiach przypłaszczą..." 
Prawnuk wodzów konfederacji barskiej dyplomacji studiować nie 
będzie. Pochłaniają go zajęcia inne - znacznie lepiej 
odpowiadające jego istotnym przeznaczeniom: 
"Uczę się teraz, jak mogę, nauk wojskowych, fortyfikacji, marszów 
etc., etc., bo mam przeczucie, iż później lub wcześniej zda mi się 
ta nauka na coś... Silniejszy wpływ miały, niż może Papa 
myślał..., na moje uszy dziecinne jego opowiadania i opowiadania 
jego towarzyszów broni, wszystkie świadczące o jego chwale. Takiej 
chwały nabyć i tym samym sposobem - było zawsze życzeniem mego 
serca, które teraz się rozwinęło i mocy nabrało, bo okoliczności 
po temu. Wojna ta nie skończy się prędko... Jeszcze Polska nie 
zginęła i ufam nabożnie, iż ja, choć spóźniony, jednak niezupełnie 
ostatni podniosę szablę w jej obronie. 
Zaklinam więc droższego mi nad życie Ojca, by się zmiłował nade 
mną, by nie wydał mnie tak młodego na pastwę rozpaczy i zgryzoty, 
by mi pozwolił jechać do Polski, by zaufał Opatrzności boskiej 
nade mną, by przynajmniej na wiosnę przyszłą dał mi swoje 
błogosławieństwo w drogę i by wierzył, że święta jest sprawa ta, 
za którą tyle dusz już opuściło swe ciała i poszło po wiekuistą 
nagrodę..." 
Generał Krasiński musiał się uskarżać w liście na swoją trudną 
sytuację w Petersburgu. Syn pełen jest zrozumienia dla zmartwień 
ojca, lituje się nad jego położeniem, ale bardziej jeszcze - nad 
własnym: 
"Położenie nasze zobopólne jest okropnym... Niechaj Bóg się 
zmiłuje nad nami. Jeśli Papie smutno, markotno, toż i mnie równie 
źle; toż i ja czuję moje młode życie uchodzące stopniami z tymi 
gwałtownymi wzruszeniami, które mną pomiatają; toż i ja chodzę jak 
obłąkany, płaczę jak dziecko lub zrywam się jak szalony; toż i 
mnie wszystko opuściło, bo przeszłość już przeszła, a przyszłości 
żadnej nie upatruję; toż i ja czasem upadam pod brzemieniem 
smutku, tak iż modlić się nie mogę do Boga ni poczciwego słowa 
jednego wyrzec do ludzi; toż i ja zestarzałem się od boleści, bo w 
utrapieniach powtarzanych więcej jest starości niż w latach wielu; 
toż i mnie przykro na tym świecie, gdzie nic naszym pragnieniom 
zadość uczynić nie może, gdzie tysiąc wpływów wdziera się do 
duszy, których odepchnąć nie można, gdzie w ważnych jak w drobnych 
sprawach trzeba wciąż ucierać się z kochanymi bliźnimi, gdzie 
ludzie wołają głośno "wolność", a po kryjomu myślą "pieniądze", 
gdzie każdy rad by uciskać i zgnieść drugiego, gdzie mało jest 
serc, a nawała oświadczeń i deklamacyj, gdzie nic prawdziwie 
wyniosłego oprócz natury i ostatnich chwil żołnierza, umierającego 
na polu bitwy za kraj swój... 
Kochany, drogi Ojcze! masz całą duszę moja otworem przed sobą. 
Nikt więcej nie może dać lub przesłać nad to, co posiada. Ja daję 
wszystko, co posiadam, bo cóż mam dotąd oprócz moich uczuć? Nic, 
bo ani sławy przyszłej, ni nadziei sławy. Wierzaj, drogi Ojcze, 
mojej miłości i uszanowaniu, wierzaj, iż choć cierpię niemało, 
zgodziłbym się, na sto razy jeszcze więcej, byleby pociechę wlać w 
Twe serce i wyrwać Cię spośród tylu niebezpieczeństw, tylu 
chytrości i niewiary". 
W tydzień później nadchodzi do Genewy wieść najokropniejsza - ta, 
która - według niedawnych słów Zygmunta - stać się miała dla 
każdej duszy polskiej "sygnałem, by opuściła ciało". 
Dziewiętnastoletni poeta dzieli się swą rozpaczą z angielskim 
przyjacielem: 
"Genewa 25 września 31. 
Kochany Henryku! 
Warszawa się poddała. Jakżeż uwielbiam teraz tę ziemię skrwawioną, 
tak świętą przez tyle klęsk i bólów, posianą kośćmi męczenników, 
ziemię rezygnacji i zapału, ziemię, gdzie przodkowie moi śpią w 
swoich grobach, gdzie bracia moi martwi padli na te groby i gdzie 
my któregoś dnia, my, którzyśmy przy życiu pozostali, zginiemy na 
trumnach naszych braci. Wszystko dla niej, życie, wysiłki, dni, 
noce moje, smutki i radości moje! Wszystko dla niej: i miecz mój, 
i lira moja, wszystko, aż do ostatniego tchnienia". 
A kto wie, czy to ostatnie tchnienie jest jeszcze dalekie: - 
"Cholera jest w Bazylei, według tego, co dziś mówią. Jeden skok, a 
wpadnie obiema nogami jednocześnie między nas... Strach blady na 
twarzach, męki w głębi serca, a potem tysiąc różnych zarządzeń, 
tysiąc środków zapobiegawczych, które snują się po głowie, jak 
straszliwa zmora. Chlorat wapna, kamfora i mięta, ślaz, flanela, 
synapizmy, kataplazmy przeistoczyły się w natrętne myśli, które 
toczą mózgi i rozdzierają serca... 
Ostatnią beczkę ryżu sprzedano wczoraj w Genewie, oto powszechny 
krzyk. Chodzą tu i tam, gonią za mąką i drobną kaszką, ażeby się 
zaopatrzyć, gdy już komunikacja zostanie przerwana. To jak 
Warszawa w chwili zbliżania się Rosjan. Lecz w Warszawie był 
Skrzynecki, który wstawiał się za swoim ludem do Boga. Tu są tylko 
bankierzy, pastorzy i kupcy..." 
Ale nie! Śmierć nie jest mu jeszcze sądzona, za wiele ma w sobie 
nie wypowiedzianej poezji. "Człowiek, który ma w sobie wiele 
poezji, nie może umrzeć, gdyż jest przeznaczeniem tej poezji, by 
wpłynęła z jego duszy do dusz wielu. Jutro idę do spowiedzi i 
komunji. Chcę umierać nie jako ciało, lecz jako duch..." 
Tragedii upadającego powstania poświęcony był także następny list 
do Reeve'a: 
"Henryku! 
Czyś słyszał ostatni krzyk mojego wielkiego narodu? Czy doszedł do 
uszu Twoich odgłos podków koni zwycięzców na brukach Warszawy?... 
Wszystko się stoczyło do mogiły niezmiernej, z której potomność 
piedestał utworzy dla posągu cara. Staliśmy się znowu tem, czem 
byliśmy niegdyś: ludźmi bez żadnych cech człowieczeństwa, istotami 
przeznaczonemi, by błądzić po wszelkich stronach w poszukiwaniu 
zbielałej czaszki, opuszczonych kości - by widzieć w wieku 
dojrzałym, jak ciemiężyciel zrywa plony zbóż na polach, zlanych 
ich krwią, w dniach ich młodości - by mówić cicho i pochylać głowy 
- by żyć w wiekach minionych i nie móc się utożsamić z 
teraźniejszością - by cierpieć i myśleć "zemsta"!, lecz nigdy jej 
nie zaznać - by zerwać struny swej liry, złamać ostrza swych 
mieczy i zasiąść obok w milczeniu, nie mając nad głową swoją nawet 
cienia wierzb babilońskich... 
Lecz potępiony jestem! Chcę teraz popisywać się pięknym stylem: - 
Boże miłosierdzia, do czego doszedłem? Któż może choćby jedno 
zdanie napisać przy łożu śmierci, w pierwszej godzinie po ostatnim 
tchnieniu matki! Trzeba na to być mniej niż człowiekiem lub 
pismakiem dziennikarskim! 
A potem, co bardziej jeszcze mię trapi, niż wzięcie Warszawy, to 
(jeśli wieść o tem jest prawdziwa) dwa listy z poddaniem się, 
posłane Paskiewiczowi przez Małachowskiego, generała, który 
dowodził ostatkiem armji. Ten Małachowski jest moim wujem, 
stworzenie to stare i głupie. Poddanie się! Czyżby ufali w 
szlachetność truciciela ludów, tego, który zawarł przymierze z 
zarazą, rzucił je na swoich poddanych, na swych przyjaciół, na 
Europę, bez wyboru na wszystkich i na każdego, i który z wysokości 
swojego tronu nasyca się z rozkoszą temi odległemi spustoszeniami, 
na które nie śmiałby się narażać, lecz o których lubi słuchać. To 
jest jego muzyka. 
Boże sprawiedliwości i miłości! Dlaczego nie natchnąłeś lepiej 
tych bohaterów w ich ostatnich chwilach? Dlaczegóż nie zginęli? 
Lecz zapominam, że tylko poszczególne jednostki poświęcają się, 
ale nigdy masy. Tak, złożą więc broń! Biały orzeł powlecze się na 
swych łapach ku zwycięzcy i zakrwawionym dzióbem, rozdartemi 
skrzydłami złoży hołd pysze tyrana. Idź, biedny ptaku drapieżny, 
by uzyskać przebaczenie, lecz są dusze, które nigdy o nie nie 
poproszą! 
A teraz zaczyna się moja rola; będzie ona bardziej ciemna, może 
nie mniej przez to bolesna. Zapamiętaj sobie te słowa: i jeśli 
któregoś dnia usłyszysz, że mię zawleczono na Sybir, wznieś oczy 
swe w górę, by podziękować Bogu za to, że choć raz jeden pozwolił 
Twemu przyjacielowi pokazać, że jest dobrym Polakiem... 
Nie jest wcale postanowione w myśli boskiej, że naród ma zginąć, 
póki naród ten sam nie przyjmie swej śmierci. A my nie przyjmiemy 
jej nigdy, gdyż ze śmierci tylu ofiar wytrysło nowe życie duchowe, 
które długo ożywiać będzie moją ojczyznę. - Idźmy od poświęcenia 
do poświęcenia, od bólu do bólu, a zawsze w milczeniu! W końcu 
dojdziemy do kresu pokuty. W końcu będziemy mogli powitać wolny 
widnokrąg nad sobą. A jeśli nie, jeśli pokolenie, do którego 
należę, ma zginąć w pełni chwały i lat młodych, lub też powoli 
zwiędnąć i zagasnąć nieznane, niechaj tak będzie, byleby tylko 
nasza ostatnia myśl była myślą, poświęconą Polsce. 
Wszystko to bardzo pięknie, lecz jednem słowem: są w Warszawie, 
Polska upadła, a ja jestem w Genewie. Henryku, jestem 
nieszczęśliwy, a siły moje nie są na jednym poziomie z mojem 
przeznaczeniem..." 
Jest nieszczęśliwy, zrozpaczony, dokuczają mu bóle w boku, których 
lekarze nie umieją rozpoznać, czy są natury reumatycznej, czy 
"hemoroidalnej", wzrok osłabł mu do tego stopnia, że nawet w biały 
dzień pracować musi przy zapalonych świecach - a mimo to pisze, 
pisze, pisze!... Ciągnie nadal swój historyczny "poemat polski", 
który w trzy lata później ukaże się w druku pod tytułem Aghaj-Han. 
Znajduje w nim słodkie zadośćuczynienie za klęski powstania i za 
upadek Warszawy, bo opisywane zdarzenia rozgrywają się w czasie, 
"kiedy olbrzymie carstwo moskiewskie waliło się od Bałtyku do 
morza Kaspijskiego pod żelaznymi rękawicami wojowników polskich". 
Prócz tego pracuje jeszcze nad "romansem z życia wiejskiego" pod 
tytułem Przeor Augustynów. O tym utworze, który nigdy wydany nie 
będzie, napisze później w liście do przyjaciela: "Nawiązałem ten 
wątek do rewolucyi polskiej, a ponieważ nic nie mogę spokojnego 
napisać, wprowadziłem tam klęski i niepowodzenia... Miałem silne i 
mocne natchnienie temi dniami. Co dzień pisałem jeden rozdział..." 
Natchnienie literackie urywa się nagle 4 października. W dniu tym 
nadchodzi kolejny list z Petersburga. 
"5 października 1831. Genewa. 
Kochany Henryku! 
...Odebrałem wczoraj list od mego ojca, rozdzierający przez 
tkliwość i przygnębiający przez ból. Człowiek ten przeszedł 
męczeństwo, cierpiał więcej, niż Ty i ja cierpieć będziemy 
kiedykolwiek. Znosił ból z odwagą pełną mocy, lecz jest osłabiony, 
bardzo chory, wykolejony. Pisał mi, że uczyni wszystko, co będzie 
mógł, dla ocalenia ofiar. Ja zaś myślę, że pozostała mu jeszcze 
piękna rola do spełnienia, gdyż już nie wątpię, a i Ty z tego 
samego powodu wątpić przestaniesz, że nigdy Polski kochać nie 
przestał; płakał nad nią i jeszcze płacze, lecz kocha ją swoją 
wielką duszą. W duszy tej jest wiele poezji i serce płonące [...] 
Zapamiętaj słowa moje! Usłyszysz jeszcze imię jego, 
rozbrzmiewające jako imię człowieka, który rzucił się między 
tygrysa i jego zdobycz i uczynił z ciała swojego wał ochronny dla 
niewinnych i uciśnionych..." 
Nie wiadomo, czy Zygmunt naprawdę wierzył w to wszystko, o czym 
usiłował przekonać przyjaciela, czy wyrażał tylko swoje pobożne 
życzenia; jedno wszakże zdaje się nie ulegać żadnej wątpliwości: 
prawdziwa była jego męka synowska. List ojca wytrącił mu pióro z 
ręki na dni dwanaście. 
"1831 Genewa, 16 października 
Mój kochany Henryku! 
...Od dwóch tygodni nie miałem natchnienia. Dzisiaj 
zmartwychwstałem i napisałem właśnie długi ustęp mojego polskiego 
poematu. Oto co sprawia, że styl mój jest tak żywy, a pismo moje 
takie brzydkie... 
Co mnie doprowadza do rozpaczy, to sposób, w jaki Polska upadła, 
wśród mordów katów i rozpraw dzieci, gdyż w ostatnich czasach sejm 
stał się dzieckiem które dużo krzyczało, a nic nie zrobiło. Czy Ci 
tego nie przepowiadałem w chwili, gdy Skrzynecki zrzekł się 
dowództwa? Był to mąż opatrznościowy. Po nim już nic więcej nie 
zostało poza przeznaczeniem. A potem te wszystkie luźne korpusy 
uciekły lub poddały się. Nie tak Matka moja jedyna powinna była 
zejść do grobu. Sława była na początku, lecz nie do końca 
błyszczała. Przyjrzyj się teraz całemu zwyciężonemu narodowi, 
czołgającemu się przed dumnym zwycięzcą, który udaje 
wspaniałomyślność i w sarkastycznej litości rozdaje swoje łaski, 
swoje amnestje, które, jak zobaczysz, wyjątkami podziurawione, 
rozpadają się w łachmany marne i spadną na głowy ofiar, jak popiół 
pokutny. Pojadą sanki na Syberię, szpiedzy będą denuncjować, a 
więzienia pochłaniać. Młodzież wezmą do wojska, zrobią z niej 
prostych żołnierzy na całe życie. Geniusze będą wygnani lub 
zmiażdżeni, serca zmrożone, złamane przez prześladowanie, nie 
gwałtowne, nie rozgłośne, lecz kryjome, głuche prześladowanie dnia 
każdego, każdego ranka, każdego wieczora, zniewagi każdego 
rodzaju, przeciwności każdej chwili. Potem pierwszego miesiąca 
przyznają konstytucję, którą będą się starali zniszczyć w 
następnych, wykreślić z niej artykuł po artykule, usunąć zewsząd 
myśl, zostawiając słowo. Prawa okaleczą, instytucje obalą, 
szkolnictwu położą tamy, zmniejszą liczbę nauczycieli, albo też 
wybiorą uniżonych i nieuków, będą popierać zepsucie obyczajów, a 
ze świętej religji uczynią postrach, by do niej wzbudzić wstręt w 
sercach szlachetnych. Wynagradzać będą uniżoną podłość, krzyżami i 
zaszczytami okryją nędzników i zdrajców, lub ogłupią wódką, 
szlachtę za pomocą urzędów i epoletów, a na tych, którzy się nie 
ugną, naznaczą cenę albo pozbędą się ich w odpowiednim miejscu i 
czasie. Pomnij sobie tę przepowiednię, gdy mówić będą o 
wspaniałomyślności cara rosyjskiego, króla Astrachanu, Mongolii i 
z pozwolenia boskiego króla Polski..." 
20 października pojawił się w Genewie pierwszy wybitny uchodźca z 
powstańczej Warszawy: Jan hrabia Jezierski, wspólnik Domu 
Handlowego "Bracia Łubieńscy i S-ka", wsławiony swym niefortunnym 
uczestnictwem w grudniowej deputacji do Petersburga. W historii 
powstania rodzina Jezierskich zapisała się tym jeszcze, że brat 
Jana, kasztelan Stanisław Jezierski, na znak protestu przeciwko 
detronizacji "króla" Mikołaja, popełnił samobójstwo. Sam Jan 
Jezierski uchodził za tak zdecydowanego zwolennika ugody z 
caratem, że parokrotnie chciano go za to powiesić a raz - utopić. 
Ten właśnie "stronnik Mikołaja", najbardziej zażarty wróg 
powstańczej lewicy, stać się miał dla młodego Krasińskiego 
"pierwszym naocznym świadkiem powstania". Jemu też miało przypaść 
w udziale potwierdzenie i uzupełnienie edukacji politycznej, jaką 
czerpał Zygmunt z listów swego ojca. 
Pierwszą wzmiankę o Jezierskim odnaleźć można w liście do Reeve'a 
z 20 października: 
"Właśnie napisałem dzisiaj do Augusta Zamoyskiego za pośrednictwem 
jednego Polaka, przejeżdżającego przez Genewę, przez p. 
Jezierskiego, tego samego, którego na początku rewolucji posłali 
Polacy do Mikołaja. Opowiedział mi dziwne i straszne rzeczy o 
klubach... Polska zginęła przez kluby..." 
I w dwa dni później, w liście do ojca: 
"Przejeżdżał tędy temu dwa dni Jan Jezierski, on mi to opowiedział 
wiele szczegółów, które goryczą serce mi przepełniły. On to mi 
wystawił Polskę wydaną rozterkom własnym i cudzemu 
nieprzyjacielowi, cierpiącą i od swoich i od wrogów, szarpaną 
teoriami wykrzywionemi przez tchórzów, którzy bojąc się jąć za 
szablę lub bagnet, woleli żyć by wrzeszczyć, a ojczyznę zgubić, 
niż pójść polec i ojczyznę zbawić..." 
Ciekawe, czy Jan Jezierski, buntując Zygmunta Krasińskiego 
przeciwko dalekim i anonimowym klubom warszawskim, powiedział mu 
także, że w zebraniach tych klubów czynnie uczestniczyli dwaj jego 
(Zygmunta) najserdeczniejsi przyjaciele ze studiów warszawskich: 
Konstanty Danielewicz i Konstanty Gaszyński oraz że jednym z 
najbardziej radykalnych przywódców klubowych był ulubiony 
bibliotekarz generała Krasińskiego: młody orientalista i 
leksykograf Wojciech Kazimirski? Sądzę, że jeśli nawet Jezierski o 
tym wiedział, to Zygmuntowi tych szczegółów oszczędził. Po cóż by 
miał niepotrzebnie komplikować kreślony przez siebie jednostronny 
obraz powstania. 
Rozmowa z Jezierskim miała potężnie zaważyć na późniejszych 
poglądach i twórczości Zygmunta Krasińskiego, jednakże ze względów 
osobistych zdarzeniem znacznie dla niego ważniejszym było 
pojawienie się w Genewie jego kolegi ze studiów uniwersyteckich, a 
później śmiertelnego wroga, Leona Łubieńskiego. Z porównania dat z 
korespondencją Łubieńskich wynika, że złoty medalista edynburski 
wstąpił do Genewy po drodze z Paryża do śląskich Cieplic, gdzie 
przebywała jego matka. Od studiów berlińskich i późniejszej służby 
urzędniczej w Petersburgu oddzielało Leona jeszcze prawie pół 
roku. Spotkanie po latach, skłóconych z sobą, synów szwoleżerskich 
znalazło szerokie odbicie w listach Zygmunta do Henryka Reeve'a. 
"Genewa, 30 października 1831 
Mój kochany Henryku! 
...Wczoraj wszedł do mego pokoju Leon Łubieński. Rozmawialiśmy 
przez pięć godzin. Brał się na wszystkie sposoby, by mię pozyskać. 
Przysiągł mi, zauważ, że pisał do mnie dwa listy z Paryża w celu 
pogodzenia się; są to dwa listy, których nigdy nie odebrałem. 
Rozpoczął od pochlebiania mi, mówiąc, że mam wszędzie opinię 
potęgi umysłowej; na to odpowiedziałem sucho: >>Mój kochany, w 
tejże chwili, gdy wypowiadam te słowa, myślisz, jesteś przekonany, 
że masz tysiąc razy więcej rozumu ode mnie. Chcesz mnie podejść<<. 
Zmienił przedmiot rozmowy, wpadł w czułostkowość, mówiąc mi, że 
jestem szczęśliwy, mając takiego przyjaciela jak Ty, że słyszał 
wiele o Tobie od Jerzmanowskiego, między innemi twierdził, że 
Jerzmanowski jest Tobą zachwycony. Odpowiedziałem mu na to: >>Od 
ciebie tylko zależało, by mieć mnie za przyjaciela, lecz 
zdradziłeś mnie i przyjaźń nasza skończona<<. Wtedy, ponieważ 
słyszał, że jestem religijny, powiedział mi, że stał się także 
gorliwym katolikiem. Henryku, nie mogłem już więcej nad sobą 
zapanować. Stałem, ściskając pięści i tupiąc nogą. Gniew mój 
wybuchnął. Położyłem mu rękę na ramieniu i uderzywszy go na znak 
zaprzeczenia, taką mu wypowiedziałem tyradę: >>Dla ciebie twoja 
religia to cel twój, a cel twój to podstęp, to chęć podbijania 
ludzi, przewodzenia nad nimi i nasycenia swej ambicji ich 
pochwałami. Wszystkiem będziesz: katolikiem jak i ateuszem, gdy ci 
to będzie potrzebne. Systemy moralności, wiary, honoru, wszystko 
jest dla ciebie tylko narzędziem. Nie masz żadnych zasad w głębi 
swej duszy, z dnia na dzień coraz innym jesteś człowiekiem, a 
wierzysz tylko w siebie i w swoje szczęście. Znam cię. Pamiętaj, 
że jeśli ci się powiedzie, nazwą cię wybitnym, wielkim, jeśli ci 
się nie uda, nazwany będziesz nędznikiem i nikczemnikiem. Przed 
powstaniem w Polsce nienawidziłem cię z głębi duszy, ciebie, 
którego przez dwa lata kochałem jak brata; podczas powstania 
byłbym ci buty czyścił, gdyby to było mogło przyczynić się do 
wolności Polski. Dzisiaj, gdy stoimy na swych dawnych miejscach, 
nienawidzę cię znów, a nienawiść moja, jak wszystko we mnie, jest 
namiętnością<<. - Dziwne położenie: słuchał w milczeniu, mówiłem 
mu prawdę. Czuł to doskonale. Lecz ponieważ jest to umysł potężny, 
głowa w rodzaju Mirabeau, wykręcał się na wszystkie sposoby i 
zapewniał mnie znów o swojej przyjaźni. Człowiek ten chce uczynić 
ze mnie swoje narzędzie i zasiąść na mnie, jak szatan na trupie 
ofiary. Ma on tęgą głowę, potężną, nieskończenie więcej 
praktyczności ode mnie, więcej zręczności, więcej panowania nad 
sobą. Oszuka mnie zawsze, jeśli nie powstrzymam się od słuchania 
go z ufnością. Jest to człowiek jakich mało. Możesz mu powiedzieć: 
>>Jesteś nikczemnikiem<< - nie rozgniewa się, uśmiechnie się 
tylko, lecz powiedz mu: >>Jesteś głupcem<< - a skoczy ci do oczu, 
zabije się. A to jest pewne, że nie jest on wcale głupcem. Jest to 
geniusz w zdobywaniu powodzenia w świecie; cały świat intryg, 
zasobów i zdolności mieści się w tym mózgu, pod temi długiemi 
włosami, ułożonemi na modę republikańską, poza temi rysami 
bladoróżowemi, układnemi, słodkiemi na pierwszy rzut oka, 
fałszywemi na drugi, srogiemi, niegodziwemi, krwi żądnemi, gdy się 
spojrzy po raz trzeci. Poza tem jest to tchórz na polu bitwy w 
pojedynku, lecz nie będzie tchórzem na trybunie. Jest to człowiek, 
który nie zadrży, ujrzawszy się w otoczeniu deputowanych, 
krzyczących i wyjących, uzbrojonych w sztylety. Lecz zabierz go w 
piękny poranek, zaprowadź do Saleve, daj mu szablę, pistolety, 
potem w obliczu słońca rozkaż, by bił się z tobą, a zblednie, 
bardzo zblednie, odmówi może, jeśli sam będziesz, lecz nie odmówi, 
jeśli będziesz miał dwóch sekundantów. Rozmawialiśmy długo o 
literaturze, polityce, filozofii: on ma rozległe wiadomości, 
olbrzymie zdolności i rozum, lecz brak mu nawet pojęcia o tem czem 
jest ofiara, wyrzeczenie się samego siebie, obowiązek, powolne 
cierpienia, straszne i nieznane, poświęcenie dla rodu ludzkiego. 
Zrozumiesz więc łatwo, że jest mojem przeciwieństwem. Jest cały 
egoizmem, poza tem ma płomienne namiętności, namiętność do kobiet, 
do gry itd., lecz namiętności swoich jest panem. Nie mów mu o 
miłości do kobiety według naszego rozumienia, nicby z tego nie 
pojął. Nienawidzi muzyki. Gdy mi o tem powiedział, natychmiast mu 
zacytowałem: 
Fit fort stratagems and crimes, 
Let such a man not be trusted. 
(Nie ufajcie temu człowiekowi 
zdolnemu do podstępu i zbrodni). 
Zagryzł wargi, poczem rozpoczął rozmowę, mieszając niekiedy 
sarkazmy do swoich rozpraw, wynosząc się sam ponad wszystkich, a 
gdy widział, że chcę mu przerwać szorstką prawdą, starał się mnie 
ułagodzić pochlebstwem na temat mojego rozumu, geniuszu 
poetyckiego i innych tego rodzaju bredni. Lecz wtedy gniewało mnie 
to bardziej jeszcze i za każdym wyrazem gromiłem go, mówiłem mu 
surowo o jego lekkomyślności, o braku wyrzutów sumienia z powodu, 
że nie walczył o Polskę. Pozwolił sobie na drwiny z Zamoyskiego 
(Augusta) i z mojego biednego kuzyna, Stanisława Krasińskiego. 
>>Jakto - zawołałem, a głos mój był doniosły - jak śmiesz ty, 
który nic nie zdziałałeś, którego całą sławą było napisanie paru 
listów z Olszowskim, mówić tak bezczelnie o człowieku, który w 
piersiach ma 7 ran od bagnetów<<. Zaśmiał się i odpowiedział: >>Ma 
krótki wzrok i, sam o tym nie wiedząc, rzucił się na cały 
batalion<<. Ta odpowiedź doprowadziła mnie do ostateczności: 
>>Uszanuj - zawołałem - ty, którego krew nie popłynęła, tych, 
którzy walczyli, i zakryj sobie twarz ze wstydu, żeś nie był tam, 
gdzie być mogłeś<<. Lecz był to stracony trud, był to groch o 
ścianę, te słowa honoru, rzucane w jego serce. 
Jest to dusza ogromna, lecz bez jednego ziarnka poezji, tej 
poezji, która sprawia, że się kocha groby przodków, wspomnienia 
przeszłości, która może stworzyć bohatera z człowieka nieznanego 
światu. Ma innego rodzaju poezję, coś w rodzaju balzakowskim. Lecz 
całe wieki średnie w nim umarły, ani jednego rycerskiego uczucia. 
Chełpił się tem przede mną: >>Jestem człowiekiem przyszłości, a 
nie przeszłości<<. Odszedł, powiedziawszy mi, że powróci. Lecz 
niech to wszystko pozostanie między nami tajemnicą na wieczność, 
inaczej byłoby nikczemnością z mojej strony w takich słowach mówić 
o swoim wrogu. Dla świata byłoby to podłością, lecz dla Ciebie 
jest to zwierzenie przyjaciela... 
Żegnaj, drogi przyjacielu 
Twój do śmierci 
Zyg. Kras." 
Następny list do Reeve'a również niemal w całości poświęcony był 
Leonowi Łubieńskiemu: 
"Genewa, 3 listopada 1831 
...W poprzednim liście opowiedziałem Ci moją rozmowę z Łubieńskim, 
od tego czasu już inne nastąpiły. To dziwne! Jest to mój wróg 
śmiertelny, a jednak przepędzam z nim 6-8 godzin, rozmawiając o 
dawnych wspomnieniach, wyrzucając mu brak lojalności, ukazując 
jedną po drugiej złe strony jego charakteru. To nadzwyczajne! 
Człowiek ten, którego nienawidzę, przychodzi do mnie, wie o tem, 
że go nienawidzę, i o wszystkiem ze mną rozmawia, o swojej 
przeszłości, teraźniejszości, przyszłości, o swoich środkach i 
zamiarach, o swoich wierzeniach i systemach, nie zraża się, widząc 
moją nienawiść, znosi moje wybuchy gniewu, pozwala, by gniew mój 
spływał po nim, jak woda po ceracie, w milczeniu lub z uśmiechem 
przymilenia na ustach słucha moich wymówek, moich oskarżeń, czyni 
mi zwierzenia, podczas gdy co chwila mu mówię, że jestem jego 
zaciętym, wiecznym wrogiem. Opowiada mi o naszem wspólnem 
przeznaczeniu, o losie, który nas ku sobie popycha, który nas, gdy 
tego zachodzi potrzeba, łączy i dzieli, który ani mnie, ani jemu 
nie pozwolił walczyć za Polskę, by żaden z nas nie miał wyraźnej 
nad drugim przewagi, byśmy mogli walczyć z równemi siłami przy 
różnych sposobnościach; potem nagle rozkłada się na mojej kanapie, 
podciąga nogi pod siebie, wstrząsa gęstą czupryną i pochlebia mi, 
a potem niekiedy puszcza gorzki sarkazm, gdy zaś widzi, że oczy 
moje się zapalają, że moje gesty stają się gwałtowne, znów wraca 
do słodyczy i miękkości, następnie chce wmówić we mnie, że jest ze 
mną szczery i otwarty. 
Czyś zauważył Henryku, że jest moim przeznaczeniem, by zawsze mieć 
coś niezwykłego wkoło siebie? Wszystkie moje duchowe związki, od 
Henriety i Ciebie poczynając, dziwne były, a potem człowiek ten, 
który był moim przyjacielem przez dwa lata, moim wrogiem (aż do 
pragnienia zabicia mnie i zhańbienia) przez cztery tygodnie, potem 
wrogiem moim z oddali, a który teraz znów zbliżył się do mnie, 
czyni na mnie przez swe rozmowy wrażenie bajki Hoffmanna*. (* Emst 
Amadeus Hoffmann - autor ogromnie wówczas popularnych opowieści 
niesamowitych.) A pomyśl, że człowiek ten nie ma w sobie nic 
podniosłego w dziedzinie wyobraźni. Ma mało fantazji. Byłby 
kretynem na Morzu Lodowatem, idiotą w dolinie Lauterbrunnen, 
tchórzem na jeziorze Thun, patrząc na Włochy ze szczytu Simplonu 
zażyje szczyptę tabaki, czytając Byrona będzie czynił uwagi o 
gramatyce angielskiej, na widok młodej piękności zrobi kalambur, 
będzie baraszkował na grobach swych przodków i powie ci dowcip o 
arystokracji. A jednak wszystko będzie rozumiał i przyrodę, i 
Włochy, i Byrona, i kobietę i sławę przeszłości, lecz czuć nie 
będzie nic. Na odwrót, w salonie będzie pełnym dowcipu krytykiem, 
pełnym starań i wdzięku bawidamkiem, rozmawiającym w sposób 
gorzki, zjadliwy, przygniatając, jak Rossi, jednem słowem; w domu 
gry będzie dobrym graczem, namiętnym i panującym nad swoją 
namiętnością, ogrywającym bez litości, bez wyrzutów sumienia, 
przegrywającym bez żalu czy słabości; na trybunie będzie 
człowiekiem odważnym, wielkim mówcą, nie zwracającym uwagi na 
sztylety obu stronników "góry", gdyż jest przecież wielkiego 
mniemania o sobie, przypuszcza, że z pewnością ich przekona, 
przygniecie ciężarem swoich słów. Jest to zły przyjaciel, lecz 
dobrze zachowa tajemnicę spiskowca, żołnierz tchórzliwy, lecz 
zuchwały trybun, energiczny "septembrysta"*. (* Określenie 
powstałe w czasie rewolucji francuskiej: Septembrystami 
[wrześniowcami] nazywano uczestników masakry na więźniach 
politycznych, dokonanej w więzieniach paryskich w dniach 2-6 
września 1792. W przenośni stosowano tę nazwę do wszelkich 
zwolenników terroru rewolucyjnego.) Wątpić o tem nie można, jest 
to człowiek 19-nastego wieku, w którym przeszłość umarła, w którym 
nigdy nie istniała. Zapytaj go co to: Normandczyk, templariusz, 
trubadur, Dante, Calderon, Szekspir, w nos ci się roześmieje. Lecz 
zapytaj go, kim był Mirabeau, Voltaire, Danton, Balzac, Laclos, 
oczy jego staną się iskrami, gdyż wymieniłeś źródła jego 
natchnienia; mieszczą się wszystkie w głowie, a nie raczą nigdy 
zejść do serca. Ja utrzymuję, że kto nie ma szlachetnych 
wspomnień, nie może mieć szlachetnych nadziei. Mylę się może, lecz 
jest to we mnie artykułem wiary, gdyż odrzucić przeszłość, to 
odrzucić część wieczności, całe jedno arcydzieło stworzenia, to 
nie mieć w sobie wcale religij grobów, to mieć o całą partyturę 
mniej w muzyce duszy. I przy tem wszystkiem ten człowiek doby 
obecnej, ten ponury pretendent do przyszłości udaje przede mną 
postać hoffmannowską. Śmieszna sprzeczność. Wyobraź sobie: 
przyjechawszy do Anglii, zaledwie umiał po angielsku, a w trzy 
miesiące później dostał 3 złote medale na uniwersytecie w 
Edynburgu za 3 rozprawy, z których jedna łacińska, dwie 
angielskie. Oto dowód jego zdolności..." 
Wybuch nienawiści szwoleżerskiego syna do człowieka, który przed 
laty pozbawił go czci kolegów i pośrednio zmusił do opuszczenia 
ojczyzny - przeraził angielskiego przyjaciela. Wnuk pastorów i 
młynarzy był głęboko zasmucony stanem duszy Zygmunta. Dał temu 
wyraz w liście z 10 listopada, gdzie starał się wykazać 
przyjacielowi, że jego nieopanowana mściwość jest uczuciem, które 
nie przystoi chrześcijaninowi. 
Reakcja "kochanego Henryka" boleśnie dotknęła Zygmunta, lecz 
przekonać go nie zdołała. W następnych listach odsłonił się przed 
przyjacielem do reszty, ukazując mu głęboko ukryte korzenie swojej 
nienawiści. 
"List twój jest piękny, jest wzniosły, Henryku - pisał do Reeve'a 
18 listopada. - W innej chwili pochyliłbym przed nim czoło. Dziś 
podziwiam go jako dzieło sztuki, lecz do serca mi nie trafia. 
Piszesz mi, że zawsze ubolewałeś nad tą nocą, nad szałem duszy 
mojej itd. Henryku, należy brać człowieka takim, jakim go 
przeznaczenie zrobiło. A takiem było moje przeznaczenie, że od 
kolebki ssałem nienawiść z mlekiem matki. Ssałem ją z pierwszych 
spojrzeń matki mojej i z pierwszych słów mojego ojca, a później 
przyszła silna i nie do przezwyciężenia, by osiąść w mojem sercu 
na widok ojczyzny, deptanej nogami przez nikczemnych barbarzyńców, 
na głos jęków braci i łkania sióstr moich. Ty, jako człowiek 
wolny, człowiek, który się wolnym urodził, zupełnie pojąć nie 
możesz uczuć człowieka, którego przodkowie, jak Ty, wolni byli, 
lecz który sam jest uciśnionym niewolnikiem. Nie widziałeś nigdy 
kobiety pięknej i młodej, płaczącej gorącemi łzami nad utraconą 
czcią, odebraną brutalnie przez zwycięzcę. Nie słyszałeś nigdy 
łańcuchów, wstrząsanych na ramionach Twoich rodaków. Nie budziły 
Cię w nocy gwałtownie nadchodzące nagle skargi, opierając się o 
poduszkę, nie przysłuchiwałeś się nawpół śpiący turkotowi 
podrzucanych na nierównym bruku kół kibitki, uwożącej ku równinom 
Syberii Twojego krewnego, przyjaciela, znajomego. W dzień nie 
widziałeś krwawych egzekucyj, jak tyran w uniformie (w. ks. 
Konstanty) przebiegał błyskawicznie place publiczne i, popuśćiwszy 
cugli swoim czterem tatarskim koniom, najeżdżał wprost na 
przechodniów... Nie byłeś zmuszony słuchać, jak ludowi wydają 
rozkazy w szorstkim i twardym języku, którego nie rozumie. Nie 
czułeś poniżenia, które za sobą pociąga niewola, i nie wstrząsałeś 
się w napadzie wściekłości, jak pies szlachetny na uwięzi. Nie 
oglądałeś poprzez kraty więzienne pobladłych braci swoich. I nie 
opowiadano Ci przy ognisku zimowem, jak znikł jeden, drugiego 
skazano, w jaki sposób spalono wioskę, zrabowano miasto i całą 
Pragę zatopiono we krwi mieszkańców, a drgające dzieci rzucano na 
zimne i zesztywniałe łona matek. Nie opowiadano ci o dawnej 
świetności. Nie rozkładano przed Twojemi oczyma starych, podartych 
sztandarów, strzaskanych biednych białych orłów, herbów zatartych, 
imion kochanych i wielkich, nawpół wymazanych. Nie śledziłeś na 
mapie spustoszeń Twojego kraju, jak kurczył się coraz bardziej, 
ubożał, by wreszcie zginąć pod stopami ciemiężycieli. Nic z tego 
wszystkiego nie wplotło się do Twojej rzeczywistości ani do Twoich 
snów. Urodziłeś się w spokoju, dzieciństwo Twoje w spokoju minęło, 
młodość Twoja była poetycznym spokojem, wszystko, Alpy nawet, 
mówiło Ci o spokoju, błogości, szczęściu, zapomnieniu, milczeniu, 
marzeniach, i to uczucia wzbudziło w Tobie. Oto dlaczego nienawiść 
wydaje Ci się ohydną... 
Nie mówię już o Łubieńskim. Wyjechał. On i ojciec jego są 
nieszczęśliwi. To wystarczy, bym zapomniał nawet o słowie 
"zemsta". Lecz chcę tylko wyjaśnić ci i uzasadnić to uczucie, 
raczej namiętność, nienawiść we mnie. Nienawiść była towarzyszką 
mojego dzieciństwa, nienawidziłem z całych sił mojego małego serca 
zanim kochać począłem, bądź to kobietę, bądź przyjaciela. Jest to 
element, który przymieszał się do mojej natury i wraz z nią się 
rozwinął, stał się częścią mojej całości i zmuszony jestem go 
zachować, skoro okoliczności powiększają go tylko i zmieniają w 
obowiązek. Dla człowieka, który nienawidzi cały naród tak 
bezgranicznie jak ja, cóż znaczy nienawiść do jednostki? Oto 
dlaczego ja, chrześcijanin, głęboko przeniknięty duchem 
chrześcijaństwa, nie cofam się, jak może powinienem, przed 
nienawiścią i zemstą. 
Co do Łubieńskiego, wyznam Ci wszystko, Tobie, jedynemu mojemu 
przyjacielowi, jakkolwiek wiem, że narażę się na naganę duszy 
szlachetnej. 
Przepędziłem z nim wiele nocy, rozmawiając o systemach i o Polsce, 
zwracając rozmowę w inną stronę lub też przerywając ją, skoro 
chciał o naszej dawnej przyjaźni napomknąć. Po raz pierwszy w 
mojem życiu byłem tak twardy i powściągliwy. Cierpienie mnie tego 
nauczyło. Wreszcie ostatniego wieczora pożegnałem go, uścisnąłem 
mu dłoń lekko i wyszedłem. Na schodach usłyszałem go, jak mi od 
drzwi powtarzał swoje pożegnania głosem łkającym; najwidoczniej 
płakał jak dziecię. Była to dla mnie chwila okropnego wahania; 
uczułem, że mam duszę rozdartą; przez chwilę zdawało mi się, że 
się rzucę, uścisnę mu rękę i powiem: >>Przebaczam Ci<<. Lecz na 
myśl, że wszystko to tylko udane, na myśl, że temu człowiekowi 
zawdzięczam nienawiść rodaków, że z jego przyczyny byłem uważany 
za złego Polaka, że po wiele razy oczerniał mojego ojca, że zmusił 
mnie do opuszczenia Polski - krew nienawiści znów zalała moje 
serce. Odpowiedzią moją było suche i krótkie pożegnanie - i 
wyszedłem na ulicę..." 
W pierwszych dniach listopada 1831 roku - zarówno w Genewie, jak 
Londynie, gdzie przebywał Henryk Reeve - wiedziano już z całą 
pewnością, że powstanie polskie zostało ostatecznie stłumione. W 
związku z tym Reeve zarzucał Zygmunta pytaniami o jego plany na 
przyszłość. Pod wpływem pytań przyjaciela, w listach generałowicza 
znowu rozkręcał się teatr wyobraźni. 
Nie, do Warszawy nie powróci! Po cóż miałby tam dzisiaj jechać? 
"Groby jeszcze nie domknięte, zapach krwi unosi się w powietrzu, 
zapach zachęcający do krwi rozlewu". Reeve powinien znać go na 
tyle, by wiedzieć, że nie zniósłby spokojnie widoku bezczelnych 
zwycięzców, depczących kości jego braci. "A z Warszawy na Syberię 
droga gotowa, wyznaczona, wyżwirowana..." 
W listach dziewiętnastoletniego poety odzywa się obsesja, którą 
przed paru miesiącami zaszczepił w nim jego rosyjski przyjaciel, 
Siemion Chlustin. "Kopalnie złota czekają na mnie pod dachem z 
wiecznego śniegu... Gdy siedząc przy swoim kominku, usłyszysz 
podmuch zimowego wiatru, uderzającego o okiennice, gdy zobaczysz 
płatki śniegu, spadającego na równinę, wtedy pomyślisz o mnie, o 
rydlu górnika, o łańcuchach więźnia, o całym świecie między nas 
rzuconym..." 
I nieco dalej: "Czy słyszysz te uderzenia motyki o zamarzłą glebę, 
te skargi, te jęki, te huragany, przechodzące nad śniegami, 
wznoszące pagórki i wypełniające szczeliny? A to wszystko nad 
głowami naszemi. A my pracujemy nad tem, by cesarstwu nie zabrakło 
sztuk złota i rubli, a na każdym kawałku rudy, który wyrywamy we 
krwi i pocie, będzie odciśnięta twarz naszego tyrana..." 
Nieszczęsna Polska! Czyż nie przepowiadał Reeve'owi, że carska 
amnestia jest farsą jednego tygodnia, zagraną dla zmamienia 
Europy? Później, gdy zapadnie kurtyna, zacznie się wielka prawda 
za kulisami. "Spodziewać się szlachetności od Mikołaja, znaczy 
myśleć, że kometa oszczędzi świat, gdy już przyszło do zderzenia. 
A potem Mikołaj sam, chociaż despota, jest u siebie monarchą 
konstytucyjnym, to znaczy, że jego konstytucja to spisek, to 
sztylet, to krawat jedwabny, który każdego dnia może zacisnąć się 
koło jego szyi i nie dać mu wrócić więcej. Szlachta rosyjska... 
jest wrogo usposobiona dla Polski, dla jej imienia, dla języka 
polskiego, gdyż obawia się o swoich poddanych..." 
Z wrzącego ukropu myśli politycznych o Polsce i o sobie coraz 
częściej jednak przebija prywatna tęsknota za domem. W początkach 
listopada przyjeżdża do Genewy były dyplomata powstańczy Roman 
hrabia Załuski - mąż uwielbianej niegdyś "kuzynki" Amelii. W 
listach do angielskiego przyjaciela ożywa jeszcze raz pierwszy 
wielki romans Zygmuntka. 
"Parę dni temu przybył tutaj dla spędzenia zimy hr. Roman Załuski. 
Człowiek ten, wchodząc do mojego pokoju, obudził we mnie świat 
wspomnień: ujrzałem siebie, gdy dzieckiem będąc, za życia matki 
mojej, przebiegałem sale pałacu w ubraniu rycerza, w płaszczu 
templariusza, z maleńką szpadą u boku, z hełmem ocienionym 
czerwonemi piórami na głowie, szukając wszędzie kuzynki mojej 
Amelji, która naówczas, po śmierci ojca swego, generała wojsk 
polskich, zamieszkała u nas pod opieką ojca mojego. A gdy nadszedł 
dzień jej zaślubin z Załuskim, wzniesiono ołtarz w naszej kaplicy 
pałacowej i arcybiskup pobłogosławił ich związkowi. O dwa pokoje 
dalej umierała moja matka, lecz przed śmiercią pragnęła udzielić 
błogosławieństwa wychowanicy, a ja, dzieckiem będąc, lecz 
dzieckiem o olbrzymich namiętnościach, tonąłem w rozpaczy między 
grobem matki i ołtarzem tej, którą kochałem. Potem nastąpiła inna 
scena. Matka moja już od dawna spoczywała w trumnie, obitej 
lazurowym aksamitem, z widniejącą na niej koroną książęcą. 
Wstępowałem w lata niepohamowanych namiętności. Załuski był w 
więzieniu i miał w nim dwa lata pozostać za to, że chciał bronić 
ojczyzny. Żona jego schroniła się do naszego domu. Ja bywałem tam 
wieczorami po dniach na uniwersytecie spędzonych. I tam w salonie 
wybitym purpurą, zapełnionym złoconemi bronzami i kryształami, 
marmurem i porfirem, ponuremi obrazami Murilla i śnieżnymi 
pejzażami Cinellego, widzę ją w czarnej sukni. Ciągła muzyka i 
zabawa, włoskie pieśni i dźwięki pianina, filiżanki herbaty i 
butelki z rumem, eleganckie kobiety, świetna młodzież, oficerowie, 
artyści, którzy starają się o jej względy cisną się dokoła niej. 
Ona w czerni, pełna życia. Poprzez żałobne krepy, z ciemnemi 
wstążkami, fruwającymi wokoło jej wysmukłej i majestatycznej 
kibici, z włosami brunatnemi, lśniącemi, uwitemi w pukle, była 
zachwycająco piękna i życie można by było oddać za nią. Oczy 
czarne, palące, pożerające, jak oczy Południa, rysy wydatne, 
dumne, wyrażające życie, namiętność, rozum, nos według wzorów 
antycznych i tysiąc wzruszeń odbijających się na twarzy. A za nią 
szereg wielbicieli, wszędzie dokoła niej atmosfera perfum, 
harmonii, celnych słówek, dowcipnych uwag, bukiety z kwiatów na 
każdym stole, girlandy rozsiane gdzie niegdzie na dywanie. Było to 
upajające - toteż upoiłem się. Straciłem w tem połowę mojej duszy, 
zdrowie całej swej młodości, jedynie przez wpatrywanie się w nią i 
podziwianie. A potem wrząca herbata rumem zaprawiona, której piłem 
pełne filiżanki, gdyż znajdowałem przyjemność w coraz silniejszem 
podniecaniu się, choć nie miałem odwagi do wyznania jej swojej 
miłości. Dziwna mieszanina zepsucia i nieśmiałości! Dziś jest w 
separacji z mężem, ale pisuje jednak do niego... Lubię bardzo z 
nim rozmawiać, lecz mówiąc, zatrzymuję się czasem nagle, gdy 
pomyślę o dawnych wypadkach, których on, mam nadzieję, nie 
podejrzewa nawet, a może jednak podejrzewa..." 
Ale nie tylko Roman Załuski kieruje myśli Zygmunta w stronę 
warszawskiego domu. W pałacu Krasińskich na Krakowskim 
Przedmieściu przebywa już teraz ktoś, kto obchodzi Zygmunta 
najbardziej, kto odgrywa w jego życiu rolę najważniejszą. 
"13 nowembra. Genewa 
Kochany Papo! 
P. Jakubowski odebrał dziś list pisany na wyjezdnem Papy z 
Petersburga, w którym Papa każe mi pisać zaraz do Niego do 
Warszawy. Dziś więc zaraz biorę się do pióra radosny, że odległość 
między mną a Ojcem się zmniejszyła, że prędzej będę mógł mieć 
wiadomość od Niego i w krótszym czasie donosić Mu o sobie. 
Ten list zastanie już kochanego Papę przy kominku, w pokoju swoim, 
z oknami wyglądającymi na ogród śniegiem przyprószony. Lubo mi 
jakoś przypominać sobie ten pokój, gdziem tyle razy Papę kochanego 
widział to siedzącego nad książką przy biurku, to piszącego przy 
zielonym stoliku. Rząd szaf czerwonych w głębi z księgami 
drewnianymi na wierzchu, potem łóżko, przy łóżku pałasz Stefana 
Batorego i sztylety, obraz d'Autancourta (Dautancourta), obraz 
mojej matki, obraz mój ze strzelbą i kuropatwami, a powyżej 
jeszcze Soult* (* Marszałek Nicolas Soult był dowódcą gwardii 
cesarskiej, do której należał korpus szwoleżerów polskich. W 
latach monarchii orleańskiej marsz. Soult był ministrem wojny.) w 
zbroi, dalej sofa zielona aksamitna, uroczysta pamiątka zgonu 
matki, posypana zwiędłym kwieciem, otoczona parawanem z 
mahoniowymi spisami, piec, komin, lustro, szafeczka pełna nasion, 
hubki, krzemieni. Kiedyś tam leżały talie kart do pikiety z 
Girardem (Girardotem) i kredy kawałki polane czerwonym lakiem. 
Potem skrzynka z drzewa, pełna kopert i biuro między dwoma oknami, 
w cieniu pośród którego bieleje głowa z marmuru panująca nad całą 
komnatą*. (* St. Pigoń w swoich Komentarzach do listów Z. 
Krasińskiego wyjaśnia krótko: "Biust Napoleona I". Wydaje mi się 
jednak, że w danym wypadku chodziło raczej o popiersie gen. 
Krasińskiego dłuta F. Bossiego.) Dziwne może się wydać, że ja nie 
mój genewski pokój Papie, ale papiny warszawski, pisząc do 
Warszawy opisuję, ale nie wiem dlaczego mi to jest tak lubym w tej 
chwili, że musiałem puścić pióro, gdzie wspomnienia mu iść 
kazały..." 
Wspomnieniami wypełniony jest cały list: dawnymi - warszawskimi, i 
późniejszymi - z podróży włoskich i szwajcarskich. - "Przebaczy mi 
kochany Ojciec, że o dawnych rzeczach piszę, ale nie chcę pisać o 
Polsce, bo zapewne w tej chwili dosyć jej ma na barkach kochany 
Papa". 
I ustęp końcowy nacechowany jakąś niedobrą, nie odpowiadającą 
młodemu wiekowi zgryźliwością: "Częstsze teraz odbieram listy z 
Warszawy, zgłosił się i Rybczyński do mnie (ppor. Kazimierz 
Rybczyński był przed powstaniem adiutantem gen. Krasińskiego - 
M.B.). Wszyscy się stopniami zgłaszać zaczną. Podczas rewolucji 
nikt się nie zgłaszał, bo co komu do mnie było; ale teraz wszyscy, 
wszyscy, bo juści spodziewać się (mogą), że kiedy przyjadę do 
Warszawy, to będzie śniadanie lub kolacja u mnie i pieniądze na 
pożyczki przyjaciołom. To stary wykrzyknik o ludzie, ludzie! ale 
choć stary, on mi rozwesela duszę, bo tyle w nim prawdy, że tej 
prawdy z niego wieki nie wybiorą..." 
O ostatnich dniach pobytu generała Krasińskiego w Petersburgu i o 
jego pierwszych poczynaniach w Warszawie - informują zapiski, 
ocalone przez Kallenbacha z czerwono-złotego pamiętnika: 
"Oktober (październik) 
19. Środa. Cesarz mi przysłał powiedzieć, bym był o 11-ey u niego; 
w nocy źle spałem, mam gorączkę. U cesarza byłem 2 godzin i pół. 
To, co tylko szczerość i przywiązanie do kraju kazało, wszystko 
powiedziałem, ściągając iego uwagę na przyszłość i co powie 
Historia. Jak anioł wszystko przyiął. Stamtąd byłem u Pana 
Zamoyskiego na sessyi (Rady Polskiej). 
23. Niedziela. Rano byłem u Gen. Czerniszew, który mi oświadczył, 
że iest wola Cesarza, bym się udał do Warszawy i instrukcyą mi 
zostawił. 
26. Środa. Rano u Xcia Lubeckiego zjechaliśmy się o adress 
(chodziło o pewne o uwagi nad ułożonym przez Mikołaja "Statutem 
organicznym", mającym zastąpić dawną Konstytucję Królestwa - MB), 
gdyż wczoray Hr. Nesselrode znalazł ten, co był, za twardy. 
28. Piątek. Wyiechałem z Petersburga." 
Zawadziwszy po drodze o główne swe dobra: Knyszyn i Opinogórę, 
generał Krasiński dojechał do Warszawy 7 listopada o godzinie 10 
wieczorem. Nazajutrz od wczesnego ranka, przystąpił do składania 
oficjalnych wizyt: 
"Wtorek. 8-y (listopada) 
Rano zaraz byłem u W. Xięcia (Michała), od niego u marszałka 
(Paskiewicza), którego zastałem jak wściekłego przeciw Polakom i 
bardzo sucho dla mnie. Widziałem się z Witem i Rautenstrauchem. 
Środa. 9-y. Znowu u Marszałka, któren przecież trochę się uspokoił 
i mógł dyskutować. U Wielkiego Xięcia na obiedzie. Byłem w Banku u 
Lubowidzkiego, potem u Strogonowa, u Engla, wszystkich zastałem 
zdemoralizowanych, słabych niechętnych Marszałkowi. 
Czwartek. 10-y. Miałem konferencią z Marszałkiem kilkogodzinną 
rano, potym obiad u niego i jeszcze po obiedzie drugą". 
Konferencje u Paskiewicza, pomimo początkowych trudności, musiały 
doprowadzić jednak do całkowitego porozumienia, bo już w niecałe 
dwa tygodnie później (23 listopada 1831 r.) gazety warszawskie 
podały oficjalnie do wiadomości, że "Jenerał Adiutant hr. 
Krasiński wyjechał na obiazd w Królestwie, dla obeyrzenia szkód 
zrządzonych podczas woyny". 
Odtąd nazwisko i tytuły Opinogórczyka pojawiać się będą w prasie 
co kilka dni. Na zlecenie cesarza-króla Mikołaja I - potwierdzone 
z pewnymi oporami przez świeżo mianowanego "księciem warszawskim" 
feldmarszałka Paskiewicza - "najwierniejszy obrońca tronu", 
generał adiutant Wincenty hrabia Krasiński rozpocznie skrupulatną 
lustrację wszystkich ośmiu województw pokonanego Królestwa, a 
wnioski i obserwacje, poczynione podczas tej przeszło miesięcznej 
podróży inspekcyjnej przekazywać będzie w szczegółowych raportach, 
składanych zwycięskiemu monarsze i jego warszawskiemu 
prokonsulowi. 
Tak się szczęśliwie złożyło, że odpisy raportów Krasińskiego dla 
Paskiewicza przetrwały do dziś w dziale rękopisów Biblioteki 
Kórnickiej (sygn. 11232)*. (* str. 334) Można więc bez trudu 
prześledzić, w jaki to sposób uwielbiany ojciec Zygmunta 
Krasińskiego "rzucił się między tygrysa a jego zdobycz, i czynił z 
ciała swojego wał ochronny dla niewinnych i uciśnionych". 
Swój objazd po kraju zorganizował sobie generał bardzo starannie. 
W pierwszym piśmie, skierowanym do Paskiewicza, zażądał, aby "dla 
dopełnienia poruczenia Cesarskiego": 
1) otwarto mu kredyt w wysokości 150 000 złotych, 
2) wyznaczono urzędnika skarbowego dla opiekowania się tą sumą, 
3) posłano rozkazy wszystkim dowódcom wojskowym jak i władzom 
cywilnym "dostarczania wszystkich wiadomości, którychby on żądał, 
i zapewnienia mu pomocy we wszystkim co dotyczy jego misji", 
4) aby wybierano mu do pomocy w każdym województwie, które będzie 
objeżdżał, "radcę wojewódzkiego, odznaczającego się przez swój 
wpływ i swoje zalety osobiste", 
5) przydzielono mu specjalnego urzędnika pocztowego, mogącego 
"przyjąć środki niezbędne, co się tyczy przewozu i opłat koni". 
W ostatnim punkcie swego pisma domagał się generał Krasiński, aby 
dla zwiększenia powagi misji, przydano mu na towarzysza podróży 
kompetentnego przedstawiciela władz cesarskich ("mam odwagę 
jeszcze prosić o nieodmówienie mi łaski przyłączenia urzędnika 
Spraw Cudzoziemskich, abym ja mógł z całem zaufaniem podzielić 
moją pracę z nim, który będzie poddany Waszej Wysokości"). 
Wszystkie życzenia Krasińskiego zostały zaspokojone. Na towarzysza 
podróży z ramienia władz rosyjskich przydzieli mu Paskiewicz 
jednego ze swoich zaufanych urzędników dyplomatycznych: 
kamerjunkra dworu Jego Cesarskiej Mości - Kruzenszterna. 
Poczynając od 5 grudnia 1831 roku Opinogórczyk składał "księciu 
warszawskiemu" regularne sprawozdania ze swych inspekcji. W 
raportach jego znaczą się wyraźnie dwa nurty: gospodarczy i 
polityczny. Z jednej strony stara się ukazać Paskiewiczowi ogrom 
zniszczeń materialnych, spowodowanych przez powstanie, zwraca mu 
uwagę na ciężkie położenie najbardziej lojalnych grup 
społeczeństwa: ziemiaństwa i duchowieństwa, domaga się 
przywrócenia uprzywilejowanych ceł między Królestwem a cesarstwem, 
"bo od tego interesa najważniejsze mieszkańców Królestwa zależą"; 
z drugiej - tropi niestrudzenie "exaltowanych jakobinów wrogów 
Tronu i wszelkiego porządku", żąda dla nich kar, ostrzega przed 
ich niebezpiecznymi zamierzeniami na przyszłość. 
Już w pierwszym raporcie donosi Krasiński Paskiewiczowi, że według 
informacji, których "autentyczność zdaje się potwierdzać" - dwaj 
wybitni uczestnicy powstania: hrabia Tytus Działyński i Tadeusz 
Krępowiecki zorganizowali w Galicji tajne "towarzystwo", które 
poprzez kontakty ze związkami niemieckimi i francuskimi utrzymuje 
łączność ze zgrupowaniami polskich oficerów-emigrantów i podnieca 
wśród nich nadzieje na utworzenie legionów polskich za granicą, na 
akcje odwetowe w kraju i na wybuch powstania w całych Niemczech 
wiosną przyszłego roku. Z tych względów proponuje generał 
Paskiewiczowi, aby zwrócił się do dworu austriackiego z żądaniem 
odsunięcia od granicy Królestwa "wszystkich oficerów, którzy 
należeli do Klubu Patriotycznego w Warszawie, a których lista 
powinna się znajdować u Jego Wysokości". Ponadto komunikuje 
feldmarszałkowi, że na Węgrzech, w Czechach i w całych Niemczech 
zbiera się składki na rzecz polskich "wygnańców". Wie o tym 
generał ze źródeł najzupełniej pewnych: Czytałem listy z okolic 
Gdańska, pisane przez oficerów, którzy donoszą, że nie brakuje im 
niczego i nie potrzebują żadnej pomocy. W Galicji również są 
oficerowie, którzy otrzymali sumy bardzo znaczne". 
W następnym raporcie informuje Krasiński feldmarszałka, że "chodzą 
słuchy, jakoby klubiści wszędzie, gdzie się znajdują, zbierają się 
i mają nadzieję, że mająca niby nastąpić wojna z Francją otworzy 
im drogę do powodzenia". Generał uważa, że należałoby "przy pomocy 
odpowiedniego Komitetu odróżnić osoby podejrzane od tych, którzy 
dla własnego bezpieczeństwa tylko weszli do klubów, i pierwszych 
poddać nadzorowi policji, co będzie zupełnie zgodne z prawami 
Polskimi, i oznajmić ich nazwiska Komendantom (wojennym) i 
Wojewódzkim Komisjom, aby nikt z nich nie mógł zmienić miejsca 
zamieszkania bez specjalnego pozwolenia miejscowej władzy, która 
powinna odpowiadać za ich sprawowanie" (dokładnie takie same 
represje stosował przed powstaniem w. książę Konstanty wobec braci 
Niemojowskich i innych "niespokojnych", rzecz była więc istotnie 
"zgodna z prawami polskimi" - M.B.). 
Raport z 8/20 grudnia poświęcony jest sytuacji w województwie 
lubelskim. "Wskutek walk woj. Lubelskie ma kilkanaście wsi i miast 
spalonych lub zniszczonych - pisał generał. - Straty mieszkańców 
spowodowane przez wojska cesarskie dochodzą do 3.621.024 złp. 
Partyzanci byli zorganizowani przez Prezesa województwa 
Lubowickiego (nie miał on nic wspólnego z warszawskimi braćmi 
Lubowidzkimi - M.B.), przy pomocy oficerów batalionu saperów. 
Najbardziej wyróżniający się byli Giedrojć, Piotrowski i Reszka, 
starzy oficerowie wyżsi 4 pułku liniowego (dawni koledzy Waleriana 
Łukasińskiego - M.B.). Województwo Lubelskie, chociaż zajęte 
prawie zawsze przez wojska Cesarza, ucierpiało jednak i od 
powstańców, zwłaszcza dzięki exaltacji Lubowickiego, który został 
mianowany generałem i późniejszego prezesa województwa 
Morozewicza, tak samo jakobina exaltowanego. Ogólnie straty, jakie 
poniosło województwo od powstańców, wynoszą 3.723.998 złp. 
Rolnictwo szwankuje, tam gdzie stały lub walczyły wojska, pola są 
niezasiane. Szerzy się cholera i inne choroby epidemiczne 
postępujące zaraz za nędzą. Potem Lubelskie nawiedziła plaga 
wilków. Fabryki poniosły straty do 2.917.155 złp. Duchowieństwo, 
za wyjątkiem niewielkiej liczby, było przeciwne Rewolucji i 
uspokajało lud. Napisałem do biskupa lubelskiego z żądaniem 
rozesłania listu biskupiego [...] Mogę zaszczytnie dla Lubelskiego 
donieść, że klubiści jak Mochnacki, Grzymała, Morozewicz nie mieli 
tu powodzenia i musieli wyjechać. Trzeba dodać, że w tym wypadku 
mieszkańcy winni dużo p. Radzymińskiemu staremu generałowi a 
dzisiaj prezesowi Rady wojewódzkiej (być może, że chodziło tu o 
Józefa Radzymińskiego - dawnego podwładnego generała z korpusu 
szwoleżerów - M.B.). Mieszkańcy wysłali nawet adres przeciwko 
Klubom... Prześladowaniami spokojnych i wiernych mieszkańców 
odznaczyło się tylko paru adwokatów, drobnych urzędników, 
studentów i coś z dziesięciu właścicieli. Wiadomo mi poufnie, że 
na 818 obywateli najmniej znacznych 16 służyło rewolucji, a 21 
poszło za nimi, reszta nie mieszała się... W czasie rewolucji 
mieszkańcy nie dokonali żadnych ekscesów za wyjątkiem 
rozstrzelania dwóch izraelitów przez komisje wojny sądzonych. 
Podobno były próby rabunku i morderstwa żony wpływowego oficera 
żandarmerji, w czem urzędnicy rewolucyjni byli prowokatorami; 
poleciłem Prezesowi komisji Wojewódzkiej powziąć wiadomości w tym 
przedmiocie i o ile trzeba wszcząć proces kryminalny..." 
W ostatnich słowach raportu generał prosił o pomoc dla spalonego i 
wyniszczonego epidemiami Lubartowa oraz chwalił ogromny zapał w 
służbie gen. Hurko, szefa wojskowego województwa i prezesa 
hrabiego Rostworowskiego (Antoni Rostworowski był również dawnym 
oficerem pułku szwoleżerów - M.B.). 
Wszystko przemawia za tym, że właśnie podczas wizytacji 
województwa lubelskiego generał Krasiński po raz pierwszy po 
wojnie spotkał się z eksponowanym obywatelem tego województwa a 
swoim serdecznym przyjacielem kasztelanem Kajetanem Koźmianem. 
Upoważnia do takich przypuszczeń list generała do Koźmiana, 
wysłany 20 listopada 1831 r. z Warszawy: 
"Bardzo mi przykro było, że nie zastałem Cię w Warszawie, gdyż z 
serca potrzebowałem uściskać przyjaciela. Żadnego listu nie 
odebrałem, zapewne wróci się z innemi, które poszły do 
Petersburga, gdym stamtąd wyjeżdżał. Zapewne przed 20 dniami będę 
w Lublinie i mam nadzieję, że nie odmówisz mi ukontentowania 
uściskania Cię i rozmówienia się nad sposobami do przedsięwzięcia 
dla zagoienia rozlicznych ran kraiowych, co iest celem mey missyi. 
Racz tam co przygotować godnego twey głowy i serca, a zaradzisz 
(że) co dobrego spłynie ieszcze na ten padół płaczu. 
Pamiętay o szczerym i dobrym przyiacielu i słudze 
(-) Krasiński. 
Jutro do dnia wyieżdżam w województwo tuteysze przez Sochaczew i 
Błonie, a z Radziejowic do Kalisza, a potym przez Radom tutay..." 
A oto ważniejsze fragmenty dalszych raportów generała 
Krasińskiego. 
Raport z objazdu województwa podlaskiego (Warszawa 12/24 grudnia 
1831) 
"Województwo Podlaskie, będące terenem ciągłych walk, zostało 
zniszczone strasznie. Straty poniesione oprócz domów spalonych i 
zburzonych wynoszą 7.862.420 złp.
Partyzanci: Kuszel z paru akademikami przyjechał i podburzał lud. 
Na szczęście Joachim Hempel, dawny kapitan pułku szwoleżerów, 
objął dowództwo straży bezpieczeństwa i potrafił oprzeć się 
excesom jakobinów. Kiedy Kuszel opuścił województwo, wówczas 
Hempel oznajmił, że objął dowództwo tylko, aby utrzymać porządek, 
a teraz do rewolucji się nie miesza i wyjechał z rodziną za 
granicę pruską. Rekwizycje rewolucyjne wynoszą tu 1.797.759 zł. 
Rolnictwo w stanie zupełnie opłakanym. Stracono 23.425 sztuk 
zwierząt domowych, nie mają czem pracować na roli. 
Cholera ustała, ale teraz znowu zaczyna się ukazywać. Poleciłem 
komisji wojewódzkiej otoczyć staraniami specjalnie te miejsca, 
gdzie cholera aż dotąd jeszcze się nie ukazała. 
Fabryki dużo ucierpiały. 
Biskup podlaski Gutkowski nigdy nie sprzyjał rewolucji, a 
duchowieństwo poszło za jego przykładem z małymi wyjątkami 
(Puławski i Pijar jakiś). 
Kluby były zorganizowane przez Kuszla i istniały do jego wyjazdu. 
Pan Starnalski, prezes Województwa, który cudem (uniknął) śmierci, 
doniósł mi, że na 482 mieszkańców mających prawo głosowania, było 
13 rewolucjonistów egzaltowanych, 19 którzy poszli za rewolucją i 
450 którzy pozostali spokojni. 
Żydów w woj. podlaskiem było 37.939, a teraz przerzedziła ich 
cholera. 
Żaden proces rewolucyjny nie mógł się tam odbywać, bo Podlasie 
było terenem ciągłych walk. 
W Radzyniu służący dowódcy był zamordowany i w Łysobykach 
powstańcy powiesili Żyda". 
Raport z objazdu województwa krakowskiego (14/26 grudnia 1831. 
Warszawa) 
"Województwo Krakowskie przez cały (czas) trwania rewolucji było 
miejscem zebrania tych wszystkich, którzy uciekali przed wojną, 
jak i tych, którzy chcieli ukryć się przed zemstą ludu. Około 8 
tysięcy ukryło się w górach woj. Krakowskiego. Chociaż województwo 
nie było wcale spustoszone, ale obozowiska w niektórych miejscach 
zniszczyły zupełnie zbiory. 
Partyzanci, o ile można tu tak ich nazwać, zostali tu tylko przez 
czas swej formacji; naród był bardzo przeciwny rewolucji, 
zwłaszcza w powiecie Olkuskim, tuż przy Siewierzu [...], powstańcy 
musieli walczyć z ludem uzbrojonym. Kilka ofiar przypłaciło tę 
walkę życiem. Rekwizycje rewolucyjne wynoszą tu około 6-7 milionów 
złp... 
Rolnictwo w lepszym stanie niż w innych województwach, ale 
większość ludności, nie posiadająca ziemi, a żyjąca tylko z 
eksploatacji kopalń, wskutek stanięcia ich, nie ma z czego żyć i 
mogą być rozruchy, trzeba więc im dać pracę. W żadnem województwie 
fabryki nie są w takim zastoju, jak w Krakowskiem, trzeba je 
koniecznie puścić w ruch dla dochodu i zapobieżenia nędzy 
robotników. 
Chociaż biskup krakowski (Skórkowski) okazał słabość, podpisując 
mandaty i proklamacje rewolucyjne, jednak duchowieństwo nie poszło 
za jego przykładem. Ksiądz Wysocki, Wielki Wikariusz diecezji, 
posłał do proboszczy list pastoralny idąc za mą prośbą. Spokój 
kraju jest całkowity, za wyjątkiem nic nie znaczących fałszywych 
wiadomości i hałasu rozsiewanego przez ludzi złej woli. 
Klub został zawiązany przez agitatorów warszawskich w Kielcach 
(nie poinformowano zapewne generała, że jednym z tych warszawskich 
agitatorów był jego dawny podwładny z pułku szwoleżerów: 
deputowany Walenty Zwierkowski - M.B.), ale (klub) nie rozwijał 
się pomyślnie, a należeli do niego tylko ludzie najniższej klasy. 
Na życzenie prefektury i kilku szlachty został zamknięty. 
Kapitan Szczawiński był zamordowany w czasie rewolucji. Poleciłem 
rozpocząć dochodzenie sądowe generałowi Kosseckiemu, Dyrektorowi 
Departamentu Sprawiedliwości w Królestwie. 
Żydów liczono tu 26.712, a teraz ilość zmniejszona została przez 
cholerę. Mimo nędzy, jaką przyniosła rewolucja, mówią, że Żydzi 
powiększyli jeszcze swe majątki przez kontrabandę i liczne teraz 
dostawy". 
Raport z objazdu województwa płockiego (24 grudnia 1831/5 stycznia 
1832, Łomża) 
Na wstępie generał domaga się wypłaty zaległej pensji 
duchowieństwu, bo "może być tylko w interesie Rządu zjednać sobie 
klasę liczną i której wpływ na kraj jest tak duży" [...] 
"Rewolucja przeciwniczka Tronu i Boga zamiast płacić 
duchowieństwu, zrujnowała je całkowicie przez olbrzymie 
kontrybucje... Przejeżdżałem przez kraj między Ostrołęką i Łomżą, 
który znajduje się w strasznej nędzy, a dotąd nie zwolniony został 
od płacenia podatków. Śmiem przedstawić Waszej Wysokości, że 
prezesi i szefowie wojskowi województwa mają za mało władzy, gdyż 
muszą w sprawach małej wagi potrzeb mieszkańców, zwracać się do 
ministra Finansów. 
Przybywszy do Łomży, zwiedziłem szpitale i znalazłem tam wielką 
ilość ludzi zatrzymanych tam od kilku tygodni. Generał Fricken 
dowodził mi, że jest niemożliwe, aby ich sądzić wskutek ciągłej 
translokacji pułków, co zmusza go do zmiany częstej członków 
trybunałów wojskowych. Aby na to znaleźć lekarstwo, śmiem 
zaproponować Waszej Wysokości utworzenie komisji wojskowej 
przeznaczonej do sądzenia tak przestępców politycznych jak i 
bandytów i upoważnić gen. Fricken do uwolnienia wszystkich tych, 
których dłuższe zatrzymanie wydałoby mu się bezsensowne... 
Mam odwagę również donieść Waszej Wysokości o pewnych osobach, na 
których byłoby konieczne rozciągnąć bardzo uważną pieczę. Z liczby 
tych w woj. Augustowskim P. Komar, który utworzył partię z 
oddziałów partyzantów, którzy przynieśli zniszczenie i terror na 
ten kraj. W woj. Płockiem P. Skoneczny, który królował w 
województwie podczas rewolucji i który zajmuje dotychczas jeszcze 
miejsce komisarza wewnętrznego w Komisji Wojewódzkiej, P. 
Domański, burmistrz Ostrołęki, chociaż mianowany przez gen. 
Sackena, to indywiduum, (które) cieszy się najgorszą opinią i to 
jest nie do darowania, że zajmuje on podobne miejsce. Wszyscy 
trzej odznaczywszy się tak niewdzięcznością dla Najjaśniejszego 
Pana, jak przez swoją niezdolność zajmowania podobnych miejsc, 
powinni być wydaleni z urzędów. Śmiem zaproponować umieścić w 
Ostrołęce P. Stanisława Żylińskiego starego wojskowego i 
burmistrza tego miasta. On zasługuje na tę łaskę, gdyż położył 
dużo starań dzieciom żołnierzy, którzy z W. Ks. Konstantym 
opuścili Polskę. On nie brał udziału w rewolucji!... 
... Pochód dwóch armij od Ostrołęki do Warszawy i od 
Łomży do ujścia Wisły, jak i ciągłe walki, których terenem było 
województwo Płockie, stawiają go w liczbie tych, które najbardziej 
ucierpiały w czasie rewolucji. 
Wielka liczba partyzantów przebiegła woj. Płockie, wszędzie 
przynosząc zniszczenie i terror. Przede wszystkim: Walenty 
d'Hauterive w powiecie Płockim i Mławskim; Godlewski (Michał) i 
Zalewski w Ostrołęckim i Przasnyskim, i Jabłonowski w pow. 
Pułtuskim. Godlewski zamordował szlachcica Adama Nadrowskiego i 
dwóch Żydów z powiatu Mławskiego. Partyzanci powiesili dużo osób 
znaczniejszych i oprócz nich ze dwudziestu Żydów i kilku 
niemieckich kolonistów. Jednego zboża w woj. Płockiem 
zarekwirowano na 2.966.725 złp. Rolnictwo w zupełnym zastoju. 
Cholera i inne choroby poczyniły tu ogromne spustoszenia. Woj. 
Płockie posiada mniej fabryk niż województwa inne, ale te zostały 
całkowicie zniszczone, bo leżały na drodze przejść wojsk. 
Duchowieństwo w tem województwie jest b. biedne. Od 7 miesięcy 
pensji nie pobiera. Należy to zrobić, bo jeśli rewolucjoniści 
prześladowali kapłanów, prawy rząd musi ich wynagrodzić. Żydów 
było 46.224, cholera zabrała 3.086 ich. Żydzi jednak wzbogacili 
się podczas rewolucji przez kontrabandę. Żaden klub nie istniał w 
województwie i lud pozostał spokojny. Wiele osób posądzonych o 
szpiegostwo zostało skazanych przez trybunały rewolucyjne, ale oni 
uciekli, dzięki nadejściu wojsk cesarskich... 
Oprócz ekscesów partyzantów gen. Umiński znaczył swoją drogę przez 
straszne okrucieństwa (Pułtusk, Różan, Siełków i Miastków)*. (* z 
tych okrucieństw generała Umińskiego, którego ofiarą padł dawny 
szwoleżer napoleoński, odnotowuje w swoich wspomnieniach generał 
Dezydery Chłapowski: "W Siełkowie przyaresztowano dozorcę 
drogowego, który służył był pode mną w gwardyi Napoleona. Był to 
człowiek 60-letni z bieluteńkimi włosami. Oddany został przez jen. 
Umińskiego pod sąd wojenny, bo dwóch świadków zeznało, że był w 
Ostrołęce i doniósł jen. Sacken, ile nas szosą pod Siełkowem 
przemaszerowało. Przyznał się, że za to dostał 30 dukatów. Skoro 
mu wyrok śmierci przeczytano, prosił, żeby się mógł z żoną i 
dwojgiem dzieci pożegnać, i dodał: Dobrze bardzo robicie - 
zdrajców trzeba karać! Gdyby Polacy tak byli dawniej robili, nie 
byłaby Polska upadła. Wyrok wykonano".) Na 427 wotujących 8 
rewolucjonistów egzaltowanych, 14 którzy ich naśladowali i 405 
spokojnych... 
Raport z objazdu województwa sandomierskiego (24 grudnia 1831/5 
stycznia 1832. 1832 Łomża) 
"Woj. Sandomierskie całkowicie zdezorganizowane przez rewolucję 
nie cieszy się jeszcze administracją możliwą. Ogromne straty 
poniosło miasto Iłża, zupełnie spalone (486.895 zł). Zamki 
Grzmocin i Kowal Stempolin koło Radomia też. 
W całem województwie walki poniszczyły dużą część zboża. 
Województwo, chociaż mniej dotknięte przez rekwizycje rewolucyjne, 
wycierpiało ogromnie przez excesy arbitralne dowódców pojedynczych 
oddziałów. Rekwizycje rewolucyjne wynoszą 2.959.971. Zaległości 
podatkowe tego województwa wynoszą tylko 2.396. 236 złp. Fabryki 
wyrobów żelaznych upadły i poniosły wielkie straty. Rekwizycje 
armii cesarskiej są tu bardzo znaczne. 
Rolnictwo w strasznym upadku, ani zasiano, ani zebrano zboże, 
wskutek walki i w lecie i w jesieni. O ile będą stały tam dłużej 
wojska, głód będzie straszny. 
Cholera poczyniła spustoszenia olbrzymie, grasuje rodzaj tyfusu, 
brak doktorów, którzy zostali powołani do wojska. 
Duchowieństwo, za wyjątkiem dwóch indywiduów, było przeciwne 
rewolucji, a nawet zdarzały się wypadki ich maltretowania. 
Dzięki prezesowi rady wojewódzkiej, P. Lachowiczowi, oficerowie, 
którzy przybyli (rewolucyjni), czekają z rezygnacją swego losu, a 
żołnierze chętnie zajmują się swemi prymitywnymi zajęciami. Jest 
więc spokojnie. 
Na początku rewolucji utworzono klub, złożony z małych urzędników 
i adwokatów, ale mieszczaństwo radomskie z kilku szlachty na 
czele, między którymi znajdował się Wittkowski, prezydent 
trybunału Cywilnego, rozproszyli go i pozostał tylko nominalnie 
bez wpływu na kraj. Pierwszym fundatorem tego klubu był P. 
Młodzianowski, redaktor dziennika polityczno-literackiego w 
Sandomierzu. On może zająć miejsce pośród demagogów największych, 
którzy spowodowali rewolucję. Żadnych ekscesów ludność nie 
dokonała; opłakują ogólnie rewolucję i pokładają duże zaufanie w 
dobroci Jego Majestatu. Na 602 mieszkańców woj. Sandomierskiego, 
mogących głosować, 9 było egzaltowanych, 20 którzy naśladowali 
rewolucjonistów, a 576 spokojnych. Komisja wojskowa (rewolucyjna) 
pod prezydencją pułk. Goszkowskiego i której komisarzem był 
Boysiński (?) skazała kilkanaście dzieci i trochę Żydów. 
Przeniesiona później do Staszowa ona uchwaliła karę śmierci dla 
tych wszystkich, którzy posiadali urzędy w armji Cesarskiej. Żydzi 
będący w liczbie 40.180 zostali zdziesiątkowani". 
Raport z objazdu woj. augustowskiego (Knyszyn31 grudnia 1831/12 
stycznia 1832) 
"Bardzo trudno przedstawić bliższe dane o woj. Augustowskiem, bo 
tu najdłużej utrzymali się partyzanci a Prezydent województwa, już 
człowiek bardzo wiekowy, schronił się do Prus i nie był na swem 
stanowisku przez cały czas rewolucji. Straty popełnione przez 
armie Cesarską wynoszą 8.601.035 zł, a przez partyzantów tylko 
141.000 złp, co wydaje mi się zupełnie nieprawdopodobne. 
Partyzantów tu bardzo dużo: 
1. Godlewski (Michał) rozpoczął największe ekscesy w powiecie 
Łomżyńskim. Ten kryminalista, wróg rządu wszelkiego rodzaju (był 
to brat posła mariampolskiego Józefa Godlewskiego, który nastawał 
na życie generała podczas sejmu roku 1818 - M.B.), ogłosił się 
dowódcą siły wojskowej tego kraju i zmusił pod karą śmierci lud do 
uzbrojenia się. To on jest twórcą wszystkich oddziałów 
partyzanckich, które zniszczyły kraj ten i które później stały się 
bandytami na szerokich drogach! 
2. Szarkowski utworzył bandę w Augustowskiem, która istniała od 
marca do maja 1831. 
3. Razem z tą bandą działała banda Kierzkowskiego... 
4. Banda Zaliwskiego jest tak samo znana w województwie, jak 
również 
5. Banda księcia Mirskiego i 
6. niejakiego Puschetta. 
Nigdzie partyzanci nie dokonali tylu okrucieństw co w woj. 
Augustowskiem. Około 300 osób stracono jako nieprzyjaciół 
rewolucji. Oprócz partyzantów, grasowały też bandy rozbójników, 
napadając i rabując mieszkańców. Napisałem do dowódcy wojskowego 
województwa, aby postarał się odkryć ślady tych rozbójników. Bandy 
te składały się z maruderów z pułku Giełguda (powinno być: korpusu 
Giełguda - M.B.) i dezerterów armii Cesarskiej; ujęto ich 45 
tylko. Dlatego to domagałem się uwolnienia niewinnych w Łomży, aby 
zająć się osądzeniem rozbójników. 
Rekwizycje rewolucyjne wynoszą 2.258.424 zł. Rolnictwo ucierpiało 
tu bardzo mało. Cholera mało się ukazywała, chociaż teraz zaczyna 
się ukazywać koło Suwałk i Augustowa. 
Duchowieństwo z nielicznymi wyjątkami zachowało się obojętnie 
wobec rewolucji; kilku tylko seminarzystów i księży wstąpiło do 
korpusu Giełguda - i zabici zostali. 
Fabryki nie ucierpiały dużo i mogłyby być uruchomione, gdyby 
cofnięto szpitale założone w lokalach fabryk (Łomża). 
Spokój zupełny panuje w Województwie, władze donosiły tylko o 
Godlewskim, który teraz przebywa w Warszawie. Straszne nadużycia 
są za to na granicy Ros: Pruskiej przez kozaków. 
Na tysiąc głosujących 9 rewolucjonistów, 20 którzy ich naśladowali 
i 971 spokojnych. Klubu nie było w Augustowskiem, bo nie było 
czasu na jego utworzenie. Żydów było 60.343. Liczba ich teraz się 
powiększyła". 
Raport o mieście Warszawie (Knyszyn 31 grudnia 1831/12 stycznia 
1832) 
"Straty, jakie poniosła ludność Warszawy, są olbrzymie, począwszy 
od dnia 29 listopada 1830 rabunki ciągłe, rekwizycje i podatki. 
Handel upadł zupełnie, wskutek rabunków zwłaszcza osób 
podejrzanych przeciw rewolucji, tylko połowa kupców teraz może 
prowadzić handel. Przemysł upadł zupełnie wskutek wyjazdu 
kapitalistów na emigrację, brakuje kredytu, wszystko jest w 
stagnacji. Najwięcej ucierpieli właściciele domów wskutek 
kwaterunków oficerów i żołnierzy za rewolucji, a teraz obniżeniu 
czynszu. W stolicy jest spokój od chwili wejścia wojsk Cesarskich. 
Było w Warszawie 2 kluby: 1) oficerów nieczynnych i 2) towarzystwo 
patriotyczne, demagogiczne. Byłoby bardzo pożądanem oczyścić kraj 
od demagogów, gdyż ci, nie mając nic do stracenia w rozruchach, 
mogą je wywołać. 
Wszystko, co jest najgorszem w rewolucji, to czyny redaktorów 
dzienników i pamfletów, które wychodząc przez 9 miesięcy w 
Królestwie dokonały zła nieobliczonego, propagując idee nieznane 
aż dotąd i żywiąc niemi lud ciemny, fałszywymi nadziejami i 
zwycięstwami urojonymi. 
Ponieważ rewolucja, używszy prasy periodycznej dla rozszerzenia w 
narodzie swych zasad osiągnęła najlepszy wynik, trzeba aby Rząd 
uciekł się do tego samego środka, aby zniszczyć zło zanim jeszcze 
puści nowe korzenie. 
Trzeba więc znaleźć ludzi odpowiedzialnych i dobrze myślących, 
znających zło i potrzeby kraju, którzy mogliby być obciążeni 
redakcją dziennika na temat polityczny, rolniczy i techniczny, aby 
był popularny we wszystkich klasach narodu i którego celem byłoby 
wykazać z jednej strony wszystko zło, wyrządzone przez rewolucję, 
a z drugiej strony cały honor wierności i potrzeb porządku, 
stałości i posłuszeństwa prawom. 
Duchowieństwo warszawskie w jego stosunku do rewolucji można 
podzielić na dwie grupy: Misjonarze, Kapucyni, Bernardyni i 
Augustyni propagowali pokój i wierność i opieką otaczali jeńców 
rosyjskich. Z drugiej strony dużo było duchowieństwa, które było 
całkowicie za rewolucją, odprawując modły najbardziej rewolucyjne. 
Tacy Puławski i Szynglarski brali udział w morderstwach i ich 
horrendalności są zbyt znane z 3/15 sierpnia. Najbardziej się 
wyróżnili w ekscesach 15 sierpnia 1831 roku: 
Nosarzewski podoficer 2 pułku ułanów, potem oficer 
Xiężopolski podoficer 4 pułku ułanów, potem oficer 
Parsznicki - oficer weteranów 
Warda - podporucznik w gwardii narodowej warszawskiej 
Brawacki - doktór wojskowy 
Sokolnicki - kwatermistrz szwadronu Poznań 
Służący apteki z ulicy Freta 
O wszystkich tych indywiduach oznajmiłem Panu de Witt 
(gubernatorowi wojennemu Warszawy). 
Warszawa przed rewolucją liczyła 29.224 Żydów. Nie można obliczyć 
ich strat, ani zmniejszenia ich ilości, ale można stwierdzić 
powiększenie przez nich swej fortuny. 
Najnieszczęśliwsza jest sytuacja szlachty zamieszkałej w 
Warszawie. Przyjaciele porządku z racji swojej pozycji i 
posiadanej fortuny, usiłowali z początku opanować rewolucję, która 
na koniec podporządkowała ich sobie i uczyniła z nich swoje 
ofiary. Proszę o opiekę nad nimi i zmniejszenie ciężarów". 
Do raportu warszawskiego dołączył generał "zdanie rachunku ze 
150.000 zł: 
704 osób dostało po 10- 50 zł 
460 po 50- 100 zł
93 po 100- 200 zł 
20 po 200- 500 zł
7 po 500- 1000 zł 
5 po 1000- 2000 zł 
Oprócz tego: 
"3500 zł - klasztorom 
1125 zł - sierotom 
11720 zł - wioskom 
23221 zł - miastom. 
Reszta tej sumy - stwierdzano w sprawozdaniu - będzie rozdana w 
miejscach, które najwięcej ucierpiały". 
Raport z objazdu woj. mazowieckiego (Łomża 24 grudnia 1831/5 
stycznia 1832) 
"Najwięcej ucierpiało od wojny woj. Mazowieckie. Ludność nie ma 
żadnych środków egzystencji. 
Niejaki Geritz sformował bataljon strzelców, jedyny, który został 
sformowany w tem województwie. 
Zmuszono urzędników opuścić swe miejsca i dopuszczono się ekscesów 
przeciw fabrykantom, którzy nie chcieli się uzbroić. Pozatem było 
w porządku. 
Rekwizycje rewolucyjne wynoszą 459.049 złp. Zaległości podatkowe 
za rok 1831 wynoszą 997.251 złp. 
Rolnictwo znajduje się w opłakanym stanie. Cholera nie grasuje, 
tylko z bardzo małemi wyjątkami, ale należy się obawiać chorób, o 
ile nie przyjdzie się mieszkańcom z pomocą. 
Fabryki mniej ucierpiały pojedynczo jak ogólnie. Duchowieństwo jak 
wszędzie udziału w rewolucji nie wzięło, a było jej przeciwne. 
W... (nazwa miejscowości nieczytelna - M.B.) został założony Klub, 
utrzymujący łączność z warszawskim, ale dzięki wrogiemu mu 
nastrojowi mieszkańców nie miał żadnego wpływu. Mieszkańcy są 
spokojni, myślą tylko o swych nieszczęściach i mają tylko nadzieję 
na wspaniałomyślność Cesarza. Na 1517 głosujących 25 
egzaltowanych, 48 którzy ich naśladowali i 1444 spokojnych. 
Żydzi ucierpieli najmniej, liczba ich zdaje się nie zmniejszyła 
się, mimo że cholera bardzo tu rzadka, zdarzała się tylko wśród 
Żydów". 
W czasie podróży inspekcyjnej generała Krasińskiego, a może 
jeszcze przed tą podróżą, została rozstrzygnięta sprawa jego 
udziału w polsko-rosyjskim Najwyższym Sądzie Kryminalnym, 
powołanym przez cesarza-króla dla osądzenia uczestników powstania, 
nie objętych dekretem amnestyjnym*. (* Dekret amnestyjny ogłoszony 
w Moskwie 1/13 listopada 1831 r. wyłączał z amnestii następujące 
grupy uczestników powstania:1) tych, "którzy popełnili zabójstwa w 
nocy 15-ego sierpnia w Warszawie"; 2) "kierowników w dniu 29-m 
listopada 1830 roku"; 3) członków sejmu, którzy wnieśli i 
popierali wniosek, żeby panowanie domu Romanowów "ustało w 
Polsce". 4) "głównych członków rządu rewolucyjnego, którzy 
zagarnęli władzę po upadku Warszawy".) 
Paskiewicz, któremu Mikołaj zlecił wyznaczenie trzech (początkowo) 
polskich członków sądu, w pierwszej kolejności zaproponował tę 
godność Krasińskiemu. Ale "najwierniejszy obrońca tronu" w tym 
jednym wypadku stanął okoniem. Za bardzo zaciążyło na jego życiu 
uczestnictwo w sądzie sejmowym, aby mógł się jeszcze raz odważyć 
na udział w podobnym przedsięwzięciu. Wymiana zdań na ten temat 
pozostawiła po sobie ślad w korespondencji Paskiewicza z 
Mikołajem. 
"Zaproponowałem mu zasiadanie w sądzie, a on prosił, by go od tego 
uwolniono - donosił swemu panu "książę warszawski" i streszczał 
pokrótce przekazane mu na piśmie przewrotne motywy odmowy 
Krasińskiego: - Mogąc być jeszcze użytecznym w służbie Jego 
Cesarskiej Mości w tym kraju, straciłby całe zaufanie swych 
współrodaków, gdyby go zrobiono członkiem tego trybunału". - 
Feldmarszałek uznawał słuszność tej motywacji i przypominał 
cesarzowi, że "Krasiński należy do tych, którzy najwięcej 
poświęcenia okazali tronowi". 
Motywy Opinogórczyka znalazły uznanie także w Petersburgu. - "Nie 
dziwię się wcale - odpowiedział Paskiewiczowi cesarz - że 
Krasiński nie chciał przyjąć udziału w Sądzie, i zgadzam się z 
twem zdaniem, że to może lepiej. Trudno będzie znaleźć Polaków, 
którzyby doń chcieli wejść". 
O tym, jak trudno było znaleźć Paskiewiczowi kandydatów na 
"sędziów własnego narodu", świadczy najlepiej tragikomiczna 
anegdota, odnotowana we Wspomnieniach kasztelana Leona 
Dembowskiego. 
"Zamiarem było Feldmarszałka - opowiada Dembowski - powierzyć 
prezydencyją tego sądu JW. Hrabiemu Kasztelanowi Alexandrowi 
Potockiemu, W. Koniuszemu Dworu. Ten w czasie rewolucyi 
przemieszkiwał we Lwowie (nie był więc "skompromitowany" udziałem 
w powstaniu - M.B.)... Po uspokojeniu wrócił do Królestwa i 
przemieszkiwał w Wilanowie. Kiedy Namiestnik uwiadomił go, że jest 
mianowanym Prezesem Sądu, JW. Potocki szczerze wyznał, iż nigdy 
nie studyjował prawa i czuje się niezdolnym do pełnienia tych 
obowiązków, które z drugiej strony dla niego są tym przykrzejsze, 
że sądowi ulegać mają jego koledzy z Senatu, wielu przyjaciół od 
młodości znanych, a nawet i blizcy krewni. 
Namiestnik nie przyjął podobnej wymówki przytaczając, że przed 
obowiązkiem, ufnością Panującego do spełnienia powierzonym, 
ustępować powinny osobiste przywiązania względy. Wskutku tego, 
kiedy JW. Potocki otrzymał nominacyją, odpisał, że nie może podjąć 
się tego obowiązku, z powodu osłabionego zdrowia. Otrzymawszy to 
pismo Feldmarszałek polecił Jenerałowi Wittowi i dwóm doktorom, 
żeby się udali do Wilanowa dla przekonania się o stanie zdrowia 
Potockiego. Jenerał Witt, urodzony z Potockiej, aczkolwiek nie był 
blizkim krewnym zawsze jednak powinowatym pacyjenta, zresztą był 
to człowiek wysoko ugrzeczniony... przybywszy więc do Wilanowa ze 
swojemi towarzyszami, po długich konwersacyjach o rzeczach 
potocznych, z największą grzecznością oświadczył cel swojej 
missyi. Pan Alexander Potocki w krótkości mu powiedział, że cierpi 
na hemoroidy, które mu nie dozwalają siedzieć długo i przez to 
samo nie jest w stanie siadać jako prezydujący w sądzie, którego 
powaga nie dozwala, ażeby Prezes opuszczał krzesło i po sali się 
przechadzał. Jenerał Witt przyznał sprawiedliwość tych uwag, lecz 
dodał, że bardzo mu bolesno, ale iż to są słowa, którym 
Feldmarszałek nie da wiary i że dlatego delegował dwóch doktorów, 
którzyby o stanie zdrowia przekonali (się), na co Hrabia odrzekł: 
>>Ponieważ Feldmarszałek tak jest ciekawy, w jakim stanie znajdują 
się moje tylne części ciała, proszę Jenerała i panów doktorów, 
ażeby je obejrzeli, protokół urzędowy z tej wizyi spisali<<. 
Dopełniono więc tę rewizyę, z której przekonano się, że istotnie 
Hrabia cierpi na hemoroidy. O tem wszystkiem sam JWny Potocki mnie 
uczynił relacyą - kończy Dembowski. - Feldmarszałek przekonany 
dowodami uwolnił od prezydencyi w Sądzie JW. Potockiego..." 
Zamiast Aleksandra Potockiego powołano do Najwyższego Sądu 
Kryminalnego byłego senatora wojewodę Czarneckiego, przezywanego 
pogardliwie Pempuchem - najbardziej, obok Krasińskiego, 
skompromitowanego członka sądu sejmowego z lat 1826 -1829 - ale 
już nie na stanowisko prezesa. Przewodnictwo w Najwyższym Sądzie 
Kryminalnym powierzył Paskiewicz rosyjskiemu gubernatorowi 
Warszawy, generałowi Wittowi. 
Generał Krasiński zakończył ostatecznie swą podróż inspekcyjną 12 
stycznia 1832 roku. Świadczy o tym list przesłany marszałkowi 
Paskiewiczowi: 
"Knyszyn 31 grudzień/ 12 styczeń 1832 
W chwili opuszczenia Polski, aby zdać sprawę Cesarzowi z mojej 
misji, pozostaje mi jeszcze podziękować W. Wysokości za opiekę w 
okresie mojej misji, pełnionej pod rozkazami W. Wysokości. 
Uważam się za szczęśliwego, jeśli moje środki polepszenia bytu 
mieszkańców trafiły mu do przekonania. Uważam, że nic niema 
pochlebniejszego dla starego wojaka jak ja zasłużyć na aprobację 
sławnego wodza, którego nieśmiertelne zwycięstwa wywołały 
uwielbienie całej Europy..." 
Nie zatrzymując się nigdzie po drodze i zajeżdżając konie pocztowe 
do ostatniego potu - generał Krasiński dotarł do Petersburga już 
18 stycznia 1832 roku. Tegoż dnia - w dalekiej Genewie - syn 
generała pisał list do ojca. 
"Genewa, 18 stycznia 1832 
Kochany Ojcze! 
Dopiero dziś odbieram w tej chwili list kochanego Papy z 26 
decembra. Przez ten cały czas niewymownych doznałem 
niespokojności, nie wiedząc, gdzie Papa, a wiedząc i marząc 
ciągle, że niebezpieczeństwami otoczony. W gazetach tylko 
czytywałem czasami, iż wyjechał lub przyjechał do Warszawy, a 
potem już nic, zupełne i tak długie milczenie. Zabierałem się 
kilka razy pisać do Niego, alem nie wiedział dokąd i lękałem się, 
by mój list w cudze nie wpadł ręce. Dolegliwe są boleści, domysły, 
niepewność tego życia, w nocy osobliwe wkradają się do serc 
naszych, w sny się zamieniają, a z rana wstać - owóż i ten sen 
razem z nami wstaje i przyczepia się do nas. List kochanego Papy 
pocieszył mnie w tym, że dowiaduję się, iż zdrów, i wiem już, 
gdzie pisać, smutku zaś mnie nabawił opisem nieszczęść krajowych i 
wydatną boleścią duszy, która w każdym słowie przebija. 
Wieści zewsząd dochodzące mnie z Polski trapią mnie nielitościwie. 
Gdzie wspaniałomyślność, gdzie miłosierdzie, gdzie 
najdostatniejsza królów ozdoba - przebaczenie? To są jedno czcze i 
błahe wyrazy, nie mające znaczenia, które dzieci powtarzają, ale 
których ludzie się nie pilnują. Ależ jest inny świat, ależ jest 
inny sąd, przed którym wszyscy równi; tam będzie sprawa między 
winnymi a nie. 
Razem szczególnym trafem doszły mnie dzisiaj trzy listy od 
kochanego Papy [...] Czytając te listy truchlałem, drżałem, 
płakałem. W nich znać walkę ogromną w duszy drogiego Ojca. Statek 
jej i hart usiłuje boleść pokonać, ale gorycz tej boleści czasem 
wysączy się na wierzch. Tam mi pisze kochany Papa, że człowiek 
cnotliwy nigdy nie jest nieszczęśliwy, że okoliczności nie od nas, 
ale honor od nas własny zależy, i to są święte słowa, których się 
trzymać będę przez całe życie... 
...Ja bardzo mało bywam w świecie. W pokoju czytam i piszę, czytam 
Skargę, Górnickiego, Kochanowskiego, Guizota, Cousina, Byrona, 
Dufoura o fortyfikacji, uczę się po angielsku i dość dobrze piszę 
tym językiem. Ale mam Alpy, jezioro, góry Jura w pobliżu, 
przywiązałem się do tych gór, do tego jeziora i dlatego upraszam 
kochanego Papę, by był łaskaw mnie tu zostawić, bo mi tu 
najlepiej; niezadługo Reeve tu przyjedzie na półtora miesiąca. Mam 
w nim przyjaciela, który mnie kocha całym sercem, z nim będę 
rozprawiał i czytał, z nim będę na ten świat zaburzony spoglądał z 
daleka, znad jeziora, z wierzchołka jakiej góry, a potem ku niebu 
podniesiemy oczy i pomodlim się do Pana wiekuistego. 
Byłem tej zimy na dwóch balach i jeszcze zapewne będę na kilku. 
Dziwne wrażenie bardzo na mnie wywierają bale, wpadam na nich jak 
gdyby w jakie wschodnie marzenie po wypiciu opium, w marzenia 
spokojne, niewzruszone na pozór, ale w duszy tymczasem dużo rzeczy 
się dzieje. Zawsze Polska staje mi przed oczyma zniszczona, 
spalona, krwią zbryzgana, kupami popiołu zarzucona, w 
przeciwieństwie z tymi kołami, co tak szparko i wesoło krążą, z tą 
muzyką, co tak gra, jak gdyby ziemia była rajem, a życie 
wieczne... 
Obiecał mi Załuski, że się wydowie od Montholona* (* Generał 
francuski Charles hr de Montholon (1783-1853) towarzyszył 
Napoleonowi na Wyspie Św. Heleny. Swoje niezwykle interesujące 
wspomnienia z tego okresu opisał w książce Histoire de la 
captivite de Sainte-Helene [Berlin 1846].) bardzo interesujących 
szczegółów o śmierci i spowiedzi przed śmiercią cesarza Napoleona. 
Jak tylko je odbiorę, Papie drogiemu przeszlę, sądząc, że mu ich 
czytaniem chwilkę jedną umilę... A teraz żegnam drogiego ojca i... 
upraszam Go o błogosławieństwo; z tego błogosławieństwa moc 
spłynie na mnie, że będę mógł dalej i hartownie znosić rozliczne 
ciężary tego życia..." 
Generał Krasiński pozostał w Petersburgu dłużej, niż początkowo 
zamierzał. Jego powrót do Polski odwlekła ciężka choroba, o której 
wspomina parokrotnie w swoich listach syn jego Zygmunt, ale o 
której nic bliższego powiedzieć się nie da. W każdym razie na 
pewno był jeszcze w stolicy cesarstwa w maju 1832 roku, kiedy 
przybyła tam delegacja hołdownicza z Warszawy z trzema braćmi 
Łubieńskimi. Miał więc generał Krasiński sposobność do spotykania 
się na różnych oficjalnych przyjęciach ze swoim dawnym zastępcą z 
1 pułku szwoleżerów - generałem Tomaszem Łubieńskim. Możliwe 
zresztą, że dwaj eks-szwoleżerowie widywali się także przy innych 
okazjach - mniej oficjalnych. Może - podobnie jak przed trzema 
laty, podczas awantur na uniwersytecie Warszawskim - spotykali się 
z sobą dwaj stroskani ojcowie, aby pomartwić się wspólnie o 
przyszłość swoich jedynaków. 
Z korespondencji Zygmunta Krasińskiego wynika, że ojciec jego w 
swoich listach petersburskich musiał go często informować o 
Łubieńskich. W liście do ojca z 15 kwietnia Zygmunt kwitował 
wiadomości o petersburskiej karierze urzędniczej swego dawnego 
kolegi uniwersyteckiego: "Szczerze żałuję Leona, że wszedł w 
służbę, ale nie chcę go sądzić". - I zaraz potem: "szkaradnie 
robi, jeśli obmawia tych, przed którymi się płaszczył i którzy 
ufali mu". W liście z 14 maja śmiertelny wróg cara natrząsał się z 
gromadnego udziału Łubieńskich w deputacji hołdowniczej: "Trzech 
Łubieńskich! prawda, wszędzie się wkręcą. To arystokracja Żydów w 
Polsce". 
W czasie, gdy w Petersburgu generał Krasiński zdrowiał ze swej 
bliżej nieokreślonej słabości, jego syna w Genewie również dopadła 
choroba, która miała go prześladować już do końca życia. Zygmunt 
wspomina o niej po raz pierwszy w liście, który pisał do ojca w 
dwudziestą rocznicę swoich urodzin. 
"19 lutego 1832. 
Genewa Kochany Ojcze! 
Dziś mija dwadzieścia lat, jakem pierwszy raz w kolebce oczy 
rozweselił Ojcu i Jego błogosławienstwo odebrał. Był to wtedy czas 
pełen nadziei, okwity w bohaterskie czyny, w ogromne 
przedsięwzięcia, wtedy wszystko radością i chwałą jaśniało. Dziś 
inaczej, ale jako wtedy błogosławieństwo Ojca wyprawującego się na 
boje zostało się przy dziecięciu i ochroniło go od złego, tak i 
dzisiaj niech na dorosłego się zleje i świętością swoją od świata 
i okoliczności broni. Schylam więc czoło i przyklękając proszę o 
nie. Dwadzieścia lat! Już pono dziecieństwo przeszło. Kto wie, 
może i młodość; niedługo się żyło, ale dużo się cierpiało. O, jak 
bym pragnął być dzisiaj w Opinogórze i u grobu Matki Bogu się 
pomodlić za jej duszę, za Ojca, za siebie..." 
Po czym - dłuższy ustęp o chorobie: 
"Jeśli piszę tak szeroko i napiszę tak mało, to dlatego, że mnie 
oczy dokuczają bardzo od jakowegoś czasu. Panchaud mówi, że to nic 
inszego, tylko zbytnie utrudzenie; nie mogę ni pisać ni czytać 
długo. Kazał on mi dużo chodzić, nie pracować wcale i bywać po 
wieczorach, by samemu nie pisać w własnym pokoju... Wolałbym nie 
wiedzieć jaką chorobę niż ten ból oczów, który mnie pozbawia 
jedynego działania umysłowego, które dotąd w mojej było mocy. 
Zresztą zupełnie zdrów i mocen jestem". 
I zakończenie - jak we wszystkich listach - poświęcone Bogu, ojcu i 
ojczyźnie: 
"Byłem dziś w kościele, pusty był, nikogo prócz Boga i mnie, i sam 
na sam do Boga się modliłem, by mi dozwolił uczynić kiedyś ofiarę 
z siebie dla Ojca, dla Ojczyzny, by mi dozwolił być podporą 
starości Tego, który tyle smutków i niewdzięczności doznał, 
zemścić Go, jeśli będzie tego trzeba, a służyć Mu zawsze i 
pocieszać Go, by przynajmniej syn przy nim się ostał z tych 
wszystkich, których dobrodziejstwami obsypał, a którzy Go 
opuścili..." 
W pierwszych dniach marca 1832 roku Zygmunt otrzymał od ojca 
wezwanie do powrotu do kraju. Ale nie miało to nastąpić od razu. 
Generał Krasiński przejął się bardzo chorobą oczu syna i polecił 
mu, aby przed powrotem do Polski poddał się jeszcze gruntownym 
badaniom lekarskim w Wiedniu, uchodzącym wówczas za stolicę 
światowej medycyny. W Warszawie miał się pojawić Zygmunt o takim 
czasie, aby mógł zdążyć do Opinogóry na dzień 15 sierpnia - który 
był dla Krasińskich świętem podwójnym: dniem imienin zmarłej matki 
Zygmunta i dniem pamięci o cesarzu Napoleonie. 
Generałowicz przyjął rozkaz ojca z mieszanymi uczuciami: 
"Serce skacze mi z radości, kiedy obraz Opinogóry i Ojca, przed 
którym klęknę, stawia się mojej myśli - pisał w odpowiedzi 
udzielonej ojcu 3 marca 1832 r. - dzień 15 augusta jest wielką 
pamiątką. W Opinogórze odpust, grób Matki mojej, błogosławieństwo 
Ojca, to wszystko miesza się w mej duszy, przejmuje ją gorączką, 
ale tu też koniec wszelkiego uniesienia i tkliwego uczucia. Za 
wrotami Opinogóry wesele to nasze znika. Dreszcz mnie porywa na 
myśl odwiedzenia Warszawy i Polski, tej drogiej nieszczęśliwej 
ofiary, której wyłupiono oczy, jak męczennikom starożytnym i 
kazano się zataczać po drogach... ale mniejsza o to, za chwilę 
jedną u stóp Ojca dałbym wszystko, zniosę te widoki pełne 
okropności, tę dumę naigrywającą się z najświętszych uczuć. O 
Boże, Boże, co też z Polską się stało!..." 
I synowska ocena podróży inspekcyjnych generała: 
"Widzę ja dobrze i rozumiem, że Ojciec wziął na siebie dopełnienie 
ofiary świętej, szlachetnej, nieznanej. Ludzie jej nie poznają, 
ale Ten, który umarł na krzyżu, ją rozezna od krzyków i 
blasków..."