STEVEN SAYLOR

ZAGADKA KATYLINY

Przełożył Janusz Szczepański
Wydanie oryginalne: 1993
Wydanie polskie: 2002
Cieniom mojej Matki
NAZEWNICTWO
W powieści zastosowano spolszczoną pisownię rzymskich imion i nazwisk rodowych 
oraz przydomków. W ślad za autorem nazwy miejscowości, poza nielicznymi 
wyjątkami, jak 
Baje, Kurne, Aleksandria i sam Rzym, zachowano w oryginalnym łacińskim 
brzmieniu, jak 
na przykład Faesulae (dzisiejsze Fiesole), Arretium (Arezzo), Massilia 
(Marsylia), Florentia 
(Florencja).
Daty również podane są zgodnie z kalendarzem rzymskim sprzed reformy Juliusza 
Cezara. Rok (tzw. rok księżycowy) dzielił się w nim na dwanaście miesięcy, 
których nazwy 
również użyte są w brzmieniu polskim, lecz ich długość jest inna: styczeń 
(Ianuarius) miał 29 
dni, luty (Februarius) 28 dni, marzec (Martius) 31 dni, kwiecień (Aprilis) 29 
dni, maj (Maius) 
31 dni, czerwiec (Iunius) 29 dni, lipiec (Quitictilis) 31 dni, sierpień 
(Sextilis) 29 dni, wrzesień 
(September) 29 dni, październik (October) 31 dni, listopad (November) 29 dni i 
grudzień 
(December) 29 dni. Rzymianie nie oznaczali dni miesiąca kolejnymi liczbami, jak 
my; daty 
dzienne w kalendarzu rzymskim określano według trzech stałych terminów w każdym 
miesiącu: kalendy – przypadały na pierwszy dzień miesiąca, nony – w marcu, maju, 
lipcu i 
październiku przypadały na siódmy, a w pozostałych miesiącach na piąty dzień, 
idy – w 
marcu, maju, lipcu i październiku był to piętnasty, a w pozostałych miesiącach 
trzynasty 
dzień. Pozostałe dni liczono wstecz od jednej z tych dat. Autor w większości 
wypadków 
dostosował się do tego systemu.
Akcja powieści rozpoczyna się w kalendy czerwcowe w 63 r. p.n.e.
Na tarczy wycięte ujrzał Eneasz
Kamienne mury Podziemia, królestwa potępionych i cierpień za winy.
Tam, zgrozą przeniknięty, nad skrajem otchłani drżał cień Katyliny,
A furie go biły skrzydłami swoimi...
Wergiliusz, Eneida,
ks. VIII, 666-669
Jakaż to zaszła w nas zmiana
I w mieście tym,
Odkąd ów zły Katylina
Opuścił Rzym?
Niewinnym, było, nam się zdał,
A Konsul złym,
Że w złości go pokrzywdzić chciał
Urzędem swym.
A dziś, gdy zbrojny grozi nam,
Wrogiem się stał,
Konsula wini gniewny tłum,
Że ujść mu dał.
W krytyce szybki bywa Rzym,
A chociaż błąd
Popełnia często w gniewie swym,
Kto winien? Rząd!
Ben Jonson, Catiline,
akt IV, 863-878
Czym jest prawda?
Poncjusz Piłat
CZĘŚĆ I
NEMO
ROZDZIAŁ I
– Według Katona* – powiedziałem i przerwałem, patrząc na trzymany w ręku zwój 
spod 
zmrużonych powiek. Jaskrawe słońce odbijało się od pergaminu, utrudniając 
czytanie 
wyblakłych czarnych liter. No, poza tym, gdy się ma czterdzieści siedem lat, 
wzrok już nie 
dopisuje... Mogę policzyć liście na drzewie oliwnym o trzydzieści kroków, ale 
różnica 
między O i U, a nawet I i L nie jest już tak oczywista jak kiedyś. – Według 
Katona... – 
zacząłem znowu, trzymając zwój na odległość wyciągniętej ręki i czytając po 
cichu. – No, to 
jest po prostu śmiechu warte. Kato wyraźnie pisze, że siano powinno już być 
skoszone, 
tymczasem mamy już kalendy czerwcowe, a my nawet nie zaczęliśmy.
– Jeśli wolno mi się wtrącić, panie...
Niewolnik Aratus, stojący u mego boku, odchrząknął cicho. Nie miał jeszcze 
pięćdziesięciu lat i na długo przed moim przybyciem ubiegłej jesieni był w 
gospodarstwie 
zarządcą.
– Tak?
– Panie, trawy jeszcze nie przekwitły. Opóźnienie zbioru nie jest niczym 
wyjątkowym. 
Przecież i w ubiegłym roku było tak samo. Nie zebraliśmy siana prawie do końca 
czerwca...
– Tak, i widziałem potem, ile go zgniło w stodole. Przez zimę psuła się bela za 
belą i 
wiosną ledwo było czym karmić woły przy orce.
– Ale to przez to, że burza uszkodziła dach tej zimy i deszczówka ciekła do 
środka. Nie 
miało to nic wspólnego z późnym zbiorem. – Aratus spuścił wzrok i zacisnął usta. 
Jego 
cierpliwość była na wyczerpaniu, choć zachowywał postawę posłusznego sługi.
– A jednak u Katona stoi czarno na białym: „Ścinaj trawę o czasie, a bacz, byś 
się z tym 
nie spóźnił”. Oczywiście Marek Porcjusz Kato żył przed stu laty, ale nie sądzę, 
aby zwyczaje 
przyrody zmieniły się od tego czasu. – Spojrzałem na Aratusa, którego usta 
przypominały 
teraz cienką kreskę. – I jeszcze jedno... – Przewinąłem pergaminowy zwój, 
szukając ustępu, 
który uderzył mnie poprzedniego wieczoru. – Ach, tutaj... Posłuchaj: 
„Ciecierzyca jest trująca 
dla bydła i dlatego należy ją wyrwać, gdyby wyrosła wśród zboża na paszę”. A tu 
zaledwie 
wczoraj na własne oczy widziałem, jak jeden z niewolników zabierał przypalone 
ziarna 
ciecierzycy z kuchni i dodawał je wołom do paszy.
Czy naprawdę kątem oka dostrzegłem, jak Aratus przewraca oczami, czy mi się 
tylko 
zdawało?
– Ziele ciecierzycy – podkreślił słowo „ziele” – jest trujące dla inwentarza, 
panie, a nie 
ziarno. Dla ludzi zresztą też, podejrzewam – dodał sucho.
– Ach, dobrze. W takim razie sprawa wyjaśniona. – Zamknąłem oczy i ścisnąłem 
palcami 
nasadę nosa. – Skoro mówisz, że trawy jeszcze kwitną, przyjdzie nam zaczekać z 
koszeniem. 
Czy winorośl zaczyna puszczać liście?
– Tak, panie. Zaczęliśmy już przycinać pędy i przywiązywać je do kołków. Tak, 
jak 
nakazuje Kato. A ponieważ, jak mówi Kato, tylko najlepiej przygotowani i 
doświadczeni 
niewolnicy powinni się tym zajmować, może powinienem pójść do winnicy i 
dopilnować 
wszystkiego osobiście.
Skinąłem głową i Aratus odszedł. W pokoju nagle wydało mi się duszno i gorąco, 
choć 
nie było jeszcze południa. Czułem w skroniach lekkie, bolesne pulsowanie i 
powiedziałem 
sobie, że to z upału, choć pewnie przyczyną było wytężanie oczu nad tekstem 
Katona i spór z 
Aratusem. Wyszedłem do zielnika, gdzie powietrze było chłodniejsze. Z domu 
doleciał mnie 
pisk – to krzyczała Diana, a Meto, karcony przez Bethesdę, zarzekał się, że 
nawet jej nie 
dotknął. Westchnąłem i poszedłem dalej, na ścieżkę do kozich zagród, gdzie dwaj 
niewolnicy 
pracowali przy naprawie uszkodzonego płotu. Nawet nie spojrzeli w moją stronę, 
gdy ich 
mijałem.
Ścieżka prowadziła wzdłuż winnic, gdzie Aratus już nadzorował mocowanie młodych 
winorośli do podpór. Zatrzymałem się dopiero w gaju oliwnym, by odpocząć w 
cieniu. Koło 
głowy bzyknęła mi pszczoła, zawisając na chwilę w powietrzu, po czym uleciała 
między 
drzewa. Poszedłem za nią w górę zbocza, na skraj gaju, gdzie zaczynało się 
porastające 
grzbiet wzgórza pasmo dziewiczego lasu. Kilka wystających z ziemi ściętych pni 
świadczyło 
o podjętej bez przekonania i szybko zarzuconej próbie wykarczowania go. Cieszyło 
mnie, że 
wzgórze pozostawiono w dzikim stanie, choć Kato zaleciłby pozyskanie go pod 
uprawę; on 
zawsze przedkładał wyżej położone grunty nad doliny, gdzie mogła zbierać się 
mgła, od 
której niszczałyby zbiory.
Usiadłem na pniu i odetchnąłem w cieniu powykręcanego, starego dębu. Pszczoła 
znów 
zabrzęczała mi koło ucha – może przyciągała ją migdałowa woń olejku, którym 
Bethesda 
natarła mi wczoraj włosy. Jakże one mi siwiały! Już chyba więcej było srebrnych 
niż 
czarnych. Żyjąc na wsi, nie przejmowałem się zbytnio fryzurą i nie ścinałem 
włosów tak 
często jak w mieście. Luźne kędziory spływały mi na kark i uszy, po raz pierwszy 
w życiu 
zapuściłem też brodę. I ona była gęsto przetykana siwizną, zwłaszcza na 
podbródku.
Bethesdzie też z wolna bielały włosy, aż w końcu zaczęła je barwić henną. Farba, 
którą 
sobie sporządzała, dawała mocny i głęboki odcień czerwieni, niemal krwisty. Jej 
gęste i 
miękkie włosy wciąż były piękne; ale trzeba przyznać, że o ile ja z wiekiem 
przestawałem 
dbać o swoje, ona poświęcała im teraz znacznie więcej czasu niż kiedyś. Na 
przykład już ich 
nie rozpuszczała, chyba że na noc. W dzień zwijała je w kok, upięty na czubku 
głowy, co 
nadawało jej tak wyniosły wygląd, jakby była rzymską matroną... choć akcent 
zdradzał od 
razu, że pochodzi z Egiptu.
Roześmiałem się na tę myśl i stwierdziłem nagle, że ból w skroniach ustąpił. 
Spojrzałem 
na ścielącą się u mych stóp dolinę i głęboko wdychałem aromat wiejskiego lata: 
zapach 
zwierząt, woń szumiącej na wietrze trawy i spieczonej gorącym słońcem ziemi. 
Wpatrywałem 
się w widoczną stąd jak na dłoni swą posiadłość: pokryty czerwoną dachówką dom, 
nieco 
wyższy dach łaźni, tuż za głównym wejściem urządzony starannie dziedziniec z 
sadzawką i 
kwietnikami, inny, gdzie wyrabiano wino, zastawiony kotłami i beczkami. Był i 
trzeci, 
służący za klepisko do młocki, a do biblioteki przylegał ogród zielny. Tuż przy 
domu stały 
szopy, stajnie i studnia, a także mały murowany budynek z tłocznią oliwy. Dalej 
ciągnęły się: 
łany zbóż, winnice, gaje oliwne. Granice gospodarstwa wyznaczała po prawej droga 
z Rzymu 
– szeroka brukowana via Cassia, po lewej strumień o brzegach porośniętych 
drzewami; 
daleko za zagrodą i pasem uprawnej ziemi, od drogi do samego strumienia biegł 
niski mur, a 
czwartym bokiem granicznego czworokąta był grzbiet wzgórza, na którym 
siedziałem. Widok 
sielankowy, wart wiersza, a nawet pochwały samego staruszka Katona, pomyślałem. 
To 
marzenie każdego Rzymianina, nieważne, biednego czy bogatego – mieć gospodarstwo 
na 
wsi, do którego można by uciec od zgiełku i szaleństwa miasta. Wbrew wszelkim 
przewidywaniom mnie się to wreszcie udało. Dlaczego więc nie byłem szczęśliwy?
– Tu nie jest twoje miejsce, Gordianusie.
Poruszyłem się zaskoczony i odwróciłem w stronę, skąd dobiegał głos.
– Klaudia! Przestraszyłaś mnie.
– To dobrze! Lepiej być przestraszonym niż znudzonym i nieszczęśliwym.
– A po czym, widząc mnie z tyłu, możesz poznać, że jestem znudzony i 
nieszczęśliwy?
Moja sąsiadka wsparła ręce na wydatnych biodrach i spojrzała na mnie z ukosa.
– Stopy i kolana rozsunięte, łokcie na kolanach, splecione dłonie podpierają 
podbródek, 
głowa przechylona, plecy zgarbione – wyliczyła. – Gdybyś był o trzydzieści lat 
młodszy, 
Gordianusie, powiedziałabym, że jesteś nieszczęśliwie i po uszy zakochany. Tobie 
po prostu 
wieś nie służy. Pozwól, że usiądę obok i pokażę ci, jak ktoś, kto naprawdę kocha 
te okolice, 
rozkoszuje się tym wspaniałym widokiem.
Usiadła na pniu, który najwyraźniej był niższy, niż się spodziewała, bo opadła 
nań swym 
dobrze nabitym zadkiem z klaśnięciem, kwitując to wesołym śmiechem. Wyprostowała 
nogi, 
dłonie złożyła na kolanach i z rozpromienioną miną patrzyła na rozpościerające 
się poniżej 
kolorowe pola i łąki. Nie mogłaby być w radośniejszym nastroju, nawet gdybyśmy 
siedzieli 
po drugiej stronie wzgórza i oglądali jej gospodarstwo.
Klaudia była kuzynką mojego zmarłego przyjaciela, po którym odziedziczyłem tę 
ziemię. 
Była tak do niego podobna, że mogła być jego siostrą. W ogóle zresztą pod 
wieloma 
względami mogła uchodzić za kobiece wcielenie Lucjusza, dlatego polubiłem ją od 
pierwszego dnia, kiedy przyszła do mnie zza wzgórza, by się przedstawić. Tak jak 
on miała 
palce jak serdelki, rumiane policzki i czerwony nos. Włosy miała gęstsze 
(Lucjusz przed 
śmiercią był prawie łysy), ale były tej samej jasnorudej barwy, poprzetykane 
siwizną i tak 
samo zwijały się w strzępiaste pasma; nosiła je upięte wysoko w niedbały kok, z 
którego na 
wszystkie strony wymykały się niesforne kosmyki, powiewające na wietrze wokół 
jej 
okrągłej, miłej twarzy. W przeciwieństwie do swego kuzyna nie przykładała wagi 
do ozdób i 
jedyną biżuterią, jaką u niej widywałem, był prosty złoty łańcuszek na szyi. 
Uznawała 
kobiece stole za niepraktyczne i nosiła długie wełniane tuniki w barwach ziemi; 
przy jej tuszy 
wyglądała przez to z daleka jak mężczyzna, i to niewolnik. Ironia losu – w jej 
żyłach płynęła 
przecież szlachetna patrycjuszowska krew.
Jej posiadłość leżała po drugiej stronie wzgórza granicznego. Kiedy mówię: 
„jej”, 
rozumiem to dosłownie, ponieważ to ona sama dzierżyła tytuł własności, bez 
pośrednictwa 
ojca, brata czy męża. Klaudia, podobnie jak Lucjusz, nigdy nie wstąpiła w 
związek 
małżeński, ale radziła sobie sama, żyjąc niezależnie i na własnych warunkach. 
Byłoby to 
godne uwagi osiągnięcie nawet w wypadku bogatej miejskiej matrony, ale tu, na 
przywiązanej do tradycji prowincji, było wyjątkowe i świadczyło o sile 
charakteru i 
inteligencji, których nie zdradzały jej miękkie, okrągłe rysy. Jakim cudem 
wyrwała dla siebie 
ten kawałek ziemi z fortuny Klaudiuszów, nie miałem pojęcia. Jej gospodarstwo 
stanowiło 
tylko znikomą część rodzinnych majętności. W samej rzeczy moje ziemie otoczone 
były 
przez Klaudiuszów ze wszystkich stron. Od południa stykały się na szczycie 
wzgórza z 
ziemią Klaudii, uważaną za jedną z uboższych ze względu na kamienistą glebę na 
zboczu i 
niskie położenie reszty posiadłości w dolinie nawiedzanej zimą przez owe mgły, 
których tak 
się obawiał Kato. Za strumieniem leżały włości jej kuzyna Publiusza Klaudiusza. 
Z mojego 
punktu obserwacyjnego widziałem ponad drzewami wierzchołek czerwonego dachu jego 
domostwa. Pola za niskim murem granicznym od północy należały do drugiego 
kuzyna, 
Maniusza Klaudiusza. Z powodu dużej odległości niewiele mogłem zobaczyć z jego 
ziem, a 
domu już wcale. Po drugiej stronie via Cassia, na wschód ode mnie, teren stawał 
się stromy i 
skalisty – było to podnóże góry zwanej przez miejscowych Argentum, zwieńczonej 
koroną 
ciemnych połaci lasu. Ziemie na jej stokach należały do kolejnego z kuzynów 
Klaudii, 
Gnejusza Klaudiusza. Mówiono, że to świetne tereny łowieckie, pełne dzików i 
jeleni. 
Znajdowała się tam też wydrążona gdzieś we wnętrzu góry sztolnia, z której 
niegdyś 
wydobywano srebro; podobno jednak złoże dawno się wyczerpało. Widać było jeszcze 
krętą 
drogę, wspinającą się zboczem i niknącą w porastającym je lesie. Wtedy wielu 
niewolników 
musiało wędrować nią podczas niekończącej się pracy, dziś zarosła i bardziej 
przypominała 
kozią ścieżkę.
Z wszystkich posiadłości rodowych ta należąca do mojego dobroczyńcy Lucjusza 
Klaudiusza uważana była powszechnie za najlepszą, a on pozostawił ją w spadku 
mnie. 
Klaudiusze, a formalnie młody Gnejusz reprezentowany przez istny legion 
adwokatów, 
usiłowali podważyć testament, ale bez skutku. Miałem swój dzień w rzymskim 
sądzie i 
gospodarstwo przeszło w moje ręce. Dlaczego mi to nie wystarczało?
– To piękne miejsce. – Klaudia patrzyła na lśniącą czerwień dachówki i na 
starannie 
uprawiane pola. – Kiedy byłam dziewczynką, było zaniedbane. Kuzyn Lucjusz wcale 
się 
gospodarstwem nie interesował i pozwolił mu popaść w ruinę. A potem... z 
piętnaście lat 
temu, gdy poznał ciebie i przeżyliście razem pierwszą przygodę... nagle sobie o 
nim 
przypomniał i zaczął tu przyjeżdżać. Kupił Aratusa i uczynił go zarządcą, 
posadził nowe 
winnice i gaje oliwne, sprowadził niewolników i przebudował dom. Zmienił 
gospodarstwo w 
całkiem dochodowe przedsięwzięcie, a przy tym mógł tutaj uciekać od miejskiego 
zgiełku. 
Wszyscy byliśmy zdumieni jego osiągnięciami. No i poruszeni jego nagłym zgonem, 
niestety 
– westchnęła.
– I rozczarowani jego wyborem spadkobiercy – dodałem cicho.
– No, Gordianusie, nie powinieneś chować urazy. Nie możesz winić mojego kuzyna 
Gnejusza za wytoczenie ci procesu. Wszyscy się spodziewaliśmy, że to on otrzyma 
spadek, 
skoro jego ziemie nadają się tylko do polowań, a nie do uprawy, a kopalnia 
srebra od dawna 
jest zamknięta. Niestety, Cycero poprowadził twoją sprawę błyskotliwie, jak 
zwykle. Masz 
szczęście, że go znasz, i wszyscy ci tego zazdrościmy. Pod wpływem jego 
argumentacji sąd 
uznał, że ostatnia wola Lucjusza jest ważna, i na tym się skończyło. Jego 
majątek nie był 
mały; miał on wiele innych pięknych posiadłości, które rozdzielił pomiędzy 
krewnych. Mnie 
samej przypadła biżuteria po matce Lucjusza i jego miejski dom na Palatynie. 
Tobie dał tę 
etruską ziemię i wszyscy się z tym pogodziliśmy.
– Wiem, że ty się pogodziłaś, Klaudio. Ale co do twych kuzynów, to nie mam 
takiej 
pewności.
– Dlaczego? Czyżby ci w jakiś sposób dokuczali?
– Niezupełnie. Nie widziałem się ani z Gnejuszem, ani z Maniuszem od tamtej 
rozprawy, 
ale każdy z nich przysłał posłańca z wiadomością, by mój zarządca trzymał 
niewolników z 
dala od ich włości, bo inaczej będą mi ich odsyłać z brakującą kończyną.
Klaudia zmarszczyła czoło i pokręciła głową.
– Godne pożałowania – powiedziała. – A co z Publiuszem? Jest najstarszy z nich i 
zawsze 
okazywał rozsądek.
– Z Publiuszem być może wkrótce spotkamy się w sądzie.
– Niemożliwe! Ale dlaczego?
– Wygląda na to, że nie możemy się porozumieć co do strumienia, który oddziela 
nasze 
włości. Testament Lucjusza wyraźnie stwierdza, że mam prawo swobodnie z niego 
korzystać, 
jak też z wszystkiego, co się w nim znajduje, ale Publiusz ostatnio przysłał mi 
list, w którym 
rości sobie prawo do wyłączności.
– A niech to...
– Prawnicy w końcu to rozwikłają. Tymczasem wczoraj kilka moich niewolnic prało 
ubrania w strumieniu, a powyżej niewolnice Publiusza celowo mąciły wodę, aż była 
pełna 
mułu. Na to moje kobiety zaczęły obrzucać je inwektywami, a w końcu zaczęło 
fruwać w 
powietrzu coś więcej. Obaj zarządcy przybyli wreszcie, by przerwać tę zwadę, ale 
jedna z 
moich niewolnic została uderzona kamieniem w czoło.
– Poważnie ją zraniono?
– Nie, ale krew się lała ostro, a na czole pozostanie blizna. Gdybym miał naturę 
pieniacza, zażądałbym, aby Publiusz kupił mi w zamian nową niewolnicę.
Klaudia uderzyła dłonią w kolano.
– To niedopuszczalne! – zakrzyknęła. – Nie miałam pojęcia o tych prowokacjach, 
Gordianusie. Doprawdy, to zagrożenie dobrosąsiedzkich stosunków, nie mówiąc o 
prawie i 
porządku! Będę musiała trochę wygarnąć moim drogim kuzynom!
Była tak wzburzona, że nie mogłem powstrzymać się od śmiechu.
– Będę szczerze zobowiązany, Klaudio.
– Chociaż tyle mogę zrobić. Doprawdy, takie wieczne użeranie się, włóczenie po 
sądach i 
złość między sąsiadami może jest powszechna w mieście, ale tu, na wsi, powinien 
panować 
spokój, zgoda i urodzaj, jak sam Lucjusz zwykł mawiać.
– Tak, pamiętam, jak raz użył tych samych słów, kiedy szykował się do wyjazdu na 
wieś. 
– Spojrzałem ku strumieniowi, a potem ponad wierzchołkami drzew na czubek 
Publiuszowego dachu i poczułem się nagle nieswojo. Odwróciłem wzrok i zmusiłem 
się, by 
pomyśleć o czymś innym. – Często widywałaś się z Lucjuszem, kiedy odwiedzał 
gospodarstwo?
– Och, nie omieszkałam go odwiedzić za każdą jego bytnością. To był taki miły 
człowiek... ale ty sam wiesz. Przychodziliśmy często na to wzgórze, siadaliśmy 
na tych 
samych pniach i patrzyliśmy na dolinę, a on snuł plany na przyszłość. 
Wiedziałeś, że 
zamierzał postawić nad strumieniem niewielki młyn?
– Nie.
– Chciał zainstalować wielkie koło wodne i dwa zestawy przekładni. Jeden do 
mielenia 
mąki, drugi do kruszenia kamieni z Gnejuszowej kopalni. Wyglądało to na 
skomplikowane i 
ambitne zadanie, ale Lucjusz był zdania, że sam potrafi zaprojektować te 
urządzenia. Wielka 
szkoda, że zmarł tak nagle.
– Nagła śmierć jest chyba najlepsza. Znałem wiele osób, które nie miały takiego 
szczęścia.
– Tak, zapewne gorzej umierać powoli albo w samotności...
– Lucjusz zaś umarł bardzo szybko i w obecności setek ludzi. Przechodził akurat 
przez 
Forum Romanum, gdzie był powszechnie znany i lubiany. Jak mi później opowiadano, 
śmiał 
się i dowcipkował ze swym towarzystwem, gdy nagłe złapał się za serce i upadł. 
Śmierć była 
natychmiastowa; cierpiał tylko przez moment. Jego pogrzeb był wielkim 
wydarzeniem... 
zgromadził przyjaciół z tak wielu dróg życia... – Uśmiechnąłem się, 
przypominając sobie ten 
dzień. – W testamencie przewidział dar na utrzymanie westalek, jak czyni to 
wielu 
zamożnych mężczyzn. Ja sam, dopóki mnie nie wezwano, nie miałem zielonego 
pojęcia, że 
zostawił coś i dla mnie. A tu nagle spada mi jak z nieba gospodarstwo w Etrurii 
wraz z 
zaczytaną kopią O gospodarstwie wiejskim Katona. Przypuszczam, że musiał 
słyszeć, jak 
sobie głośno marzę od czasu do czasu o wyjeździe na wieś i ucieczce od całego 
rzymskiego 
szaleństwa. Oczywiście były to tylko czcze marzenia... kto z ludzi o moich 
zasobach mógł 
sobie kiedykolwiek pozwolić na zakup porządnego gospodarstwa i utrzymanie rzeszy 
niewolników?
– I oto w rok później twoje czcze marzenia się ziściły.
– Tak, dzięki Lucjuszowi.
– A mimo to zastaję cię zmartwionego na wzgórzu, jakbyś był Jowiszem 
spoglądającym z 
Olimpu na płonącą Troję.
– Wiń za to niektórych moich sąsiadów – odrzekłem ponuro.
– Zgoda, ale jest jeszcze coś, co cię nurtuje.
Wzruszyłem ramionami.
– Dziś rano o mało nie pokłóciłem się z Aratusem. Uważa mnie za niemożliwego, 
pompatycznego miejskiego osła, który nie ma pojęcia o gospodarce i tylko mu 
przeszkadza. 
Przypuszczam, że muszę wyglądać w jego oczach śmiesznie, robiąc wiele szumu 
wokół 
szczegółów, które ledwie rozumiem, i cytując mu Katona.
– A jak on wygląda w twoich?
– Wiem, że Lucjusz wysoko go cenił, ale wydaje mi się, że gospodarstwo nie jest 
prowadzone tak sprawnie, jak powinno. Jest zbyt wiele marnotrawstwa.
– Och, jakże ja nie cierpię marnotrawstwa! Nigdy nie pozwalam swoim niewolnikom 
wyrzucać czegokolwiek, z czego jeszcze może być jakiś pożytek.
– No cóż, między mną i Aratusem toczą się nieustanne boje, odkąd zeszłej jesieni 
objąłem gospodarstwo. Może jestem pompatycznym miejskim osłem, ale potrafię 
dostrzec 
brak gospodarności i widzę, co napisał Kato. Poza tym nie ufam Aratusowi. Może 
po prostu 
nie nawykłem do posiadania tylu niewolników i do konieczności kierowania nimi, a 
już na 
pewno nie do niewolników o tak silnej osobowości i pewnych siebie jak on. 
Domyślam się, że 
Lucjusz pozwalał mu samodzielnie rządzić gospodarstwem, więc moje przybycie mu 
nie 
odpowiada. Jestem dla niego jak cierń w boku. On jest dla mnie jak koń, którego 
musisz 
mieć, by cię woził, ale podejrzewasz, że tylko czeka, by cię zrzucić. Bez 
przerwy łapię się na 
tym, że mu docinam, on zaś reaguje impertynenckim zachowaniem.
– Ach, zawsze trudno o dobrego zarządcę. – Klaudia skinęła głową ze 
zrozumieniem. – 
Ale radości wiejskiego życia przewyższają jego drobne niedogodności, w każdym 
razie 
zawsze tak uważałam. Myślę, że coś więcej niż Aratus zaprząta twoje myśli.
Spojrzałem na nią z ukosa. Jej dociekliwe pytania zaczynały dotykać wrażliwych 
punktów.
– No, chyba mogę się przyznać, że tęsknię za starszym synem.
– Ach, młody Eko... Poznałam go, gdy się tu wprowadzałeś jesienią. Bardzo 
przystojny 
młodzieniec. Czemu nie jest tu z tobą?
– Zamieszkał w moim domu na Eskwilinie. Cóż, nie można oczekiwać, by 
dwudziestosiedmioletni mężczyzna przedkładał wiejski spokój nad miejskie 
rozrywki. Poza 
tym niedawno się ożenił; dziewczyna bez wątpienia woli prowadzić własny dom. 
Możesz 
sobie wyobrazić młodą małżonkę współzawodniczącą z Bethesdą o komendę nad 
domostwem? Sama myśl przyprawia mnie o dreszcze. Hades by pochłonął spokój, 
zgodę i 
urodzaj! Zresztą jego praca trzyma go w Rzymie. Robi to, czym ja się kiedyś 
zajmowałem... 
niebezpieczne, dlatego martwię się o niego. Rzym stał się okropnym miejscem.
– Trzeba im kiedyś pozwolić pójść własną drogą, jak to się mówi. A ty masz w 
domu 
młodsze dzieci.
– Tak. Właśnie rzucały się sobie do gardeł, kiedy wychodziłem. Meto powinien być 
mądrzejszy. Za miesiąc skończy szesnaście lat i przywdzieje męską togę. Bójki z 
Dianą mu 
nie przystoją, ona ma tylko sześć lat. Ale muszę przyznać, że uwielbia mu się 
psocić.
– Diana? To zdrobnienie?
– Gordiana brzmi zbyt poważnie dla takiej małej dziewczynki, nie uważasz? Poza 
tym 
imię bogini do niej pasuje. Mała kocha przyrodę i jest szczęśliwa tu, na wsi. 
Muszę uważać, 
by się nie zapuszczała sama zbyt daleko.
– Ach, jakże wielkie musi się wydawać gospodarstwo takiemu brzdącowi... To 
wzgórze 
musi być dla niej jak góra, murek graniczny potężną fortyfikacją, a strumień 
wielką rzeką. A 
Meto? Czy on lubi wieś?
– Meto wyrósł za miastem. Pochodzi z kampanijskiego wybrzeża, z Bajów. – 
Spostrzegłem, że Klaudia patrzy na mnie nieco dziwnie, pospieszyłem więc z 
wyjaśnieniem: 
– Meto jest dzieckiem adoptowanym, jak jego starszy brat. Dobrze zna wiejskie 
życie. 
Podobało mu się w mieście, ale i tu jest zadowolony.
Nie dodałem, że Meto urodził się niewolnikiem; obcy mogą się o tym kiedyś 
dowiedzieć, 
ale na pewno nie ode mnie.
– A Bethesda, twoja żona?
– Są kobiety, które potrafią tak przebudować każdy zakątek świata, w który rzuci 
je los, 
aby odpowiadał ich potrzebom. Bethesda do nich należy. Poza tym wszystkie 
zakątki świata 
bledną przy jej rodzinnej Aleksandrii; Rzym nie mógł jej dorównać, dlaczego 
miałaby 
próbować tego etruska wieś? Ale prawdę mówiąc, podejrzewam, że brakuje jej 
wielkich 
rynków i plotek, zapachu ryb na tybrzańskich nabrzeżach, ścisku na Forum w 
świąteczne dni, 
całego tego zwariowanego zgiełku wielkiego miasta.
– No, a ty sam?
– Co ja sam?
– Czy tobie tego nie brakuje?
– Ani przez chwilę!
Zmierzyła mnie przenikliwym, ale nie pozbawionym sympatii spojrzeniem.
– Gordianusie, przez czterdzieści lat byłam jedyną panią i nadzorczynią dwóch 
pokoleń 
chytrych niewolników, a także klientką każdego przebiegłego licytatora i kupca 
stąd aż do 
Rzymu, i zdążyłam się nauczyć rozpoznawać, kiedy mężczyzna nie jest ze mną 
szczery. Nie 
jesteś tu szczęśliwy, a przyczyna nie ma nic wspólnego z kłótliwymi sąsiadami 
ani tęsknotą 
za dorosłym synem. Tęsknisz za domem.
– Nonsens!
– Nudzisz się.
– Mając gospodarstwo do prowadzenia?
– I czujesz się samotny.
– Wśród własnej rodziny?
– Nudzisz się nie dlatego, że nie masz co robić, ale dlatego, że brakuje ci 
przygód miasta. 
Samotność nie dokucza ci z braku kochanych osób, ale z braku nowych 
nieznajomych, którzy 
by się pojawiali w twoim życiu. Och, tęsknota za obcymi nie jest niczym nowym 
dla 
mieszkańców wsi! Znam ją dobrze. Czy myślisz, że nie dojadło mi obracanie się 
ciągle w 
moim wąskim kręgu, między kuzynem Publiuszem, kuzynem Maniuszem, kuzynem 
Gnejuszem i ich niewolnikami, i że nie wypatruję tęsknie każdej nowej twarzy? 
Dlatego lubię 
z tobą rozmawiać, Gordianusie. Ale ja się na wsi wychowałam, ty zaś w mieście, 
dlatego 
wiejska nuda i samotność muszą być dla ciebie o wiele przykrzejsze.
– Może masz trochę racji, Klaudio, ale nie mogę powiedzieć, bym tęsknił za 
Rzymem. 
Nie mogłem się doczekać wyjazdu z niego! Rzym jest dobry dla młodszych mężczyzn 
albo 
dla tych, którzy folgują nałogom i żądzom. Nie ma drugiego miejsca na świecie, 
gdzie 
człowiek mógłby równie łatwo zaspokoić swe ambicje, chucie i chciwość... albo 
zginąć po 
drodze. Nie, ja się do tego wszystkiego odwróciłem plecami. Śmierć Lucjusza i 
jego 
testament były dla mnie jak dar bogów, uśmiechających się do mnie i wskazujących 
mi drogę 
wyjścia. Rzym stał się nie do wytrzymania... brudny, hałaśliwy, zatłoczony i 
przesiąknięty 
gwałtem i zbrodnią. Tylko szaleniec może tam mieszkać i być szczęśliwy!
– Ale twoja praca...
– Jej brakuje mi najmniej! Czy wiesz, jak zarabiałem na życie? Nazwałem się 
Poszukiwaczem. Adwokaci wynajmowali mnie, bym szukał dowodów przestępstw ich 
przeciwników. Politycy... obym żadnego już nie ujrzał na oczy!... wykorzystywali 
mnie do 
wykrywania skandali we wrogich obozach. Kiedyś myślałem, że służę prawdzie i 
sprawiedliwości, ale w Rzymie są to jedynie puste dźwięki! Równie dobrze można 
by je 
wymazać z łacińskiej mowy. Odkrywam, że ktoś jest winien jakiejś obrzydliwej 
zbrodni, po 
czym przekupny sąd go oczyszcza z zarzutów. Stwierdzam czyjąś niewinność, a 
potem 
obserwuję, jak osoba ta zostaje skazana na podstawie fałszywych dowodów i 
przegnana z 
miasta! Przekonuję się, że plotki o skandalu dotyczącym któregoś z możnych panów 
są 
prawdziwe, ale poza tym jednym wypadkiem mamy do czynienia z mądrym i prawym 
człowiekiem, który ma tylko te same słabości co każdy z nas; ale i tak wszyscy 
widzą tylko 
ten skandal i prawy mąż traci senatorską togę, choć głównym tego powodem są 
polityczne 
machinacje jego wrogów. Tymczasem jakiś absolutny łajdak oczarowuje tłum 
gładkimi 
słowami, a przywódców przekupuje i zostaje wybrany na konsula! Myślałem kiedyś, 
że to 
Rzym staje się coraz gorszy, ale to ja się zmieniałem. Zrobiłem się w końcu za 
stary i 
zmęczony, by dłużej znosić te okropności.
Na tę tyradę Klaudia nie odpowiedziała ani słowem. Uniosła brwi i poruszyła się 
z 
zakłopotaniem, a potem tak jak ja zapatrzyła się w milczeniu na roztaczający się 
przed nami 
widok. Z kuchennego komina unosiło się pasmo dymu. Po dolinie niosło się 
stłumione echo 
uderzeń młotków niewolników pracujących przy ogrodzeniu, przeplatając się z 
pobekiwaniem koźlęcia, które wywędrowało przez dziurę w płocie na pole i zgubiło 
się w 
wysokich trawach. Młody niewolnik ruszył go szukać, ale kierował się w złą 
stronę. Daleko, 
na via Cassia, karawana wozów posuwała się z północy w stronę Rzymu; ich ładunek 
był 
szczelnie okryty płachtami zgrzebnego płótna. Sądząc po licznej eskorcie, musiał 
być 
drogocenny – być może był to transport amfor ze słynnych warsztatów w Arretium w 
drodze 
do Urbs. W przeciwną stronę podążał długi rząd niewolników, dźwigających ciężkie 
pakunki 
i pilnowanych przez grupkę jeźdźców. Łańcuchy, którymi byli skuci, połyskiwały w 
promieniach stojącego w zenicie słońca. Na zboczu góry Argentum, naprzeciwko 
nas, nie 
pilnowane przez nikogo stado kóz wspinało się ścieżką wiodącą do starej kopalni 
srebra. W 
gorącym, nieruchomym powietrzu ich beczenie dolatywało aż tutaj, choć ledwo już 
słyszalne.
– A jednak... – westchnąłem.
– Tak?
– A jednak... wiesz, o czym myślę, patrząc na tę cudną scenerię?
– O Rzymie?
– Tak, Klaudio. To miasto leży na siedmiu wzgórzach, a z każdego z nich 
rozpościera się 
inny widok. Mnie się przypomniał widok z Kwirynału, tuż znad bramy Źródlanej. 
Możesz 
stamtąd ujrzeć całą północną część Rzymu. W czysty letni dzień, jak dziś, Tyber 
połyskuje w 
słońcu, jakby płonął. Szeroka via Flaminia tętni ruchem wozów i jeźdźców. Nieco 
dalej 
góruje masywna budowla Circus Flaminius, ogromna, a jednak mała jak zabawka. 
Przepełnione czynszówki i małe sklepy tłoczą się wokół niej jak prosięta przy 
matce. Za 
murami miasta rozciąga się Pole Marsowe, zamglone od pyłu, który wzbijają koła 
ścigających 
się rydwanów. Odgłosy i wonie unoszą się z rozgrzanym powietrzem, jakby to Rzym 
oddychał.
– Tęsknisz za tym miastem, Gordianusie.
– Tak – westchnąłem. – Mimo wszystkich jego niebezpieczeństw, korupcji, jego 
podłości 
i nędzy... tęsknię za nim.
I znów patrzyliśmy w milczeniu przed siebie. Niewolnik odnalazł zbłąkaną kózkę, 
która 
teraz jeszcze żałośniej beczała i zapierała się kopytkami, ciągnięta na 
postronku. Dziewczyna 
z kuchni przyniosła naprawiającym płot niewolnikom wodę i młotki ucichły. Z 
winnicy niósł 
się wrzask Aratusa: „Źle! Cały rząd źle przywiązany. Poprawić mi to 
natychmiast!” Po chwili 
znów zapadła cisza, przerywana jedynie brzęczeniem pszczół dochodzącym z lasku 
za 
naszymi plecami.
– Właściwie to szłam tu z nadzieją, że cię spotkam.
– Słucham cię.
– Jak wiesz, zbliża się czas wyborów.
– Nie przypominaj mi o tym. Po ubiegłorocznej farsie nie mam najmniejszej ochoty 
być 
świadkiem czegoś podobnego.
– Niemniej niektórzy z nas zachowali jeszcze obywatelskiego ducha. Za miesiąc w 
Rzymie odbędą się wybory na dwa stanowiska konsulów. W naszej gałęzi rodu 
Klaudiuszów... etruskich wiejskich kuzynów, jak siebie nazywamy... istnieje 
tradycja, by 
wcześniej zebrać się, przedyskutować, którego z kandydatów mamy poprzeć, i 
wybrać 
delegata, który uda się do Rzymu na głosowanie. W tym roku na mnie wypada kolej 
ugoszczenia zebranych. Nie szkodzi, że mój dom jest skromny i nie mam służby 
domowej. 
Obowiązek jest obowiązkiem. Bardzo bym ci była wdzięczna, gdybyś mógł mi na ten 
czas 
wypożyczyć kucharza i paru podkuchennych. Potrzebowałabym ich tylko na parę dni 
przed 
zebraniem, aby przygotowali ucztę, a potem w sam ten dzień do podawania potraw. 
W sumie 
trzy dni. Czy to byłby zbyt wielki kłopot?
– Oczywiście, że nie.
– Jakoś ci się odwdzięczę. Nigdy nie wiesz, kiedy będziesz musiał pożyczyć wołu 
albo 
kilka bel siana. Sąsiedzi powinni sobie w ten sposób pomagać, prawda?
– Też tak uważam.
– I ufam, że nie polecisz swym niewolnikom, by podrzucili do strawy nieco 
trucizny... to 
byłoby zbyt drastyczne rozwiązanie twoich sporów sąsiedzkich, co?
Był to oczywiście żart, ale w tak złym guście, że wzdrygnąłem się, zamiast 
zaśmiać. W 
Rzymie natknąłem się na więcej przypadków otruć, niż chciałbym pamiętać.
– No, nie krzyw się, Gordianusie! Mówię poważnie, skorzystam ze sposobności, by 
porozmawiać z krewnymi o tak nieuprzejmym traktowaniu ciebie.
– Bardzo ci będę wdzięczny.
– Miałbyś dla mnie jakąś radę w sprawie tegorocznych kandydatów? Twój przyjaciel 
Cycero świetnie sobie radzi jako konsul. Nie żywimy doń urazy, naturalnie, mimo 
że 
reprezentował cię na procesie o testament Lucjusza. Musisz być dumny z tej 
znajomości. 
Wielka szkoda, że nie może pełnić tej funkcji przez dwa kolejne lata. 
Przynajmniej w 
ubiegłym roku nie dopuścił do urzędu tego szaleńca o dzikim wzroku, Katyliny. 
Teraz 
Katylina kandyduje ponownie i wygląda na to, że jest nie do pokonania. Tak w 
każdym razie 
słyszałam od...
– Proszę cię, Klaudio, bez polityki – przerwałem jej.
– Ach tak, przecież brzydzi cię to wszystko.
– Istotnie. Mogę tęsknić za Rzymem, ale nie za...
W tej chwili usłyszałem wysoki głosik, wołający z dołu. To Diana wołała mnie na 
południowy posiłek. Patrzyłem, jak wychodzi z biblioteki do zielnika. Jej włosy 
były 
nadzwyczaj długie i gęste, jak na tak małe dziecko, a w słońcu połyskiwały 
prawie 
niebieskawym odcieniem. Miała na sobie jasnożółtą krótką tunikę bez rękawów. 
Opalona 
była na brąz – dar od matki Egipcjanki. Wybiegła przez furtkę i szybko minęła 
kozią zagrodę 
i winnice, znikając na chwilę z oczu wśród drzew oliwnych u stóp wzgórza. Po 
chwili znów 
dostrzegłem przez listowie żółtą plamę jej tuniki i usłyszałem, jak woła:
– Widzę cię, tato! Widzę cię!
W chwilę potem wpadła mi już w ramiona, chichocząca i zdyszana.
– Diano, czy pamiętasz naszą sąsiadkę? To jest Klaudia.
– Tak, pamiętam ją. Czy mieszkasz tu, w lesie? – spytała ją bezpośrednio.
Klaudia się roześmiała.
– Nie, kochanie, tutaj tylko przychodzę czasem odwiedzić twojego tatę. Mieszkam 
w 
dolinie po drugiej stronie wzgórza, w moim własnym gospodarstwie. Musisz kiedyś 
wpaść do 
mnie z wizytą.
Diana popatrzyła na nią ze śmiertelną powagą, po czym zwróciła się do mnie:
– Mama mówi, że masz natychmiast przyjść na obiad, bo inaczej wyrzuci twoje 
jedzenie 
kozom!
Oboje z Klaudią roześmieliśmy się i wstaliśmy. Pożegnała się i zniknęła wśród 
drzew. 
Diana objęła mnie za szyję i niosłem ją przez całą drogę do domu. Po obiedzie 
zrobiło się 
jeszcze upalniej. Wszyscy – niewolnicy, zwierzęta, dzieci, dorośli – poszukali 
cienistych 
miejsc na drzemkę. Oprócz mnie. Poszedłem do biblioteki, wziąłem trochę 
pergaminu i pióro 
i zacząłem rysować koła z nacięciami, które pasowały do innych podobnych kół, 
usiłując 
wyobrazić sobie młyn wodny, który Lucjusz Klaudiusz zamierzał postawić nad 
strumieniem. 
Wokół panował spokój i atmosfera rozleniwionego zadowolenia, a ja ani trochę się 
nie 
nudziłem. Musiałem oszaleć, pomyślałem, mówiąc Klaudii, że tęsknię za 
morderczymi 
intrygami miasta. Nic i nikt na tym świecie, człowiek ani bóg, nie mógł mnie 
nakłonić do 
powrotu do tamtego życia.
ROZDZIAŁ II
Dziesięć dni później znów się zastanawiałem nad projektem młyna, kiedy do 
biblioteki 
wszedł Aratus, prowadząc kucharza i jego dwóch pomocników. Kongrio był otyły; 
który 
kucharz nie jest? Jak kiedyś zauważył Lucjusz Klaudiusz, kucharz, którego 
wytwory nie są 
dość kuszące, by napychał się nimi potajemnie, nie jest wart posiadania. Kongrio 
nie był 
najlepszym wśród kucharzy Lucjusza – ci przebywali w jego domu na Palatynie, 
gdzie 
podejmował przyjaciół. Ale Lucjusz nie zwykł pozbawiać się przyjemności 
podniebienia, 
gdziekolwiek przebywał, a jego wiejski kucharz był aż nadto utalentowany, by 
zaspokoić 
moje wymagania. W porannym upale Kongrio już się pocił. Dwaj pomocnicy stanęli 
nieco z 
tyłu, po obu jego stronach, okazując szacunek dla jego autorytetu. Odesłałem 
Aratusa i 
poleciłem Kongrionowi i pomocnikom podejść bliżej. Wyjaśniłem im, że zamierzam 
ich 
wypożyczyć Klaudii na parę następnych dni. Kucharz ją znał, ponieważ od czasu do 
czasu 
bywała na kolacjach u poprzedniego pana. Zapewnił mnie, że zawsze była 
zadowolona z jego 
pracy i że z pewnością tym razem jej nie zawiedzie, dając mi powód do dumy.
– To dobrze – powiedziałem, myśląc, że wyświadczenie tej przysługi Klaudiuszom 
może 
się przyczynić do załagodzenia naszych stosunków. – Jeszcze jedno...
– Słucham, panie.
– Oczywiście postarasz się jak najlepiej pracować u Klaudii. Będziesz jej 
posłuszny, 
podobnie jak jej własnemu kucharzowi, skoro będziesz służył w jej domostwie.
– Oczywiście, panie. Rozumiem.
– I jeszcze, Kongrio...
– Tak, panie? – Spojrzał na mnie wyczekująco spod uniesionych brwi.
– Nie powiesz tam nic, co mogłoby przynieść mi wstyd lub zakłopotanie.
– Oczywiście, że nie, panie! – Wydawał się prawdziwie urażony.
– Nie będziesz plotkował z innymi niewolnikami ani wymieniał opinii na temat 
waszych 
panów, ani też przekazywał im tego, co uważasz za moje opinie.
– Panie, wiem, jak powinien się zachować niewolnik wypożyczony przyjacielowi 
swego 
pana.
– Jestem tego pewien. Tylko gdy będziesz trzymał zamknięte usta, chcę, abyś miał 
szeroko otwarte uszy.
– Panie? – Uniósł głowę, patrząc na mnie pytająco.
– To dotyczy bardziej twoich pomocników niż ciebie samego, bo jak sądzę, możesz 
w 
ogóle nie opuszczać kuchni, kiedy oni będą podawać posiłki gościom Klaudii. 
Rodzina 
Klaudiuszów będzie przede wszystkim dyskutować o polityce i o nadchodzących 
wyborach; 
to mnie zupełnie nie obchodzi i możecie puszczać ich wypowiedzi mimo uszu. Ale 
gdybyście 
posłyszeli, jak wymieniają moje imię albo omawiają jakąkolwiek rzecz w związku z 
moim 
gospodarstwem, wytężcie słuch. Nie okazujcie zainteresowania, ale zanotujcie w 
pamięci, co i 
kto mówił. Nie rozmawiajcie o tym między sobą, ale zapamiętajcie wszystko. Po 
waszym 
powrocie chcę usłyszeć wszystkie szczegóły, wiernie odtworzone. Czy wszyscy to 
zrozumieliście?
Kongrio wyprostował się, nagle nadęty i przepełniony poczuciem misji, po czym 
poważnie skinął głową. Jego pomocnicy, biorąc zeń przykład, zrobili to samo. Cóż 
innego 
może wywołać w niewolniku takie przyjemne poczucie własnej przebiegłości, niż 
powierzenie mu misji szpiega?
– To dobrze. O tych poleceniach nie powiecie nikomu, nawet innym niewolnikom. 
Nawet 
Aratusowi – dodałem, a oni znów kiwnęli głowami.
Kiedy wysłałem ich w drogę, podszedłem do okna i wychyliłem się, chłonąc miły 
zapach 
koszonej trawy. Trawy wreszcie przekwitły i niewolnicy zaczęli zbiór siana. 
Zauważyłem 
odwróconego do mnie plecami Aratusa, oddalającego się szybkim krokiem wzdłuż 
ściany... 
jakby stał wcześniej pod oknem i słyszał każde moje słowo.
Nieznajomy pojawił się dwa dni później po południu.
Poszedłem nad strumień, usadowiłem się na trawiastym stoku i oparłem plecami o 
pień 
rozłożystego dębu, z woskową tabliczką i rylcem w ręku. W mojej wyobraźni wodny 
młyn 
już nabierał kształtów. Próbowałem narysować to, co w myślach widziałem, ale 
moje palce 
były niezdarne. Wygładziłem wosk kantem dłoni i zacząłem na nowo.
– Tato, tato!
Głos Diany nadleciał gdzieś zza moich pleców i odbił się echem od przeciwległego 
brzegu strumienia. Nie odezwałem się i rysowałem dalej. Efekt nie był lepszy od 
poprzedniego, więc znów zmazałem rysunek.
– Tato, czemu mi nie odpowiadałeś? – Diana stanęła przede mną z rękami na 
biodrach, 
udatnie naśladując swą matkę.
– Ponieważ chciałem się przed tobą schować – wyjaśniłem, ponawiając próbę 
rysowania.
– Niemądry! Wiesz, że zawsze mogę cię znaleźć.
– Naprawdę? Więc w ogóle nie ma potrzeby, abym odpowiadał na twoje nawoływania, 
prawda?
Diana przewróciła oczami, znów naśladując dobrze mi znaną minę Bethesdy, po czym 
nagle padła na ziemię, jakby zupełnie wyczerpana. Kiedy kreśliłem swoje linie, 
zwinęła się w 
kłębek, przyciągając rękami stopy, a potem znów położyła się płasko na trawie, 
mrużąc oczy 
przed prześwitującym przez listowie słońcem.
– Naprawdę umiem cię zawsze znaleźć – powtórzyła.
– Tak? A w jaki sposób?
– Meto mnie nauczył. Powiedział, że ty go tego nauczyłeś. Mogę iść po twoich 
śladach 
odciśniętych w trawie i cię zawsze znaleźć.
– Naprawdę? – Byłem pod wrażeniem. – Nie jestem pewien, czy mi się to podoba...
– Co rysujesz?
– To się nazywa młyn. Mały domek z wielkim kołem zanurzonym w wodzie. Płynąca 
woda obraca koło, które z kolei obraca inne koła mogące mleć zboże, kruszyć 
kamienie albo 
palce nieostrożnych dziewczynek.
– Tato!
– Nie martw się, na razie to tylko pomysł. Zadanie, jeśli wolisz, i to 
prawdopodobnie zbyt 
skomplikowane, abym mógł je rozwiązać.
– Meto mówi, że ty potrafisz rozwiązać każde zadanie.
– Tak mówi?
Odłożyłem tabliczkę i rylec. Diana zakręciła się, przetoczyła po trawie i 
położyła mi 
głowę na kolanach. Plamki słonecznego światła igrały na jej włosach, czarnych w 
cieniu jak 
smoła i mieniących się tęczowo tam, gdzie padały promyki. Nigdy nie widziałem 
dziecka, 
które miałoby tak głęboko czarny odcień włosów. Jej oczy też były czarne i tak 
czyste, jak to 
możliwe tylko u małych dzieci. Nad nami przeleciał ptak z furkotem skrzydeł; 
patrzyłem, jak 
Diana śledzi go wzrokiem, zadziwiony pięknem każdego jej najmniejszego ruchu. 
Sięgnęła 
po tabliczkę i rylec, wyginając się w niewygodny łuk, i popatrzyła na nią, 
trzymając ją nad 
głową.
– Nie widzę tu żadnego rysunku – stwierdziła.
– Bo to nie jest dobry rysunek – przyznałem.
– A czy ja mogę coś narysować?
– Oczywiście.
Zamazała moje nieśmiałe linie i zabrała się do rysowania. Głaskałem ją po 
włosach i 
wyobrażałem sobie budynek młyna nad wodą. Po jakimś czasie na drugim brzegu 
spomiędzy 
drzew wysunęły się dwie niewolnice z dzbanami na wodę. Zobaczyły mnie i 
przystanęły, 
naradzając się po cichu, po czym zawróciły i zniknęły. Niedługo potem 
spostrzegłem je nieco 
dalej w dół strumienia. Zanurzyły dzbany, by nabrać wody w znacznie mniej 
dogodnym 
miejscu, po czym zarzuciły je sobie na ramiona i wspiąwszy się po stromym 
brzegu, oddaliły 
się. Czyżby Publiusz Klaudiusz powiedział im, że jestem potworem, który może je 
pożreć?
– To jesteś ty! – obwieściła Diana, podtykając mi pod nos tabliczkę.
Wśród zawijasów i kresek z trudem można się było domyślić kształtu ludzkiej 
twarzy. 
Diana jest jeszcze gorszą rysowniczką ode mnie, pomyślałem.
– Nadzwyczajne! – wykrzyknąłem. – Oto jest wśród nas druga Iaia z Kyzikos!
– Kto to jest Ia... – zająknęła się.
– Iaia, urodzona w Kyzikos nad morzem Propontydą, daleko stąd. Jest wielką 
malarką, 
jedną z najlepszych w naszych czasach. Poznałem ją w Bajach, kiedy twój brat 
Meto pojawił 
się po raz pierwszy w moim życiu.
– Czy Meto ją znał?
– Tak.
– A ja ją też kiedy poznam?
– To zawsze jest możliwe – potwierdziłem. Od wydarzeń w Bajach upłynęło dziewięć 
lat*, a Iaia nie była wtedy bardzo stara. Może Diana zdąży ją zobaczyć. – Być 
może spotkacie 
się kiedyś, by porównać wasze rysunki.
– Tato, co to są minotaury?
– Minotaury? – Roześmiałem się, rozbawiony gwałtowną zmianą tematu. – O ile 
wiem, 
był tylko jeden Minotaur. Straszny potwór, potomek kobiety i byka. Mówiono, że 
ma męską 
postać i byczą głowę. Żył na dalekiej wyspie, Krecie, gdzie zły król trzymał go 
w wielkiej 
budowli zwanej Labiryntem.
– Labiryntem?
– Tak, z takimi ścianami. – Starłem tabliczkę i zacząłem rysować labirynt. – 
Każdego 
roku król dawał Minotaurowi młode dziewczęta i chłopców na pożarcie. Zmuszali 
dzieci do 
wchodzenia tędy – wskazałem na schematycznym szkicu wrota Labiryntu. – A potwór 
czekał 
na nie tutaj. Długo to trwało, aż raz heros Tezeusz wszedł do Labiryntu i 
zgładził Minotaura.
– Zabił go?
– Tak.
– Jesteś pewien?
– Absolutnie.
– To dobrze!
– Dlaczego pytasz mnie o Minotaura? – spytałem, domyślając się odpowiedzi.
– Bo Meto mówił, że jak nie będę grzeczna, to dasz mnie Minotaurowi na pożarcie. 
Ale 
ty właśnie powiedziałeś, że on nie żyje.
– Bo nie żyje.
– A więc Meto nie ma racji! – krzyknęła i stoczyła się z moich kolan na trawę. – 
Ach, 
tato, o mało nie zapomniałam! Mama mnie przysłała po ciebie. To ważne.
– Tak? – Uniosłem brew, wyobrażając sobie jakąś scysję z niewyszkolonymi 
niewolnikami zastępującymi w kuchni Kongriona.
– Tak! Jakiś człowiek przyjechał do ciebie, na koniu, z samego Rzymu, cały 
pokryty 
kurzem.
Nie jeden, lecz trzech, jak się okazało. Dwaj byli niewolnikami, a sądząc po ich 
budowie i 
sztyletach za pasem, gladiatorami. Nie weszli do domu, stali u wejścia, 
trzymając konie, i pili 
wodę z dzbanka. Ich pan czekał na mnie tuż za drzwiami, na małym frontowym 
dziedzińcu 
przy sadzawce. Był to wysoki, przystojny młodzieniec o ciemnych oczach. Włosy 
miał po 
bokach krótko przystrzyżone, ale dłuższe u góry, i falująca grzywka opadała mu 
nisko na 
czoło. Brodę nosił podgoloną tak, że wyglądała jak czarny pasek na policzkach i 
podbródku, 
podkreślając jego wydatne kości policzkowe i czerwień ust. Diana miała rację: 
pokrywała go 
warstwa pyłu, pod którą jednak widoczna była kosztowna, modnego kroju tunika 
oraz drogie 
buty jeździeckie. Wyglądał znajomo; ktoś z Forum, pomyślałem.
Kiedy wszedłem, podniósł się ze składanego krzesełka, które podali mu moi 
niewolnicy, i 
odstawił kubek rozwodnionego wina.
– Gordianusie, miło cię znów widzieć – przywitał mnie. – Widzę, że wiejskie 
życie ci 
służy.
Mówił niedbałym tonem, ale znać było po nim oratorskie wykształcenie.
– Czy my się znamy? – spytałem. – Wzrok mnie zawodzi. Na zewnątrz słońce jest 
tak 
jaskrawe, że tu, w cieniu, nie widzę dobrze twoich rysów.
– Wybacz mi. Jestem Marek Celiusz. Spotkaliśmy się już, ale nie ma powodu, byś 
mnie 
pamiętał.
– Ach, tak. Teraz widzę cię lepiej. Jesteś protegowanym Cycerona... i chyba 
także 
Krassusa, jeśli dobrze pamiętam. Masz słuszność, istotnie się już spotkaliśmy, 
bez wątpienia 
u Cycerona albo na Forum. Rzymskie wspomnienia tak małe tu mają znaczenie, że 
czasami 
trudno mi kogoś przywołać z pamięci. No i ta broda mnie zmyliła.
– Tak, prawdopodobnie byłem gładko ogolony, kiedy ostatni raz się widzieliśmy. – 
Pogładził z dumą swój zarost. – Widzę, że i ty zapuściłeś brodę.
– Zwykłe lenistwo z mojej strony... i tchórzostwo. W moim wieku potrzebna jest 
każda 
kropla krwi, aby ogrzać stare kości. Czy taka jest ostatnia moda w Rzymie? Mam 
na myśli 
sposób, w jaki ją strzyżesz.
– Tak. W pewnych kręgach.
W jego głosie dosłyszałem cień samozadowolenia, co mnie trochę zraziło.
– Widzę, że dziewczyna podała ci już wino – zauważyłem.
– Tak. Jest całkiem dobre.
– Taki sobie rocznik. Nieboszczyk Lucjusz, mój przyjaciel, był z niego 
umiarkowanie 
dumny. Czy jesteś przejazdem w drodze z Rzymu, gdzieś dalej na północ?
– Przybywam z Rzymu, ale już dotarłem do celu podróży.
– Doprawdy? – Serce we mnie zamarło; miałem nadzieję, że to tylko krótka wizyta.
– Mam do ciebie interes, Gordianusie Poszukiwaczu.
– Teraz jestem Gordianusem Rolnikiem, jeśli nie masz nic przeciw temu.
– Jak chcesz. – Wzruszył ramionami. – Może przeszlibyśmy do innego 
pomieszczenia?
– Na dziedzińcu jest najchłodniej i najwygodniej o tej porze dnia.
– Ale może masz jakieś bardziej odosobnione miejsce, by nas nikt nie podsłuchał?
Tym razem serce podeszło mi do gardła.
– Marku Celiuszu, naprawdę cieszę się, że cię widzę. Dzień dziś upalny, a na 
drogach 
mocno się kurzy. Miło mi, że mogłem ci zaoferować wino dla ochłody i odpoczynek 
po 
męczącej jeździe. Może potrzebujesz czegoś więcej niż krótkiego wytchnienia i 
napitku? 
Bardzo dobrze; moja gościnność jeszcze się nie wyczerpała. Przebyć całą drogę z 
Rzymu i z 
powrotem w jeden dzień to spory wysiłek nawet dla tak młodego i sprawnego 
mężczyzny, na 
jakiego wyglądasz, dlatego z przyjemnością proponuję ci nocleg, jeśli sobie 
życzysz. Ale ty i 
ja nie mamy interesów do omawiania, chyba że chcesz porozmawiać o zbiorze siana, 
wytłaczaniu oliwy albo uprawie winorośli. Porzuciłem swój dawny zawód.
– Tak też słyszałem – potwierdził uprzejmie, bynajmniej nie zrażony. – Ale nie 
musisz 
się martwić, nie przybywam, by oferować ci pracę.
– Nie?
– Chcę cię jedynie poprosić o przysługę. Nie dla siebie, rozumiesz, ale w 
imieniu 
największego z obywateli kraju.
– Cycero – westchnąłem. – Mogłem się tego domyślać.
– Kiedy wybrany zgodnie z prawem konsul wzywa, któryż Rzymianin może mu 
odmówić? – zapytał retorycznie Celiusz. – Zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę 
łączące was 
więzi. Jesteś pewien, że nie ma tu odpowiedniego miejsca na naszą rozmowę?
– Moja biblioteka zapewni nam więcej prywatności, choć niewiele więcej 
bezpieczeństwa 
– powiedziałem, przypominając sobie umykającego chyłkiem spod okna Aratusa. – 
Chodź ze 
mną.
Zamknąłem za nami drzwi biblioteki i podsunąłem gościowi krzesło. Sam usiadłem 
przy 
drzwiach do zielnika, by w porę dostrzec nadchodzące osoby i pilnować okna za 
plecami 
Celiusza.
– Po co przyjechałeś, Marku Celiuszu? – spytałem, porzucając wszelkie pozory 
uprzejmości. – Mogę ci z góry zapowiedzieć, że nie wrócę do miasta. Jeśli 
potrzebny ci ktoś 
do szpiegowania albo wygrzebywania brudów, możesz się zgłosić do mojego syna 
Ekona, 
choć wcale bym mu tego nie życzył.
– Nikt cię nie będzie zmuszał do powrotu do Rzymu – uspokoił mnie łagodnym tonem 
gość.
– Nie?
– Wręcz przeciwnie. To, że zamieszkałeś na wsi, sprawia, że świetnie pasujesz do 
funkcji, jaką ma na myśli Cycero.
– To mi się nie podoba.
– Cycero to przewidział. – Celiusz uśmiechnął się blado.
– Nie jestem narzędziem, po które pan konsul może sięgnąć, kiedy mu na to 
przyjdzie 
ochota, i użyć do swoich potrzeb. To bez znaczenia, że przez rok jest konsulem; 
pozostał 
obywatelem rzymskim, jak i ja. Mam pełne prawo mu odmówić.
– Ależ nawet nie wiesz, o co on chce cię prosić! – Marek wydawał się rozbawiony 
moim 
oporem.
– Cokolwiek by to było, to mi się nie podoba.
– Może nie, ale czyż odrzuciłbyś sposobność przysłużenia się republice?
– Proszę cię, Celiuszu, bez patriotycznych komunałów.
– To nie pusty frazes. – Młodzieniec nagle spoważniał. – Zagrożenie jest 
rzeczywiste. 
Och, rozumiem twoją niechęć, Gordianusie. Jestem trochę młodszy, ale zdążyłem 
już ujrzeć 
na Forum dość korupcji i zdrady, by starczyło mi na dziesięć żywotów.
Z jego edukacją polityczną u boku takich ludzi jak Krassus i Cycero nie było 
wątpliwości, 
że mówi prawdę. Sam Cycero szkolił go w sztuce oratorskiej i mógł być dumny z 
ucznia; 
słowa płynęły z jego ust gładko i potoczyście. Mógłby uchodzić za aktora albo 
pieśniarza. 
Złapałem się na tym, że słucham go wbrew własnej woli.
– Republika stanęła u progu okropnej katastrofy, Gordianusie. Jeśli postąpi 
jeszcze o krok 
albo zostanie popchnięta, wbrew woli każdego porządnego obywatela, upadek będzie 
gwałtowniejszy i boleśniejszy od wszystkiego, co znamy z historii. Pewne siły są 
zdecydowane skończyć z republiką raz na zawsze. Wyobraź sobie senat spływający 
krwią. 
Wyobraź sobie powrót proskrypcji jak za dyktatora Sulli, kiedy każdy obywatel 
bez żadnego 
powodu mógł zostać nazwany wrogiem publicznym. Musisz pamiętać grasujące po 
ulicach 
bandy, które nosiły na Forum odcięte głowy proskrybowanych, by zainkasować 
nagrodę ze 
skarbca Sulli. Tylko że tym razem anarchia rozprzestrzeni się jak kręgi na 
wodzie po 
wrzuceniu głazu. Tym razem wrogowie państwa nie pragną go reformować, choćby za 
cenę 
krwi, ale skruszyć je i unicestwić. Masz teraz gospodarstwo, Gordianusie. Czy 
chciałbyś 
ujrzeć, jak ci je odbierają siłą? A to się z całą pewnością stanie, ponieważ w 
nowym porządku 
wszystko, co już posadowione i utrwalone, zostanie zniszczone, obalone, obrócone 
w 
perzynę! To, że nie mieszkasz już w Rzymie, nie uchroni ciebie ani twojej 
rodziny przed 
takim losem. Schowaj głowę w stóg siana, jeśli chcesz, ale nie zdziw się, kiedy 
ktoś przyjdzie 
i odetnie ci ją od tułowia jednym ciosem miecza.
Siedziałem dłuższą chwilę w milczeniu, nawet nie mrugnąwszy. W końcu udało mi 
się 
potrząsnąć głową i głośno wciągnąć powietrze.
– Brawo, Marku Celiuszu! – powiedziałem. – Przez chwilę miałeś mnie w swej mocy. 
Cycero wykształcił cię zaiste doskonale. Taka retoryka może zjeżyć słuchaczowi 
włosy na 
głowie.
Uniósł brwi zdziwiony, po czym nagle jakby zaczęły mu ciążyć powieki.
– Cycero przewidywał, że okażesz się nierozsądny. Mówiłem mu, że powinien tu 
przysłać tego swojego niewolnika, Tirona. Znasz go i ufasz mu...
– Tirona szczerze lubię i szanuję, bo jest miłym i szczerym człowiekiem, ale na 
słowa 
pokonałbym go bez trudu. Dlatego właśnie Cycero nie jego tu przysłał. Nie, 
bardzo dobrze 
zrobił, wybierając ciebie, Marku Celiuszu. Nie wiedział tylko, jak głęboką 
odrazę budzi we 
mnie rzymska polityka i że mam zamiar stanowczo unikać wszelkich stosunków z 
czcigodnym konsulem.
– A zatem wszystko, co mówiłem, nic dla ciebie nie znaczy?
– Tylko tyle że po mistrzowsku opanowałeś sztukę wygłaszania szaleńczo 
przesadnych 
stwierdzeń tak, jakbyś w nie sam szczerze wierzył.
– Ale każde moje słowo jest prawdą. Niczego nie wyolbrzymiam.
– Celiuszu, proszę! Jesteś raczkującym rzymskim politykiem. Nie wolno ci mówić 
prawdy i twoim świętym obowiązkiem jest przesadzać na każdym kroku.
Oparł się plecami o krzesło, chwilowo pokonany, ale po błysku w oczach 
widziałem, że 
już przegrupowuje swe siły. Pogładził się po krótkiej bródce i rzekł:
– Dobrze więc. Los republiki nic cię nie obchodzi. Ale chyba zachowałeś jakieś 
resztki 
osobistego honoru Rzymianina?
– Jesteś pod moim dachem, Celiuszu. Nie obrażaj mnie.
– Oczywiście. Nie będę się więcej z tobą spierał. Przypomnę ci po prostu o 
przysłudze, 
jaką winien jesteś Markowi Tulliuszowi Cyceronowi, i poproszę w jego imieniu, 
abyś teraz 
spłacił ten dług. Wierzę w twoją uczciwość i wiem, że nie odmówisz.
Poruszyłem się niespokojnie na krześle, spojrzałem przez drzwi do ogrodu, skąd 
dochodziło brzęczenie os. Westchnąłem zrezygnowany.
– Masz pewnie na myśli ten proces, który Cycero prowadził dla mnie rok temu?
– Owszem. Odziedziczyłeś tę posiadłość po Lucjuszu Klaudiuszu. Jego rodzina, 
całkiem 
rozsądnie zresztą, podważyła testament. Klaudiusze to stary i szacowny ród 
patrycjuszowski, 
podczas gdy ty jesteś plebejuszem bez rodowodu, za to z podejrzanym zawodem i 
nietypową 
rodziną. Mógłbyś szybko przegrać ten spór, a z nim i prawa do tej pięknej ziemi, 
gdzie 
mogłeś tak wygodnie osiąść, opuściwszy to miasto, które tak ci obrzydło. Za to, 
że tak się nie 
stało, możesz podziękować Cyceronowi. Nie zaprzeczaj, byłem tego dnia w sądzie i 
słyszałem jego mowę. Rzadko bywam świadkiem takiej elokwencji... to jest, jeśli 
wolisz, 
kłamstw i przesady. To ty prosiłeś go, aby cię reprezentował. Mógł ci odmówić; 
dopiero co 
zakończył męczącą kampanię wyborczą i jako konsul-elekt zewsząd był obłożony 
zobowiązaniami i petycjami. Mimo to poświęcił czas na przygotowanie i 
poprowadzenie 
twojej sprawy. Nie zażądał potem od ciebie zapłaty. Wystąpił w twoim imieniu, 
odwdzięczając się za wszystkie te okazje, kiedy mu pomagałeś, począwszy od 
sprawy 
Sekstusa Roscjusza przed siedemnastu laty. Cycero nie zapomina o swych 
przyjaciołach. A 
Gordianus?
Patrzyłem na ogród, unikając jego wzroku. Obserwowałem uwijające się wśród 
kwiatów 
osy, zazdroszcząc im wolności.
– Och, Cycero naprawdę dobrze cię wyszkolił – westchnąłem cicho.
– Owszem – odrzekł Celiusz, a na wargach z wolna wykwitł mu triumfalny uśmiech.
– Czego więc chce ode mnie Marek Tulliusz? – warknąłem.
– Tylko drobnej przysługi.
Zacisnąłem usta i ostrzegłem go, by nie nadużywał mojej cierpliwości. Roześmiał 
się 
dobrodusznie, jakby mówił: „Dobrze, pokonałem cię, nie będę więc już z tobą 
igrał”.
– Cycero życzy sobie, abyś przyjął pewnego senatora. Prosi cię, byś otworzył dla 
niego 
swój dom, kiedy tylko będzie miał na to ochotę, i udzielił mu schronienia, 
bezpiecznej 
przystani, gdy będzie chciał uciec od miasta. Powinieneś rozumieć takie 
potrzeby.
– Kim jest ten senator? Przyjacielem Cycerona czy kimś, komu winien jest 
przysługę?
– Niezupełnie.
– Więc kim?
– To Katylina.
– Co takiego?!
– Lucjusz Sergiusz Katylina.
– Cycero chce, bym udzielił gościny jego największemu wrogowi? Cóż to za 
intryga?
– Intrygantem jest Katylina. Nam chodzi o to, by go powstrzymać.
Potrząsnąłem energicznie głową.
– Nie chcę mieć z tym nic wspólnego.
– Twój honor, Gordianusie...
– Niech cię Hades pochłonie!
Wstałem z krzesła tak raptownie, że przewróciło się z trzaskiem na podłogę. 
Wyszedłem 
na zewnątrz i przemaszerowałem przez ogród, nie oglądając się za siebie. Za 
furtką skręciłem 
ku głównej bramie, ale przypomniałem sobie, że stoją tam dwaj gladiatorzy 
Celiusza; ich 
widok rozsierdziłby mnie jeszcze bardziej. Obróciłem się na pięcie i ruszyłem na 
tyły domu. 
W chwilę później spostrzegłem czyjąś sylwetkę przyczajoną pod oknem biblioteki. 
Aratus 
znów mnie szpieguje, pomyślałem ze złością. Otworzyłem usta do krzyku, ale 
przekleństwo 
zgasło mi w ustach. Szpieg odwrócił się ku mnie i stwierdziłem, że to nie mój 
zarządca, ale 
Meto. Położył palec na wargach i ostrożnie wycofał się spod okna, po czym 
podbiegł do 
mnie, ani trochę nie speszony.
ROZDZIAŁ III
– Syn nie powinien szpiegować ojca! – ofuknąłem go, siląc się na surowość. – 
Bywają 
ojcowie, którzy solidnie obiliby, może nawet kazaliby udusić swych synów za taką 
zbrodnię!
Siedzieliśmy z Metonem na pniach na wzgórzu, patrząc na nasze gospodarstwo. Dwaj 
przyboczni Celiusza rozsiedli się w cieniu dużego cisu. Sam Celiusz wyszedł do 
zielnika i 
spoglądał ku strumieniowi, osłaniając oczy dłonią przed słońcem. Nie miał 
pojęcia, gdzie 
jestem.
– To nie było prawdziwe szpiegowanie – odparł Meto ze skruchą.
– Nie? Nie znajduję innego słowa.
– No, nauczyłem się tego od ciebie. To chyba twoja krew.
Meto był synem niewolnika i w jego żyłach nie płynęła ani kropla mojej krwi, ale 
wzruszył mnie tą fantazją. Nie mogłem się oprzeć i poczochrałem mu włosy, 
bynajmniej nie 
delikatnie.
– Przypuszczam, że obarczysz mnie winą także za swą krnąbrność?
– Tato, twoją zasługą są wszystkie moje zalety – Meto wyszczerzył zęby w 
zawadiackim 
uśmiechu. Mały, sprytny chłopiec, którego adoptowałem, wyrósł na przystojnego i 
elokwentnego młodzieńca. Po chwili spytał zatroskany: – Tato, kto to jest 
Katylina? I czemu 
żywisz taką urazę do Cycerona? Sądziłem, że jesteście przyjaciółmi?
– To skomplikowane sprawy – westchnąłem. – A właściwie całkiem proste, gdyby 
człowiek postąpił roztropnie i na dobre odwrócił się do nich plecami.
– Ale czy to możliwe? Marek Celiusz mówi, że masz osobisty dług względem 
Cycerona.
– To, niestety, prawda.
– Bez Cycerona nie mielibyśmy gospodarstwa.
– Moglibyśmy nie mieć – poprawiłem go, ale szczery wyraz jego brązowych oczu 
zmusił 
mnie do potwierdzenia prawdy. – No tak, bez Cycerona nie byłoby gospodarstwa. 
Gdyby nie 
on, Klaudiusze i ich adwokaci zjedliby mnie w sądzie żywcem. Winien jestem mu 
wielką 
wdzięczność. Ale jaki jest pożytek z takiej posiadłości, skoro muszę za nią 
płacić 
przyzwoleniem na to, by tacy jak Celiusz przywlekali Rzym aż tu, na mój próg?
– Czy naprawdę Rzym jest tak okropny, ojcze? Lubię wieś, ale czasami brak mi 
miasta. – 
Oczy mu zalśniły na wspomnienie. – A wiesz, za czym tęsknię najbardziej? Za 
świętami i 
festynami, kiedy wystawiają sztuki i odbywają się wyścigi rydwanów. Zwłaszcza za 
wyścigami.
Jesteś młody, a młodość łaknie rozrywek, pomyślałem. Poczułem się stary i 
zgorzkniały.
– Festyny to kolejna forma korupcji, Metonie. Kto za nie płaci? Różni miejscy 
urzędnicy, 
wybierani co roku. A dlaczego? Mówią, że robią to, by uczcić bogów i tradycje 
naszych 
przodków, ale w rzeczywistości chcą sobie pozyskać pospólstwo. Tłum łaknie panem 
et 
circenses i popiera człowieka, który potrafi zorganizować najwystawniejsze 
igrzyska i 
spektakle. Wyborcy w zamian obdarzają organizatora władzą i potęgą. I 
ostatecznie liczy się 
ta władza, nad losem ludzi i ich majątkiem, nad życiem i śmiercią narodów. Rok 
po roku 
widzę, jak ludzie oszołomieni wspaniałością igrzysk oddają swe głosy na 
człowieka, który 
potem ustanawia prawa wbrew ich interesom. Czysta głupota! Odsłoń tę zdradę 
przeciętnemu 
obywatelowi z ulicy, a on na to: „Tak, ale jakże wspaniałe widowisko nam 
wyprawił!” 
Nieważne, że okaleczył ideę reprezentacji ludu na Forum czy przeforsował jakieś 
niesprawiedliwe prawo majątkowe; przecież sprowadził z Libii białe tygrysy do 
Circus 
Maximus i wyprawił wspaniałą ucztę na otwarcie świątyni Herkulesa! Kto ponosi 
większą 
winę za to zło: cyniczny polityk bez strzępka zasad moralnych czy rzymscy 
obywatele, 
pozwalający się tak łatwo omamić? – Zamilkłem na chwilę, potrząsając tylko 
głową. – 
Widzisz, synu, jak na mnie wpływa samo mówienie o tym? Serce mi bije dwa razy 
szybciej. 
Niegdyś akceptowałem szaleństwo tego miasta bez zastrzeżeń. Takie jest życie, 
mówiłem 
sobie, i nie widziałem w tym nic szczególnie złego. Człowiek ma taką naturę, że 
intrygi go 
fascynują, nieważne jak są odrażające i niemoralne. Mój zawód prowadził mnie w 
zamknięte 
kręgi możnych i potężnych. Myślałem z dumą, że oto zdobywam mądrość życiową i 
światowe obycie; ale cóż komu po takiej mądrości, która jedynie uświadamia 
człowiekowi 
własną bezsilność i niemożność naprawy tego świata? Teraz, gdy się starzeję, nie 
potrafię już 
tolerować głupoty obywateli i złej woli rządzących. Widziałem zbyt wiele 
cierpienia, które 
spowodowali ambitni ludzie dbający wyłącznie o siebie. Skoro nie mogę odmienić 
biegu 
rzeczy, odwracam się od nich! A teraz Cycero chce mnie zmusić do powrotu na tę 
arenę, jak 
gladiatora zmuszonego walczyć wbrew własnej woli. Meto rozważał moje słowa, po 
czym 
zapytał:
– Czy Cycero jest złym człowiekiem, ojcze?
– Lepszym od większości, gorszym od niektórych.
– A Katylina?
Przypomniałem sobie ostatnią rozmowę z Klaudią. Przerwałem jej, gdy zaczęła 
mówić o 
ponownej kandydaturze Katyliny na urząd konsula.
– Nasza sąsiadka zza wzgórza nazywa go szaleńcem o dzikim wzroku.
– Jest nim?
– Cycero powiedziałby, że tak.
– Ale co ty o nim sądzisz, tato? – Meto zmarszczył brwi i dodał: – A może nie 
powinienem cię zmuszać do tej rozmowy?
– Ależ tak, Metonie, zmuszaj mnie – westchnąłem. – Odkąd cię wyzwoliłem i 
adoptowałem, stałeś się rzymskim obywatelem i wkrótce przywdziejesz togę 
mężczyzny. 
Któż inny miałby uczyć chłopca arkanów rzymskiej polityki jak nie jego ojciec, 
nawet jeżeli 
czasem musi ugryźć się w język w trakcie tej edukacji?
Przerwałem, by złapać oddech, i zapatrzyłem się na dolinę. Ludzie Celiusza wciąż 
leniuchowali pod drzewem, a on sam uciekł w chłód biblioteki. Prawdopodobnie 
przeglądał 
teraz mój skromny księgozbiór, jaki zgromadziłem przez lata; większość woluminów 
zresztą 
pochodziła od Cycerona, który osładzał nimi honoraria za moje usługi. Mógłbym 
tak siedzieć 
na wzgórzu całe popołudnie, ale w końcu słońce zajdzie i Bethesda wyśle Dianę, 
by zawołała 
nas na kolację. Musiałbym zaprosić na nią Marka Celiusza, a on znów nalegałby, 
abym 
uregulował swoje zobowiązania wobec Cycerona. Jak mógłbym odmówić?
– Często myślałem, Metonie, że śmierć mego przyjaciela Lucjusza była w pewnym 
sensie 
darem bogów. Och, oczywiście nie jestem na tyle próżny, by sądzić, że bogowie 
uśmierciliby 
dobrego człowieka tylko po to, aby uczynić moje życie znośniejszym, ale Parki 
snują nici 
naszego istnienia na najdziwniejsze sposoby, czasami okraszając je szczęśliwymi 
zbiegami 
okoliczności. Akurat kiedy czułem, że już nie zniosę kolejnego roku życia w 
mieście, mój sen 
o spokojnej wiejskiej przystani się ziścił. Ostatnią kroplą, która przepełniła 
czarę 
rozgoryczenia, były ubiegłoroczne wybory. Kampanie wyborcze na urzędy konsulów 
są z 
reguły nieprzyjemne, ale obrzydliwszej niż ostatnia w życiu nie widziałem. 
Kandydaci 
konkurują z sobą, a dwóch z nich, którzy zagarną najwięcej głosów, obejmuje 
wspólnie 
podwójne stanowisko konsula – wyjaśniłem. – Jeśli obaj konsulowie są tej samej 
orientacji 
politycznej, wspierają się wzajemnie i w rezultacie mają bardzo efektywną 
kadencję. Jeżeli 
ich poglądy są odmienne, senat szybko się orientuje, który z nich jest bardziej 
władczy, a 
którym łatwiej kierować. Zdarza się, że wybrani zostają dwaj zacięci rywale i 
wtedy, starając 
się prześcignąć konkurenta, w widowiskowy sposób zapędzają się wzajemnie w kozi 
róg. 
Zamieszkałeś u mnie za konsulatu Krassusa i Pompejusza. Od inauguracji w 
styczniu aż po 
ich mowy pożegnalne w grudniu uczta goniła ucztę, festyn następował za festynem, 
święto za 
świętem. Obywatele utyli i zobaczyli niejeden piękny wyścig i spektakl owego 
roku!
– Czy każdy senator może się ubiegać o urząd konsula? – spytał Meto.
– Nie. Najpierw musi przejść przez przepisaną sekwencję urzędów. Musi być 
kwestorem*, pretorem* i tak dalej. Każda kadencja trwa rok i związana jest z 
odrębnymi 
funkcjami. Polityk wspina się jak po szczeblach, rok po roku. Porażka w wyborach 
oznacza, 
że musi siedzieć bezczynnie cały rok aż do następnych, a ludzi, którym spieszno 
do władzy, 
szybko przepełnia wówczas gorycz.
– Ale dlaczego ktoś nie może zatrzymać urzędu na kilka lat?
– Nikt nie może piastować tego samego stanowiska dłużej niż rok. Inaczej ta sama 
garstka najpotężniejszych, jak Krassus i Pompejusz, byłaby konsulami bez końca. 
Poza tym 
sam konsulat jest też tylko kolejnym szczeblem w karierze. Cały sens ubiegania 
się o ten 
urząd tkwi w tym, że odbyta kadencja upoważnia do starania się o zarząd 
prowincji. Rzymski 
namiestnik może zgromadzić bajeczne bogactwa, wyciskając z miejscowej ludności 
horrendalne podatki. Cała ta paskudna instytucja jest napędzana nie kończącą się 
korupcją i 
chciwością.
– A kto bierze udział w wyborach?
– Każdy obywatel poza mną, jak sądzę, ponieważ przestałem to robić lata temu. 
Nic się 
nigdy w Rzymie nie zmieni drogą głosowania, gdyż nie wszystkie głosy są równe.
– Nie rozumiem.
Potrząsnąłem głową. Urodziwszy się niewolnikiem, Meto nie miał od dziecka do 
czynienia z przywilejami obywatelstwa. Wychowywany później w moim domu również 
nie 
otrzymał edukacji w tym zakresie, głównie z powodu mojej rosnącej niechęci do 
polityki.
– Głos biednego obywatela liczy się mniej niż bogatego – wyjaśniłem.
– Jak to?
– W dniu wyborów ludzie gromadzą się na Polu Marsowym, pomiędzy starymi murami 
miasta a Tybrem. Uprawnieni do głosowania dzieleni są na centurie; nie ma to 
jednak nic 
wspólnego z liczbą wyborców. Jedna centuria może się składać ze stu obywateli, 
inna z 
tysiąca. Bogatym przypada więcej centurii, choć jest ich dużo mniej niż ubogich. 
Tak więc 
głos oddany przez zamożnego obywatela ma większe znaczenie niż głos biednego. 
Niemniej 
jednak i głosy ubogich są potrzebne, ponieważ wszyscy kandydaci pochodzą z 
warstwy 
nobilów i dzielą między siebie poparcie swoich centurii. Dlatego nie pomija się 
i biednych. Są 
namawiani, przymuszani i zastraszani na wszelkie legalne i nielegalne sposoby, 
od obietnic, 
przez otwarte przekupstwo, aż po grasujące na ulicach bandy nasyłane na wyborców 
rywala. 
Wszyscy kandydaci podczas kampanii opowiadają piękne kłamstwa o sobie i 
obrzucają 
przeciwników najgorszymi inwektywami i oskarżeniami, podczas gdy ich poplecznicy 
pokrywają miasto oszczerczymi graffiti.
– „Lucjusz Roscjusz Otho całuje tyłki dozorców burdeli” – zacytował Meto ze 
śmiechem.
– Tak, to jeden z wyszukańszych sloganów ubiegłorocznej kampanii – przytaknąłem 
ponuro. – A mimo to Otho został wybrany na pretora.
– Ale co było takiego szczególnego w ostatniej kampanii? – dopytywał się 
chłopak. – 
Pamiętam, jak gniewnie mówiłeś na ten temat w bibliotece, ale tak naprawdę nie 
zrozumiałem, o co ci chodzi.
– Tylko o to, że była tak brudna i odrażająca. A przy tym, że to właśnie Cycero 
zepchnął 
ją na takie niskie tory. No i to, co potem robił... – Znów zamilkłem i 
potrząsnąłem głową, 
wspominając tamten okres. – Było trzech głównych kandydatów: Cycero, Katylina i 
Antoniusz. Antoniusz to utracjusz i drań bez żadnego programu politycznego, 
tylko 
desperacko żądny namiestnictwa prowincji, aby móc wykrwawić ją podatkami i 
spłacić 
własne długi. Niektórzy mówią to samo o Katylinie, ale nikt nie zaprzeczy, że 
nie brak mu 
czaru i bystrego zmysłu politycznego. Pochodzi z prastarego rodu 
patrycjuszowskiego, ale nie 
ma majątku; to akurat taki typ arystokraty, który popiera radykalne projekty 
redystrybucji 
bogactw, umarzania długów, demokratyzacji urzędów publicznych i religijnych, a 
konserwatyści nie lubią słuchać takiego gadania. Jednakże wśród starych klas 
rządzących jest 
wielu zubożałych patrycjuszy, za wszelką cenę próbujących odbić się od dna, jest 
też wielu 
bogaczy, którzy uważają, że przydałby się im do własnych celów taki demagog... 
Katylinie 
nie brakło więc sporego poparcia pomimo jego radykalnej pozy. Sam Krassus, 
najbogatszy 
człowiek Rzymu, był jego głównym sponsorem. Kto wie, jakie wiązał z tym plany? 
No i 
wreszcie Cycero. Żaden z jego przodków nigdy nie piastował wybieralnej godności. 
On był 
pierwszym, który się o nią ubiegał, czyli homo novus, „nowy człowiek”. A za 
pamięci 
najstarszych obywateli nie było jeszcze „nowego”, któremu udałoby się uzyskać 
konsulat. 
Arystokracja patrzyła nań z góry, nie cierpiąc go za polityczny talent, 
elokwencję i 
popularność. Cycero jest kometą przybyłą znikąd, błyskotliwym parweniuszem o 
skromności 
pawia. Na swój sposób musiał się wydawać nie mniejszym zagrożeniem porządku 
rzeczy niż 
Katylina. I kto wie, czy nie stałby się nim naprawdę, gdyby jego zasady nie 
okazały się tak 
elastyczne... Katylina i Antoniusz zawarli sojusz i wcześnie zaczęto ich uważać 
za 
faworytów. Katylina nie przepuścił żadnej okazji, by kłuć arystokrację 
przypomnieniami o 
plebejskim pochodzeniu Cycerona (choć nie można twierdzić, że jego ród był 
biedny!), ale 
jednocześnie wśród własnych popleczników zaczął snuć tak radykalne projekty, że 
przyprawiały one możnych posiadaczy o siwe włosy i bezsenne noce. Bogacze byli w 
kropce... Cycerona nie mogli znieść, ale Katyliny się bali. Jeśli chodzi o 
Cycerona, jego 
kampanię prowadził brat Kwintus. Po wyborach, kiedy któregoś dnia interesy 
zawiodły mnie 
do jego domu, Cycero nakłonił mnie do przejrzenia pliku listów, które wymienił z 
Kwintusem, omawiając przebieg kampanii. Był z nich tak dumny, że nosił się z 
zamiarem 
opublikowania ich w formie poradnika, jak osiągnąć sukces wyborczy... Od samego 
początku 
zdecydowali się nie cofać przed niczym, aby zniszczyć wizerunek Katyliny. 
Oszczerstwo jest 
ogólnie przyjętym stylem w kampaniach, ale Cycero doprowadził je do perfekcji. 
Niektóre z 
oskarżeń szeptano na ucho, inne on sam wygłaszał wprost w swych mowach. W 
szczytowych 
dniach kampanii bałem się postawić stopę na Forum, wiedząc, że będę musiał 
słuchać, jak 
wykrzykuje do tłumu. Nawet gdy udawało mi się uniknąć bytności na Forum, 
natykałem się 
na wszechobecne graffiti i słyszałem plotki. Jeśli połowa z tego, co o Katylinie 
wygadywano, 
jest prawdą, lepiej byłoby, gdyby urodził się martwy.
– O cóż go oskarżano?
– O cały katalog zbrodni. Były tam zwykłe zarzuty korupcji, oczywiście, jak 
kupowanie 
głosów i przekupywanie urzędników elekcyjnych; pewnie nie mijały się one z 
prawdą, skoro 
wspierał go finansowo Krassus. Na cóż potrzeba tak wielkich pieniędzy w 
kampanii, jak nie 
na przekupstwa? Kiedy rzymski wyborca widzi, że kandydat ma pieniądze, pędzi doń 
z 
nadstawioną dłonią. Cycero wygrzebał też stare oskarżenia o korupcję z czasów, 
kiedy 
Katylina administrował Afryką. Kilka lat wcześniej wytoczono mu z tego tytułu 
proces, a 
Cycero sam rozważał, czy nie podjąć się obrony! Uniewinniono go wtedy, cokolwiek 
to 
warte. Takie procesy to tylko kolejne narzędzie rzymskich polityków w walce z 
przeciwnikami, by ich zdyskwalifikować w oczach opinii publicznej. Tak 
oskarżenie, jak i 
werdykt sądu są czysto polityczne; jakiekolwiek związki z prawdą i 
sprawiedliwością są 
całkowicie przypadkowe. Szerzono też i poważniejsze insynuacje... plotki mówiły 
o 
skandalach seksualnych, kazirodztwie, morderstwach... Ale może ta rozmowa o 
polityce cię 
już nudzi?
– Wcale nie!
Szeroko otwarte oczy Metona świadczyły o żywym zainteresowaniu. Odchrząknąłem 
więc i kontynuowałem opowieść.
– Opowiadano, że w strasznych czasach dyktatora Sulli Katylina był jednym z jego 
siepaczy, zabijał jego wrogów i przynosił ich głowy, by wziąć nagrodę. 
Insynuowano, że 
pozbył się w ten sposób własnego szwagra; jego siostra chciała śmierci męża, 
więc Katylina z 
zimną krwią go zabił, a potem zalegalizował mord, wpisując go na listę 
proskrypcyjną.
– Czy to prawda?
Wzruszyłem ramionami.
– Ludzie robili wtedy okropne rzeczy. Krassus dorobił się bogactwa, skupując 
posiadłości 
pomordowanych. Kiedy zbrodnia staje się legalna, wówczas wychodzi na jaw 
prawdziwe zło 
w człowieku. Może to prawda, a może nie. Raz stanął przed sądem oskarżony o 
morderstwo, 
w dwadzieścia lat po fakcie, i został uniewinniony. Kto wie? Ale to tylko 
pierwsze z 
zarzucanych mu zbrodni. Kilka lat temu, po powrocie z Afryki, Katylina wziął 
sobie nową 
żonę. Powiadali, że ta kobieta odmówiła wyjścia za niego, gdyż w jego domu już 
jest 
spadkobierca, więc zamordował własnego syna. Jeśli zaś chodzi o oblubienicę, 
trzeba trafu, 
że była córką jednej z dawnych kochanek Katyliny... niektórzy nawet twierdzili, 
że on był 
ojcem.
– Kazirodztwo... – wyszeptał Meto z przejęciem.
– Cycero sam nigdy nie wypowiedział tego słowa na głos, czynił tylko aluzje. A 
to też 
tylko początek listy domniemanych występków seksualnych Katyliny. Zarzuca się mu 
zdeprawowanie jednej z dziewiczych kapłanek Westy; było to wielkim skandalem 
dziesięć lat 
temu. Akurat wiem o tym co nieco, bo wezwano mnie, bym po cichu przeprowadził 
śledztwo. 
To było moje jedyne zetknięcie się z Katyliną i muszę powiedzieć, że był dla 
mnie zagadką... 
bardzo czarujący i bardzo podejrzany. Cycero lubi przypominać słuchaczom o tym 
skandalu, 
ale tylko oględnie; westalką oskarżaną o stosunki z Katyliną była siostra jego 
żony! Och, pod 
pewnymi względami Rzym to małe miasteczko...
– A robili to? Katylina i westalka? – Meto aż płonął z ciekawości.
– Tego nie wiem, choć mam swoje podejrzenia. Kiedy indziej ci opowiem całą 
historię. 
Dość, że oboje uniewinniono... co, jak już mówiłem, nic nie znaczy.
– Wygląda na to, że Katylina spędza większość życia albo mordując ludzi, albo 
broniąc 
się w sądach.
– A przez resztę czasu oddaje się rozpuście, jeśli wierzyć plotkom. Jego krąg 
przyjaciół 
jest ponoć krańcowo zdeprawowany. Oczarowuje bogate, podstarzałe matrony i 
popycha 
młodych mężczyzn do ich sypialń; podobno czasami zatrzymuje najprzystojniejszych 
z nich i 
najbogatsze z matron dla siebie. Jakież to przeciwieństwo Cycerona! Hej, chcesz 
usłyszeć 
dowcip, jaki opowiadano podczas kampanii o naszym adwokacie?
– Jasne.
– Nie zapominaj, że jego autorem jest prawdopodobnie Katylina. Musisz wiedzieć, 
że 
Cycero ma trzynastoletnią córkę Tullię i zaledwie dwuletniego syna Marka. No 
więc 
mówiono, że Cycero tak dalece nie znosi seksu, że próbował go tylko dwa razy w 
życiu. Za 
pierwszym razem przyszła na świat Tullia, ale nie podobało mu się tak bardzo, 
jak się 
spodziewał. W jedenaście lat później żona tak długo wierciła mu dziurę w 
brzuchu, aż się 
zgodził spróbować jeszcze raz, aby się upewnić, że seks jest istotnie tak 
nieprzyjemny, jak 
pamiętał. No i stąd wziął się Marek!
Meto skrzywił się.
– No cóż, przypuszczam, że rzadko syna bawią dowcipy ojca. Ale trzeba ci było 
słyszeć, 
jak wszyscy rechoczą w tawernach, słysząc to w dniu wyborów...
– Czy Katylina tylko puszczał w obieg dowcipy o Cyceronie, czy próbował się też 
bronić 
przed jego oskarżeniami?
– To dziwne, lecz nawet nie próbował. Być może plotki mówiły prawdę albo były 
tak 
bliskie prawdy, że wolał ich sam nie powtarzać, nawet im zaprzeczając. Ale 
trzeba pamiętać, 
że Katylina jest patrycjuszem, a Cycero nowym człowiekiem. Myślę, że jest zbyt 
wyniosły, 
aby zniżyć się do jego poziomu. To inna taktyka rzymskich polityków, owinąć się 
kokonem 
godności. Dla Katyliny jednak ów przyodziewek okazał się wiatrem podszyty... w 
dniu 
wyborów Cycero został bowiem niekwestionowanym zwycięzcą z przytłaczającą 
większością 
głosów. To był ogromny osobisty triumf, jak na człowieka bez genealogii, który 
stworzył 
swoją karierę polityczną wyłącznie dzięki własnemu talentowi i uporowi. Konsulat 
jest 
szczytem, który tylko nieliczni osiągają; on go zdobył szturmem. To jest rok 
jego chwały i 
nikt nie może powiedzieć, że sobie na nią nie zapracował.
– A Katylina?
– Drugie miejsce w wyborach zajął z o wiele mniejszą liczbą głosów Antoniusz, a 
on 
uplasował się tuż za nim. Ale trzecie miejsce w wyborach konsulów znaczy tyle co 
nic. W 
poprzednich latach procesy sądowe nie pozwalały mu na kandydowanie. Rok temu, 
kiedy 
wreszcie miał szansę, Cycero go powalił na obie łopatki. Teraz kandyduje 
ponownie. 
Mówiono, że ubiegłoroczna kampania wtrąciła go w olbrzymie długi. Jak dalece się 
zadłuży 
na obecną? Musi być zdesperowany, a jeśli dać wiarę kilku plotkom, także 
skłonnym do 
morderstw. Nie jest to gość, którego chciałbym widzieć pod mym dachem.
– Chyba nie – odpowiedział poważnie Meto. – Nawet jeśli chodzi o dług 
wdzięczności 
wobec Cycerona.
Siedzieliśmy przez chwilę w milczeniu, gdy nagle Meto wydał z siebie dziwny 
dźwięk i 
zaczął dygotać. Złapał się za brzuch tak mocno, że się przestraszyłem – ale on 
tylko się śmiał, 
tak niepowstrzymanie, że stoczył się z pnia na trawę.
– Co, na Hades...?
– Teraz rozumiem! – wysapał z trudem. – Tylko dwa razy w życiu, a za drugim 
razem 
chciał się tylko upewnić, że jest tak źle, jak pamiętał! – Śmiał się tak, że aż 
twarz mu 
nabrzmiała.
Przewróciłem oczami, ale nie mogłem się nie uśmiechnąć. Prawo i społeczeństwo 
mogą 
sobie twierdzić, że Meto jest prawie mężczyzną, ale mnie się często wydaje, iż 
wciąż jest jak 
najbardziej chłopcem.
ROZDZIAŁ IV
Kolacja tego wieczoru nie była udana. Bethesda nie jest złą kucharką, ale 
gotowanie 
należy do jej najpośledniejszych umiejętności; z pewnością nie jej kunszt 
kulinarny sprawił, 
że kupiłem ją na targu niewolników w Aleksandrii wiele lat temu. Nie będąc już 
niewolnicą 
(wyzwoliłem ją i pojąłem za żonę, kiedy nosiła w łonie Dianę), całkiem udatnie 
potrafiła 
nadzorować pracę innych i mogłem z pełnym zaufaniem powierzyć jej prowadzenie 
całego 
domu... z wyjątkiem kuchni, gdzie nazbyt często widzimisię kucharzy zderzało się 
z jej 
własnym. Kiedy Kongrio został oddelegowany do Klaudii, Bethesda z rozkoszą 
skorzystała 
ze sposobności, by roztoczyć władzę także nad kuchnią.
Niestety, jej geniusz na tym polu ograniczał się do prostych potraw, jakie 
serwowała mi 
podczas mych chudszych lat (w każdym znaczeniu tego słowa), a zwłaszcza dań z 
ryb, które 
zawsze były dostępne w obfitości na rynkach Rzymu, albo świeżo złowione w 
Tybrze, albo 
przywiezione łodziami znad morza. Tu, na wsi, trudno było o dobrą rybę, mając 
więc pod 
dachem gościa z miasta, Bethesda zdecydowała się na przygotowanie czegoś 
ekstrawaganckiego z łatwiej dostępnych produktów. Okazało się to ponad jej 
możliwości. 
Móżdżek cielęcy z selerem i sosem jajecznym zdecydowanie odstawał od 
Kongrionowego, a 
szparagi duszone w winie mogłyby być niezłe, gdyby wybrała rocznik o nieco mniej 
wyrazistym bukiecie. (Takie koneserskie osądy jedzenia przejąłem od nieboszczyka 
Lucjusza 
Klaudiusza.) Marchewka z kolendrą była znośna, zaś kompot z brzoskwiń duszonych 
z 
kminkiem nareszcie okazał się majstersztykiem, którego mogłem szczerze jej 
pogratulować... 
co było błędem.
– Brzoskwinie przygotował Kongrio – burknęła ze złością. – Ja tylko kazałam 
jednej z 
niewolnic podsmażyć je na oliwie z kminkiem.
– Ach, i to właśnie sprawiło, że są tak pyszne – zapewniłem ją, oblizując z 
cmoknięciem 
palce.
Bethesda skwitowała to uniesieniem brwi z niedowierzaniem.
– Wezmę jeszcze trochę – powiedział Meto, skinąwszy na niewolnicę.
– Kolacja była wyśmienita – pospieszył z komplementem Marek Celiusz. – Niewiele 
rzymskich matron potrafi osobiście pokierować przygotowaniem każdego dania tak 
ambitnego zestawu pod nieobecność ich kucharza. Trafić na taką sztukę kulinarną 
tu, na wsi, 
to czysta rozkosz.
Jego słowa zabrzmiały w mym uchu fałszywie, ale Bethesda rozpromieniła się; to 
ta 
bródka musiała ją oczarować, pomyślałem.
– Ale nie musisz się wysilać, by zrobić wrażenie na Katylinie, kiedy się tu 
zatrzyma – 
dodał. – On się łatwo przystosowuje. Potrafi z zamkniętymi oczami rozróżnić dwa 
roczniki 
faleryjskiego wina, ale z równą przyjemnością pociągnie łyk cienkusza trzymanego 
dla 
niewolników. Katylina mawia, że ludzkie podniebienie jest stworzone, by 
doświadczać 
wszelkich możliwych smaków, inaczej język nadawałby się tylko do mówienia.
Odebrałem to jako coś niejasno obscenicznego. Bethesda również musiała to tak 
zrozumieć, bo zdawała się darzyć gościa jeszcze większą sympatią. Zastanawiałem 
się, czy to 
właśnie mnie zirytowało, czy fakt, że przyjął moją zgodę za oczywistą.
– Przejdźmy do biblioteki – powiedziałem. – Nadal mamy interesy do omówienia, 
Marku 
Celiuszu.
Meto podniósł na mnie wyczekująco wzrok i zaczął się podnosić z sofy.
– Nie, Metonie – powstrzymałem go. – Zostań i zjedz brzoskwinie.
– Masz trochę świetnych dzieł w swojej kolekcji – zauważył Celiusz, wodząc 
wzrokiem 
po zwojach spoczywających w swoich przegródkach i przesuwając palcami po 
zwisających z 
nich małych etykietkach. – Widzę, że szczególnie lubisz dramaty... jak Cycero. 
Przypuszczam, że od czasu do czasu przesyłał ci duplikaty swoich woluminów. Po 
południu 
miałem wiele czasu, by się rozejrzeć po twojej bibliotece, i byłem pod wrażeniem 
liczby 
zwojów podpisanych „Od Marka Tulliusza Cycerona dla przyjaciela Gordianusa, z 
serdecznymi pozdrowieniami”...
– Tak, Celiuszu. Dobrze znam zawartość mojej biblioteki. Pamiętam, skąd się 
wzięły 
poszczególne pozycje.
– Księgi są jak przyjaciele, nie sądzisz? Solidne, niezmienne, można na nich 
polegać. Jest 
w tym coś podtrzymującego na duchu. Weź do ręki wolumin odłożony na półkę całe 
lata 
temu, a słowa wciąż znajdziesz te same.
– Pojmuję znaczenie twoich słów, Celiuszu. Ale czy Cycero jest dziś istotnie tym 
samym 
człowiekiem, którym był rok temu? Albo siedemnaście lat temu, kiedy po raz 
pierwszy go 
spotkałem?
– Nie rozumiem.
– Nowiny z Rzymu docierają tu z rzadka i z drugiej ręki, a ja słucham ich tylko 
jednym 
uchem, ale zdaje mi się, że Cycero konsul okazał się bardziej reakcyjny od 
Cycerona 
początkującego adwokata. Człowiek ludu, który odważnie przemawiał przeciwko 
Sulli, dziś 
zdaje się świetnie czuć w roli sługi interesów tych samych kilku możnych rodów, 
którym 
służył Sulla.
Celiusz wzruszył ramionami.
– Chyba nie o to tutaj chodzi? Myślałem, że polityka cię mierzi. Dlatego 
zacząłem mówić 
o więzach przyjaźni.
– Widzisz, młodzieńcze, nawet gdybym pałał chęcią spełnienia twojej prośby, 
jeszcze 
bym się zastanawiał. Ile masz lat?
– Dwadzieścia pięć.
– Całkiem młody. Sądzę zatem, że nie masz jeszcze żony ani dzieci?
– Nie.
– Prawdopodobnie więc nie zrozumiesz, dlaczego wzdragam się przyjąć pod swój 
dach 
kogoś takiego jak Katylina. Bez względu na okoliczności i argumenty. Porzuciłem 
Rzym 
częściowo dlatego, że miałem dosyć ciągłego zagrożenia i przemocy. Nie z obawy o 
własne 
bezpieczeństwo; są inni, o których muszę myśleć i ich chronić. Zanim go 
adoptowałem, mój 
starszy syn Eko był sierotą z ulicy. Zawsze potrafił dawać sobie radę, a teraz 
jest dorosłym 
mężczyzną na swoim. Z młodszym synem, Metonem, jest inaczej. Jest niegłupi i 
dużo wie, 
ale nie ma ani połowy sprytu i giętkości Ekona. Starałem się dzielić z nim jak 
najmniej 
niebezpieczeństw mojego życia. No, a moją małą dziewczynkę, Dianę, widziałeś. 
Ona 
potrzebuje największej ochrony.
– Ależ my nie żądamy od ciebie niczego niebezpiecznego, Gordianusie...
– Mówisz teraz równie szczerze, jak wtedy, gdy chwaliłeś kolację Bethesdy.
Celiusz spojrzał na mnie spod ociężałych nagle powiek. Sądzę, że przywykł do 
osiągania 
swych celów tylko dzięki osobistemu urokowi, i nie wiedział, co począć z moim 
uporem. 
Westchnąłem ciężko:
– Czego konkretnie Cycero ode mnie oczekuje? – spytałem.
Trzeba mu zapisać na korzyść, że nie okazał triumfu na to moje ustępstwo. Twarz 
mu 
spoważniała, kiedy odpowiadał:
– Mówiłem ci wcześniej o niebezpieczeństwie, jakie zagraża republice. Zbyłeś 
moje 
słowa jako czystą retorykę, Gordianusie, ale fakty są dość oczywiste. Tym 
niebezpieczeństwem jest Katylina. Możesz gardzić pompatycznością i 
skorumpowaniem tego, 
co w Rzymie uchodzi za politykę, ale wierz mi, anarchia, którą on wprowadzi, 
będzie stokroć 
straszniejsza.
– Zaczynasz wpadać w ton oratorski – ostrzegłem go.
– Przerwij mi, kiedy znów to zrobię – Celiusz uśmiechnął się z przymusem. – 
Mówmy 
więc jasno. Jak wiesz, Katylina znów kandyduje na konsula. Niemożliwe, by 
wygrał, ale to 
nie powstrzyma go przed próbą i przed rozpętaniem burzy. Korzysta z kampanii 
wyborczej, 
by podsycać wzburzenie i niezadowolenie w mieście. Gdyby uzyskał konsulat...
– Stwierdziłeś przed chwilą, że to niemożliwe.
– Wpadłem w ton oratorski. Mówiłem ci, żebyś mnie powstrzymywał. A zatem w takim 
mało prawdopodobnym wypadku, gdyby Katylina wygrał wybory, będzie to uznane za 
objaw 
podziału nie do naprawienia wśród elektoratu. Kadencję Cycerona będzie można 
uważać za 
chwilową ciszę przed burzą, krótki oddech normalności przed nawrotem szaleństwa. 
Senat 
wybuchnie. Ulice opanują rozruchy i mordy. Możliwe, że rozpętałaby się wojna 
domowa. 
Politycy i wielkie rody już zajmują pozycje. W takim konflikcie klęska Katyliny 
jest 
nieunikniona; przegra jeśli nie od razu, to później, kiedy Pompejusz sprowadzi 
swe wojska ze 
Wschodu. A jeśli trzeba będzie prosić Pompejusza o przywrócenie porządku, cóż 
może go 
powstrzymać przed ogłoszeniem dyktatury? Rozważ tę możliwość.
Uczyniłem to, wbrew sobie. Po Katylinie najgorszym koszmarem rządzącej 
oligarchii był 
Pompejusz w roli dyktatora. Ta możliwość oznaczałaby albo koniec republiki, albo 
kolejną 
krwawą wojnę domową. Ludzie pokroju Krassusa czy młodego Juliusza Cezara nie 
pozwoliliby, by władza wymknęła im się z rąk bez walki.
– A jeśli stanie się jedyna możliwa rzecz i Katylina przegra wybory? – spytałem 
zły, że 
daję się wciągać w dyskusję.
– On już planuje rewoltę. Jego poplecznicy są równie zdesperowani jak on sam. Ma 
poparcie militarne wśród weteranów osiadłych tu, w Etrurii, nieco dalej na 
północ. W samym 
mieście skupił wokół siebie koterię potężnych ludzi, którzy nie cofną się przed 
niczym. Są 
dowody, że planuje zamordować Cycerona jeszcze przed wyborami.
– Ale dlaczego?
– Przede wszystkim dlatego, że obarcza go winą za swą klęskę sprzed roku i 
chciałby go 
widzieć martwego. Jak to pasuje do jego ogólnego planu, nie mam pojęcia. Być 
może chce po 
prostu siać chaos i strach, a może w ogóle uniemożliwić wybory.
– Skąd to wszystko wiesz, Marku Celiuszu?
– W tym miesiącu odbyło się spotkanie spiskowców...
– Skąd wiesz?
– Powiadam ci: odbyło się spotkanie spiskowców i ja na nim byłem.
Zamilkłem. Gdybyż to Aratus siedział teraz naprzeciw mnie, rozważając, ile wołów 
trzeba kupić na targu w tym roku, albo Kongrio z zapotrzebowaniem na dodatkowe 
produkty 
na następny miesiąc... Niestety, zamiast nich siedziałem oko w oko z jednym z 
najelokwentniejszych wychowanków Cycerona, słuchając, jak wygłasza złowieszcze 
proroctwa o spiskach i rewoltach.
– Tego już za wiele, Marku Celiuszu. Mówisz, że Katylina zawiązuje spisek na 
życie 
Cycerona, a ty sam przysłuchiwałeś się temu?
– Mówię ci za wiele, Gordianusie, o wiele więcej, niż chciałem ci powiedzieć, 
ale jesteś 
rozmówcą trudnym do przekonania.
– I myślisz, że w ten sposób mnie przekonasz? Ja ci mówię, że nie chcę 
sprowadzać 
niebezpieczeństw na ten dom, a ty raczysz mnie opowieściami o zabójstwach i 
wojnie 
domowej?
– Którym można zapobiec, jeżeli będziemy współpracować.
Dlaczego – na przekór wszystkim moim protestom, przemyślanym osądom, wszystkim 
danym sobie obietnicom i poczynionym postanowieniom, wbrew wielkiej, co dzień 
odczuwanej satysfakcji z udanej ucieczki od miejskiego szaleństwa – dlaczego w 
tej chwili 
poczułem dreszcz podniecenia? Intryga jest używką potężniejszą od 
najmocniejszego wina. 
Tajemnica rzuca czar na powszedniość świata i obraca znojną, zgrzebną 
egzystencję w 
materię, z której poeci wykuwają poematy i dramaty. Połykasz ją łapczywie, lecz 
z każdym 
kęsem twój głód rośnie. A mimo to dzięki takiej diecie czujesz, że żyjesz. 
Takiego dreszczyku 
nie doznałem ani razu, odkąd wyjechałem z Rzymu.
– Powiedz mi coś więcej o tym spotkaniu z Katyliną – powiedziałem w końcu.
– To było w jego domu na Palatynie. Z dziedzictwa oprócz nazwiska pozostała mu 
jedynie wspaniała, wielka willa, którą zbudował jego ojciec. Zaczęło się od 
wystawnej 
kolacji, ale po posiłku przeszliśmy do pokoju głęboko we wnętrzu domu. 
Odprawiono 
niewolników i zamknięto drzwi. Gdybym wyjawił ci nazwiska senatorów i 
patrycjuszy, 
którzy się tam znaleźli...
– Nie wyjawiaj.
Celiusz skinął głową.
– Powiem ci zatem tylko, że zebrani reprezentowali wszystkie odcienie, od 
najszacowniejszych po ostatnie szumowiny.
– „Doświadczać wszelkich możliwych smaków”, dewiza Katyliny.
– Właśnie. Jak widzisz, Katylina ma dar tworzenia wpadających w ucho fraz. 
Pochlebiasz 
mi, nazywając mnie zdolnym uczniem Cycerona, ale powiadam ci, Marek Tulliusz nie 
umywa się do Lucjusza Sergiusza, jeśli chodzi o żarliwe przemowy. Katylina 
rozwodził się 
nad wspólną niedolą wszystkich słuchaczy i wskazywał na bogatych oligarchów jako 
jej 
przyczynę. Obiecywał im nowe państwo, poświęcone krwią starego. Mówił o 
umorzeniu 
długów i konfiskatach majątków bogaczy. Gdy zakończył, wziął czarę z winem i 
nakłonił 
każdego, by naciął skórę na ręce i utoczył do niej kroplę krwi.
– A co ty zrobiłeś?
Celiusz pokazał mi bliznę na przedramieniu.
– Czara krążyła od jednego do drugiego i wszyscy z niej wypili. Złożyliśmy 
wszyscy 
przysięgę dochowania tajemnicy...
– Którą właśnie złamałeś.
– Przysięga przeciw Rzymowi nie jest wiążąca dla prawego Rzymianina.
Mówiąc to, spuścił jednak oczy.
– A zatem Katylina przyjął cię za jednego ze swoich pomimo twoich związków z 
Cyceronem?
– Tak, ponieważ przez chwilę naprawdę byłem pod jego urokiem. Przekonałem go o 
swej 
lojalności, bo była wtedy prawdziwa. Dopóki nie przejrzałem go i nie 
dowiedziałem się, że 
zamierza zamordować Cycerona. Wówczas poszedłem do Marka Tulliusza i 
opowiedziałem 
mu o wszystkim. Nakazał mi pozostać w obozie Katyliny, mówiąc, że bardziej mu 
się 
przydam jako szpieg. Nie jestem jedynym, który ma oko na Katylinę z jego 
polecenia.
– A teraz chce, żebym i ja dla niego szpiegował.
– Nie, Gordianusie. Chce tylko, abyś życzliwie przyjął Katylinę pod swój dach. 
Obserwujemy jego ruchy, ale on ma sposoby, by niepostrzeżenie wydostać się z 
miasta. Na 
prowincji jego głównym sprzymierzeńcem jest Gajusz Manlius, żołnierz mieszkający 
w 
Faesulae. Katylinie potrzebne jest schronienie między tym miastem a Rzymem, nie 
posiadłość 
jednego z jego znanych popleczników, ale miejsce, o którym jego wrogowie nawet 
by nie 
pomyśleli.
– I to niby ma być moje gospodarstwo? Jeśli on sam jeszcze tego nie wie, każdy 
może mu 
powiedzieć, że wiele pracowałem dla Cycerona i że to on pomógł mi utrzymać tę 
ziemię w 
posiadaniu.
– Zgadza, się, ale powiedziałem Katylinie, że pokłóciliście się i zerwaliście 
stosunki. 
Łatwo w to uwierzyć, prawda? Powiedziałem też, że żywisz wstręt do obecnego 
stanu Rzymu 
i że sympatyzujesz z nim. O twojej dyskrecji nie musiałem nikogo zapewniać; 
jesteś z niej 
znany, Gordianusie. Katylina nie wierzy, byś był jego żarliwym zwolennikiem, 
tylko że 
zgadzasz się udzielić mu gościny i trzymać język za zębami. To wszystko, czego 
od ciebie 
oczekuje... bezpieczne schronienie, kiedy zechce wyjechać z miasta, i stacja 
podróżna w 
drodze do Faesulae.
– Skąd mogę mieć pewność, że w moim domu nie będzie tajnych zebrań z czarami 
ludzkiej krwi jako napitkiem?
– On tego od ciebie nie chce. – Celiusz potrząsnął głową. – Potrzebuje 
schronienia, a nie 
miejsca spotkań.
– A czego potrzebuje Cycero?
– Informacji o ruchach Katyliny, przeze mnie. Oczywiście, gdyby twój gość 
przypadkiem 
zwierzył ci się z czegoś, Cycero ufa twojej ocenie i liczy na przekazanie mu 
ważnych 
wiadomości. Mówią, że potrafisz wyciągać prawdę od ludzi, nawet gdy usiłują ją 
skrzętnie 
ukryć.
Odwróciłem się do niego plecami i wyjrzałem przez okno wychodzące na zachód, na 
pole 
opadające ku strumieniowi. Księżyc posrebrzył wierzchołki drzew, noc była cicha 
i spokojna. 
Na dworze było przyjemnie ciepło, powietrze pachniało ściętą trawą i zwierzęcym 
nawozem. 
Rzym wydawał się niewyobrażalnie odległy, a jednak nie było odeń ucieczki.
– Czyli, że miałbym do czynienia jedynie z tobą i z Katyliną? Z nikim więcej?
– Tak. Wszelkie wiadomości, jakie będziesz chciał przesłać Cyceronowi, każesz 
zawieźć 
do mnie do miasta. Katylina nie będzie widział w tym nic podejrzanego.
– To nie może być tak proste, jak przedstawiasz. Czy to z powodu twej młodości i 
braku 
doświadczenia nie widzisz wszystkich okropnych rzeczy, które mogą się wydarzyć, 
czy też 
celowo próbujesz uśpić moją czujność?
Celiusz uśmiechnął się.
– Mój mistrz Cycero uczy, że jeśli obie odpowiedzi na pytania typu „czy tak, czy 
owak” 
są niekorzystne, nie należy ich udzielać, lecz raczej zmienić temat.
Odpowiedziałem mu niechętnym uśmiechem.
– Istny łajdak z ciebie, Celiuszu. Zbyt cwany, jak na twój wiek. Tak, wierzę, że 
wyprowadziłeś w pole Katylinę i zdobyłeś jego zaufanie. Jeśli zgodzę się zrobić 
to, o co mnie 
prosisz, muszę się jakoś zabezpieczyć. Nie mogę być uważany za poplecznika 
Katyliny, jeśli 
on poniesie klęskę... co się prawdopodobnie stanie. Przydałby mi się list od 
Cycerona, 
potwierdzający z góry moją pomoc.
– Cycero przewidział taką prośbę. – Celiusz skrzywił się. – To niemożliwe. Gdyby 
ktoś 
przechwycił taką korespondencję, wszystko poszłoby na marne, a przy okazji 
naraziłoby cię 
na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Nie martw się, Gordianusie. Jeśli nadejdzie 
kryzys, 
Cycero o tobie nie zapomni.
– Mimo to chciałbym coś podobnego usłyszeć od niego samego. Gdybym pojechał do 
Rzymu...
– On nie może się teraz z tobą spotykać. Katylina dowiedziałby się o tym i cały 
plan 
ległby w gruzach. Nie wierzysz mi, Gordianusie?
Zastanawiałem się przez długą chwilę. Dreszcz emocji, jaki poczułem wcześniej, 
zastąpiło ukłucie obawy. Czułem się jak ktoś, kto nie panuje nad skłonnością do 
wina i 
dlatego go unika, ale oto przez omyłkę wziął czyjś kubek i niechcący przełknął 
rozgrzewający 
haust.
– Wierzę ci – odrzekłem w końcu.
Później jednak, kiedy leżałem przy Bethesdzie, wątpliwość nabrała kształtu, 
urosła i 
zawisła nade mną niczym szara mgła w księżycową noc. Celiusz nie okazał żadnego 
dowodu, 
że istotnie przybywa od Cycerona. Czy nie mógł go tu przysłać właśnie Katylina? 
A jeśli 
rzeczywiście jest to plan Cycerona, czy jego wróg nie mógł go przejrzeć? Kto 
jest 
prawdziwym mocodawcą Marka Celiusza? Ten czarujący młodzieniec, który twierdził, 
że 
przechytrzył Katylinę, mógł równie łatwo wywieść w pole Cycerona, nie 
wspominając o 
niepoprawnym intrygancie Poszukiwaczu, który myślał, że na zawsze odwrócił się 
od 
polityki.
Bethesda przebudziła się.
– Co się stało, panie? – spytała.
Przestała nazywać mnie swym panem w dniu naszego ślubu, ale czasami wypsnęło jej 
się 
to w półśnie, jak teraz. Przypomniało mi to dawne dni, kiedy świat jeszcze nie 
był tak 
skomplikowany i nużący. Dotyk jej ciała – tak mi znanego, jędrnego, ciepłego i 
wrażliwego – 
rozproszył moje obawy, jak poranne słońce przepędza nocne mgły. Odwróciła się ku 
mnie i 
objęliśmy się mocno. Po chwili zapomniałem o wszelkich niepokojach, zatracając 
się w 
zwierzęcym akcie miłosnym, a potem zasnąłem mocnym snem wiejskiego gospodarza, 
kołysany obrazem falujących bezkresnych łąk i melodyjnym porykiwaniem wołów.
ROZDZIAŁ V
Następnego ranka Marek Celiusz wstał przede mną. Zastałem go przy stajni, 
ubranego i 
gotowego do drogi, jak siodłał swego wierzchowca. Jego niewolnicy wychynęli na 
dwór, trąc 
oczy i wytrzepując słomę z włosów. Słońce jeszcze nie wzeszło ponad górę 
Argentum i świat 
spowijało niebieskawe światło. Nad strumieniem wisiało pasmo mgły, wyciągając 
szare 
macki ku niżej położonym miejscom. Od strony gospodarstwa Publiusza Klaudiusza 
doleciało 
pianie koguta.
– Czyżbyś nie mógł spać, Celiuszu?
– Przeciwnie, spałem doskonale.
– Łóżko było zbyt twarde, prawda? Wiedziałem, że tak będzie. I w pokoju było za 
duszno.
– Ależ nie...
– Niestety, jak sam się przekonałeś, mój dom absolutnie nie nadaje się dla 
dostojnych 
gości.
Celiusz wreszcie pojął, do czego zmierzam, i uśmiechnął się.
– Mówią, że Katylina jest jak dobry wódz. Może jeść wszystko i spać w każdych 
warunkach. Twoje izby będą bardziej niż odpowiednie.
– Wciąż jeszcze nie powiedziałem „tak”.
– Sądziłem, że powiedziałeś.
– Będę musiał to rozważyć.
– To tak, jakbyś powiedział „nie”. Czas nagli, Gordianusie.
– A zatem: nie! – warknąłem, nagle zmęczony tym targowaniem się.
Mój gość cmoknął z dezaprobatą i powiedział:
– Zmienisz zdanie, gdy tylko odjadę. Poślij wtedy kogoś do mnie.
Wsiadł na konia i rozkazał niewolnikom sposobić się do drogi. Z domu wyszła 
Bethesda, 
odziana w stolę z długimi rękawami. Rozpuszczone włosy opadały jej wspaniałymi 
kaskadami na plecy, a oczy miały rozmarzony wyraz, za co częściowo ponosiłem 
odpowiedzialność. Niewiele brakowało, by zaczęła mruczeć jak kotka.
– Chyba nie odjedziesz bez śniadania, Marku Celiuszu? – zagadnęła. – 
Przygotowałam 
coś specjalnego.
– Wolę ruszać w daleką drogę na czczo. Pozwoliłem sobie zrabować z twojej 
spiżarni 
trochę chleba i owoców na drogę.
Obrócił się z koniem parę razy, podczas gdy jego eskorta wsiadała na swoje 
wierzchowce.
– Zaczekaj – powiedziałem. – Odprowadzę cię do via Cassia.
Kiedy ruszyliśmy, słońce wyjrzało znad góry i rozświetliło całą okolicę, 
rzucając nasze 
cienie daleko w tył. Odezwały się ptaki. Jechaliśmy drogą między winnicą a 
skoszoną łąką. 
Celiusz odetchnął głęboko i rzekł:
– Ach, ta woń wiejskiego poranka! Rozumiem, dlaczego przedkładasz ją nad 
miejskie 
zapachy. Ale miasto nie przestaje istnieć tylko dlatego, że odwracasz się do 
niego plecami. 
Podobnie jak zobowiązania.
– Jesteś uparty, Celiuszu. Nauczyłeś się tego od Cycerona czy od Katyliny?
– Po trochu od obu, jak sądzę. Od Katyliny zaś nauczyłem się czegoś jeszcze: 
zagadki. 
Musisz lubić zagadki, Gordianusie, skoro jesteś tak dobry w ich rozwiązywaniu. 
Chciałbyś ją 
usłyszeć?
Wzruszyłem ramionami.
– Katylina lubi ją zadawać swym przyjaciołom. Usłyszałem ją w noc przysięgi 
krwi. 
„Widzę dwa ciała”, powiedział. „Jedno jest chude i zmarniałe, ale ma wielką 
głowę. Drugie 
jest wielkie i silne, ale w ogóle nie ma głowy”.
Zaśmiał się cicho, a ja poruszyłem się niespokojnie w siodle.
– Jaki jest jej sens? – zapytałem.
Celiusz obrzucił mnie swym spojrzeniem spod ciężkich powiek.
– Przecież to zagadka, Gordianusie. Sam musisz ją rozwiązać. Mam pomysł. Gdy 
będziesz wysyłał do mnie umyślnego, użyj szyfru. Jeśli przyjmiesz u siebie 
Katylinę, jeśli 
twoja odpowiedź będzie „tak”, każ mu powiedzieć mi: „Ciało bez głowy”. Jeżeli 
zaś 
odmówisz, niech posłaniec powie: „Głowa bez ciała”. Ale nie zwlekaj długo. Kiedy 
coś się 
zacznie dziać, wydarzenia potoczą się bardzo szybko.
– Zawsze tak bywa z wydarzeniami – mruknąłem, ściągając wodze.
Dojechaliśmy do via Cassia. Celiusz pożegnał mnie uniesioną dłonią, po czym cała 
trójka 
skręciła na brukowany gościniec i ruszyła żwawym kłusem. Przez chwilę patrzyłem 
za ich 
powiewającymi na wietrze płaszczami, po czym zawróciłem do domu, bardziej 
niepewny i 
pełen obaw niż kiedykolwiek.
Po południu tego dnia siedziałem w bibliotece, szkicując fantazyjne projekty 
młyna 
wodnego, kiedy nadszedł Aratus, oznajmiając powrót kucharza i pomocników.
– Dobrze, niech tu przyjdą. Chcę z nimi pomówić. Sam.
Aratus zmrużył oczy i wyszedł. Niedługo potem Kongrio i dwaj pozostali weszli do 
pokoju; odłożyłem tabliczkę i rylec, dając im znak, by zamknęli za sobą drzwi.
– No i jak tam, Kongrio? Jak ci poszło u Klaudiuszów?
– Całkiem dobrze, panie. Jestem pewien, że nie usłyszy pan na nas skarg. Klaudia 
dała mi 
ten list dla ciebie.
Podał mi zwój pergaminu, zamknięty woskową pieczęcią z odciśniętym jej sygnetem. 
Pieczęć, jak spostrzegłem, była skrótem jej imienia i przedstawiała splecione 
litery K i A. 
Było oczywiste, że to jej własny znak, nie odziedziczony po ojcu ani przejęty po 
mężu, ale 
wymyślony przez nią samą. Nie było to zwyczajne u rzymskiej matrony, ale Klaudia 
była 
nadzwyczaj niezależną kobietą. Złamałem pieczęć i zacząłem czytać.
Do Gordianusa
Moje pozdrowienia, sąsiedzie, i wyrazy wdzięczności za wypożyczenie twych 
niewolników. Sprawili się nadzwyczajnie, a zwłaszcza twój szef kuchni, Kongrio, 
który nie 
stracił nic ze swego kunsztu od czasu, gdy służył memu kuzynowi Lucjuszowi. 
Winna ci 
jestem podwójną wdzięczność, mój własny kucharz bowiem zachorował w trakcie 
przygotowań i wówczas Kongrio okazał się nie tylko pomocny, ale wręcz absolutnie 
niezastąpiony. Byłabym w wielkim kłopocie, gdyby nie on. Będę o tym pamiętać, 
obliczając, jak wielką przysługę jestem ci winna.
Z innej beczki: chciałabym, abyś wiedział, że zrobiłam, co mogłam, by szepnąć za 
tobą dobre słowo na radzie familijnej. My, Klaudiusze, jesteśmy upartą gromadą i 
nie mogę 
powiedzieć, bym kogokolwiek natychmiast przekonała, ale myślę, że to dobry 
początek. 
Zrobiłam, co mogłam, powtarzam.
Raz jeszcze dziękuję za twą szczodrą pożyczkę. Uważaj ten list za kwit dłużny i 
nie 
wahaj się któregoś dnia wezwać mnie do spłaty.
Twoja wdzięczna sąsiadka
Klaudia
Zwinąłem list z powrotem i przewiązałem wstążką, po czym zobaczyłem, że Kongrio 
obserwuje mnie z przekrzywioną głową i niemym pytaniem na twarzy.
– Jest pod wrażeniem twojej sztuki – powiedziałem, na co kucharz wyprostował się 
i z 
westchnieniem ulgi wypuścił wstrzymywany oddech, uśmiechając się z zadowoleniem.
– To dobra pani – stwierdził. – Wymagająca, ale potrafi docenić czyjeś 
umiejętności.
– Czy wypełniliście moje rozkazy co do dyskrecji?
– Byliśmy dyskretni, panie. Żałuję, że nie mogę tego powiedzieć o niewolnikach 
innych 
panów.
– Co masz na myśli?
– Goście przywiedli z sobą własnych niewolników, a dla służby naturalnym 
miejscem 
spotkań jest kuchnia. Starałem się ich wyrzucać, kiedy robiło się zbyt tłoczno, 
ale i tak 
zawsze był tam cały tłum, a orgia plotek w ogóle się nie kończyła. Ja oczywiście 
nie brałem w 
niej udziału, ale ponad brzękiem garnków i patelni miałem uszy otwarte, tak jak 
nakazałeś, 
panie.
– I co ci w nie wpadło?
– Większość wcale nie była ciekawa. Kto zyskał, kto stracił łaskę u pana, 
wyssane z palca 
historie miłosnych przygód w podróżach do Rzymu, obsceniczne relacje z 
nielegalnych 
związków robotników rolnych z dziewkami służebnymi za tłocznią wina, wulgarne 
komentarze o czyjejś anatomii... ot, zwykłe brudne plotki, jakich można było 
oczekiwać, a 
którymi nigdy bym nie zbrukał ucha mojego pana.
– Czy w ogóle usłyszałeś coś interesującego?
– Być może. Było kilka nieprzyjemnych uwag pod moim adresem. Niewolnicy często 
przywdziewają barwy swoich panów, jak bez wątpienia zauważyłeś. Wielu z nich, 
wiedząc, 
że wcześniej długo i wiernie służyłem panu Lucjuszowi, zaczepiało mnie, użalając 
się nad 
moim losem, jak to nazywali, smutnym upadkiem z tego powodu, że muszę teraz 
służyć 
nowemu panu... wybacz mi, panie, powtarzam tylko wiernie ich słowa... o tyle 
niżej 
stojącemu od poprzedniego. Odpowiadałem na to kamiennym milczeniem, co ich tylko 
bawiło. Sami nie mogli czegoś podobnego wymyślić, małpowali tylko swoich panów.
– Rozumiem. Czy z ust samych Klaudiuszów słyszałeś coś równie bezpośredniego?
– Nie, panie. Jak się okazało, byłem prawie przykuty do kuchni, ledwo mogłem 
zaczerpnąć tchu. Kucharz Klaudii zachorował i...
– Tak też pisze mi w liście.
– Jak możesz sobie wyobrazić, panie, byłem cały czas bardzo zajęty. Prawie nie 
widziałem nikogo z gości, tylko hordy ich niewolników najeżdżające na moją... to 
jest, 
Klaudii kuchnię.
– A wy dwaj? – spytałem, zwracając się do jego pomocników. Wyprostowali się, 
nerwowo spoglądając po sobie. – No, więc?
– Przez większość czasu pomagaliśmy Kongrionowi w kuchni – odpowiedział jeden z 
nich. – Było, jak mówi. Jakieś rubaszne żarty ze strony przybyłych niewolników, 
obelgi 
względem naszego nowego pana... to jest, ciebie, panie. Ale nie przebywaliśmy 
tylko w 
kuchni. Kazano nam także podawać do stołu podczas narady i późniejszej uczty. 
Imię pana 
było wymieniane...
– Tak?
Byli bardzo zmieszani. Jeden z nich miał raczej brzydką cerę; policzki jego 
usiane były 
krostami. Zdziwiło mnie, że Klaudia wybrała go do usługiwania przy stole, 
większość 
Rzymian bowiem woli patrzeć na coś przyjemnego podczas jedzenia. Przypisałem to 
jej 
ekscentryczności. Klaudia zawsze wszystko robiła po swojemu.
– Ty! – wskazałem na pryszczatego. – Mów. Nic, co powiesz, mnie nie zaskoczy.
– Nie lubią cię, panie.
– Tyle to ja wiem. Chcę się dowiedzieć, czy zamierzają coś w tej mierze zrobić.
– Noo... nie mówiono właściwie o niczym konkretnym. Głównie wyzwiska...
– Na przykład?
Skrzywił się, jakbym pomachał mu przed nosem czymś śmierdzącym i kazał 
posmakować.
– Głupi młody wypierdek z miasta... – wykrztusił wreszcie, kuląc się ze strachu.
– Kto to powiedział?
– Chyba Publiusz Klaudiusz, ten stary pan, co mieszka za strumieniem. Właściwie 
to on 
wypowiedział coś w rodzaju zamiaru. Powiedział, że... że powinno się powiesić 
cię, panie, 
głową na dół w strumieniu i kazać łapać ryby zębami. – Znów się skulił.
– To całkiem nieszkodliwe – powiedziałem. – Czy coś jeszcze?
Jego towarzysz zagryzł wargę, potem nieśmiało uniósł rękę, prosząc o pozwolenie 
mówienia.
– Głupie zero bez przodków, którego trzeba by wsadzić do klatki i odesłać do 
Rzymu. 
Tak powiedział Maniusz zza muru północnego.
– Rozumiem. Wciąż nic ponad zwykłe inwektywy.
Pryszczaty chrząknął.
– Tak? – ponagliłem go.
– Najmłodszy z nich, którego zwą Gnejuszem...
Klaudiusz, którego skalista ziemia nie nadaje się do uprawy i który według 
wszelkich 
oczekiwań powinien był odziedziczyć gospodarstwo, pomyślałem.
– Powiedział, że rodzina powinna wynająć jakichś zabójców z miasta, by zjawili 
się 
którejś ciemnej nocy i rozlali nieco krwi na ziemię.
To już coś konkretniejszego, pomyślałem, choć wciąż mogło to być tylko próżne 
gadanie.
– Czy nie rozwinął tego tematu?
– Nie, tylko tyle. Pamiętam dokładnie, „rozlać nieco krwi na ziemię”.
– I mówił to tam, gdzie mogłeś słyszeć?
– Myślę, panie, że nie wiedział, z którego domu pochodzę. Chyba nikt poza 
Klaudią tego 
nie wiedział. Prawie nas nie zauważali, a poza tym pito dużo wina i Gnejusz też 
już swoje 
wypił.
– Ale powinieneś też wiedzieć, panie, że pani Klaudia przemawiała w twojej 
obronie. 
Odpowiadała na każdą obelgę i mówiła pozostałym, że nie ma sensu podtrzymywać 
tej złości, 
bo wszystko zostało ustalone w sądzie.
– I co na to jej kuzyni?
– Nie podobało się im to, ale ona ich zmusiła do milczenia. Ona potrafi być...
– Szorstka – dokończył za niego Kongrio. – I nie można zapominać, że to u niej w 
domu 
odbywało się to zebranie. Ona jest bezsprzecznie panią na swoim, nawet wobec 
swych 
krewnych.
Uśmiechnąłem się, kiwając głową.
– Kobieta, z którą trzeba się liczyć – powiedziałem. – I która wymusza posłuch. 
Czy jej 
niewolnicy czują przed nią respekt?
– Oczywiście – rzekł kucharz. – Chociaż...
– Cóż takiego?
– Nie jestem pewien, czy ją lubią, jak niektórzy niewolnicy swych panów. Sam się 
przekonałem, jaka potrafi być wymagająca. Nic nie może się zmarnować! Każda 
część 
każdego zwierzęcia musi być do końca wykorzystana, każde ziarno podniesione z 
podłogi. 
Niektórzy ze starszych sług się skarżą, że zgarbione plecy zawdzięczają nie 
podeszłemu 
wiekowi, ale jej właśnie.
– Już tylko to, że ma ona niewolników dość starych, by mogli mieć zgarbione 
plecy, 
świadczy o jej sercu – zwróciłem mu uwagę, myśląc o wszystkich tych 
gospodarstwach w 
Italii, gdzie niewolników traktuje się gorzej od zwierząt pociągowych.
Skóra niewolnika, w przeciwieństwie do krowiej, nie przedstawia żadnej wartości 
po jego 
śmierci, dlatego wielu panów nie widzi nic złego w naznaczaniu jej bliznami. 
Ciało 
niewolnika, odwrotnie niż zwierzęce, nie nadaje się do jedzenia, a zatem nie ma 
po co karmić 
go za życia lepiej niż absolutnie potrzeba. W posiadłości starego, mądrego 
Katona z 
pewnością nie było siwych, zgarbionych niewolników; pisał on, że trzeba usuwać 
słabych i 
chorych oraz zaprzestać karmienia, gdy robią się za starzy, by mieć pełny udział 
w pracy.
Skończywszy z niewolnikami, odprawiłem ich, ale kiedy Kongrio przechodził przez 
próg 
(zauważyłem, że musi obrócić się w drzwiach bokiem, aby przecisnąć przez nie swą 
masywną 
postać), zawołałem go z powrotem.
– Słucham, panie?
– Ród Klaudiuszów zebrał się głównie w związku z nadchodzącymi wyborami, tak?
– Tak myślę, panie, choć nie wątpię, że omawiali również sprawy bardziej 
bezpośrednio 
dotyczące rodu.
– Jak na przykład niepożądany sąsiad i co z nim zrobić – przytaknąłem mu, 
kiwając 
ponuro głową. – Czy wpadło ci w ucho cokolwiek na temat, jak będą głosować? To 
znaczy, w 
wyborach na konsula.
– Och, w tej sprawie byli jednomyślni. Poprą Silanusa, mimo że chyba nie darzą 
go 
zbytnim szacunkiem. „Ktokolwiek, byle nie Katylina”, ciągle to się słyszało. 
Nawet 
niewolnicy to podchwycili.
– Ach, tak. Ktokolwiek, byle nie Katylina. Możesz już odejść, Kongrionie. 
Bethesda chce 
ci wydać polecenia w związku z dzisiejszą kolacją.
Po jego odejściu długo siedziałem bez ruchu, ze złożonymi dłońmi, zapatrzony w 
pustą 
ścianę i zatopiony w myślach.
ROZDZIAŁ VI
Przez następne kilka dni w ogóle nie myślałem o polityce, Rzymie i wielkim 
świecie poza 
granicami mego gospodarstwa. Udało mi się nawet wyrzucić ze świadomości 
kłótliwych 
Klaudiuszów. Z miasta nie przybył żaden posłaniec, a zza strumienia nie miotano 
już obelg. 
Ludzie z miasta zajęci byli kampanią wyborczą, a moi sąsiedzi bez wątpienia 
zbiorem siana, 
jak i ja sam. Dnie były jasne i ciepłe, niewolnicy wydawali się zadowoleni, 
zwierzęta 
drzemały po zagrodach. Nawet Meto i Diana najwyraźniej zawarli pokój, 
przynajmniej na 
razie; Bethesda, w której wiosna obudziła matczyną naturę, zabrała ich na 
wzgórze, by 
nazbierać polnych kwiatów. Ja w wolnych chwilach zabawiałem się projektowaniem 
wymarzonego młyna Lucjusza Klaudiusza.
Noce również były ciepłe i przyjemne. Kładłem się wcześnie; kochaliśmy się z 
Bethesdą 
trzy dni pod rząd. Przypadkowe wizyty przystojnych młodzieńców, jak Marek 
Celiusz, często 
zdawały się wywierać na nią taki stymulujący wpływ, ale nie dopytywałem się o to 
ani nie 
miałem nic przeciwko temu. Sypiałem nadzwyczaj dobrze. Wydawało mi się, że na 
mój 
skrawek ziemi w Etrurii zstąpił jakiś niebiański spokój, choćby w świecie poza 
nim kłębiło 
się nie wiedzieć jakie zło. Tak to bogowie czasem mamią nas ciszą przed 
nadchodzącą burzą.
Złe wieści zaczęły napływać w połowie miesiąca, w idy czerwcowe. Wcześnie rano 
do 
biblioteki przybiegł niewolnik z wiadomością, że Aratus chce się ze mną zobaczyć 
na polu. Z 
niepewnego zachowania chłopca domyśliłem się, że szykuje się jakiś kłopot. 
Poszedłem za 
nim na północny skraj gospodarstwa, nieopodal muru granicznego dzielącego je od 
ziemi 
Maniusza Klaudiusza. Ponieważ ten kawałek łąki był najbardziej oddalony od domu 
i stodół, 
skoszono tu trawę na końcu. Ścięte źdźbła były już suche, ale do tej pory 
związano ledwie 
kilka bel. Niewolnicy stali bezczynnie, oczekując mojego nadejścia. Aratus 
wystąpił naprzód 
i powiedział:
– Prosiłem, byś przyszedł, panie, i sam to zobaczył, żeby nie było później 
nieporozumień.
– Co mam zobaczyć?
Wskazał na leżącą przy nas belę siana. Szczęki miał zaciśnięte, a kącik ust 
drgał mu w 
nerwowym tiku.
– Nie widzę nic złego – rzekłem. – Poza tym, że ta bela została rozcięta, a 
ludzie stoją i 
gapią się na nią, zamiast wiązać następne.
– Zechciej się przyjrzeć z bliska, panie – odparł Aratus, pochylając się nad 
sianem i dając 
znak, że powinienem zrobić to samo.
Przykucnąłem i popatrzyłem na suchą trawę. Mój wzrok nie jest już tak dobry, gdy 
patrzę 
z bliska; z początku nie zauważyłem szarego nalotu, który tu i ówdzie plamił 
źdźbła. Kiedy 
wreszcie go spostrzegłem, przekonałem się, że szare plamy są wszędzie, w całej 
beli.
– Co to jest, Aratusie?
– To rdza, panie, zwana siennym popiołem. Pojawia się co siedem lat, w każdym 
razie tak 
zaobserwowałem. Nigdy się nie ujawnia przed skoszeniem trawy, a czasem znacznie 
później, 
kiedy zimą rozcina się belę, a w środku siano jest czarne i przegniłe.
– Cóż więc to oznacza?
– Z powodu tej rdzy siano jest niejadalne. Zwierzęta go nie ruszą, a gdyby 
zjadły, 
rozchorują się.
– Jak duże są szkody?
– Przynajmniej na tym polu cała trawa jest nie do użytku.
– Nawet jeśli na źdźbłach nie widać rdzy? – Rozejrzałem się dookoła, ale na 
leżącym 
luźno sianie nie widziałem nalotu.
– Ona się pojawi za dzień lub dwa. To dlatego często nie wiemy o niej aż do 
zimy. Siano 
jest już związane w bele, kiedy to się zaczyna, i psuje się od środka.
– Zdradliwy to wróg, co czai się wewnątrz – skonstatowałem. – A co z innymi 
łąkami? 
Co z już zebranym sianem w stodołach?
Aratus sposępniał jeszcze bardziej.
– Posłałem jednego z niewolników, by rozciął którąś z najwcześniej związanych 
bel, z tej 
łąki pod domem. – Podał mi źdźbło siana pokryte takim samym szarym, proszkowatym 
nalotem.
Zgrzytnąłem zębami.
– Innymi słowy, Aratusie, mówisz mi, że całe siano jest zepsute. Cały zbiór, 
który miał 
nam wystarczyć do wiosny! I przypuszczam, że to nie ma nic wspólnego z faktem, 
że 
czekałeś tak długo z rozpoczęciem kośby?
– Te dwie sprawy nie mają związku, panie...
– Więc gdyby trawę ścięto wcześniej, jak chciałem, ta rdza i tak by się wkradła?
– Rdza już tam była przed koszeniem, panie, niewidzialna. Czas kośby i 
pojawienie się 
popiołu to dwie różne...
– Nie jestem pewien, czy ci wierzyć, Aratusie.
Nie odpowiedział, tylko mocniej zacisnął szczękę i zapatrzył się gdzieś w dal.
– Czy da się część siana uratować? – spytałem.
– Możliwe. Możemy spróbować oddzielić zdrowe siano, a chore spalić, ale rdza 
może 
atakować dalej, choćbyśmy nie wiem co robili.
– Rób więc, co możesz. Zostawiam to tobie, Aratusie, skoro znasz się na tym, jak 
się 
zdaje. Zostawiam to tobie!
Odwróciłem się i zostawiłem go między sterczącymi jak słupy niewolnikami. 
Szedłem po 
skoszonej łące, usiłując nie liczyć straty czasu i pracy, które dały mi tylko 
kupę siana 
przydatnego jedynie na podpałkę.
Tego popołudnia w powietrze wzniosły się kolumny dymu. Aratus rozpalił ogniska 
na 
polach i niszczył zarażone zbiory. Poszedłem tam sam, by się upewnić, że pali 
tylko siano 
widocznie pokryte rdzą, i znalazłem w ogniu bele nawet nie rozcięte. Kiedy 
wskazałem je 
zarządcy, przeprosił za pomyłkę, ale dodał, że oddzielenie na razie zdrowego 
siana jest tylko 
chwilowym rozwiązaniem. Nie podobało mi się takie wyjaśnienie. Miałem tylko jego 
słowo i 
osąd, że zdrowo wyglądające siano też jest zarażone. A jeśli się mylił albo 
wręcz mnie 
okłamywał? Ładnie bym wyglądał, pozwoliwszy sobie wmówić konieczność zniszczenia 
całego zbioru niewolnikowi, do którego zaczynałem tracić resztki zaufania.
Dymy snuły się nad polami jeszcze i nazajutrz rano. Aratus wybrał jeszcze więcej 
bel z 
popiołem i kontynuował dzieło zniszczenia. Nie zdziwiłem się, gdy przybył 
posłaniec od 
Klaudii. Wprowadzono go do biblioteki; zobaczyłem, że niesie kosz świeżych fig.
– To dar od mojej pani – wyjaśnił. – Jest dumna z tegorocznych fig i pragnie się 
nimi z 
tobą podzielić.
Uśmiechnął się, ale widziałem, że kątem oka patrzy na widoczne za oknem słupy 
dymu.
– Przekaż jej zatem moje podziękowania – odpowiedziałem i zawołałem, by 
sprowadzono kucharza.
Kongrio przybył po chwili, wyraźnie zdziwiony tak wczesnym wezwaniem. Obrzucił 
posłańca dziwnym spojrzeniem, po którym zorientowałem się, że coś musiało między 
nimi 
zajść u Klaudii. Niewolnicy wiecznie drą z sobą koty.
– Spójrz, Kongrionie, jakie piękne figi przysłała nam sąsiadka – powiedziałem. – 
Jak 
myślisz, czym moglibyśmy się jej odwdzięczyć?
Kucharz nie bardzo wiedział, co odpowiedzieć, ale w końcu zaproponował koszyk 
jajek.
– Kury niosą się ostatnio wyjątkowo dobrze – zapewnił mnie. – Żółtka są jak 
masło, a 
białka ubijają się na krem. Świeże jajka to zawsze skarb, panie.
– Dobrze więc. Weź tego człowieka do kuchni i zaopatrz go dobrze. – Do 
niewolnika 
Klaudii zaś rzekłem: – W razie gdyby twoja pani pytała, te kłęby dymu widoczne 
nad 
wzgórzem pochodzą z ognisk, w których palimy zarażone rdzą siano. Mój zarządca 
nazywa ją 
popiołem siennym. Twoja pani może to powiedzieć swoim kuzynom, bo wątpię, by oni 
sami 
przysłali do mnie gońców z pytaniem.
Kiwnął głową i wyszedł za Kongrionem. Napełnienie koszyka jajkami nie powinno 
potrwać długo, ale dopiero w godzinę później, kiedy przechadzałem się koło domu, 
spostrzegłem go wychodzącego z kuchni. Szeptał coś do Kongriona przez ramię, a 
kiedy się 
odwrócił, zobaczyłem powód jego opóźnienia: ślady kremu wokół ust, które zaraz 
otarł 
wierzchem dłoni. Któż może się oprzeć pokusie skosztowania delicji mojego 
kucharza? 
Niewolnik dostrzegł mnie i omal nie podskoczył przyłapany, lecz po chwili 
odzyskał 
kontenans i ruszył w drogę do domu z przewrotnym uśmiechem na ustach.
Następnego dnia otrzymałem kolejny dowód niekompetencji Aratusa. Pod wieczór, 
kiedy 
uciekłem na wzgórze, by w samotności złościć się i martwić utratą siana, 
zobaczyłem w 
oddali wóz zaprzężony w dwa konie, skręcający z via Cassia ku domostwu. Ciężko 
załadowany pojazd powlókł się piaszczystą drogą, wzbijając za sobą chmurę pyłu, 
i w końcu 
stanął przed domem w pobliżu kuchni. Kongrio wyszedł na podwórze i zajął się 
nadzorowaniem rozładunku. Gdzie był Aratus? Takie sprawy należą do niego. 
Wróciłem na 
dół i podszedłem do zasapanego kucharza, pomagającego swym podkuchennym 
wyładowywać worki prosa i drewniane skrzynie wypełnione glinianymi naczyniami. 
Ochłodziło się trochę, ale Kongrio był zlany potem.
– Powinieneś być na swoim miejscu, w kuchni, Kongrionie – powiedziałem. – To 
zajęcie 
dla Aratusa.
Grubas wzruszył ramionami.
– Chciałbym, żeby tak było, panie. – Lekko się jąkał i widać było, że jest 
równie 
zdenerwowany jak ja. – Wiele razy prosiłem Aratusa, by zamówił dla mnie pewne 
rzeczy z 
Rzymu... Takich garnków po prostu nie ma gdzie dostać poza Kurne... Obiecywał i 
zwodził 
mnie, aż w końcu sam musiałem je zamówić. Było na to dość srebra w rachunku 
kuchennym. 
Proszę, panie, nie gniewaj się na mnie. Pomyślałem więc, że najlepiej będzie, 
jak sam się tym 
zajmę i uniknę sprzeczki z zarządcą w twojej obecności.
– Mimo to rozładunkiem winien zająć się właśnie on. Popatrz na siebie. Jesteś 
tak 
czerwony jak twoje nowe garnki i pocisz się jak koń po wyścigu. Doprawdy, 
Kongrionie, taki 
wysiłek to dla ciebie za dużo. Powinieneś wrócić do kuchni.
– I pozwolić, by Aratus złośliwie upuścił skrzynię i potłukł naczynia? Proszę, 
panie, sam 
wolę dopilnować wszystkiego. A pot jest tylko ceną, jaką płacę za obnoszenie się 
z 
brzuszyskiem. Czuję się doskonale.
Pomyślałem chwilę i zgodziłem się, skinąwszy głową.
– Dzięki, panie – powiedział z ulgą. – Tak będzie najlepiej. Nie miałbym 
spokoju, gdyby 
wmieszać w to Aratusa. I tak wystarczająco zalazł mi za skórę.
– I mi też – mruknąłem pod nosem.
Była cisza, a potem nadeszła burza, tak w każdym razie myślałem, wierząc, że 
katastrofa 
z sianem to już wystarczające nieszczęście jak na jeden sezon. Następnego ranka 
wstałem 
wcześnie i w dobrym, pomimo kłopotów, nastroju. Wziąłem z sobą pajdę chleba i 
tabliczkę 
woskową i udałem się na miejsce przyszłej budowy młyna. Przez chwilę kreśliłem 
linie 
projektu, ale wraz z rosnącą temperaturą stawałem się coraz senniejszy. 
Wyciągnąłem się na 
trawiastym brzegu i zamknąłem oczy. Woda pluskała i szemrała na kamieniach, w 
górze 
ćwierkały ptaki, słoneczne plamki tańczyły mi na powiekach w rytm poruszanych 
lekkim 
powiewem liści; igraszki ciepłego światła i chłodnego cienia pieściły mi otwarte 
dłonie 
wyciągnięte za głową. Mimo kłopotów związanych z prowadzeniem gospodarstwa, mimo 
złej 
woli sąsiadów życie wydawało mi się piękne. Na cóż mogłem narzekać? Inni wiedli 
znacznie 
gorszy żywot ode mnie i niczego nie osiągnęli. Jeszcze inni osiągnęli o wiele 
więcej niż ja, 
ale jakich środków musieli się imać i jakie przekraczać granice w tym celu? 
Jestem uczciwym 
człowiekiem i żyję w zgodzie z bogami, powiedziałem sobie, a także w zgodzie z 
bliźnimi o 
tyle, o ile to możliwe w takich czasach jak obecne.
Przedpołudniowe ciepło było rozkoszne. Czułem się głęboko zrelaksowany, jak 
gdyby 
moje ciało od środka promieniało zadowoleniem. Przyszła mi na myśl Bethesda. 
Trzy noce 
pod rząd! Nie odczuwaliśmy takiego apetytu na siebie już od lat. Może to kolejna 
korzyść z 
wiejskiego życia? W nowym otoczeniu nie czyhały na mnie inne pokusy. W 
gospodarstwie 
nie było nawet ani jednej młodej i ładnej niewolnicy – Bethesda cichaczem tego 
dopilnowała 
– a i w sąsiedztwie nie znalazłbym podobnych ciekawostek. Zastanowiłem się przez 
chwilę, 
jakiego rodzaju życie erotyczne wiedzie Klaudia, ale zabiłem tę myśl w zarodku. 
Cóż mnie to 
mogło obchodzić? Ach, Bethesda... Przypomniałem sobie pewien szczególny moment i 
uśmiechnąłem się do wspomnienia. Co tak na nas wpłynęło? Ach, tak, wizyta Marka 
Celiusza 
z modną bródką i eleganckim sposobem wysławiania się. Zacząłem w myśli studiować 
jego 
twarz i stwierdziłem, że nie jest mi niemiła. Był w końcu całkiem przystojny, 
choć w rysach 
przebijała pewna chytrość. Zbyt duża, jak na tak młodego człowieka. Katylina był 
znany z 
tego, że lubi się otaczać przystojniakami. Umysł o lubieżnych skłonnościach 
łatwo mógł 
sobie wyobrazić sposób, w jaki Marek Celiusz zaskarbił sobie jego łaski i 
zaufanie. Co się 
stanie, gdy naprawdę pozwolę Katylinie odwiedzać mój dom, jak sobie tego życzył 
mój 
młody gość? Jak to wpłynie na Bethesdę? Katylina był już dobrze po 
czterdziestce, niewiele 
młodszy ode mnie, ale słynął z młodzieńczego wigoru; żadna zaś spośród tylu 
miotanych nań 
obelg nie zarzucała mu brzydoty. Na swój sposób był równie przystojny jak Marek 
Celiusz, w 
każdym razie kiedyś, od dawna bowiem już nie widziałem go z bliska. Uroda jest 
urodą, 
niezależnie od płci. Zawsze jest przyjemna dla oka...
Moje myśli potoczyły się dalej tymi torami i z wolna podryfowałem w wyobraźni ku 
światu czysto cielesnych przyjemności, jak mi się to często zdarza przed 
zaśnięciem. Słowa i 
obrazy przelatywały mi przez mózg niczym woda między palcami, a ja leżałem w 
trawie, 
zadowolony jak zwierz rozgrzany słońcem.
I wtedy usłyszałem wołanie córeczki.
Usiadłem gwałtownie, ponieważ w jej głosie nie było zwykłej radości, brzmiała w 
nim 
nagląca nuta. Po chwili zawołała znowu, tym razem gdzieś blisko; ukazała się na 
wysokim 
brzegu, biegnąc do mnie i ślizgając się na trawie. Zamrugałem i potrząsnąłem 
głową, jeszcze 
nie całkiem przytomny.
– Co się stało, Diano?
Przysiadła przy mnie, łapiąc oddech.
– Tato, musisz tam iść!
– O co chodzi? Coś złego?
– Człowiek, tato!
– Człowiek? Gdzie?
– Jest w stajni.
– Och, tylko nie jeszcze jeden gość! – jęknąłem.
– Nie, to nie gość – powiedziała, marszcząc czoło w intensywnym zamyśleniu.
Później zastanawiałem się, jak mogła zachować taki spokój i powagę. Dlaczego 
przybiegła wprost do mnie, a nie do matki? I jak mogła się powstrzymać od krzyku 
na ten 
widok? Musiała się w niej odezwać moja krew, uznałem. Krew wiecznie ciekawego, 
wiecznie 
rozważającego i beznamiętnego Poszukiwacza.
– Kimże więc jest ten człowiek?
– Nie wiem, tatusiu.
– Obcy?
Wzruszyła teatralnie ramionkami i rozłożyła ręce.
– Nie jestem pewna.
– Jak to? Albo go znasz, albo nie, innej możliwości nie ma!
– Ale, tatusiu, nie mogę powiedzieć, czy go znam, czy nie!
– A to dlaczego?
– Bo on wcale nie ma głowy!
ROZDZIAŁ VII
Zwłoki leżały na plecach w pustym końskim boksie. Jak się tam znalazły – 
rzucone, 
przywleczone czy przyturlane – nie można było stwierdzić, ponieważ słoma wokół 
nich 
celowo została zmierzwiona i przyklepana. Po źdźbłach na ciele zorientowałem się 
jedynie, 
że dokonano tego już po jego przyniesieniu na miejsce. Nie widać było natomiast 
żadnych 
śladów, odcisków stóp ani innych oznak mogących świadczyć o tym, w jaki sposób 
je tam 
przeniesiono. Zupełnie jakby wyrosło w stajni niczym grzyb. Tak, jak Diana 
mówiła, zwłoki 
nie miały głowy, ale cała reszta była na miejscu, włącznie z genitaliami; mogłem 
to 
stwierdzić na pierwszy rzut oka, ponieważ martwy człowiek nie miał na sobie ani 
skrawka 
odzieży.
Spojrzałem na Dianę, która patrzyła na trupa z lekko otwartymi ustami. Chyba 
mogła już 
wcześniej widzieć ludzkie zwłoki, być może na jakimś pogrzebie w Rzymie, ale na 
pewno nie 
z uciętą głową. Położyłem jej delikatnie rękę na głowie i obróciłem buzią do 
siebie. 
Przykucnąłem przed nią i trzymałem za ramiona. Drżała leciutko pod mym dotykiem.
– Jak to się stało, że go tu znalazłaś, Diano? – zapytałem spokojnym tonem.
– Chowałam się Metonowi, ale on nie chciał się ze mną bawić. No, to zabrałam mu 
jego 
głupiego żołnierza i przyszłam tu, żeby go schować.
– Żołnierza?
Odwróciła się i pobiegła w kąt boksu. Sięgnęła po coś pod słomę, zerkając 
niespokojnie 
na ciało, po czym śmignęła z powrotem ku mnie. Na wyciągniętej dłoni pokazała mi 
małą 
brązową figurkę kartagińskiego wojownika z napiętym łukiem. Poznałem ją; 
pochodziła z gry 
planszowej „Słonie i łucznicy”. Po wyborze na konsula Cycero rozdawał specjalnie 
odlane 
zestawy tuzinom gości na jednym z wydawanych przez siebie okolicznościowych 
przyjęć. 
Oddałem swoją grę Metonowi, który traktował ją jak skarb.
– Mogłam mu zabrać słonia, ale wiedziałam, że to by go jeszcze bardziej 
rozgniewało – 
wyjaśniła, jakby ta różnica była ważnym argumentem w jej obronie.
Wziąłem od niej figurkę i nerwowo obracałem ją w palcach.
– Przyszłaś więc do stajni sama, Diano?
– Tak, tatusiu.
– I nie było tu nikogo innego?
– Nie, tatusiu.
Stajenni, jak sobie przypomniałem, zostali dziś zabrani przez Aratusa do pomocy 
przy 
naprawie uszkodzonego muru granicznego. Zarządca specjalnie mnie o to prosił 
poprzedniego 
wieczoru. Nakarmili i napoili konie o świcie, a potem poszli do pracy, zanim 
dzień zrobił się 
zbyt gorący. Gdyby widzieli zwłoki, z pewnością by mnie powiadomili. Pojawiły 
się zatem 
później... ale to się wydawało niemożliwe. Kto mógłby przemycić je do stajni w 
biały dzień 
nie zauważony? Być może po prostu je przeoczyli – leżały nisko w pustym boksie, 
lekko 
przysypane słomą...
Ale za daleko wybiegałem myślami naprzód. Nie wiedziałem nawet, kim ten człowiek 
był ani jak zginął.
– Komu jeszcze o tym powiedziałaś, córeczko?
– Pobiegłam prosto do ciebie, tato.
– Dobrze zrobiłaś. Chodźmy stąd, kochanie.
– Czy nie powinniśmy go okryć? – spytała, oglądając się za siebie.
W tej chwili do stajni wpadł Meto.
– Tu jesteś! – krzyknął. – Gdzie go schowałaś, ty mała harpio*?!
Diana nagle wybuchnęła płaczem i schowała twarz w dłoniach. Przykucnąłem przy 
niej i 
objąłem ramieniem. Meto zmieszał się, a ja podałem mu brązowego łucznika.
– Ona go zabrała – wyjaśniał, jąkając się nieco. – Ja nie zacząłem. To, że mam 
coś 
lepszego do robienia, niż bawić się z nią cały ranek w chowanego, nie upoważnia 
jej do 
zabierania moich rzeczy!
– Diano – powiedziałem miękko, przytulając ją do siebie. – Mam dla ciebie 
zadanie. Jest 
proste, ale ważne. Chcę, byś poszła do domu i powiedziała mamie, żeby tu 
przyszła. Nie mów 
ani słowem, o co chodzi, zwłaszcza jeśli w pobliżu będą niewolnicy. Powiedz 
tylko, że ją 
proszę, by do mnie przyszła. Sama, bez nikogo. Możesz to dla mnie zrobić?
Płacz urwał się tak nagle, jak się pojawił.
– Mogę.
– Dobrze. No, to biegnij. Pospiesz się.
Meto patrzył na mnie skonsternowany.
– Ale przecież ja nic nie zrobiłem! – bronił się. – No dobrze, nazwałem ją 
harpią, ale co 
poradzę, że taka z niej beksa? Zabrała mi pionek z gry, a dobrze wie, że tego 
nie lubię.
– Cicho bądź, Metonie. Stało się coś strasznego.
Westchnął przesadnie głośno, spodziewając się reprymendy, ale spostrzegł wyraz 
mojej 
twarzy i zamilkł, marszcząc brwi.
– Metonie, widziałeś już przedtem umarłych. Teraz zobaczysz jeszcze jednego.
Poprowadziłem go do pustego boksu. Mężczyzna powinien uważać, jakie sobie 
wybiera 
ulubione okrzyki zaskoczenia, gdyż dzieci powtórzą je bez żenady.
– Na jądra Numy! – Meton szepnął chrapliwie.
– Myślę, że to nie nasz starożytny król Numa. Nazywajmy go lepiej Nemo... 
Nikt... choć 
niewątpliwie kimś był. Niech jednak pozostanie Nemo, dopóki nie znajdziemy mu 
lepszego 
imienia.
– Ale co on tutaj robi? Skąd się wziął? Czy to któryś z niewolników?
– Nie z naszych, tego jestem pewien. Popatrz na jego budowę i karnację. Znasz 
naszych 
niewolników równie dobrze jak ja. Czy to ciało mogło należeć do któregokolwiek z 
nich?
Meto zagryzł wargę, a po chwili powiedział:
– Widzę, co masz na myśli. Ten człowiek był wysoki i raczej tęgi w talii, a przy 
tym 
owłosiony.
– Właśnie. Spójrz na jego ręce, widzisz, jakie gęste ma włosy? Z naszych 
niewolników 
jeden Remus ma takie ręce, ale on jest o wiele niższy... i młodszy. Nemo ma 
połowę siwych, 
zwłaszcza na piersi.
– No więc, skąd się wziął? I kto mu to zrobił?
– Pytasz, kto go zabił, czy kto mu odciął głowę?
– To chyba jedno i to samo?
– Niekoniecznie. Nie możemy stwierdzić, czy zginął z powodu odcięcia głowy.
– Tato, myślę, że każdy by zginął, gdybyś mu odciął głowę!
– Czy drwisz sobie z ojca, Metonie, czy tylko jesteś taki tępy? – westchnąłem. – 
Nie 
widzę żadnych ran z przodu, a ty? Możesz mi pomóc go odwrócić na brzuch?
– Oczywiście – odrzekł.
Widziałem, że przełyka mocno, schylając się i ujmując trupa za nogę, gdy ja 
podłożyłem 
ręce pod jego ramię. Wzdrygnął się, gdy dotknął zimnej skóry. Ja zresztą też. Po 
chwili 
wstaliśmy obaj, otrzepując ręce ze słomy.
– I na plecach nie widać ran. A przecież nie tak łatwo zabić człowieka przez 
ścięcie 
głowy – stwierdziłem. – Pomyśl tylko. Musisz znaleźć sposób, by go utrzymać bez 
ruchu. 
Być może najpierw podcięto mu gardło albo uduszono? Trudno będzie to orzec, bo 
jak 
znaleźć sińce na szyi w tej krwawej masie?
Kiedy uklęknąłem, by się lepiej przyjrzeć, Meto odszedł o parę kroków i zakrył 
usta 
dłonią. Był całkiem blady, choć i tak o kilka odcieni ciemniejszy od zwłok, 
które świeciły 
bielą jak rybie podbrzusze.
– Nie zginął dziś rano, tego jestem pewien – powiedziałem.
– Jak możesz to poznać?
– Ciało jest zimne i sztywne, straciło też cały kolor. To trwa jakiś czas. 
Lekarze mówią, 
że płuca są jak miechy kowalskie grzejące krew. Nawet kiedy przestaną pracować, 
ciało 
jeszcze długo pozostaje ciepłe, jak rozżarzony, wolno stygnący węgiel. Popatrz 
też na samą 
ranę. Jest sucha, a krew na niej zakrzepła. Im świeższa rana, tym bardziej się z 
niej sączy. To 
cięcie musi mieć co najmniej dobę, żeby tak zaschnąć. Spójrz, na słomie nie ma 
nawet kropli 
krwi. A z drugiej strony Nemo nie mógł zginąć znacznie wcześniej, bo przecież 
mimo tego 
upału nie czuję jeszcze trupiego odoru. Chodź tu bliżej, Metonie, i przypatrzmy 
się razem 
ranie.
Posłuchał, lecz z wyraźnym ociąganiem.
– Czego jeszcze możemy się w ten sposób dowiedzieć? – spytałem, na co 
odpowiedzią 
było wzruszenie ramionami. – Popatrz, jakie to czyste cięcie. Powiedziałbym, że 
wykonane 
bardzo ostrym i szerokim mieczem, i to jednym ciosem, jak pozbawia się głów 
kurczęta. Nie 
widać śladów jak od rąbania albo piłowania. Ba, dostrzegam nawet odbicie brzegu 
ostrza, tak 
jak na pieczeni widać odciśnięte ząbki noża. Gwałtowny wypływ krwi powinien 
zatrzeć 
wszelkie takie szczegóły, nie sądzisz? Zastanawiam się, czy dekapitacji nie 
dokonano, kiedy 
krew już zastygła w martwych żyłach. W takim razie, jak widzisz, odcięcie głowy 
może nie 
mieć nic wspólnego z przyczyną śmierci. Ale dlaczego, na Hades, ktokolwiek 
miałby 
podrzucać pozbawione głowy zwłoki w mojej stajni?
Poczułem nagły gniew, przypływ furii na takie pogwałcenie mego domu, ale 
przełknąłem 
ślinę i z wysiłkiem stłumiłem wściekłość. Dopóki potrafię zagrać po prostu 
starą, znaną rolę, 
badać zwłoki w poszukiwaniu poszlak i beznamiętnie rozważać sytuację, dopóty 
zachowam 
jasność myślenia. Czułem się wyjątkowo uważny i czujny, a wszystko dookoła stało 
się nagle 
nienaturalnie wyraziste: woń słomy i nawozu, ciepło dnia, wirujące drobiny kurzu 
pochwycone przez słupy słonecznego światła. Czułem też jednak, jakby 
jednocześnie coś we 
mnie zdrętwiało. Cofnąłem się o krok.
– Co jeszcze możemy o nim powiedzieć? – spytałem. – Mówisz, że jest tęgi w 
talii, ale 
wydaje mi się, że poza tym jest raczej chudy: piersi, pośladki, uda... zupełnie 
jak ktoś otyły, 
kto ostatnio nagle tracił na wadze. Nie wygląda zdrowo.
– Papo. Przecież on nie żyje! – Meto przewrócił oczami.
Westchnąłem i poczułem, że brak mi starszego syna, który już by to wszystko 
uchwycił i 
wyprzedził mnie w rozumowaniu. Ale Eko zaczynał życie jako dziecko ulicy i z 
potrzeby 
nauczył się używać sprytu i rozumu, jeszcze zanim go adoptowałem. Meto urodził 
się jako 
niewolnik w willi bogacza i zawsze nagradzany był raczej za wiedzę niż za 
przebiegłość. 
Miałem nadzieję, że wyrośnie na porządnego rolnika, bo Poszukiwaczem nie 
zostanie na 
pewno. Mimo to przycisnąłem go jeszcze:
– A co powiesz o jego miejscu na świecie, Metonie? Niewolnik czy wolny?
Meto obejrzał ciało od stóp do... do szyi, w każdym razie.
– Nie nosi żelaznego pierścienia – powiedział w końcu.
– Istotnie. Ale to nam nic nie mówi. Pierścień łatwo zdjąć wolnemu i równie 
łatwo 
byłoby go nałożyć niewolnikowi. Nemo mógłby być nawet patrycjuszem, którego 
złoty 
pierścień skradziono. Niemniej żelazo zostawia czasem plamę na palcu albo pasek 
nie 
opalonej skóry. Ja nic takiego nie widzę, a ty? – Potrząsnął głową. – Ale i to 
niczego nie 
dowodzi. Z pewnością nie był robotnikiem rolnym i nie należał do jakiegoś 
okrutnego pana... 
na przegubach nie widać otarć po kajdanach, a na ciele nie ma blizn. W sumie 
wygląda na 
zadbanego i nie nawykłego do ciężkiej pracy. Na stopach i dłoniach nie ma 
odcisków, a 
paznokcie ma równo obcięte i opiłowane. Nie spędzał też wiele czasu na 
powietrzu, gdyż jego 
skóry nie naznaczyło słońce. Gdybyśmy tylko mieli jego głowę, moglibyśmy 
powiedzieć o 
nim o wiele więcej...
Za nami dał się słyszeć nagle szelest. Odwróciłem się szybko, ale to tylko Diana 
biegła ku 
nam po słomie. W chwilę potem w drzwiach stajni stanęła Bethesda. Jasne światło 
obramowało jej sylwetkę, podkreślając sterczące na wszystkie strony kosmyki 
włosów i luźny 
kształt długiej stoli, przepasanej pod biustem i w talii. Zatrzymała się na 
chwilę, po czym 
ruszyła naprzód zdecydowanym krokiem kobiety przygotowanej na najgorsze. Kiedy 
ujrzała 
zwłoki, nozdrza jej się rozszerzyły, otworzyła szeroko oczy i zacisnęła wargi, 
aż zbielały. 
Schwyciła za brzeg stoli i tupnęła nogą. Bethesda często zachowuje się władczo i 
szorstko, 
ale rzadko miewam okazję widzieć ją naprawdę wściekłą. Jest to widok, który 
nawet 
najtwardszego z Rzymian obróciłby w drżącą galaretę.
– A widzisz! – krzyknęła. – Nawet tutaj! Mówiłeś, że życie na wsi będzie inne. 
Koniec z 
bandami, koniec z morderstwami, koniec z bezsennym zastanawianiem się po nocy, 
czy moje 
dzieci są bezpieczne. Ha! Wszystko kłamstwa! – Splunęła na zwłoki, zakręciła się 
na pięcie i 
wypadła ze stajni, nie zapominając przy tym unieść stoli, by nie wybrudzić jej 
nawozem.
Meto aż odskoczył z wrażenia, a Diana znów zaczęła płakać. W snopie światła 
wpadającym przez drzwi, kurz wirował jak oszalały po przejściu mojej żony. 
Przeniosłem 
ciężkie spojrzenie na trupa, zacisnąłem pięści i wymamrotałem przekleństwo. Meto 
musiał 
mnie dosłyszeć, gdyż kiedy znów się odwróciłem, był prawie tak samo blady jak 
bezgłowe 
ciało u naszych stóp.
Mówiłem sobie później, że powinienem był przemilczeć odkrycie zwłok przed 
Bethesda. 
Życie byłoby wówczas prostsze. Ale oczywiście takiego wyjścia nie było od 
początku; Diana 
prędzej czy później sama by jej powiedziała. I czemu nie? Po takim wstrząsie 
dziecko 
potrzebuje pewności i pociechy matczynych ramion. Nie mógłbym oczekiwać od niej 
chowania takiego niesamowitego zdarzenia dla siebie.
Wydawało mi się natomiast, że najlepiej będzie, o ile to w ogóle możliwe, 
zapobiec 
poznaniu tajemnicy przez niewolników. Taki incydent pobudziłby ich przesądne 
natury i 
podkopał mój własny autorytet; staliby się – w najlepszym wypadku – krnąbrni, a 
w 
najgorszym – niebezpieczni. Kato w takiej sytuacji pewnie pozbyłby się ich 
wszystkich, 
sprzedając tych, których by mógł, a resztę rozpuszczając przy drogach, by tam 
sczeźli z 
głodu. Mnie takie drastyczne rozwiązania wydawały się zarówno niepraktyczne, jak 
i nader 
okrutne, poza tym niewolnicy mogą wiedzieć coś, o czym ja nie wiem. Jeżeli 
któryś z nich 
mnie zdradził, muszę to wykryć i zidentyfikować winnego. Jeżeli żaden z nich nie 
maczał w 
tym palców, mogli zauważyć coś, nie wiedząc nawet, jakie to ma znaczenie. 
Ostatecznie 
mogę potrzebować ich wiedzy i pomocy. Moje gospodarstwo nawiedziło coś 
strasznego, a ja 
nie wiedziałem ani skąd przyszło, ani do czego może prowadzić.
Musiałem komuś powierzyć sekret i wybrałem Aratusa. Był w końcu moją prawą ręką. 
Przełknąłem swą nieufność, wmawiając sobie, że pewnie od początku nie byłem 
wobec niego 
sprawiedliwy. Poza tym, jeżeli miał jakiś udział w pojawieniu się zwłok Nemo, 
być może 
będę mógł wyczytać to z jego oczu. Kiedy Meto przyprowadził go do stajni, szok 
malujący 
się na jego twarzy wydawał się prawdziwy. Aratus zapewniał, że nic nie wie i nic 
nie widział. 
Przysiągł też, że nie wyjawi niczego niewolnikom. Kazałem mu wziąć kilku ludzi 
spośród 
pracujących przy murze i wykopać dół w zachwaszczonym i odludnym południowo-
zachodnim końcu posiadłości, gdzie strumień przecina masyw wzgórza.
– Ale jaki mam im podać powód tej pracy? – spytał.
– Wymyśl coś. Albo nic nie mów. W końcu masz nad nimi władzę, nie? Sam sobie 
radź z 
niewolnikami. Ale żaden z nich nie ma się o tym dowiedzieć, rozumiesz? A jeśli 
stwierdzisz, 
że któryś może coś wiedzieć, natychmiast mi o tym zamelduj!
Po południu, kiedy wykop był gotowy, kazałem Aratusowi wysłać wszystkich 
niewolników do jakiejś pracy na przeciwległym końcu mojej ziemi, a my we trzech 
zawinęliśmy zwłoki w płachtę płótna, załadowaliśmy na wóz i pchaliśmy go przez 
kamieniste 
pole do miejsca, które miało stać się grobem Nemo. Zasypanie ciała wilgotną 
ziemią, a potem 
zamaskowanie świeżego wykopu rozrzuconymi kamieniami i wyrwanymi z korzeniami 
jeżynami nie zajęło nam wiele czasu. Wydawało mi się niewłaściwe pochowanie 
nawet 
nagich, anonimowych zwłok bez głowy bez jakiegoś znaku, bez prawidłowego 
przebłagania 
jego cienia, aby nie wrócił potem i jako lemur (upiór) nie nawiedzał 
gospodarstwa po wieczne 
czasy. Dlatego dopilnowałem, by wraz z ciałem zakopane zostały ziarna czarnej 
fasoli, a jako 
głowa domu rzuciłem też ich garść przez ramię na grób, kiedy skończyliśmy. Wiele 
dni 
później wróciłem na to miejsce, niemal całkowicie już zasłonięte ciernistymi 
gałęziami jeżyn, 
i wkopałem w ziemię smukłą marmurową stelę*, na której widniał pionowy napis 
NEMO. 
Kamieniarz w pobliskim miasteczku krzywił się na me dziwne zamówienie dla 
„Nikogo”, ale 
moje srebro przyjął już bez dąsów.
Jak się tej nocy przekonałem, czas naszych gorączkowych, conocnych pieszczot 
przeminął. Bethesda odwróciła się ode mnie, gdy się kładłem, a kiedy próbowałem 
z nią 
rozmawiać o dzisiejszym odkryciu, naciągnęła poduszkę na głowę. Tłumaczyłem jej, 
że to nie 
moja wina, że tak samo jak ona nie wiem nic o zwłokach, ani skąd i jak się 
wzięły w naszej 
stajni. Zapewniałem, że uczynię wszystko, by chronić ją i nasze dzieci; na 
darmo. Nie 
usłyszałem żadnej odpowiedzi, za to w końcu doszło mnie jej lekkie 
pochrapywanie.
Urażony i zły wstałem i wyszedłem z sypialni. Chodziłem długo po frontowym 
dziedzińcu, krążąc wokół sadzawki tyle razy, że widziałem, jak rzucany przez 
księżycowe 
światło cień dachu przesuwa się po kamiennej posadzce. Pół świata zalegał czarny 
mrok, 
druga połowa skąpana była w srebrzystym blasku, a ja nieustannie przechodziłem z 
jednego 
do drugiego. W końcu wróciłem do domu. Zajrzałem do sypialń dzieci; były 
pogrążone w 
głębokim i spokojnym śnie. Poszedłem dalej krótkim korytarzem do biblioteki. 
Zapaliłem 
lampę i powiesiłem nad stołem. Rozłożyłem przed sobą arkusz pergaminu i 
przysunąłem 
bliżej kałamarz. Zanurzyłem zaostrzoną trzcinę w atramencie i zacząłem pisać. 
Większość 
mojej korespondencji prowadził Aratus i moja ręka była niezgrabna. Zanim 
wszedłem w 
odpowiedni rytm, narobiłem na pergaminie sporo kleksów, ale w końcu słowa 
popłynęły tak, 
jak chciałem.
Do mego ukochanego syna Ekona w jego domu w Rzymie, pozdrowienia od ojca z 
gospodarstwa w Etrurii.
Życie tu, na wsi, nie przestaje być pełne niespodzianek. Nie jest ani w połowie 
tak 
nudne, jak sobie może wyobrażasz. Wiem, że kochasz miejski ruch i gwar, ale 
myślę, że 
byłbyś zaskoczony, dowiadując się, ile dzieje się tutaj.
Pamiętaj, że w przyszłym miesiącu świętujemy szesnaste urodziny Metona, kiedy to 
włoży on po raz pierwszy męską togę. Dom w Rzymie będzie musiał jak najlepiej 
przygotować się na przyjęcie wielu dostojnych (i paru mniej dostojnych) gości. 
Tych 
pierwszych trzeba będzie olśnić najlepszymi ozdobami i zastawą, tych drugich 
pilnować, 
by ich nie pokradli. Ufam, że twoja młoda żona stanie na wysokości zadania, 
organizując 
taką uroczystość i dopilnowując wszystkiego. Bethesda zresztą i tak pewnie 
przejmie całą 
inicjatywę.
Przy okazji chciałbym cię prosić o drobną przysługę. Zrób to dyskretnie. Jest w 
Rzymie pewien młody człowiek, Marek Celiusz, protegowany Cycerona i Krassusa. 
Poślij 
mu ode mnie wiadomość. Powiedz mu: „Ciało bez głowy”. Wiem, że to brzmi 
bezsensownie, ale to taki prywatny żart. On to zrozumie.
Myślę o tobie często. Wszyscy za tobą tęsknimy. Wiem, że jesteś zajęty w 
mieście, ale 
mam nadzieję, że zachowujesz przy tym należytą ostrożność i trzymasz się jak 
najdalej od 
czyhających wszędzie niebezpieczeństw, tak jak i twój
kochający ojciec
Posiedziałem chwilę, czekając, aż atrament wyschnie, po czym zwinąłem pergamin w 
ciasny zwój, włożyłem do cylindrycznego futerału, zawiązałem go i 
zapieczętowałem, 
odciskając swój pierścień w miękkim wosku. Rano wyślę niewolnika do Rzymu.
Wyszedłem do zielnika. Pszczół nie było, wszystkie na noc schowały się w swym 
ulu, ale 
wśród liści buszowały dwa duże świetliki. Było bardzo późno, nie chciało mi się 
jednak spać. 
Czułem się raczej jak wtedy w stajni – nienaturalnie czujny, widziałem i 
słyszałem wszystko 
wokoło niezwykle wyraźnie. Księżyc był w pełni i świecił tak jasno, że miałem 
wrażenie, 
jakby to słońce zmieniło barwę ze złotej na srebrnoniebieską. Wszystko było 
normalne, ale 
jednocześnie niezwykłe. I znów, jak wtedy, poczułem w głębi dziwną drętwotę. 
Przeszedłem 
przez furtkę i ruszyłem ku wzgórzu, aż znalazłem się w południowo-zachodnim 
krańcu 
gospodarstwa. Nie dlatego, że to tam pochowaliśmy obcego, ale dlatego, że było 
to 
najbardziej odosobnione miejsce. Usiłowałem uciec od Rzymu, lecz Rzym okazał się 
za 
wielki. Na tym świecie nie ma od niego ucieczki. Jest jak sieć, a ludzie jak 
ryby zagarnięte w 
jej oka. Nawet jeśli człowiek zdoła uczynić się tak malutkim, by się przez nie 
prześliznąć, 
staje się tylko łupem większych od siebie; nawet jeśli okaże się dość sprytny i 
szybki, by im 
umknąć, i tak rzucony jest na pastwę Fortuny, która jest naszym morzem, i parek, 
które są jak 
skały czyhające na żeglarza. Nie ma ucieczki. Usiadłem więc na głazie i zebrałem 
brzeg 
tuniki w garść, przycisnąłem do ust i krzyczałem w grubą warstwę tkaniny. 
Krzyczałem 
najgłośniej jak mogłem, i nikt mnie nie słyszał. Ani Bethesda, pochrapująca w 
naszej sypialni, 
ani niewolnicy w swych kwaterach, ani twardo śpiący Meto i Diana. Przez cały 
dzień 
wstrzymywałem w sobie ten krzyk. Stało się coś nieoczekiwanego i strasznego. 
Zbadałem 
sytuację, dowiedziałem się, czego mogłem, i próbowałem zachować kontrolę. Ale od 
pierwszego momentu, gdy ujrzałem bezgłowego trupa, chciałem tylko jednego: 
krzyczeć. 
Wydać z siebie ów wściekły, pełen strachu zew wilka złapanego we wnyki, wrzask 
orła 
wepchniętego do klatki.
CZĘŚĆ II
CANDIDATUS
ROZDZIAŁ VIII
Przez kilka następnych dni w napięciu wyczekiwałem gościa, który jednak nie 
przybył. 
Tymczasem życie w gospodarstwie z wolna wróciło do normalnego rytmu. Aratus 
doglądał 
robót w polu i ślęczał nad rachunkami, Kongrio gotował, służba domowa krzątała 
się wokół 
swych zajęć. Dni robiły się coraz dłuższe i gorętsze, noce zaś były niezmiennie 
ciepłe – poza 
moim łóżkiem, gdzie panowała raczej niska temperatura. Bethesda ani razu nie 
zapytała mnie 
o znalezione w stajni zwłoki. Dawno już uznała – i słusznie, skoro wówczas byłem 
jej panem 
– że jeśli moja praca wnosi w nasze życie niebezpieczeństwo, to radzenie sobie z 
nim należy 
do mnie, nie do niej. Jej wybuch w stajni był czymś wyjątkowym i najwyraźniej 
nie 
zamierzała go powtarzać. Wolałaby się ugryźć w język, niż poruszyć ten temat. 
Jej milcząca 
postawa głosiła, że nie ma sensu marnować czas i siły na wypytywanie bądź 
besztanie mnie. 
Ja zaś wiedziałem, że w głębi ducha jest mocno zaniepokojona. Zachowywała wobec 
mnie 
chłód i dystans, jak zwykły czynić żony żołnierzy zmuszone żyć ze straszną 
perspektywą 
utraty mężów, za co po części winią ich samych, i z tego powodu odczuwają 
równocześnie 
niepokój, gniew i bezsilność. Udawana apatia jest ich obroną, pomaga zebrać wolę 
i stawić 
czoło groźnym parkom. Już wcześniej doznawałem podobnego traktowania ze strony 
Bethesdy i przywykłem do tego; teraz jednak miało ono nową domieszkę 
podejrzliwości i 
nieustępliwej czujności, jak gdybym celowo złamał obietnicę i bezpośrednio 
odpowiadał za 
to, że przeżyła szok.
Gra ze mną na przetrzymanie, myślałem, czeka, aż się złamię i powiem jej 
wszystko, co 
wiem o zwłokach i ich nagłym pojawieniu się. Gotów byłem się poddać i kilka razy 
dałem jej 
do zrozumienia, że mogę wszystko wyjawić, ale za każdym razem odpowiadała 
energiczną 
zmianą tematu, trzaskaniem drzwiami, ucieczką z pokoju i uprzykrzaniem życia 
wszystkim 
dookoła.
– Nic takiego by się nie działo, gdybym pozostawił cię niewolnicą, zamiast się z 
tobą 
żenić – mruczałem pod nosem bez przekonania, ale oczywiście nikt prócz mnie tego 
nie 
słyszał, a i ja nie bardzo w to wierzyłem.
Meto nie wydawał się szczególnie zdenerwowany pojawieniem się Nemo. Wyrastał na 
mężczyznę w moim domu w Rzymie i najwyraźniej uodporniło go to na takie 
zdarzenia. Tak 
jak Bethesda uważał, że to nie jego zmartwienie; na swój beztroski sposób i bez 
słów 
okazywał mi wiarę, że sobie z tym poradzę niezależnie od okoliczności. Ta ufność 
wzruszała 
mnie tym bardziej, że sam o wiele mniej wierzyłem we własne możliwości.
Diana za to stała się drażliwa i podatna na zmienne nastroje, choć byłem zdania, 
że 
bardziej się to wiąże z niezgodą między rodzicami niż z szokiem wywołanym 
odkryciem 
Nemo. A może tylko się oszukiwałem, próbując zbagatelizować tak groteskowe i 
straszne 
wtargnięcie rzeczywistości do jej małego, bezpiecznego świata? Wiedziałem, że 
rozważanie 
takiej krzywdy uczynionej dziecku, mojemu dziecku, wystarczy, by posłać mnie 
znów 
między jeżyny, bym wył w fałdy swej tuniki. Robiłem, co mogłem, okazując jej jak 
najwięcej 
uczucia, brałem ją na kolana i tuliłem, częstując słodyczami, ale wierciła się u 
mnie 
niespokojnie, rzucała łakocie na ziemię i okazywała zrzędliwe niezadowolenie z 
całego 
świata. Wzdychałem wówczas tylko i przypominałem sobie, że jest przecież córką 
swej 
matki.
Przez ten czas jak najoględniej prowadziłem dyskretne śledztwo wśród 
niewolników. 
Nikt jednak nie wiedział nic o Nemo. Aratus, który przysiągł trzymać zamknięte 
usta i 
otwarte uszy, również nie mógł się pochwalić żadną wiadomością. Wyglądało na to, 
że o 
pojawieniu się zwłok wie tylko nas pięcioro, a poza tym Nemo w ogóle jakby nie 
istniał.
Nadchodził lipiec, a z nim pełnia lata. Cały świat pokryła mgiełka upału. Góra 
Argentum 
drżała w gorącym powietrzu niczym własne odbicie w ogromnym stawie nieba. 
Strumień 
skurczył się w swym korycie, a plusk jego wody zamienił się w ciche szemranie. 
Nawet w 
cieniu było za gorąco na południową drzemkę.
Gość w końcu się zjawił. Nie wjechał przez bramę, ale opuścił via Cassia 
wcześniej, tam 
gdzie droga skręcała najbliżej wzgórza przy południowo-wschodnim krańcu 
gospodarstwa, i 
przedzierał się przez dąbrowę i kępy jeżyn. Nie był sam; towarzyszył mu masywny 
olbrzym o 
włosach koloru słomy, zbyt wielki dla swego wierzchowca. Zbliżali się wolno i 
ostrożnie, 
ukradkiem obserwując dom i przyległe pola, zanim podjechali bliżej. Przez 
przypadek 
dostrzegłem ich wcześniej niż oni mnie, siedziałem bowiem tego popołudnia na 
wzgórzu i 
gapiłem się na dolinę. Czasem można tam uchwycić słaby powiew, kiedy poniżej 
powietrze 
zamiera w bezruchu, i dlatego, zwłaszcza za sprawą chłodnego wina ze skórzanego 
bukłaka, 
można tam wygodnie spędzić ostatnie godziny gorącego, bezchmurnego dnia. Klaudia 
przyłączyła się do mnie nieco wcześniej, nadszedłszy ze swej strony zbocza. 
Miała na sobie 
szeroką, luźną brązową tunikę i słomkowy kapelusz z rondem o szerokości niemal 
równej jej 
wzrostowi, co nadawało jej wygląd ogromnego grzyba. Siedzieliśmy w cieniu i 
rozmawialiśmy leniwie o chorobach zwierząt, kapryśnych niewolnikach i pogodzie – 
nie o 
Nemo, polityce ani o jej swarliwych kuzynach, upał bowiem był za wielki na 
zwierzanie się z 
sekretów i wzbudzanie kontrowersji. To ona pierwsza spostrzegła moich gości.
– Och, Gordianusie, to chyba nie są twoi niewolnicy?
– Gdzie?
– Ci dwaj mężczyźni na koniach, u stóp wzgórza. Nie, stamtąd ich nie zobaczysz, 
bo 
zasłaniają ich drzewa. Czekaj... o, teraz – pokazała wygiętym palcem.
– Dlaczego sądzisz, że to nie moi ludzie? – spytałem, wciąż nie widząc owych 
jeźdźców.
– Bo wspinając się tu, na górę, widziałam, jak jechali drogą z południa.
– Tych samych mężczyzn? Jesteś pewna?
– Tylko dlatego, że jeden z nich jechał na białym koniu, drugi na czarnym. Ten 
na 
czarnym to istny olbrzym. Nie sądzę, byś miał tak dużego niewolnika w 
gospodarstwie.
Zobaczyłem ich w końcu; stali, nie zsiadając z koni, między drzewami oliwnymi, 
na dole. 
Odwróceni byli do nas plecami i zdawali się obserwować mój dom.
– Ach, tak – powiedziałem nieswoim głosem. – Goście z Rzymu, jak sądzę.
– Czy to ktoś, kogo mogę znać?
Chrząknąłem, szukając w myślach stosownej odpowiedzi i zarazem wpatrując się w 
przybyszów. Widziałem tylko ich ramiona i szerokoskrzydłe kapelusze.
– Wybacz mi moje wścibstwo. – Klaudia się roześmiała. – To wiejski zwyczaj. 
Gdybym 
wychowała się w mieście, to chyba nauczono by mnie pilnować własnego nosa. A 
może i nie. 
No cóż, zostawię cię, idź powitać gości. – Wstała i poprawiła kapelusz. – 
Chociaż nie 
rozumiem, dlaczego nadjechali przez las jak dwaj bandyci, zamiast normalnie 
skorzystać z 
drogi. Wiesz, kim są, Gordianusie?
– O, tak – zapewniłem, zastanawiając się, czy istotnie wiem.
Odczekałem, aż odejdzie, po czym wstałem i pociągnąłem łyk wina. Dwaj przybysze 
czynili to samo, przekazując sobie bukłak z rąk do rąk. Wydawało się, że są z 
siebie 
zadowoleni, siedząc w cienistym gaju i obserwując mój dom, więc i ja usiadłem, 
nie 
spuszczając z nich oka. Trwało to dość długo, aż wreszcie zacząłem się 
niecierpliwić. W 
końcu – proszeni czy nie – goście nie powinni przebywać na czyjejś ziemi bez 
wiedzy 
gospodarza. Już miałem zacząć schodzić ze wzgórza, by stanąć z nimi oko w oko, 
uzbrojony 
jedynie w mą godność obywatela i gospodarza, kiedy większy z nich nagle obejrzał 
się przez 
ramię wprost ku mnie. Nie widziałem jego twarzy pod szerokim rondem kapelusza, 
ale musiał 
mnie dostrzec, powiedział bowiem coś do towarzysza, który również spojrzał w 
moją stronę. 
Skinął na większego, by został na miejscu, a sam zsiadł z konia i szybko ruszył 
mi naprzeciw.
Powinienem się od razu zorientować, kim jest, ponieważ przybysz od początku 
dobrze 
wiedział, którędy jechać, czego nie mógł wiedzieć nikt obcy. Było też coś 
znajomego w jego 
chodzie i sylwetce, choć twarz wciąż skrywał cień kapelusza. Dopiero jednak 
kiedy doszedł 
do szczytu i prawie wpadł na mnie, poznałem go i wykrzyknąłem jego imię:
– Eko!
– Ojcze!
Zdjął kapelusz i objął mnie, wyciskając ze mnie całe powietrze.
– Mam nadzieję, że nie ściskasz tak mocno swojej młodej żony.
– Oczywiście, że to robię! – zakrzyknął i zgniótł mnie jeszcze bardziej, po czym 
wypuścił 
z objęć. – Menenia jest giętka jak młoda wierzba.
– A ja jestem sztywny jak stary cis i mogę się złamać – powiedziałem, 
przeciągając się z 
bolesną miną.
– Przepraszam, papo. To dlatego, że tak się cieszę, że cię widzę.
Głos Ekona wciąż miał chrapliwy, matowy ton, taki sam jak wtedy, gdy dziewięć 
lat temu 
w Bajach chłopak odzyskał go po wielu latach niemoty. Już to, że Eko mówi, było 
dla mnie 
zawsze cudem i przypominało, że bogowie potrafią czasem być szczodrzy ponad 
ludzkie 
oczekiwania.
– Ale co ty tutaj robisz? I dlaczego, na Hades, tak wyglądasz? – zapytałem, bo 
nagle 
zorientowałem się, że Eko ma włosy i brodę identycznie przystrzyżone jak Marek 
Celiusz: 
podgolone boki i długa, niesforna grzywka, zarost jak wąski pasek na szczękach i 
nad ustami. 
Ten styl wygląda ekscentrycznie na każdej twarzy, ale u Celiusza przynajmniej 
podkreślał 
linię policzków i ust, natomiast zupełnie nie pasował do rysów Ekona.
Chłopak uniósł brwi ze zdziwieniem, po czym dotknął policzka.
– Ach, mój wygląd. Podoba ci się?
– Nie.
– Menenii się podoba – zaśmiał się.
– Pan domu nie powinien... się tak bardzo liczyć z kaprysami żony – zauważyłem z 
dezaprobatą, natychmiast zdając sobie sprawę, że mówię jak każdy ze starych 
ojców-
pierników. – Ach, nie przejmuj się – dodałem więc szybko, ale nagle coś mnie 
zastanowiło. 
Zmarszczyłem brwi i rzekłem: – Byle to tylko nie znaczyło, że zadałeś się z 
jakąś dziwną 
kliką.
– O czym ty mówisz, tato?
– O tym, czy ta bródka i fryzura nie wiążą się z przynależnością do pewnej 
politycznej 
frakcji.
Roześmiał się i potrząsnął głową.
– Nie, tato, to tylko moda. W każdym razie, przybyłem najszybciej jak mogłem. 
Nie było 
mnie w Rzymie, kiedy nadszedł twój list. Miałem interesy w Bajach, zlecenie od 
jednego z 
Korneliuszów... wiesz, jak oni dobrze płacą. Wróciłem dopiero wczoraj. Kiedy 
przeczytałem 
list, natychmiast uporządkowałem swoje sprawy... Po tak długiej nieobecności w 
domu nie 
mogłem opuścić Menenii od razu... zabrałem z sobą Belbona na wypadek, gdyby 
szykowały 
się prawdziwe kłopoty. A, no i oczywiście przed wyjazdem przekazałem Markowi 
Celiuszowi 
tę tajemniczą wiadomość.
– Ale, Ekonie, przecież cię nie wzywałem.
– Nie? – Spojrzał na mnie bystro i wyciągnął zza pasa zwój pergaminu. – „Do mego 
ukochanego syna Ekona”, „kochający ojciec” – zacytował. – Doprawdy, tak wiele 
uczucia na 
samym początku zaalarmowało mnie od razu. A potem te dziwne uwagi na temat 
niespodzianek na wsi i wzmianki o tym, ile się tutaj dzieje... zupełnie jakby 
ktoś ci zaglądał 
przez ramię i nie mogłeś pisać tego, co naprawdę chciałeś. Potem następuje 
główna część 
wiadomości... w każdym razie na pozór... przypomnienie o przyjęciu dla Metona. 
Tak jakbym 
naprawdę mógł o tym zapomnieć albo jakbyśmy nie omówili wszystkich szczegółów 
tej 
wiosny. Na koniec, niby coś, co sobie w ostatniej chwili przypomniałeś, twoja 
prośba o 
przekazanie wiadomości, która mogła być tylko szyfrem... Prywatny dowcip, niech 
mnie!... i 
te napomnienia, bym na siebie uważał. No, ojcze drogi, równie dobrze mógłbyś nie 
owijać w 
bawełnę i napisać wołami: „Na pomoc, Eko, przybywaj jak najszybciej!”
– Pokaż no mi ten list. – Wyrwałem mu go z ręki i przejrzałem. – Czy zawsze 
szukasz w 
korespondencji wieści ukrytych między wierszami?
– Daj spokój, tato. – Wzruszył ramionami. – W końcu jestem twoim synem, nie? Nie 
cieszysz się, że przyjechałem? Czy nie tego chciałeś?
– Ależ tak! Cieszę się, że cię widzę. Muszę z kimś porozmawiać.
Usiadłem na pniaku i podniosłem do ust bukłak. Eko cisnął kapelusz na ziemię i 
przysiadł 
obok.
– Ciekawe. – Wsunął dłoń pod pośladek. – Ten pień jest ciepły, mimo że w cieniu. 
Czyżby ktoś na nim siedział przede mną?
Pokręciłem głową z westchnieniem.
– Ech... czy to dobrze, czy źle, nie wiem... ale bez wątpienia jesteś synem 
Poszukiwacza!
– Nie dziwota, że zastałem cię w tak minorowym nastroju – powiedział Eko.
Siedział z wyciągniętymi na trawie bosymi nogami, grzejąc je w promieniach 
chylącego 
się ku zachodowi słońca. Podczas naszej rozmowy słońce i cień znacznie się 
przesunęły. 
Opowiedziałem mu wszystko, co przychodziło mi na myśl w związku z wydarzeniami 
ostatniego miesiąca, a także kilka rzeczy, o których zapomniałem, a on wydobył 
je ze mnie 
natarczywymi pytaniami. Pomiędzy nami leżał bukłak wyciśnięty do ostatniej 
kropli wina. 
Belbo uwiązał konie, które pogryzały teraz leniwie trawę, a sam drzemał w cieniu 
oparty o 
pień drzewa.
– A zatem przypuszczasz, że to Marek Celiusz podrzucił te zwłoki do stajni jako 
ostrzeżenie? – zapytał Eko, patrząc w zamyśleniu na zabudowania w dolinie.
– A któż by inny?
– Może ktoś z przeciwnej strony?
– Której przeciwnej strony...? W tym właśnie problem. – Pokręciłem głową.
– Nie wierzysz więc, że Celiusz naprawdę reprezentuje Cycerona?
– Kto wie? Gdy mu powiedziałem, że domagam się osobistego potwierdzenia od Marka 
Tulliusza, odmówił mi wprost, choć wyjaśnił, że nie chcą, aby jakiekolwiek 
powiązania 
między mną a Cyceronem były widoczne.
– Możemy sobie z tym poradzić – zasugerował Eko. – Nie musisz tego robić sam. Ja 
mogę przekazać Cyceronowi wiadomość od ciebie tak, że nikt się nie zorientuje, i 
przynieść 
ci odpowiedź.
– A potem co? Przypuśćmy, że Cycero zapewni nas, iż Celiusz jest naprawdę jego 
szpiegiem w obozie Katyliny. Czy jednak może on widzieć, co się kryje w sercu 
młodzieńca? 
Celiusz twierdzi, że tylko udaje sprzymierzeńca Katyliny, potajemnie pracując 
dla Cycerona. 
A jeśli jego zdrada jest podwójna? Może w rzeczywistości jest człowiekiem 
Katyliny? 
Wówczas, jeśli się zgodzę zrobić to, o co mnie proszą, nadal nie będę wiedział, 
czyim 
interesom jestem zmuszony służyć. Och, to jest tak, jakby cię wrzucono do jamy 
pełnej węży. 
Niektóre są bardziej jadowite od innych, ale kąsają wszystkie! To mi wybór... 
któremu 
pozwolić się ugryźć! I akurat, kiedy już myślałem, że wygramoliłem się z jamy na 
dobre...
– Ale co z tym trupem? – nalegał Eko. – Jesteś pewien, że to ostrzeżenie, od 
jednej bądź 
drugiej strony?
– To chyba jasne. Zagadka Katyliny. Głowa bez ciała albo ciało bez głowy, jak 
mówił 
Celiusz. Jeśli zgodziłbym się spełnić jego życzenie, miałem posłać wiadomość: 
„Ciało bez 
głowy”. Wahałem się... i oto ono właśnie pojawia się w mojej stajni! Stało się 
to zaledwie 
pięć dni po odjeździe Celiusza do Rzymu. Niedługo potrwało, zanim zaczął mnie 
naciskać, 
co?
– Chyba że wiadomość tę podrzuciła strona przeciwna.
– Tak czy owak, oznacza to samo. Mam zrobić, czego się ode mnie domagają, i 
przyjąć 
Katylinę pod swój dach. Zwlekałem z odpowiedzią i w zamian zostałem zastraszony, 
moja 
córeczka przerażona i cały domowy porządek wywrócony do gry nogami.
– I myślisz, że to sprawka Katyliny?
– Nie wierzę, by Cycero zniżył się do takich praktyk.
– Celiusz mógł to zrobić bez jego wiedzy.
– Jakie to ma znaczenie, kto to zrobił? Ktoś nie przebierał w środkach, by mi 
pokazać, że 
jestem na jego łasce i niełasce.
– Przystałeś więc na to i posłałeś przeze mnie wiadomość dla Celiusza.
– Nie miałem wyboru. Posłałem ją przez ciebie, bo wiem, że tobie mogę zaufać, 
poza tym 
wybranie takiej okrężnej drogi wydawało mi się mądrym posunięciem. No i w głębi 
serca 
pragnąłem, abyś przyjechał, bym mógł ci się zwierzyć ze wszystkiego. Nie 
spodziewałem się 
opóźnienia w przekazaniu wiadomości Celiuszowi; nie wiedziałem, że nie ma cię w 
mieście. 
Ale, co dziwne, nie było w związku z tym żadnych reperkusji. Od wizyty Celiusza 
do 
pojawienia się zwłok upłynęło ledwie pięć dni. Teraz minęło dwakroć więcej, 
dopiero 
wczoraj posłałeś tę wiadomość, a mimo to nic się nie wydarzyło.
– Zbliża się dzień elekcji. Kandydaci i ich kohorty uwijają się jak w ukropie, 
urabiając 
wyborców, i może po prostu o tobie na chwilę zapomnieli?
– Oby zapomnieli o mnie na zawsze!
– Albo też...
– Tak, Ekonie?
– Być może ostrzeżenie... ten trup... przybył z całkiem innego kierunku.
Skinąłem powoli głową.
– Tak, nad tym też się zastanawiałem. Chcesz powiedzieć, że od Klaudiuszów.
– Z tego, co mówiłeś, wynika, że już spiskują przeciw tobie i nie mają 
skrupułów. Co ten 
młody Gnejusz powiedział o zabójcach?
– Coś o wynajęciu bandytów z Rzymu, by wylali nieco krwi na ziemię. Tyle do mnie 
dotarło. Ale pewnie, jak większość młodych zapalczywców, więcej gada, niż 
działa.
– A jeśli nie? Wygląda mi akurat na kogoś, kto mógłby podrzucić ci trupa, by cię 
nastraszyć.
– Ale dlaczego bez głowy? Nie, to byłby zbyt dziwny zbieg okoliczności. Gdyby 
chciał 
zamordować kogoś, by dać mi nauczkę albo znak, dlaczego miałby to być Nemo, 
którego nie 
da się zidentyfikować? Dlaczego nie któryś z moich niewolników, a nawet ja sam? 
Nie, 
rozważałem ewentualność, że któryś z Klaudiuszów maczał w tym palce, ale 
odrzuciłem ją.
Eko myślał przez chwilę, po czym zapytał:
– Pociągnąłeś niewolników za język?
– Bardzo oględnie. Nie chcę, by się dowiedzieli o Nemo, jeżeli można tego 
uniknąć. 
Byłoby to katastrofalne dla dyscypliny.
– Czemu jesteś taki ostrożny? Większość ludzi nie dbałaby o to, czy służba wie, 
czy nie. 
Raczej poddaliby wszystkich po kolei torturom, dopóki prawda nie wyszłaby na 
jaw.
– Być może zatem większość ludzi stać na wymianę całej gromady niewolników; mnie 
na 
to nie stać. Poza tym terror nie jest dla mnie drogą do prawdy, wiesz o tym. 
Pytałem, o co 
chciałem pytać. Żaden z nich nie widział ani nie słyszał niczego, co dałoby się 
powiązać z 
pojawieniem się zwłok.
– Jak to możliwe? Aby niepostrzeżenie podłożyć trupa w stajni, trzeba wiedzieć, 
gdzie i 
kiedy niewolnicy śpią lub pracują, a już samo to wymagałoby współpracy jednego z 
nich. Tak 
mi się w każdym razie wydaje. Czy w twym domu jest zdrajca?
Wzruszyłem ramionami.
– Mówiłem ci o moich sporach z Aratusem.
– Obserwowałeś więcej procesów sądowych niż ja. – Eko potrząsnął głową. – 
Wyobraź 
sobie, jak Cycero rozbiłby twoje podejrzenia w puch. Są bezpodstawne. Ty go po 
prostu nie 
lubisz.
– Nie oskarżam go o nic. Podobnie jak żadnego z niewolników. Rzymscy niewolnicy 
nie 
buntują się przeciw swym panom, odkąd zgnieciono Spartakusa.
Siedzieliśmy dalej w milczeniu. Eko w końcu zacisnął szczęki i ściągnął brwi, co 
u niego 
zwiastowało podjęcie decyzji.
– To mi się nie podoba, ojcze. Myślę, że powinieneś zostawić gospodarstwo i 
wrócić do 
miasta. Tutaj jesteś w niebezpieczeństwie.
– Ha! Opuścić wieś i wrócić do Rzymu dla bezpieczeństwa? Czy doradziłbyś 
pływakowi 
zamienić staw na górską rzekę?
– Pod powierzchnią stawu czyhają czasem groźne prądy.
– A w rzece ostre skały i głębokie wiry.
– Mówię poważnie, ojcze.
Popatrzyłem w dół. Słońce stało tuż nad horyzontem, spowijając pola i łąki 
pomarańczową mgiełką. Niewolnicy zaganiali kozy do zagrody. Z zielonego cienia 
drzew nad 
strumieniem wyszli Meto i Diana, kierując się w stronę domu.
– Ale latem jest tyle roboty w gospodarstwie... Chcę postawić młyn wodny...
– Aratus może poprowadzić gospodarstwo, tato. Czy nie po to go masz? Tak, wiem, 
że go 
nie lubisz, ale nic z tego, co mi powiedziałeś, nie jest powodem, by mu nie 
ufać. Zabierz 
Bethesdę i dzieci do miasta. Zamieszkaj u mnie.
– W domu na Eskwilinie? Żartujesz. Za mały, by nas wszystkich pomieścić.
– Miejsca w nim dosyć.
– Nie tyle, by Bethesda i Menenia mogły prowadzić osobne gospodarstwa.
– Ojcze...
– Nie. To czas elekcji, jak sam mi przypomniałeś, a ja nie mam siły patrzeć, jak 
kandydaci ze swymi orszakami uwijają się po rynkach, a każdy tępy straganiarz 
wykrzykuje 
swe opinie o stanie republiki. Piękne dzięki. Poza tym w lipcu w mieście jest 
stanowczo za 
gorąco. Jak będziesz w moim wieku, zrozumiesz, że kości mogą nie cierpieć zimna, 
a serce 
nie znosić upałów.
– Ojcze...
Podniosłem dłoń i przybrałem surową minę, by go uciszyć, ale zaraz moje rysy 
złagodniały i położyłem mu rękę na kolanie.
– Dobry z ciebie syn, Ekonie. Przybyłeś z tak daleka w trosce o mnie. I cieszę 
się, że 
pamiętasz o obowiązkach wobec ojca i ofiarowujesz mi gościnę w domu, który ode 
mnie 
dostałeś. Ale ja nie wrócę do Rzymu. Nie martw się jednak... Wydaje się 
nieuniknione, że to 
Rzym przybędzie do mnie.
Poszliśmy obudzić Belbona i zabrać konie do stajni. Czułem się, jakby zdjęto ze 
mnie 
wielki ciężar. Mówiłem sobie, że to wino, które lżej nieść w brzuchu niż w 
bukłaku, ale 
naprawdę lekkość na duszy wzięła się stąd, że podzieliłem się swymi 
zmartwieniami z jedyną 
osobą, która mogła zrozumieć, co czuję. Może powinienem przyjąć radę Ekona; kto 
wie, jaką 
inną nić uprzędłyby parki, gdybym zdecydował się spędzić tamto lato i jesień w 
Rzymie 
zamiast w Etrurii? Nie jestem jednak człowiekiem skłonnym do gdybania, zwłaszcza 
że ów 
wybór miał się okazać mało znaczący wobec innych o wiele poważniejszych wyborów 
i 
znacznie trudniejszych zagadek, jakie mnie czekały.
Przybycie Ekona powitano w domu z wielką radością. Nie zdawałem sobie sprawy, 
jak 
wielkie napięcie w nim panowało w związku z Nemo, dopóki Eko go nie rozładował. 
Diana 
siedziała mu na kolanach, uszczęśliwiona, a on posłusznie bujał ją w górę i w 
dół. Ogarnęły 
mnie mieszane uczucia na myśl, że ma już tyle lat, by Diana mogła być jego 
własną córką, a 
wkrótce on i Menenia mogą obwieścić przyjście na świat mego pierwszego wnuka. 
Meto 
okazywał jednocześnie ciekawość, szacunek i zazdrość o brata starszego o ponad 
dziesięć lat 
– uczucia zupełnie naturalne zwłaszcza wtedy, gdy się jest jeszcze chłopcem, a 
brat 
mężczyzną. Pomimo różnicy wieku i pochodzenia obaj jednak zawsze się świetnie z 
sobą 
zgadzali.
Bethesda chwaliła modną bródkę i fryzurę Ekona i bezwstydnie go rozpieszczała. 
Belbo, 
który strzegł domu na Eskwilinie i jego mieszkańców już od wielu lat, zaczynał 
nieco siwieć i 
nabrał tuszy, choć wciąż był tak samo szeroki w ramionach, a jego muskuły – 
godne kowala. 
Ku jego konsternacji Diana zrobiła sobie zabawę z ciągnięcia go za siwe i rude 
kępki zarostu, 
aż matka musiała zagrozić jej pozbawieniem Kongrionowego deseru z miodu i 
migdałów.
Eko chciał wracać do Rzymu zaraz następnego ranka, ale namówiłem go, by spędził 
z 
nami cały jutrzejszy dzień. Poprosiłem, by przejrzał rachunki Aratusa, co też 
zrobił (raczej 
pobieżnie) i ogłosił, że są bez zarzutu. Pokazałem mu swój projekt młyna, 
którego budowę 
chciałem rozpocząć jak najszybciej; zaproponował kilka poprawek. Kiedy 
przechadzaliśmy 
się po gospodarstwie, zwracałem jego uwagę na zmiany, jakie poczyniłem od jego 
ostatniej 
wizyty, i opowiadałem o ulepszeniach, jakie zamierzam wprowadzić. Tego wieczoru 
Bethesda przejęła władzę w kuchni i przygotowała na kolację takie same proste 
dania, na 
jakich Eko się wychował w naszym domu. Od tamtej pory nabrał oczywiście bardziej 
wyrafinowanego smaku, ale zdawał się prawdziwie rozkoszować gotowaną soczewicą i 
polewką jęczmienną, choć może jedynie przez sentyment. Po posiłku niewolnicy 
wynieśli 
sofy do atrium i cała rodzina rozsiadła się, by obserwować, jak na niebie 
zapalają się 
gwiazdy. Namówiliśmy Bethesdę, by zaśpiewała którąś z egipskich piosenek z jej 
dzieciństwa; ukołysani jej głosem Meto i Diana zasnęli. Na prośbę Bethesdy Eko z 
kolei 
przytaczał drobne szczegóły z ich życia domowego. Siedziałem w milczeniu, z 
przyjemnością 
przysłuchując się ich rozmowie. Na koniec Bethesda obudziła Metona i odesłała go 
do 
sypialni, Dianę zaś wzięła na ręce i zaniosła sama. Zostaliśmy sami z Ekonem.
– Kiedy wrócę do miasta, tato, zobaczę, co się da wyszperać na temat Katyliny i 
Celiusza 
i co mogą knuć. Dyskretnie, oczywiście.
– Nie wystawiaj się na niebezpieczeństwo.
Wzruszył ramionami, a ja w tym geście poznałem siebie.
– Ciekawy człowiek jest w Rzymie zawsze narażony na niebezpieczeństwa, tato. Sam 
wiesz.
– Ale jednak...
– Nie mogę stać z boku i nic nie robić, kiedy ktoś oplata cię siecią jakiejś 
intrygi i usiłuje 
cię w nią wciągnąć. Ci ludzie, którzy zabili kogoś tylko po to, by cię ponaglić, 
najwyraźniej 
nie cofają się przed niczym.
– I dlatego właśnie nie mam wyboru. Muszę się im poddać i iść naprzód. Człowiek 
otoczony pierścieniem ognia nie może stać bezczynnie i się martwić, bo ogień go 
pochłonie. 
Jedynym wyjściem jest wbiec prosto w płomienie i wynurzyć się po drugiej 
stronie.
– I gdzie się wtedy znajdziesz?
Westchnąłem głęboko i zapatrzyłem się w wygwieżdżone niebo. Nie odpowiedziałem, 
a 
Eko nie powtórzył pytania.
Wczesnym rankiem w kalendy lipcowe wraz z Belbonem ruszyli w drogę powrotną do 
Rzymu. Odprowadziłem ich na via Cassia i patrzyłem długo za nimi, aż w końcu 
widziałem 
tylko dwie plamki na horyzoncie, niknące w rozedrganym już od gorąca powietrzu.
ROZDZIAŁ IX
Po południu tego dnia zacząłem na dobre prace przy budowie młyna. Aratus, który 
o 
wiele lepiej ode mnie znał się na mechanice, przejrzał moje projekty i uznał je 
za 
odpowiednie. Nawet sobie w duchu pogratulowałem, bo chyba udało mi się wywrzeć 
na nim 
niemałe wrażenie. Wyznaczył też spośród niewolników najsprawniejszych cieśli do 
pracy 
przy rozmaitych częściach mechanizmu. We dwóch dokonaliśmy wstępnych pomiarów 
terenowych w wybranym przeze mnie miejscu, zaznaczając wysokości i mierząc 
szerokość 
strumienia. Myślałem, że niezbędne będzie przegrodzenie części nurtu ostrogą, 
ale 
stwierdziliśmy, że wystarczy wykopać kanał na moim brzegu, by skierować wody na 
przyszłe 
koło młyńskie. Prócz tymczasowego zamulenia wody budowa nie powinna przynieść 
żadnych 
szkód mojemu sąsiadowi Publiuszowi. Oczywiście jego praczki na pewno będą 
narzekać, a 
nie chciałem prowokować żadnych nowych utarczek między naszymi niewolnikami. 
Nasz 
spór o prawa do strumienia też nie był jeszcze zamknięty i mógł trwać całymi 
miesiącami, a 
nawet latami, a ja nie miałem zamiaru czekać tak długo. Może gdybym zaoferował 
Publiuszowi korzystanie z młyna, pomyślałem, chętniej wyrazi zgodę. Przecież 
musi 
rozumieć, że i on miałby z tego korzyść. Zacisnąłem zęby i zmusiłem się, by 
postąpić 
rozsądnie i uczciwie: udałem się z sąsiedzką wizytą.
Naszych gospodarstw nie łączyła żadna droga. Chcąc do niego dojechać, musiałbym 
najpierw dotrzeć do via Cassia, zatoczyć szeroką pętlę ku północy, omijając 
posiadłość 
Maniusza Klaudiusza, i znów zawrócić na południe. Ze względu na nasze oziębłe 
stosunki 
wydawało mi się zbyt bezczelne, by po prostu przekroczyć strumień i dotrzeć do 
jego domu 
polami, ale nie było innej praktycznej drogi. Zdecydowałem, że zabiorę z sobą 
Aratusa i na 
wszelki wypadek także jednego z silniejszych robotników. Metona, który napraszał 
się, by mi 
towarzyszyć, musiałem wyprawić z misją zastąpienia Aratusa przy nadzorowaniu 
grupy 
niewolników pracujących przy murze granicznym. Dąsał się nieco, ale widziałem, 
że 
obarczenie go tym zadaniem sprawiło mu przyjemność.
Wyruszyliśmy wczesnym popołudniem. Latem większość gospodarzy robi sobie długą 
przerwę w środku dnia, aby uciec przed upałem, toteż miałem nadzieję, że zastanę 
Publiusza 
Klaudiusza rozluźnionego, sytego po południowym posiłku, z głową zaprószoną 
winem. 
Mogłem podejść do niego z otwartą dłonią, jak sąsiad do sąsiada. Nasze 
niewolnice pobiły się 
kiedyś, prawda, ale według raportu Kongriona sam Publiusz podczas rodzinnego 
spotkania 
nie wypowiadał pod moim adresem żadnych poważnych gróźb. Może uda się nam 
porozmawiać rozsądnie i uniknąć dalszych nieprzyjemności...
Tak oto krótka wizyta Ekona sprawiła, że zapomniałem o pesymizmie, i napełniła 
mnie 
życzliwością wobec bliźnich. Przejechaliśmy przez strumień i ruszyliśmy pod 
górę. Na polach 
mijaliśmy odpoczywających w cieniu niewolników, którzy obrzucali nas dziwnymi 
spojrzeniami, ale żaden nas nie zaczepił. Gospodarstwo nie było tak dobrze 
utrzymane, jak 
sobie wyobrażałem. Z mojego punktu widokowego na wzgórzu wyglądało idyllicznie, 
ale 
odległość skrywa przed wzrokiem przegniłe deski stodoły i liszaje trapiące sad 
owocowy. 
Wysoka trawa na łąkach dawno powinna być skoszona, zamiast szumieć nam teraz na 
wietrze 
przy akompaniamencie cykad i świerszczy. Aratus cmokał z dezaprobatą, widząc, w 
jakim 
stanie zastaliśmy zwierzęta i ich zagrody.
– Co innego widzieć taki brud i bałagan w mieście – zauważył. – Tam gniecie się 
w 
ścisku milion ludzi, cóż więc można zrobić? Ale na wsi powinno być czysto i 
schludnie. 
Dopóki ktoś ma odpowiednio wielu niewolników, nie można niczym usprawiedliwiać 
takiego 
niedbalstwa.
Patrząc na przerośnięte żywopłoty, źle naprawione ogrodzenia, porozrzucane 
narzędzia i 
sterczące z trawy sterty śmieci nie mogłem nie przyznać mu racji. Sądziłem, że 
Publiusz 
Klaudiusz jest bogatym człowiekiem. Jak mógł pozwolić, by jego posiadłość 
popadła w taką 
ruinę?
Zsiedliśmy z koni i przywiązaliśmy je przed domem. Budynek był w lepszym stanie 
niż 
otaczające go stodoły i szopy, ale i jego dach wymagał naprawy. Idąc do drzwi, 
potknąłem się 
o pękniętą płytę i omal nie upadłem. Aratus schwycił mnie za ramię i pomógł 
odzyskać 
równowagę. Zastukał potem do drzwi, z początku delikatnie, potem mocniej. Nawet 
jeśli dom 
pogrążony był w poobiedniej drzemce, któryś z niewolników powinien czuwać jako 
odźwierny. Aratus spojrzał na mnie, ściągając usta; skinąłem, by zapukał jeszcze 
głośniej. Z 
domu dobiegło szczekanie psa, a potem uciszający go męski głos. Spodziewałem 
się, że drzwi 
się teraz otworzą, ale zapadła cisza. Aratus znów się na mnie obejrzał.
– No, dalej – zachęciłem go. – Pukaj mocniej.
Uczynił to. Pies znów zaszczekał. Mężczyzna rzucił przekleństwo, ale tym razem 
pod 
naszym adresem.
– Wynoście się albo dostaniecie baty! – wrzasnął.
– To jest śmiechu warte. – Odsunąłem na bok Aratusa i sam zapukałem, mówiąc 
podniesionym głosem: – Twój pan ma gości przed drzwiami! Otwieraj albo sam 
dostaniesz 
baty!
Pies szczekał i szczekał. Głos za drzwiami klął nas i bluźnił przeciwko połowie 
bogów z 
Olimpu. Po chwili dał się słyszeć długi skowyt i szczekanie się urwało. W końcu 
zazgrzytała 
zasuwa i drzwi otworzyły się gwałtownie. Zmarszczyłem nos, poczuwszy zapach z 
wnętrza – 
mieszankę odoru psiej sierści, stęchlizny, potu i gotowanej kapusty. Za małym 
westybulem 
rozciągało się zalane słońcem atrium, dlatego z początku widziałem tylko ciemną 
sylwetkę 
mężczyzny na tle jasnego prostokąta. Dopiero po chwili zacząłem rozróżniać jego 
rysy. 
Najpierw rzuciły mi się w oczy jego włosy, długie i zmierzwione jak kudłata 
grzywa, 
przyprószone siwizną. Miał posturę starca, zgarbiony i z okrągłymi ramionami, 
ale nie był ani 
mały, ani słaby. Jego tunika była znoszona i wygnieciona, cała przy tym 
poprzekrzywiana, 
jakby dopiero co ją włożył. Po chwili dostrzegłem, że jego szczęki pokrywa 
parodniowy 
zarost, a nos ma duży i mięsisty. Mrużył przekrwione oczy, jakby światło 
sprawiało mu ból.
– Kim jesteście i czego chcecie? – burknął niewyraźnie; wino wyraźnie plątało mu 
język.
Na jądra Numy, pomyślałem, ależ sąsiad wybrał sobie odźwiernego! Widać, że 
Publiusz 
nie przykłada większej wagi do prowadzenia własnego domu niż do porządku w 
gospodarstwie.
– Nazywam się Gordianus – powiedziałem. – Jestem właścicielem gospodarstwa po 
Lucjuszu Klaudiuszu i przybywam, by rozmówić się z twoim panem.
– Z moim panem, ha! – Człowiek roześmiał się w głos.
Dosłyszałem, jak za moimi plecami Aratus głośno wciąga powietrze i szepce: „Co 
za 
bezczelność!”
Mężczyzna znów się zaśmiał. Za jego plecami, w atrium dostrzegłem nagły ruch. W 
świetle stanęła dziewczyna, kompletnie naga, tylko zgniecioną koszulę trzymała 
przed sobą, i 
spojrzała na wejście szeroko rozwartymi, przestraszonymi oczyma. Była tak młoda, 
że gdyby 
nie jej długie, splątane czarne włosy, mógłbym ją wziąć za chłopca.
Ściągnąłem usta.
– Najwyraźniej Publiusz Klaudiusz musiał wyjechać, skoro takie rzeczy dzieją się 
w jego 
domu! – powiedziałem sucho.
Mężczyzna odwrócił się i zobaczywszy dziewczynę, rzucił się ku niej, klaskając w 
dłonie.
– Zabieraj się stąd, Ważko! Ubierz się i zgiń mi z oczu albo oberwiesz. Ha! Cóż 
to za 
maniery, pokazywać gościom goły tyłek! Chodź no tutaj, to wlepię ci kilka 
klapsów, ty mała 
harpio!
Odwrócił się do nas z szyderczym grymasem na twarzy. Spojrzałem na jego rękę z 
rosnącym pesymizmem i ujrzałem pierścień na palcu – i to nie żelazny, jak u 
zwykłego 
obywatela, ale lśniącą złociście obrączkę patrycjusza.
– Ty musisz być Publiuszem Klaudiuszem – powiedziałem tępo.
Moje oczy już przywykły do światła, przyjrzałem się więc jego twarzy i 
stwierdziłem, że 
to prawda. Widziałem go poprzednio w sądzie na Forum, ale tylko z daleka; nosił 
wówczas 
elegancką togę, był dobrze ostrzyżony i ogolony i wyglądał tak solidnie i 
trzeźwo, jakby 
ubiegał się o urząd. Prywatnie przedstawiał całkiem inny widok.
Obrzucił mnie niechętnym spojrzeniem.
– Ach, tak, pamiętam cię. Człowiek, któremu udało się zagarnąć gospodarstwo 
Lucjusza. 
W sądzie wyglądałeś na zadufanego w sobie, tępego głupca, jak większość 
chłopaczków z 
miasta. Nadal tak wyglądasz.
Wyprostowałem się. Nie uchodzi dać się obrażać w obecności własnych niewolników.
– Publiuszu Klaudiuszu, przychodzę jako twój sąsiad, aby omówić drobną sprawę 
dotyczącą strumienia, który wyznacza granicę między naszymi posiadłościami.
– Co mi tam! Ustalimy wszystko w sądzie. I tym razem ten pierdoła Cycero nie 
przybiegnie ci na ratunek, by wciskać swój srebrny język sędziom w tyłki. Zdaje 
się, że jego 
język ma dość roboty z zabieganiem o uśmiechy senatorów.
– Twój zaś język jest niewyparzony, Publiuszu Klaudiuszu.
– Przynajmniej nie wtykam go tam, gdzie Cycero.
Wziąłem głęboki oddech.
– Jak rzekłeś, Publiuszu, sprawa praw do strumienia zostanie rozstrzygnięta 
przez sąd. Do 
tego czasu nie mam zamiaru przestać z niego korzystać.
– Widzę. A jeśli przywiodła cię tu tamta scysja między praczkami, to dajże 
spokój. Tak, 
tak, jedna z twoich kobiet oberwała kamieniem. Mój ekonom wszystko mi 
opowiedział. No 
co, może ona nadal pracować czy nie? Jeśli jest do niczego, dam ci w zamian 
jedną z moich. 
Ale nie zamierzam płacić żadnych odszkodowań tylko dlatego, że moja praczka 
zraniła twoją. 
Przecież nie chodzi o dziewkę do przyjemności i blizna nie ma znaczenia. Czego 
jeszcze ode 
mnie chcesz? Spuściłem każdej z nich porządne lanie, a tej, która rzuciła 
kamień, 
wymierzyłem specjalną karę. Nieprędko spróbuje po raz drugi. Mam nadzieję, że ty 
to samo 
zrobiłeś ze swoimi. Taka jest moja rada, a jeśli nie zrobiłeś, uczyń to teraz. 
Nigdy nie jest za 
późno. Już zapomniały, co złego zrobiły, ale lanie zapamiętają, jeśli zrobisz to 
właściwie. 
Czasami warto niewolnika obić nawet bez powodu, ot tak, dla przypomnienia, kto 
tu rządzi.
– Publiuszu Klaudiuszu, przyszedłem porozmawiać o...
– Och, na Romulusa i Remusa, jest za gorąco, by tak stać w progu. Wejdź do 
środka. Kto 
tam jest z tobą, twój ekonom? Tak, niech i on wejdzie... ale tego dużego zostaw 
za drzwiami. 
Nie potrzebujesz ochrony, wchodząc do mego domu. Cóż ty sobie o mnie myślisz? 
Ty, 
niewolniku, zamknij drzwi za sobą. Ach, świetnie, moja sofa jest jeszcze w 
cieniu.
W atrium była fontanna, ale bez wody; dno basenu zaścielały suche gałązki i 
źdźbła 
słomy. Publiusz opadł na sofę. Dla mnie był tylko taboret, a Aratus stanął za 
mną.
– Wybaczysz mi brak miękkich mebli i tak dalej – powiedział Klaudiusz. Pies 
pojawił się 
skądś i położył u stóp swego pana. – Nigdy nie miałem ciągot do luksusu. Poza 
tym potrzebna 
jest kobieta, by uczynić dom przyjemnym dla gości, a jedyna żona, którą wziąłem, 
zmarła po 
roku. Zabrała z sobą jedynego spadkobiercę, jakiego w życiu zrobiłem... albo to 
dziecko 
zabrało ją, jakkolwiek to się tam odbywa. Poszli pewnie razem do Hadesu, ręka w 
rękę, jak 
przypuszczam. – Sięgnął po bukłak, przytknął do ust i ścisnął, ale wina już nie 
było. – Hej, 
Ważko, chodź tu i przynieś papie trochę wina!
– Przyszedłem do ciebie, Publiuszu, ponieważ chcę zbudować młyn wodny nad 
strumieniem. Nie będzie potrzeby przekierowywać nurtu, gdyż zamierzam wykopać 
kanał...
– Młyn? Masz na myśli machinę z kołami napędzanymi przez wodę? Ale po co ci taka 
machina?
– Można ją wykorzystać na wiele sposobów. Na przykład mleć w niej mąkę.
– Przecież masz już do tego niewolników?
– Mam, ale...
– Ważko! Dawaj to wino albo zaraz dostaniesz w skórę, tu, przed tymi obcymi 
ludźmi!
Po chwili dziewczyna weszła z nowym bukłakiem, ubrana teraz w poplamioną krótką 
tunikę bez rękawów. Publiusz wziął go od niej i klepnął ją w pośladek. Chciała 
się wycofać, 
lecz on złapał ją i przyciągnął do siebie, a drugą ręką przytrzymał bukłak i 
zębami wyciągnął 
korek. Przechylił głowę do tyłu i zaczął pić, jednocześnie wsuwając dziewczynie 
dłoń pod 
tunikę. Stała przy nim biernie z odwróconym wzrokiem, cała w pąsach.
Odchrząknąłem i rzekłem:
– Może cię zainteresuje, że pomysł z młynem podsunęła mi Klaudia. Powiedziała 
mi, że 
od dawna było to ambicją twego kuzyna Lucjusza. Można więc powiedzieć, że 
wypełniam 
jego wolę...
Publiusz wzruszył ramionami.
– Lucjusz zawsze miewał wiele głupich pomysłów, jak na przykład zostawienie ci w 
spadku gospodarstwa. Był chłopaczkiem z miasta, jak i ty. To stamtąd właśnie 
biorą się 
głupie pomysły: z miasta. Zbierz dość głupców w jednym miejscu i masz miasto. A 
tam już 
głupie pomysły szerzą się z głowy do głowy jak ospa.
Zrobił coś ręką, co spowodowało, że dziewczyna podskoczyła i otworzyła usta, co 
skwitował śmiechem.
Wstałem, mówiąc:
– Pomyślałem sobie, o ile cię to zainteresuje, że mógłbym ci udostępnić czasem 
młyn, jak 
już go zbuduję. Może ci się to przydać.
– Ciekawe na co? Mam niewolników do mielenia mąki.
– Woda mogłaby zrobić to za nich.
– A co oni by wtedy robili? Bezczynni niewolnicy to tylko źródło kłopotów.
– Jestem pewien, że znalazłoby się dla nich sporo innych zajęć. – Chciałem, by 
to 
zabrzmiało obraźliwie, ale Publiusz nie zrozumiał aluzji.
– Młyn jest machiną – zauważył. – Machiny się psują i trzeba je naprawiać. W 
strumieniu 
nie ma za wiele wody, by coś takiego napędzać, zwłaszcza w suchych miesiącach. A 
kiedy 
machina nie pracuje, nie ma z niej żadnego pożytku, podczas gdy niewolnica może 
być 
użyteczna nawet wtedy, gdy nic nie robi.
Dziewczyna sapnęła po jakimś jego karesie, zaczęła się cofać, nagle wzdrygnęła 
się i 
znieruchomiała, sztywno wyprostowana. Na czole Publiusza nabrzmiała żyła; 
zmrużył oczy, a 
jego ramię i łokieć poruszały się dziwnym, obrotowym ruchem. Dziewczyna wydęła 
wargi i 
zagryzła je. Publiusz przytknął bukłak do ust i zaczął pić, rozlewając wino po 
policzku.
– Pójdę już – powiedziałem i odwróciłem się.
Aratus pospieszył naprzód, by otworzyć mi drzwi.
– Och, ależ ze mnie kiepski gospodarz! Siedzę tu i sam się zabawiam, a nic nie 
zaoferowałem gościowi. Co byś wolał, Gordianusie, bukłak czy... dziewczynę?
– Zaczynam budowę młyna od jutra – rzuciłem, nie oglądając się na niego. – Mam 
nadzieję, że nie będziesz mi w tym przeszkadzał. Dziękuję za współpracę.
Kiedy byłem już na ścieżce, Publiusz wybiegł za mną i położył mi rękę na 
ramieniu. 
Wyrwałem mu się; w jego oddechu czułem wino, na dłoni zaś zapach dziewczyny.
– Jeszcze jedno, Gordianusie! – wykrzyknął nieskładnie. – Młyn musisz budować od 
początku. A niewolników sam możesz robić. A co, połowę niewolników w tym 
gospodarstwie sam zasadziłem w brzuchach ich matek. Nie trzeba ich kupować, 
widzisz, sam 
ich robię... więcej z tym zabawy, nie? I nie kosztuje ani miedziaka. Patrz na 
tego dużego pod 
drzewem oliwnym, jak budzi innych i goni do pracy. To jeden z moich bękartów. O, 
zrobiłem 
paru dużych, silnych chłopaków, którzy mogą trzymać resztę w ryzach. Karmię ich 
dobrze i 
pozwalam czasem pobawić się z Ważką, żeby byli zadowoleni. Nieważne, czy innym 
jest 
dobrze, czy źle, dopóki masz takich silnych, by ich trzymali krótko. Słabym 
dajesz tylko tyle 
żarcia, żeby mogli pracować, ale nie tyle, by się stali silniejsi niż 
potrzeba...
Wsiadłem na konia. Aratus i drugi niewolnik zrobili to samo.
– ...Ale co to, Gordianusie, nie chcesz podyskutować o rolniczej filozofii? 
Myślałem, że 
wszyscy wy, chłopcy z miasta, przyjaciele takich pierdołów jak Cycero, lubicie 
dyskusję... – 
Podszedł ku mnie, potykając się o wystające kamienne płyty.
– Nie powinieneś tyle pić, Publiuszu, w taki gorący dzień. Przewrócisz się i coś 
sobie 
zrobisz.
– To ta historia z praczkami wciąż cię złości, co? Ech tam, nic takiego! Babskie 
kłótnie. 
Gdybym naprawdę chciał ci dać nauczkę, posłałbym jednego z moich dużych 
bękartów. Tak, 
ty jesteś właśnie taki, jak mówią moi kuzyni. Kolejny byle kto z miasta, który 
za wysoko się 
wdrapał ponad swój stan. Smutny los Rzymu, skoro taki byle kto jak ty może 
położyć łapę na 
ziemi patrycjusza i zgrywać wiejskiego nobila. A drugi byle kto, Cycero, może 
się wkręcić na 
konsula. Jesteś tak nadęty, że aż ci głowa spuchła, Gordianusie. Może ktoś 
powinien ci ją 
rozłupać! – Uderzył z trzaskiem zaciśniętą pięścią w dłoń.
Zakręciłem koniem w miejscu. Publiusz cofnął się zaskoczony i zakaszlał od kurzu 
wzbitego przez końskie kopyta. Jego osiłki w gaju oliwnym nadstawili uszu i 
zaczęli się 
zbliżać.
– Co powiedziałeś o głowach, Publiuszu? – zapytałem ostro.
– Co takiego? – Patrzył na mnie, nie rozumiejąc, i machał ręką, broniąc się 
przed kurzem.
– Czy masz w zwyczaju uszkadzać głowy innych ludzi?
– Nie wiem, o czym mówisz. To tylko taka figura retoryczna.
– A gdybyś komuś rozłupał głowę, Publiuszu, co zrobiłbyś z ciałem?
Jego świta otoczyła go kołem. Chwilowe zmieszanie minęło mu i mój sąsiad 
spojrzał na 
mnie wyzywająco.
– Chyba lepiej będzie, jak opuścisz moją ziemię. Jak ci nie odpowiada moja 
gościnność, 
to jedź. I nie myśl, że zapomnę o swych prawach do strumienia. Jest mój, a nie 
twój!
Odwróciłem się i zakrzyknąłem do swych niewolników, by jechali za mną. Ruszyłem 
kłusem, przechodząc szybko w pełny galop przez falujące trawy. W gorącym 
powietrzu 
niosło się cykanie świerszczy, w uszach miałem szum wichru, a stukot końskich 
kopyt o 
twardą ziemię wibrował echem w moim ciele. Wracający do pracy niewolnicy 
oglądali się 
zaniepokojeni. Nawet nie zwolniłem biegu, dojeżdżając do strumienia; zmusiłem 
konia do 
skoku ponad jego korytem. Dopiero na moim brzegu ściągnąłem wodze i pochyliłem 
się, by 
poklepać zwierzę po szyi. Stanąłem w cieniu i odpoczywałem, wsłuchując się w 
koński 
oddech i bicie własnego serca.
Aratus i drugi niewolnik wrócili do swych obowiązków. Zamarudziłem nieco przy 
strumieniu, pozwalając koniowi napić się wody i skubać trawę. Kiedy miał dosyć, 
pojechałem 
powoli do stajni. Miałem już zsiadać, gdy kątem oka dostrzegłem w oddali jakiś 
ruch na 
gościńcu. Przysłoniłem oczy dłonią i wytężyłem wzrok. Z via Cassia na drogę 
prowadzącą do 
mojego domu skręcali dwaj mężczyźni. Jeden jechał na białym koniu, drugi na 
czarnym.
Eko? Czyżby tak szybko wracał? To mogło oznaczać tylko kłopoty. Pospieszyłem 
jeźdźcom naprzeciw. Kiedy zbliżyliśmy się nieco do siebie, wydawało mi się, że 
po modnej 
bródce i fryzurze rozpoznaję Ekona, ale jego towarzysz był zdecydowanie za mały, 
jak na 
Belbona. Ściągnąłem wodze i przystanąłem, czekając na nich pośrodku drogi. 
Jechali stępa, 
aż w końcu ten na czarnym koniu przyspieszył i ruszył na spotkanie. Wyglądał na 
absurdalnie 
uszczęśliwionego; zdawać by się mogło, że oto nadjeżdża wielki uśmiech, a za nim 
koń i 
jeździec.
Kiedy odległość między nami zmalała, tak że mogłem rozróżnić jego rysy, 
wiedziałem 
już, że musi to być twórca i pierwszy wyznawca owej tak popularnej wśród 
rzymskiej 
młodzieży mody. Do żadnego innego oblicza – nawet Marka Celiusza – nie mogła ona 
tak 
idealnie pasować jak do tej twarzy. Pasek krótko przyciętej brody doskonale 
podkreślał jego 
mocny podbródek i wspaniale wyrzeźbiony nos. Podgolone skronie i długa grzywka, 
w której 
prześwitywał srebrny odcień siwizny, świetnie harmonizowały z prostymi czarnymi 
brwiami i 
wysokim czołem. Żywe niebieskie oczy nieznajomego patrzyły tak intensywnie, 
jakby chciał 
mnie przyszpilić spojrzeniem do ziemi.
– Pięknie! – powiedział, ściągając wodze i tocząc wzrokiem po okolicy. – Nawet 
bardziej, niż Marek Celiusz opowiadał. Trudno byłoby o lepsze miejsce, prawda, 
Tongiliusie? 
– zawołał, oglądając się na swego towarzysza. Oddychał głęboko, jakby smakując 
słodkie 
wonie siana i polnych kwiatów. – Piękny zakątek. Można by sobie wyobrazić, jak 
Pan 
pomyka tu przez pola. Gospodarstwo, o jakim śni każdy Rzymianin!
Z szerokim uśmiechem wyciągnął do mnie rękę. Ująłem ją z wahaniem. Uścisk miał 
ciepły i mocny.
– Musisz być dumnym i szczęśliwym człowiekiem, Gordianusie!
Skinąłem głową i westchnąłem.
– O, tak, Katylino. Bez wątpienia.
ROZDZIAŁ X
Spotkaliśmy się przelotnie przed dziesięciu laty, ale od tamtej pory – od 
skandalu z 
westalką – nie miałem z Katyliną nic wspólnego i prawie go nie widywałem, nawet 
gdy 
prowadził na Forum kampanię wyborczą. Zwłaszcza wtedy, gdyż widok nadchodzącego 
ze 
swym orszakiem kandydata wystarczał, bym brał nogi za pas. Rzymski polityk z 
oślim 
uporem poszedłby za uczciwym człowiekiem do sklepu, do tawerny, a nawet do 
burdelu, by 
żebrać o jego głos; jedyną nadzieją ucieczki było natychmiastowe podanie tyłów.
Ponowne spotkanie z Katyliną od razu przywiodło mi na myśl poprzednie. Widziałem 
go 
w wyobraźni tak samo żywo jak wtedy – człowieka w wieku trzydziestu kilku lat, o 
czarnych 
włosach i brodzie (wówczas przyciętej zgodnie z bardziej konserwatywną modą) i 
tak 
regularnych, doskonale wyważonych rysach, że trudno go było nazwać po prostu 
przystojnym. Był bardzo atrakcyjnym mężczyzną, którego urok zdawał się w 
niewidzialny 
sposób emanować od wewnątrz, jego zaś zewnętrznym wyrazem były rozjaśniająca 
jego oczy 
wesołość i tak łatwo wychodzący na usta uśmiech.
Czas, jeśli nie ludzie, był dla Katyliny łaskawy. Jak mężczyźni zwykli mawiać o 
winie i 
kobietach, dobrze się starzał. W kącikach oczu i ust widać było zmarszczki, ale 
takie, jakie 
rzeźbi na twarzy częsty uśmiech. W błyszczących oczach i pod uśmiechem gdzieś na 
dnie 
można było dostrzec zmęczenie, ale to tylko napełniało je delikatnością, jeszcze 
przydającą 
mu uroku. Trudno go było nie lubić od pierwszego wejrzenia; nic dziwnego, że 
uważano go 
za tak niebezpiecznego.
– Gordianusie – powiedział, wciąż ściskając mi prawicę – ileż to lat! Pamiętasz?
– Tak.
– Marek Celiusz powiedział, że będziesz pamiętał. A więc nie masz nic przeciwko 
temu, 
abym przybył do ciebie w odwiedziny?
– Oczywiście, że nie.
Jeśli Katylina dostrzegł moment wahania, zanim odpowiedziałem, nie dał tego po 
sobie 
poznać.
– Marek też mnie o tym zapewniał. Muszę mieć jakieś schronienie, gdzie mógłbym 
po 
prostu od czasu do czasu zniknąć ze świata, a Marek Celiusz powiedział, że zna 
idealny do 
tego zakątek. To bardzo uprzejme z twojej strony, że mnie przyjmujesz.
Nagle spostrzegłem, że wciąż trzyma moją dłoń. W jego dotyku było coś tak 
naturalnego 
i bezpretensjonalnego, że nawet tego nie zauważyłem. Łagodnie cofnąłem rękę. 
Katylina 
puścił mnie, ale nie spuszczał ze mnie oczu, jak gdyby jeszcze nie chciał mnie 
uwolnić spod 
swego wpływu.
– To jest Tongilius.
Wskazał na swego towarzysza, atletycznie zbudowanego młodzieńca z falującymi 
kasztanowymi włosami i mocno zarysowaną szczęką, gładko wygoloną, by widać było 
dołek 
w podbródku. Przeleciało mi przez myśl pytanie, czy uroku Katyliny można się 
nauczyć albo 
nabyć go przez wspólne przebywanie, Tongilius bowiem zdawał się posiadać go w 
miniaturze. Skłonił głowę i rzekł niskim, matowym głosem:
– Jestem zaszczycony, mogąc poznać starego znajomego Katyliny.
Oddałem ukłon. Przez długą, pełną zakłopotania chwilę staliśmy na środku drogi. 
Powinienem teraz dać jakiś wyraz gościnności, nieważne, czy prawdziwej, czy 
udawanej, ale 
czułem dziwne zmieszanie i nie miałem ochoty nic mówić. Oto nastał ten dzień. 
Czas na 
przysługę, której się domagał Marek Celiusz. Opierałem się, obawiałem, zbierałem 
siły, by 
przez to przejść... teraz, gdy krytyczna chwila nadeszła, poczułem się dziwnie 
pusty, niemal 
rozczarowany. W obecności Katyliny nie wyczuwałem niczego złowieszczego. Co 
więcej, nie 
byłem nią ani trochę skrępowany, co zaniepokoiło mnie jeszcze bardziej. Musiałem 
się 
zastanowić, czy mój umysł nie tępieje, skoro nie dostrzegam i nie wyczuwam 
niebezpieczeństwa i oszustwa, mimo że muszą czaić się gdzieś blisko. Pierwszy 
przerwał 
milczenie Katylina.
– A ten zbliżający się jeździec, czy to może być twój syn?
Obejrzałem się przez ramię i zobaczyłem Metona, wracającego od muru na północy, 
gdzie Aratus musiał właśnie go zastąpić w nadzorowaniu niewolników.
– Tak, to młodszy z moich dwóch synów. – To przypomnienie o dzieciach i grożącym 
im 
niebezpieczeństwie wywołało we mnie falę niepokoju, świadczącego, że jeszcze nie 
całkiem 
otępiałem. – Metonie, mamy gości. To jest Lucjusz Sergiusz Katylina, a to jego 
towarzysz 
Tongilius.
Meto podjechał bliżej, z przekornym uśmiechem na ustach, choć nagłe spotkanie z 
tak 
osławioną postacią nieco go zmieszało. Katylina podał mu dłoń, którą chłopak 
ujął, jak 
pomyślałem, nieco zbyt skwapliwie. Przyciszonym głosem spytał gościa:
– Czy rzeczywiście spałeś, panie, z dziewicą Westy?
Szczęka mi opadła.
– Metonie!
Katylina odchylił się w tył i roześmiał tak głośno, że aż mój koń parsknął 
zaniepokojony. 
Tongilius śmiał się, nie otwierając ust. Meto zaróżowił się, ale wyglądał 
bardziej na 
zdziwionego niż zakłopotanego. Przyłożyłem sobie rękę do czoła i jęknąłem.
– Aha, wiem już, jaką anegdotę opowiem dziś po kolacji – powiedział Katylina.
Wyciągnął rękę i poczochrał Metona po głowie, co ten zdawał się przyjmować z 
zadowoleniem.
Gdybym miał nadzieję, że odstraszy Katylinę zła kuchnia, Kongrio rozwiałby ją 
natychmiast. Tego wieczoru przeszedł samego siebie. Ponaglała go Bethesda, która 
zazwyczaj 
osądzała nieznajomych wyłącznie na podstawie ich wyglądu; Katylina i Tongilius 
wypadli 
zaś w jej ocenie pierwszorzędnie. Dzięki temu mogliśmy delektować się 
wyśmienitym 
gulaszem z wieprzowiny i fasoli, podanym z potrawką morelową. Po kolacji, tak 
jak 
poprzedniego dnia, kazałem wynieść sofy do atrium, ale Bethesda nie dotrzymała 
nam 
towarzystwa. Odkąd uczyniłem ją swą żoną, szybko przywykła do nowego statusu 
wyzwoleńca i rzymskiej pani domu i w mig nauczyła się egzekwować swoje prawa. W 
przeciwieństwie do niejednej nowoczesnej matrony nigdy jednak nie przekraczała 
pewnych 
granic, poza którymi umieściła także przyłączanie się do męskich konwersacji po 
posiłkach, 
jeśli w domu gościli obcy. Wycofała się zatem, zabierając z sobą Dianę. Meto 
pozostał; nie 
znajdowałem odpowiedniego sposobu, by go odprawić. Zresztą nasz gość właśnie 
jemu 
obiecał opowiadanie.
– Wyśmienita kolacja – pochwalił Katylina. – Muszę ci raz jeszcze podziękować, 
że 
zgodziłeś się mnie gościć pod swym dachem, Gordianusie.
– Przyznaję, że z początku się wahałem, Katylino. – Mówiłem wolno i wyraźnie. – 
Budzisz poważne kontrowersje, a ja osiągnąłem taki punkt w życiu, gdzie już nie 
szukam 
kontrowersji, lecz raczej ich przeciwieństwa. Ale Marek Celiusz wyłożył mi, 
dlaczego 
powinienem zaoferować ci swą gościnę, w sposób... nader przekonywający.
– Tak, to istotnie młodzieniec z dużym darem perswazji, a przy tym wykazuje się 
talentem i inicjatywą. – W głosie senatora nie było cienia ironii, a iskry w 
oczach były tak 
wesołe jak poprzednio, bez najmniejszej sugestii groźby.
– Elokwentny i uparty, nie ma dwóch zdań. Zdaje się też pojmować, że dobitny 
gest może 
przemawiać głośniej niż słowa.
Katylina skinął głową, znów nie dając po sobie poznać, że dociera do niego 
podwójne 
znaczenie moich słów.
– Podobno lubisz zagadki – dodałem.
Uśmiechnął się, Tongilius natomiast zaśmiał się w głos. Wymienili spojrzenie jak 
dwaj 
przyjaciele rozbawieni im tylko znanym żartem.
– Przyznaję się – powiedział Katylina.
– To jego jedyny nałóg – dodał Tongilius. – W każdym razie lubi tak o sobie 
mówić.
Na tym więc polega dowcip – że człowiek podejrzewany o krańcowe zepsucie za 
jedyną 
swą wadę uznaje skłonność do zabawy słowami.
– A ty, Gordianusie, jak rozumiem, bardziej lubisz je rozwiązywać, niż układać.
– Tak niegdyś było.
– No, dobrze. Na początek zadam ci łatwą zagadkę. – Zastanowił się przez chwilę, 
po 
czym rzekł: – Jadalne warzywo bez szlachetnego rodowodu, przesadzone z wiejskiej 
ziemi na 
kamienne podłoże, gdzie wbrew wszelkim oczekiwaniom świetnie rośnie i wypuszcza 
pnącza 
daleko i szeroko.
– To zbyt łatwe – odezwał się Meto.
– Doprawdy? Wymyśliłem ją na poczekaniu.
– Warzywo to groszek. Kamiennym podłożem jest Forum Romanum.
– Mów dalej – zachęcił go Katylina.
– A zatem rozwiązanie brzmi: Marek Tulliusz Cycero.
– Dlaczego tak uważasz?
Meto wzruszył ramionami.
– Każdy wie, że przydomek rodowy Cycerona pochodzi od przodka, który miał 
szparkę 
na nosie, jak ziarno grochu*. Cycero przybył do Rzymu z Arpinum... z „wiejskiej 
ziemi”... i 
zbił fortunę na Forum, które jest całe wybrukowane kamieniami. Urósł zatem tak, 
jak nikt 
tego by nie oczekiwał po człowieku z nieznanego rodu.
– Bardzo dobrze. A pnącza? – spytał Katylina, patrząc nie na Metona, lecz na 
mnie.
– To jego wpływy, które sięgają szeroko i daleko – zakonkludował Meto.
– Miałeś rację, to zbyt łatwa zagadka – przyznał Katylina. – Następnym razem 
będę 
musiał ułożyć trudniejszą. Jak myślisz, Gordianusie?
– Tak – potwierdziłem. – To było zbyt oczywiste.
– Masz na myśli zagadkę czy jej twórcę? – wtrącił Tongilius.
Przez chwilę myślałem, że pytanie jest poważne i że za chwilę maski spadną z 
naszych 
twarzy. Młody człowiek zaśmiał się jednak z cicha i wyszczerzył zęby do swego 
mentora, 
zorientowałem się więc, że tylko wykorzystał okazję kolejnej gry słów.
– Słyszałem, że znacie się z Cyceronem od dawna – zagadnął mnie Katylina. – 
Piętnaście 
czy dwadzieścia lat.
– Siedemnaście – uściśliłem. – Poznałem go w ostatnim roku dyktatury Sulli.
– Ach, prawda, Celiusz mi o tym przypomniał. Proces Sekstusa Roscjusza.
– Byłeś jego świadkiem?
– Nie, ale, naturalnie, wiele wówczas o nim mówiono. Głównie na temat Cycerona, 
ale 
pamiętam, że i twoje imię wymieniano w związku z tą sprawą, już po fakcie. 
Przypuszczam, 
że dzięki niej obaj z Cyceronem staliście się szeroko znani.
– Przypisujesz mi zbyt wielką zasługę. Równie dobrze mógłbyś uczcić warząchew 
Kongriona za udział w przygotowaniu sosu.
– Ależ, Gordianusie, jestem pewien, że twa skromność jest przesadna.
– Nie przypisuję sobie ani zasług, ani win za osiągnięcia Cycerona. Owszem, 
pracowałem 
dlań dość często przez te lata, podobnie jak dla Krassusa czy Hortensjusza.
– Zatem nie mam racji, mówiąc, że to Cyceronowi zawdzięczasz swą reputację 
zawodową?
– Proces Sekstusa Roscjusza był przełomem dla wszystkich zainteresowanych.
Katylina skinął głową. Przytknął kubek do ust i wychylił wino do dna, po czym 
podniósł 
go do góry, czekając na napełnienie. Rozejrzałem się i stwierdziłem, że w atrium 
nie ma ani 
jednego niewolnika, by nas obsłużyć.
– Meto, idź i zawołaj którąś z dziewek kuchennych – poleciłem.
– Nie ma potrzeby – powstrzymał mnie gość. Wstał i podszedł do stolika, na 
którym 
Bethesda zostawiła glinianą butelkę.
Patrzyłem zaskoczony, jak rzymski patrycjusz sam sobie nalewa wino, ale Katylina 
wrócił na miejsce i usiadł, jakby nie zauważył, że właśnie uczynił coś 
niebywałego.
– Czy to z twojej własnej winnicy? – zapytał.
– Z czasów poprzedniego gospodarza, Lucjusza Klaudiusza. – Skinąłem głową. – To 
chyba jeden z lepszych roczników.
– Niewątpliwie – zgodził się ze mną. – Bukiet ma mocny i pełny, a przy tym 
łagodny. 
Rozgrzewa gardło i brzuch, nie paląc przy tym ostrym smakiem. Przed wyjazdem 
chyba będę 
musiał wyżebrać u ciebie butelkę.
– Czy długo u mnie zabawisz?
– Tylko dzień lub dwa, za twoim przyzwoleniem.
– Zapewne wybory konsula wymagają twej obecności w Rzymie.
– Kampania przebiega zgodnie z planem – powiedział. – Ale proszę cię, 
Gordianusie, 
przyjechałem tu, by przez chwilę odpocząć od polityki. Pomówmy o czymś innym.
Meto chrząknął dyskretnie, na co Tongilius zaśmiał się.
– Zdaje się, że młodemu człowiekowi obiecano pewną opowieść...
– Ach, prawda, tę historię z westalką! – przypomniał sobie Katylina.
– Nie ma potrzeby, byś ją opowiadał, jeśli nie masz na to ochoty – pospieszyłem 
z 
zapewnieniem.
– Co? Mam pozwolić, by inni zatruli umysł chłopaka własnymi wersjami? Jedyną 
obroną 
przed oszczerstwami jest opowiadanie o sobie, zanim inni się do tego wezmą. Co 
już wiesz na 
ten temat, Metonie?
– Nic – odpowiedziałem za niego. – Wspomniałem mu o tym tylko przelotnie.
– Niemniej wie, że oskarżano mnie o stosunek z dziewicą Westy.
– Wie też, że cię uniewinniono.
– Dzięki twojej pomocy, Gordianusie.
– Do pewnego stopnia.
– Twój ojciec jest skromnym człowiekiem – Katylina zwrócił się do Metona. – 
Skromność to piękna rzymska cnota, choć myślę, że częściej wysławiana niż 
praktykowana.
– Tak jak dziewictwo westalek? – zasugerował Tongilius.
– Zamilcz, Tongiliusie. Gordianus nie jest szczególnie religijny, jeśli dobrze 
pamiętam, 
ale nie ma powodu, byś kalał jego dom bluźnierstwami. Moja opowieść też nie 
oczerni 
westalek, gdyż wszyscy zainteresowani byli niewinni, włącznie ze mną. Ach, 
Metonie, sporo 
już czasu upłynęło, odkąd spotkałem kogoś, kto by jeszcze nie wiedział 
wszystkiego o tym 
skandalu. To doskonała okazja, bym zaprezentował własną wersję.
– Tak, jak to uczyniłeś przed sądem – wtrącił znów Tongilius.
– Cicho bądź. Nie, nie będę tu powtarzał wszystkiego, co mówiłem na rozprawie, 
bo nie 
ma potrzeby ujawniać wszystkich faktów, aby przedstawić prawdę. Trzeba uszanować 
godność i prywatność westalek. Powiem tylko tyle, ile potrzeba. – Odchrząknął i 
wypił łyk 
wina. – No, dobrze. Do tego incydentu doszło przed dziesięciu laty, tuż przed 
wybuchem 
powstania Spartakusa. Zdarzyło mi się przelotnie zaprzyjaźnić z pewną westalką o 
imieniu 
Fabia. Spotykałem ją na wyścigach rydwanów, w teatrze i na przyjęciach.
– Myślałem, że westalki nie kontaktują się z mężczyznami – zdziwił się Meto.
– Nieprawda, choć od tego właśnie skandalu ich życie towarzyskie i wystąpienia 
publiczne zostały ograniczone, aby zapobiec powtarzaniu się takich kłopotliwych 
epizodów. 
Wcześniej jednak westalki mogły obracać się w świecie z względną swobodą, o ile 
towarzyszyły im przyzwoitki, a one same zachowywały się z godnością. Wiążą ich 
śluby 
czystości, a nie odosobnienia. Pewnego wieczoru otrzymałem pilne wezwanie od 
Fabii. 
Błagała mnie, bym przybył do niej, do domu westalek, twierdząc, że stawką jest 
jej życie i 
honor. Jak mógłbym odmówić?
– Ale przecież odwiedziny u westalek po zmroku karane są śmiercią! – zdumiał się 
Meto.
– Cóż może być lepszą przyczyną, by ryzykować życie, niż rozpaczliwe wezwanie 
pięknej dziewicy? Czy wspomniałem, że Fabia była piękna? Była bardzo piękna... 
prawda, 
Gordianusie?
– Być może. Nie pamiętam.
– Ha! Twój ojciec, Metonie, jest równie ostrożny i skryty jak skromny. Nie 
wierzę mu. 
Raz ujrzawszy twarz Fabii, nigdy nie mógłby jej zapomnieć. Ja nie zapomniałem. 
Tongiliusie, 
nie strój min! Nie masz prawa do zazdrości. Moje stosunki z dziewczyną były 
czyste, 
niewinne i poza wszelką krytyką. Hmm... Gordianus patrzy na mnie sceptycznie. 
Wtedy 
również był sceptykiem, ale jego wątpliwości nie przeszkodziły mu w uratowaniu 
mnie i 
Fabii przed okrutnym losem. Ale uprzedzam fakty. Odpowiadając na wezwanie, 
udałem się 
do domu westalek. Drzwi stały otworem, jak zawsze, ponieważ to prawo, a nie 
mocne wrota i 
antaby, trzyma mężczyzn z daleka. Bywałem wcześniej w komnacie Fabii, zawsze z 
przyzwoitką i za dnia, oczywiście, więc bez trudu do niej trafiłem. Była 
zaskoczona moim 
przybyciem, okazało się bowiem, że nie wysyłała żadnego wezwania! Pomyślałem, że 
to 
kiepski kawał któregoś z wątpliwych przyjaciół, dopóki obojga nas nie przeraził 
nagły krzyk.
– Krzyk? – powtórzył zafascynowany opowieścią Meto.
– Dobiegał zza kurtyny. Był to krzyk umierającego człowieka, jak się okazało. 
Rozsunąłem kurtynę i zobaczyłem, jak wije się na podłodze z podciętym gardłem, a 
obok 
niego leży zakrwawiony nóż. Cały dom w jednej chwili stanął na nogi. Zanim 
zdołałem 
pomyśleć o ucieczce, sama virgo maxima, wkroczyła do komnaty. Sytuacja była 
nieprzyjemna.
– Ach, Lucjuszu, jak wielki masz dar niedomówienia! – Tongilius roześmiał się w 
głos.
Katylina uniósł brew. Gest był patrycjuszowski, ale w połączeniu z wąską bródką 
i 
niesfornymi kędziorami na głowie nadawał mu wygląd satyra spoglądającego na 
pozbawioną 
opieki owieczkę.
– Nie była kompromitująca – podjął opowieść – ponieważ oboje byliśmy kompletnie 
ubrani, ale pozostawało do wyjaśnienia to, że przebywam w zabronionym miejscu, 
no i 
oczywiście obecność tamże zwłok. Czy wiesz, Metonie, jaka jest kara za takie 
przestępstwa?
Meto energicznie pokręcił głową.
– Doprawdy, Gordianusie, zaniedbałeś edukację chłopca. Nie opowiadasz mu anegdot 
z 
twoich dawnych przygód, rozwodząc się nad soczystszymi szczegółami? Kiedy 
westalka 
zostaje przyłapana na grzesznych stosunkach z mężczyzną, jego spotyka śmierć 
przez 
publiczne biczowanie. Bolesna i hańbiąca śmierć, ale jeszcze nie najgorszy to 
los z 
możliwych. Ot, śmierć jak śmierć. Ale dla westalki... o, jej koniec jest o wiele 
bardziej 
dramatyczny.
Spojrzałem na syna, który wpatrywał się w mówcę pochłonięty bez reszty. 
Tongilius, 
który wielekroć musiał słyszeć tę opowieść, wydawał się szczerze ubawiony 
fascynacją 
chłopca.
– Czy mam ci powiedzieć, jaka kara spotyka westalkę, której zostanie udowodniona 
nieczystość?
Meto kiwnął energicznie głową.
– Ależ, Katylino – zaprotestowałem. – Przecież chłopak oka nie zmruży tej nocy!
– Nonsens! Młodzieniec w tym wieku pożąda obrazów grozy i zepsucia. 
Piętnastolatek 
śpi znacznie lepiej, gdy ma głowę świeżo wypełnioną okropnościami.
– W tym miesiącu skończę szesnaście lat – przypomniał Meto.
– O, widzisz. Doprawdy, jesteś nadopiekuńczy, Gordianusie. A więc: najpierw 
zabiera się 
jej diadem i płócienną szatę. Potem najwyższy kapłan, pontifex maximus, 
osobiście poddaje ją 
chłoście. Jemu bowiem, jako głowie religii państwowej, bezpośrednio podlegają 
wszystkie 
westalki. Po biczowaniu zostaje przyodziana, jakby to były zwłoki, i w 
zamkniętej lektyce 
obnosi się ją po Forum z konduktem płaczących krewnych... ohydna parodia jej 
własnego 
pogrzebu. Zanoszą ją do miejsca tuż za bramą Kollińską, gdzie czeka przygotowana 
nieduża 
podziemna komora, w której znajduje się sofa, lampa oliwna i stół z niewielką 
ilością 
jedzenia. Dziewczynę opuszcza się do środka po drabinie, nie czyniąc jej żadnej 
krzywdy, jej 
osoba bowiem nadal jest poświęcona bogini, nie można jej więc po prostu zabić. 
Drabinę się 
wyciąga, komora zostaje zamknięta i przysypana ziemią. Żaden człowiek nie bierze 
na siebie 
jej śmierci; Westa sama ją zabiera.
– Chcesz powiedzieć, że zostaje żywcem zakopana?
– Ni mniej, ni więcej. Teoretycznie, jeżeli sąd się pomylił i westalka jest 
niewinna, bogini 
nie odbierze jej życia i dziewczyna pozostanie w komorze na wieki. Ponieważ 
jednak jest ona 
szczelnie zamknięta, biedactwo i tak już nie ma szans wrócić między ludzi i 
odzyskać czci. 
Westa z pewnością w końcu się nad nią ulituje i zgasi jej życie, zamiast 
pozwalać jej żyć całą 
wieczność w zimnym i ciemnym grobie, w rozpaczy i samotności.
Meto patrzył na niego ze zgrozą, wyobrażając sobie zapewne taką ewentualność.
– Na szczęście pięknej Fabii się to nie przydarzyło – kontynuował Katylina. – 
Jest jak 
najbardziej żywa i wciąż służy Weście, chociaż nie rozmawiałem z nią od lat. 
Możemy 
podziękować twojemu ojcu za jej ratunek. Gordianusie, ty naprawdę nigdy nie 
opowiadałeś o 
tym synowi? Zwykłe wyjawienie prawdy nie ma nic wspólnego z przechwalaniem się. 
Ale 
jeżeli Gordianus jest na to zbyt skromny, ja opowiem to za niego. Na czym to 
stanęliśmy? 
Aha, tak, jestem więc w domu westalek, w środku nocy, sam na sam z Fabią i 
świeżymi 
zwłokami. Virgo maxima, która nas nakryła, automatycznie sama została zamieszana 
w 
skandal i rozpaczliwie pragnęła uniknąć następnych. Posłała po pomoc do szwagra 
Fabii, 
młodego, robiącego karierę adwokata, już sławnego ze sprytu... Marka Tulliusza 
Cycerona. 
Tak, tak... dzisiejszego konsula... choć któż wtedy mógł znać jego 
przeznaczenie? Cycero z 
kolei posłał po Gordianusa. I to właśnie on odkrył mordercę, który wciąż czaił 
się w domu 
westalek, choć nikt inny nie mógł go znaleźć. Okazało się, że ów człowiek 
przeliczył się z 
możliwościami ucieczki i został jak w pułapce na dziedzińcu. Schował się... 
uwierzysz?...w 
sadzawce, wśród lilii wodnych, oddychając przez pustą trzcinę. To właśnie twój 
ojciec 
spostrzegł, że trzcina się przesunęła, i wyciągnął krztuszącego się mężczyznę z 
wody. 
Zabójca zaatakował go nożem. Rzuciłem się nań i w chwilę potem nadział się na 
własne 
ostrze. Jednak zanim umarł, wyznał, że to mój wróg, Klodiusz, zlecił mu to 
wszystko, 
napisanie fałszywego listu, zwabienie mnie do domu westalek, a wreszcie 
zamordowanie 
wspólnika, żebym nie tylko został nakryty w dwuznacznej sytuacji, ale w dodatku 
z krwią na 
rękach w świętym miejscu!
– Ale proces się odbył? – upewnił się Meto.
– W pewnym sensie. Zabójca nie żył, więc niczego nie można było Klodiuszowi 
udowodnić. Mimo to, mając jako adwokata największego świętoszka Rzymu... mam na 
myśli 
oczywiście młodego Marka Katona*... Fabia uzyskała uniewinnienie, a z nią i ja. 
Klodiusz 
został tak zhańbiony, że uciekł do Bajów, by tam przeczekać, póki skandal nie 
pójdzie w 
zapomnienie. No, nie musiał czekać długo. To był rok, kiedy gladiator Spartakus 
wszczął 
bunt niewolników i drobna sprawa z westalkami szybko ucichła. No cóż, Metonie, 
chyba cię 
rozczarowałem. Skandal w końcu nie okazał się skandalem, jak widzisz, tylko 
spiskiem 
moich wrogów, mającym na celu w najlepszym razie okrycie mnie hańbą, a w 
najgorszym 
uśmiercenie mnie. Nie mogę się pochwalić, że jestem człowiekiem, który pozbawił 
dziewictwa westalkę i przeżył, by o tym opowiadać, ponieważ nigdy niczego 
podobnego nie 
zrobiłem. Odsunąłem jedynie od siebie fałszywe oskarżenie, dzięki pomocy 
sprytnych 
adwokatów i jeszcze od nich sprytniejszego Gordianusa Poszukiwacza. Czyż to nie 
ironia 
losu, Gordianusie, że to właśnie Cycero cię wezwał, byś rozwikłał tę zagadkę? 
Oczywiście to 
nie mnie chciał ratować, lecz Fabię, przyrodnią siostrę swej żony. Ale też w 
tamtych czasach 
ja i Cycero nie byliśmy jeszcze wrogami.
Nastąpiła długa cisza. Tongiliusowi głowa zaczęła opadać na piersi, a i Metona 
ogarnęła 
senność, mimo całego podniecenia opowieścią.
– Młodzi mężczyźni potrzebują więcej snu niż starsi – zauważył Katylina.
– Właśnie. Jazda do łóżka, Metonie.
Nie zaprotestował, lecz wstał i z szacunkiem ukłonił się gościom, zanim wyszedł. 
Wkrótce i Tongilius udał się na spoczynek do izby, którą miał dzielić z 
Katyliną. Zostaliśmy 
w atrium we dwóch. Noc była ciepła i bezwietrzna. Lampy zaczynały gasnąć, a 
pozbawione 
księżycowego blasku niebo jaśniało miriadami gwiazd.
– I co, Gordianusie, czy oddałem sprawiedliwość tej historii i twojemu w niej 
udziałowi?
Nie odpowiedziałem od razu, patrząc na gwiazdy, nie na mojego gościa.
– Rzekłbym, że przedstawiłeś fakty wystarczająco wiernie.
– Nie jesteś jednak zadowolony.
– Powiedzmy, że mam wątpliwości.
– Wątpliwości? Proszę, bądź szczery, Gordianusie.
– Zawsze wydawało mi się dziwne, że mężczyzna poświęca tyle czasu i wysiłku na 
adorowanie młodej kobiety, która ślubowała czystość, jeżeli nie kierują nim 
jakieś ukryte 
motywy.
– I znów nie zrozumiany! Czy to bogowie rzucili na mnie tę klątwę, że świat 
rzadko 
potrafi dostrzec moje prawdziwe oblicze? Kiedy moje motywy są najczystsze, inni 
w nie 
wątpią; kiedy zaś moje zamiary ześlizgują się ze ścieżki cnoty, przekonuję się, 
że ludzie garną 
się do mnie z pochwałami.
– A skąd Klodiusz wiedziałby, że odpowiesz na to fałszywe wezwanie od Fabii, 
gdyby 
nie miał dowodów na to, że łączy was coś więcej niż przyjaźń?
– To kolejna ironia losu. Często właśnie wrogowie najtrafniej oceniają charakter 
człowieka. Klodiusz znał moje czułe serce i żądną przygód duszę. Wymyślił 
najbardziej 
zakazaną przynętę z możliwych i skusił mnie nią. Gdybym naprawdę był kochankiem 
Fabii, 
wyczułbym fałsz w jej rzekomym wezwaniu.
– Przypominam sobie też, że w mowie obrończej Kato mocno podkreślał fakt, że 
kiedy 
virgo maxima wpadła do komnaty, zastała was oboje w pełnym ubraniu.
– Nie zapominaj, że i zabójca zeznał to samo przed śmiercią. Miał instrukcje od 
Klodiusza, by czekać z zabiciem wspólnika do chwili, kiedy oboje się 
rozbierzemy, żeby 
znaleziono nas właśnie w takim stanie. Ale sam powiedział: „Oni nie mieli 
zamiaru się 
rozbierać!” Powtórzył to kilka razy, pamiętasz?
– I to właśnie kazało mi się zastanowić; skąd bowiem Klodiusz miał pewność, że 
się 
rozbierzecie? Po drugie, aby się kochać, mężczyzna i kobieta bynajmniej nie 
muszą 
zdejmować szat, jedynie je nieco... inaczej ułożyć. – Spojrzałem na twarz 
Katyliny, ale 
płomyki lamp przygasły tak bardzo, że jego oczy zasłaniał mrok, a rysy twarzy 
zamazały się. 
Jego wargi jakby wygięły się w uśmiechu, ale może to sobie tylko wyobrażałem.
– Ach, Gordianusie, jesteś przewrotny jak adwokat. Cieszę się, że to ten idiota 
Klodiusz 
występował jako oskarżyciel, a nie ty, bo moja linia obrony zostałaby starta w 
pył. – 
Westchnął głęboko. – Ale to wszystko już zamierzchłe dzieje, martwe jak 
Spartakus... Ot, 
nieco upiorna historyjka przyspieszająca puls młodzieńców takich jak twój syn.
– Tak, a skoro już o nim mowa...
– Czyżbym znowu słyszał nutę niezadowolenia w twoim głosie?
– Jeżeli masz przebywać pod moim dachem, wolałbym, abyś uszanował mój autorytet 
jako głowy tego rodu.
– Czy cię obraziłem, Gordianusie?
– Więcej niż raz podałeś w wątpliwość moje zdanie w sprawie mojego syna, i to w 
jego 
obecności. Zdaję sobie sprawę, Katylino, że to przez twą skłonność do ironii, 
ale Meto może 
wziąć twoje uwagi na serio. Proszę, abyś się powstrzymał od ośmieszania mnie, 
choćby i 
najdobrotliwszego.
Starałem się mówić spokojnie. Zapadło długie milczenie. Widziałem, że Katylina 
zwrócił 
twarz ku gwiazdom, zaciskając szczęki. Brak odpowiedzi wskazywał na to, że wpadł 
w gniew 
i zagryza język, by nie wybuchnąć. Może go uraziłem, ale nie żałowałem tego.
Nagle wybuchnął... śmiechem. Cichy, niski i łagodny śmiech stopniowo ucichł, a 
po 
chwili usłyszałem, jak mówi:
– Gordianusie... Ale nie, pomyślisz, że znów cię wyśmiewam... Muszę jednak to 
powiedzieć. Jak ja mogę podkopać twój autorytet u tego chłopca? Każdy głupiec 
dostrzegłby, 
że on cię uwielbia. Takie oddanie jest jak opoka, a moje żarty są jak ciskane w 
nią kamyki. 
Mimo to przepraszam cię i proszę o wybaczenie. To grubiaństwo z mojej strony, i 
głupota. 
Nie chciałem cię urazić. Widzisz? Mówiłem, że ludzie mylnie mnie rozumieją. 
Gdybym tylko 
nauczył się postępować odwrotnie do mych intencji, może wówczas wszyscy byliby 
ze mnie 
zadowoleni...
Patrzyłem nań w półmroku, niepewny, czy się obrazić, czy dać oczarować, czy 
śmiać się 
z jego dowcipu, czy się go bać.
– Jeżeli nie mam do ciebie zaufania, Katylino, to być może dlatego, że zamiast 
mówić 
wprost, posługujesz się zagadkami.
– Ludzie oferują zagadki, gdy nie mogą zaoferować rozwiązań.
– Jesteś cynikiem.
Zaśmiał się cicho, tym razem z odcieniem goryczy.
– Broniąc się przed nienaprawialną brzydotą życia, jeden ucieka w nonszalancję i 
cynizm, 
inny w zadufanie. Którym z tych ludzi jest Cycero, a którym ja? Nie, nie 
odpowiadaj. – 
Milczał przez chwilę, po czym rzekł: – Podobno pokłóciłeś się z Cyceronem.
– Zawsze dzieliły nas różnice. Nie chcę już więcej dla niego pracować.
Nie było to kłamstwem.
– Nie tylko ty się zawiodłeś na Cyceronie. Przez całe lata paradował w szatach 
żarliwego, 
niezależnego obrońcy reform, człowieka spoza układów walczącego ze status quo. 
Ale kiedy 
nadszedł czas walki o konsulat, stwierdził, że elektorat zwolenników reform 
należy już do 
mnie. Bez najmniejszego wahania przeszedł więc do przeciwnego obozu i stał się 
marionetką 
najbardziej reakcyjnych sił Rzymu. Zmienił retorykę bez zająknięcia, czy nawet 
pauzy dla 
nabrania oddechu! Och, wielu było tym zdumionych, ale ja to przewidywałem od 
pierwszych 
dni kampanii. Człowiek, który uczyni wszystko, byle wygrać wybory, to człowiek 
bez zasad, 
a Cycero jest najgorszym tego przykładem. Wszyscy jego zwolennicy, mający choć 
odrobinę 
charakteru – jak młody Marek Celiusz, porzucili go, tak jak on ich porzucił, by 
wskoczyć na 
kolana oligarchii. Ci, którzy przy nim pozostali, mają nie więcej zasad od niego 
samego. 
Wykręcają się ku władzy jak słoneczniki za słońcem. Ostatni rok w Rzymie był 
jedną wielką 
farsą...
– Nie byłem w mieście przez cały rok.
– Ale z pewnością odwiedzasz Rzym?
– Ani razu.
– Trudno ci mieć to za złe. To kłębowisko żmij, a co gorsza, brak już nadziei. 
Oligarchowie wygrali. Na ludzkich twarzach widać rezygnację. Mała grupka rodzin 
posiada 
lub kontroluje wszystko i nie uczyni nic, by podzielić się swym bogactwem z 
innymi. Była 
jakaś szansa na reformy, kiedy trybun Rullus wystąpił z projektem zmian w prawie 
agrarnym, 
ale Cycero oczywiście dopilnował, by spełzły na niczym...
– Proszę, Katylino. Z pewnością słyszałeś od Celiusza, że rozmowa o polityce 
jest dla 
mnie jak użądlenie pszczoły: nieledwie puchnę od niej i dostaję wyprysków.
Choć jego oczy skryte były w cieniu, wiedziałem, że wbił we mnie wzrok.
– Dziwny z ciebie człowiek, Gordianusie. Zapraszasz mnie do siebie, kandydata na 
konsula, a jednak nie możesz znieść rozmowy o losach Rzymu.
– Sam powiedziałeś, że przybyłeś tu, by uciec od polityki.
– Istotnie. Mimo to myślę, że nie jestem tu jedynym specjalistą od zadawania 
zagadek.
Siedział w mroku nieruchomo, obserwując mnie. Być może Katylina nie ufał mi 
bardziej 
niż ja jemu; ale który z nas miał większe powody do podejrzliwości? Mógłbym go 
wprost 
zapytać, co wie o bezgłowych zwłokach, które podrzucono w mojej stajni; ale 
jeśli sam był za 
to odpowiedzialny, trudno się spodziewać, aby się przyznał, a jeśli rzeczywiście 
nie wie o 
nich nic, i tak bym mu nie uwierzył. Pomyślałem jednak, że mogę zastawić 
pułapkę, 
układając słowa w krąg wokół niego, a potem zacisnąć pętlę.
– Twoja dzisiejsza łamigłówka, Katylino, była rzeczywiście łatwa – zacząłem. – 
Ale 
wciąż nie mogę dojść do rozwiązania tej, którą powiedział mi Marek Celiusz, 
odwiedzając 
mnie w ubiegłym miesiącu. Mówił, że ty ją wymyśliłeś, więc z pewnością znasz 
rozwiązanie.
– Jaka to zagadka?
– Brzmiała mniej więcej tak: Widzę dwa ciała. Jedno jest chude i zmarniałe, ale 
ma 
wielką głowę. Drugie jest wielkie i silne, ale w ogóle nie ma głowy.
Katylina nie odpowiedział od razu. Po zmianie układu cieni na jego twarzy 
domyśliłem 
się, że zmarszczył brwi.
– To Celiusz ci ją powiedział? – spytał po chwili.
– Tak. Rozważania nad nią sprawiły mi wiele kłopotu.
I znów nie było to kłamstwo.
– To dziwne, że ci ją powtórzył.
– Dlaczego? Czy to sekret?
Pomyślałem o tajnych zebraniach, szyfrowanych wiadomościach i przysięgach 
pieczętowanych krwią.
– Niezupełnie. Ale na każdą zagadkę jest odpowiednia pora i miejsce, a czas na 
zadanie 
akurat tej jeszcze nie nadszedł. Dziwne... – Katylina wstał z sofy. – Poczułem 
się nagle 
zmęczony, Gordianusie. Podróż dała mi się we znaki, no i chyba za dużo zjadłem 
przysmaków Kongriona.
Chciałem wskazać mu drogę, ale on już wychodził z atrium.
– Nie trudź się budzeniem mnie rano. Jestem rannym ptaszkiem i będę na nogach 
jeszcze 
przed niewolnikami – rzucił na odchodnym przez ramię.
W chwilę potem ostatnia lampa zaskwierczała i zgasła. Położyłem się z powrotem 
na 
sofie, zastanawiając się w ciemności, dlaczego Katylina wstrzymał się z 
wyjaśnieniem 
własnej zagadki.
Nieco później tej nocy obudziłem się w sypialni, u boku Bethesdy, na zew natury. 
Noc 
była ciepła, więc nie szukałem okrycia. Wyszedłem na korytarz i ruszyłem ku 
ubikacji. 
Lucjusz Klaudiusz, nie skory do pozbawiania się wygód, wyposażył dom w 
wewnętrzną 
kanalizację, zupełnie jak w Rzymie.
Korytarz biegł wzdłuż jednej ze ścian atrium. Przez małe okienko nagle na jednej 
z sof 
spostrzegłem ciemny kształt i aż się wzdrygnąłem. To było czyjeś ciało. Od razu 
wiedziałem, 
choć w mdłym świetle gwiazd niewiele było widać. Patrzyłem na sztywną, 
nieruchomą bryłę, 
czując, jak ogarnia mnie dreszcz strachu, zaraz zastąpiony przez falę gniewu, że 
we własnym 
domu muszę doznawać takich emocji.
I wtedy kształt się poruszył. To był żywy człowiek. Obrócił nieco głowę i 
zobaczyłem, że 
to Katylina. Leżał na sofie z rękoma splecionymi na brzuchu, nie wydając 
najmniejszego 
odgłosu. Mógłbym pomyśleć, że śpi, ale miał otwarte oczy. Wydawał się zatopiony 
w 
myślach. Obserwowałem go przez dłuższą chwilę, po czym cicho odszedłem. W 
ubikacji 
starałem się zachowywać jak najciszej. W drodze powrotnej znów się zatrzymałem 
przy 
oknie; nie zmienił przez ten czas pozycji.
Nagle zerwał się na równe nogi. Pomyślałem, że mnie zobaczył albo usłyszał, ale 
on nie 
zwrócił na mnie uwagi. Zaczął wolno chodzić wokół atrium, okrążając sadzawkę. 
Ręce 
założył na piersi, pochylił głowę. Po chwili wrócił na sofę; położył się z ręką 
na twarzy, drugą 
bezwładnie opuścił na posadzkę. Jego postawa wyrażała albo głębokie zmęczenie, 
albo 
rozpacz, ale z jego ust nie wydobył się żaden dźwięk; nie chrapał, nie szlochał, 
nawet nie 
wzdychał. Oddychał równo jak człowiek w pełni przytomny. Chyba rozmyślał.
Wróciłem do sypialni i przytuliłem się do Bethesdy; poruszyła się, ale nie 
obudziła. 
Obawiałem się, że i ja nie będę mógł zasnąć, rozmyślając i niepokojąc jak mój 
gość, ale 
Morfeusz przybył szybko i wciągnął mnie głęboko w czarne odmęty sennego 
zapomnienia.
ROZDZIAŁ XI
W stałem rano, spodziewając się zastać Katylinę jeszcze w łóżku po bezsennej 
nocy, 
mimo zapewnień o wczesnym rozpoczynaniu dnia, ale kiedy zajrzałem do pokoju, 
który miał 
dzielić z Tongiliusem, zobaczyłem tylko dwa puste posłania, schludnie nakryte 
prześcieradłami. Kiedyż ten człowiek spał i czy w ogóle zasnął? A może, 
pomyślałem w 
przebłysku nadziei, już na dobre wyjechali? Niestety, jedna z niewolnic w kuchni 
poinformowała mnie, że goście zjedli trochę chleba i daktyli, po czym zabrali 
konie ze stajni i 
pojechali gdzieś, zapowiadając powrót około południa.
Bardzo dobrze, pomyślałem. Im mniej będę musiał ich zabawiać, im mniej ich 
wizyta 
zakłóci normalny rytm gospodarstwa, tym lepiej. Katylina przynajmniej miał dobre 
maniery, 
jak przystało na patrycjusza. Mógłby się przecież okazać znacznie uciążliwszym 
gościem.
Zabrałem Metona i Aratusa nad strumień, aby dokończyć nasze pomiary i obliczenia 
związane z budową młyna. Na chwilę, pochłonięty pracą, zupełnie zapomniałem o 
Katylinie; 
potem naszły mnie nowe wątpliwości. Pojechał gdzieś z Tongiliusem, ale dokąd i w 
jakim 
celu? Jako mój gość mógł swobodnie wędrować po całej posiadłości, ale oni wzięli 
konie, a 
niewolnica twierdziła, że udali się w stronę via Cassia. Katylina powiedział, że 
wrócą do 
południa, nie mogli więc się wybrać daleko. Jakiego rodzaju interesy mógł mieć w 
pobliżu... i 
z kim? Nie podobała mi się wizja wykorzystywania mego domu jako bazy do 
prowadzenia 
jakichkolwiek konszachtów w okolicy. Marek Celiusz o niczym takim mnie nie 
uprzedzał, 
zapewniając, że Katylina będzie mnie odwiedzał jedynie, by odpocząć od miasta, 
albo też na 
popas w drodze na północ. Zastanawiałem się, czy nie okazać mu wyraźnie swego 
niezadowolenia. Wydawało się to logiczne, ale ciągle przypominał mi się Nemo.
Usiłowałem wyrzucić z głowy podobne myśli i skoncentrować się na wykonywanej 
pracy, ale nie mogłem i w efekcie czułem coraz większą irytację. Nastroju nie 
poprawiał mi 
też widoczny brak zainteresowania Metona. Miałem nadzieję, że młyn wodny pobudzi 
jego 
wyobraźnię, zwłaszcza że jedną z przyczyn całego przedsięwzięcia była chęć 
udzielenia mu 
praktycznej lekcji z zakresu budownictwa i mechaniki. Chłopak jednak nie miał 
głowy do 
arytmetyki i geometrii i szybko znudziło go przytrzymywanie sznurka i 
przemieszczanie się 
po kilka kroków w różne strony. Wkrótce poprosił o pozwolenie na powrót do domu, 
mówiąc, 
że upał przyprawia go o zawroty głowy.
Ja sam niezgrabnie posługiwałem się przyrządami mierniczymi i często podawałem 
Aratusowi błędne odczyty, po czym po chwili się poprawiałem. Za każdym razem 
coraz 
niecierpliwiej wierzchem dłoni wycierał tabliczkę woskową. Już miałem udzielić 
mu 
reprymendy, kiedy on zamknął oczy i starł pot z czoła. Słońce stało już 
bezpośrednio nad 
nami i może to tylko upał działał nam na nerwy?
– Przerwiemy teraz, dopóki nie zrobi się chłodniej – oznajmiłem.
Aratus skinął głową i pospiesznie zebrał przyrządy, po czym odszedł do domu. 
Było 
oczywiste, że się ucieszył, mogąc zniknąć mi z oczu. Zrezygnowany zastanawiałem 
się, czy 
którykolwiek inny gospodarz dawałby sobie radę, będąc w tak złych stosunkach ze 
swym 
zarządcą. Przez moment kusiło mnie, by zastąpić go kimś innym, ale na razie ta 
myśl 
przekraczała moje możliwości. Poszedłem po swój poobijany cynowy kubek i 
wróciłem nad 
strumień, by nabrać zimnej wody i obmyć twarz. Dzień zapowiadał się nieznośnie 
upalny.
Posłyszałem jakiś szelest, odwróciłem się i ujrzałem wychodzącego zza pnia dębu 
Metona. Uśmiech na jego twarzy sugerował, że odpoczynek od geometrii poważnie 
poprawił 
mu nastrój. Za jego plecami spostrzegłem jakiegoś mężczyznę. Pomyślałem 
zdziwiony, że 
odwiedza mnie jeszcze jeden nieznajomy. Patrzyłem nań, nie poznając, lecz nagle 
zorientowałem się w zmianie.
– Gdzie twoja broda, Katylino? – spytałem.
Pogładził się po wygolonej szczęce, śmiejąc się cicho.
– Użyczysz mi swego kubka? – spytał, zamiast odpowiedzieć. – Już sam spacer tu 
od 
stajni przyprawił mnie o pragnienie.
Podałem mu naczynie. Uklęknął na brzegu, a ja przysiadłem w cieniu, na szerokim, 
płaskim głazie. Katylina napił się do syta, po czym dołączył do mnie. Meto 
zsunął sandały i 
brodził w wodzie, chłodząc stopy.
– Tongilius zgolił mi ją dziś rano – powiedział, znów gładząc się po podbródku i 
szczękach. – Niezła robota, wziąwszy pod uwagę kiepskie oświetlenie.
– Ogolił cię, zanim wyjechaliście?
Skinął głową.
Kiedy ten człowiek śpi?
– Nie szkoda ci było? Wyglądałeś tak niezwyczajnie... – powiedziałem z 
zamierzoną 
ironią. Ostatnio każdy przybysz z miasta obnosił się z taką bródką.
– Ten, kto zapoczątkuje jakąś modę, powinien pierwszy z nią zerwać – odparł 
zręcznie.
– Wyborcy pomyślą, że jesteś frywolny i zmienny.
– Wyborcy, którzy mnie znają, wiedzą lepiej. Ci, którzy mną gardzą, będą chcieli 
widzieć 
w tym znak, że mogę się zmienić, i dlatego uznają, że warto mnie poprzeć, a w 
każdym razie 
rozbroić. Nie obawiam się też, by ktokolwiek w Rzymie, przyjaciel czy wróg, miał 
mnie za 
frywolnego. – Zmarszczył czoło na chwilę, po czym uniósł głowę ku niebu, mrużąc 
oczy 
przed prześwitującym między liśćmi słońcem. – To ten wypad na wieś dobrze mi 
zrobił. Jak 
skok do chłodnej wody. Nowe otoczenie inspiruje człowieka do zmian. Czuję się, 
jakbym 
odmłodniał o dziesięć lat i znalazł się o tysiąc mil od Rzymu. Powinieneś sam 
spróbować, 
Gordianusie.
– Przenieść się o tysiąc mil od Rzymu?
– Nie, zgolić brodę! – Katylina zaśmiał się. Meto, brodzący nieopodal w 
strumieniu, nie 
zwracał uwagi na naszą konwersację, mimo to jednak mój gość nachylił się ku mnie 
i zniżył 
głos do szeptu. – Kobietom się podoba, kiedy mężczyzna najpierw zapuszcza brodę, 
a potem 
ją goli. Podnieca je zmiana, rozumiesz? Wyobraź sobie reakcję Bethesdy, gdybyś 
nagle zjawił 
się w jej łóżku bez brody. Aha, widzisz? Uśmiechasz się. Wiesz, że mam rację.
Uśmiechnąłem się, a nawet lekko roześmiałem, po raz pierwszy tego dnia. Uznałem 
jednak, że tę zmianę nastroju spowodował chłód cienia i szum płynącej wody, 
odpoczynek od 
kwaśnej miny Aratusa i widok radości Metona, beztrosko pluskającego się w 
strumieniu. Nie 
miała ona nic wspólnego z uśmiechem Katyliny.
Meto w końcu wylazł z wody i przyłączył się do nas. Postał chwilę na jednej, 
potem na 
drugiej nodze, susząc stopy przed włożeniem sandałów. Na tle strumienia, z 
włosami 
rozświetlonymi słońcem wyglądał jak marmurowy posąg niewinnego młodzieńca, jeden 
z 
tych, które tak uwielbiają Grecy. To niemożliwe, pomyślałem, że jest już prawie 
mężczyzną. 
Wciąż jeszcze był zbyt chłopięcy. Ponieważ sam nigdy nie byłem urodziwy, nie 
wiedziałem, 
czy to dobrze, czy źle. Nie ulegało wątpliwości, że tacy ludzie jak Pompejusz, 
nie 
wspominając o Katylinie, wykorzystywali swą urodę przy wspinaniu się po 
szczeblach 
kariery. Marek Celiusz ulepiony był z tej samej gliny. Z drugiej zaś strony 
Cycero udowodnił, 
że brzydota nie przeszkadza w osiąganiu szczytów. Dla młodzieńca bez zasobów 
finansowych, podobnie zresztą jak dla kobiety, piękno może być równie dobrze 
przekleństwem, jak i błogosławieństwem, przyciągając niewłaściwego rodzaju 
protektorów i 
prowadząc do zbytniej ufności we własny urok. Żałowałem, że Meto nie okazuje 
więcej 
powagi i zdrowego rozsądku.
Chłopak dokończył wiązania sandałów i usiadł przy mnie. Jego uśmiech był tak 
radosny i 
szczery, że poczułem się głupio z powodu swoich obaw. Na plecach czułem ciepły 
dotyk 
słońca, które rzucało na nie małe plamki spomiędzy liści. Lekki wietrzyk szumiał 
w wysokiej 
trawie na brzegu. Świat przenikała cisza, którą tylko podkreślał plusk wody, 
świergot ptaków 
i dalekie pobekiwanie kóz. Meto jest równie dobrze wyposażony przez naturę, by 
odnaleźć 
własną drogę, jak ja, a może nawet lepiej. Kto wie, jakie drzwi zdołałbym przed 
sobą 
otworzyć, mając jego wygląd i urok, pomyślałem, westchnąwszy. Czy już we 
wszystkim będę 
się dopatrywał ponurych wróżb?
– I co? – Meto patrzył na mnie wyczekująco.
– Co i co?
Katylina wyprostował się, ściągając usta.
– Podejrzewam, że twój syn sądzi, iż omawialiśmy inny temat. Widzisz, 
powiedziałem 
mu w stajni, że jeśli nie będziesz miał nic przeciwko temu...
– Kopalnia, tato – wtrącił podekscytowany Meto. – Ta stara, opuszczona kopalnia 
srebra 
na górze Argentum.
– O czym wy mówicie?
Katylina chrząknął, zanim zaczął wyjaśniać:
– Wczoraj, kiedy jechaliśmy via Cassia, przypadkiem zauważyłem ścieżkę pnącą się 
pod 
górę. Pytałem potem o nią twojego zarządcę. Aratus powiedział mi, że góra należy 
do 
twojego sąsiada, a ścieżka prowadzi do starej kopalni. Dziś rano pojechaliśmy 
się tam 
rozejrzeć. Mam w Rzymie przyjaciela, który twierdzi, że znalazł sposób na 
wydobycie rudy 
nawet z kopalń, które inni uznali za wyczerpane. Takich okazji zawsze się szuka.
– I obejrzeliście kopalnię?
– Dotarliśmy tylko do chaty pasterza, niedaleko gościńca. Spędziliśmy godzinę na 
przyjemnej pogawędce z nim. Zdaje się, że on tam ma nad wszystkim pieczę. 
Chętnie się 
zgodził pokazać nam kopalnię, ale poprosił, byśmy przyjechali później, kiedy już 
minie 
najgorszy upał. Droga jest podobno bardzo męcząca. Rozmawialiśmy o tym z 
Tongiliusem, 
kiedy zaprowadziliśmy konie do stajni, i Meto nas posłyszał. Sam poprosił, 
żebyśmy zabrali 
go z sobą, to nie był mój pomysł. Powiedziałem mu, że będzie musiał poprosić 
ciebie o 
pozwolenie.
– Mogę, tato?
– Metonie, wiesz, jakie stosunki panują między mną a Gnejuszem Klaudiuszem. Nie 
ma 
mowy, byś buszował po jego posiadłości.
– Ach, tak, Gnejusz Klaudiusz, właściciel Argentum – wtrącił się Katylina. – Nie 
ma z 
tym problemu, ponieważ wyjechał. Pasterz mówi, że wyruszył gdzieś na północ 
obejrzeć inne 
ziemie, bardziej nadające się na gospodarstwo. Zdaje się, że całkiem chętnie by 
przystał na 
wydzierżawienie albo sprzedaż tego terenu, ponieważ uważa kopalnię za 
bezwartościową, a 
nie w smak mu hodowla kóz. On chce ziemi uprawnej, a góry chętnie by się pozbył. 
Dlatego 
też pasterz może mi wszystko pokazać. Jestem pewien, że nikt nie będzie miał 
obiekcji co do 
obecności Metona.
– A czy pasterz wie, kim jesteś?
Katylina uniósł brew.
– Niezupełnie. Przedstawiłem mu Tongiliusa, a sam powiedziałem tylko, że nazywam 
się 
Lucjusz Sergiusz. Jest sporo ludzi o tym nazwisku...
– Choć niewielu z przydomkiem Katylina.
– Zgadza się.
– A już na pewno jest tylko jeden Katylina, który nosi krótką bródkę.
– Sam takiego nie znam – powiedział, gładząc się po podbródku. – No cóż, 
Gordianusie, 
nie byłem zupełnie szczery wobec pasterza, ale to w końcu tylko niewolnik. Chyba 
cię nie 
dziwi, że wolę przebywać tu incognito. Czy Marek Celiusz cię o tym nie 
uprzedził? Sądziłem, 
że i tobie to odpowiada.
– Moi sąsiedzi nie należą do twych zwolenników, Katylino. Wręcz przeciwnie. Mam 
poważne wątpliwości, czy Gnejusz Klaudiusz dobiłby z tobą interesu, gdyby 
wiedział, kim 
jesteś. Chyba tylko marnujesz czas, wybierając się do tej kopalni.
– Ależ, Gordianusie, nie trzeba kogoś lubić, żeby robić z nim interesy. Od tego 
mamy 
prawników. Poza tym to nie ja złożę mu ofertę. Ja nie mam żadnych pieniędzy, 
tylko same 
długi. Interesuję się kopalnią ze względu na przyjaciela, a kupnem zajmie się 
Tongilius. Ale 
za daleko wybiegamy w przyszłość, Gordianusie. Teraz zamierzam po prostu rzucić 
okiem na 
kopalnię, a Meto bardzo by chciał pojechać ze mną. Powiedział mi, że jeszcze 
nigdy czegoś 
podobnego nie widział. Zależy ci na jego edukacji, wiem o tym; a jeśli się nie 
jest 
niemożliwie bogatym człowiekiem albo też nędznym niewolnikiem, jak często ma się 
okazję 
oglądać takie urządzenia? To byłoby cenne doświadczenie.
Zamyśliłem się, twarz mi spochmurniała. Meto uśmiechnął się do mnie wyczekująco, 
unosząc lekko brwi. Czyżbym tak beznadziejnie go rozpuścił, że próbuje mnie 
oczarować, by 
wpłynąć na mą decyzję? Co ze mnie za ojciec? To pytanie usztywniło mi kręgosłup, 
ale tylko 
na chwilę. Nie jestem w większym stopniu typowym rzymskim ojcem niż moja rodzina 
typową rzymską familią. Konwenanse i pobożność to strój dobry dla wielu innych 
mężczyzn, 
ale na mnie nigdy dobrze nie leżał. Westchnąłem, kręcąc głową nad swym 
niezdecydowaniem, i już się chciałem poddać, gdy nagle z zakamarków pamięci 
wychynął 
Nemo.
– Nie ma mowy – powiedziałem.
– Ale, tato...
– Metonie, wiesz, że nie należy mi się sprzeciwiać, a zwłaszcza w obecności 
gościa.
– Twój ojciec ma rację – powiedział Katylina. – Jego decyzja jest najważniejsza. 
To ja 
popełniłem błąd, nie przemyślawszy sprawy i źle formułując pytanie. Powinienem 
powiedzieć tak: czy chciałbyś mi towarzyszyć, Gordianusie, i zabrać z sobą syna?
Otworzyłem usta, by od razu zaprzeczyć, ale intuicja podpowiedziała mi, że 
niezależnie 
od tego, jak mocno bym się sprzeciwiał i jak ważkich używał argumentów, na 
koniec moja 
odpowiedź mogłaby być tylko jedna, po cóż więc na darmo strzępić język? 
Pomyślałem 
chwilę i odrzekłem:
– Dlaczego nie?
To zrozumiałe, na tym etapie życia człowiek robi się ostrożny i stateczny. Ale 
nawet 
cnota może stać się wadą, jeśli zbyt sztywno się jej trzymać. Czasami trzeba 
zrobić coś 
nieoczekiwanego, nieprzewidzianego, niepożądanego. Dlatego więc owego 
popołudnia, kiedy 
upał nieco zelżał, znalazłem się na via Cassia, jadąc na północ, ku bramie 
prowadzącej do 
posiadłości mego sąsiada Gnejusza Klaudiusza. Brama służyła tylko do zagrodzenia 
kozom 
wyjścia na gościniec, Tongilius więc zsiadł z konia, odsunął rygiel i otworzył 
nam drogę.
– Nawet nie musisz się przedstawiać – powiedział Katylina, kiedy jechaliśmy 
kamienistą 
dróżką pod górę. – Powiem, że jesteś ze mną, to pasterzowi wystarczy.
– Być może – odrzekłem. – Jednak to nie bardzo uchodzi, bym myszkował na 
Klaudiuszowej ziemi bez powiadomienia właściciela.
– Oni nie mieliby takich skrupułów.
Ktoś na pewno nie miał, pomyślałem, przypominając sobie Nemo.
Przed nami wyłoniło się strome zbocze Argentum. Ziemia robiła się coraz bardziej 
kamienista, a las gęstszy, tu i ówdzie usiany dużymi głazami. W poszyciu słychać 
było szelest 
przemykających zwierząt, spłoszonych naszym nadejściem, ale nie było widać 
żadnego 
człowieka. Za zakrętem, na krawędzi urwistej półki skalnej, zobaczyłem chatę 
pasterza, 
zbudowaną prymitywnie z ciosanego kamienia i przykrytą prostą strzechą. Była to 
jedna izba, 
dzielona wspólnie przez wszystkich pastuchów, jak mi powiedział mój nos. Musiało 
ich być z 
dziesięciu, sądząc po liczbie rzuconych pod ścianami kocy do spania. W tej 
chwili był tam 
tylko ich nadzorca; spoczywał na sofie o popękanych nogach i przetartym obiciu. 
Sofa była 
dobrej greckiej roboty, ale zbyt zniszczona, by warto ją odnawiać. Wyglądała na 
dość drogi 
mebel oddany niewolnikom, kiedy stracił już urodę, ale nie funkcjonalność. 
Pasterzowi 
bardzo odpowiadała; pochrapywał z cicha, od czasu do czasu zganiając przez sen 
muchy z 
nosa.
Katylina obudził go, łagodnie potrząsając za ramię. Człowiek otworzył oczy, 
mrugając 
przez chwilę, po czym usiadł, sięgnął po bukłak z winem, przełknął nieco i 
odchrząknął.
– Więc jednak przyszedłeś, Lucjuszu Sergiuszu – powiedział. – Całą drogę tylko 
po to, by 
zobaczyć starą dziurę w ziemi. Niewiele tam jest do oglądania, mówiłem ci. Ale 
skoro chcesz, 
panie, wydać trzy sesterce...
– Zdaje się, że obiecałem ci dwa? Ale niech ci będzie. Dostaniesz je.
– A ci dwaj, to kto? – Pasterz spojrzał ku nam. – Twego przyjaciela Tongiliusa 
poznałem 
rano, ale tego tam nie, ani chłopca.
– To moi przyjaciele – odparł Katylina, przestępując z nogi na nogę tak, że dał 
się słyszeć 
brzęk monet w sakiewce u jego pasa.
– Ach, twoi przyjaciele są moimi przyjaciółmi, panie – rzekł wylewnie stary. 
Podniósł w 
górę bukłak i wlał w siebie długi strumień wina, po czym wstał i otarłszy usta 
wierzchem 
dłoni, spytał: – No, to na co czekamy? Wezmę tylko muła i możemy ruszać.
Pasterz miał na imię Forfeks. Jego twarz okalały siwe włosy i broda, a jego 
brązowa 
skóra była jak wygarbowana. Pomimo wieku poruszał się jednak ze zwinnością 
człowieka, 
który spędził życie na skalistych zboczach gór, nauczywszy się równie pewnie po 
nich stąpać 
jak jego kozy. Uderzyła mnie jego naturalna pogoda ducha. Bezustannie coś nucił 
pod nosem; 
sestercje w mieszku i wino w brzuchu wprawiły go w nadzwyczaj dobry nastrój.
Droga wiodła z początku pod baldachimem wysokich drzew porastających brzegi 
wyschniętego potoku po naszej lewej stronie. W usianym kamieniami korycie tylko 
z rzadka 
prześwitywały kałuże stojącej wody. Posuwaliśmy się na południe i wkrótce 
dotarliśmy do 
rozstajów. W lewo odchodziła ścieżka prowadząca do zabudowań gospodarstwa. 
Dzielił je od 
nas wąwóz, nad którym przerzucono mały most. Pomiędzy drzewami i skałami, na 
stromym 
zboczu widać było dwupiętrowy budynek. Po podwórzu kręciły się kury i kilka 
psów. Te 
ostatnie, zwietrzywszy nas z daleka, rozszczekały się, a co energiczniejsze jęły 
biegać tam i z 
powrotem, wzbijając tumany kurzu i strasząc kury, które z kolei z głośnym 
gdakaniem 
rozbiegły się na wszystkie strony. Forfeks krzyknął na psy, by się uciszyły; ku 
memu 
zdziwieniu usłuchały go.
Nie skręciliśmy na most, lecz pojechaliśmy dalej, zostawiając dom za sobą. Droga 
stawała się coraz bardziej stroma, a las gęstniał. W końcu dotarliśmy na polanę 
i gdy 
wyjechaliśmy na jej środek, dostrzegłem po lewej wąską dróżkę niknącą pod 
naturalną 
pergolą z niskich konarów.
– Tutaj musimy zostawić konie – oznajmił pasterz.
– Czy ta ścieżka prowadzi do kopalni? – spytał Katylina.
– Tak.
– Taka wąska? Kiedyś musiał tu być duży ruch, rudę przecież transportowano albo 
na 
mułach, albo na plecach niewolników?
– Kiedyś tak, ale od wielu lat już nie. Dawniej to była prawdziwa droga, tak 
szeroka, że 
dwóch ludzi mogłoby się na niej położyć w poprzek. Ale kiedy kopalnia przestała 
dawać 
srebro, nie było powodu, by jej używać do innych celów niż dla kóz. Przestań 
chodzić drogą, 
a zobaczysz, co się z nią stanie. Las ją sobie odbierze. Można nią jeszcze 
przejść, ale nie 
przejechać konno. Musicie zsiąść i uwiązać tu konie.
Kiedy wiązałem wodze do niskiej gałęzi, zauważyłem inną ścieżkę wiodącą w las. 
Była 
jeszcze bardziej zarośnięta, dostrzec ją można było tylko z bliska. Stanąłem i 
wpatrzyłem się 
w nią, starając się odgadnąć jej kierunek. Po chwili zdałem sobie sprawę, że 
Katylina stoi za 
mną i spogląda ponad mym ramieniem w tę samą stronę.
– Jeszcze jedna ścieżka – powiedział cicho. – Jak myślisz, dokąd prowadzi?
O to samo zapytał Forfeksa.
– Kiedyś to była ścieżka – przytaknął pasterz. – Ale nikt jej nie używa, chyba 
że szukając 
zaginionego koźlęcia.
– Dokąd więc prowadzi?
– Na dół, do gościńca, jeśli dobrze pamiętam. Tak, prawie prosto w dół zbocza na 
południowy zachód. Można było tędy wysłać niewolnika z domu Klaudii aż tutaj, 
bez 
potrzeby nadkładania drogi do głównej bramy, tak jak wy przyjechaliście. Ale 
droga nie była 
czyszczona przez długie lata. Może być zablokowana przez złamane drzewa albo 
głazy. Zimą 
bywają tu solidne burze, które przewracają stare drzewa i powodują osuwanie się 
ziemi. 
Trzeba dużo niewolników, by utrzymać drogi w odpowiednim stanie.
– A więc jadąc z Rzymu, mija się najpierw tę ścieżkę, zanim się trafi do głównej 
bramy? 
– spytał Katylina.
– Tak, panie. Powiedziałbym, że właśnie po to ją zbudowano, aby niewolnicy 
kupowani 
na targu w mieście mogli zostać przyprowadzeni do kopalni jak najkrótszą drogą. 
To bardzo 
stroma i niewygodna ścieżka. Pamiętam, jak nią szedłem jako chłopiec. Dobra 
tylko dla 
niewolników, koń nie mógłby nią przejść. Nikt by jej nie wybrał, jeśli miałby do 
wyboru 
wygodniejszą drogę. Toteż, jak mówię, od lat nie jest używana. Nie wiem, czy 
łatwo 
odnaleźlibyście miejsce, gdzie kiedyś skręcało się w nią z via Cassia.
Forfeks odwrócił się, by zająć się swym mułem. Katylina pokiwał głową; zdawało 
mi się, 
że słyszę, jak szepce do siebie: „Doskonale...”
ROZDZIAŁ XII
Dalej ruszyliśmy pieszo. Wąska dróżka miejscami była istotnie tak stroma, że w 
skale 
wycięto stopnie, by można było nią iść. Tu, w lesie, powietrze było nieruchome i 
gorące, ale 
przynajmniej drzewa dawały ochronę przed bezpośrednim słonecznym żarem. Wkrótce 
zacząłem odczuwać zmęczenie, brakowało mi tchu i musiałem się dobrze wysilać, by 
trzymać 
tempo. Meto zdawał się w ogóle nie męczyć ani upałem, ani stromym podejściem. 
Wybiegał 
naprzód, zawracał do nas i znów znikał w przedzie. Po Tongiliusie również nie 
dałoby się 
poznać wysiłku; ale oni obaj są młodzi, pomyślałem. Katylina zaś jest prawie w 
moim wieku, 
a wydawało się, że nie zwraca uwagi na trudy marszu. Znalazł suchą gałąź, której 
używał 
jako podpory, nucił marszową pieśń i szedł równym rytmem. Skąd brał tyle 
energii, 
zwłaszcza po nieprzespanej nocy?
Póki jechaliśmy główną drogą, oddalaliśmy się od potoku, ale teraz musieliśmy 
się znów 
do niego zbliżać, gdyż usłyszałem szmer wody. Aby dojść trochę wyżej, 
pomyślałem, 
będziemy pewnie musieli przekroczyć potok. Ciekawe, w jakim stanie zastaniemy 
mostek? 
Patrząc na ogólny stan drogi, obawiałem się, że może to być tylko lina uwiązana 
między 
drzewami na obu brzegach. Szum wody narastał; potok musiał być już blisko.
Mostu jednak nie było. Natrafiliśmy na schody wykute w prawie pionowej skale, w 
sumie 
około trzydziestu stopni. Meto wspiął się pierwszy, śmigając w górę niczym 
kozica. Tongilius 
wszedł następny, a po nim Katylina, który wtykał koniec kija w szczeliny między 
stopniami i 
podciągał się na nim. Nasz przewodnik zasapał się już, puścił więc mnie przodem. 
Kiedy 
dobrnąłem na górę, serce waliło mi w piersi jak szalone, a czoło miałem zlane 
potem. 
Okazało się, że schody prowadzą na przesiekę wyciętą nad wysokim wodospadem. 
Potok 
płynął tu po szerokim, płaskim skalnym łożu, podzielony na płytkie odnogi. 
Przekroczyliśmy 
go niemal suchą stopą. Podczas gdy się schyliłem, by obmyć zgrzaną twarz zimną 
wodą, 
Meto pospieszył ku krawędzi wodospadu, gdzie woda zbierała się w niewielkim 
zagłębieniu. 
Stanął między pokrytymi zdradliwym mchem kamieniami i wyjrzał w dół. Jego 
sylwetka na 
tle pustego nieba wydała mi się krucha i delikatna; wyobraziłem sobie, że byle 
podmuch 
może go zepchnąć w przepaść, podążyłem więc za nim, schwyciłem go za tunikę i 
próbowałem odciągnąć w bezpieczniejsze miejsce.
– Ale, tato, popatrz!
Pod nami falował na wietrze dywan z koron drzew. Po prawej stronie góra wznosiła 
się 
stromo, ale ku północy otwierał się rozległy widok. Widziałem via Cassia, 
niknącą w dali na 
zamglonym od pyłu horyzoncie; bruk lśnił w słońcu niczym biała wstęga. Na 
zachodzie 
czerwona kula słońca wisiała nad ciemnymi wzgórzami. Nasze gospodarstwo 
przesłaniały 
wysokie drzewa, ale wyraźnie widać było graniczne wzgórze, na którym często 
spotykałem 
się z Klaudią.
– Tak – powiedziałem. – Piękny widok.
– Nie, tato, popatrz na dół!
Postąpiłem ostrożnie naprzód i zerknąłem w dół wychyliwszy się za wysuniętą 
krawędź 
skalną. Nigdy się specjalnie nie obawiałem wysokości, ale teraz aż się 
zachłysnąłem z 
wrażenia. Wodospad miał około dziesięciu metrów. U podnóża skały widniał 
niewielki staw 
pokryty zieloną rzęsą. Otaczały go poszarpane głazy, a dalej wysokie drzewa, 
których grube, 
pokryte korą korzenie wiły się wśród kamieni i znikały w wodzie. Ale to nie na 
ich widok 
zadrżałem; dreszcz wywołały szkielety.
Niektóre były rozsypane wśród skał: tu kilka żeber, tam pęknięta czaszka, ówdzie 
kość 
udowa albo fragment kręgosłupa. Inne były prawie nieuszkodzone i natychmiast 
rozpoznawalne jako ludzkie, jak gdyby człowiek uwiązł między skałami, a bogowie 
tak długo 
chłostali go wodą i wiatrem, aż zostały tylko nagie kości. Było ich tam w sumie 
więcej, niż 
mogłem policzyć.
Forfeks wdrapał się w końcu na górę i podszedł do nas, sapiąc z wysiłku. 
Spojrzał w dół i 
domyślił się, co przykuło naszą uwagę.
– O, tak. Zanim stąd wrócimy, zobaczycie ich o wiele więcej.
– Co masz na myśli?
– O wiele więcej kości.
– Ludzkich?
– A jakich? Kto pracuje w kopalniach? – Wzruszył ramionami. – Pewnie trafi się i 
koza, 
ale kozy na ogół lepiej sobie radzą na skałach... Poza tym jak już któraś 
spadnie i skręci kark, 
to się idzie po nią, bo można ją zjeść, nie? A po ciało nieżywego niewolnika iść 
nie warto, 
nie? Jeszcze by sobie człowiek sam kark skręcił gdzieś po drodze i wylądował 
razem z nimi. 
– Roześmiał się, odkorkował bukłak i pociągnął łyk.
– To znaczy, że oni wszyscy pospadali ze skał?
– Niektórzy z nich pewnie tak. – Znowu wzruszył ramionami. – Człowiek niesie 
ciężki 
kosz z rudą ze sztolni na górę, a potem na dół po zboczu i w końcu przychodzi 
tutaj. Musi 
przejść przez wodę... przez większą część roku potok jest znacznie głębszy. No 
to sami 
widzicie, że może się potknąć i stracić równowagę. A ten potok niesie wodę z 
całego zbocza 
aż od kopalni. Człowiek spada i skręca sobie kark, pierwsze dobierają się do 
niego sępy, ale 
potem nastają deszcze i woda spłukuje go niżej. Parę lat później, gdy szaleje 
burza, nagle 
widzisz jego czaszkę, jak płynie wezbranym potokiem i przelatuje przez krawędź 
wodospadu. 
– Roześmiał się znowu.
Przyjrzałem się jego pomarszczonej, ogorzałej twarzy. W jego uśmiechu brakowało 
co 
najmniej połowy zębów. Nie dziwiło mnie, że może się śmiać z takiego obrazu; 
Forfeks sam 
był niewolnikiem, zdanym na łaskę swego pana i bez możliwości ucieczki przed 
swym losem. 
Dla takiego człowieka nieszczęście innego niewolnika jest tylko miarą jego 
własnego 
szczęścia.
– No i jeszcze są ci zepchnięci – dodał.
– Celowo?
Zamarkował ruch pchnięcia obiema rękami.
– Zamordowani? – upewniłem się.
– Zabici. Pamiętam, raz widziałem taką egzekucję, kiedy jako mały chłopiec 
trafiłem tu 
przypadkiem ze swą trzodą. To było wtedy, kiedy żył jeszcze dziadek młodego pana 
Gnejusza 
i zarządzał tą kopalnią, zanim została na dobre zamknięta. Taki miał sposób 
karania 
krnąbrnych niewolników. Do kopalń sprzedawani są głównie mordercy i złodzieje, 
nie? Te 
szumowiny nie mają nic do stracenia, kopalnie to ich wyrok śmierci, każdy o tym 
wie. 
Dlatego pan musi mieć ciężką rękę, żeby utrzymać ich w ryzach. Bicze i kajdany 
nie na wiele 
się zdają. Zawsze znajdą się jacyś nieokiełznani, którzy nie chcą się 
podporządkować, albo 
leniwi, którzy odmawiają pracy. Wtedy stary pan urządzał publiczną kaźnię. 
Nadzorcy 
ustawiali winnych akurat na tym miejscu, gdzie stoicie, i spychali ich ze skały, 
a reszta 
niewolników patrzyła. Miał to być przykład dla nich, żeby im pokazać, że ich los 
może być 
jeszcze gorszy, jak nie będą robili, co im każą. – Znów napił się wina i 
pokręcił głową. – A 
potem, jako starzec, stary pan trochę oszalał. To u nich rodzinne. W kopalni 
złoże się 
kończyło, a on obwiniał za to niewolników, twierdząc, że nie dość głęboko kopią. 
Potrzebny 
mu był raczej czarownik, który by zamienił bezużyteczną skałę w rudę, a nie 
zgraja 
poskręcanych od pracy niewolników. Ale on winił właśnie ich i kaźnie zdarzały 
się coraz 
częściej, aż w końcu stały się codziennością. W ostatnich latach wielu 
niewolników strącono 
z tej skały. A potem stary pan zachorował i kopalnię ostatecznie zamknięto. Mogę 
tylko 
dziękować bogom, że urodziłem się pasterzem, a nie górnikiem, co?
Staliśmy chwilę w milczeniu, patrząc na bielejące w dole kości. Forfeks odwrócił 
się, by 
odejść, ale Meto złapał za rękaw jego tuniki.
– A lemury? – zapytał.
Stary niewolnik zadrżał i wyrwał rękaw.
– Co, lemury? – odpowiedział pytaniem.
– Duchy zmarłych! Tak wiele ciał zostawionych bez oczyszczenia, nie spalonych i 
nie 
pochowanych... Z pewnością ich lemury nie zaznały spoczynku. Muszą być tu 
wszędzie 
wokół nas!
– Oczywiście, że tu są. Ale oni za życia byli niewolnikami, słabymi i złamanymi. 
Czemu 
mieliby po śmierci stać się groźniejsi?
– Ale za życia najpierw byli mordercami i...
– Jesteś obywatelem, młodzieńcze, a poza tym jesteś szybki i silny. Nie masz się 
czego 
obawiać ze strony zmęczonych, nędznych lemurów martwych niewolników. Zresztą 
jest 
jeszcze dzień. One budzą się dopiero nocą, wstając z ziemi jak mgła. Przychodzą 
tutaj i bawią 
się swymi szkieletami, rzucając czaszkami jak piłkami i grając palcami w kości.
– Widziałeś je? – spytał Meto.
– No, na własne oczy nie. Jeden z pasterzy, wariat, co nie może spać nocą, 
przychodzi tu 
czasami i przestaje z lemurami. Tak mówi. O, mnie żadna siła nie zaciągnęłaby tu 
po 
zmierzchu. – Zmrużył oczy i spojrzał na zachodzące słońce. – Pospieszcie się, 
jeśli chcecie 
zobaczyć kopalnię. Po to w końcu przyszliście, nie?
Od wodospadu droga stała się jeszcze bardziej męcząca. Las się nagle urwał i 
dalej nasz 
szlak wiódł po odkrytym skalistym zboczu bez skrawka cienia. Tak jak Forfeks 
zapowiedział, 
tu i ówdzie bielały ludzkie szkielety, jakbyśmy przemierzali pole dawnej bitwy. 
Ścieżka wiła 
się w górę wężowymi skrętami, a my brnęliśmy wciąż naprzód, aż wreszcie 
musieliśmy 
walczyć o każdy kolejny krok z własną coraz większą słabością. Taki marsz w 
pełnym 
południowym słońcu mógłby przyprawić o udar serca nawet silnego mężczyznę.
Wysiłek wynagrodziła nam wspaniała panorama, przy której jakże nędznie wyglądał 
– 
piękny przecież – widok z mojego wzgórza, które stąd wyglądało jak fałdka na 
kocu. Daleko 
w dole zobaczyłem swoje gospodarstwo jak na dłoni, otoczone ziemiami Klaudii i 
jej 
kuzynów, i jeszcze dalej inne posiadłości, wzgórza i lasy. Strumień graniczny 
był jak cienka 
ciemnozielona linia, nakrapiana gdzieniegdzie srebrnym blaskiem wody. Jasna 
krecha via 
Cassia ciągnęła się z południa na północ, ginąc w oddali. Przyszło mi do głowy, 
że skoro my 
to wszystko widzimy, to i sami możemy zostać dostrzeżeni z dołu przez jakiegoś 
bystrookiego obserwatora.
Przecięliśmy skalne ramię góry i zanurzyliśmy się w płytki, porośnięty drzewami 
wąwóz, 
skrywając się nareszcie przed słońcem. Drogę utrudniało wiele sporych kamieni, 
naniesionych zapewne przez lawiny. Wąwóz stawał się coraz głębszy, jakby 
prowadził do 
serca góry. W końcu ujrzeliśmy przed sobą czarny otwór sztolni. Był mniejszy, 
niż 
przypuszczałem; nie wyższy niż mężczyzna przeciętnego wzrostu, był tylko tak 
szeroki, by 
dwóch ludzi mogło się minąć. Rusztowanie, które niegdyś otaczało wejście, było 
teraz w 
ruinie, wszędzie wokoło walały się zbutwiałe i połamane drewniane belki, a także 
porzucone i 
przerdzewiałe łomy, kilofy i młoty. Nie brakło też kawałków łańcuchów i kajdan, 
pomiędzy 
którymi jak na ironię rosły gdzieniegdzie polne kwiaty. Teren tu stromo opadał 
ku wijącemu 
się pod nami strumieniowi. Zbocze usiane było ludzkimi kośćmi, przemieszanymi z 
kawałkami szarych odłamków skalnych, pochodzących zapewne z kopalnianego urobku. 
Tutaj także można było ujrzeć zachowane w całości szkielety, spoglądające ze 
skalnych 
szczelin pustymi oczodołami czaszek.
– Widziałeś kiedykolwiek, jak wygląda praca w kopalni? – spytał mnie Katylina; 
był tak 
blisko, że niemal podskoczyłem.
– Nie.
– Ja widziałem. – Na jego twarzy nie było ani cienia uśmiechu. – Nie można w 
pełni 
zrozumieć wartości cennego metalu, dopóki się nie zobaczy jego prawdziwej ceny u 
źródła: 
cierpienia i śmierci, jakich potrzeba, aby wyrwać go z wnętrza ziemi. Powiedz 
mi, 
Gordianusie, kiedy stu ludzi waży mniej niż funt?
– Och, Katylino, tylko bez zagadek...
– Wtedy, kiedy obedrze się ich z ciała i rzuci na jedną szalę, a na drugiej 
stawi zwykły 
kubek z czystego srebra. Wyobraź sobie wszystkie te kości, które tu widzimy, 
zebrane w 
jeden stos na wielkiej wadze. Ile by trzeba srebra, aby zrównoważyć ich ciężar? 
Garść lub 
dwie, nie więcej. Pamiętaj o tym następnym razem, kiedy przytkniesz do ust 
srebrny puchar z 
dobrym winem. – Zwracając się do Forfeksa, dodał: – Przynajmniej wewnątrz 
powinno być 
chłodniej niż tutaj. Zabrałeś pochodnie, Tongiliusie? Dobrze. Idziesz z nami, 
Gordianusie?
Nie byłem szczególnie ciekaw, jak wygląda wnętrze dziury w ziemi, i wolałbym 
raczej 
posiedzieć na zewnątrz i złapać oddech. Pomyślałem jednak, że opuszczona 
kopalnia może 
być miejscem niebezpiecznym, zwłaszcza dla piętnastoletniego chłopca.
– Tak – odpowiedziałem znużonym głosem. – Idę z wami.
Tuż u wejścia natknęliśmy się na sięgający ramion kamienny mur.
– To żeby kozy tam nie wchodziły, panie – wyjaśnił Forfeks.
Albo ludzie, pomyślałem, ale kiedy nadeszła moja kolej, by postawić stopę w 
strzemieniu 
z jego dłoni i przecisnąć się na drugą stronę z jego pomocą, uczyniłem to bez 
słowa. Meto z 
kolei pomógł niewolnikowi, a sam zgrabnie prześliznął się o własnych siłach. 
Światła 
dziennego z zewnątrz przedostawało się tu tak niewiele, że jedynie najbliższą 
muru przestrzeń 
spowijał półmrok jak przed świtem. Tongilius przykląkł i zapalił jedną 
pochodnię, drugą 
podał mnie. Płomienie oświetliły niską i wąską komorę, która stromo opadała w 
głąb skały. 
Szybko wypełniła się wonią płonącej smoły. Katylina wziął pochodnię od swego 
towarzysza i 
ruszył naprzód. Meto poskoczył za nimi, potem pasterz, a ja zamykałem tę małą 
kolumnę.
– Toż to absurd – szepnąłem do siebie, pomyślawszy, jak łatwo któryś z nas może 
się 
potknąć i spaść w otchłań. Wyobraziłem sobie, jak trafia się to Metonowi, i 
przekląłem się w 
duchu za swą głupotę.
– Nie musimy wchodzić daleko – odezwał się Katylina. – Chcę się tylko 
zorientować w 
ogólnym stanie kopalni. Jak głęboko sięga ta sztolnia?
– Dość głęboko – powiedział Forfeks. – Weźcie pod uwagę, panie, że kiedyś 
pracowało 
tu naraz po dwustu niewolników.
– Dwustu! – powtórzył ze zdumieniem Meto.
– Tak mi mówiono. O, w tamtych czasach to było całkiem spore przedsięwzięcie, 
panie. 
W ten sposób przodkowie młodego pana Gnejusza dorobili się fortuny i dzięki temu 
wykupili 
wszystkie ziemie w okolicy. Oczywiście teraz są one podzielone między 
Klaudiuszów, ale 
kiedyś i góra, i wszystko, co z niej widać, tworzyło jedną wielką posiadłość. 
Tak mi 
mówiono. Uwaga na głowę, młody panie!
Meto, który nieco zboczył z drogi, o mało nie uderzył głową w zwisającą skalną 
narośl. 
Forfeks roześmiał się.
– Powinienem was ostrzec. Nazywamy to mózgiem górnika, trochę dlatego, że jest 
jak 
mózg, cała pomarszczona i śliska, ale głównie dlatego, że niejeden górnik rozbił 
sobie łeb o 
takie kamienie! Są z czegoś tak twardego, że nigdy nie mogli ich skuć, no to i 
zostawili, a one 
tylko czekają, by strzaskać czaszkę nieostrożnego człowieka. Jak się przyjrzycie 
bliżej, 
zobaczycie jeszcze ślady zakrzepłej krwi.
– Nie ma się z czego śmiać – ofuknąłem go. – Katylino! Mówiłem ci, że nie 
powinniśmy 
zabierać tu chłopca! To niebezpieczne miejsce! – zawołałem.
Śmiech Katyliny odbijał się echem, zniekształcony i pusty jak okrzyk ze studni.
– Zaczynam żałować, że zabrałem ciebie, Gordianusie! Czy zawsze jesteś taki 
marudny? 
Nie ma w tobie ani trochę awanturniczej żyłki?
Obejrzałem się i stwierdziłem, że otwór wejściowy wygląda jak niepokojąco mała 
plamka 
szarego światła. Nagle i ono zgasło, jakby zdmuchnięte. Omal nie krzyknąłem, 
myśląc, że 
ktoś nas zamknął w tunelu. Poruszywszy jednak głową, ujrzałem je znowu i zdałem 
sobie 
sprawę, że wskutek lekkiej krzywizny sztolni wejście zasłonił kamień, nazwany 
przez 
pasterza mózgiem górnika. Po kilku dalszych krokach straciłem je z oczu 
zupełnie.
– Jak daleko chcesz jeszcze iść, Katylino? – krzyknąłem.
– Och, myślę, że już wystarczy – odpowiedział.
Pochyłość korytarza nagle się skończyła i znaleźliśmy się w wykutej w skale 
niewielkiej, 
owalnej komorze. Powietrze pachniało tu pleśnią, ale było suche i chłodne. 
Podłoże było 
równe i płaskie. W ścianach widniały niskie wejścia do kilku mniejszych 
chodników.
– To jest jak podziemna komnata – odezwał się Tongilius.
– Albo jak wejście do Labiryntu Minotaura – dodał Meto.
– To tylko jedna z kilku takich komór – wyjaśnił Forfeks. – Bez przewodnika, 
panie, 
musielibyście mieć dokładny plan albo przygotować się na całodzienne błądzenie 
pod ziemią. 
Wtedy te dwie pochodnie by nie wystarczyły.
– Dokąd prowadzi ten chodnik? – spytał Katylina, schylając się w niskim wejściu.
– Uwaga, panie! – krzyknął Forfeks, dodając do siebie pod nosem: – No jasne, ze 
wszystkich korytarzy musiał wybrać akurat ten najniebezpieczniejszy...Ostrożnie, 
proszę! Od 
dzieciństwa ostrzegano mnie przed tym chodnikiem. Tam jest przepaść, pionowa 
jama, nie 
wiadomo jak głęboka! To jedna z najstarszych części kopalni. Łatwo można wpaść!
Z rozświetlonego migotliwym blaskiem pochodni wnętrza dał się nagle słyszeć 
zduszony 
okrzyk. Tongilius rzucił się naprzód, wołając do mnie, bym spieszył za nim z 
pochodnią. 
Wcisnęliśmy się obaj w wąski korytarz. Meto deptał mi po piętach, zaglądając 
przez ramię, a 
za nim słychać było niezadowolone cmokanie pasterza.
– Lucjuszu, co się stało? – zawołał z niepokojem Tongilius.
– Sam zobacz.
Pod nogami otwierała się zapowiedziana przez Forfeksa jama. Otaczała ją skalna 
półka, 
na tyle tylko szeroka, by postawić na niej stopy. Cała nasza piątka stłoczyła 
się na niej ramię 
w ramię, spoglądając w dół. Forfeks, który dotąd wydawał się nieczuły na widok 
ludzkich 
kości, teraz aż krzyknął z przerażenia. Katylina spojrzał nań z ukosa.
– Sądziłem, że znasz tę kopalnię.
– Ale nie tę komorę, panie. Mówiłem, że kiedy byłem chłopcem, zawsze zabraniano 
mi tu 
wchodzić. Myślałem, że tu jest przepaść.
– I byłaby, gdyby oni jej nie wypełnili.
Katylina uniósł pochodnię nad głowę. W jej czerwonawym blasku czaszki zmarłych 
jakby wpatrywały się w nas, a ich puste oczodoły wydawały się dziwnie ożywione 
grą światła 
i cienia.
– Aż tylu... – wyszeptał Tongilius.
– Nigdy w życiu czegoś podobnego nie widziałem – powiedziałem nieswoim głosem.
– Ani ja – dodał Katylina.
Tego dnia widzieliśmy wiele ludzkich kości, ale ich widok ani trochę nie 
przygotował nas 
na to, co ujrzeliśmy teraz pod nogami. Były ich setki, może wiele setek – kto 
wie, jak głęboka 
jest ta jama? Cokolwiek żyło w tych korytarzach, musiało dokładnie oczyścić 
trupy, szkielety 
bowiem bielały jak wyprażone słońcem i wypłukane deszczem przez dziesięciolecia. 
Sama 
ich liczba była oszałamiająca; pozbawione ciała kości zatracają indywidualność, 
a jedna 
czaszka jest podobna do drugiej. Porażający widok tak wielu ich zgromadzonych w 
jednym 
miejscu otępia zmysły i rozum. Dopiero w retrospekcji można pojąć znaczenie 
takiego 
widoku.
Jaskinia nagle wydała mi się bardzo ciemna, a nasze światło równie słabe jak dwa 
świetliki w ogrodzie nocą. Moja pochodnia zaskwierczała nagle i zadymiła, 
wypełniając 
przestrzeń intensywną wonią smoły.
– Skąd oni się tu wzięli? – spytałem.
– To musi być... – zaczął Forfeks i przerwał, pocierając w zamyśleniu zarośnięte 
policzki. 
– Zawsze słyszało się plotki o tym, ale nie sądziłem, że to się stało w samej 
kopalni. 
Domyślałem się, że to prawda, ale wydawało mi się, że dowodem na to są owe kości 
wzdłuż 
potoku...
– Dowodem na co? – spytał Katylina.
– Mówiono zawsze, że kiedy złoże się już wyczerpało, pan sprzedał niepotrzebnych 
niewolników do innych kopalń albo na galery w Ostii. Do niczego innego się nie 
nadają, nie? 
Ale ja pamiętam, jak starsi pasterze opowiadali, że stary pan wcale się nie 
trudził szukaniem 
nabywcy, po prostu pozabijał wszystkich, co do jednego. Nie wiedziałem, że to 
się stało tutaj. 
Musieli jakoś odgrodzić tę półkę po bokach i wpędzili wszystkich wprost w 
otchłań...
W tej chwili w jamie coś się poruszyło. Usłyszeliśmy szelest i głuchy stuk kości 
o kość, a 
potem dziwny odgłos, jakby przeciągły jęk. W niepewnym oświetleniu zdawało się, 
że cały 
stos się poruszył. Szczur, pomyślałem, i nagły powiew wiatru przez jakiś ukryty 
szyb. Ale 
Forfeks pomyślał coś innego.
– Na Plutona! – wrzasnął. – To lemury!
Odwrócił się tak gwałtownie, że przez niego Meto omal nie spadł do jamy, na 
szczęście 
zdążyłem go schwycić za tunikę i podtrzymać.
– Lemury! – Stary krzyknął znowu z takim przerażeniem, że trudno było się 
zorientować, 
czy ma na myśli odgłosy dobywające się z jamy, czy też zobaczył jeszcze więcej 
lemurów w 
komorze przed sobą.
Wszyscy rzuciliśmy się do ucieczki, przepychając się w wąskim chodniku, i po 
chwili 
wypadliśmy do owalnej komory. Unieśliśmy wysoko pochodnie, ale pomieszczenie 
okazało 
się puste. Forfeks nie zatrzymał się ani na chwilę i był już daleko. W sztolni 
niosły się jego 
powtarzane co chwila krzyki.
– Lemury!
Usłyszeliśmy łoskot toczących mu się spod nóg kamieni.
– Lemur...
Rozległo się głuche uderzenie, potoczyło się jeszcze więcej kamieni i zapadła 
martwa 
cisza. Staliśmy jak wryci i spoglądaliśmy po sobie, zastanawiając się, co 
spotkało niewolnika. 
W świetle pochodni twarze wszystkich wydawały się śmiertelnie blade.
– Nie myślicie chyba, że to naprawdę... – Tongilius zagryzł wargę.
– Mózg górnika! – zakrzyknął Meto.
Katylina uśmiechnął się lekko.
– Bez wątpienia – powiedział. Uniósł pochodnię i ruszył pod górę.
Po chwili odetchnąłem z ulgą, ujrzawszy odległe wyjście. Nieco wyżej natknęliśmy 
się na 
Forfeksa, leżącego na plecach tuż przy owym nieszczęsnym kamieniu. Tongilius i 
Meto 
pomogli mu wstać i podtrzymywali go w drodze do wyjścia. Zakrwawiony i brudny 
wyglądał 
jak jakiś demon, idąc bezwolnie z zaciśniętymi oczami i wyciągniętymi przed 
siebie rękami. 
Był bezsilny, ogłuszony i osłabiony odniesioną raną, a całym jego ciałem trzęsły 
dreszcze. W 
końcu jakoś dotarliśmy do wyjścia, przenieśliśmy go nad ścianą i wydostaliśmy 
się na światło 
dnia.
Tongilius opatrzył ranę pasterza, obmywając ją winem z jego własnego bukłaka i 
bandażując pasem materii oderwanym z jego tuniki. Człowiek, który wiódł nas do 
kopalni w 
tak pogodnym nastroju i tak cynicznie komentował widok leżących wzdłuż drogi 
ludzkich 
kości, był teraz kimś zupełnie innym. Zmienialiśmy się, prowadząc i podtrzymując 
go za 
ramiona; mógł tylko stawiać krok za krokiem, ale wydawał się niezdolny sam sobą 
kierować.
Cienie wydłużyły się znacznie, a świerszcze i cykady rozpoczęły swój 
przedwieczorny 
koncert. Forfeks musiał mieć majaki, ponieważ wciąż jęczał: „Lemury...”, i 
wzdrygał się przy 
każdym głębszym cieniu. Być może zwidywało mu się coś, a może po tak bliskim 
spotkaniu z 
Plutonem jego zmysły się wyostrzyły i odbierały bodźce niedostępne pozostałym z 
nas. Mówi 
się, że ci, co są najbliżsi śmierci, mają oczy i uszy otwarte na tych, co już 
zmarli.
Dotarliśmy wreszcie do polany, gdzie czekały nasze konie. Zostawiliśmy muła, 
uznając 
go za zbyt powolny środek lokomocji. Katylina posadził przed sobą pasterza i go 
podtrzymywał. Ranny jęczał głośno z bólu, kiedy ruszyliśmy z kopyta, niemal 
galopem. Po 
jakimś czasie ucichł i tylko czasem, mijając jakiś cień czy głaz, powtarzał 
swoje „lemury!”
W otwartych drzwiach chaty pasterzy jaśniało żółte światło, a z zagrody na jej 
tyłach 
dobiegało beczenie kóz, zamkniętych w niej na noc. Katylina i Tongilius zsiedli 
z koni i 
pomogli zsiąść rannemu Forfeksowi. Jakiś wystraszony niewolnik wystawił głowę 
zza 
framugi i spojrzał na nas pytająco, ale zamiast wyjść nas powitać albo pomóc 
rannemu, 
szybko wycofał się do środka. Sprawca jego strachu w chwilę później sam się 
ukazał w 
drzwiach.
Widziałem Gnejusza Klaudiusza kilkakrotnie podczas naszego procesu na Forum. 
Trudno 
go było zapomnieć. Miał gęstą, kręconą rudą czuprynę, a szyja prawie zlewała mu 
się ze 
szczęką. Był wysoki i barczysty, ale choć bezsprzecznie odziedziczył chyba całą 
tężyznę, jaka 
była w rodzinie, zabrakło mu wszelkiego uroku młodości. Twarz miał wiecznie 
wykrzywioną 
w kwaśnym grymasie, jak gdyby miał pretensje do losu, że obdarł go ze wszelkich 
przyjemnych cech; za to z determinacją starał się jak najlepiej spożytkować te 
nieprzyjemne, 
na przykład donośny, chrapliwy głos.
– Forfeks! – krzyknął. – Gdzieżeś ty się, na Hades, włóczył?
Pasterz uwolnił się z rąk podtrzymującego go Tongiliusa i zataczając się, 
podszedł do 
swego pana. Skłonił pokornie głowę, jakby chciał pokazać mu swą świeżą ranę.
– Panie, myślałem, że nie wrócisz przed...
– A ty kim jesteś? – Gnejusz zwrócił się wprost do Katyliny, wpatrując się 
natarczywie w 
jego twarz. Widać było, że nie jest mu ona obca, choć nie mógł sobie 
przypomnieć, do kogo 
należy.
– Nazywam się Lucjusz Sergiusz – powiedział Katylina. – Przyjechałem z Rzymu...
– Sergiusz, co? – powtórzył kwaśno Gnejusz. Splunął na ziemię i skinął głową 
niechętnie, 
uznając obecność drugiego patrycjusza. – A cóż ty robiłeś w mojej posiadłości, 
włócząc się 
gdzieś z moim niewolnikiem, za to bez mojej wiedzy?
– Pasterz tylko pokazał nam opuszczoną kopalnię na górze. Widzisz, ja...
– Kopalnię? A po cóż, na Hades, myszkowałeś w mojej kopalni?
– Pomyślałem, że może jest na sprzedaż.
– Ach, tak? A ty szczególnie się interesujesz kopalniami srebra?
– Mam wspólnika, który się nimi interesuje.
Gnejusz powtórnie splunął pod nogi.
– Tak czy siak, nie twój interes kręcić się po mojej ziemi.
– Forfeks zapewnił mnie, że pod twoją nieobecność jest upoważniony, by...
– Forfeks jest tak samo nic nie wart i tak samo śmierdzi jak jego kozy. 
Upoważniony, 
niech mnie! Nikomu nie wolno kręcić się po mojej ziemi, kiedy mnie tu nie ma. On 
dobrze o 
tym wie, prawda, Forfeks? Nie kul mi się, jak podnoszę na ciebie rękę! A to co, 
czyżbym 
słyszał brzęk?
Pchnął silnie starego pasterza w pierś. Forfeks zatoczył się do tyłu, 
zasłaniając głowę 
rękami.
– Tak, słyszę brzęk! – krzyknął Gnejusz. Szarpnął niewolnika za tunikę i znalazł 
mały 
mieszek z monetami. Zajrzał do środka i cisnął trzy sesterce Katylinie pod nogi. 
– Byłbym ci 
wdzięczny, gdybyś powstrzymał się od przekupywania moich niewolników. I tak są 
wystarczająco krnąbrni! – To mówiąc, uderzył starego w twarz tak silnie, że 
nieszczęśnik 
upadł na ziemię.
– Gnejuszu Klaudiuszu! – odezwał się Tongilius. – Czyż nie widzisz, że niewolnik 
jest 
ranny i krwawi?
– A ty ktoś za jeden, ładny chłopczyku? – spytał drwiąco Gnejusz. – Kim są 
wszyscy ci 
obcy, z którymi łazisz po mojej ziemi, Lucjuszu Sergiuszu?
Po raz pierwszy spojrzał na mnie i na Metona, ale nie było widać, żeby nas 
rozpoznał. W 
narastającym mroku nie widział dobrze naszych rysów.
– Gnejuszu Klaudiuszu – rzekł Katylina. – Moje zainteresowanie jest absolutnie 
niewinne. Mój wspólnik z Rzymu zajmuje się wyszukiwaniem kopalni, nawet 
zniszczonych, i 
dobrze płaci za posiadłości, które wydadzą się mu warte zainwestowania. Chciałem 
tylko 
pobieżnie rzucić okiem na twą sztolnię. Gdybym wiedział, że zabraniasz 
niewolnikom działać 
w twoim imieniu, nigdy bym nie postawił stopy na twej ziemi.
Ta przemowa zdawała się udobruchać Gnejusza, który wciągnął policzki, jakby je 
żuł. Po 
dłuższej chwili zapytał:
– I cóż w takim razie sądzisz o mojej kopalni?
– Jestem dobrej myśli. – Katylina się uśmiechnął.
– Tak?
– Myślę, że mój wspólnik mógłby się nią zainteresować.
– Ona jest nieczynna od wielu lat.
– Wiem. Ale on ma inżynierów, którzy czasem potrafią wydobyć z ziemi jeszcze 
trochę 
kruszcu nawet wtedy, gdy żyła wydaje się wyczerpana. Cena, jaką mógłby 
zaoferować, 
zależy oczywiście od stanu kopalni. Zapewne zechce przysłać tu kilku ze swych 
niewolników, by się jej lepiej przyjrzeli, zanim poweźmie decyzję... jeśli, 
naturalnie, 
zarekomenduję mu ją jako wartą zachodu.
– A zatem myślisz, że ta ziemia mogłaby być warta...
– Niestety, Gnejuszu, noc już idzie. Mam za sobą długie i męczące popołudnie. 
Droga do 
kopalni jest, jak wiesz, bardzo trudna. Potrzebuję odpoczynku i kolacji. Może 
dokończymy 
naszą rozmowę kiedy indziej?
Obaj z Tongiliusem dosiedli wierzchowców.
– Masz się zatem gdzie zatrzymać? Bo jeżeli nie... – zaczął Gnejusz.
– Mam dobre miejsce, niezbyt daleko stąd.
– Może powinienem pojechać z wami?
– Nie ma potrzeby, znamy już drogę. Tymczasem niech mi będzie wolno zasugerować, 
by ktoś się zajął raną twego niewolnika. Miał paskudny wypadek, nie z własnej 
winy. Starał 
się tylko jak najlepiej mi usłużyć. Jego dbałość o twoje interesy jest godna 
pochwały. Szkoda 
byłoby stracić tak lojalnego niewolnika tylko dlatego, że rana, jaką odniósł w 
służbie swojego 
pana, nie została prawidłowo opatrzona.
Odjechaliśmy, pozostawiając Gnejusza gapiącego się za nami z malującą się na 
twarzy 
mieszaniną chciwości i niepewności. Zanim zniknęliśmy za zakrętem, obejrzałem 
się jeszcze 
raz. Zobaczyłem, jak unosi rękę i uderza starego niewolnika prosto w głowę.
ROZDZIAŁ XIII
– Gnejusz Klaudiusz... cóż za okropny człowiek! – Katylina pokręcił głową. – Czy 
wszyscy twoi sąsiedzi są równie okropni?
– Zaczynam się o tym przekonywać. Choć nie, nie wszyscy – powiedziałem, myśląc o 
Klaudii. – Czy woda jest dość gorąca?
– Jak najbardziej.
– A dla ciebie, Tongiliusie?
– Jest idealna.
– Mogę zawołać kogoś z niewolników, by dorzucił drew do pieca...
– Och, nie, gdyby była choć trochę gorętsza, chyba bym się roztopił – westchnął 
Katylina, zanurzając się po szyję w parującej wodzie.
Mój dawny przyjaciel Lucjusz Klaudiusz wyposażył swój wiejski dom w wiele 
miejskich 
luksusów, a wśród nich łaźnię z trzema pomieszczeniami: do ciepłej, gorącej i 
zimnej kąpieli. 
Na ogół podczas lata nawet nocą bywa za gorąco, by się zanurzyć choćby w ciepłej 
kąpieli. Ja 
sam wolę dokonywać ablucji bezpośrednio w strumieniu, używając gąbki i 
skrobaczki. To był 
pomysł Katyliny, by rozpalić w piecu umieszczonym między kuchnią a łaźnią i 
napełnić 
marmurowe baseny podgrzaną wodą. Moje zesztywniałe nogi i obolałe stopy oddały 
swój 
głos za tą propozycją, więc po lekkiej kolacji zamiast do atrium, udaliśmy się 
do kąpieli. 
Zrzuciliśmy przybrudzone tuniki i zaczęliśmy od ciepłego basenu, po czym 
przenieśliśmy się 
do sąsiedniego pomieszczenia i zanurzyliśmy w gorącej wodzie. Katylina z 
Tongiliusem 
nawzajem zeskrobywali z siebie pot i brud skrobaczkami z kości słoniowej. Meto 
nie 
przyłączył się do nas, choć pewnie chciałby zostać i przysłuchiwać się 
konwersacji dorosłych. 
Jednak wszystkie jego dzisiejsze wyczyny, skakanie po skałach, bieganie pod górę 
i z 
powrotem dało o sobie znać już przy kolacji; ziewał i podrzemywał na sofie, 
jeszcze zanim 
podano główne danie. Po posiłku Bethesda posłała go do łóżka. Byłem z tego 
zadowolony, 
nie bardzo chciałem bowiem, by Meto obnażał się w towarzystwie Katyliny. W 
sprawach 
ciała apetyt Lucjusza Sergiusza był podobno z gatunku wilczych, a powściągliwość 
bliska 
zeru, pomimo jego wersji historii z westalką. Trzeba przyznać, że przynajmniej 
miał wysokie 
wymagania, sądząc po powierzchowności nagiego Tongiliusa. Smukłe, atletyczne 
ciało 
młodzieńca mogło przyprawiać dorastających chłopców o zazdrość, w starszych 
mężczyznach zaś budzić nostalgiczny smutek albo... pożądanie. Jak się 
przekonałem w łaźni, 
Tongilius należał do tych przystojnych i czarujących młodych ludzi, którzy 
wydają się 
bardziej wyniośli nago niż w ubraniu. W jego postawie i gestach dostrzegłem ślad 
świadomego epatowania swym urokiem, kiedy uniósł nad wodę dobrze umięśnione 
ramiona, 
zadarł głowę, patrząc gdzieś w odległy punkt, i odgarnął lśniące włosy z czoła, 
niczym 
rzeźbiarz cyzelujący swoje wyobrażenie. Katylinie zdawał się ten gest podobać, 
ponieważ 
wpatrywał się w niego intensywnie. Choć ich oczy się nie spotkały, uśmiechnęli 
się w tym 
samym momencie w taki sposób, że podejrzewałem, iż pod wodą musieli się 
potajemnie 
dotknąć.
Możliwe, że był to też jakiś sygnał, w chwilę później Tongilius wstał i wyszedł 
z basenu. 
Owinął się w ręcznik i wytrząsnął wodę z włosów.
– Nie chcesz się zanurzyć w zimnej kąpieli? – spytałem.
– Wolę ochłonąć na swym łóżku. Para unosząca się ze schnącego ciała rozluźnia 
mięśnie 
równie dobrze jak wprawny masażysta. To przepyszny sposób na zaśnięcie.
Uśmiechnął się do mnie, po czym nachylił się nad Katyliną tak nisko, że prawie 
stykali 
się policzkami. Wymienili szeptem kilka słów i młodzieniec odszedł.
– Znasz go od dawna? – spytałem.
– Tongiliusa? Z pięć lat. Zdaje się, że był wówczas w wieku Metona. Czarujący 
młody 
człowiek, nie sądzisz?
Skinąłem głową. Pomieszczenie oświetlała pojedyncza lampa zawieszona u sufitu na 
łańcuchu. Jej blask tłumiła i rozpraszała unosząca się nad wodą para, tak że 
łaźnia wypełniona 
była jakby pomarańczową mgiełką. Słychać było tylko ciche bulgotanie w rurach i 
delikatny 
plusk drobnych fal uderzających o marmurowe brzegi basenu. Gorąca woda obmywała 
moje 
nagie ciało tak przyjemnie, że czułem się absolutnie zrelaksowany. Jak to 
Katylina 
powiedział? Gdyby woda była gorętsza, chybaby się roztopił? Mnie się zdawało, że 
już się 
roztapiam. Długi czas leżeliśmy zanurzeni po szyję w przeciwległych rogach 
basenu. Katylina 
zamknął oczy, a ja wpatrywałem się w efemeryczne wzory malowane w powietrzu 
przez 
wirujące z wolna pasemka pary, niczym zawieszone w półmroku warstwy 
rozpływającej się 
gazy.
– Najdziwniejsze, że ta kopalnia może się rzeczywiście okazać warta kupna.
– Mówisz poważnie? – spytałem z niedowierzaniem.
– Zawsze mówię poważnie, Gordianusie. Oczywiście trzeba by najpierw usunąć 
wszystkie te szkielety... byłyby zbyt wymowne dla nowych robotników. Nie powinno 
się 
osłabiać morale, nawet wśród niewolników w kopalni.
– Cytujesz kogoś.
– Tak. Mojego wspólnika z miasta, który skupuje opuszczone kopalnie i ciągnie z 
nich 
niezłe zyski.
– Więc ta osoba istnieje naprawdę?
– Oczywiście. Czy myślałeś, że okłamałem biednego Forfeksa?
– Twój wspólnik kogoś mi przypomina.
– Trudno go nazwać nieznanym.
– Marek Krassus?
Katylina otworzył oczy (do wąskich szparek) i swym zwyczajem uniósł brew.
– Istotnie, to on. Rozwiązałeś zagadkę, Gordianusie: kto jest tajemniczym kupcem 
z 
Rzymu? Ale wskazówki były może zbyt przejrzyste. Znana osoba... bo inaczej po 
cóż by 
ukrywać jego nazwisko? Obeznany z górnictwem, zawsze maksymalnie wykorzystujący 
swych niewolników. Któż, jeśli nie najbogatszy człowiek Rzymu?
– Zagadką dla mnie jest raczej to, że jesteś tak blisko związany z tym 
człowiekiem, by 
wyszukiwać mu obiekty do kupna.
– Cóż w tym zagadkowego?
– Twoje poglądy polityczne są szeroko znane. Dlaczego najbogatszy człowiek 
republiki 
miałby się wiązać z radykałem, który głosi przymusową redystrybucję bogactw i 
całkowite 
umorzenie długów?
– Myślałem, że nie masz ochoty na dyskusje o polityce, Gordianusie.
– To ta kąpiel uderza mi do głowy. Nie jestem sobą. Zrób mi więc tę przyjemność.
– Jak sobie życzysz. To prawda, że mamy z Krassusem swoje sporne kwestie, ale 
stoimy 
w obliczu wspólnego wroga, rządzącej w Rzymie oligarchii. Wiesz, kogo mam na 
myśli: ów 
mały krąg kazirodczych rodów, tak zazdrośnie ściskających w garści władzę i nie 
cofających 
się przed niczym, by unicestwić opozycję. Nazwali się optymatami* bez cienia 
zażenowania, 
jak gdyby ich wyższość była tak oczywista, że jakakolwiek skromność byłaby 
pretensjonalna. 
Każdego spoza ich kręgu uważają za śmiecia. Państwem muszą rządzić optymaci, 
argumentują, i to bez najmniejszych ustępstw na rzecz jakiegokolwiek innego 
ugrupowania, 
czyż bowiem może być lepszy sposób niż oddanie władzy w ręce tych, którzy są 
niezaprzeczalnie i oczywiście najlepsi? Och, ta ich pycha jest nie do 
zniesienia! A Cycero 
poszedł na ich lep bez zastanowienia. Cycero, ten nikt z Arpinum, bez choćby 
jednego 
wartego wymienienia przodka! Gdybyż wiedział, co oni mówią o nim za jego 
plecami...
– Mówiliśmy o Krassusie, nie o Cyceronie.
Katylina westchnął i usadowił się wygodniej.
– Marek Krassus jest zbyt potężny, by należeć do jakiejkolwiek partii, nawet do 
optymatów. Jest sam dla siebie partią i dlatego raczej często dochodzi do 
kolizji między jego i 
optymatów interesami. Masz rację, sądząc, że Krassus nie pała sympatią do moich 
planów 
przebudowy, co musi nastąpić, jeśli republika ma przetrwać. Ale Krassusa ani 
trochę nie 
obchodzi przetrwanie republiki. Chętnie by zobaczył, jak pada i ginie, pod 
warunkiem że 
dyktator, którego pojawienie się byłoby wówczas nieuniknione, będzie się nazywał 
Marek 
Krassus. A póki co, obaj nader często mamy okazję stawać w jednym szeregu 
przeciwko 
optymatom. No i oczywiście znamy się od wielu lat, z czasów, kiedy razem 
służyliśmy pod 
sztandarami Sulli.
– Chcesz powiedzieć, że tak jak Krassus, i ty czerpałeś zyski z proskrypcji za 
jego 
dyktatury, kiedy majątek jego wrogów był konfiskowany i sprzedawany na 
licytacjach?
– Wielu innych robiło to samo. Ale ja nigdy nie mordowałem ani nie 
wykorzystywałem 
proskrypcji do usprawiedliwienia morderstw. Och, tak, znam te plotki. Jedna z 
nich głosi, że 
wpisałem na listę proskrypcyjną własnego szwagra, ponieważ moja siostra nie 
mogła go 
znieść i pragnęła jego śmierci. Inni mówią, że sam go zabiłem i dopiero potem 
wpisałem na 
listę, by to zalegalizować. Zupełnie jak gdybym chciał widzieć swą siostrę 
pozbawioną 
honoru i majątku! – Jego głos przybrał gniewną nutę. – No i to nędzne kłamstwo 
szerzone 
przez brata Cycerona, Kwintusa, w ubiegłorocznej kampanii wyborczej. Według 
niego 
miałem brać udział w zamordowaniu w tamtych czasach pretora Gratidianusa. Biedny 
Gratidianus, ścigany przez motłoch po ulicach... Połamali mu obie nogi, odcięli 
dłonie, 
wyłupili oczy, a w końcu ścięli. Obrzydliwe okrucieństwo! Tak, byłem tego 
świadkiem, ale 
ani do niego nie podburzałem, ani też nie obnosiłem po Rzymie jego głowy jak 
trofeum, jak 
insynuował Kwintus. Mimo to jeszcze w ubiegłym roku kilku optymatów oskarżyło 
mnie 
przed sądem o to morderstwo. Zostałem bezwzględnie uniewinniony, podobnie jak we 
wszelkich innych procesach, które wytaczano mi przez lata.
– Skoro mowa o głowach, twoja zrobiła się czerwona jak burak, Katylino. Myślę, 
że 
woda jednak jest za gorąca.
Katylina, który w uniesieniu aż wysunął się z wody prawie do połowy, wziął 
głęboki 
oddech i z powrotem zanurzył po szyję.
– Ale rozmawialiśmy o Krassusie... – Uśmiechnął się, a ja nie mogłem się 
nadziwić, jak 
łatwo porzucał gorzki ton i odzyskiwał dobry humor. – Czy wiesz, co naprawdę 
scementowało nasze stosunki? Skandal z westalkami! Nie tylko Fabię i mnie 
postawiono 
przed sądem tamtej wiosny. Krassusa oskarżano o pozbawienie czci samej virgo 
maxima! 
Pamiętasz szczegóły? Widywano go w jej towarzystwie tak często, że ten intrygant 
Klodiusz 
bez trudu przekonał pół Rzymu, by uwierzono w najgorsze. Jednak obrona Krassusa 
była nie 
do zbicia: milioner molestował, owszem, kapłankę, ale tylko o sprzedaż pewnej 
posiadłości, 
którą chciał od niej okazyjnie kupić... historia tak typowa dla Krassusa, że 
nikt nie podał jej w 
wątpliwość. Uszedł z życiem, jak i ja, ale nasza reputacja ucierpiała. Jego, 
ponieważ wszyscy 
wierzyli, że jest niewinny, ale nad miarę chciwy, a moja, ponieważ wszyscy 
uważali, że 
jestem winny, tylko się wymigałem od kary. Po procesie świętowaliśmy razem przy 
paru 
flaszkach falerna. Polityczne sojusze nie zawsze są oparte na sztywnej logice, 
Gordianusie. 
Czasami wyrastają ze wspólnego zagrożenia. – Popatrzył mi w oczy, jakby chciał 
podkreślić 
znaczenie swych słów. – Ale, jak mi wiadomo, ty sam miałeś swoje sprawy z 
Krassusem.
– Wezwał mnie do rozwikłania zagadki morderstwa jego kuzyna w Bajach – 
wyjaśniłem. 
– To było dziewięć lat temu. Okoliczności były całkiem szczególne, ale nie 
jestem 
upoważniony, by szerzej na ten temat mówić. Niech ci wystarczy wiadomość, że nie 
rozstaliśmy się jak przyjaciele. Katylina uśmiechnął się.
– Wyobraź sobie, że Krassus sam mi tę historię opowiedział, a w każdym razie 
swoją jej 
wersję. Chciał, by winnymi zbrodni uznano pewnych niewolników, podczas gdy ty 
nie 
chciałeś się zgodzić na nic poza prawdą, choćby była dla niego żenująca czy 
miała go 
rozczarować. Wierz lub nie, ale Krassus potajemnie podziwia twój charakter i 
uczciwość, jak 
sądzę, chociaż nie znosi cię za twój, nazwijmy to, brak elastyczności. Jego 
samego trudno 
nazwać elastycznym, co by wyjaśniało waszą wzajemną antypatię. Ale dla ciebie 
tamto 
zlecenie w Bajach miało przynajmniej jeden dobry skutek... rozumiem, że tam 
właśnie 
spotkałeś swego syna Metona? Och, proszę cię, Gordianusie, nie odwracaj wzroku. 
To iście 
szlachetny postępek, wyzwolić małego niewolnika i usynowić go. Zdaję sobie 
sprawę, że nie 
jest to informacja, którą chciałbyś głosić publicznie ze względu na chłopca, ale 
ja znam tę 
historię i ze mną możesz być szczery.
– Wolałbym raczej zapomnieć, że Marek Krassus był kiedykolwiek panem Metona. 
Gdyby wszystko poszło po jego myśli, Meto dawno by już nie żył. Sprzedał go 
rolnikowi z 
Sycylii tylko po to, żebym ja nie mógł go nabyć. To, że w końcu go odnalazłem, 
wyzwoliłem 
i adoptowałem, dowodzi, że nawet najbogatszy człowiek na świecie może zostać 
pozbawiony 
swej małostkowej zemsty.
– Najwyraźniej Krassus nie powiedział mi całej historii. – Katylina ściągnął 
usta.
– Ponieważ sam jej całej nie zna. Ale ty jej ode mnie nie usłyszysz.
– Teraz to ty wyglądasz jak burak, Gordianusie. Jesteś gotów na zimną kąpiel?
Jak poprzednio mój gość, tak teraz ja we wzburzeniu podniosłem się ponad wodę. 
Westchnąłem i na powrót wsunąłem się w kojące ciepło.
– Otaczasz tego chłopca bardzo czujną opieką, zresztą słusznie – przyznał 
Katylina. – 
Czasy są niebezpieczne, pełne zagrożeń. I ja jestem ojcem. Bez przerwy martwię 
się o 
przyszłość żony i córki. Czasami myślę sobie, że najlepiej byłoby wziąć z ciebie 
przykład i 
wycofać się ze świata zupełnie, zamieszkać w jakiejś głuszy, jak Cincinnatus. 
Znasz tę starą 
historię... kiedy republika znalazła się w niebezpieczeństwie, lud odwołał się 
do rolnika 
Cincinnatusa, który odłożył pług, przyjął dyktaturę i pokonał Ekwów.
– A kiedy niebezpieczeństwo minęło, złożył ją i wrócił do pługa.
– Tak, ale najważniejsze, że podjął działanie, kiedy zaszła po temu potrzeba. 
Dla 
mężczyzny całkowite odwrócenie się plecami do świata oznacza odrzucenie szansy 
na 
kształtowanie przyszłości. Któż może ją odrzucić, nawet jeśli jego wysiłki 
miałyby się 
skończyć porażką?
– Albo ostateczną katastrofą?
– Nie, Gordianusie, kiedy zastanawiam się nad światem, w jakim przyjdzie żyć 
moim 
potomkom, dochodzę do wniosku, że nie mogę zostać odcinającym się od wszystkiego 
pustelnikiem. Kiedy przypominam sobie, że cienie moich przodków patrzą na to, co 
robię, nie 
mogę stać bezczynnie. Założyciel mego rodu stał u boku Eneasza, kiedy ów 
pierwszy raz 
stawiał stopę na italskiej ziemi. Być może to moja patrycjuszowska krew każe mi 
wziąć 
wodze w dłonie... wyrwać je z rąk optymatów, jeśli będzie trzeba!
Sięgnął przed siebie i schwycił w garść kłębek pary, po czym z wolna otworzył 
dłoń i 
opuścił ją znów do wody. Ruch ten w pomarańczowej poświacie nabrał mglistego, 
nierealnego charakteru, jak gest aktora widziany z oddali. Przez chwilę 
milczeliśmy. 
Bezszelestnie podszedł niewolnik i zapytał, czy ma otworzyć zawór przy piecu, by 
dopuścić 
gorącej wody. Skinąłem głową. W chwilę później zabulgotało w rurach, a woda w 
basenie 
zawirowała. Para zgęstniała, a lampa zaczęła przygasać. Widziałem twarz Katyliny 
tylko jako 
niewyraźną plamę.
– Czy chciałbyś poznać tajemnicę, Gordianusie?
Ech, Katylino, pomyślałem, jest wiele tajemnic, które chciałbym poznać, na czele 
z 
tożsamością Nemo i sposobem, w jaki jego bezgłowy trup znalazł się w mojej 
stajni.
– Czemu nie? – odpowiedziałem.
– To właściwie zagadka...
– Wyjawianie tajemnic i zadawanie zagadek to dwie zupełnie różne rzeczy. 
Chciałbym 
usłyszeć sekret, nie mam dziś ochoty na zagadki.
– Zrób mi tę przyjemność. A więc: jak człowiek może dwa razy stracić głowę?
Czułem, jak gorąca woda opływa moje ciało. Para nad basenem była gęsta jak 
nadmorska 
mgła.
– Nie wiem, Katylino. Jak?
– Najpierw dla pięknej kobiety, a potem od katowskiego miecza.
– Rozumiem rozwiązanie, ale nie rozumiem zagadki.
– Straciłem głowę dla pięknej Fabii, za co o mało mi jej nie ścięto. Rozumiesz? 
Myślę, że 
to niezła zagadka. Byłem wówczas młodszy... ależ zrobiłem z siebie durnia!
– Co chcesz mi powiedzieć, Katylino?
– Mówię ci, że to, co zawsze podejrzewałeś, było prawdą. Między mną i Fabią było 
coś 
więcej niż wspólne zamiłowanie do ceramiki z Arretium.
– A owej nocy w domu westalek...?
– To był pierwszy raz. Wcześniej zawsze mi się opierała. Ale tamtej nocy uległa. 
Kiedy 
ten człowiek za kurtyną krzyknął, kochaliśmy się. Fabia miała na sobie suknię, 
ja byłem w 
tunice i cały czas staliśmy. Chciałem widzieć ją nagą, chciałem dotykać całego 
jej ciała, 
chciałem być z nią w łożu... Ale ona uparła się, że musimy być w ubraniach i 
zrobić to na 
stojąco. Mimo to i tak był to jeden z najwspanialszych i najbardziej 
podniecających 
momentów w moim życiu. Kiedy tamten krzyknął, ledwo go słyszałem. Mogłem równie 
dobrze sam krzyczeć, nie wiedząc o tym. Fabia oczywiście wpadła w panikę. 
Odpychała 
mnie, próbując mnie zmusić do wycofania się. Wydyszałem, że to byłoby 
szaleństwo. Nie 
skończyłem jeszcze, widzisz, i gdybym jej posłuchał, dowody naszego występku 
byłyby 
oczywiste na pierwszy rzut oka dla każdego, kto by mnie wtedy zobaczył. 
Dokończyliśmy 
więc aktu i odsunęliśmy się od siebie na chwilę zaledwie przed wtargnięciem 
virgo maxima. 
Policzki Fabii były czerwone jak jabłka. Piersi jej falowały, zroszona była 
potem. Po skórze 
wciąż mi jeszcze ciarki chodziły...
– Czemu mi to mówisz, Katylino?
– Ponieważ cenisz prawdę, Gordianusie. Jesteś jednym z niewielu znanych mi 
ludzi, 
którzy mają tę cechę. Ponieważ nigdy nie miałeś pewności, co naprawdę tam 
zaszło; no, to 
teraz już wiesz.
– Ale dlaczego mówisz mi o tym teraz?
Katylina zamilkł na długą chwilę. Próbowałem dojrzeć przez mgłę wyraz jego 
twarzy, ale 
nie mogłem się zorientować, czy się uśmiecha, czy marszczy, a nawet, czy ma 
otwarte oczy. 
W końcu odpowiedział:
– Mówią o tobie, że masz dar słuchania. Każdy polityk potrzebuje słuchacza. 
Mówią też, 
że potrafisz wyciągnąć z człowieka prawdę nawet wtedy, gdy ten nie chce jej 
powiedzieć.
– Kto tak mówi?
– Krassus. Przez te wszystkie lata nie zapomniał waszych nocnych rozmów w 
Bajach. 
Mówi, że nie przypomina sobie, aby kiedykolwiek w życiu tak szczerze rozmawiał z 
kimkolwiek, a zwłaszcza z najemnym pracownikiem. Twierdzi, że masz nadnaturalny 
dar 
otwierania ludzkich serc.
– Tylko wtedy, gdy na sercu ciąży komuś brzemię, od którego chce się uwolnić.
– Jakie brzemię?
– Za każdym razem inne. Inne u mężczyzny, inne u kobiety. Jedni czują potrzebę 
zwierzenia się z obawy przed porażką, drudzy z żalu, że wyrządzili zmarłym 
krzywdę. 
Niektórzy wyznają swój wstyd za uleganie okrucieństwu innych, inni wstydzą się 
własnego 
okrucieństwa. Bywają tacy, którzy popełnili okropne zbrodnie i uniknęli kary 
ludzkiej czy 
boskiej, a mimo to czują, że muszą komuś o tym opowiedzieć. Inni tylko sobie 
wmawiają 
zbrodnie, ale brzemię dźwigają równie ciężkie, jak gdyby ich naprawdę dokonali.
– A co z tymi, którym nie udało się popełnić zbrodni wtedy, kiedy powinni to 
zrobić?
– Nie rozumiem.
– Co z ludźmi, którzy powinni podjąć działanie, ale zadrżeli i zaniechali go? 
Czy 
kiedykolwiek natknąłeś się na takiego człowieka, Gordianusie, który wyznałby, że 
nie 
popełnił zbrodni, choć powinien?
– Czy to kolejna zagadka, Katylino?
Pomimo panującego mroku wiedziałem, że się uśmiechnął.
– Być może. Ale podobnie jak z zagadką zadaną ci przez Marka Celiusza, czas na 
nią 
jeszcze nie nadszedł. Możliwe, że nie nadejdzie nigdy.
– Myślałbym raczej, Katylino, że masz już dość zbrodni, które powinieneś wyznać, 
i bez 
zamartwiania się tymi, których być może nie zdołasz popełnić.
Sądziłem, że moja brutalna wypowiedź obrazi go. On jednak się roześmiał, z 
początku 
ostro, a potem śmiech przeszedł w niski chichot, mieszający się z bulgotaniem w 
rurach i 
sykiem gorącej wody.
– Obawiam się, że opinia o mnie jest gorsza niż ja sam, Gordianusie. A jeśli 
potrafisz 
obserwować rzeczywistość, dostrzeżesz, że jestem ofiarą nieubłaganego 
prześladowania przez 
moich wrogów. Tak, przed trzema laty postawiono mnie przed sądem, oskarżając o 
ograbianie miejscowej ludności, kiedy byłem propretorem* w Afryce. Czy 
oskarżenie 
wniesiono wskutek prawdziwych przestępstw? Nie, mój stary wróg Klodiusz 
zmajstrował je 
w imieniu optymatów tylko po to, by zniszczyć moją karierę polityczną. Na krótką 
metę 
osiągnęli cel: dzięki przeciąganiu procesu w nieskończoność sprawili, że przez 
dwa lata nie 
mogłem kandydować w wyborach na konsula! W końcu jednak zostałem uniewinniony; 
fakt, 
o którym nikt zdaje się nie pamiętać. Czy wiesz, że przed procesem sam Cycero 
zaoferował 
mi podjęcie się obrony? Tak, ten sam kłamliwy oportunista, który teraz maluje 
mnie jako 
najgorszego przestępcę Rzymu. Myślę, że to więcej mówi o Cyceronie niż o mnie 
samym. W 
ubiegłym roku mogłem wreszcie stanąć do wyborów konsularnych i optymaci nie 
mogli nic 
uczynić, by mi w tym przeszkodzić. Aby mnie zniszczyć, uczynili Cycerona swym 
psem i 
spuścili go z łańcucha z jego jadowitym językiem. Przegrałem. Mimo to bali się, 
że za rok 
znów stanę w szranki i mogę wygrać, dlatego zmontowali następne oskarżenie, tym 
razem o 
zamordowanie Gratidianusa w czasach Sulli! Możesz być pewien, że tym razem 
Cycero nie 
wychylał się z propozycją obrony. A jednak sąd znów mnie uniewinnił i optymatom 
nie udało 
się zapobiec mej kandydaturze. Wyplątałem się z ich sieci dość wcześnie, by móc 
się ubiegać 
o urząd. Jakież są więc moje zbrodnie, Gordianusie, z których tak jestem znany? 
Ot, piasek w 
oczy wyborców, miotany przez mych wrogów, dla których zszarganie czyjegoś 
dobrego 
imienia nie różni się od zabicia muchy. Kiedy człowieka raz po raz stawiają 
przed sądem, 
odium pozostaje, wiem o tym, ale do jakich zbrodni mógłbym się przyznać poza tą, 
że jestem 
muchą w oliwie optymatów?
Wytężyłem wzrok, ale wciąż widziałem tylko zarys głowy Katyliny i jego na pół 
zanurzonych ramion, niewyraźną wyspę unoszącą się we mgle.
– Miałem na myśli inne zbrodnie, Katylino, występki zupełnie innego rodzaju.
– Jesteś zbyt rozsądny, Gordianusie, by wierzyć choćby w połowę tego, co o mnie 
słyszysz, zwłaszcza z jadowitych ust Cycerona i jego brata Kwintusa. Nie udaję 
pokornego 
ani potulnego, ale daleko mi do potwora, jakiego chcą ze mnie zrobić wrogowie. 
Komuż jest 
blisko? Och, znam wszystkie plotki i insynuacje. No dobrze, zacznijmy od 
najgorszych. 
Kiedy kilka lat temu zapragnąłem pojąć Aurelię Orestillę za drugą żonę, odmówiła 
mi, 
ponieważ nie chciała wejść do domu, w którym był już spadkobierca, zatem by ją 
zdobyć, 
zamordowałem własnego syna. Jesteś ojcem, Gordianusie. Możesz sobie wyobrazić, 
ile bólu 
mi sprawiło to oszczerstwo. Każdego dnia noszę w sercu żałobę po synu. Gdyby on 
żył, byłby 
dziś mężczyzną, stałby u mego boku w walce, byłby mi pociechą i inspiracją. 
Zmarł na febrę, 
ale moi wrogowie nazwali ją trucizną i wykorzystali tę tragedię jako obrzydliwą 
broń 
przeciwko mnie. Mówią też, że ożeniłem się z Aurelią dla pieniędzy, by wyplątać 
się z 
długów. Ha! To tylko ukazuje głębię ich ignorancji, skoro tak beznadziejnie nie 
doceniają 
mego zadłużenia. Nie doceniają też więzi między mną i Aurelią, ale to już nie 
ich sprawa i nie 
twoja, jeśli mogę się tak wyrazić. No, są jeszcze opowieści o moich wyczynach 
seksualnych, 
niektóre prawdziwe, inne absolutnie wyssane z palca... Doprawdy, niedługo zaczną 
mówić, że 
zgwałciłem własną matkę i sam siebie w ten sposób spłodziłem! Jakież to ma 
znaczenie, które 
z tych plotek są uzasadnione? Nikt o to nie dba prócz kilku zasuszonych 
moralistów, jak Kato 
i Cycero z ich czarnymi sercami i językami. Naprawdę, nigdy nie mogłem 
zrozumieć, 
dlaczego ludzie bez apetytu mogą tak pogardzać tymi, którzy kochają jeść?
– Piękna fraza, Katylino, ale co innego delektować się pysznym obiadem, a co 
innego 
odebrać dziewictwo dziewczynie i zrujnować jej szanse na dobre zamążpójście, 
podobnie jak 
namawiać młodzieńców, by dla ciebie marnowali własny honor i karierę.
Lampa już dogasała. Z mroku dobiegło mnie westchnienie.
– Niestety, Gordianusie, nie mogę już dojrzeć twojej twarzy, więc rozstrzygnę 
wątpliwość na twoją korzyść i przyjmę, że się uśmiechasz, wypowiadając takie 
oskarżenia, bo 
wiesz, że to tylko oszczerstwa wypichcone przez moich wrogów. Och, tak, nie będę 
ukrywał, 
że mam słabość do młodości i niewinności. Któryż mężczyzna o zdrowym apetycie 
nie 
rozkoszowałby się rumianym owocem zerwanym wprost z drzewa? A w świecie tak 
przesiąkniętym kłamstwem i machinacjami, kogóż nie pociągaliby ci o nie zepsutym 
jeszcze 
charakterze? Gdzież jeszcze można odnaleźć słodycz w tym gorzkim życiu, jeśli 
nie wśród 
młodych? Ale nie narzucam się innym siłą. Bywałem oskarżany o kradzieże i 
zbrodnie, ale 
nigdy o gwałt. Nawet moi wrogowie przyznają, że potrafię przyciągnąć ludzi do 
siebie bez 
przymusu. Nie jest też tak, że ja tylko biorę, nic w zamian nie dając. Oni 
obdarzają mnie swą 
niewinnością, ja daję im światowość, towar, jaki mam w wielkiej obfitości. Obie 
strony 
otrzymują od siebie wzajemnie to, czego im brakuje i czego najbardziej pragną.
– A cóż od ciebie dostała westalka Fabia?
– Przygodę! Przyjemność, podniecenie, niebezpieczeństwo... wszystko to, czego 
brakowało w jej szarej egzystencji.
– I to warte było ryzyka przerwania tej egzystencji? Co by się stało, gdyby ta 
przygoda 
zakończyła się pogrzebaniem jej żywcem? Dużo nie brakowało.
– Wiń za to Klodiusza, nie mnie.
– Bardzo łatwo zrzucasz odpowiedzialność na innych, Katylino.
Milczał przez chwilę, a potem usłyszałem, jak wstaje, wzbudzając drobną falę, 
która z 
pluskiem uderzyła o brzeg basenu. Kłęby pary zawirowały i rozstąpiły się przed 
nim. Skórę 
miał zaczerwienioną od gorąca, krople wody lśniły na jego czarno-siwych włosach 
na piersi i 
spływały ku jego męskości, na pół zanurzonej i unoszącej się na falach. Miał 
szerokie 
ramiona i płaski brzuch. Wyglądał wyjątkowo męsko. Nic dziwnego, że za fizyczną 
i 
seksualną sprawność cenią go kochankowie, pomyślałem, a brzydcy, chudzielce z 
zatwardzeniem w rodzaju Cycerona i Katona tak go nie znoszą.
Zdawał się czytać w moich myślach.
– I ty dobrze wyglądasz, Gordianusie. Aktywne życie wiejskie najwidoczniej ci 
służy. 
Mężczyźni tyją i miękną w mieście. Co innego się zestarzeć, a co innego 
zmięknąć, prawda? 
Myślę, że i ty jesteś człowiekiem o dużym apetycie. – Stał nade mną i patrzył z 
lekkim 
uśmiechem, jakby czegoś oczekiwał, aż poczułem się nieswojo. – No, mam już dość 
tego 
gorąca – powiedział w końcu. – Przyłączysz się do mnie w zimnej kąpieli?
– Nie, chyba zostanę tu jeszcze chwilę, a potem może wezmę przykład z Tongiliusa 
i 
pójdę do łóżka.
Katylina wyszedł z basenu; wziął ręcznik z niszy w ścianie, ale nie okrył się 
nim. 
Zatrzymał się w drzwiach prowadzących do pomieszczenia z zimnym basenem.
– Czy mam zawołać niewolnika, by przyniósł inną lampę? – zapytał.
– Nie. Mrok mi odpowiada.
Skinął głową i zamknął za sobą drzwi. W chwilę później płomyk lampy zamigotał i 
zgasł. 
Leżałem zanurzony w gorącej wodzie i obracałem w myślach kwestię przestępstw 
Katyliny.
Musiałem się zdrzemnąć na chwilę, ponieważ nagle przywrócił mnie do przytomności 
obcy dźwięk. Coś cicho zaskrzypiało; nie od strony drzwi do zimnego basenu, za 
którymi 
zniknął Katylina, ale z przeciwnej, od basenu z ciepłą wodą i od reszty domu. 
Taki odgłos 
mógłby spowodować ktoś, kto niechcący oparł się o drzwi. W tej samej chwili w 
futrynie 
pojawiła się smużka światła z zewnątrz.
Być może drzwi same się poruszyły, napęczniałe od gorąca i wilgoci. Serce jednak 
zabiło 
mi żwawiej, a leniwa ospałość po gorącej kąpieli natychmiast się rozwiała. Może 
to wraca 
Tongilius, pomyślałem; ale dlaczego miałby się skradać? Mógł to także być 
niewolnik z 
lampą, ale niewolnik przecież wszedłby po prostu do środka. Nasłuchiwałem 
chwilę, ale zza 
drzwi nie dochodził już żaden dźwięk. Byłem jednak przekonany, że ktoś za nimi 
stoi.
Uniosłem się z wody najciszej, jak mogłem, i wyszedłem z basenu. Sięgnąłem po 
ręcznik, 
ale nie po to, by się okryć. Zwykły ręcznik, zwinięty ciasno jak lina, może mieć 
wiele 
zastosowań – jako tarcza przeciw sztyletom, do krępowania przeciwnika, wreszcie 
jako broń. 
Można nim udusić kogoś albo skręcić komuś kark. Podszedłem na palcach do drzwi. 
Sięgnąłem do drewnianej klamki, zawahałem się przez moment, a potem gwałtownie 
pociągnąłem ku sobie.
Wpadł do środka, tracąc równowagę. Pochwyciłem go w pętlę z ręcznika, krępując 
ręce 
przy ciele, i odwróciłem do siebie. Zatoczył się i potknął, ale nie bronił się. 
Podniósł twarz... 
Syknąłem przez zęby tłumione przekleństwo i puściłem ręcznik. Mój jeniec stanął 
prosto, 
wziął głęboki oddech i, jakby to, co się przed chwilą działo, było zwykłą 
zabawą, wyszeptał:
– A więc Katylina naprawdę spał z westalką!
– Meto!
– Przepraszam, tato, ale nie mogłem spać. Stopy mnie bolą od tej wspinaczki! 
Kiedy 
podszedłem do drzwi, usłyszałem, jak rozmawiacie. Wydawało mi się, że nie 
powinienem 
wam przerywać, ale musiałem słuchać. Nie powiedziałbyś nic innego, gdybyś 
wiedział, że 
tam jestem i słucham, prawda? A Katylina w mojej obecności mógłby nie powiedzieć 
tyle, ile 
powiedział. Byłem całkiem cicho, co? Naprawdę nie wiedziałeś, że tu jestem, aż 
do tej 
chwili? To był błąd, tak się oprzeć o te drzwi...
– Metonie, kiedy ty wreszcie nauczysz się szacunku?
Meto przyłożył palec do ust, wskazując na drzwi do zimnego basenu. Zniżyłem 
głos.
– Ten twój zwyczaj skradania się i szpiegowania! Gdzieś ty się tego nauczył?... 
– 
Przerwałem i westchnąłem zrezygnowany. No, gdzie, pomyślałem i rzekłem: – Nie, 
istotnie 
nie wiedziałem, że tam stoisz, dopóki drzwi nie skrzypnęły. Co oznacza, że 
jesteś młody i 
zwinny, a ja się starzeję i tępieję, a może i nieco głuchnę. Zastanawiam się, 
któremu z nas 
bardziej potrzebny jest porządny, głęboki sen?
Meto uśmiechnął się do mnie szeroko, a ja nie mogłem mu nie odpowiedzieć tym 
samym. 
Złapałem go za kark i potrząsnąłem, bynajmniej nie delikatnie. Była pora spać, 
ale zanim 
odwróciłem się do wyjścia, zerknąłem jeszcze ku drzwiom do zimnego basenu. 
Padała spod 
nich cienka struga światła, a z pomieszczenia dobiegał słaby plusk wody. Tak jak 
poprzedniej 
nocy, wkrótce cały dom pogrąży się we śnie – z wyjątkiem Katyliny, który nadal 
będzie 
czuwał, broniąc się przed porwaniem przez Morfeusza i kto wie, jakich jeszcze 
bogów.
ROZDZIAŁ XIV
Morfeusz musiał jednak w końcu przyjść i do Katyliny, gdyż trzymał go w swych 
objęciach jeszcze długo po wschodzie słońca. Obaj z Tongiliusem dopiero późnym 
rankiem 
pokazali się w kuchni, szukając jedzenia. Obaj byli nieco rozespani, ale raczej 
w pogodnym 
nastroju – właściwie nawet podejrzanie z siebie zadowoleni, pomyślałem. Szeptali 
sobie 
jakieś żarciki, głośno się z nich śmiejąc, i w ogóle uśmiechy nie schodziły im z 
twarzy. 
Apetyty mieli ogromne i pochłaniali wszystko, co Kongrio im podsuwał. 
Skończywszy 
śniadanie, Katylina oznajmił, że odjadą jeszcze przed południem. Wkrótce 
przebrali się w 
niebieskie podróżne tuniki, zabrali swoje rzeczy, pożegnali się z Bethesdą, 
pogratulowali 
Kongrionowi kunsztu kulinarnego i wyprowadzili konie ze stajni. Zapytałem 
Katylinę, dokąd 
się udają; odpowiedział, że na północ, mają bowiem w planie jeszcze kilka wizyt 
w Etrurii, w 
ramach kampanii wśród starych weteranów Sulli, których dyktator osiedlił na 
gospodarstwach 
odebranych swym wrogom. Patrzyłem potem za nimi, kiedy wyruszyli w drogę. Mimo 
że tak 
się obawiałem tej wizyty, nie byłem aż tak uszczęśliwiony ich odjazdem, jak się 
spodziewałem.
Zdziwiło mnie jednak, że dojechawszy do gościńca, Katylina i Tongilius skręcili 
nie na 
północ, lecz na południe, ku Rzymowi. Sam bym tego nie zauważył, ponieważ szybko 
przestałem się nimi zajmować, ale Meto obserwował ich do końca. Przybiegł do 
mnie i 
wskazując na dwie oddalające się via Cassia sylwetki jeźdźców, zapytał:
– Rozumiesz coś z tego, tato?
– Dziwne – odrzekłem. – Katylina twierdził, że udają się na północ. Zastanawiam 
się...
– Pobiegnę popatrzeć ze wzgórza! – krzyknął Meto przez ramię i już go nie było.
Był na szczycie na długo przedtem, nim ja się tam wdrapałem, zziajany i spocony. 
Znalazł już świetny punkt obserwacyjny pomiędzy dwoma wysokimi dębami, osłonięty 
z 
dołu przez kępę jeżyn. Nikt z drogi nie mógł nas zobaczyć, a my mieliśmy dobry 
widok na 
wszystko, co działo się na via Cassia.
Nietrudno było dostrzec naszych byłych gości, jako że byli jedynymi jeźdźcami na 
gościńcu. Wyglądało na to, że zatrzymali się akurat na wysokości naszego 
wzgórza, u 
podnóża Argentum. Nie wiedziałem, dlaczego stanęli, dopóki nie spostrzegłem 
nadchodzącego z południa małego stada wołów. Odczekali, aż stado i prowadzący je 
pasterz 
znikną za fałdą terenu, tak że nie będzie mógł on ich widzieć. Rozejrzeli się 
ukradkowo 
dookoła, po czym zsiedli z koni i poprowadzili je w krzaki po przeciwnej stronie 
drogi. Po 
chwili pojawili się znowu, najwidoczniej uwiązawszy swe wierzchowce gdzieś w 
ukryciu; 
wnet jednak znów zniknęli pod gałęziami dużego drzewa. Po pewnym czasie 
wychynęli znów 
z zarośli i ponownie zniknęli w innym miejscu. Powtórzyło się to jeszcze kilka 
razy; Katylina 
i Tongilius pojawiali się i znikali w różnych miejscach przy drodze, jakby 
szukali jakiejś 
zguby.
– Czego oni szukają? – zapytał Meto.
– Ścieżki.
– Jakiej znów ścieżki?
– Musiałeś wczoraj odbiec naprzód, kiedy Forfeks o niej mówił. Do kopalni 
prowadzi 
jeszcze jedna ścieżka, rozpoczynająca się gdzieś przy via Cassia. Od dawna nie 
była używana 
i całkowicie zarosła. Katylina musi jej właśnie szukać.
– Ale dlaczego? Przecież już był w kopalni.
Nie odpowiedziałem. Widziałem kątem oka, że Meto marszczy brwi, patrząc na mnie, 
nie 
ze zdziwieniem, ale dlatego, że zapewne wyczuł, iż ukrywam przed nim swe myśli. 
Patrzyliśmy jak Katylina i Tongilius nurkują raz po raz w zarośla. Po jakimś 
czasie na drodze 
ukazała się nadchodząca z południa kolumna niewolników, skutych ze sobą 
łańcuchami za 
szyje i popędzanych biczami nadzorców. Nasi znajomi zniknęli nam z oczu na czas 
przejścia 
kolumny, po czym ujrzeliśmy ich znów. W końcu straciłem ich z oczu na tak długo, 
że 
pomyślałem, iż wreszcie znaleźli to, czego szukali. Nagle Meto schwycił mnie za 
rękaw; w tej 
samej chwili usłyszałem za plecami szelest i znajomy głos.
– Dzisiaj nie w twoim zwykłym miejscu... Och, przepraszam, nie miałam zamiaru 
cię 
przestraszyć! Nieładnie z mojej strony, tak cię podejść znienacka. Wybacz mi, 
Gordianusie. 
Nie powinnam się śmiać, ale tak podskoczyłeś...
– Klaudia.
– Tak, to tylko ja. A oto i Meto. Tak cię już dawno nie widziałam, chłopcze. 
Och, nie 
powinnam cię już tak nazywać, prawda, młody człowieku? Kończysz wkrótce 
szesnaście lat, 
co?
– Tak – odpowiedział lakonicznie Meto, rzucając szybkie spojrzenie za siebie na 
drogę.
– Piękny widok z tej strony, prawda? Z tej perspektywy dopiero widać dobrze, jak 
wielka 
jest ta nasza góra.
– Tak, to robi wrażenie – przytaknąłem.
– Ale tu macie niewygodnie, tak między jeżynami. Chodźcie, pokażę wam miejsce 
tuż 
obok, skąd razem będziemy mogli kontemplować pejzaż, siedząc na zwalonym pniu.
Wzruszyłem ramionami, powstrzymując się siłą woli, by nie spojrzeć na gościniec. 
Mój 
wzrok spoczął na koszyku w ręku Klaudii.
– Ach, obawiasz się, że przeszkodzicie mi w posiłku? Ani trochę, Gordianusie. 
Mam z 
sobą tyle chleba, sera i oliwek, że starczy dla nas wszystkich. No już, nie 
pozwolę, by 
odrzucano mą gościnność.
Poszliśmy za nią na małą przesiekę parę metrów dalej. Tak, jak obiecała, widok 
na górę 
Argentum był taki sam, z tą różnicą, że teraz byliśmy widoczni jak na dłoni, 
gdyby 
ktokolwiek z gościńca spojrzał w naszą stronę.
– No, czy tu nie lepiej? – spytała Klaudia, sadowiąc się na pniu i kładąc koszyk 
przed 
sobą.
– O wiele lepiej – zgodziłem się z nią. Meto, jak zauważyłem, nie mógł się 
powstrzymać, 
by nie rzucać ukradkowych, ale na pewno widocznych dla Klaudii spojrzeń na 
miejsce, gdzie 
ostatnio widzieliśmy Tongiliusa i Katylinę. Obserwator był z niego dobry, ale 
jako aktor był 
do niczego. – Tylko że Meto naprawdę musi już wracać do domu.
– Ach, wy, rzymscy ojcowie! Zawsze tacy surowi i wymagający. Mój ojciec tak samo 
mnie traktował, a przecież byłam dziewczynką! Oto jeden z ostatnich pięknych 
letnich dni 
jego dzieciństwa, a ty chcesz go wysyłać do pracy w samo południe. Niedługo 
będzie 
mężczyzną, a wtedy może dni też będą równie ciepłe, ale już nigdy nie będą tak 
długie, 
cudowne, pełne kwiatów i pszczelej muzyki jak w tej właśnie chwili. Proszę cię, 
pozwól 
Metonowi zostać z nami.
Na jej naleganie usiedliśmy po obu jej stronach, Meto po lewej, ja po prawej. 
Podała nam 
koszyk i odczekała, aż zaczniemy jeść, zanim sama zabrała się do posiłku. Kiedy 
już chłopak 
rozsiadł się na pniu i wypełnił usta chlebem i serem, musiałem przyznać, że 
umiejętnie udaje 
niedbałe zainteresowanie widokiem u podnóża gry. Na gościńcu panował niewielki 
ruch: 
przepędzano stada owiec, przeszła kolumna niewolników dźwigających na plecach 
wiązki 
drewna, trafiła się też zmierzająca w stronę Rzymu długa karawana wozów, 
otoczonych przez 
silną, zbrojną eskortę.
– Wazy z Arretium – zawyrokowała Klaudia.
– Skąd to wiadomo? – spytał Meto.
– Stąd, że mogę patrzeć przez te drewniane skrzynie, jakby były niewidzialne! – 
powiedziała Klaudia i roześmiała się, widząc, że Meto bierze jej słowa serio. – 
Żartuję. Wiem 
to, Metonie, ponieważ takie wozy, wożące ceramikę do Rzymu, widuję na tej drodze 
od 
dzieciństwa. Wazy te są bardzo wartościowe, stąd ta zbrojna eskorta i żółwie 
tempo. Gdyby 
chodziło o jakiś inny kosztowny towar, eskorta byłaby taka sama, ale wozy 
jechałyby 
dwukrotnie szybciej. Złoto i srebro się nie tłuką od wstrząsów, natomiast 
gliniane naczynia 
owszem.
Istotnie, zdawało się, że wozy niemal stoją w miejscu. Nigdzie nie było ani 
śladu 
Katyliny. Nagle Meto wydał z siebie dziwny, gardłowy odgłos, a kiedy spojrzałem 
na niego, 
prawie niedostrzegalnie skinął głową. Podążyłem za jego wzrokiem; kilkadziesiąt 
metrów 
powyżej drogi, wśród zieleni drzew mignęła mi niebieska plamka. Tunika Katyliny. 
Plamka 
poruszała się i po chwili dołączyła do niej następna. Zmrużyłem oczy. Po chwili 
dość 
wyraźnie mogłem rozróżnić sylwetki dwóch wspinających się na górę mężczyzn.
Klaudia, nachylona nad koszykiem, nie spostrzegła niczego.
– Wiesz, Gordianusie, właściwie to miałam nadzieję, że cię tu zastanę. Inaczej 
musiałabym złożyć ci formalną wizytę, a to nie byłoby wcale zabawne. I cieszę 
się, że i ty tu 
jesteś, Metonie, ponieważ sprawa dotyczy i ciebie, jak sądzę.
Usiadła prosto i zacisnęła usta. Przez chwilę pomyślałem, że patrzy wprost 
poprzez 
dolinę na tamtych dwóch, ale ona tylko zapatrzyła się przed siebie, 
zastanawiając się, co 
powiedzieć.
– O co chodzi, Klaudio?
– Ach, to takie trudne...
– Tak?
– Dziś rano odwiedził mnie mój kuzyn Gnejusz. Powiedział mi, że wczoraj jego 
kopalnię 
odwiedzili jacyś obcy ludzie, podobno z Rzymu.
– Naprawdę? – Spojrzałem na drugą stronę i stwierdziłem, że Katylina i Tongilius 
znów 
zniknęli za zasłoną listowia.
– Tak. Jeden z nich podobno chciał kupić tę kopalnię, albo też reprezentował 
potencjalnego kupca. Nonsens, jeśli chcesz znać moje zdanie. Ta stara sztolnia 
jest 
bezwartościowa. Nie ma tam już ani uncji srebra. W każdym razie Gnejusz pytał 
mnie, czy 
przypadkiem nie zauważyłam wczoraj kogoś włóczącego się po górze. Jak może 
wiesz, z 
mojego domu widać całkiem spory kawał zbocza, choć to dość daleko. No, ja tam 
nikogo nie 
widziałam, nikt z moich niewolników również niczego nie zauważył. – Klaudia 
przerwała na 
chwilę i zjadła oliwkę, po czym mówiła dalej: – Gnejusz twierdził, że nie zna 
żadnego z tych 
ludzi, a tylko jeden z nich mu się przedstawił. To jeden z Sergiuszów z Rzymu. 
Ale potem 
Gnejusz wypytał swego pasterza, który służył nieznajomym za przewodnika, starego 
głupca 
Forfeksa, i wiesz, czego się dowiedział?
– Nie umiem sobie wyobrazić.
– Stary powiedział, że z owym Sergiuszem był jeszcze jakiś młodzieniec, a także 
inny 
mężczyzna w średnim wieku oraz chłopiec. Nie znał ich, ale zdawało mu się, że 
owego 
mężczyznę nazywano Gordianusem. – Spojrzała na mnie z ukosa i uniosła pytająco 
brew.
Pomyślałem przez chwilę, po czym zapytałem:
– Czy Gnejusz sam widział tych czterech?
– Tak. Ale ściemniało się już, a Gnejusz, mimo młodego wieku, ma nienajlepszy 
wzrok. 
To dlatego rzadko udaje mu się upolować dzika!
– Aha. A zatem chcesz mnie zapytać...
– Nie, nie chcę cię o nic zapytać. Mogę wszystko wyczytać z twojej twarzy. No, 
nie 
wszystko, ale wystarczająco dużo. Jeżeli masz ochotę węszyć po posiadłości 
mojego kuzyna, 
to sprawa pomiędzy tobą a nim. A jeśli Gnejusz chce zażądać od ciebie wyjaśnień, 
może to 
sam zrobić, ja nie jestem jego posłańcem. Niemniej nie byłabym w porządku wobec 
mojego 
krewnego, a także wobec ciebie jako sąsiada, gdybym po prostu siedziała cicho. 
Gnejusz był 
zły, kiedy usłyszał twoje imię i gdy do mnie przyszedł, jeszcze mu nie przeszło. 
Wątpię, by 
przyszedł z tym do ciebie, albo chociaż przysłał kogoś z protestem. On woli 
trzymać się z 
dala od innych i siedzieć naburmuszony albo uganiać się za dzikami. Ale jeżeli 
szykuje się 
jakiś ciemny interes, Gordianusie, radzę ci dobrze rozważyć, co robisz. Bądź 
ostrożny! Z 
moimi krewnymi nie ma żartów. Już niewiele mogę zrobić, by ich udobruchać. Mówię 
ci to 
jako swemu przyjacielowi. – Zamilkła na chwilę, by jej słowa zapadły w moją 
świadomość, 
po czym schyliła się znów do koszyka, mówiąc: – A teraz niespodzianka... miodowe 
ciasteczka! Mój nowy kucharz upiekł je dziś rano. Niestety, nie jest Kongrionem, 
ale słodycze 
mu wychodzą nieźle.
Meto oderwał wzrok od góry; od dziecka lubił miód w każdej postaci. Zjadł 
ciastko 
szybko i oblizał wargi. Klaudia podsunęła mi koszyk, ale odmówiłem.
– Nie lubisz słodyczy, Gordianusie? Kucharzowi będzie przykro, gdy przyniosę je 
z 
powrotem nie ruszone.
– Lekki atak przypadłości Cycerona – wyjaśniłem, dotykając brzucha i marszcząc 
czoło.
– Masz ci los, zepsułam ci apetyt całym tym gadaniem o Gnejuszu. Jak mogłam 
częstować cię jednocześnie chlebem, serem i złymi wiadomościami! Może ciastko ci 
pomoże 
na żołądek?
– Chyba nie...
Nie tylko słowa sąsiadki źle wpłynęły na mój apetyt, ale też napięcie związane z 
myszkowaniem Katyliny po górze; w każdej chwili mogła go przecież zobaczyć. 
Najlepszym 
lekarstwem na mą niestrawność byłoby po prostu jej odejście. Klaudia miała 
jednak jeszcze 
coś do powiedzenia.
– A więc w tym miesiącu będzie przyjęcie z okazji włożenia męskiej togi. Kiedy?
– Na dwa dni przed idami.
– Aha, zaraz po wyborach.
Kiwnąłem głową, nie odpowiadając. Miałem nadzieję, że moje milczenie uchroni nas 
przed podjęciem tematu polityki. Wystarczy, że zamierzałem być w mieście 
natychmiast po 
głosowaniu. Obojętnie, czy Katylina wygra, czy przegra: szykują się zamieszki 
wywołane 
albo przez jego zwolenników, albo przeciwników, którzy będą protestować na 
ulicach. A 
jeśli, jak sugerował Marek Celiusz, w powietrzu wisi prawdziwy przewrót, Rzym 
jest 
ostatnim miejscem, w którym chciałbym się znaleźć.
Klaudia skinęła głową i uśmiechnęła się.
– Jeszcze dziesięć dni i będziesz mężczyzną, Metonie. Wstrzymam się jednak z 
gratulacjami, póki ten moment nie nadejdzie. Zdaje się, że planujecie 
uroczystość w mieście, 
zanim Meto uda się na pierwszy spacer po Forum w nowej todze. Czy nie byłoby to 
zbytnim 
narzucaniem się, gdybym poprosiła o zaproszenie?
– Będziesz w Rzymie na wyborach, Klaudio?
– Obawiam się, że tak – westchnęła. – Wraz z mymi drogimi kuzynami. Wszyscy chcą 
w 
tym roku pojechać do miasta i oddać głosy. Widzisz, obawiamy się, że Katylina 
może się 
jakoś prześliznąć. Samo głosowanie należy oczywiście do mężczyzn i na ogół nigdy 
nie 
bywam w Rzymie o tej porze roku, ale tym razem nie uda mi się tego uniknąć. 
Chodzi o ten 
dom na Palatynie, który dostałam w spadku po Lucjuszu. Chcę go komuś wynająć, a 
niewolnik, który go prowadzi, zawiadomił mnie, że potrzebna będzie renowacja. 
Nie 
zamierzam pozwalać żadnemu ze starych niewolników Lucjusza na rozpoczynanie 
remontu i 
wydawanie moich pieniędzy, muszę tego sama dopilnować. Wyjeżdżam jutro i pewnie 
spędzę 
tam trochę czasu. – Uniosła brew i patrzyła na mnie wyczekująco.
– W takim razie musisz oczywiście przyjść na przyjęcie – powiedziałem.
– Och, dziękuję! Bardzo bym chciała to zobaczyć. Sama nigdy nie miałam syna, jak 
wiesz... – dodała ciszej, po czym poweselała. – I przyniosę ciastek miodowych! 
Meto będzie 
zadowolony, co? – Wyciągnęła doń rękę i dotknęła jego ramienia.
Meto uśmiechnął się wstydliwie, a potem przez twarz przemknął mu dziwny grymas.
Patrzył na coś w dole. Zerknąłem tam i ujrzałem Katylinę i Tongiliusa 
wynurzających się 
z przydrożnych zarośli. Klaudia wyczuła, że coś się dzieje, zauważyłem bowiem 
jej 
zdziwione spojrzenie rzucone najpierw na Metona, a później na mnie.
– Może jednak spróbuję tych zachwalanych ciastek. – Chciałem odwrócić jej uwagę.
– Oczywiście, czekaj... o, tu jest ładne. – Nachyliła się nad koszykiem i podała 
mi 
rumiany krążek.
Ugryzłem go, patrząc jej w oczy. Uśmiechnęła się i skinęła głową, po czym nagle 
przeniosła wzrok na drogę.
– Popatrzcie no! – rzekła. – Kim mogą być ci dwaj mężczyźni i skąd się nagle 
wzięli?
Zacząłem mówić, ale z gardła wydobył mi się tylko kaszel, jakby ciastko 
zamieniło mi się 
w ustach w piasek. Meto, widząc, że nie mogę wykrztusić słowa, przejął pałeczkę.
– Jacy mężczyźni? – spytał niewinnie.
– Ci dwaj jeźdźcy. Skąd też oni nadjechali? Nie widziałam ich wcześniej. 
Spójrzcie, 
widać stąd całą via Cassia od południa. Powinnam spostrzec każdego 
nadjeżdżającego z tej 
strony o całe mile wcześniej. A tu nagle ci dwaj, jak spod ziemi...
– Niezupełnie. Ja ich widziałem z daleka – przerwał jej rzeczowym tonem Meto.
– Widziałeś ich?
– Od dłuższego czasu. Chyba zauważyłem ich wtedy, gdy pokazywałaś na te wozy z 
Arretium. Tak, widziałem wtedy dwóch jeźdźców zbliżających się z południa, 
całkiem 
daleko. A teraz spójrz, te wozy przejechały mniej więcej połowę tej odległości. 
To by 
znaczyło, że ci dwaj jadą dwukrotnie szybciej od nich. Prawda, tato?
Kiwnąłem tępo głową, wciąż usiłując odchrząknąć po ataku kaszlu. Wycofałem w 
myśli 
swą marną opinię o talencie aktorskim chłopaka. Klaudia nie była jednak do końca 
przekonana.
– Widziałeś ich cały czas? Jak mijają wozy i zbliżają się do nas?
Meto kiwnął głową.
– A ty, Gordianusie?
– Dwóch jeźdźców na via Cassia. – Wzruszyłem ramionami i też kiwnąłem głową. – 
Pewnie jadą z Rzymu.
– Dlaczego ja ich nie zauważyłam? – Klaudia była niespokojna. – Na cyklopów i 
Edypa, 
moje oczy muszą się robić równie kiepskie jak Gnejuszowe.
– To nie jest takie dziwne – pospieszyłem z zapewnieniem. – Rozmawiałaś z nami i 
po 
prostu nie zwróciłaś na nich uwagi. Nie ma się co przejmować.
– Nie lubię, jak nagle jacyś obcy pojawiają się w okolicy, jakby spadli z nieba 
– 
mruknęła. – Nie lubię czuć się... – ucichła w pół zdania, lecz po chwili zmusiła 
się do 
uśmiechu. – Ale masz rację, jestem po prostu głupia. Głupia stara kobieta, 
skostniała w swych 
przyzwyczajeniach i zła, kiedy coś ją zaskoczy, a jeszcze bardziej zła, kiedy 
zda sobie 
sprawę, że już nie jest taka bystra jak kiedyś. Czy nie macie już ochoty na 
ciastka? Zawinę je 
więc z powrotem, żeby się nie zmarnowały. Bogowie gardzą marnotrawcami, jak 
zwykł 
mawiać mój ojciec. No, czas na mnie. Dziękuję ci, Meto, za pomoc. – Wzięła 
koszyk i wstała, 
prostując plecy. – Wyjeżdżam do Rzymu jutro i nie będzie mnie tak długo... 
Możecie sobie 
wyobrazić, ile poleceń muszę zostawić niewolnikom, a tu jeszcze zamieszanie z 
nowym 
kucharzem, że już nie wspomnę o pakowaniu się! Ale cieszę się, że udało mi się 
was tu 
dzisiaj spotkać. Do zobaczenia na przyjęciu Metona! Odbędzie się w twoim domu?
– To teraz dom Ekona. Na Eskwilinie. Trochę trudno tam trafić...
– Ach, ale byliście z Lucjuszem tak zaprzyjaźnieni, że któryś z jego niewolników 
na 
pewno zna drogę. Znajdę was.
– Będzie nam miło cię gościć.
– I zastanów się poważnie nad tym, co ci powiedziałam, Gordianusie. Musisz na 
siebie 
uważać. Masz rodzinę, która potrzebuje twej opieki.
Zanim się odwróciła, by odejść, jej twarz przybrała surowy, prawie ostry wyraz.
Kiedy zniknęła między krzewami, oblizałem miód z warg i nagle zapragnąłem 
jeszcze 
jednego z jej ciastek, zbyt późno. Tymczasem Katylina i Tongilius nabrali pędu i 
szybko 
posuwali się gościńcem na północ. Patrzyliśmy za nimi przez chwilę, aż ich 
niebieskie 
sylwetki zaczęły się zacierać na horyzoncie, przesłonięte przez rozedrgane 
powietrze, 
unoszące się nad rozgrzanym brukiem.
– Katylina jest fascynujący – stwierdził Meto.
– Katylina – odrzekłem – jest plamą na horyzoncie.
ROZDZIAŁ XV
Kolejne dni mijały bez incydentów – to znaczy, bez żadnych nieprzyjemnych 
przerywników w rodzaju Nemo. Pomniejszych spraw było mnóstwo, jako że 
przeprowadzka 
całej rodziny do miasta, choćby na krótko, wymaga poważnych przygotowań. Kiedy 
pomyślę, 
że wielcy wodzowie, na przykład Pompejusz, potrafią sprawnie przemieszczać całe 
armie na 
wielkie odległości lądem lub morzem, wraz z pełnym wyposażeniem, namiotami, 
kuchniami, 
zapasami żywności i wszystkich innych przedmiotów codziennej potrzeby, 
przepełnia mnie 
pełen szacunku podziw.
Aratus oznajmił mi, że to on zawsze zajmował się przygotowaniami Lucjusza 
Klaudiusza 
do podróży, a ponieważ Lucjusz często przenosił się z miasta na wieś i z 
powrotem, 
niewątpliwie podróżując przy tym w komfortowych warunkach, w pierwszej chwili 
zrobiło to 
na mnie wrażenie. Zdałem sobie jednak później sprawę, że Lucjusz był dość 
bogaty, by sobie 
pozwolić na posiadanie wszystkiego w podwójnej ilości, i nie musiał wozić z sobą 
swych 
rzeczy jak żółw skorupę na grzbiecie. Wobec tego musieliśmy wraz z Bethesdą 
bardzo 
starannie zaplanować, co z sobą zabrać, aby nadmiernie nie obciążać Ekona naszym 
pobytem, 
a zarazem zapewnić dostateczne zaopatrzenie gospodarstwa pod naszą nieobecność. 
Było to 
poważne przedsięwzięcie.
Niemniej zdołałem też wykroić czas na rozpoczęcie budowy młyna wodnego. Pora 
była 
na to odpowiednia, ponieważ lato wciąż było upalne i poziom wody w strumieniu 
opadał z 
dnia na dzień. Ułatwiało to usuwanie kamieni i stawianie ceglanych murów. Z 
drugiej strony 
niepokoił mnie tak słaby nurt, ale na szczęście u stóp wzgórz znajdowała się 
studnia. Jak 
mówił Aratus, była tam od niepamiętnych czasów, wykopana wśród starych drzew 
oliwnych i 
okolona niskim kamiennym murkiem. Jej szyb był tak głęboki, że rzucony w jej 
czarną 
otchłań okrzyk powracał jedynie słabym echem. Aratus zapewniał, że nie zawodziła 
nawet 
podczas okresów suszy.
Dzieliłem czas między przygotowania do podróży i prace przy budowie młyna, 
ciesząc 
się, że nie składają mi wizyt jacyś niepożądani goście. Wybory miały się odbyć 
na pięć dni 
przed idami, czyli walka o konsulat będzie rozstrzygnięta, zanim jeszcze 
wyruszymy z domu. 
Mogłem się zjawić w Rzymie, nie poświęcając tej sprawie więcej myśli. Miałem 
nadzieję, że 
będę mógł się cieszyć towarzystwem Ekona i świętować osiągnięcie wieku męskiego 
przez 
Metona, nie martwiąc się sprawami, na które nie miałem wpływu i które w ogóle 
mnie nie 
interesowały. Katylina zostanie wybrany albo nie, ale w obu wypadkach jego 
krótkie 
pojawienie się w mym życiu przejdzie do historii.
Nie dawało mi spokoju tylko to, że tajemnica śmierci, tożsamości i pojawienia 
się w 
mojej stajni osobnika nazwanego przez mnie Nemo nie doczekała się rozwiązania. 
Niepokoiłoby mnie to jeszcze bardziej, gdyby pojawiały się dalsze groźby albo 
gdyby 
Bethesda i Diana zostały same na wsi. Ale będziemy wszyscy razem, bezpieczni w 
domu 
Ekona, a w każdym razie o tyle, o ile można się czuć bezpiecznym w takim miejscu 
jak 
Rzym.
W wigilię naszego wyjazdu oderwałem się na chwilę od przygotowań i problemów 
inżynierskich, by udać się na miejsce pochówku Nemo. Stanąłem przed prostą stelą 
i 
przesunąłem palcami po wyciętych w marmurze literach, składających się na słowo 
„Nikt”. 
Kim byłeś? – zapytałem w myślach. – Jak umarłeś? Co się stało z twoją głową i 
kto cię tutaj 
przyniósł? Próbowałem sam siebie przekonać, że cała sprawa jest już zakończona, 
ale 
jednocześnie nie mogłem się pozbyć innego uczucia, bardziej natrętnego niż moje 
niejasne 
obawy: poczucia winy i porażki, świadomości niewypełnionego zobowiązania. Nie 
tego 
wobec Cycerona; mój dług już został spłacony. Dręczyło mnie zobowiązanie wobec 
cienia 
Nemo.
Wzruszyłem ramionami. Aby rozluźnić sztywne mięśnie karku, pomyślałem, czy też 
by 
okazać obojętność zmarłemu, który nie zaznał prawdziwego spoczynku? Czyż byłem 
mu 
cokolwiek winien? Czy widziałem kiedyś jego twarz, a może nawet go znałem? 
Wydawało 
mi się to nieprawdopodobne. Nie mógł chyba być ani moim przyjacielem, ani 
klientem. Nie 
jestem mu nic winien. Wzruszyłem ramionami, ale nie odwróciłem się od grobu; 
przeciwnie, 
wpatrywałem się w każdą z czterech liter na steli, w napis, który nie był 
imieniem, ale wręcz 
jego przeciwieństwem.
W życiu innych ludzi bywają tajemnice, których nigdy nie starają się odsłonić. 
To jeden 
ze sposobów na przetrwanie w świecie, gdzie prawda zawsze jest dla kogoś 
zagrożeniem. I ja 
chętnie żyłbym w takiej nieświadomości, gospodarzył i opiekował się rodziną. 
Robiłbym, 
czego by ode mnie wymagano, a poza tym pilnowałbym własnego interesu. Tak sobie 
mówiłem, ale ze słabnącym przekonaniem. Po cóż w ogóle przyszedłem do grobu 
Nemo, 
jeżeli nie po to, by okazać mu szacunek i porozmawiać z jego cieniem? Składałem 
już kiedyś 
przysięgi innym zmarłym, obiecywałem znaleźć ich morderców i dopilnować, by choć 
po 
części zatriumfowała sprawiedliwość. Robiłem to, bogowie bowiem stworzyli mnie 
niespokojnym duchem, nie mogącym ścierpieć ignorancji i niesprawiedliwości. Ale 
nigdy 
niczego nie przysięgałem Nemo, póki żył, argumentowałem, kłócąc się z sobą; był 
nikim, a ja 
nie mam wobec niego żadnych zobowiązań.
Odwróciłem się plecami do grobu, ale nie przyszło mi to łatwo. Niemal czułem na 
ramieniu jego rękę zatrzymującą mnie, jakby próbował wymusić przyrzeczenie, 
którego dać 
nie chciałem. Wyrwałem się, klnąc wszystkie cienie od Numy aż po Nemo, i 
wróciłem nad 
strumień. Tego popołudnia bez powodu nawrzeszczałem na Aratusa, a po kolacji 
Bethesda 
powiedziała mi, że cały dzień byłem rozdrażniony jak dziecko. W łóżku robiła co 
mogła, by 
mnie podnieść na duchu, i w końcu udało jej się podnieść przynajmniej coś 
innego. W 
znajomych zakamarkach jej ciała znalazłem ciepłe ukojenie i zostawiłem za sobą 
zmartwienia 
i niepokoje. Po wszystkim zrobiła się rozmowna; mówiła szybko i gorączkowo, 
zupełnie 
inaczej niż zwykle, a zwłaszcza po erotycznym spełnieniu. Ekscytowała ją szansa 
ponownego 
ujrzenia miasta po tak długiej nieobecności. Wymieniała świątynie, które 
odwiedzi, rynki, na 
które się uda na zakupy, sąsiadki, którym zaimponuje nowym statusem ziemiańskiej 
matrony. 
W końcu zmęczyło ją to, głos jej cichł, a słowa zwolniły biegu, ale nawet z 
zamkniętymi 
oczami wiedziałem, że się uśmiecha. Jej uszczęśliwienie przyniosło mi w końcu 
spokój 
ducha. Zasnąłem kołysany muzyką jej głosu.
W dzień naszego wyjazdu bogowie uśmiechnęli się do świata. Upał zelżał i nad 
brukiem 
via Cassia przelatywał lekki zefirek. Niebem paradowała procesja białych 
kłębiastych chmur, 
nie grożąc deszczem, ale zsyłając na ziemię duże połacie chłodnego cienia. Wóz 
wiozący 
Bethesdę i Dianę nie złamał osi, a koniom, na których jechaliśmy z Metonem, nic 
nie 
dolegało. Wybrałem kilku co tęższych i brzydszych niewolników jako naszą eskortę 
– 
bardziej dla pokazu niż ze względu na ich rzeczywistą sprawność orężną – i 
chociaż nie byli 
wprawnymi jeźdźcami, udało się im przetrwać podróż bez wypadku.
Tuż przed Rzymem via Cassia rozdziela się na dwie odnogi. Mniejsza, południowa 
droga 
prowadzi wokół wzgórz Watykanu i Janiculum i łączy się z via Aurelia, która 
wiedzie do 
samego serca miasta, wpadając przez prastare mosty na Tybrze wprost na wielkie 
rynki bydła 
i dalej, na Forum Romanum. Wjazd do Rzymu od strony via Aurelia zawsze robi 
wielkie 
wrażenie: najpierw widać z dala srebrzystą wstęgę Tybru, nakrapianą małymi 
plamkami 
statków i obramowaną magazynami i stoczniami; potem kopyta dudnią na bruku 
mostów, a 
przed podróżnym wyrasta sylwetka wielkiego miasta, wysoko na Kapitolu zwieńczona 
gmachem świątyni Jowisza; wreszcie przybysz zanurza się pomiędzy rynki, by 
dotrzeć do 
oszałamiającego Forum z jego wspaniałymi posągami, świątyniami i bazylikami. 
Byłby to 
wjazd świetnie współgrający z chwilą uzyskania przez Metona statusu dorosłego 
obywatela 
republiki, ale czysty pragmatyzm skłonił mnie do wyboru innej drogi. Ruch na via 
Aurelia 
bywa późnym popołudniem powolny jak puls umarłego; mając w orszaku wóz, 
obawiałem się 
utknięcia na jednym z mostów albo pomiędzy straganami na rynku.
Skręciliśmy więc w główną, wschodnią odnogę gościńca, która na północ od miasta 
łączy 
się z szeroką via Flaminia, by wspólnie już przekroczyć Tyber. Rzym wygląda od 
tej strony 
mniej wspaniale, ponieważ wieś ustępuje tu miastu stopniowo, tak że podróżny, 
zanim się 
spostrzeże trafia na przedmieścia, a później do centrum, mijając po drodze 
otwarte 
przestrzenie Pola Marsowego oraz budynek zwany Villa Publica, gdzie odbywają się 
wybory 
(teraz prawdopodobnie puste i zaśmiecone po wczorajszym głosowaniu, pomyślałem) 
i 
przechodząc przez bramę Flaminiusza, Porta Flaminia. Nasza trasa ominie Forum z 
daleka i 
zawiedzie nas na Eskwilin, do domu Ekona. W ten sposób unikniemy natknięcia się 
na 
kapłana lub polityka, a przy tym przemieścimy się w znacznie mniejszym tłoku niż 
na via 
Aurelia.
Mimo to w miarę zbliżania się do zbiegu z via Flaminia tutaj także ruch gęstniał 
z każdą 
chwilą, a przed mostem niemal ustał. Piesi, jeźdźcy, wozy zaprzężone w woły, 
stada bydła 
pędzone na rynek – wydawało mi się to normalne w czas wyborów, kiedy do miasta 
ściągają 
ludzie z całej Italii, by oddać głosy; tylko że ruch był równie duży w obu 
kierunkach, choć 
było już po wyborach. Nie miałem w każdym razie powodu, by sądzić inaczej.
Posuwaliśmy się więc powoli w stronę mostu na Tybrze. Wokół narastał hałas i 
gwar; 
ludzie krzyczeli, trzaskały baty, skrzypiały nie nasmarowane koła, rozlegało się 
ryczenie 
osłów. Tłum napierał na nas z obu stron, jechaliśmy naprzód, nie mając już 
żadnego wyboru, 
jak liście niesione leniwym nurtem rzeczki. Na szczęście trafialiśmy na nieco 
żywszy prąd, 
podczas gdy inni grzęźli w miejscu. Udawało się nam trzymać razem, mimo całego 
zamieszania i zgiełku. W pewnej chwili Bethesda, straciwszy cierpliwość, 
krzyknęła coś po 
egipsku do jakiegoś rolnika, który musiał ją czymś urazić. Przed sobą usłyszałem 
krzyk; 
spojrzałem w dół i stwierdziłem, że mój koń omal nie nadepnął na dziecko, które 
wypadło z 
mijanego wozu. Niewolnik rzucił się mu na ratunek, podczas gdy jego pan na wozie 
wrzeszczał i gestykulował zawzięcie, choć nie mogłem się zorientować, do kogo: 
do dziecka, 
do sługi czy do mnie. Nagle z obu stron potrącili mnie dwaj jeźdźcy, którzy 
dostrzegli w 
przedzie wolną przestrzeń i rzucili się przede mnie. Dojechaliśmy ledwie do 
połowy mostu, a 
już ogarnęła mnie przemożna chęć, by wracać natychmiast na wieś.
Znowu w mieście, jęknąłem w duchu, ale nie odezwałem się ani słowem, nie chcąc 
psuć 
Metonowi jego święta. Pewnie i tak by mnie zresztą nie usłyszał w tym hałasie, a 
poza tym 
miałem wrażenie, że nie przeszkadza mu całe to zamieszanie. Kiedy dojeżdżając do 
mostu, 
wpadliśmy w najgęstszy tłum, na jego twarzy widziałem wyraz najczystszego 
szczęścia, jak 
gdyby przepychanie się i potrącanie, ogłuszający zgiełk i powietrze 
przesiąknięte odorem tak 
wielu ciał ludzkich i zwierzęcych sprawiały mu niewypowiedzianą rozkosz. 
Zerknąłem w tył 
na nasz wóz i zobaczyłem, że i Bethesda uśmiecha się radośnie, jak gdyby 
wydzieranie się na 
kompletnie obcego człowieka wprawiło ją w świetny nastrój. Trzymała Dianę na 
kolanach i 
obie śmiały się i klaskały w dłonie, pokazując sobie przepływające obok nas 
stado kóz.
W końcu przebrnęliśmy jakoś przez most i znaleźliśmy się na lewym brzegu Tybru. 
Ruch 
się nieco rozrzedził, ale wciąż był spory w obu kierunkach. Na szczycie pagórka 
stanąłem w 
strzemionach, spoglądając przed siebie wzdłuż prostego tutaj odcinka via 
Flaminia. Jak okiem 
sięgnąć, po obu stronach drogi i na otwartej przestrzeni aż po Pole Marsowe 
stały wozy, 
których właściciele zdawali się przygotowywać do noclegu. Takie sceny często się 
ogląda w 
czas wojny, kiedy masy ludzi uchodzą przed wrogiem bez odpowiedniego 
przygotowania do 
podróży, ale nie dostrzegałem oznak paniki, zwykle towarzyszącej takiemu 
exodusowi. 
Najwyraźniej wszystko to miało coś wspólnego z wyborami, ale co?
Rozejrzałem się i zobaczyłem przyjazną twarz jadącego konno wieśniaka. Jego 
miedziane 
włosy i okrągła twarz przywiodły mi na myśl mojego przyjaciela Lucjusza, choć 
jego nigdy 
bym nie ujrzał w tak połatanej tunice. Tak jak Lucjusz, nieznajomy miał czerwone 
policzki i 
nos i był tak samo beztroski, choć zapewne można to było przypisać brakującej 
zawartości 
jego sflaczałego teraz skórzanego bukłaka, który przewiesił sobie przez ramię. 
Pozdrowiłem 
go i podjechałem bliżej.
– Obywatelu, co to wszystko oznacza? – zapytałem.
– Co mianowicie?
– Ten tłum, te wozy koczujące przy drodze?
Wzruszył ramionami.
– Gdzieś muszą spać – wyjaśnił. – Ja sam pojechałem aż do Wejów, do domu, a 
teraz 
wracam. Nie było dla mnie i reszty rodziny miejsca u kuzyna w Rzymie. Nie mogłem 
zaś 
samotnie nocować przy drodze, jak tamci.
– Nie rozumiem. Ludzie wyjeżdżają z Rzymu i wracają z powrotem?
Popatrzył na mnie nieco podejrzliwie.
– Co, chcesz powiedzieć, że sam dopiero przybyłeś? Ale przecież jesteś 
obywatelem... – 
zerknął na mój żelazny pierścień, by się co do tego upewnić.
– Czy to ma jakiś związek z wyborami konsulów?
– Co, nie wiesz? Nic nie słyszałeś? – obrzucił mnie tym pełnym samozadowolenia 
spojrzeniem, jakie porządni obywatele rezerwują dla tych, co nie biorą udziału w 
życiu 
republiki i nie głosują. – Wybory zostały odwołane!
– Odwołane?
– Przez mocarnoustego Cycerona we własnej osobie. – Skinął poważnie głową. – 
Zebrał 
senatorów i namówił ich, by odwołali wybory. Obrzydliwi optymaci!
– Ale dlaczego? Jaki był powód?
– Powód, a raczej pretekst, jest taki, że Katylina knuje jakiś potworny spisek, 
by 
wymordować cały senat... jak gdyby większość z nich nie zasługiwała właśnie, by 
im 
poderżnąć gardła...! i że dlatego urządzanie wyborów jest niebezpieczne. To się 
zdarzyło 
kilka dni temu... coś ty, w jaskini żyjesz czy co? Rozesłano po całej Italii 
heroldów z wieścią, 
by ludzie nie przybywali do Rzymu, gdyż wybory odłożono. Wielu obywateli w to 
nie 
uwierzyło, myśląc, że to zwykła sztuczka, by nie dopuścić ich do urn. Całkiem 
podobne do 
optymatów, nie? No więc i tak przyjechaliśmy. Gdy senatorowie zobaczyli takie 
tłumy, 
gotowi byli porzucić ten zamysł i przeprowadzić wybory. Ale w przeddzień 
widziano 
błyskawice na jasnym niebie, a nocą było lekkie trzęsienie ziemi. Nazajutrz rano 
odczytano 
wróżby i augurowie orzekli, że to strasznie złe znaki. Urny wyborcze zamknięto, 
a wybory 
odłożone na czas nieokreślony, powtarzają nam. Co to, na Hades, ma znaczyć? 
Potem zaczęły 
się co chwila sypać plotki, że wybory się odbędą a to za dwa dni, a to za trzy 
czy za dziesięć... 
Na drodze bez przerwy widać przyjeżdżających i wyjeżdżających ludzi. Ostatnia 
wieść niesie, 
że głosowanie nastąpi prawdopodobnie pojutrze.
– Co?
– Tak, tak! W ten sam dzień co wybory pretorów. To dlatego wracam dziś do 
miasta. 
Pomyślałem, że oni chcą urządzić je jutro, a nie za dwa dni, by mnie oszukać i 
sprawić, bym 
się spóźnił o dzień. Ale ja się nie dam wykołować tym oszustom optymatom! Będę 
na Polu 
Marsowym jutro z samego rana, gotów, by mnie policzono z resztą mojego okręgu, a 
jak 
trzeba będzie, przyjadę następnego dnia, i jeszcze następnego! Za Katylinę! – 
krzyknął nagle, 
unosząc w górę zaciśniętą pięść.
Wokół nas, w niewielkim kręgu, w którym jego głos dał się słyszeć ponad ogólnym 
hałasem, kilka pięści wystrzeliło w górę i usłyszałem kilkakrotnie powtórzone 
imię Katyliny, 
aż kilku ludzi zaczęło je skandować niczym plemienną pieśń. Mój rozmówca 
uśmiechnął się z 
dumą, ujrzawszy wywołany przez siebie pokaz poparcia dla swego kandydata, i znów 
zwrócił 
się do mnie.
– Oczywiście nie każdy może zostać w Rzymie nie wiadomo jak długo. – Uśmiech 
zgasł 
mu na ustach. – To dlatego tu taki ruch. Zwykli obywatele muszą wracać do swych 
gospodarstw, nie? Muszą się martwić o to, by zarobić na życie i utrzymać 
rodziny. Nie tak, 
jak optymaci, którzy mogą sobie podróżować, kiedy zechcą, i nigdy nie pomijają 
wyborów. – 
Zmierzył mnie podejrzliwym spojrzeniem od stóp do głów. – Ty chyba nie jesteś 
jednym z 
nich?
– Nie muszę się przed tobą tłumaczyć, obywatelu – warknąłem, ale szybko zdałem 
sobie 
sprawę, że nie jestem zły na niego, lecz na nowinę, którą mi przekazał.
Okazuje się więc, że to, czego za wszelką cenę chciałem uniknąć, jednak nastąpi: 
będę w 
Rzymie podczas wyborów konsularnych! Bogowie zakpili sobie ze mnie; nie dziwota, 
że nie 
przydarzyło się nam po drodze nic złego. Uparli się doprowadzić mnie do miasta, 
bym musiał 
ścierpieć ten okres. Zacząłem się śmiać, aż w końcu roześmiałem się serdecznie 
na cały głos, 
gdyż poczułem, że dobrze mi to zrobi. Nieznajomy uczynił to samo, walcząc z 
atakiem 
czkawki. Znów uniósł pięść.
– Za Katylinę!
Przestałem się śmiać.
– Za dzień, w którym to szaleństwo się skończy – mruknąłem pod nosem.
– Co mówisz?
Potrząsnąłem tylko głową, ściągnąłem wodze i pomachałem mu ręką, kiedy się 
oddalał.
Powoli zbliżaliśmy się do miasta. Nad Polem Marsowym, gdzie tysiące 
zamiejscowych 
rozłożyły się obozem, unosiły się kłęby dymu i kurzu. W każdy inny dzień można 
by tam 
raczej ujrzeć ścigające się rydwany albo ćwiczące oddziały wojska. Miejsce, 
gdzie gromadzą 
się wyborcy, było puste. Przed wąskim gardłem Porta Flaminia ruch znów zwolnił, 
ale kiedy 
już przejechaliśmy przez nią, znaleźliśmy się wreszcie w murach miasta.
Słońce chyliło się już nad horyzontem, rzucając na dachy czerwonawą poświatę, 
ale 
Rzym wciąż kipiał życiem, zwłaszcza na ruchliwej via Subura. Ta osławiona ulica 
prowadziła 
nas ku bijącemu sercu Urbs, nie tam, gdzie zebrały się przepyszne świątynie i 
rezydencje, ale 
do dzielnicy rzeźni, burdeli i domów gry. W nozdrza uderzył mnie zapach miasta, 
mieszanka 
woni końskiego nawozu, dymu z kominów, surowych ryb i perfum, uryny z 
publicznego 
szaletu i świeżo upieczonego chleba. Na krótkim odcinku zobaczyłem więcej ludzi, 
niż na wsi 
widzi się przez cały rok. Widziałem starych i młodych, grubych i smukłych, 
odzianych w 
kosztowne tuniki i w łachmany, albo i prawie nagich. Kobiety, przechylone przez 
parapety 
okien czynszowych kamienic, plotkowały z sobą. Mali chłopcy grali na otwartym 
placu w 
trygon, ustawieni w trójkąt rzucali do siebie skórzaną piłką. Etiopski niewolnik 
o skórze 
lśniącej jak polerowany heban nabierał wody z publicznej studni. Moją uwagę 
przykuła 
właśnie owa studnia. Była najważniejszą ozdobą dzielnicy, której służyła. U jej 
podstawy 
stało kamienne koryto dla koni, powyżej którego znajdował się wylot wody dla 
ludzi, w 
formie klęczącej driady – leśnej nimfy lejącej wodę z przechylonego dzbana. Ta 
studnia stała 
tu od moich chłopięcych lat. Nie zliczyłbym, ile razy przykładałem usta pod 
strumień płynący 
z dzbana, napełniałem podróżny bukłak i poiłem konie w korycie. Nic na świecie 
nie mogło 
być bardziej powszednie, ale ta studnia – nie tylko zresztą ona, także całe jej 
otoczenie – 
wydawała mi się zarazem znajoma i obca. Opuściłem Rzym na dobre, pomyślałem, a 
teraz 
wróciłem; i nie da się zaprzeczyć, że niezależnie od tego, jak daleko wyjadę i 
jak długo tam 
zostanę, to miejsce na zawsze pozostanie moim domem.
Obejrzałem się na wóz. Diana była wyczerpana: leżała zwinięta w kłębek przy 
matce i 
twardo spała, mimo że wozem niemiłosiernie trzęsło i szarpało. Bethesda trzymała 
ją za rękę i 
głaskała po głowie. Poczuła na sobie mój wzrok, podniosła oczy i uśmiechnęła się 
do mnie. 
Wiedziałem, że w tej chwili mamy to samo odczucie powrotu do domu, ale ona nie 
obawiała 
się tego okazywać. To było nasze miasto, choćbym nie wiem jak żarliwie 
zaprzeczał i jak 
głęboko zaszył się na wsi. Wciągnąłem powietrze pełną piersią, chłonąc zapach 
Subury; 
otworzyłem szeroko oczy, usiłując dojrzeć wszystko naraz. Odwróciłem się i 
zobaczyłem, że 
Meto patrzy na mnie dziwnie, chyba tak samo, jak ja nieraz patrzyłem na niego, 
kiedy on 
gapił się na coś z rozdziawionymi z podziwu ustami. Nie ma na świecie drugiego 
takiego 
miejsca jak Rzym.
Zajechaliśmy do mojego starego domu na Eskwilinie brudni, głodni i wyczerpani. 
Gasnące światło dnia zmieniło odcień z czerwonego na bladoniebieski. W domu już 
zapalono 
lampy. Byliśmy na miejscu później, niż się spodziewałem, ale Eko, wiedząc, co 
się dzieje na 
drogach, stwierdził, że i tak nad podziw sprawnie nam to poszło.
– Musieliście przyjechać od via Flaminia – powiedział, klaskaniem w dłonie 
wywołując 
niewolników, by pomogli w rozładunku wozu.
Skinąłem głową, a on pochwalił wybór.
– Podobno na mostach od strony via Aurelia panuje absolutny koszmar. Mówią, że 
stoją 
tam wozy ze szkieletami woźniców na kozłach.
– Zaprzężone w szkielety wołów?
Eko zaśmiał się i skinął głową.
– Takie żarty opowiadają sobie w Suburze.
– Jakie to typowe dla tej dzielnicy – zauważyłem sucho.
To makabryczne poczucie humoru też było mi i znajome, i obce, jak samo miasto i 
jak 
dom, w którym się znalazłem. Przez długie lata był moim domem, a przedtem mojego 
ojca. 
Oto atrium i ogród, gdzie przyjmowałem tak wielu gości przez te lata i gdzie po 
raz pierwszy 
spotkałem się z drogim, starym Lucjuszem Klaudiuszem, który przyszedł do mnie po 
poradę, 
kiedy napotkał w Suburze kogoś, kto rzekomo już nie żył.
– Ogród wygląda na dobrze utrzymany – zauważyłem, czując lekki skurcz w gardle.
– Tak, Menenia sama go dogląda. Lubi dbać o rośliny.
– Ściany są świeżo pobielone. Widzę też, że wymieniłeś obluzowane dachówki i 
wyprostowałeś zawiasy drzwi frontowych. Ba, nawet fontanna działa!
Eko uśmiechnął się i wzruszył ramionami.
– Chciałem, żeby wszystko było tak jak trzeba na święto Metona. Ach, oto i 
Menenia!
Moja synowa podeszła do nas ze spuszczonymi oczami, witając mnie z całym 
szacunkiem należnym rzymskiemu pater. Dla Ekona była wspaniałą zdobyczą, 
wziąwszy pod 
uwagę jego ubogie pochodzenie i szacowność jej rodu. Wybrał sobie ciemnowłosą 
piękność o 
oliwkowej cerze, co, jak sądzę, sprawiło przyjemność jego przybranej matce.
Niebo nad ogrodem szybko pociemniało do granatowej barwy i błysnęło zimnymi 
ognikami gwiazd. Wyniesiono tu stoły i sofy i niewolnicy podali solidną kolację, 
choć 
byliśmy zbyt zmęczeni, by jeść. Zanim granat na niebie ustąpił czerni, wszyscy 
byli już w 
łóżkach, poza Ekonem i mną. Kiedy zostaliśmy sami, zapytał mnie o Nemo i o 
wizytę 
Katyliny. Odpowiadałem mu ze znużeniem, więc kiedy tylko się dowiedział, że 
wszystko 
skończyło się nie najgorzej, choć nie satysfakcjonująco, nie dopytywał się już o 
szczegóły. 
Poinformował mnie, że ostatnie nowiny na temat wyborów głosiły, że odbędą się 
one pojutrze 
– innymi słowy, w dzień po ceremonii włożenia męskiej togi przez Metona, kiedy 
jeszcze 
będziemy w Rzymie.
– No cóż – westchnąłem. – Nic na to nie poradzę. Rzym w dzień wyborów! Nie ulega 
wątpliwości, że dane nam będzie w pełni posmakować wielkiego miasta.
Eko odprowadził mnie do mojego dawnego pokoju. Bethesda już mocno spala. Meto i 
Diana dostali sąsiednią izbę. Gdzie sam Eko i Menenia położą się spać (odstąpili 
nam bowiem 
własną sypialnię), a także jak przetasował swych niewolników, by zrobić miejsce 
dla moich, 
nie miałem pojęcia i byłem zbyt zmęczony, by się nad tym zastanawiać. Położyłem 
się przy 
Bethesdzie. Westchnęła przez sen i przesunęła się, robiąc mi miejsce. Zasnąłem 
natychmiast, 
gdy tylko moja głowa dotknęła poduszki, a usta jej pachnących henną włosów.
Obudziło mnie dziwne szlochanie. Wracałem do przytomności powoli, etapami, jak 
to 
bywa u mężczyzn w moim wieku, wyrwanych z głębokiego snu po krańcowym zmęczeniu. 
Przez chwilę nie wiedziałem, gdzie jestem – przedziwne uczucie w domu, w którym 
spędziłem niemal całe życie. Ale meble zostały poprzestawiane, no i łóżko było 
inne.
Szloch, który mnie obudził, dochodził z sąsiedniego pokoju. Pomyślałem o Dianie. 
Przed 
oczami stanął mi dzień, kiedy odkryła zwłoki Nemo. Oprzytomniałem w jednej 
chwili, choć 
wciąż byłem lekko zdezorientowany. Serce biło mi mocno, ale mięśniom wciąż 
brakowało sił. 
Pozbierałem się jakoś i wstałem, uderzając się łokciem o ścianę i klnąc króla 
Numę.
Nie był to jednak płacz Diany. Głos nie był dziecinny. Nie było to też właściwie 
szlochanie, ale coś w rodzaju rytmicznych, zduszonych okrzyków przerażenia, 
wydawanych 
przez zaciśnięte zęby i wargi kogoś doświadczającego koszmaru sennego. Wyszedłem 
na 
korytarz. Dźwięk ustał na chwilę, po czym znowu go usłyszałem przez cienką storę 
zasłaniającą wejście do pokoju Diany i Metona. W niszy słabym płomykiem paliła 
się lampa, 
zostawiona tam na pewno przez troskliwego Ekona. Wiedział, że ojciec może 
wstawać w 
nocy za potrzebą i po ciemku mógłby się potknąć i przewrócić. Wziąłem lampę i 
wszedłem 
do pokoju.
Diana siedziała na sofie oparta plecami o ścianę, mrugając raz po raz, jakby też 
dopiero 
co się przebudziła. Naciągnęła na siebie kołdrę po szyję i patrzyła z niepokojem 
na Metona.
– Tatusiu, co mu jest?
Spojrzałem na syna, który rzucał się niespokojnie na łóżku. Prześcieradło i 
kołdra były 
poskręcane, a jego ręce zaplątały się w nie. Czoło miał zroszone potem, szczękę 
mocno 
zaciśniętą, a oczy pod zamkniętymi powiekami rozbiegane. Po chwili znów zaczął 
jęczeć. Już 
raz widziałem go w takim stanie, wkrótce potem, jak przyjąłem go do swego domu, 
ale 
jeszcze przed wyzwoleniem i adopcją.
– Tato, czy Meto jest... – Głos Diany był bardzo cichy i niepewny.
– Nic mu nie jest – zapewniłem ją łagodnie. – Śni mu się coś złego, ale to 
minie. Nie 
martw się. Wiesz, ja się nim zajmę, a ty może poszłabyś spać do mamy?
Ta propozycja niezmiernie ją uradowała. Zabrała swoją kołderkę, owijając się nią 
jak 
stolą, i zeskoczyła z sofy. Przystanęła przy mnie, bym mógł pocałować ją w 
czoło, i pobiegła 
do drzwi.
– Czy jemu na pewno nic nie jest? – zapytała jeszcze, a zapewniona przez mnie, 
że nic, 
pospieszyła do naszej sypialni.
Stanąłem nad Metonem, obserwując jego umęczoną twarz, niepewny, czy mam go 
zbudzić. Nagle wstrząsnął się cały i otworzył oczy. Wciągnął głośno powietrze i 
chciał 
zasłonić twarz, ale nie mógł uwolnić rąk. Na moment wpadł w panikę, jęcząc, jak 
gdyby 
wciąż śnił swój koszmar, i szarpiąc się z krępującą go pościelą, przez co 
zaplątał się jeszcze 
bardziej. Odstawiłem lampę i schwyciłem go mocno za ramiona, by przerwać jego 
miotanie 
się. Po chwili rozluźnił się i mogliśmy uwolnić jego ręce. Sięgnął do twarzy, po 
czym cofnął 
dłoń, mrugając ze zdziwieniem na widok błyszczących na niej kropli potu.
– Miałeś koszmar – powiedziałem spokojnie.
– Byłem na Sycylii – wyjaśnił chrapliwym szeptem.
– Tak myślałem. Miałeś już raz taki sen, dawno temu.
– Miałem? Ale ja nigdy nie myślę o Sycylii. Prawie jej nie pamiętam. Skąd taki 
sen i to 
akurat teraz? – Usiadł na łóżku i zamrugał szybko, kiedy krople potu spłynęły mu 
do oka.
– Nie wiem, synu. Masz, wytrzyj sobie czoło – podałem mu róg prześcieradła.
– Patrz, tato, cała poduszka mokra. Ale mi się chce pić!
Rozejrzałem się i spostrzegłem miedziany dzbanek i kubek na małym stoliku przy 
drzwiach. Nalałem wody i podałem mu, a on wypił ją jednym haustem.
– Och, tato, to było okropne. Obie dłonie miałem obwiązane szmatami, jak to 
robił ten 
gospodarz, kiedy kazał mi stać w sadzie i płoszyć ptaki. Owijał mi ręce, abym 
nie mógł 
zrywać owoców. Gorąco było jak w piecu, a ziemia tak sucha i spękana, że 
przypominała 
ceglany mur. Wciąż się potykałem, upadałem i kaleczyłem kolana. Usta miałem 
spieczone, do 
oczu ściekał mi pot, a ja nie mogłem się otrzeć. Byłem spragniony, ale nie 
mogłem opuszczać 
sadu, by się napić, bo pan by mnie zbił. W końcu jednak i tak pobiegłem do 
studni, ale nie 
mogłem wyciągnąć wiadra. Wciąż je upuszczałem, ponieważ przeszkadzały mi szmaty 
na 
rękach. I wtedy nadleciały wrony... tysiące wron. Rzuciły się na sad jak rój 
czarnej szarańczy 
i nie odleciały, dopóki nie ogołociły wszystkich drzew. Wiedziałem, że pan 
będzie mnie bił 
tak długo, aż umrę. – Meto zadygotał. Zapatrzył się w chybotliwy płomyk lampy i 
dopiero po 
chwili podjął opowiadanie. – I nagle już nie byłem w sadzie, tylko w Bajach. Nie 
w willi, ale 
na arenie, którą Krassus specjalnie zbudował, by zabić swych niewolników. To 
było zupełnie 
jak w jakiejś studni, kiedy staliśmy zamknięci w jej ścianach, a słońce paliło z 
góry. Piasek 
był śliski od krwi. Tłum patrzył na nas z wysoka, przechylając się przez ściany 
i szydząc z 
nas. Ich twarze były wstrętne, wykrzywione nienawiścią... I nagle znów 
nadleciały te wrony. 
Było ich tyle, że całe niebo zakryły skrzydłami. Roiły się przy nas, biły mnie 
skrzydłami po 
twarzy i dziobały. Próbowałem je odpędzać, ale nie mogłem unieść rąk... och, 
tato!
Nalałem mu jeszcze wody, którą wypił łapczywie.
– To tylko sen, Metonie.
– Ale taki rzeczywisty!
– Jesteś w Rzymie, nie na Sycylii i nie w Bajach. Jesteś w naszym domu, w 
otoczeniu 
rodziny...
– Czy ja naprawdę mam rodzinę, tato?
– Oczywiście, że masz!
– Nie. To właśnie jest sen. To nie może być realne. Urodziłem się jako 
niewolnik, a to się 
nigdy nie zmieni.
– To nieprawda, Metonie. Jesteś moim synem tak samo, jak gdyby w twoich żyłach 
płynęła moja krew. Jesteś wolny tak samo, jak gdybyś urodził się Rzymianinem. 
Jutro 
staniesz się mężczyzną i od tej pory nie wolno ci się oglądać wstecz. Rozumiesz 
mnie?
– Ale w moim śnie Krassus i ten gospodarz z Sycylii...
– Ci ludzie byli kiedyś twoimi panami, ale to było bardzo dawno temu. Nie mają 
już nad 
tobą władzy i nigdy jej nie będą mieli.
Meto zapatrzył się na ścianę i zagryzł wargę. Po policzku spłynęła mu łza. Dobry 
surowy 
rzymski ojciec strzepnąłby mu ją uderzeniem dłoni, potrząsnąłby nim, aż 
zaszczekałyby zęby, 
po czym kazałby mu stać resztę nocy na warcie w atrium, stawić czoło swym 
strachom i 
pokonać je. Im sroższa lekcja, tym lepiej. Ja jednak nigdy nie uważałem się za 
dobrego – 
według rzymskich zasad – ojca. Przytuliłem go do siebie na długą chwilę, 
ściskając mocno, 
dopóki nie poczułem, jak zadrżał i rozluźnił się. Ściskałem go tak, bo 
wiedziałem, że już 
ostatni raz mogę go tak objąć jako chłopca. Zaproponowałem, że zostawię mu 
zapaloną 
lampę, ale odmówił, mówiąc, że jej nie potrzebuje. Wyszedłem na korytarz i 
opuściłem za 
sobą zasłonę w drzwiach, po czym zacząłem niespokojnie chodzić wokół atrium. 
Wkrótce 
usłyszałem, jak lekko chrapie. Ów sen wyczerpał go tak samo jak całodzienna 
jazda.
Diana spała przy Bethesdzie, a łóżko nie było wystarczająco duże dla nas trojga, 
więc 
wróciłem do ogrodu i położyłem się na jednej z sof, które zostały tam po 
kolacji. Patrzyłem 
na gwiezdne konstelacje i wydawało mi się, że widzę, jak powoli, powoli wirują 
po niebie. 
Powieki zaczęły mi ciążyć, aż wreszcie Morfeusz pochwycił mnie w swoje miękkie 
sidła.
ROZDZIAŁ XVI
Dzień, w którym Meto osiągał dojrzałość, wstał jasny i pogodny. O świcie byłem 
już na 
nogach w ogrodzie, ciesząc się pierwszym promieniem jutrzenki i dochodzącymi 
zewsząd 
odgłosami porannej krzątaniny niewolników. Już ponad dziesięć lat minęło od 
chwili, gdy 
męską togę wkładał Eko. Był to rok przed procesem w sprawie z westalkami i 
wybuchem 
powstania Spartakusa. Moja sakiewka była wtedy chudsza i nie na wiele sobie 
mogłem 
pozwolić. Jego święto celebrowaliśmy uroczyście, ale nie tak, by w sąsiedztwie 
plotkowano o 
tym z zazdrością. Być może dlatego Eko wydawał się zdecydowany uczynić wszystko, 
by 
jego młodszy brat miał szesnaste urodziny, których długo nie zapomni.
Było nie do pomyślenia, aby to się odbywało gdziekolwiek poza Rzymem, a ponieważ 
dom Ekona był logicznym wyborem, już na początku roku podjął się on 
zorganizowania 
uroczystości. Już to tylko byłoby wystarczającym prezentem dla młodszego brata, 
pomyślałem. Eko obliczył koszty i poprosił mnie o sumę, która wydała mi się 
niemała, ale w 
granicach rozsądku. Dopiero potem miałem się dowiedzieć, że sam dołożył więcej 
niż drugie 
tyle.
Dzień zaczął się od rozpięcia nad ogrodem żółtego baldachimu. Niewolnicy 
balansowali 
na krawędziach dachu, naciągając jego rogi i mocując do wmurowanych w ściany 
haków. W 
ogrodzie inni niewolnicy rozstawiali stoły i sofy, z których wiele było 
przepięknej roboty, z 
misternie rzeźbionymi nogami i różnobarwnymi miękkimi poduszkami. Najlepsze z 
nich 
(podobnie jak najlepszych niewolników do posług) Eko wypożyczył od swych 
zamożnych 
klientów. Z kuchni dobiegał nieustanny brzęk garnków i naczyń; kucharze 
pracowali pełną 
parą.
Śniadanie było jednak bardzo skromne: podano tylko chleb i świeże figi. 
Obserwowałem 
nieznacznie Metona, jak z apetytem wgryza się w pieczywo, i nie dostrzegłem 
żadnych 
śladów zwątpienia i strachu, jakie trapiły go tej nocy. Wydawał się wypoczęty, 
lekko 
podekscytowany i tylko trochę podenerwowany. To dobrze, pomyślałem. Oby nic nie 
zepsuło 
mu święta.
Po śniadaniu udaliśmy się wszyscy do łaźni. Dwie niewolnice zajęły się Bethesdą 
i 
Menenią. Do nas przyłączyli się niewolnicy, którzy zwykle zajmowali się 
strzyżeniem i 
goleniem Ekona. Tego dnia Meto miał po raz pierwszy w życiu zostać ogolony. Eko 
na ten 
dzień wynajął trzy lektyki z tragarzami. Czekali na nas u podnóża uliczki 
wiodącej spod 
domu do via Subura. Diana aż zapiszczała z radości na widok barczystych 
niewolników i 
długich, eleganckich lektyk. Bethesda próbowała ukryć zaskoczenie pod maską 
światowej 
damy, Menenia uśmiechała się z zadowoleniem, a Meto aż się zarumienił i wyglądał 
wręcz na 
zakłopotanego takim luksusem na jego cześć.
– Ekonie – szepnąłem mu na ucho. – To musiało kosztować...
– Tato, to tylko na jeden dzień! Poza tym dostałem specjalną zniżkę. Dobiłem 
targu już 
miesiąc temu. Wtedy właściciel myślał, że będzie już po wyborach, wszyscy 
zamiejscowi już 
się rozjadą i nie będzie chętnych do wynajmowania lektyk. Dostałem je za grosze.
– Ale...
– Wsiadaj! Możesz zabrać z sobą Dianę, ja pojadę z Metonem, a kobiety wsiądą do 
trzeciej. Niewolnicy pójdą za nami w orszaku.
I tak jechałem przez ulice Rzymu z rozradowaną Dianą na kolanach. Skłamałbym, 
gdybym twierdził, że nie była to czysta rozkosz. Nawet o tak wczesnej porze ruch 
był już 
duży, ale cóż znaczyła konieczność zatrzymywania się na każdym rogu wobec 
radości 
zafascynowanego wszystkim dziecka? Dianę cieszył zapach pieczonego chleba tak 
samo jak 
sączące się ze sklepu z perfumami egzotyczne wonie; klaskała w dłonie i śmiała 
się na widok 
grupy sinobladych plebejuszy wynurzających się na świat po nocy spędzonej (co ja 
wiedziałem) w lupanarze, uważając ich za równie śmiesznych jak zespół półnagich 
akrobatów, którzy ćwiczyli swoje salta i stanie na rękach na małym placyku przy 
głównej 
ulicy; pomachała ręką do dwóch siwowłosych niewolnic i obdarzyła je uśmiechem; 
oddały 
uśmiech, ale nie pomachały jej, zbyt obciążone porannymi sprawunkami. Potem 
zrobiła to 
samo w stronę pary chudych, nie ogolonych typów, w których rozpoznałem płatnych 
zabójców; ci, zupełnie zaskoczeni, nieśmiało kiwnęli jej dłońmi. W oczach Diany 
wszystko i 
wszyscy byli równi i jednakowo fascynujący. Takie właśnie jest dzieciństwo, 
pomyślałem, i 
dlatego tak wszyscy tęsknimy do dziecięcych lat. Później życie nas zmusza do 
ocen i 
wyborów na każdym kroku. Bycie dorosłym mężczyzną i obywatelem oznacza na 
przykład 
konieczność wyboru między typami w rodzaju Cycerona i Katyliny – a cóż to za 
przyjemność, w porównaniu ze zwykłą radością Diany, z jej ciekawością, śmiechem 
i 
absolutną akceptacją każdej chwili jej życia?
Po jakimś czasie skręciliśmy z via Subura i klucząc wśród mniejszych uliczek, 
wkrótce 
dotarliśmy do via Sacra. Tam skręciliśmy w prawo i zatrzymaliśmy się tuż przed 
Forum 
Romanum, przy schodach wiodących do łaźni Seniusza. Po wejściu za jej mury 
mężczyźni i 
kobiety rozdzielili się. Dianie nie bardzo się to podobało i stała nadąsana, 
dopóki Menenia nie 
nachyliła się do niej, mówiąc, że będą sobie nawzajem czesać włosy. Diana 
porzuciła mnie od 
razu; patrzyłem, jak idzie za ręce z obiema kobietami ku żeńskiej łaźni. Za nimi 
ruszyły 
obładowane maściami, szczotkami i grzebieniami dwie niewolnice.
– Świetnie umie sobie radzić z dziećmi – powiedziałem, patrząc na plecy Menenii 
przesłonięte długimi czarnymi włosami.
– Umie – potwierdził Eko z uśmiechem.
– Chyba nie jest...?
– Jeszcze nie, tato.
Poprowadził nas do niedawno przebudowanych i powiększonych pomieszczeń łaźni dla 
mężczyzn. Ich rozmiar był imponujący, niemal egipski; mimo to Eko narzekał na 
tłok.
– Zazwyczaj ma się tu miejsce, by się obrócić w basenie, nie trącając się z 
nikim łokciami 
– westchnął. – Ale teraz, w czasie wyborów, jest w mieście tylu ludzi... sami 
widzicie, jak tu 
pełno.
Poszliśmy na główny dziedziniec, gdzie na trawniku zmagało się dwóch nagich 
zapaśników. Otaczający ich mężczyźni zagrzewali ich do walki, prężąc własne 
mięśnie. Pod 
zacienionym portykiem siedzieli w krąg stoicy, kompletnie ubrani i dyskutujący o 
czymś. 
Kiedy ich mijaliśmy, usłyszałem, że dwaj z nich sprzeczają się na temat zalet 
stylu retoryki 
Cycerona i Hortensjusza, ale większość filozofów wydawała się bardziej 
zainteresowana 
obserwowaniem młodych nagich atletów.
Od razu po wejściu do łaźni uderzył mnie w nozdrza jej charakterystyczny zapach 
– 
mokrych kamieni, ciał umytych i brudnych, a w uszach zaszumiało echem odbitych 
od 
sklepienia odgłosów śmiechów, szeptów, plusku wody i rytmicznego klaskania 
bosych i 
mokrych stóp o posadzkę. Zdjęliśmy tuniki, kładąc je na wyciągniętych rękach 
Ekonowego 
golibrody. Niewolnik złożył je w schludne kostki i schował w ściennej niszy, po 
czym wrócił 
z ręcznikami i skrobaczkami.
Wykąpaliśmy się najpierw w basenie z ciepłą wodą, delikatnie pachnącą 
hiacyntami, a 
potem zanurzyliśmy się w gorącej kąpieli. Z powodu temperatury wody Meto 
wrzasnął i 
wysunął szybko pośladki na wierzch; co z kolei wzbudziło gromki rechot mężczyzn 
już 
zanurzonych po szyję w ukropie, rozbrzmiewający zwielokrotnionym echem. Meto nie 
obraził się, ale roześmiał się również, po czym z wolna, ale śmiało zanurzył się 
w parującą 
toń. Oczyściwszy skórę skrobaczkami, rozgrzani i rumiani, z zarostem zmiękczonym 
przez 
gorącą wodę wyszliśmy z basenu i oddaliśmy się w ręce golibrody. Meto poszedł na 
pierwszy 
ogień, ponieważ była to specjalna okazja. Niewolnik wczuł się w sytuację i 
zamienił 
czynność, której można dokonać kilkoma ruchami, w prawdziwy spektakl. Na 
policzkach 
Metona oczywiście coś tam rosło, meszek widziany tylko wtedy, gdy światło 
odpowiednio 
padało, a pod nosem i na brodzie nie było ani włoska, ale balwierz zabierał się 
do niego jak 
do posiwiałego weterana, który nie golił się od miesięcy. Na oczach 
zafascynowanego 
chłopaka naostrzył brzytwę, przeciągając ją szybkimi ruchami po skórzanym pasie, 
przyłożył 
mu do twarzy gorący, parujący ręcznik, przemawiając doń uspokajająco jak woźnica 
do 
ogiera, a potem delikatnie, pewnymi ruchami zaczął przesuwać ostrzem po 
policzkach, 
podbródku i szyi, na koniec zostawiając najwrażliwsze miejsce – nad górną wargą. 
Meto 
niejeden raz miał strach w oczach; golenie jest w końcu jedną z najbardziej 
intymnych i 
niebezpiecznych czynności, jaką można powierzyć niewolnikowi, a prawdziwe 
zaufanie w tej 
mierze buduje się latami. Ten człowiek wykonał jednak swą robotę fantastycznie. 
Kiedy 
skończył, nigdzie – na ręczniku, na brzytwie czy na zaczerwienionej twarzy 
Metona – nie 
było ani kropli krwi. Meto był niemal rozczarowany z tego powodu, ale za to 
podekscytowany nowym odczuciem, kiedy przesuwał dłonią po ogolonych policzkach.
Golibroda wyciągnął potem nożyczki – doskonałe narzędzie podarowane mi przez 
Lucjusza Klaudiusza, które zostawiłem Ekonowi, wyprowadzając się na wieś. Okrył 
ramiona 
Metona zgrzebnym płótnem i zabrał się do strzyżenia. Po krótkim czasie 
ujrzeliśmy 
szacownego i całkiem dorośle wyglądającego młodzieńca z odkrytymi uszami i 
podgolonym 
karkiem. Na koniec niewolnik natarł mu włosy wonnym olejkiem. Koniec zwieńczył 
dzieło.
Pozwoliłem mu przystrzyc nieco moje włosy i brodę, ale nie dałem się dotknąć 
brzytwą. 
Ostatni zasiadł przed balwierzem Eko.
– Masz teraz szansę pozbyć się tej absurdalnej fryzury i ekscentrycznej brody – 
powiedziałem.
– Absurdalnej i ekscentrycznej? – Eko roześmiał się. – Tato, rozejrzyj się 
dookoła!
Uczyniłem to – i stwierdziłem, że wielu młodych ludzi w jego wieku hołduje tej 
samej 
modzie co on i Marek Celiusz.
– Wiesz, skąd się wzięła ta moda? – spytałem.
– Tak, od Katyliny. Tak mi mówiłeś, od innych też to słyszałem. Katylina i jego 
krąg 
dyktują wszelkie nowe trendy.
– A czy wiesz, że Katylina sam odstąpił już od tej mody?
– Naprawdę?
– Stało się to pod mym własnym dachem. Wieczorem paradował jeszcze z tą bródką, 
a 
rano już nie było po niej śladu.
– Ogolił się?
– Gładko jak Meto. Prawda, Meto?
Chłopak tylko kiwnął głową, wciąż gładząc się po szczęce i policzkach.
– Widzisz? Teraz to twój młodszy brat wygląda modniej. Może powinieneś pójść w 
jego 
ślady?
– Ale wszyscy inni jeszcze noszą te bródki...
– Na razie. – Wzruszyłem ramionami.
Eko wyciągnął rękę i wziął od balwierza polerowane miedziane zwierciadło. 
Przyjrzał się 
swemu odbiciu i powiódł palcem po wąskim pasku zarostu.
– Naprawdę sądzisz, że powinienem ją zgolić?
– Katylina zgolił... – Znów wzruszyłem ramionami, jak gdybym nie miał w tej 
sprawie 
żadnego zdania.
– Menenii ona się właściwie nigdy nie podobała – powiedział Eko, kiedy już było 
po 
wszystkim, przeglądając się w zwierciadle i gładząc po szczęce. Poklepał się po 
podbródku i 
skrzywił boleśnie; tam, gdzie zarost był najsilniejszy, golibroda uciekł się do 
pęsety i 
wyrywał go włos po włosie. Eko zniósł to z kamienną twarzą, podczas gdy sługa, 
jak 
podejrzewałem, skrycie się delektował tą operacją. Przez zadawanie takich 
drobnych cierpień 
panom niewolnicy mają okazję dać upust swej frustracji.
– Zdaje się, że wcześniej mówiłeś coś przeciwnego – zauważyłem uszczypliwie.
– W każdym razie bez brody będę się jej podobał jeszcze bardziej.
Tak było. Sądząc po wyrazie oczu obojga, kiedy znów się spotkaliśmy w westybulu, 
można by pomyśleć, że nie widzieli się miesiąc, a nie godzinę. Tak to kwitnie 
kwiat pierwszej 
namiętności. Bethesda dotknęła policzka Metona i westchnęła, jak gdyby naprawdę 
potrafiła 
odczuć różnicę po tym pierwszym przejściu brzytwy. Diana z brutalną dziecięcą 
szczerością 
upierała się, że nie widzi żadnej zmiany. Menenia znów odwróciła jej uwagę, 
zapraszając ją 
do wspólnej jazdy lektyką do domu, na co dziewczynka natychmiast się zgodziła. 
Młoda 
kobieta upięła włosy w wysoki kok, przytrzymywany inkrustowanymi kawałkami 
muszli 
grzebieniami – bardzo podobnie do Bethesdy, choć zauważyłem, że użyła mniej 
wymyślnych 
ozdób. Coraz bardziej podziwiałem takt synowej.
Gdy wykąpani i odświeżeni przybyliśmy do domu na Eskwilinie, przygotowania były 
już 
na ukończeniu. Zegar słoneczny na via Subura wskazywał prawie południe. Wkrótce 
zaczną 
przybywać pierwsi goście; nadeszła pora, by Meto włożył męską togę.
Nakładanie togi nie jest prostą sprawą nawet dla adwokatów i polityków, którzy 
noszą je 
prawie na co dzień. Szeroki prostokąt (o wymiarach trzy na pięć metrów, z 
zaokrąglonymi 
rogami) cienkiej białej wełny staje się jakby czymś żywym i demonicznie 
krnąbrnym, kiedy 
ktoś próbuje to zamienić w szacownie wyglądającą togę. Takie jest przynajmniej 
moje własne 
doświadczenie. Trzeba tę rzecz jakimś sposobem zmusić do ułożenia się na ukos 
przez pierś, 
udrapowania na ramieniu i spłynięcia na przedramię, nie używając przy tym 
żadnych zapinek. 
Precyzyjne rozmieszczenie i kształt niezliczonych fałd mają wielkie znaczenie, w 
przeciwnym razie wygląda to tak, jakby delikwent owinął się zwykłym 
prześcieradłem, 
wystawiając się na kpiny i pogardę sąsiadów.
Na szczęście, jak do wszelkich innych ważnych czynności, Rzymianie mają do 
udrapowania togi niewolników. Kiedy jako młodzieniec mieszkałem w Aleksandrii, 
krążył 
tam dowcip, że Rzymianom tak zależy na podboju świata, ponieważ muszą zapewnić 
sobie 
stały dopływ niewolników, by pomagali im się ubierać. Ten sam niewolnik, który 
służył 
Ekonowi jako balwierz, był też jego specjalistą od togi. I na tym polu niewolnik 
miewał 
okazję, by odpłacić panu za jakieś swoje żale, sprawiając, że opuści on dom z 
brzegiem togi 
wlokącym się po bruku albo z fałdą tak sprytnie ułożoną, by później straciła 
kształt. 
Niewolnik Ekona znał się jednak na rzeczy i był bardzo cierpliwy. Pomógł nam 
kolejno 
przywdziać te odświętne rzymskie stroje, zaczynając od swego pana, potem zajął 
się mną, na 
końcu zaś Metonem.
Eko kupił togę dla młodszego brata w dobrym sklepie u stóp Palatynu. Dopiero za 
drugim 
razem, po długiej walce z niesfornymi fałdami udało się ją na nim udrapować, ale 
w końcu 
Meto stanął przed nami w doskonale leżącej pierwszej męskiej todze.
– I jak wyglądam? – spytał.
– Wspaniale – odrzekł Eko.
– Tato?
Zawahałem się, ponieważ czułem, jak wzruszenie ściska mi gardło.
– Wyglądasz... – zacząłem, ale musiałem przerwać i odchrząknąć.
Jak on pięknie wyglądał! Jako chłopiec był śliczny; teraz wyrastał na 
przystojnego 
młodego mężczyznę – a w tej chwili widziałem w nim obu, przeszłość i przyszłość 
naraz. 
Włosy miał lśniąco czarne, a gładka skóra ładnie kontrastowała z bielą wełny, 
która 
sprawiała, że wyglądał jak spowity czystością. Jednocześnie sama toga przydawała 
mu aury 
godności i dojrzałości nad wiek. Minionej nocy powiedziałem mu, że może 
zapomnieć o 
latach niewolnictwa i nigdy już się nie martwić swym niewłaściwym pochodzeniem. 
Teraz 
sam w to uwierzyłem.
– Jestem z ciebie dumny, Metonie. Bardzo dumny.
Podszedł do mnie i pewnie by mnie objął, ale przeszkadzały mu fałdy togi 
przewieszonej 
przez lewe przedramię. Przez chwilę wyglądał na zmieszanego, po czym roześmiał 
się i 
zakręcił wkoło, zdając sobie sprawę, że swobodne poruszanie się w todze jest 
sztuką, którą 
dopiero musi opanować.
– Jakże w tym pójść na stronę? – zapytał, szczerząc zęby.
– Pokażę ci, kiedy zajdzie potrzeba – powiedziałem i westchnąłem z udawanym 
znużeniem: – Ach, te ojcowskie obowiązki...
ROZDZIAŁ XVII
W ogrodzie zaczynali się zbierać goście. Słońce stało już wysoko i 
przefiltrowane przez 
płócienny dach żółte światło wypełniało przestrzeń ciepłym blaskiem. Na stołach 
piętrzyły się 
tace z przeróżnymi delicjami, a sofy ustawiono po kilka i bez planu, aby goście 
mogli sami 
sobie wybierać potrawy i siadać, gdzie i z kim chcieli, zamiast rozłożyć się na 
wyznaczonych 
miejscach i czekać na serwowane kolejno przez służbę dania. Miałem wrażenie, że 
to jest 
trochę chaotyczne, a nawet niewłaściwe. Eko jednak zapewnił mnie, że na 
przyjęciach 
obowiązuje teraz taki właśnie styl.
– I jak z twoją brodą, minie tak, jak nastał – mruknąłem pod nosem.
Jak zwykle na takich uroczystościach, z początku wydawało się, że jest tylko 
kilkoro 
gości, a potem nagle ogród był pełen mężczyzn w togach i kobiet w wielobarwnych 
stolach. 
Powietrze rozbrzmiewało cichym szmerem ich konwersacji, a rozmaite perfumy i 
wonne 
olejki mieszały się z zapachem ogrodowych kwiatów i smakowitymi woniami 
pieczonych 
przepiórek i nadziewanych gołębi, które taca za tacą przynoszono z kuchni. 
Chodziłem wśród 
gości, przystając na chwilę rozmowy z dawnymi sąsiadami i nie widzianymi od lat 
klientami, 
a w końcu odszukałem Ekona i odciągnąłem go na bok.
– Czy ty zaprosiłeś wszystkich tych ludzi? – spytałem szeptem.
– Oczywiście. To sami przyjaciele i znajomi. Większość z nich zna Metona od 
dziecka.
– Ale chyba nie zamierzasz ich wszystkich ciągnąć z nami na Forum, a potem z 
powrotem na kolację?
– Oczywiście, że nie. To jest tylko ogólne przyjęcie. Wszyscy są zaproszeni, by 
się 
zabawić, odnowić znajomość z rodziną, obejrzeć Metona w todze i wyjść, kiedy 
będą mieli 
ochotę.
– I doprowadzić cię do bankructwa swym apetytem? Patrz na tego tam!
Mężczyzna z siwą brodą, który wydał mi się znajomy – i nie była to przyjemna 
znajomość: przypominałem sobie mgliście, że musieliśmy kiedyś być przeciwnikami 
w 
jakimś procesie – stał przy stole z potrawami i rozglądając się ukradkiem 
dookoła, napychał 
sobie jakiś mieszek pod togą gołąbkami z liści winogronowych. Eko się roześmiał.
– Czy to nie stary Festus? – zapytał. – Pamiętasz, kiedyś przyszedł niby z 
prośbą o poradę 
w sprawie czekającego go procesu i już nigdy więcej nie zobaczyliśmy tej 
aleksandryjskiej 
wazy!
– Nie – odrzekłem, marszcząc brwi i kręcąc głową. – To nie jest Festus.
– Ach, wiem. To Rutilius! Jego własny brat pozwał go do sądu, oskarżając o 
kradzież. 
Łobuz nawet nie zaprzeczał, chciał za to, byśmy wygrzebali coś strasznego i 
skandalicznego 
na temat brata, żeby mógł się na nim zemścić.
Potrząsnąłem głową.
– Nie, to nie Rutilius, ale zapewne ktoś równie niemiły. Z pewnością nie 
zaprosiłbyś 
żadnego z tamtych dwóch na przyjęcie! Och, jakież musiałem wtedy znosić 
upokorzenia, 
abyśmy mieli co do garnka włożyć... Cieszę się, że mam to już za sobą. Cieszę 
się też, że 
jesteś młody i dość twardy, by samemu odnajdywać drogę pośród pułapek, jakie 
zastawia to 
miasto.
– Dobrze mnie wyszkoliłeś, tato.
– Żałuję, że nie wyszkoliłem Metona choć w połowie tak dobrze.
– Meto jest inny niż ja – stwierdził Eko. – I inny niż ty.
– Martwię się czasem o niego, o jego przyszłość. Jest jeszcze taki dziecinny...
– Och, tato, musisz przestać tak o nim myśleć. To już mężczyzna, nie chłopiec!
– A jednak... Nie, tego już za wiele! Patrz, ten wredny typ kradnie teraz 
daktyle w 
miodzie! Nic nie zostanie dla innych gości. Widzisz, zaprosiłeś o wiele za dużo 
osób. Żaden z 
nas nawet nie wie, jak on się nazywa, za to wiemy, że go nie lubimy. To dlatego 
nie należy 
pozwalać gościom na samoobsługę. Gdyby wszyscy siedzieli na sofach, a niewolnicy 
podawali potrawy...
– Chyba muszę coś z tym zrobić – uznał Eko. – Pójdę i go zapytam, czy ostatnio 
nie otruł 
jakiejś żony albo nie zabił jakiegoś wspólnika.
Podszedł do siwobrodego i dotknął jego ramienia; gość podskoczył jak oparzony i 
odsunął się od stołu. Eko uśmiechnął się miło i coś powiedział, prowadząc go w 
inne miejsce. 
Podskok musiał naruszyć jego ukryty schowek, zostawiał bowiem za sobą szlaczek 
nadziewanych winnych liści i lepkich od miodu daktyli.
W tej chwili sam poczułem czyjąś rękę na ramieniu. Odwróciłem się i ujrzałem 
przed 
sobą rudą grzywę, ładnie wykrojony i pokryty piegami nos oraz parę 
jasnobrązowych oczu. 
Zostałem pochwycony w przyjazny uścisk, a następnie odsunięty na odległość 
wyciągniętych 
ramion, podczas gdy Marek Waleriusz Messalla Rufus obejrzał mnie od stóp do 
głów.
– Gordianusie! Wiejskie życie jak najbardziej ci służy. Wyglądasz naprawdę 
zdrowo.
– A tobie musi służyć życie w mieście, Rufusie, bo nic a nic się nie zmieniasz.
– Kończę w tym roku trzydzieści trzy lata, Gordianusie.
– Nie! Hej, przecież kiedy się poznaliśmy, miałeś...
– Byłem mniej więcej w wieku twego syna Metona. Czas ucieka, Gordianusie, a 
świat się 
zmienia.
– Tak, chociaż nigdy nie dostatecznie, jak na mój gust.
Spotkaliśmy się po raz pierwszy w domu Cecylii Metelli, kiedy Rufus pomagał 
Cyceronowi w przygotowywaniu obrony Sekstusa Roscjusza. Miał wówczas zaledwie 
szesnaście lat... młody patrycjusz znakomitego rodu, bystry politycznie i 
potajemnie 
zadurzony w swym mentorze. Z zadurzenia nic, oczywiście, nie wyszło, ale inne, 
bardziej 
pragmatyczne ambicje Rufusa utorowały mu drogę do udanej kariery. Był jednym z 
najmłodszych mężczyzn, jakich kiedykolwiek wybrano do kolegium augurów, i często 
powoływano go do odczytywania wróżb i objawiania woli bogów. Bez konsultacji z 
augurem 
nie odbywa się w Rzymie żadna ważna transakcja czy to prywatna, czy publiczna, 
żadna 
armia nie staje do bitwy ani nie zostaje zawarte żadne małżeństwo. Ja sam nigdy 
nie 
pokładałem zbytniej wiary w objawienia odczytywane z lotu ptaków i kształtu 
błyskawic. 
Wielu (albo i większość) augurów jest zwykłymi politycznymi awanturnikami i 
szarlatanami, 
wykorzystującymi swą władzę, by zawieszać zebrania publiczne albo udaremniać 
uchwalenie 
jakiejś ustawy, ale Rufus zdawał się zawsze szczerze wierzyć w naukę o wróżbach. 
I on był 
zamieszany w skandal z westalkami, jego to bowiem jako kolegę kapłana wezwała na 
pomoc 
virgo maxima, znalazłszy u Fabii Katylinę. Rufus wezwał Cycerona, a ten z kolei 
mnie. Jak 
już wspomniałem, Rzym bywa czasami całkiem małym miasteczkiem.
– Cieszę się, że przyszedłeś, Rufusie. Niewiele jest twarzy z Forum, których mi 
często 
brakuje, ale jest wśród nich twoja – powiedziałem.
Mówiłem szczerze, zawsze bowiem uważałem go za młodzieńca o niezwykłej 
dyscyplinie wewnętrznej, cichego, ale z pasją głoszącego swe poglądy i silnego 
duchem, choć 
nie od razu dało się to zauważyć przy jego naturalnej dobrotliwości. Cechowało 
go wrodzone 
poczucie sprawiedliwości i moralna równowaga, które wśród powszechnego 
pustosłowia i 
ustawicznego knucia wszystkich przeciw wszystkim na Forum wydawały się często 
nie z tego 
świata. Przyjrzawszy mu się uważniej, dodałem:
– Ale cóż to, widzę na tobie togę kandydata?
Rufus udał, że się otrzepuje, ponieważ jego toga została natarta kredą, by 
zmienić 
naturalną barwę wełny w ostrą biel*; jest to powszechna praktyka wśród osób 
ubiegających 
się o urzędy.
– Tak, Gordianusie, ubiegam się o urząd pretora.
– W takim razie mam nadzieję, że wygrasz. Rzymowi potrzeba dobrych ludzi, by 
rządzili 
miastem i wymierzali sprawiedliwość.
– Zobaczymy. Głosowanie odbędzie się jutro, zaraz po wyborach konsularnych. 
Normalnie te dwie elekcje powinny być przeprowadzone każda w innym czasie, ale 
wobec 
tego przesunięcia... cóż, to będzie zwariowanie trudny dzień. Cezar także 
kandyduje na 
pretora, podobnie jak brat Cycerona, Kwintus.
– Przypuszczam, że wciąż jesteś sprzymierzeńcem Cycerona – powiedziałem, lecz po 
wyrazie jego twarzy natychmiast się zorientowałem, że jestem w błędzie.
– Cycero... – Rufus wzruszył ramionami. – Wiesz, jakiej cyrkowej sztuczki 
dokonał rok 
temu, by wygrać wybory. Istne puszczanie dymu ustami i skoki przez obręcze... 
choć wcale 
mnie nie zaskoczyło, że ucieka się do najnieprawdopodobniejszych trików, byle 
tylko go 
wybrano. Z biegiem lat diametralnie zmienił poglądy na wszystko, ale jego 
retoryka pozostaje 
wciąż ta sama... jak gdyby to ona, a nie zasady, czyniła człowieka godnym 
zaufania. Nie 
czuję się dobrze w jego obecności. W dniu, kiedy został konsulem, odczytałem 
wróżby... nie 
oficjalnie, lecz na własny użytek... i przekonałem się, że zapowiadają rok pełen 
oszustw i 
zdrady, a może nawet katastrof. Ach, Gordianusie, widziałem ten grymas, który 
przemknął ci 
przez twarz... Ty nie wierzysz w przepowiednie. Cycero też nie wierzy, uważając 
je 
wyłącznie za narzędzie dla takich jak on, za pomocą którego można manipulować 
ludem. A 
manipulować on potrafi, i czyni to zupełnie bezwstydnie. Jak hipokryta odwraca 
się od dzieci 
ofiar Sulli, szukających zadośćuczynienia, występuje przeciw reformie agrarnej 
Rullusa... a 
jak postąpił podczas tamtych zamieszek o specjalne miejsca w teatrze dla 
ekwitów? A teraz to 
odwołanie wyborów. Nie jesteś długo w mieście, prawda?
– Przyjechałem dopiero wczoraj wieczorem.
– Absolutny chaos. Wyborcy jadą całymi godzinami albo i dniami do Rzymu tylko po 
to, 
by się na miejscu dowiedzieć, że wybory odłożono na czas nieokreślony. Wyobraź 
to sobie! 
Zagniewani rolnicy z Etrurii obozują na Polu Marsowym, rozpalają ogniska, od 
których może 
spłonąć całe miasto, a kiedy pretorzy wyjechali do nich, by ich przestrzec, 
przywitano ich 
wyciągniętymi z pochew zardzewiałymi mieczami, którymi niegdyś walczyli za 
Sullę! To 
wystarczyło, bym zaczął się zastanawiać nad wycofaniem swojej kandydatury. A 
wszystko 
przez ten dziki wymysł Cycerona, że Katylina zamierza wyrżnąć pół senatu, jeśli 
nie zostanie 
obrany konsulem. W dodatku, jakby chciał udowodnić, że nie pozostało w nim ani 
krzty 
wstydu i godności, uparł się paradować po Forum w tym idiotycznym napierśniku...
– O czym ty mówisz?
– Proszę cię, nawet myśleć o tym nie mogę. Sam pewnie go zobaczysz. Och, ten 
Cycero! 
Teraz jestem związany z Gajuszem Juliuszem Cezarem.
Skinąłem głową, słysząc imię młodego patrycjusza, który wcześniej tego roku 
wbrew 
wszelkim oczekiwaniom uzyskał nominację na stanowisko pontifex maximus, 
najwyższego 
kapłana państwa. W ostatnich latach Cezar wysunął się na czoło partii 
niezadowolonych i 
żądnych reform. Jego szczodre wydatki na igrzyska i uczty publiczne zjednały mu 
serca mas 
(i wpędziły go po uszy w długi, jak mówiono, pomimo wielkiej zamożności jego 
rodu). Jest 
ponoć dowcipny, czarujący, przebiegły, pełen pogardy dla optymatów, a przy tym 
obdarzony 
tą upartą naturą, która u polityków może prowadzić do wielkości albo 
katastrofy... albo do 
obu naraz. Byli tacy, którzy się obawiali – albo mieli nadzieję – że Cezar może 
się stać 
drugim Katyliną, jeśli istotnie wiarygodność tego ostatniego zostanie podważona 
i jego 
szanse na konsulat się rozwieją.
– Cycero rozczarował nas wszystkich – Rufus westchnął, po czym jego brązowe oczy 
zalśniły i na twarz wypełzł mu nieco wstydliwy, jak pomyślałem, uśmiech. – 
Podczas gdy 
Cezar... Im więcej z nim przestaję, tym większe wywiera na mnie wrażenie. Jako 
pontifex 
maximus był dla mnie inspiracją. Szanuje religię naszych przodków tak, jak nowy 
człowiek w 
rodzaju Cycerona nigdy by nie potrafił. Pod względem zrozumienia świata dalece 
przewyższa 
Cycerona, w czym niebagatelną rolę odgrywa to, że Cezar jest nie tylko oratorem, 
ale też 
człowiekiem czynu, który poznał prawdziwą bitwę i stawiał czoło wielkim 
niebezpieczeństwom. Musiałeś słyszeć tę historię z jego porwaniem przez piratów 
za 
młodych lat? Traktował ich z pogardą, sam zorganizował wypłatę okupu, a potem 
dopilnował, 
by ich wszystkich wyłapano i ukrzyżowano. Cycero mógłby ich co najwyżej zanudzić 
na 
śmierć swą wymową. Cezar ujął się za tymi, którzy do dzisiaj cierpią wskutek 
nieprawości 
Sulli, za dziećmi jego ograbionych ofiar, które teraz domagają się swych praw. 
Cycero, który 
zawsze lubi się przechwalać, jak to stanął przeciw Sulli w sprawie Sekstusa 
Roscjusza, dziś 
nie kiwnie palcem w obronie pokrzywdzonych przez dyktatora. Ich roszczenia są w 
pełni 
uzasadnione, powiada, ale teraz nie czas, by niepokoić senat ich żądaniami. 
Jasne, czas na to 
nigdy nie jest właściwy! Nie wtedy, kiedy rządzący państwem optymaci w obronie 
swoich 
majątków i przywilejów nie pozwolą, by ktokolwiek naruszał ich umiłowane status 
quo. 
Cycero, który za młodu tak odważnie przeciwstawił się dyktatorowi, dziś bez 
szemrania robi 
to, co mu każą starzy przyjaciele tegoż samego dyktatora. A chociaż przedstawia 
siebie jako 
człowieka z wizją, to właśnie Cezar naprawdę widzi przyszłość. Imperium musi 
sprawiedliwie traktować podbite ludy i przyznawać im prawa, a nie tylko je 
wyzyskiwać. 
Stabilność można budować na fundamencie bitewnej krwi, ale zwycięstwu musi 
towarzyszyć 
współczucie. Cezar i ja połączyliśmy siły, by wspólnie prowadzić kampanię 
wyborczą, ale z 
mojej strony to niemal zarozumiałość, zupełnie jakbym był równy tak doskonałemu 
kandydatowi jak on. Cezar jest genialny, nie ma na to innego słowa. Kiedy 
przemawia... – 
Rufus zamilkł i zapatrzył się gdzieś w dal.
Jeśli można w nim było dostrzec jakąś wadę, to właśnie jego skłonność do ślepego 
uwielbienia dla ludzi, których szanuje i podziwia. Tak było niegdyś z Cyceronem, 
ale po 
intonacji, z jaką dziś wypowiadał jego imię, łatwo było poznać, że tamta miłość, 
szacunek i 
podziw zanikły ze szczętem. Był za to najwyraźniej na zabój zadurzony w Juliuszu 
Cezarze, a 
sądząc po krążących o tym ostatnim plotkach – począwszy od dawnej zażyłości z 
królem 
Bitynii – Rufus miał tym razem znacznie większe szanse na wzajemność... jeśli 
już jej nie 
zaznał; oczy miał bowiem w tej chwili maślane.
– Ach, ale pytałeś o moją togę. – Mój rozmówca wrócił do przytomności. – 
Właściwie to 
miałem zamiar się przebrać...
– Ależ proszę cię, nie musisz zaprzestawać kampanii tylko dlatego, że wszedłeś 
do 
mojego domu – przerwałem mu żartobliwie. – Prędzej bym poprosił ptaka, by odpiął 
sobie 
skrzydła, niż żądał od polityka, by zrezygnował z kandydowania.
Popatrzył na mnie nie rozumiejącym wzrokiem.
– Ale przecież będę musiał włożyć szatę augura, zanim udamy się na Forum.
– To znaczy, że będziesz czytał wróżby dla Metona?
– Oczywiście. Po to tu jestem. Oczywiście przybyłbym i tak jako przyjaciel, ale 
czy Eko 
nic ci nie mówił?
– Nie. Byłem przekonany, że po prostu wynajmie jakiegoś prywatnego wieszczka, 
który 
zajmuje się małżeństwami i tak dalej. Nie miałem pojęcia że... A ty zechciałeś 
poświęcić na to 
czas podczas kampanii, i to na dzień przed wyborami?
– A jak mógłbym się lepiej zareklamować, niż pokazać się całemu Forum podczas 
poważnego wypełniania swoich obowiązków augura? Z pewnością będę wyglądał 
znacznie 
godniej od wszystkich innych kandydatów przekrzykujących się publicznie w walce 
o głosy. 
– Uśmiechnął się filuternie.
– Rufusie, jesteś typem nowego polityka! – Roześmiałem się. – Idealizm w służbie 
pragmatyzmu, oddanie cnocie i obowiązkom zamiast przemocy i jawnego przekupstwa 
jako 
recepta na wygraną w wyborach? Osobliwy pomysł... ale kto wie? Może właśnie 
zadziała?
– Gordianusie, jesteś beznadziejnym cynikiem.
– A ciebie, Rufusie, wciąż można podziwiać za tyle nadziei i cnoty.
Uśmiechnął się.
– Ale teraz naprawdę muszę zmienić togę na szatę augura. Ach, być może będę miał 
później dla ciebie i Metona niespodziankę. Ale pomówimy o tym, gdy nadejdzie 
czas.
Skinąłem na jednego z niewolników Ekona, by wskazał mu drogę do pokoju, gdzie 
mógłby się przebrać. Jego słudzy, niosący szatę i laskę augura, podążyli w ślad 
za nim. 
Rozejrzałem się, trochę zagubiony w morzu głów. Po chwili, gdzieś niedaleko, 
usłyszałem 
znajomy kobiecy głos wypowiadający znajome imię: „Ach, zatem musiałeś znać mego 
zmarłego kuzyna Lucjusza Klaudiusza. Tak, tego wesołego męża o włosach tak 
rudych jak 
czupryna tego przystojnego młodzieńca, który dopiero co przemaszerował przez 
ogród, ale o 
figurze bardziej przypominającej moją, niestety. Tak, odziedziczyłam po nim dom 
na 
Palatynie, wielką, cudowną willę, ale właśnie za wielką jak na moje skromne 
potrzeby. 
Mówią mi wprawdzie, że mogłabym mieć z niej niezły dochód, gdybym znalazła 
najemcę 
dość bogatego, by go było na nią stać, i gdybym zainwestowała nieco w jej 
kosmetykę... Z 
drugiej strony, moi kuzyni uważają, że powinnam trzymać ją pustą dla nas 
wszystkich, kiedy 
będziemy musieli odwiedzać miasto w interesach... Ale to by oznaczało 
konieczność 
utrzymywania przynajmniej części niezbędnych niewolników nawet wtedy, kiedy 
willa 
będzie stała pusta, a jakoś nie słyszę, by którykolwiek z kuzynów ofiarował się 
ich karmić... 
Och, ale oto i nasz gospodarz i mój drogi sąsiad. Gordianusie, życzę ci 
szczęścia i abyś miał 
powód do dumy w urodziny twego drogiego syna”!
– Klaudio.
Ująłem podaną mi dłoń i pocałowałem w uróżowany policzek. Z trudem bym ją 
rozpoznał, gdybym nie usłyszał jej głosu. Zamiast prostej, nieco męskiej w kroju 
sukni, jaką 
nosiła na wsi, dziś ubrana była w elegancką purpurową stolę, której ciemne fałdy 
dobrze 
leżały na jej obfitych kształtach. Nieco przerzedzone włosy przepłukała henną, 
by nadać im 
ciemniejszego odcienia, i upięła je na czubku głowy w tak wysoki kok, że w 
drzwiach 
musiała chyba zawadzić o nadproże. Nie była przy tym pogodna i rozluźniona, jak 
zwykle, 
ale tak podniecona, że o mało nie kipiała w środku. Rozmawiała przed chwilą z 
jedną z 
naszych miejskich sąsiadek, niedużą, nierzucającą się w oczy kobietą, która 
przez lata darzyła 
Metona i Dianę przyjaznym zainteresowaniem i miała okazję poznać Lucjusza 
Klaudiusza, 
kiedy nas odwiedzał. Wydawała się absolutnie speszona obecnością Klaudii i z 
ulgą przyjęła 
jej nagłe odwrócenie się i urwanie rozmowy, wykorzystując to, by się cichaczem 
oddalić.
– Gordianusie, nie spodziewałam się tak świetnego przyjęcia. Jedzenie jest 
wspaniałe, ale 
to nie dzieło Kongriona, prawda? To musiał robić kucharz Ekona albo ktoś 
specjalnie 
sprowadzony na tę okazję. Zazwyczaj potrafię odróżnić rękę jednego kucharza od 
drugiego, 
moje podniebienie jest dość czułe na takie niuanse. Ależ Metonowi dobrze w tej 
todze! 
Przystojny z niego młodzieniec, bez dwóch zdań. Chociaż widzę, że ma kłopoty z 
prawidłowym utrzymaniem fałd na lewym ramieniu... Widzisz, ześliznęły mu się i 
co chwila 
podciąga je prawą ręką i potrząsa barkiem. Ale jestem pewna, że nauczy się dawać 
sobie z 
tym radę. Och, dziękuję ci za zaproszenie, Gordianusie, choć nie należę do 
rodziny, ani nawet 
do starych przyjaciół. Możesz mnie uważać za reprezentantkę drogiego starego 
Lucjusza, 
który za żadne skarby nie opuściłby tej uroczystości.
– Lucjusz i ja siadywaliśmy niejeden raz w tym ogrodzie nad dzbankiem wina – 
powiedziałem.
– Uroczo, uroczo – odrzekła z roztargnieniem. – Oczywiście w ogóle nie powinno 
mnie 
tu być. Wracam dziś po południu na wieś, a przy tym tłoku na drogach...
– Wyjeżdżasz z Rzymu? Czy nie chciałaś tu zostać przez cały lipiec, by odnowić 
dom po 
Lucjuszu?
– Ach, o to właśnie chodzi. Już kompletnie nie wiem, co mam z tą willą zrobić. 
Znalazłam się w jakimś ślepym zaułku i chyba jedynym wyjściem będzie wrócić na 
gospodarstwo i wziąć się w garść, zanim zdołam podjąć decyzję. Tak, wiem, że 
ominie mnie 
całe ożywienie w związku z jutrzejszymi wyborami, ale dzięki niech będą za to 
Jowiszowi! 
Jestem tylko kobietą i rodzina nie potrzebuje mnie do głosowania. Poza tym mam 
już bardziej 
niż dosyć miasta. Jak pomyślę, że miałabym tu spędzić cały miesiąc... brr! Sam 
widzisz, że 
nawet myśl o tym przyprawia mnie o dreszcze. Czuję się, jakbym przebrała się w 
cudzą 
skórę, tak ubrana i ufryzowana. O wiele lepiej czułabym się w starym worku. 
Jestem tak 
podenerwowana, że nie mogę przestać gadać! – Zaśmiała się nagle i dodała: – No 
właśnie, 
sam słyszysz. A tu jeszcze kuzyn Maniusz i jego piskliwa żona działają mi na 
nerwy. To ci, z 
których włościami graniczysz od północy, ale spędzają większość czasu tu, w 
Rzymie. Uparli 
się, by codziennie mnie nawiedzać, i zapraszają co wieczór do siebie, a ja mam 
tego dosyć. 
Ich kucharz to cymbał, a ich gadki o polityce nawet jak dla mnie są zbyt 
konserwatywne. 
Możesz sobie wyobrazić, jaki tam panuje zgiełk i jazgot, zwłaszcza w czas 
wyborów! – 
Klaudia zniżyła głos i nachyliła się ku mnie. – Ale mój pobyt u nich 
przynajmniej wydał 
dobre owoce, drogi Gordianusie, a mówię o tobie. Dlatego zostałam w Rzymie aż do 
dziś i 
przyszłam do ciebie, zamiast od razu uciekać do Etrurii. Proszę, obiecaj, że nie 
będziesz się 
gniewał, ale pozwoliłam sobie zabrać kuzyna Maniusza. Wiem, że to nieładnie z 
mojej strony, 
ale okazja wydawała mi się wyśmienita i powiedziałam sobie: „Zrób to”. No i 
zrobiłam; 
myślę, że to będzie z pożytkiem dla nas wszystkich. O, tam jest! Maniuszu! Tak, 
kuzynie, 
podejdź i przywitaj się z naszym gospodarzem.
Wołała do kogoś za moimi plecami. Odwróciłem się i kogóż ujrzałem? Siwobrodego 
złodzieja łakoci! Nic dziwnego, że zrobił na mnie takie niemiłe wrażenie. Był w 
sądzie, kiedy 
Cycero bronił mojego udziału w schedzie po Lucjuszu Klaudiuszu, choć nie 
zapamiętałem go 
dobrze – jego twarz i cała postać była tak nijaka, że nie zwróciłem nań uwagi. 
Teraz sobie go 
przypomniałem, jak również jego uwagi na mój temat, zasłyszane przez pomocnika 
Kongriona na zebraniu rodzinnym u Klaudii. „Głupie zero bez przodków, które 
trzeba by 
wsadzić do klatki i odesłać do Rzymu”. Co taki człowiek robił w naszym domu w 
święto 
Metona? Klaudia musiała oszaleć, wpadając na ten pomysł. Gdybym był przesądny 
jak Rufus, 
powiedziałbym, że jego obecność to zły omen.
Klaudia zdawała się czytać w moich myślach. Kiedy Maniusz zbliżał się do nas, 
ścisnęła 
mnie za łokieć, szepcząc do ucha:
– No, Gordianusie, niesnaski między naszymi rodzinami nikomu nie przynoszą 
pożytku. 
Maniusza złościł ten dar Fortuny dla ciebie i mówił o tobie źle, podobnie jak i 
inni kuzyni, ale 
przeprowadziłam z nim wiele rozmów podczas pobytu w Rzymie i myślę, że 
przekonałam go 
o potrzebie zawarcia pokoju. Zachowasz się gościnnie, prawda?
Nie miałem wyboru, ponieważ w następnej chwili Maniusz Klaudiusz stanął przede 
mną 
– z kwaśną miną i nie patrząc mi w oczy.
– A więc to ty jesteś Gordianus – powiedział, podnosząc w końcu wzrok na mnie. – 
Moja 
kuzynka Klaudia uważa, że powinniśmy zostać przyjaciółmi. – Wypowiedział to 
słowo 
bardzo sarkastycznie.
– No, Maniuszu! – przestrzegła go Klaudia, uśmiechając się z widoczną obawą.
Wziąłem głęboki oddech i powiedziałem:
– Przyjaźń to ważkie słowo, Maniuszu, którym nie powinno się szafować. Byłem 
przyjacielem twojego zmarłego kuzyna Lucjusza i jestem z tego dumny. Zgodnie z 
jego wolą 
jesteśmy teraz sąsiadami, jeśli nie przyjaciółmi. Wydaje mi się jednak, że 
sąsiedzi powinni 
dążyć do zgody i wzajemnie się szanować. A skoro nimi jesteśmy...
– Tylko przez prawniczy kruczek i brak zdrowego rozsądku u mojego zmarłego 
kuzyna... 
że nie wspomnę o dobrym smaku.
Zacisnąłem usta na kilka uderzeń serca.
– Klaudio, myślałem, że powiedziałaś...
– Tak, powiedziałam, Gordianusie, i nic z tego nie rozumiem – odrzekła przez 
zęby. – 
Maniuszu, zanim wyszliśmy z domu dziś rano, myślałam, że się dogadaliśmy...
– Dogadałem się z tobą co do tego, że przyjdę do tego domu, zachowam się 
kulturalnie i 
sam się przekonam, czy rodzinę Gordianusa można uznać za godną szacunku, miłą i, 
jak to 
ujęłaś, „takich ludzi, jakich każdy by pragnął mieć za sąsiadów”. No, to 
przyszedłem, 
Klaudio. Zachowałem się tak samo, jakbym był we własnym domu. I jakoś nie czuję 
się 
oczarowany. Przeciwnie, jeśli mam być szczery. Moje najgorsze przypuszczenia na 
temat tej 
rodziny właśnie się potwierdziły.
– O, bogowie... – szepnęła Klaudia, zasłaniając usta dłonią.
– Rozmawiałem z niektórymi innymi gośćmi – ciągnął Maniusz. – Jest tu o wiele za 
dużo 
radykałów, popularów i mąciwodów. Ale cóż, takich ludzi jest o wiele za dużo w 
całym 
Rzymie, jak na mój gust. Nie przeczę, że spotkałem też garstkę osób szacownych, 
nawet 
patrycjuszy, choć co oni robią w takim domu i wśród takiego zgromadzenia, trudno 
mi pojąć. 
Zasady, według których dobiera się teraz towarzystwo, bardzo się rozluźniły od 
czasów mojej 
młodości. Rzekłbym, że upadły całkiem nisko.
– Maniuszu, przestań! – syknęła Klaudia.
Ale on ani myślał przestać.
– Jak mówiłem, rozmawiałem z innymi obecnymi i odkryłem, jaka to rodzina 
zamieszkuje ten dom i obecnie zajmuje gospodarstwo po Lucjuszu. W ubiegłym roku 
nie 
zainteresowałem się szczególnie naszymi przeciwnikami, kiedy sąd rozstrzygał 
kwestię 
testamentu. Nie obchodziło mnie, kim jest Gordianus, nie chciałem tylko dopuścić 
do tego, by 
uszedł z częścią naszego rodzinnego dziedzictwa. Wiedziałem, że to plebejusz bez 
żadnego 
pochodzenia, i zajmujący się jakimiś podejrzanymi interesami, ale nie miałem 
pojęcia, cóż za 
rodzinę spłodził. O, to iście nadzwyczajna rodzina! O jego rodzicach nikt wiele 
nie wie, co 
już daje nam odpowiedni obraz. Jego żona nie jest wcale Rzymianką, ale pół 
Egipcjanką, pół 
Żydówką, a kiedyś była jego niewolnicą i nałożnicą! Ich starszy syn, ten który 
teraz mieszka 
w tym domu, urodził się prawdopodobnie jako Rzymianin, ale nie z Gordianusa i 
jego 
niewolnicy. Ten Eko... cóż za niesłychane i prostackie imię!... był porzuconym 
żebrakiem, 
którego ojciec adoptował z ulicy. A jeśli chodzi o chłopaka, którego urodziny i 
osiągnięcie 
wieku męskiego dziś świętujemy, wygląda na to, że urodził się w Bajach jako 
niewolnik, 
zapewne greckiego pochodzenia. Niewolnik! A teraz popatrz na niego, jak tam stoi 
w nowej 
todze. Za czasów naszych dziadów, w wielkich dniach republiki, takie 
świętokradztwo byłoby 
absolutnie nie do pomyślenia. Nic dziwnego, że chłopiec nie daje sobie rady z 
utrzymaniem 
togi na ramionach.
Słuchałem tej tyrady najpierw oniemiały, potem z płonącymi uszami, a wreszcie z 
zaciśniętymi pięściami; trzymałem je sztywno przy bokach, żeby nie zaczęły 
fruwać w 
powietrzu. W pewnym momencie Klaudia, nerwowo przenosząca wzrok z Maniusza na 
mnie 
i z powrotem, łagodnie położyła mi rękę na łokciu. Nie było to potrzebne, 
ponieważ nie 
miałem zamiaru uciekać się do gwałtu we własnym domu i psuć harmonii Metonowego 
święta. Trzymałem ręce przy sobie i starałem się zapanować nad rosnącą 
wściekłością, 
podczas gdy Maniusz mówił dalej:
– Na końcu mamy jego córkę; jak się zdaje, przynajmniej ona jest zrodzona z ich 
związku. W świetle prawa jest Rzymianką, która kiedyś wejdzie jako żona do domu 
jakiegoś 
Rzymianina... wnosząc w posagu swą egipsko-żydowską krew po matce, byłej 
niewolnicy. 
Czyż można się dziwić, że ta republika popada w chaos w tak oszałamiającym 
tempie? Kto 
dziś staje w obronie rzymskiej rodziny i wartości, którym niegdyś hołdowała? 
Nawet dobry 
Klaudiusz jak nasz kuzyn Lucjusz najwyraźniej uległ... jak to nazwałaś, Klaudio? 
Czarowi?... 
tego całego podwórkowego zepsucia. No, ale Lucjusz zawsze był ekscentrykiem. 
Przypuszczam, że i ciebie można w ten sposób usprawiedliwić, Klaudio, ty też 
jesteś 
ekscentryczna. Jeśli odpowiada ci taka znajomość, proszę bardzo, podtrzymuj ją, 
ale proszę 
cię, zachowaj ją dla siebie. Przyszedłem tu dzisiaj, by okazać dobrą wolę i 
wyświadczyć ci 
przysługę, Klaudio, ale teraz widzę, że popełniłem poważny błąd. Pozwoliłem 
słodkim 
słowom kobiety osłabić moją stanowczość i wpłynąć na moją decyzję. Zmarnowałem 
tylko 
czas.
W sekundę później odwróciłby się na pięcie i wyszedł w poczuciu triumfu, 
zostawiając 
mnie dyszącego z wściekłości. Miałem do wyboru albo przełknąć upokorzenie, albo 
wybiec 
za nim i zrobić z siebie widowisko przed własnymi gośćmi. Ale czasami w takich 
chwilach 
Nemezis bierze sprawy w swoje ręce i robi głupców z tych, którzy na to 
zasługują.
– Och, twoja wizyta nie była kompletną stratą czasu, jestem pewien – 
powiedziałem, sam 
nie wiedząc jeszcze nawet, do czego zmierzam.
Groźba w mym głosie musiała zaalarmować Maniusza, ponieważ odstąpił o krok, ale 
nie 
dość szybko. Kątem oka musiał dostrzec ruch mojej dłoni w górę; uniósł ramiona, 
by się 
zasłonić przed ciosem, który jednak nie został wymierzony, ponieważ nie miałem 
najmniejszego zamiaru uderzyć go w twarz ani w pierś. Bezwiednie wycelowałem w 
miejsce, 
gdzie wcześniej znikała jego ręka z ukradzionymi ze stołu smakołykami. 
Trzepnąłem w 
twarde, rysujące się pod fałdami togi wybrzuszenie. Maniusz jęknął zaskoczony, 
Klaudia zaś 
przesłoniła usta dłonią i wydała urwany okrzyk przestrachu, dość głośny, by 
zwrócić uwagę 
najbliżej stojących gości. W sekundę później woreczek schowany pod togą Maniusza 
i 
przywiązany w talii upadł mu do stóp i pękł w szwach. Daktyle, nadziewane winne 
liście, 
prażone orzechy i ciastka sezamowe rozsypały się na posadzce jak z rogu 
obfitości.
Klaudia kwiczała niemal ze śmiechu, podobnie jak wiele innych kobiet zebranych 
wokoło, a wtórował im rechot i w niższych tonacjach. Maniusz Klaudiusz zrobił 
się tak 
czerwony, że pomyślałem, iż lada chwila pęknie jak jego worek. Całe jego ciało 
drgało, jak 
gdyby rozpaczliwie pragnął wybiec z ogrodu, ale nogi miał jak wrośnięte w 
ziemię. Wbił we 
mnie niesamowite spojrzenie i w końcu udało mu się poruszyć – uniósł rękę w 
niezbornym 
geście i posłał mi jakieś urywane, bełkotliwe przekleństwo. Zakręcił się na 
pięcie i może by 
wyszedł z jakąś resztką godności, gdyby nie nadepnął na jeden z polewanych 
miodem daktyli. 
Ten fałszywy krok posłał go na łeb, na szyję ku ziemi tak samo skutecznie, jak 
gdybym 
naprawdę poczęstował go kopniakiem w tyłek, co mi się marzyło. Nie upadł 
całkiem, ale 
wystarczająco nisko, dosłownie i w przenośni. Nie zaszczycił już nas więcej 
widokiem swego 
oblicza, ale widziałem z tyłu, że uszy ma szkarłatne. Z łatwością mogłem sobie 
wyobrazić, że 
zionie ogniem i dymem niczym smok.
Zacząłem się śmiać tak mocno, że kiedy Eko i Meto rzucili się w moją stronę 
myśląc, że 
się dławię, nie byłem zdolny wyjaśnić im, co przed chwilą zaszło. Śmiałem się aż 
do łez, a 
cała gorycz i gniew nagromadzone we mnie podczas przemowy Maniusza Klaudiusza 
zamieniły się w miodową słodycz. Kiedy wreszcie udało mi się złapać oddech i 
otrzeć łzy z 
twarzy, stwierdziłem, że Klaudia odeszła, z mniejszą pompą niż jej kuzyn, ale 
zapewne z nie 
mniejszym wstydem. Biedna Klaudio, pomyślałem, chciałaś dobrze, ale wszystkie 
twoje 
wysiłki na rzecz pokoju między naszymi rodzinami obróciły się właśnie wniwecz.
ROZDZIAŁ XVIII
Nie dane mi było ani się radować, ani złościć z powodu incydentu z Maniuszem, 
przyjęcie bowiem trwało i jako pater familias miałem rozliczne obowiązki. 
Witałem, 
zabawiałem, żegnałem, znów zabawiałem... W końcu, po kilku żenujących lapsusach, 
wymogłem na Ekonie, by trzymał się mnie i grał rolę nomenclatora, szepcząc mi do 
ucha 
imiona gości, których nie mogłem sobie przypomnieć. Liczba ludzi, których się 
poznaje przez 
dwadzieścia lat zamieszkiwania w Rzymie, jest oszałamiająca. Z racji 
wykonywanego 
zawodu miewałem bliskie kontakty z ciągle rosnącym kręgiem dobrze 
ustosunkowanych 
klientów, a Eko przejął po mnie praktykę. Zastanawiające, jak z biegiem lat 
nasza profesja 
zyskiwała ogólną akceptację. Pamiętam dobrze czasy, kiedy oratorzy i adwokaci 
nie zniżyliby 
się wizytą w moim domu; nasze sprawy załatwialiśmy za pośrednictwem ich 
niewolników, i 
to pośledniejszych. Najwyraźniej wytrwałość i sukcesy przydają wiarygodności, a 
przypuszczam, że absolutnie każde zajęcie może się stać szacowną profesją, 
jeżeli przetrwa 
próbę czasu i przynosi godziwe zyski wykonawcy, ale przede wszystkim 
odpowiedniej klasy 
klientom.
Zaczynałem odczuwać ból w stopach od długiego stania. Jak na środek upalnego 
letniego 
dnia, o wiele za dużo już zjadłem i za dużo wypiłem wina (tłumaczyłem się przed 
sobą, że w 
gardle mi zasycha od ciągłego mówienia). Mimo to czułem się szczęśliwy i lekki. 
Brałem 
żywy udział w przyjęciu, a jednocześnie jakbym je obserwował z boku, wyizolowany 
i 
ubawiony niczym gość z Olimpu. To przez wino, mówiłem sobie, albo przez serię 
pochlebnych tyrad, jakimi obrzucano mnie i Metona, a może i ciepłe wspomnienie 
upokorzenia Maniusza Klaudiusza. To przez to wszystko, powtarzałem w duchu, mój 
nastrój 
jest z każdą godziną coraz radośniejszy. Nie ma to nic wspólnego z tym, że znowu 
jestem w 
Rzymie, w samym centrum największej zbiorowości ludzkiej na świecie, ani z 
pozazmysłowym wyczuwaniem tętniącej wokół namiętności i potęgi wszystkich tych, 
którzy 
żyją, kochają, intrygują, cierpią, triumfują i umierają każdego dnia w takim 
zwariowanym 
miejscu. Już nie kocham Rzymu, wmawiałem sobie; kiedyś byliśmy kochankami, ale 
to już 
minęło, raz na zawsze. Mogę tu czasem wracać, ale jako zwykły gość, wolny od 
wspomnień 
żaru, nędzy i radości naszego burzliwego związku. Nie kocham już Rzymu, 
powiedziałem 
sobie stanowczo i prawie w to uwierzyłem.
Żadna z chwil tego radosnego dnia nie przyniosła mi więcej przyjemności od tej, 
w której 
nagle usłyszałem gromki śmiech. Natychmiast go rozpoznałem. Przerwałem zdawkową 
konwersację, rozglądając się za jego źródłem, lecz nie mogłem w otaczającym mnie 
tłumie 
dostrzec znajomej twarzy. Po chwili usłyszałem ów charakterystyczny śmiech 
gdzieś blisko i 
odwróciwszy się, ujrzałem, jak Meto ginie w niedźwiedzim uścisku uśmiechniętego 
muskularnego mężczyzny z gęstą czarną brodą, przetykaną gęsto białymi żyłkami 
niczym 
marmur. Obok niego stał inny mężczyzna w todze, młodszy i uderzająco przystojny, 
z 
tajemniczym uśmiechem na ustach, niczym grecki posąg w rzymskiej szacie.
W końcu przybysz wypuścił z objęć Metona, który złapał oddech i w oszołomieniu 
starał 
się wygładzić fałdy togi. Poczuwszy na sobie mój wzrok, odwrócił się i spojrzał 
na mnie z 
dziwną miną.
– Zobacz, tato, kto przyszedł! – zawołał z drżeniem w głosie.
– Jak zwykle najpierw cię słychać, a potem widać! – powiedziałem ze śmiechem, 
ruszając 
ku nim i napinając mięśnie w oczekiwaniu na żelazny uścisk mojego starego 
przyjaciela 
Marka Mummiusza.
To właśnie on przeciwstawił się woli Krassusa, odnalazł Metona na Sycylii i 
ocalił go 
przed spędzeniem życia na przeganianiu wron z pola jego nowego pana. Mummiusz 
przyprowadził chłopca do mego domu akurat w dniu, kiedy przyszła na świat Diana. 
W moim 
sercu zawsze odtąd zajmował specjalne miejsce.
Meto nie był jedynym niewolnikiem, dla którego ratowania Mummiusz podjął taki 
nadzwyczajny wysiłek. Obok niego stał Apoloniusz, którego Krassus sprzedał 
okrutnemu 
egipskiemu panu. Jego wybawca przeżeglował za nim całe mare Internum*, przywiózł 
z 
powrotem do Rzymu, a w końcu wyzwolił. Apoloniusz pozostał w jego domu jako 
wyzwoleniec i stały towarzysz. Jakże Krassus gardził namiętnością, która 
skłoniła jego 
najlepszego oficera do takiego przejęcia się losem byle niewolnika! Ta niezgoda 
stała się 
początkiem coraz większego rozdźwięku między nimi, aż wreszcie Marek Mummiusz 
przeniósł lojalność na Pompejusza – co wyszło mu tylko na dobre, tylko bowiem w 
służbie 
prawdziwego wodza, zdobywcy Wschodu i postrachu piratów, taki urodzony żołnierz 
mógł 
się naprawdę wykazać.
– Witaj, Marku! – zakrzyknąłem radośnie. – I Apoloniusz! Jak dobrze was widzieć, 
zwłaszcza w tym szczególnym dniu! Ale mi sprawiliście niespodziankę! Byłem 
pewien, że 
jesteście na Wschodzie z Pompejuszem.
– A po co, kiedy nie ma tam już z kim walczyć? – odrzekł Mummiusz. – Mitrydates 
jest 
skończony, pomniejsze królestwa znalazły się w rzymskim władaniu... nie 
pozostało nic prócz 
uporządkowania spraw politycznych. Nazywam to przesuwaniem drobnych książąt z 
miejsca 
na miejsce, jak pionki na planszy, zabawą w Jowisza. Pompejusz to uwielbia, ale 
wiesz, że ja 
nie mam do tego cierpliwości. Znam się tylko na prowadzeniu legionów do bitwy... 
chociaż 
myślę, że robię się już za stary i powolny, by jeszcze długo parać się wojaczką. 
No, chyba że 
wybiorę taki rodzaj śmierci. Popatrz no tutaj!
To mówiąc, bez wahania zadarł togę, ukazując potężnie umięśnione uda. Ponieważ 
noszenie togi wyklucza jakąkolwiek krępującą intymne części ciała bieliznę – 
mężczyzna nie 
mógłby poradzić sobie z naturalnymi potrzebami, mając lewą rękę obwieszoną 
materią i 
zmagając się z wszystkimi fałdami, by jeszcze walczyć z przepaską biodrową – mój 
gość był 
niebezpiecznie blisko publicznego obnażenia się. Jak sobie przypominam, miał co 
obnażać... 
Rozejrzałem się nerwowo i zamachałem rękami, jakbym chciał ugasić ogień, ale 
równie 
dobrze można by próbować powstrzymać niedźwiedzia przed podrapaniem się po 
brzuchu, 
jak Mummiusza przed chwaleniem się ranami wojennymi. Na szczęście jedyną kobietą 
w 
pobliżu była Bethesda, zdążająca z ważną miną w kierunku kuchni. Na widok 
kosmatych ud 
wojaka przystanęła i przekrzywiła głowę, przyglądając mu się chłodnym, 
wyrachowanym 
spojrzeniem, jakby zastanawiała się nad zakupem na straganie rzeźnika.
– Patrz na tę bliznę! – Mummiusz wskazał długą, wąską ranę, biegnącą od bladej 
skóry 
pod biodrem aż do opalonego jak u Egipcjanina kolana. Różowa kreska wyraźnie 
odstawała 
od pokrytego czarnymi włosami uda. Napinając i rozluźniając mięśnie, Mummiusz 
sprawił, 
że wiła się przez chwilę niczym wąż. Najwyraźniej bawiło go to niezmiernie, bo 
znów rozległ 
się jego tubalny śmiech. Spojrzałem ponad jego ramieniem na Apoloniusza, który 
przewrócił 
teatralnie oczami, ale uśmiechał się przy tym pobłażliwie. Musiał być świadkiem 
tego 
spektaklu niejeden już raz.
– Bitwa nad rzeką Cyrus! – oznajmił dumnie Mummiusz, opuszczając togę. – I byłem 
głupcem, pozwalając, by to się stało. Jechałem konno, a ten Albańczyk*, odziany 
tylko w 
niedźwiedzią skórę, biegł na mnie z wyciągniętym mieczem, drąc się na całe 
gardło. 
Widziałem go i miałem nadto czasu, by go powalić tępym końcem włóczni, nadziać 
go na 
grot albo też wyciągnąć własny miecz i odparować cięcie, a choćby po prostu 
spiąć konia i 
usunąć się z jego zasięgu. Tyle że miałem za dużo czasu na myślenie i nie mogłem 
się 
zdecydować. To powinien być czysty odruch, ale tamtego dnia przekonałem się... 
jak 
widziałeś, na własnej skórze... że mój refleks jest równie martwy jak Kartagina. 
Och, ten 
palący ból, kiedy ostrze przebiło skórę i rozcięło ją z góry na dół! Wtedy to ja 
się zacząłem 
drzeć.
– I cóż zrobiłeś? – spytał Meto, który zawsze lubił żołnierskie opowieści.
– Tak jak przedtem nie robiłem nic, tak teraz zacząłem robić wszystko naraz! 
Grzmotnąłem go w hełm drzewcem włóczni, błyskawicznie odwróciłem ją i pchnąłem 
go w 
pierś grotem, drugą ręką wyciągnąłem miecz i po gardle mu! A potem spiąłem konia 
i 
pognałem wprost na szeregi wroga. Wszystko trwało ledwie mgnienie oka.
– Ruszyłeś na wroga, nie na tyły? – zdziwił się Meto. – Nawet pomimo rany?
– Nie miałem wyboru. Tego mnie nauczyły wszystkie poprzednie bitwy. Kiedy 
odniesiesz poważniejszą ranę, najgorsze, co możesz zrobić, to stanąć. Nie wolno 
ci tego robić, 
ponieważ ból cię zmorze, i po tobie. Widziałem, jak wielu ludzi umiera od ran, 
które nie 
powinny być śmiertelne, tylko dlatego, że zatrzymali się i poddali bólowi. Nie, 
wtedy trzeba 
otworzyć usta w krzyku, by pozwolić w siebie wstąpić furiom i rzucić się w wir 
walki! Wtedy 
nie poczujesz, żeś ranny, i nie wykrwawisz się śmiertelnie, bo cała krew uderza 
ci do głowy i 
do ręki dzierżącej miecz, zamiast wylewać się przez cięcie. – Meto wpatrywał się 
weń z 
podziwem i respektem, a Mummiusz mówił dalej: – Wiecie, podobno po stronie 
albańskiej 
walczyły w tej bitwie Amazonki, choć ja sam żadnej nie widziałem, a i wśród 
trupów nie 
znaleziono żadnej kobiety. Nie jestem pewien, czy chciałbym się bić z 
niewiastą... Ale ja tu 
gadam o sobie, jak zwykle, a przecież dziś święto Metona. Ależ to widok, ujrzeć 
cię w 
męskiej todze! A ja cię pamiętam, jak byłeś małym łobuziakiem, biegającym po 
willi w 
Bajach z wiadomościami i płatającym figle innym... innym... – ostatnie słowo 
uwięzło mu w 
gardle, bo zamierzał powiedzieć „innym niewolnikom”.
Znów ujrzałem na twarzy Metona tę dziwną minę, z jaką powitał Mummiusza. Dopóki 
ten zachowywał się jak zwykle rubasznie i przechwalał się swymi czynami, Meto 
mógł po 
prostu wsłuchiwać się zafascynowany w jego słowa, ale gdy tylko rozmowa zeszła 
na temat 
przeszłości, ten gość stał się żywym przypomnieniem nędzy, z jakiej go uratował 
przed laty. 
Chłopak zaczerwienił się, choć nie tak jak sam Mummiusz, który zdał sobie 
sprawę, że 
wkroczył na grząski teren. Spróbował pośpiesznego odwrotu, ale ugrzązł jeszcze 
bardziej.
– Chciałem powiedzieć... pamiętasz, co o tobie wtedy mówił Gordianus? Że jesteś 
oczami 
i uszami domostwa. Przemykałeś się wszędzie prawie niezauważony, wszystko widząc 
i 
słysząc. Potem nazwał cię ramieniem Nemezis, z powodu roli, jaką odegrałeś w 
uratowaniu 
wszystkich innych... innych... – I znów, jak wódz, który błądząc we mgle, 
bezwiednie zatacza 
koło i wpada w tę samą zasadzkę, z której dopiero co się przebił, Mummiusz 
zająknął się na 
zakazanym słowie.
– Innych niewolników – dokończył cicho Meto.
– Co mówisz? – wykrztusił Mummiusz, choć nie mógł go nie dosłyszeć.
– Chciałeś powiedzieć: innych niewolników – powtórzył Meto głośniej. – Mówiłeś o 
mojej roli w ratowaniu innych, którzy tak jak ja byli niewolnikami Krassusa.
Mummiusz przygryzł wargę. Ciekawe, czy kiedykolwiek tak mu odebrało mowę, gdy 
zwracał się do swych legionów?
– No, hmm... tak, chyba to chciałem powiedzieć – wyjąkał.
Albo próbowałeś nie powiedzieć, pomyślałem.
– Nic nie szkodzi, Marku Mummiuszu. – Meto spuścił oczy. – Nie ma sensu ukrywać 
prawdy. Tego mnie nauczył mój ojciec. Jeśli będziemy to robić, ujrzymy tylko 
fałsz. – 
Podniósł wzrok i spojrzał olbrzymowi prosto w oczy. – Każdy z nas był kimś innym 
po 
drodze do tego, kim jest obecnie. Ta toga nie ma ukryć, kim byłem. Ona okrywa 
to, kim 
jestem. Jestem synem Gordianusa, i dziś stałem się mężczyzną i pełnoprawnym 
rzymskim 
obywatelem.
Mummiusz cofnął się i uniósł brwi ze zdziwienia. Potem jego twarz rozjaśnił 
szeroki 
uśmiech.
– Wspaniale! – krzyknął. – Ależ ty wspaniale dobierasz słowa! Przyniesiesz nam 
wszystkim chlubę w nadchodzących latach, jestem tego pewien!
Napięcie prysło. Wszyscy wokoło się uśmiechali, a Eko schwycił Metona za ramię i 
ścisnął go serdecznie. Moi synowie nigdy nie okazywali sobie uczuć w taki 
fizyczny sposób i 
ten spontaniczny gest miłości zaskoczył mnie i uszczęśliwił.
– Musisz być bardzo dumny – powiedział ktoś za moimi plecami.
Odwróciłem się i ujrzałem przystojną twarz młodego człowieka, z nikłym uśmiechem 
i 
łobuzerskim błyskiem w oku, okoloną cienką bródką i modnie ufryzowanymi włosami. 
Twarz 
ta nie pasowała do otoczenia, a jej właściciel z całą pewnością nie był 
zaproszony; przez 
ulotną chwilę byłem zdezorientowany, nie mogąc uwierzyć, że tu jest.
– Marek Celiusz! Co ty tutaj robisz?
Obejrzałem się przez ramię. Meto i Eko rozmawiali przyciszonym tonem, a Mummiusz 
i 
Apoloniusz odwrócili się, by złożyć ukłony Bethesdzie. Schwyciłem Celiusza za 
łokieć i 
odprowadziłem na bok, na co on uniósł brew i powiedział:
– Gdybym był wrażliwszej natury, mógłbym pomyśleć, że nie cieszysz się z mojego 
widoku.
– Zachowaj swój dowcip dla Forum, Celiuszu.
– Doprawdy, Gordianusie, czy sądzisz, że marnowałbym go na polityków? 
Przekonałem 
się, że poeci i prostytutki doceniają go o wiele bardziej.
– Nie sądzę, abyś był tu zaproszony – zauważyłem, siląc się na spokój.
– Nie, ale Cycero był. Twój starszy syn dopilnował, by konsul otrzymał 
zaproszenie już 
całe miesiące wcześniej. Ale Cycero nie mógł dzisiaj przyjść. Jest zbyt zajęty 
wykorzystywaniem ostatniej szansy na nagabywanie wyborców na Forum przed 
jutrzejszymi 
wyborami. No i oczywiście nie bardzo mógłby się pokazać na tym przyjęciu, skoro 
między 
wami panuje ta fikcyjna niezgoda. Starałem się jak mogłem, by posiać tę plotkę, 
a wszystko 
po to, by przekonać Katylinę, że może ci ufać.
– To już skończone, Marku Celiuszu. Albo będzie, po jutrzejszych wyborach.
– Skończone, Gordianusie? Nie sądzę. Raczej dopiero się zaczyna. W każdym razie 
Cycero przesyła wyrazy żalu, wiedząc, że zrozumiesz powody jego nieobecności. 
Oczywiście 
oficjalnie przybywam tu w imieniu Katyliny, by przekazać ci gratulacje z okazji 
dnia 
dojrzałości twego syna.
– Ilu panom służysz, Marku Celiuszu? – Celowo użyłem słowa „panom”, by go 
obrazić, 
ale on był niewzruszony.
– Katylina wie, że jestem lojalny wyłącznie wobec niego. Cycero także. Tylko że 
w 
wypadku Cycerona to akurat prawda.
– Nie byłbym tego taki pewien.
Jego twarz się zmieniła. Z ust zniknął uczniacki uśmieszek, a oczy straciły 
zawadiacki 
blask. Zniżył głos, mówiąc:
– Wybacz mi, Gordianusie. Wszyscy jesteśmy spięci po tych ostatnich kilku dniach 
w 
Rzymie, zwłaszcza ci z najbliższych kręgów Cycerona. Wyobraź sobie, czym dla 
mnie jest 
konieczność biegania między nim i Katyliną i udawania, że służę im obu. Mam 
skłonność do 
niepoważnego zachowania, kiedy napięcie staje się zbyt wielkie.
– Po co przyszedłeś? – spytałem znużony.
– Z przyczyn, które właśnie wymieniłem. Przekazać ci wyrazy uszanowania od 
Katyliny, 
który wierzy, że działam dla niego, podczas gdy w rzeczywistości tak nie jest, 
oraz 
przeprosiny od Cycerona za nieobecność, ponieważ musimy zachować pozory waszego 
skłócenia.
– Zachować? Ale po co? Zrobiłem to, czego się ode mnie domagaliście. Otworzyłem 
drzwi przed Katyliną, choć do dziś nie wiem w jakim celu. Jutro wyborcy 
zadecydują o jego 
przyszłości, a wtedy skończę z wami na dobre. Czy Katylina wygra, czy przegra, 
nieważne; ja 
zrobiłem, co do mnie należało, moje zobowiązanie wobec Cycerona jest spłacone i 
na tym 
koniec.
– Niezupełnie – odparł Celiusz.
– Co chcesz przez to powiedzieć?
– Chcę powiedzieć, że sprawa nie jest taka prosta, Gordianusie. Jutrzejsze 
wybory... jeśli 
oczywiście Cyceronowi nie uda się przekonać dziś senatorów, by znów je 
odłożyli... to tylko 
posunięcie otwierające przyszłe starcie.
– Jakie starcie? Czy chcesz powiedzieć, że Cycero nadal oczekuje ode mnie 
kontynuowania tej maskarady z przyjaźnią wobec Katyliny?
– Twoja współpraca jest teraz ważniejsza niż kiedykolwiek.
– Marku Celiuszu, zaczynasz mnie gniewać.
– Wybacz mi. Pójdę już sobie.
– Celiuszu...
– Tak?
– Co wiesz o zwłokach, które ktoś podrzucił w mojej stajni?
– O zwłokach? – powtórzył obojętnie.
– Tuż po twojej wizycie w moim domu, kiedy zadałeś mi zagadkę o ciałach bez głów 
i 
głowach bez ciał. Zagadka Katyliny, jak powiedziałeś. W mojej stajni pojawiło 
się ciało bez 
głowy.
Celiusz zmarszczył brew. Czy jego konsternacja była prawdziwa? Pod moim 
spojrzeniem 
z jego oczu zdawało się znikać całe światło, aż stały się nieprzezroczyste i nie 
łatwiej było z 
nich cokolwiek wyczytać niż z malowanych oczu posągu.
– Nie wiem nic o żadnych zwłokach – powiedział.
– Czy Cycero odpowiedziałby tak samo na to pytanie? A Katylina?
– Wierz mi, Cycero wie o tym tyle co ja. A co do Katyliny...
– Tak?
– Nie widzę powodu, abyś podejrzewał Katylinę o taką zbrodnię.
– Kiedy wahałem się zgodzić na twoje żądanie przyjęcia Katyliny, nagle zjawiło 
się u 
mnie martwe ciało, tak jak w twojej zagadce, bez głowy. Jak gdyby w celu 
perswazji.
– Gordianusie, nic o tym nie wiem, klnę się na Herkulesa. To bez sensu...
Im twardsze wbijałem weń spojrzenie, tym mniej mogłem wyczytać z jego oczu. Czy 
kłamał? A jeśli tak, to na czyje polecenie?
– Ale jeśli chciałbyś usłyszeć całą zagadkę Katyliny...
– To co?
– Zaczekaj na jego ripostę na mowy Cycerona dziś po południu w senacie. To, co 
Katylina ma do powiedzenia, będzie na ustach wszystkich. Każdy człowiek w Rzymie 
pozna 
wówczas tę zagadkę.
– Powiedz mi ją teraz, Marku Celiuszu.
W tym momencie w ogrodzie zapadła cisza, a wszystkie głowy zwróciły się ku 
korytarzowi prowadzącemu do prywatnych pokojów, skąd w ceremonialnej szacie 
augura 
wynurzył się Rufus. Wyglądał dostojnie w trabei, wełnianej sukni ozdobionej 
purpurowym 
szlakiem na brzegu i szafranowymi pasami. W prawej dłoni dzierżył lituus, długą 
zakrzywioną laskę z kości słoniowej, ozdobioną rzeźbionymi wizerunkami kruków, 
wron, 
sów, orłów, sępów i kur, a także lisów, wilków, koni i psów – wszystkich 
rozmaitych ptaków 
i czworonogów, z których zachowania augurowie odczytują wolę bogów.
Rufus przemówił głosem pełnym powagi:
– Nadszedł czas, aby Meto odziany w męską togę postawił stopę na Forum i wstąpił 
ze 
mną do świątyni Jowisza na odczytanie wróżb.
Obejrzałem się za siebie i stwierdziłem, że Marek Celiusz zniknął.
ROZDZIAŁ XIX
Goście rozeszli się, składając po raz ostatni życzenia pomyślności. Służba 
kuchenna pod 
czujnym okiem Bethesdy i Menenii zaczęła sprzątać stoły i pakować nie zjedzone 
dania do 
glinianych słojów. Eko przywołał resztę domowych niewolników i obejrzał ich 
uważnie, 
upewniając się, że prezentują się czysto i schludnie. Rzymianin nie wzbudza 
szacunku na 
Forum, jeśli nie prowadzi za sobą odpowiedniego orszaku, tym dłuższego, im 
ważniejszą jest 
personą; a według słów Cycerona niewolnik zajmuje tyle samo miejsca co obywatel. 
Nasza 
świta będzie niewielka, ale dzięki obecności Rufusa na czele zyska na godności. 
Mummiusz 
także zadeklarował, że wraz z Apoloniuszem pójdą z nami. Szyku dopełniać miało 
kilku 
innych obywateli i wyzwoleńców, ludzi, którzy winni są Ekonowi przysługę albo od 
dawna są 
związani z naszą rodziną wzajemną przyjaźnią i zobowiązaniem.
Ruszyliśmy znów ku via Subura, gdzie czekali wynajęci tragarze z lektykami. 
Diana 
została w domu, mogłem więc pojechać z Bethesdą. Eko z Menenią zajęli następną 
lektykę, w 
pierwszej zaś, na czele pochodu, zasiedli Meto z Rufusem. Nieco zakłopotany 
przepraszałem 
Mummiusza, że nie mogę zaoferować mu miejsca, ale on przerwał mi w pół zdania, 
tłumacząc, że nie wsiada na plecy niewolnikom, dopóki ma dwie zdrowe nogi. Dalej 
nastąpiły 
oczywiście przechwałki na temat wielkich odległości przemaszerowanych podczas 
kampanii 
wojennych; twierdził nawet, że pewnego razu przeszedł górskimi drogami i w 
pełnym 
rynsztunku sześćdziesiąt mil w ciągu jednego dnia.
Usadowiliśmy się więc w lektykach i po chwili wznieśliśmy się ponad ludzką 
rzekę, jaka 
zawsze płynie przez Suburę. Bethesda milczała przez chwilę, obserwując 
przechodniów, 
przyglądając się przekupniom i ich towarom. Tęskni za miejskim gwarem, 
pomyślałem.
– Poszło bardzo dobrze – powiedziała w końcu.
– Tak.
– Jedzenie było doskonałe.
– Mimo że Kongrio nas rozpieszcza, nie mieliśmy powodu do narzekań na kucharzy 
Ekona.
– Eko miał dobry pomysł z tym żółtym dachem.
– Tak, słońce dziś ostro przypiekało i bez niego byłoby nie do wytrzymania.
– No i te lektyki... Bardzo mi się to podoba.
– Miła niespodzianka – zgodziłem się. Pomyślałem sobie, że jak na taką lekką 
rozmowę 
głos Bethesdy jest dziwnie bezbarwny, a na jej twarzy maluje się zamyślenie.
– Widziałam, że zjawiła się nasza sąsiadka Klaudia.
– Nie rozmawiałaś z nią?
– Nie.
– No tak, wyszła dość raptownie. Popełniła błąd, przyprowadzając ze sobą kuzyna, 
Maniusza Klaudiusza. Zachowywał się dość obraźliwie i zrobił niemiłą scenę, ale 
źle się to 
dla niego skończyło. Widziałaś to?
– Nie, musiałam akurat być zajęta w kuchni. Ale słyszałam o tym. Eko mówił, że 
ten 
człowiek zrobił z siebie głupca. Naprawdę chował pod togą jedzenie?
– Chyba tak.
– Jaki absurd! Przecież on musi być bogaty jak Krassus.
– Przesadzasz, kochanie. Ale wątpię, by Maniusz kiedykolwiek był naprawdę 
głodny. 
Dziwne typy z tych wiejskich Klaudiuszów. Wygląda na to, że są wyjątkowo chciwi 
i uparci. 
Nawet Klaudia uważa, że nic nie może się zmarnować.
– Był jeszcze jeden gość...
– O kim mówisz?
– O tym młodym człowieku, który odwiedził nas kiedyś na wsi. Ten, który nakłonił 
cię 
do ugoszczenia Katyliny. Przystojny.
– Marek Celiusz?
– Właśnie. Z nim też nie miałam okazji porozmawiać.
Z trudem powstrzymałem śmiech.
– Bethesdo, rozumiem, że żałujesz, iż ominęła cię druga sposobność oczarowania 
tak 
przystojnego młodzieńca...
Zwróciła ku mnie twarz. Jej widok zatrzymał mnie w pół słowa.
– Mężu, czy naprawdę myślisz, że dąsałabym się w taki sposób z powodu utraconej 
szansy na flircik? Co Marek Celiusz robił dziś w naszym domu?
Usta miała ściągnięte, a w oczach pojawił się ten wyraz strachu, który zmroził 
mi krew w 
żyłach. Ona nie była zła, ale przerażona.
– Bethesdo... – Wyciągnąłem rękę, by ją objąć, ale nie pozwoliła mi na to.
– Daj spokój. Odpowiedz mi, dlaczego on się zjawił na urodzinach Metona? Czego 
od 
ciebie chciał?
– Dobrze. Przyszedł, jak powiedział, przekazać mi przeprosiny od Cycerona, który 
nie 
mógł przybyć na uroczystość osobiście.
– I poprosił cię o następną przysługę? – spytała, a kiedy się zawahałem, oczy 
jej rozbłysły 
gniewem: – Wiedziałam! Czego tym razem chce? Czy znowu chodzi o Katylinę?
– Bethesdo, powiedziałem Celiuszowi wprost, że uważam swoje zobowiązania za 
wypełnione.
– I zadowoliło go to?
Znów się zawahałem.
– Wiedziałam! Znowu kłopoty!
– Niekoniecznie, Bethesdo.
– Jak możesz tak mówić?! Czy wiesz, jak się martwiłam, odkąd Diana znalazła tego 
strasznego trupa w stajni? Nie życzę sobie, by spotykały nas takie rzeczy!
– A zatem powinniśmy chyba zrobić, cokolwiek Celiusz zażąda.
– Nie!
– Tak! Musimy go zadowolić... jego i kogokolwiek on naprawdę reprezentuje, 
Cycerona, 
Katylinę czy... – Po raz pierwszy przyszło mi do głowy, że Marek Celiusz może 
działać z 
ramienia kogoś zupełnie innego.
– Nie wolno ci się z nim zadawać – upierała się Bethesda.
– On prosi o tak niewiele.
– Na razie! Ale potem dojdzie do czegoś strasznego. Kiedy wyjeżdżaliśmy z 
miasta, 
powiedziałeś, że zostawiamy takie rzeczy za sobą.
– Zostawiłem je, Bethesdo. One same przyszły za mną.
– Ale to jest coś innego. To nie w twoim stylu, robić coś, nie wiedząc dlaczego. 
Zawsze 
byłeś otwarty i uczciwy, nawet kiedy pracowałeś skrycie.
– Nonsens.
– Wiesz, co mam na myśli!
– Tak, wiem – westchnąłem. – Fałsz, do jakiego zmusza mnie Celiusz, mi też się 
nie 
podoba. Prawdę mówiąc, obawiam się tego. – Bezwiednie, jak dziecko, sięgnąłem do 
jej dłoni 
i splotłem jej palce ze swoimi. – Ja też jestem przerażony, kochanie. 
Przerażony, 
zdezorientowany i trochę zdegustowany. A przy tym dumny, szczęśliwy i 
sentymentalnie 
nastrojony, dziś bowiem jest święto Metona. Gdybyż tylko nasze życie mogło się 
toczyć od 
jednej sprawy do drugiej, kolejno, i nie było takie pogmatwane! – Teraz ja się 
zamyśliłem i 
zapatrzyłem na uliczny ruch. – Bethesdo, kiedy byłem młody i zaczynałem iść 
swoją drogą, 
przejmując zawód po ojcu, kazał mi przyrzec jedno: że nigdy nie użyję swoich 
umiejętności 
do chwytania zbiegłych niewolników. To była dla mnie łatwa obietnica i nigdy jej 
nie 
złamałem, ponieważ taka praca mi nie odpowiada. Z biegiem lat dodałem jeszcze 
jedną 
zasadę: że nie zostanę szpiegiem na rzecz państwa ani też nie zmienię się w 
tajnego agenta 
jakiegoś dyktatora, gdyby republika padła łupem kolejnego Sulli, oby Jowisz nas 
od tego 
zachował. Bywało, że robiłem coś, z czego nie byłem szczególnie dumny. Bywało, 
że miałem 
kłopoty z odróżnieniem dobra od zła; tak już bogowie stworzyli ten świat, z jego 
wielorakimi 
niepewnościami i pytaniami, na które nie zawsze jest odpowiedź. Ale zawsze 
mogłem 
spokojnie spać w nocy i rano patrzeć na swoje odbicie w lustrze bez wstydu. 
Teraz zaś 
zmuszają mnie, bym został szpiegiem, albo przynajmniej do obcowania ze 
szpiegami, a ja 
nawet nie mam pewności, dla kogo pracuję? Czy jestem agentem Cycerona i 
optymatów, 
innymi słowy, państwa? A może jestem nieświadomym narzędziem Katyliny, który z 
całą 
pewnością sięgnąłby po władzę dyktatorską, gdyby miał szansę, bo jak inaczej 
mógłby 
doprowadzić do zmian, jakie obiecuje swym ograbionym z dziedzictwa i 
rozczarowanym 
zwolennikom? Na koniec powiadam sobie, że nic mnie to nie obchodzi, dopóki moją 
rodzinę 
pozostawią w spokoju... i boleję nad własnym cynizmem! Czy jestem roztropny, czy 
tylko 
apatyczny, a może wręcz jestem tchórzem?
Bethesda popatrzyła na mnie przez długą chwilę i ścisnęła mi rękę.
– Nie jesteś tchórzem – powiedziała.
– Ach, ale nie słyszę zapewnień, że jestem mądry...
Wyprostowała się i puściła moją rękę. Oparła podbródek na zwiniętej w pięść 
dłoni i 
patrzyła przed siebie. Kiedy przemówiła, jej głos był beznamiętny, ale zarazem 
zdecydowany 
i nie dopuszczający sprzeciwu.
– W głębi serca wiesz to, co i ja wiem: zawisło nad nami coś strasznego. Jestem 
tylko 
kobietą, cóż mogę zrobić? Meto jest ledwie dorosły, a Eko też jeszcze młody i ma 
swoje życie 
tu, w mieście. Musisz sobie sam z tym poradzić, mężu. Zupełnie sam.
Zamrugałem i westchnąłem, zastanawiając się, czy ta kobieta naprawdę 
kiedykolwiek 
była moją niewolnicą...
Lektyki dowiozły nas do wschodniego krańca Forum Romanum, nieopodal łaźni, gdzie 
rano zażywaliśmy kąpieli. Zgodnie ze zwyczajem kobiety zostały na miejscu, by 
czekać na 
nasz powrót. Meto stąpał po bruku via Sacra z uśmiechem szczęścia na ustach. O 
czymkolwiek rozmawiał po drodze z Rufusem, musiały to być radośniejsze tematy 
niż moja 
rozmowa z Bethesdą.
Nasz niewielki pochód, który otwierał Rufus w ceremonialnych szatach augura, 
posuwał 
się przez samo serce Rzymu, wśród tłumu handlarzy, wyborców, polityków i 
włóczęgów. 
Minęliśmy dom najwyższego kapłana, regia, w którym urzędował młody Cezar, i 
przyległy 
do niego dom westalek, atrium Vestae, scenę występku Katyliny sprzed dziesięciu 
lat. 
Przeszliśmy obok okrągłej świątyni Westy, gdzie w palenisku bogini płonie od 
wieków 
święty ogień, i świątyni Kastora i Polluksa, w której przechowywane są 
obowiązujące w 
republice wzorce miar i wag. Minęliśmy trybunał, gdzie zapadł wyrok w sprawie 
Azuwiusza i 
sfałszowanego testamentu – dzięki której poznałem Lucjusza Klaudiusza. Wreszcie 
dotarliśmy pod Rostrę, mównicę ozdobioną dziobami okrętów zdobytych w wojnie z 
Latynami, z której politycy przemawiają do ludu, a adwokaci dowodzą swoich racji 
przed 
sędziami. To tutaj młody Cycero prowadził sprawę, która zapoczątkowała jego 
karierę, 
broniąc Sekstusa Roscjusza przed oskarżeniem o ojcobójstwo; wówczas zetknąłem 
się z nim 
po raz pierwszy, prowadząc dlań dochodzenie. W tamtych czasach nad placem 
dominował 
wielki konny posąg Sulli, ale przed kilku laty senat kazał go zburzyć. Za Rostrą 
stoi budynek 
senatu, Curia Hostilia, gdzie dziś konsul Cycero będzie argumentował za 
odłożeniem 
wyborów, a Katylina przemówi, broniąc się przed zarzutami działalności na szkodę 
republiki.
Plac był wypełniony ludźmi. Z Rostry jakiś polityk przemawiał do zebranych – 
sądząc po 
jego retoryce, któryś z optymatów, choć nie widziałem, czy to Murena, czy 
Silanus – ale 
dookoła było znacznie więcej mówców, przekrzykujących się w walce o uszy 
wyborców. 
Gdzie tylko jakieś schody, mur czy postument pozwalały stanąć ponad tłumem, tam 
widać 
było polityka zwracającego się do wszystkich, którzy akurat znajdowali się w 
zasięgu jego 
głosu. Gdzieniegdzie przemówienia zamieniały się w publiczną debatę: z tłumu 
padały 
pytania lub oskarżenia, czasem mówcę wygwizdywano, czasem oklaskiwano. Między 
słuchaczami krzyżowały się w powietrzu obelgi, pluto na siebie, a czasem 
dochodziło do 
bójek. Oto Rzym w przededniu wyborów!
Oczywiście im większą świtę przyprowadził z sobą jakiś polityk, tym bezpieczniej 
się 
czuł, a jego krasomówcze popisy zyskiwały na skuteczności, dlatego każdy z 
mówców 
otoczony był tak liczną świtą zwolenników, jaką tylko zdołał zgromadzić, nie 
mówiąc już o 
wyzwoleńcach, niewolnikach i gladiatorach. Tłum na placu wyglądał jak zlepek 
zwalczających się frakcji, przemieszanych wzajemnie bez innego widocznego 
powodu, jak 
tylko aby oklaskiwać swego kandydata i częstować kocią muzyką jego przeciwników. 
Groźba 
gwałtu wisiała w powietrzu; przyszedł mi na myśl syczący kocioł na chwilę przed 
wrzeniem.
Dzięki obecności Rufusa nasz orszak budził szacunek; jego haftowaną szatę 
rozpoznawano z daleka i ludzie rozstępowali się na boki, by nas przepuścić. 
Wielu z 
obecnych znało go z imienia i pozdrawiało przyjaźnie. Niewątpliwie jego młodość 
i osobisty 
urok, niezwykłe cechy u augura, przyczyniały się do tej popularności. Marek 
Mummiusz 
także był znany i lubiany w Rzymie. Ludzie wciąż pamiętali o jego zasługach w 
tłumieniu 
buntu niewolników pod wodzą Spartakusa, a ostatnie czyny w służbie Pompejusza 
tylko 
przysporzyły mu szacunku.
Metona również nie ignorowano. Cel naszej przechadzki dla większości 
zgromadzonych 
był oczywisty na pierwszy rzut oka: augur, ojciec i syn prowadzą orszak w 
kierunku Kapitolu. 
Co chwila spotykały nas spontaniczne pozdrowienia i aplauz dla młodzieńca po raz 
pierwszy 
kroczącego przez Forum w roli dorosłego mężczyzny. Meto, z promiennym uśmiechem 
na 
twarzy, wyglądał jak w transie. Nie wiem, czy docierało doń, że te okrzyki i 
oklaski są na 
jego cześć.
Napór tłumu był tak silny, że chwilami musieliśmy się zatrzymać, by poczekać na 
wolne 
przejście. Zewsząd dochodziły mnie urywki ożywionej konwersacji. Przy świątyni 
Kastora i 
Polluksa dwaj mężczyźni rozprawiali o incydencie, do jakiego doszło w teatrze, i 
moją uwagę 
zwróciło w pewnej chwili imię Cycerona.
– ... a mowa, jaką potem wygłosił, była chyba najlepsza, jaką kiedykolwiek 
słyszałem! – 
mówił jeden z nich.
– Absurd! – ripostował drugi. – To chyba najgorszy moment w jego karierze. 
Cycero 
powinien zostać usunięty z urzędu i odejść w hańbie! Bronić takiej 
niesprawiedliwej i 
nierzymskiej praktyki? Niegdyś teatr był jedynym miejscem, gdzie wszyscy 
Rzymianie byli 
naprawdę równi. Kiedy byłem chłopcem, bogaci i ubodzy siadywali tam ramię w 
ramię. 
Gwizdaliśmy na zbójów, śmieliśmy się z błaznów i pożądaliśmy wraz z młodymi 
kochankami 
jak jeden mąż.
– Wszyscy równi w teatrze? Pierwsze cztery rzędy zawsze były przeznaczone dla 
senatorów.
– To dlatego, że godność senatorska jest wyróżnieniem za osiągnięcia i świadczy 
o 
szacownym pochodzeniu. Ale dlaczego niektórzy mieliby być uprzywilejowani tylko 
dlatego, 
że mają pieniądze? Są zwykłymi obywatelami, takimi jak ja. Wszyscy powinniśmy 
siedzieć 
razem, jak rodzina, zamiast dzielić się na bogatych i biednych. Co, może mój pot 
z uczciwej 
pracy za mocno śmierdzi, by uperfumowany kupiec siadał obok mnie? Zarządzenie 
Otona jest 
skandaliczne, złe dla Rzymu, a jeśli Cycero go broni, to...
– Zarządzenie Otona jest najzupełniej sensowne, o czym byś się przekonał, 
słuchając 
mowy Cycerona.
– Wolałbym słuchać, jak aktor recytuje Plauta, i to z najlepszego miejsca w 
teatrze, jeśli 
przyjdę odpowiednio wcześnie, by je zająć, bez obawy, że mnie stróże przegonią, 
bo nie mam 
szczęścia zaliczać się do bogatych ekwitów, jak rodzina Cycerona! Dlaczego mam 
siadać za 
jakimś tłustym ekwitą, by mi zasłaniał całą scenę?
– Widzę, że wolisz pluć jadem, niż prowadzić rzeczową dyskusję.
– Tak, zbywaj mnie, bo nigdy się nie uczyłem retoryki! A może lepiej przekonam 
cię 
pięścią, co?
Na szczęście w tej chwili otworzyło się przed nami przejście i ruszyliśmy dalej. 
Nachyliłem się do Rufusa i spytałem:
– Cóż to za incydent z tym teatrem? Wspominałeś coś o nim wcześniej.
– Nie słyszałeś o tym?
– Nie.
Rufus przewrócił oczami.
– Miasto aż huczy o tym od miesięcy. Nie ma temu końca! To najłatwiejszy sposób 
na 
wywołanie kłótni. Wiesz, jak to czasem bywa: zwykły, drobny incydent nagle 
zwraca uwagę 
wszystkich, rozpala spory i staje się jądrem waśni o dalece ważniejsze sprawy. 
No więc parę 
lat temu trybunem był Lucjusz Roscjusz Otho, który wydał zarządzenie rezerwujące 
czternaście rzędów siedzeń w teatrze dla zamożnych ekwitów.
– Tak, pamiętam to.
– Wydawało się to wtedy całkiem logiczne, w każdym razie senatorom. Oni sami 
zawsze 
mieli zarezerwowane dla siebie co najmniej cztery rzędy; dlaczego więc nie 
zrobić tego 
samego dla ekwitów? Ludzie z pieniędzmi, którzy nie mogli liczyć na godność 
senatorską, 
bardzo byli z tego zadowoleni i od tamtej pory szczodrze finansowali karierę 
polityczną 
Othona. W tym roku piastuje on urząd pretora; wykorzystał to, by zapewnić ścisłe 
przestrzeganie tego zarządzenia na wszystkich publicznych festynach. W kwietniu, 
na samym 
początku sezonu teatralnego, Otho sam pokazał się na przedstawieniu Dziewczyny z 
Andros 
podczas Megalezjów*. Zgraja młodych rozrabiaków z tylnych miejsc zaczęła gwizdać 
i 
wrzeszczeć, że chcą lepszych siedzeń, i domagali się wyjaśnień, dlaczego nie 
mogą zająć 
pustych miejsc w rzędach ekwitów. Obrzucali pretora epitetami, na co grupa 
ekwitów zaczęła 
go oklaskiwać. To z kolei młodzież przyjęła jako zniewagę, widząc w aplauzie 
ekwitów 
podziękę dla Othona za umożliwienie im odgrodzenia się od takiej hołoty. Jeszcze 
trochę 
gwizdów i oklasków i zamieszki wisiały w powietrzu. Niemal natychmiast wieść o 
incydencie 
dotarła do Cycerona... ma on wszędzie oczy i uszy i jego uwagi nie uchodzi nic 
ważnego, co 
dzieje się w mieście. Wkrótce sam konsul w asyście zbrojnej eskorty zjawił się w 
teatrze, 
wezwał wszystkich do udania się do świątyni Bellony, gdzie wygłosił mowę tak 
wspaniałą, że 
cały tłum wybuchnął owacją, po czym wszyscy wrócili na miejsca, by obejrzeć 
przedstawienie już bez dalszych kłótni.
– Cóż im powiedział?
– Nie słyszałem tego osobiście, ale jeśli cię to interesuje, to jestem pewien, 
że sekretarz 
Cycerona, Tiro, ma gdzieś kopię tej mowy. Cycero nie może otworzyć ust, żeby 
Tiro nie 
zapisał każdego mruknięcia, jakby jego pan był co najmniej wyrocznią. Wiesz, że 
Cycero 
potrafi być bardzo przekonujący, gdy chodzi o obronę porządku i przywilejów. 
Zdaje się, że 
rozwodził się nad godną szacunku służbą Othona dla państwa i beształ tych, 
którzy mogli 
okazać takie nieokrzesanie i gwizdać na wybitnego rzymskiego urzędnika. Potem 
bronił 
nadawania przywilejów ekwitom, co nie przyszło mu z trudem, jako że sam do nich 
należy – 
zauważył Rufus z patrycjuszowskim wzgardliwym uniesieniem brwi. – Według mojej 
teorii 
co zapalczywsi z rozrabiaczy po prostu znudzili się i odeszli gdzie indziej 
wyładować swoją 
energię, podczas gdy spokojniejsi wrócili, by cieszyć się komedią; Cycero zaś 
odebrał całą 
sprawę jako swój osobisty triumf.
– Sądząc po tym, co właśnie słyszeliśmy, są tacy, co się z nim nie zgadzają.
– Spory nigdy nie ucichły. Lud zawsze zwraca uwagę na drobiazgi. Katylina 
naturalnie 
podjął tę sprawę jako jeden z punktów swej kampanii. On zawsze jest gotów grać 
rolę 
rzecznika niezadowolonych.
W chwilę później byłem świadkiem kolejnej sprzeczki, tym razem pomiędzy oratorem 
przemawiającym z prowizorycznego drewnianego piedestału a jednym z obywateli, 
który nie 
dopuszczał go do głosu, zmuszając do polemiki ad hoc.
– Reforma agrarna Rullusa zmieniłaby wszystko na lepsze! – upierał się mówca.
– Nonsens! – krzyknął obywatel. – To była jedna z najbardziej nieprzemyślanych 
ustaw, 
jakie kiedykolwiek proponowano! Cycero miał rację, przemawiając przeciw niej!
– Cycero nie jest niczym więcej jak tubą optymatów!
– A co w tym złego? To właśnie Najlepsi powinni udaremniać te szalone intrygi 
knute 
przez Cezara tylko po to, by zaskarbić sobie względy motłochu, a przy tym 
położyć łapę na 
Egipcie.
– To Rullus przedłożył projekt ustawy, nie Cezar.
– Rullus otwiera usta, a wypadają z nich słowa Cezara.
– Dobrze więc, zgadzamy się co do tego, że nie był to spór Rullusa z Cyceronem, 
lecz 
Cezara z optymatami – powiedział orator.
– Właśnie!
– I musisz także przyznać, że gdyby reforma Rullusa stała się prawem, można by 
rozdzielić ziemię między tych, którzy jej potrzebują, bez uciekania się do 
przemocy i 
niesprawiedliwych konfiskat.
– Absurd! To by się nigdy nie udało! A w ogóle to komu w Rzymie chciałoby się 
wyjeżdżać na wieś i pracować na roli, kiedy tu w mieście jest cyrk, igrzyska i 
bezpłatne 
zboże?
– Takie poglądy są przyczyną upadku republiki!
– Przyczyną upadku republiki są Rzymianie, którzy się rozleniwili i zmiękli. 
Dlatego 
potrzeba nam optymatów, by trzymali rękę na państwowym pługu.
– Chciałeś powiedzieć chyba, by trzymali rękę w państwowej kasie! Pługiem lepiej 
się 
zajmą zwykli obywatele!
– Śmiechu warte! Popatrz na ten bałagan w Etrurii z sulańczykami. Nawet jeden na 
dziesięciu nie okazał się dobrym rolnikiem. Teraz wszyscy zbankrutowali i 
spoglądają ku 
Katylinie, aby ich wybawił z opresji, ogniem i mieczem, jak będzie trzeba!
– A więc nie podoba ci się reforma agrarna i Katylina...
– Gardzę nim! Nim i jego kręgiem rozpieszczonych, dobrze urodzonych, 
nieodpowiedzialnych utracjuszy. Mieli szansę wieść porządne życie, to ją 
zmarnowali, 
wpadając w beznadziejne zadłużenie wobec bardziej odpowiedzialnych i statecznych 
obywateli. Cały ten jego radykalny projekt umorzenia długów nie jest żadnym 
ustępstwem 
wobec ludu. To tylko sposób na wydostanie siebie i swych przyjaciół z dołka 
przez złupienie 
tych, którzy zasługują na posiadanie tego, co ich przodkowie i oni sami 
zgromadzili. Jeśli 
intryganci w rodzaju Katyliny kończą jako bezsilni i zubożali, to dobrze im tak. 
A jeśli 
rzymscy wyborcy mają tylko tyle rozsądku, by pójść na lep ich szalonych...
– Dobrze, dobrze! – przerwał mu orator. – Daleki jestem od stawania w obronie 
Katyliny! 
Ale ty, zdaje się, masz równie kiepskie zdanie i o Cezarze...
– Który tak samo tkwi po uszy w długach! Nie dziwota, że obaj podlizują się 
sławnemu 
milionerowi. Katylina i Cezar są jak bliźniacze niemowlęta uczepione cycków 
Krassusa. Ha! 
Jak Romulus i Remus ssący wilczycę! – Mężczyzna zaczął obleśnie cmokać, co 
wywołało w 
równej mierze śmiech i gniewne posykiwania w tłumie, ubawionym albo urażonym 
takim 
bluźnierstwem.
– Aha, obrażasz Katylinę, obrażasz Cezara i Krassusa, a zatem sam pewnie 
uwiesiłbyś się 
klamki Pompejusza, co?
– I dla Pompejusza nie mam szacunku. Wszyscy oni są jak dzikie konie, usiłujące 
wyrwać się z zaprzęgu. Ścigają się między sobą, ani dbając o dobro ogółu.
– A Cycero dba? – szyderczo spytał mówca.
– Tak, Cycero dba o wspólne dobro. Katylina, Cezar, Krassus, Pompejusz... każdy 
z nich 
chętnie zostałby dyktatorem, gdyby mógł, i pościnał łby pozostałym. Nie możesz 
tego 
powiedzieć o takim człowieku jak Cycero. Powstawał przeciw tyranii od czasów 
dyktatury 
Sulli, kiedy trzeba było do tego nie lada odwagi! Nazywasz go tubą... i bardzo 
dobrze, tym 
właśnie powinien być konsul, przemawiać w imieniu senatorów, których rody 
uczyniły 
republikę tym, czym jest, i rządziły nią od czasu obalenia królów! Niepotrzebne 
nam rządy 
motłochu ani dyktatorów, ale stabilna, pewna i niespieszna ręka tych, którzy 
znają się na tym 
najlepiej.
Ta ostatnia uwaga wywołała salwę śmiechów i gwizdów ze strony jakichś przybyłych 
właśnie słuchaczy i debata stoczyła się do poziomu ogólnej kłótni. Na szczęście 
poruszenie w 
tłumie dało nam sposobność przejścia dalej, ruszyliśmy więc naprzód. Meto 
przysunął się do 
mnie z zaaferowaną miną.
– Tato, w ogóle nie rozumiałem, o co oni się spierają – powiedział.
– Ja wiem, o co im chodzi, ale też tylko trochę. Reforma agrarna! Wszyscy 
popularzy ją 
obiecują, ale nie mogą jej zrealizować. Optymaci zaś traktują ją jak wulgarne 
słowo.
– Co to za projekt Rullusa, o którym mówili?
– Coś, co trybun zaproponował na początku tego roku. Pamiętam, jak nasza 
sąsiadka 
Klaudia oburzała się na to, ale szczegółów naprawdę nie znam – przyznałem.
Rufus odwrócił się do nas i wyjaśnił:
– To jeden z pomysłów Cezara, wymyślonych do spółki z Krassusem, jak zwykle 
genialny. Problem: skąd wziąć ziemię dla wszystkich w Italii, którzy jej 
potrzebują. 
Rozwiązanie: za wpływy ze zwycięstw na Wschodzie kupić prywatne grunty w Italii, 
na 
których można by osiedlić biednych w czymś w rodzaju kolonii. Nie ogólna 
konfiskata 
bogatym i rozdział wśród biednych, co proponuje Katylina, ale wykorzystanie 
publicznych 
funduszy do sprawiedliwego podziału.
– A czemu ten człowiek wspomniał o Egipcie?
– Do ziem, które należałoby sprzedać, zalicza się te tereny w Egipcie, które 
nieboszczyk 
król Aleksander II przekazał w spadku Rzymowi. Projekt Rullusa zakładał 
powołanie 
specjalnej komisji decemwirów, którzy nadzorowaliby jego realizację, włącznie z 
administrowaniem w Egipcie...
– A Cezar zostałby jednym z nich – wtrącił sucho Mummiusz. – Zerwałby Egipt jak 
figę 
z drzewa.
– Jeśli tak chcesz to ująć... – zgodził się Rufus. – Krassus także znalazłby się 
w komisji, 
ponieważ jego wsparcie ma podstawowe znaczenie dla projektu. Mając w swej gestii 
Egipt, 
zyskaliby bastion przeciw potędze Pompejusza na Wschodzie. Mógłbyś pomyśleć, że 
i 
optymatom by to odpowiadało, skoro i oni obawiają się Pompejusza. Ale dopóki on 
przebywa 
z dala od Rzymu i zajęty jest orientalnymi wojnami, bardziej boją się Cezara i 
Krassusa.
– Nie wspominając o Katylinie i motłochu – dodałem.
– Tak. Ale Katylina celowo dystansuje się od projektu Rullusa. Jest dla niego za 
mało 
radykalny; gdyby postrzegano go jako siłę stojącą za tą ustawą, zaszkodziłoby to 
jego 
wizerunkowi radykała. Zresztą poparcie ze strony Katyliny bynajmniej nie 
przyniosłoby nic 
dobrego: jego entuzjazm jeszcze bardziej zaalarmowałby optymatów, którzy i tak 
przyglądają 
się projektowi z wielką podejrzliwością.
– Śmiem jednak twierdzić, że Katylina chętnie przyjąłby nominację na jednego z 
członków nowej komisji, ramię w ramię z Cezarem i Krassusem.
– Twój zmysł polityczny jest subtelniejszy, niż chcesz to okazywać, Gordianusie. 
– Rufus 
uśmiechnął się z przekąsem.
– Ale ustawy nie zatwierdzono – rzekł Meto pytająco.
– Nie. Optymaci widzieli w niej tylko narzędzie dla Cezara i Krassusa, i być 
może także 
Katyliny, do zwiększenia swych wpływów, a jakakolwiek wzmianka o reformie 
agrarnej 
natychmiast budzi w nich lwa. Zawsze niby popierają ogólną ideę, ale jeszcze 
żadna 
konkretna propozycja nie zyskała ich aprobaty. Cycero stał się ich rzecznikiem, 
odkąd poparli 
go w walce o urząd konsula. Nie ograniczał się jednak do argumentowania przeciw 
ustawie w 
senacie, ale wyszedł z tym na Forum, zwracając się bezpośrednio do ludu.
– Ale to chyba akurat taka ustawa, jaka powinna się ludowi podobać, prawda? – 
zapytał 
Meto. – Dlatego nazywają Cezara populare*? Dlaczego Cycero przemawiał przeciw 
projektowi Rullusa do tych, którym powinien on przynieść pomoc?
– Ponieważ Cycero potrafiłby nakłonić skazańca, by sam sobie odciął głowę – 
zauważył 
Rufus. – On wie, jak przemawiać. Wie, jakie argumenty wywrą wrażenie na 
motłochu. Po 
pierwsze, powiedział im, że ustawa wymierzona jest przeciw Pompejuszowi, mimo iż 
Pompejusz był imiennie wykluczony z dochodzenia, jakie zamierzano przeprowadzić 
w 
sprawie nabytków innych wodzów za granicą. Lud nie lubi, kiedy mu się mówi, że 
ktoś 
mógłby skrzywdzić Pompejusza. Pompejusz jest ulubieńcem tłumu, jak każdy 
zwycięski 
dowódca. Oczerniać Pompejusza, to oczerniać naród rzymski. Kwestionować jego 
czyny, to 
znieważyć najukochańszego syna republiki et cetera, et cetera... Potem Cycero 
zaatakował 
samą komisję, twierdząc, że stałaby się ona małym dworem dziesięciu despotów. 
Sprzeniewierzyliby zdobyte fundusze, ograbiając lud rzymski z jego własnego 
bogactwa; 
niszczyliby swoich wrogów, zmuszając ich do sprzedaży swych posiadłości, co 
byłoby 
równie złe jak proskrypcje i konfiskaty za dyktatury Sulli; siłą zmusiliby 
zadowoloną miejską 
ludność Rzymu do przeniesienia się na nieurodzajne spłachcie ziemi, na których 
ginęłaby z 
głodu. No cóż, wiecie, jaki Cycero potrafi być przekonywający, zwłaszcza gdy 
chodzi o 
nakłonienie ludzi do działania wbrew własnemu interesowi. Uwierzę, że 
przekonałby żebraka, 
iż kamień jest dlań lepszy od monety, bo więcej waży, pusty brzuch zaś lepszy od 
pełnego, bo 
nie powoduje niestrawności.
– Ale Rullus musiał przecież bronić swego projektu – zauważył Meto.
– Owszem, i został starty w pył, mówiąc retorycznie. Krassus i Cezar poślinili 
palce i 
podnieśli je w górę, badając, skąd wieje wiatr; zdecydowali, że należy siedzieć 
cicho, choć w 
debacie obaj są równi Cyceronowi, przynajmniej w moim odczuciu. Czas po prostu 
nie był 
odpowiedni i ustawa upadła. Uwagę ludzi wkrótce zaprzątnęły inne sprawy, jak na 
przykład 
siedzenia w teatrze czy kampania wyborcza Katyliny.
– Mówisz, że czas nie był odpowiedni na taką reformę – powiedziałem. – Kiedy w 
Rzymie, gdy senat opanowany jest przez optymatów, może być odpowiedni czas na 
zmiany?
– Nunquam – odrzekł Rufus, uśmiechając się krzywo.
Nigdy.
Celem naszej wędrówki był szczyt wzgórza kapitolińskiego, gdzie Rufus dopełnić 
miał 
wróżby. Udało się nam w końcu przebrnąć przez tłok w okolicach Rostry i 
znaleźliśmy się u 
wejścia na szeroką brukowaną drogę, wspinającą się zakosami na szczyt Kapitolu. 
Tu 
również musieliśmy przystanąć, ponieważ z góry schodziła grupa mężczyzn, tak 
liczna, że nie 
moglibyśmy minąć się z nimi. Kiedy zbliżyli się do nas, Rufus rozjaśnił się; 
miał lepsze oczy 
ode mnie i rozpoznał już twarze dwóch mężczyzn, którzy szli ramię w ramię na 
czele swych 
orszaków. Jeden z nich miał na sobie senatorską togę z purpurowym brzegiem, 
drugi zaś 
odziany był w togę ze znacznie szerszym pasem tej samej barwy – strój 
najwyższego kapłana 
Rzymu.
Uśmiechnęli się, poznawszy Rufusa, i pozdrowili skinieniem głowy Marka 
Mummiusza. 
Przez chwilę ja, Meto i reszta byliśmy jak niewidzialni. Ludzie noszący purpurę 
najpierw 
widzą siebie nawzajem; inni dostrzegani są później.
– Rufusie! – powitał go pontifex maximus.
– Cezarze! – Rufus skłonił przed nim głowę; takim samym gestem pozdrowił 
siwobrodego augura stojącego obok kapłana, odzianego podobnie. Młodsi augurowie 
zawsze 
okazują szacunek starszym.
Przyjrzałem się dobrze twarzy najwyższego kapłana. Gajusz Juliusz Cezar, nie 
ukończywszy jeszcze czterdziestu lat, zdążył już usadowić się w rzymskiej 
polityce jako siła, 
z którą trzeba się liczyć. Jego patrycjuszowskie drzewo genealogiczne było 
nieskazitelne, a 
koligacje rodzinne ze starym wrogiem dyktatora Sulli, Mariuszem, przyczyniły się 
do jego 
wiarygodności jako przywódcy ruchu popularów. O ile Cycero był mistrzem 
retoryki, 
zdolnym osiągać swe cele czystą siłą argumentacji, o tyle Cezar miał opinię 
genialnego 
polityka, który po mistrzowsku opanował sztukę poruszania się po wielorakich i 
często 
utajonych nitkach wiekowej sieci wiążącej państwo i religię. Rozumiał doskonale 
zawiłe 
arkana proceduralne i potrafił przywoływać je w najmniej oczekiwanych momentach 
– ku 
konsternacji swych wrogów. Dobrze znał działanie coraz bardziej skomplikowanej 
machiny 
biurokratycznej, która wypełniała (a często wypaczała) wolę senatu i ludu. Jako 
pontifex 
maximus sprawował nadzór nad rozlicznymi instytucjami i stowarzyszeniami 
religijnymi, 
które zajmowały się interpretacją boskich znaków i świętych tekstów i 
utrzymywały w ten 
sposób kontrolę nad senatem, armią i polityką, od ich orzeczeń uzależniano 
bowiem wszelkie 
działania.
Cezara trudno było nazwać przystojnym, ale bynajmniej nie był brzydkim 
mężczyzną. 
Jego wąska twarz wywierała silne wrażenie, ale nie miało to nic wspólnego z 
urodą. 
Zawdzięczał to witalności bijącej z jego oczu, jak też patrycjuszowskiej 
surowości rysów i 
wąskich, wiecznie zaciśniętych jakby w ironicznym uśmiechu ust. Jego 
wyprostowana 
postawa i równy krok wyróżniały go jako człowieka absolutnie panującego nad 
każdym 
ruchem, w pełni świadomego swego wdzięku i zadowolonego z prezentowanego światu 
własnego wizerunku. Spotkałem w życiu zaledwie garstkę mężczyzn (i kilka kobiet) 
o 
podobnych cechach; wszyscy byli albo bogatymi, świetnie wykształconymi 
patrycjuszami, 
albo niewolnikami o naturalnym uroku i uderzającej urodzie, w której cieniu giną 
wszelkie 
inne kryteria oceny. Wynika to z władzy i potęgi, jak podejrzewam, politycznej 
albo 
seksualnej; nie tylko z samego jej posiadania, ale z instynktownej umiejętności 
jej używania i 
zdolności do czerpania z tego satysfakcji. Katylina miał w sobie cząstkę takiej 
urokliwej 
mocy, ale w nim było to połączone z czymś innym, z pewną niedoskonałością, która 
czyniła 
go tym bardziej fascynującym człowiekiem.
U Cezara urok nie był niczym rozcieńczony. Wydał mi się uosobieniem potęgi i 
dlatego, 
podobnie jak ludzie wyjątkowej urody, sprawiał wrażenie niezniszczalnego i 
nieśmiertelnego. 
Mógłbyś rozedrzeć jego cielesną powłokę ranami, wytoczyć krew i obnażyć kości, 
ściąć 
głowę – a on, zdawało się, wciąż będzie się uśmiechał.
Kątem oka musiałem dostrzec jego towarzysza, a może już z daleka rozpoznałem 
jego 
sylwetkę i krok, wiedziałem bowiem, że to Marek Licyniusz Krassus, jeszcze zanim 
spojrzałem w jego stronę. Niewielu jest na świecie mężczyzn, których mniej 
pragnąłbym 
spotkać w tym akurat dniu. Kiedy Rufus zwracał się z kolei do niego z 
pozdrowieniem, wzrok 
Krassusa spoczął na mnie. Poznał mnie od razu, choć od afery w Bajach upłynęło 
już 
dziewięć lat. Sprawy nie potoczyły się wtedy po jego myśli, a Krassus był 
człowiekiem 
nawykłym do czegoś zupełnie przeciwnego. Po błysku w jego oku poznałem, że 
pamięć 
tamtych chwil wciąż w nim tkwi jak zadra. Katylina twierdził, że Krassus darzy 
mnie 
respektem, choć zaprawionym niechęcią, ale jeśli nawet tak było, potrafił to 
dobrze ukryć. 
Patrzył na mnie zimnym wzrokiem bez śladu humoru. Od tamtego czasu znacznie się 
postarzał, zauważyłem; był starszy, bogatszy i potężniejszy, a jego ambicje 
hamowały jedynie 
przeciwstawne ambicje innych, równie bystrych i bezlitosnych ludzi, jak on sam. 
Włosy miał 
na pół siwe, a rysy twarzy zbyt surowe, by można go uważać za przystojnego, w 
dodatku 
malowało się na niej permanentne niezadowolenie. Należał do ludzi, którzy nigdy 
nie 
osiągają wystarczającego sukcesu, by zaspokoić jego głód. „Krassus, Krassus, 
bogaty jak 
Krezus” – brzmiały słowa popularnej śpiewki porównującej go do mitycznego 
chciwca, ale 
dla mnie był raczej wcieleniem Syzyfa, wiecznie pchającego przed sobą głaz na 
wzgórze 
tylko po to, by ujrzeć, jak stacza się w dół, i zaczynać od początku; osiągnął 
bogactwo i 
potęgę niewyobrażalne dla innych, ale nigdy nie takie, by móc cieszyć się nimi. 
Od lat 
konkurował z Pompejuszem o władzę, ale z Cezarem zdawał się być – na razie – w 
doskonałych stosunkach.
– Właśnie idziemy z Arx – powiedział Cezar, mając na myśli północny wierzchołek 
Kapitolu.
Podobnie jak ateński Akropol, Arx było wyniosłym miejscem, wybranym przez 
założycieli Rzymu na budowę twierdzy i najświętszych ze świątyń. Widać stamtąd 
całe 
miasto, a samemu z kolei jest się widocznym dla bogów.
– Sprawdzaliśmy wróżby przed dzisiejszym posiedzeniem senatu – dodał. – Szkoda, 
że ty 
nie mogłeś tego zrobić.
– Dzisiaj mam prywatne auspicje – wyjaśnił Rufus, ledwo dostrzegalnym ruchem 
głowy 
wskazując na nas. – Mam nadzieję, że wróżby dla senatu wypadły pomyślnie?
– Istotnie, były pomyślne. – Ironiczny uśmieszek Cezara zdawał się mówić: 
„Trudno, 
żeby było inaczej”. Sokół nadleciał z północy, a potem skręcił na zachód. Augur 
Festus 
zapewnia nas, że to zapowiada dobry dzień na obrady.
– Ja sam uważam za bardziej znaczący fakt, że nad gmachem senatu przeleciała 
wrona – 
wtrącił sucho Krassus. – Krakała i wyrzekała, ale latała w kółko, jak gdyby bez 
względu na 
swoje protesty nie mogła uzyskać swego. Przypominała mi kogoś... Czy mógł to być 
Cycero? 
Ale też nie posiadłem sekretnej wiedzy augurów i nie mam kwalifikacji, by to 
właściwie 
zinterpretować. – Jego uśmiech nie złagodził wyraźnego sarkazmu w głosie.
Rufus pominął milczeniem tę zawoalowaną zniewagę swej profesji.
– Spodziewasz się, Cezarze, że wszystko pójdzie dobrze? – zapytał.
– O, tak – odparł pontifex maximus z westchnieniem. – Cycero nie ma za sobą dość 
głosów, by napiętnować Katylinę, a już na pewno nie zyska poparcia potrzebnego 
do 
ponownego odłożenia wyborów. Martwi mnie nie dzień dzisiejszy, ale to, co 
wyborcy zrobią 
jutro. Zobaczymy. Ale czym to dzisiaj jesteś zajęty? Czyżby ten młodzieniec 
osiągnął wiek 
męski? – Uśmiechnął się i skinął nam głową przyjaźnie, ale nie domagał się, by 
mu nas 
przedstawiono. – A skoro mowa o Cyceronie, jeśli wybierasz się na Arx, miniesz 
się z obu 
naszymi czcigodnymi konsulami, gdy będą schodzili. – Obejrzał się przez ramię. – 
Cycero 
powinien być tuż, bardzo się niecierpliwił, by odbębnić wróżby i móc wreszcie 
otworzyć 
posiedzenie. Debata zacznie się lada moment. Stracicie wstępne przemowy, Rufusie 
i ty, 
Marku Mummiuszu.
– Przyjdziemy później – zapewnił go młody augur.
– Nie zanosi się, by to długo trwało. Cycero robi to tylko pro forma. Chce to 
mieć za sobą 
i wykorzystać resztę dnia na urabianie tłumu na Forum. To jego ostatnia szansa, 
by nastawić 
wyborców przeciwko Katylinie. Ty też powinieneś zadbać o swą kampanię, Rufusie, 
bo ja 
mam zamiar zrobić to samo. Liczę na to, że razem zostaniemy pretorami na 
następny rok.
– Nie martw się, kiedy odczytam wróżby, natychmiast przebiorę się w togę 
kandydata! – 
zaśmiał się Rufus.
Cezar i Krassus ruszyli naprzód. Nasza grupka zeszła na bok, by ustąpić im 
drogi. 
Krassus nie odezwał się dotąd ani słowem do swego dawnego współpracownika 
Mummiusza 
i najwyraźniej nie zamierzał tego uczynić. Mnie jednak zmierzył zimnym 
spojrzeniem, 
przechodząc obok, po czym zatrzymał się, kiedy jego wzrok spoczął na Metonie.
– Czy ja ciebie przypadkiem nie znam, młodzieńcze? – spytał go.
Spojrzałem na syna i poczułem dreszcz obawy, wspomniawszy jego koszmarny sen. 
Jego 
oczy wyrażały mieszane uczucia, ale twarz pozostała nieruchoma.
– Kiedyś mnie znałeś, obywatelu – odrzekł cicho, ale pewnie.
– Doprawdy? – powiedział Krassus, przekrzywiając głowę i prostując ramiona. – 
Tak, 
istotnie cię znałem, choć ledwie przelotnie. A więc jesteś teraz wyzwoleńcem, 
Metonie?
– Tak.
– I adoptowanym synem Gordianusa?
Otworzyłem usta, by odpowiedzieć, ale Meto mnie uprzedził.
– Tak jest.
– Interesujące. Tak, całkiem niedawno mój przyjaciel przypadkiem wspomniał o 
twej 
sytuacji. – Czy miał na myśli Katylinę? A może niegdysiejszego protegowanego, 
Marka 
Celiusza? Ktokolwiek to był, nie podobało mi się, że ktoś dyskutuje o mojej 
rodzinie za 
moimi plecami. – Dziwne, że ten szczegół o twoim wyzwoleniu i adopcji uszedł 
mojej uwagi 
przez tyle lat.
– Nie wydaje mi się, aby była to sprawa godna uwagi tak znamienitego męża jak 
ty, 
obywatelu – odparł Meto, oddając Krassusowi niewzruszone spojrzenie.
Patrzyłem na niego z podziwem. Nie tylko odpowiedział Krassusowi tak, jak ja sam 
bym 
to zrobił, ale jeszcze w taki sam sposób: z wystudiowanie neutralną intonacją, 
ani pogardliwą, 
ani służalczą. Czasami otwieramy usta i słyszymy głos naszych rodziców; czasami 
to nasze 
dzieci przemawiają naszym głosem.
– Kiedy ostatnio o tobie słyszałem, Metonie, byłeś na Sycylii, dokąd cię 
wysłałem – 
powiedział Krassus, delikatnie unikając określeń związanych z własnością i 
handlem. – 
Podobnie, jak tego tam skierowałem do Egiptu – wskazał na Apoloniusza, rzucając 
ostre 
spojrzenie Mummiuszowi. – Zastanawiam się, jaką rolę odegrał Marek Mummiusz w 
pokrzyżowaniu tych subtelnych rozwiązań? Mniejsza zresztą o to. Teraz spotykam 
cię, 
Metonie, w todze, jak zmierzasz na Arx, by świętować obywatelstwo. – Jego usta 
zwęziły się 
w najbledszym z uśmiechów, a oczy patrzyły to na Metona, to na mnie. – Bogini 
Fortuna 
uśmiechnęła się do ciebie, młodzieńcze. Oby zawsze miała dla ciebie taki ciepły 
uśmiech – 
zakończył drewnianym głosem i odwrócił się, ruszając w swoją stronę.
Być może życzenie jego było szczere, prawdziwy Rzymianin bowiem zawsze bardziej 
niż 
triumf woli pojedynczego śmiertelnika szanuje i akceptuje niezrozumiałe kaprysy 
Fortuny. 
Dla kogoś takiego jak Krassus wybawienie chłopca wbrew wszelkim jego wysiłkom 
mogło 
istotnie zakrawać na nadprzyrodzone zjawisko, dowód boskiej interwencji i 
dlatego 
zasługiwało na uszanowanie. Któż wszak może wiedzieć, kiedy bogini zechce się 
odwrócić 
plecami nawet do najbogatszego człowieka w Rzymie?
Wreszcie oba długie orszaki minęły nas i mogliśmy ruszyć pod górę... tylko po 
to, by po 
chwili natknąć się na kolejny pochód zdążający w przeciwną stronę. To sam 
Cycero, w 
towarzystwie drugiego konsula, Gajusza Antoniusza, postaci raczej nijakiej. Na 
przyjęciu 
Rufus napomknął, że Cycero nosi teraz zbroję – „ten idiotyczny napierśnik”, jak 
to nazwał, a 
potem zmienił temat, nie wyjaśniając, w czym rzecz. Teraz zobaczyłem, co miał na 
myśli. 
Pierś Cycerona zakrywał wypolerowany, błyszczący w ostrym popołudniowym słońcu 
półpancerz, jaki wódz mógłby nałożyć do bitwy. Toga konsula była rozluźniona 
wokół szyi, 
aby w pełni ukazać to dzieło sztuki płatnerskiej. Otaczała go zbrojna eskorta – 
ponure osiłki z 
rękami na głowniach sztyletów. Pomyślałem, że taki ostentacyjny pokaz siły 
bardziej 
pasowałby do jakiegoś podejrzliwego autokraty niż do konsula republiki. Nawet 
dyktator 
Sulla chadzał po Forum nie uzbrojony i bez eskorty, ufny w boską opiekę.
Zanim zdążyłem zapytać Rufusa o tę zbroję i silną eskortę, Cycero zrównał się z 
nami. 
Pogrążony w konwersacji z Antoniuszem dostrzegł nagle Rufusa i na twarzy 
odmalowały mu 
się zmieniające się w szybkim tempie uczucia. Najpierw wyglądał na szczerze 
uradowanego, 
potem spoważniał i zmarkotniał, a wreszcie przybrał minę niemal rozbawioną, ale 
i 
przebiegłą – jak mentor, który utracił wiernego niegdyś i lojalnego ucznia, ale 
nie stara się 
rozpaczliwie go odzyskać.
– Mój drogi Rufusie! – powitał go z szerokim uśmiechem.
– Witaj, Cyceronie – odpowiedział beznamiętnie Rufus.
– I Marek Mummiusz powrócił do nas ze służby u Pompejusza na Wschodzie! Ach, 
jest 
i... Gordianus. – Konsul wreszcie mnie zauważył. Przez chwilę głos mu się 
zmienił, ale 
szybko znów przybrał uprzejmy ton polityka. – Prawda, idziecie do świątyni, by 
odczytać 
wróżby dla Metona z okazji osiągnięcia wieku męskiego! Starzejemy się, co, 
Gordianusie?
Niektórzy bardziej od innych, pomyślałem, choć lata właściwie poprawiły wygląd 
Cycerona, zmiękczając jego nieładne rysy. Cienki i ostry niegdyś nos teraz 
wypełnił się nieco, 
wąską szyję oplotły fałdy tłuszczu, a wystająca szczęka schowała się w obwisłych 
policzkach. 
Mimo swej delikatnej konstrukcji, która ongiś niemal nie pozwalała mu jeść w 
upalne dni, 
jakoś udało mu się przytyć przez te lata. Nigdy nie był przystojny, ale teraz 
przynajmniej 
wyglądał jak człowiek dobrze prosperujący i pewny siebie. Jego głos, wówczas 
chropawy i 
nieprzyjemny, przez lata ćwiczeń przekształcił się w melodyjny instrument.
– Jakże żałuję, że nie mogłem przybyć na twoje przyjęcie – powiedział. – 
Obowiązki 
konsula nigdy się nie kończą... jestem pewien, że to rozumiesz. Ale posłałem 
Marka Celiusza 
z przeprosinami. Przekazał ci moją wiadomość, prawda? – Wyraz jego oczu nadał 
pytaniu 
głębszy wymiar.
– Celiusz był u mnie – odrzekłem. – Ale jego wiadomość była źle zaadresowana. 
Odszedł 
nie usatysfakcjonowany.
– Och... – Cycero wydawał się nieporuszony, ale oczy mu gniewnie rozbłysły. – No 
cóż, 
mój kolega konsul i ja musimy spieszyć dalej, mamy nie cierpiącą zwłoki sprawę w 
senacie. 
Powodzenia w twojej kampanii, Rufusie! Wszystkiego najlepszego, Metonie!
Kiedy nas mijali, szepnąłem do Rufusa:
– I cóż, augurze? Co wróżysz z tej błyskawicy... w oku Cycerona?
– Czy macie jakiś zatarg z sobą?
– Możemy wkrótce mieć. Ale cóż to za historia z tym napierśnikiem? I czemu 
porusza się 
w otoczeniu zbrojnych?
– Wygląda idiotycznie! – zagrzmiał Mummiusz. – Jak kpina z wojskowych. Czy on 
się 
ośmiela parodiować Pompejusza?
– Skądże – odrzekł Rufus. – Zaczął go nosić w dniu, w którym przeforsował 
odwołanie 
wyborów, twierdząc, że Katylina knuje zamach na jego życie, i korzystając z 
wyborczego 
zamieszania. „Aby ratować życie, konsul republiki rzymskiej musi uciekać się do 
noszenia 
zbroi i otaczania się uzbrojoną eskortą”... i tak dalej. To taktyczne zagranie, 
by zwrócić na 
siebie uwagę tłumu i zaniepokoić wyborców. Polityczny teatr, albo i cyrk, nic 
więcej. Po tym, 
co Cycero wraz z bratem zrobili z reputacją Katyliny podczas ubiegłorocznej 
kampanii 
wyborczej, nikogo by nie zdziwiło, gdyby Katylina pragnął go zamordować; ale dla 
Cycerona 
to tylko woda na młyn jego piskliwej retoryki.
– Polityka! – prychnął Mummiusz. – Miałem tego po uszy, kiedy przez rok pełniłem 
funkcję pretora. Dajcie mi rozkazy do wykonania i ludzi do rozkazywania, a będę 
szczęśliwy!
– No cóż – powiedziałem zasapany po stromym podejściu na szczyt. – Przynajmniej 
na 
chwilę pozostawmy takie przyziemne sprawy za nami. – A nawet pod nami, 
pomyślałem, 
odwracając się, by spojrzeć w dół, na pulsujące życiem Forum. – Jesteśmy na 
szczycie. 
Między nami a oczyma Jowisza nie ma nic prócz czystego, błękitnego nieba. Tu, w 
tym 
miejscu, mój syn stanie się mężczyzną.
ROZDZIAŁ XX
Na polach bitew i na wsi, gdzie nie ma stałych miejsc do wróżenia, zanim augur 
przystąpi 
do swych czynności, trzeba rozbić święty namiot. Na szczycie Kapitolu, na 
stromym, 
półkolistym urwisku z widokiem na cały północny horyzont, znajduje się 
wybrukowany 
poświęcony plac zwany Auguraculum, przeznaczony do dokonywania auspicjów. Jedyną 
konstrukcją jest tam rozbity na stałe namiot, utrzymywany przez kolegium 
augurów. 
Podobnie jak ich ceremonialne szaty, wykonany jest z materii w szafranowe pasy i 
z 
purpurowym brzegiem. Jest tak mały, że trzeba się schylić, by wejść do środka, 
zresztą o ile 
wiem, nikt nigdy do niego nie wchodzi. Po cóż więc namiot? Nie wiem, zwłaszcza 
że wróżby 
odczytuje się na otwartym terenie z widokiem na niebo. Być może wzięło się to z 
tradycji 
udziału augurów w dawnych kampaniach wojennych, kiedy wódz nie mógł poprowadzić 
swej 
armii do boju, jeśli wróżbita nie stwierdził wcześniej, że omen jest dobry. Być 
może też 
chodzi o to, że augurowie studiują nie tylko lot ptaków, ale i błyskawice, która 
to sztuka 
znana była już Etruskom i jeszcze wcześniej; gdzie zaś błyskawice, tam często i 
deszcz, a 
wtedy przydaje się dach nad głową.
Tego dnia stanęliśmy wszyscy przed świętym namiotem na Arx. Rufus zakreślił swą 
laską sektor nieba, w którym miał szukać znaków wróżebnych. Widać było w tamtej 
stronie 
większą część Pola Marsowego, szeroki łuk Tybru i wielkie połacie ziemi na 
północy.
Augurowie dzielą ptaki na dwie kategorie: te, których krzyk bądź inny odgłos 
przekazuje 
boską wolę, wśród nich kruki, wrony, sowy i dzięcioły, oraz te, z których lotu 
można 
odczytać wróżby, czyli sępy, sokoły i zwłaszcza orły, ulubione ptaki Jowisza. Na 
wyprawach 
wojennych, kiedy omen może być potrzebny natychmiast, a trudno liczyć na dzikie 
ptactwo, 
wozi się klatki z kurami. Aby zinterpretować boskie wyroki, otwiera się klatki i 
sypie przed 
nimi garść ziarna. Dobry apetyt kur przyjmuje się za dobry znak, szczególnie 
kiedy część 
łapczywie dziobanej karmy wypada z powrotem na ziemię. Niechęć do opuszczenia 
klatki 
albo do jedzenia wróży źle. Jeśli chodzi o błyskawice, zawsze byłem przekonany, 
że ich 
pojawienie się po lewej stronie to dobry omen, po prawej zaś – zły. A może jest 
odwrotnie?
Niektórzy, jak Cycero, uważają że wróżbiarstwo to kompletny nonsens, i dają temu 
wyraz 
w prywatnych listach i rozmowach. Są politycy, którzy – jak Cezar – widzą w 
auspicjach 
użyteczne narzędzie i nie mają dla nich ani więcej, ani mniej pogardy niż dla 
każdego innego 
elementu władzy państwowej, jak wybory, podatki czy sądownictwo. Są wreszcie 
tacy, jak 
Rufus, którzy szczerze wierzą w objawienia boskiej woli poprzez różne zjawiska i 
we własną 
zdolność ich odczytywania.
Jeśli chodzi o mnie, powiem tylko, że stojąc w pełnym słońcu i marząc o nakryciu 
głowy 
szybko zacząłem żałować, iż w świętym namiocie nie ma klatki z kurami, byśmy 
mogli 
zabrać się do dzieła. Wszystkie ptaki Rzymu zdawały się akurat drzemać, a w polu 
widzenia 
nie było ani jednej chmurki, z której mogłaby strzelić błyskawica.
Na wróżbę potrzeba trochę czasu. Boska wola nie objawia się na każde zawołanie, 
choćby najmłodszego i najbardziej czarującego augura. Bogowie mają inne rzeczy 
do roboty, 
niż zmuszać kruki do krakania albo sępy do szybowania w gorącym wietrze. 
Pierwszym 
obowiązkiem pobożnych jest cierpliwość. Mimo to nie mogłem się skupić i powoli 
moje 
myśli zaczęły błądzić wokół innych spraw. Bezwiednie odwróciłem oczy od 
wyznaczonego 
przez Rufusa skrawka nieba ku wschodowi, gdzie wspiąwszy się na palce, mogłem 
ponad 
krawędzią urwiska dostrzec część Forum. Wciąż wypełniał je tłum ludzi, ale teraz 
panowała 
tam cisza i spokój. W senacie odbywała się debata, a lud rzymski oczekiwał 
wieści o 
decyzjach podjętych przez jego przywódców. Zapewne właśnie przemawiał Cycero. 
Cezar i 
Krassus mogą włączyć się do debaty, jeśli uznają to za użyteczne, podobnie jak 
Kato ze swym 
nieznośnym moralizatorstwem i podżegacz Klodiusz, i nawet usunięty w cień drugi 
tegoroczny konsul, Antoniusz. Katylina będzie się bronił, atakował Cycerona i 
domagał się 
przeprowadzenia wyborów. Czy on w ogóle ma jakieś szanse? A jeśli tak, czy zdoła 
zmusić 
senat do wprowadzenia w życie jego radykalnego programu? Czy Cezar i Krassus go 
poprą – 
do jakiego stopnia? Czy republika, ulegnie rozdarciu, stoczy się w otchłań wojny 
domowej? 
Kto wtedy pozbiera odłamki – Krassus, Cezar, Pompejusz? Katylina?
– Tam! – usłyszałem za sobą zduszony okrzyk.
Był to Eko, który spostrzegł jakiegoś ptaka na niebie. Potrząsnąłem głową, 
usiłując 
odegnać wywołaną upałem senność i przypomnieć sobie, o czym przed chwilą 
myślałem. 
Zamrugałem kilkakroć i wpatrzyłem się w czarny punkcik nad miastem. Niestety, 
ptak krążył 
w jednym miejscu i ani razu nie wleciał w wyznaczony przez Rufusa sektor. Nie 
był to zatem 
omen. Usłyszałem zbiorowe westchnienie rozczarowania. Rufus stał tyłem do nas, 
na skraju 
urwiska, i nie widziałem jego twarzy, ale ramiona miał wyprostowane, a głowę 
lekko 
uniesioną. Miał wiarę w swą wiedzę i cierpliwość dla bogów.
Nie powinienem był tyle jeść na przyjęciu, pomyślałem. Cycero ma rację; w 
południe 
należy spożywać tylko jak najlżejszy posiłek. Ale on zawsze miał delikatny 
żołądek. Nie 
czułem dolegliwości, jedynie ociężałość, do tego od upału i wysiłku wspinaczki 
ogarniała 
mnie senność. Oczy same mi się zamykały...
Kiedy ostatnim razem Rzym wpadł w wir wojny domowej, skutki były tragiczne. 
Sulla 
odniósł triumf, a wraz z nim najbardziej reakcyjne siły. Anulowano wszelkie 
prawa dające 
władzę ludowi. Konstytucję zmieniono tak, by bogacze mieli większą kontrolę nad 
sądownictwem i wyborami, a Sulla postarał się, by wyeliminować opozycję w łonie 
klas 
wyższych. Teraz, w następnym pokoleniu, republika znalazła się w stanie 
większego niż 
kiedykolwiek chaosu. Wiele reform Sulli zniesiono i popularzy znów zaczęli 
działać, ale 
spadek po jego dyktaturze trwał w postaci nędzy dzieci jego ofiar i całkowitej 
klęski jego 
polityki agrarnej – gospodarstwa weteranów, którym nadał ziemię i których chciał 
obrócić w 
rolników, zostały doprowadzone do ruiny i teraz w desperacji zbierali się oni 
wokół Katyliny. 
Niezadowolenie było powszechne, nie odczuwała go jedynie garstka ludzi, którzy 
zawsze 
posiadali i będą posiadać więcej bogactw i potęgi, niż mogą wykorzystać w ciągu 
jednego 
życia. Wierzyli, że swoją świetną pozycję otrzymali w darze od bogów; być może 
Cycerona 
też od nich dostali, słodki głos zdolny uśpić wzburzone masy...
Najgorsze ze wszystkiego były głowy, pomyślałem. Głowy wrogów Sulli zatknięte na 
tykach na Forum, by wszyscy je widzieli. Łowcy nagród odcinali je ofiarom i 
przynosili je 
Sulli w zamian za wypłatę. Ciała nie były im do niczego potrzebne. Co się stało 
z wszystkimi 
ciałami bez głów? Nagle, tak wyraźnie jak w dniu, kiedy Diana je znalazła, 
ujrzałem przed 
oczyma zwłoki Nemo leżące na słomie, z kikutem szyi pokrytym zakrzepłą krwią. 
Szok był 
tak wielki, że niemal krzyknąłem i zadrżałem.
– Tak, nareszcie! – szepnął mi do ucha Eko, kładąc mi dłoń na ramieniu. – Tam, 
nadlatuje 
znad rzeki!
Mrugnąłem, zdezorientowany i oślepiony jasnością. Białe kamienie pod stopami 
lśniły 
jak polerowane, a słońce zdawało się wypełniać pół nieba. Pośrodku tej jasności 
widniał 
czarny punkt, rosnący z każdą chwilą i nabierający kształtu. Leciał zygzakiem to 
w lewo, to w 
prawo, zbliżając się ku nam, aż wreszcie przeobraził się w wyraźną sylwetkę 
długoskrzydłego 
ptaka.
– To sokół – szepnął Eko.
– Nie, orzeł! – sprostował Mummiusz.
Ptak zatoczył krąg nad Polem Marsowym i zbliżał się tak szybko, że rósł nam w 
oczach. 
Prędkość jego lotu była oszałamiająca; żaden koń nie potrafiłby galopować tak 
szybko, jak on 
sunął przez rozświetlony błękit nieba. W chwilę potem wylądował tak blisko 
Rufusa, że ten 
mógłby się pochylić i dotknąć go, gdyby śmiał. Patrzyliśmy na niego w milczeniu 
jak 
zahipnotyzowani, a on patrzył na nas. Jeszcze nigdy nie widziałem orła z tak 
bliska. Nagle, 
tak niespodziewanie, jak wylądował, rozłożył swe ogromne skrzydła i wzbił się z 
powrotem 
w niebo, oddalając się i niknąc w słońcu.
Opuściłem wzrok, niemal oślepły od jasności. Rufus odwrócił się ku nam z 
malującą się 
na twarzy fascynacją, bojaźnią i zadziwieniem.
– Rufusie, czy to dobry omen? – spytałem.
– Dobry? – Zmarszczył brwi, mierząc mnie spojrzeniem, po czym rozjaśnił się w 
uśmiechu. – Lepszy już być nie mógł!
Gdyby miasto nie było tak pochłonięte sprawami dotyczącymi Katyliny i wyborów, 
być 
może ten zdumiewający znak wzbudziłby szerokie zainteresowanie. Gdyby się to 
zdarzyło w 
leniwy letni dzień, w którym na Forum nie działoby się nic ważnego, plotka o nim 
rozniosłaby się w mig po placach i tawernach: ptak Jowiszowy, orzeł, wylądował 
na 
Auguraculum dla zwykłego chłopaka, który pierwszy raz przywdział togę... i na 
dodatek 
niegdyś był niewolnikiem! Przesądni widzieliby w tym albo inspirację, albo powód 
do 
strachu, oznakę błogosławieństwa albo niezadowolenia bogów. Dzisiaj jednak, przy 
powszechnym zamieszaniu, wydarzenie to pozostało niezauważone prócz garstki 
tych, którzy 
byli jego świadkami. Kiedy wracaliśmy z Arx, Marek Mummiusz nie krył 
podniecenia.
– Orzeł, ptak żołnierski! To przepowiednia wielkiej kariery w armii!
Zauważyłem, jak radośnie Meto się uśmiecha na te słowa i zapragnąłem, by 
Mummiusz 
się zamknął. Zwróciłem się do Rufusa, który zdążył się przebrać w togę.
– Czy to rzeczywiście tak należy rozumieć?
– Niekoniecznie.
Meto dosłyszał go i uśmiech zniknął mu z twarzy. Nie chciałem, by zaczęła mu się 
marzyć militarna chwała; nie po to wyratowałem go z nędzy niewolnictwa, by 
ujrzeć, jak 
przelewa krew dla jakiegoś ambitnego wodza.
Rufus zwolnił kroku i pozwolił się innym wyprzedzić, dając mi przy tym znak, bym 
został przy nim. Widać było, że czuje się nieswojo. Jego początkowe uniesienie z 
powodu 
lądowania orła rozpłynęło się zastąpione przez niepewność.
– To potężna przepowiednia, Gordianusie – powiedział. – Nigdy mi się coś 
podobnego 
nie zdarzyło ani też żadnemu innemu augurowi, o ile mi wiadomo.
– Ale to dobra wróżba? – spytałem z nadzieją. – Wtedy wydawało mi się, że tak 
myślisz.
– Tak, ale to, co czułem, było raczej religijnym uniesieniem. To może zaślepić 
człowieka, 
nawet augura. Wszystkie znaki budzą respekt, ponieważ zsyłają je nam bogowie, 
ale dla 
śmiertelnika nie zawsze niosą szczęście.
– Co chcesz mi powiedzieć, Rufusie?
– Prawie żałuję, że auspicje nie wypadły mniej dramatycznie. Gdybyż to był 
zwykły lot 
sępa albo krakanie wrony...
– Ale orzeł, zesłany przez Jowisza, to z pewnością dobry...
– Taki potężny omen przy tak skromnej okazji... To mnie niepokoi. Brak w tym 
równowagi, brak spójności. Żyjemy w czasach, kiedy mali ludzie są porywani przez 
wielkie 
wydarzenia... czasem wynoszeni przez nie do wielkości, częściej miażdżeni. Meto 
jest tak 
prostolinijny i dobroduszny, cóż więc może oznaczać tak niesamowita wróżba w 
dniu 
osiągnięcia przezeń dojrzałości? Niepokoi mnie to.
– Och, Rufusie... – Niemal się zapomniałem i ofuknąłem go, ale zbyt wielki 
żywiłem dlań 
szacunek. Mimo to często czuję to samo, co niedowiarkowie w rodzaju Cycerona, 
którzy we 
własnym gronie drwią z podobnych nabożnych praktyk. A może tylko maskowałem 
własny 
niepokój? – Być może omen nie dotyczył nas? Może ma coś wspólnego z Cyceronem 
albo 
Katyliną. Mógł być przeznaczony dla konsulów i przybył o godzinę za późno? 
Bogowie 
czasami się mylą, wszyscy poeci tak mówią.
– Nie usłyszysz, by tak mówił kapłan czy augur – odrzekł Rufus poważnie.
Szliśmy w dół, ku Forum, skąd unosił się nam na spotkanie jego zwykły gwar. 
Idący na 
przedzie Mummiusz obejmował Metona ramieniem, a drugim entuzjastycznie 
gestykulował, 
perorując swym tubalnym głosem:
– Kiedy Rzymianie ruszają do bitwy z rozwiniętymi sztandarami, zawsze na 
szczycie 
drzewca zobaczysz orła. Pompejusz nosi złoty napierśnik z wyrzeźbionym orłem o 
rozpostartych skrzydłach i szponach wystawionych do przodu, jak wielki ptak 
nadlatujący, by 
porwać Mitrydatesowi jego królestwo! Och, teraz sobie przypomniałem, przed bojem 
o bramę 
Kollińską, kiedy byłem młodym adiutantem Krassusa i walczyliśmy razem za Sullę, 
augurowie widzieli trzy orły krążące nad Rzymem...
Meto wydawał się absolutnie pochłonięty tą przemową. Odetchnąłem z ulgą, kiedy 
doszliśmy do stóp Kapitolu i Mummiusz pożegnał się z nami, mówiąc, że chce 
jeszcze 
posłuchać ostatnich mów w senacie. Nie przewlekał rozstania, tylko zgniótł nas 
kolejno w 
swym niedźwiedzim uścisku i odmaszerował sprężyście, pociągając za sobą 
Apoloniusza. Był 
to dobry moment, by pożegnać się i z innymi. Podziękowałem przyjaciołom i 
znajomym za 
towarzyszenie nam w tym uroczystym dniu i zwolniłem z orszaku, by mogli wrócić 
do swych 
zajęć i interesów. Wystarczy, pomyślałem, jak tylko ojciec i brat będą szli z 
Metonem przez 
Forum do czekających na nas kobiet.
Rufus miał jednak inny plan. Chyba nie pamiętał już o swych rozterkach i 
uśmiechał się 
tajemniczo.
– Pamiętasz? Mówiłem wcześniej, że mogę mieć dla Metona niespodziankę. Zamierzam 
zabrać was z sobą do senatu!
– Co takiego? – Struchlałem na te słowa.
– Żeby przysłuchiwać się debatom senatorów? – spytał Meto, którego ta 
perspektywa 
rozpaliła natychmiast tak samo, jak wojenne bajania Mummiusza.
– Wpadłem na ten pomysł od razu, gdy tylko Eko poprosił mnie o udział w 
uroczystości. 
Oczywiście w normalnych okolicznościach senat by dzisiaj nie obradował, ale 
wychodzi na 
to, że mamy świetną okazję. Sala będzie wypełniona i możecie być świadkami 
wielkiego 
widowiska. Jesteśmy wprawdzie spóźnieni, ale...
– Ale, Rufusie, tylko synom i wnukom senatorów wolno tam przebywać.
– Nieprawda, kręci się tam zawsze pełno sekretarzy.
– Ale z pewnością tacy jak my nie zostaną tam wpuszczeni.
– Ze mną nikt was nie zatrzyma.
– Och, Rufusie, to dla nas zaszczyt naturalnie, ale myślę, że musimy odmówić.
Meto spojrzał na mnie takim wzrokiem, jakbym właśnie wrzucił jeden z jego 
prezentów 
urodzinowych do Tybru.
– Ale dlaczego, tato?
– Właśnie, tato, dlaczego? – zawtórował mu Eko.
– Ponieważ... no, z pewnością czułbyś się tam nieswojo, Metonie.
Meto zmarszczył brwi, a Rufus odpowiedział za niego:
– Będziemy się trzymali w cieniu i nikt nas nawet nie zauważy.
– Ale, Rufusie, będziemy ci tylko zawadą. I tak już na długo odciągnęliśmy cię 
od 
obowiązków senatora, obciążając obowiązkami augura.
– I dalej mnie od nich odciągasz, Gordianusie, sprzeczając się ze mną 
nadaremnie. Daj 
spokój, przecież to dzień i godzina, w której Meto stał się pełnoprawnym 
obywatelem 
Rzymu. Jak można by lepiej to uczcić, niż pokazując mu bijące serce republiki? 
Jak mógłbyś 
odmówić synowi tak bezcennej lekcji demokracji? Muszę wyznać, że sam nie miałem 
pewności co do tego, do chwili, kiedy przyleciał orzeł. Teraz jestem przekonany, 
że 
postąpimy właściwie. Pospieszmy się więc, dopóki senatorowie nie zakończą pracy 
i nie 
pomkną na Forum, dalej zabiegać o głosy!
Odwrócił się i zaczął przeciskać przez tłum. We wzroku Metona widziałem 
chłopięcą 
przymilność i zarazem męskie zniecierpliwienie. Eko patrzył na mnie ze 
współczuciem, 
ponieważ zdawał sobie sprawę, jaki niesmak budzi we mnie perspektywa zanurzenia 
się wraz 
z rodziną w morzu polityków, a jednocześnie dobrze wiedział, że nie mam 
rozsądnego 
powodu, by odrzucić szczodrą i przyjacielską ofertę Rufusa i pozbawić Metona 
szansy 
uczestnictwa w tak doniosłym wydarzeniu. Mógłbym wprawdzie zostawić obu synów z 
Rufusem i umknąć chyłkiem do kobiet, ale wówczas nie usłyszałbym, jak Katylina 
zadaje 
senatowi swoją zagadkę.
Do okolonej wielkimi kolumnami bramy budynku senatu prowadziły szerokie schody; 
na 
stopniach roztasowali się ludzie z orszaków senatorów. Rozpoznałem wśród nich 
kilku 
osiłków Cycerona. Inni strażnicy, przynależni do samego gmachu, stali po obu 
stronach 
wysokiej bramy, która zgodnie z prawem pozostała otwarta, by nie skrywać tego, 
co się dzieje 
wewnątrz, przed oczyma bogów. Patrząc na nią, znów pomyślałem, że jest mało 
prawdopodobne, abyśmy mogli się dostać do środka nawet w towarzystwie Rufusa; 
ale to 
dlatego, że byłem pewien, iż do senatu prowadzi tylko to jedno wejście. Rufus 
jednak 
wiedział lepiej.
Do gmachu senatu przylega inny, skromniejszy budynek, mieszczący rozmaite urzędy 
państwowe. Nigdy w nim nie byłem i nawet nie zdawałem sobie sprawy z jego 
istnienia. 
Drewniane drzwi stały w ten upalny dzień otworem i nie było przy nich nikogo, 
kto by mógł 
nas zatrzymać. Przez całą długość budynku biegł szeroki korytarz, a po jego obu 
stronach 
widniały wejścia do niewielkich izb, które wypełniały zwoje pergaminu złożone w 
skrzyniach 
i walające się na stołach. Kilku sennych urzędników snuło się wśród nich niczym 
pasterze 
doglądający potulnej trzody. Nie zwracali na nas uwagi. Pośrodku korytarza 
trafiliśmy na 
schody, którymi wspięliśmy się na piętro, potem na następne. Rufus poprowadził 
nas przez 
kilka małych, niczym nie ozdobionych pokojów. Zaczynały do nas dobiegać 
zniekształcone 
echem głosy ludzi przemawiających donośnym, oratorskim tonem, czasami zagłuszane 
przez 
erupcje niewyraźnego gwaru, który mógł wyrażać aplauz, szyderstwo lub protest. 
Dźwięki 
nasilały się w miarę naszego posuwania się przez pokoje, aż wreszcie doszliśmy 
do 
żelaznych, na wpół otwartych drzwi. Rufus położył znacząco palec na ustach, choć 
żaden z 
nas nie odezwał się słowem, odkąd ruszyliśmy za nim w stronę budynku. Po chwili 
wśliznął 
się przez nie na drugą stronę, kiwając na nas, byśmy szli w jego ślady.
Gmach senatu nie jest starą budowlą. Został odbudowany i odnowiony przez Sullę 
za 
czasów jego dyktatury. Wykończenie wnętrza jest odbiciem nienagannego smaku 
despoty: 
ozdobne ściany z barwnego marmuru, pięknie rzeźbione kolumny, misternie 
sklepione stropy. 
Główna sala, oddzielona od wejścia obszernym westybulem, jest wielką prostokątną 
izbą, 
oświetlaną wieczorami lub w pochmurne dni podwieszonymi pod sufitem lampami, a w 
jasne 
słoneczne popołudnia, jak dzisiejsze, przez wysokie okna bez okiennic, 
umieszczone wysoko 
w ścianach i chronione kratami z brązu. Wzdłuż dłuższych boków prostokąta i 
półkoliście na 
jednym z krótszych znajdowały się trzy rzędy siedzeń tworzące literę U. 
Weszliśmy na salę 
niedaleko jej lewego krańca, pomiędzy westybulem po lewej i rzędami siedzeń po 
prawej 
stronie. Stało tutaj około dziesięciu urzędników czy sekretarzy wpatrzonych 
uważnie w 
senatorów, na wypadek gdyby wezwano ich, by przynieśli jakiś dokument albo 
przekazali 
wiadomość. Kilku z nich zauważyło nasze wejście i obrzuciło nas podejrzliwymi 
spojrzeniami, ale kiedy dostrzegli Rufusa, przestali zwracać na nas uwagę. 
Wydawali się zbyt 
pochłonięci tym, co dzieje się na sali.
W samym jej środku stał Cycero, otoczony przez siedzących senatorów niczym 
gladiator 
na arenie. Jeżeli Meto potrzebował lekcji poglądowej na temat „Jak nosić togę”, 
mógł się dziś 
wiele nauczyć od konsula, który, zdawało się, potrafi przemawiać całym ciałem, 
lekko 
obracając i przekrzywiając szyję, gestykulując jedną ręką, a drugą przyciskając 
do piersi, jak 
gdyby trzymał w niej tarczę. Bardzo się zmienił w tym względzie w stosunku do 
owego 
namiętnego, ale nieco sztywnego oratora, jakim był, gdy go poznałem przed tyloma 
laty. Dziś 
prawie nie trzeba go było słyszeć, by odczuwać siłę jego elokwencji.
W tej chwili nie wygłaszał mowy, lecz zdawał się toczyć spór z jednym z 
senatorów. Z 
mojego miejsca musiałem dobrze wyciągać szyję, by dojrzeć jego adwersarza, ale 
gdy tylko 
usłyszałem jego głos, poznałem go: był to Katylina.
Odbudowując gmach senatu, Sulla posłużył się nie tylko swym wyrafinowanym okiem, 
ale i uchem. Ten wielki miłośnik muzyki i teatru nauczył się paru rzeczy od 
budowniczych 
tych wspaniałych amfiteatrów Grecji, w których szept aktora słyszalny jest w 
najdalszych 
rzędach. Każde słowo wypowiadane przez obu mówców dźwięczało w naszych uszach 
tak 
wyraźnie, jakbyśmy stali pomiędzy nimi.
– Katylino, Katylino! – zakrzyknął Cycero z udawanym żalem. – Nie proszę o 
odłożenie 
wyborów, by odebrać ci szansę ubiegania się o konsulat, jeśli taka byłaby wola 
ludu. Nie 
zrobiłbym nic wbrew tej woli! Ale skoro powierzono mi prowadzenie nawy 
państwowej, 
uczynię wszystko, co w mej mocy, by uchronić państwo i lud od katastrofy. 
Dotyczy to 
również członków tego szacownego grona. W obecnej sytuacji, gdyby głosowanie 
odbyło się 
jutro, zamiast demokratycznych wyborów moglibyśmy mieć krwawą łaźnię!
Przerwał mu kolejny wybuch gwaru. Dzięki nadzwyczajnej akustyce sali mogłem 
całkiem wyraźnie odróżnić w nim poszczególne okrzyki aprobaty i protestu.
– Cycero ma obsesję na punkcie przelewu krwi w dzień wyborów tylko dlatego, że 
boi 
się, iż będzie to jego własna krew! – krzyknął Katylina.
– A czyż nie mam wszelkich powodów, by się tego obawiać? – odpowiedział orator. 
Czy 
rzeczywiście ujrzałem, jak jego brwi unoszą się w górę, czy też to cała jego 
sylwetka 
wyrażała taką wymowną ironię? – Zadałem ci już pytanie na temat doniesień, jakie 
nas 
doszły, że spiskujesz przeciw osobie konsula...
– A ja temu wprost zaprzeczyłem i teraz powtórzę swoje pytanie: jakie 
doniesienia i z 
jakich źródeł?
– To ty masz tu odpowiadać na pytania, Katylino!
– Nie jestem podsądnym!
– Chcesz powiedzieć, że nie zostałeś formalnie oskarżony o zbrodnię, ale tylko 
dlatego, 
że nie miałeś jeszcze okazji jej popełnić!
To wywołało jeszcze głośniejsze okrzyki zgromadzonych. Cycero podniósł głos i 
przekrzykując hałas, zawołał:
– A to z kolei tylko dzięki czujności twej niedoszłej ofiary!
Skrzyżował ręce i wyprostował ramiona, owijając się w togę, jakby była 
ucieleśnieniem 
cnoty, po czym, schwyciwszy za jej fałdy przy szyi, zsunął ją w dół, ukazując 
błyszczący 
napierśnik. To sprowokowało zgromadzonych do jeszcze głośniejszej wrzawy. Grupa 
senatorów siedzących w pobliżu Katyliny, zapewne jego sprzymierzeńców, powstała 
z 
miejsc; niektórzy ze śmiechem, inni wygrażając Cyceronowi pięściami, jeszcze 
inni z 
szyderczymi okrzykami. Zamiast się cofnąć, konsul podszedł ku nim, jeszcze 
bardziej 
odsłaniając swą zbroję. Wrzawa jeszcze się nasiliła.
– To jest gorsze od motłochu na Forum – szepnąłem do Rufusa.
– Jeszcze nigdy nie widziałem tutaj takiego chaosu – odpowiedział również 
szeptem. – 
Nawet podczas najbardziej gorących obrad zachowują jakiś porządek i wzajemne 
poszanowanie, słyszy się trochę żartów łagodzących animozje, ale dziś cała sala 
balansuje na 
krawędzi bijatyki!
Cyceronowi udało się przebić ponad krzyki zwolenników Katyliny. Siła jego płuc 
była 
zdumiewająca.
– Czy zaprzeczasz, że knułeś zabójstwo członków tego czcigodnego zgromadzenia?
– Gdzie twoje dowody? – odkrzyknął Katylina, ledwie słyszalny ponad tumultem 
wywoływanym przez własnych towarzyszy.
– Czy zaprzeczasz, że spiskowałeś, by zamordować wybranego zgodnie z prawem 
konsula republiki, i planowałeś tę zbrodnię na dzień następnych wyborów 
konsularnych?
– Pytam, gdzie masz dowody?
– Lucjuszu Sergiuszu Katylino, czy zaprzeczasz, że twym ostatecznym celem jest 
unicestwienie państwa w takiej postaci, w jakiej je znamy, i że dążysz do tego 
wszelkimi 
możliwymi sposobami, nieważne jak gwałtownymi i bezprawnymi?
Katylina odpowiedział, ale jego głos utonął w burzy krzyków jego zwolenników, co 
dawało Cyceronowi z jego tubalnym głosem poważną przewagę. W końcu Katylinie 
udało się 
uciszyć swych towarzyszy, którzy usiedli na miejsca. On sam pozostał 
wyprostowany i 
odpowiedział z mocą:
– Z całym należnym szacunkiem, oskarżenia rzucane przez naszego szanownego 
konsula 
są nierozumne! Niepokoi się z powodu zagrożenia republiki niczym matka, która 
obawia się 
wypuścić dziecko z domu. Czy ta republika jest tak słaba i delikatna, że jej 
istnieniu mogą 
zagrozić uczciwe wybory? Czyż on sam jest tak bezcenny dla państwa, a jego 
mądrość tak 
wyjątkowa, że bez niego bylibyśmy jak ślepcy? Ach, tak, Cycero widzi rzeczy, 
których nie 
widzą inni... ale pytam was, czy to dobrze, czy źle? – To sprowokowało nieliczne 
wybuchy 
śmiechu, które wyraźnie rozładowały napięcie. – W przeciwieństwie do tego, co 
myśli ten 
homo novus, historia republiki nie zaczęła się i nie skończy na jego konsulacie! 
– Te słowa 
znowu skwitowano śmiechami, a nawet wiwatami. Katylina uśmiechnął się gorzko. – 
To nie 
ja staram się przeciwstawiać woli ludu, Cyceronie, ale ty! – Tu krzyki i gwizdy 
podniosły się 
z przeciwnej strony sali. – Tak, któż bowiem inny, jeśli nie Cycero, z taką 
determinacją 
walczy o odłożenie wyborów? I dlaczego? Ponieważ drży o własne życie? Absurd! 
Gdyby 
ktokolwiek miał powód, by chcieć zabić naszego konsula, po cóż miałby czekać aż 
do dnia 
wyborów?
– Aby zasiać chaos! – odparł Cycero. – Chcesz odstraszyć porządnych wyborców od 
urn, 
aby twoi poplecznicy mogli przeważyć szalę!
– Absurd, powiadam! Prawdziwa manipulacja odbywa się tu, pod naszymi nosami i za 
poduszczeniem konsula, ponieważ skoro data wyborów jest niepewna, nie mogą brać 
w nich 
udziału ci, którzy zjechali tu z daleka, a nie stać ich na długi pobyt w 
mieście! Te wybory już 
raz odłożono. To chyba wystarczy!
– Wybory odwołano z powodu auspicjów – odparł Cycero. – Ziemia się zatrzęsła, 
błyskawice przeorały niebo...
Przerwały mu okrzyki i śmiechy sceptyków, których z kolei zakrzyczeli pobożni.
– To dla ciebie typowe, Cyceronie! Zmieniasz temat w nadziei, że odwrócisz naszą 
uwagę od prawdziwego problemu. Pierwsze odwołanie mamy za sobą. Teraz wróżby są 
pomyślne. Nie masz już religijnych powodów do przedłużania sprawy w 
nieskończoność!
Nawet senatorowie, którzy do tej pory zachowywali milczenie, na te słowa 
pokiwali 
poważnie głowami i potakiwali.
– Odejdź, Cyceronie, dość już się nadebatowałeś! – krzyknął jeden ze starszych 
senatorów.
Jego okrzyk podjęło wielu innych. Cycero cofnął się o krok i przesunął wzrokiem 
po 
rzędach, jak gdyby oceniając swe siły. Wydawał się zadowolony, ale gdy żądania 
zakończenia debaty stawały się coraz natarczywsze, odsunął się na bok, dając 
znak drugiemu 
konsulowi, Gajuszowi Antoniuszowi. Ten wystąpił na środek i zaczął odczytywać 
propozycję 
ponownego odłożenia wyborów i napiętnowania Katyliny za „burzenie porządku 
publicznego”. Ci, którzy opowiadali się za tą propozycją, mieli zająć miejsca po 
lewej stronie 
sali, przeciwni jej zaś zebrać się po prawej, gdzie już siedział Katylina ze 
swymi 
zwolennikami. W tym momencie Rufus odszedł od nas, by zasiąść wśród senatorów 
przeciwnych projektowi. Zauważyłem, że i Marek Mummiusz należał do tej samej 
frakcji, 
podobnie jak Krassus i Cezar. Kiedy już wszyscy się usadowili na nowych 
miejscach, nawet 
bez dokładnego rachunku widać było, że Cycero przegrał i wybory się odbędą. 
Gajusz 
Antoniusz odczytał wynik głosowania i zakończył posiedzenie.
Izbę wypełnił szmer rozmów, ponad który wzniósł się głos Cycerona:
– Nazajutrz przekonamy się, przez czyje usta przemawiała mądrość! Niebezpieczne 
dni 
widzę przed republiką!
– Ależ masz dobry wzrok, Cyceronie! Widzisz o wiele więcej niż wszyscy 
pozostali! – 
krzyknął Katylina.
Wielu z krążących teraz po sali senatorów zatrzymało się, by słuchać. Być może 
nie mieli 
jeszcze dosyć tego sporu, ale ja miałem. Dałem znak synom, by szli za mną. Czas 
zniknąć z 
sali, zanim ktoś nas przyłapie w gmachu senatu bez Rufusa. Wymknęliśmy się tą 
samą drogą, 
którą weszliśmy. Za nami rozległ się gromki głos Katyliny:
– A wiesz, Cyceronie, co ja widzę? Czy wiesz, co staje przed moimi oczyma, kiedy 
przyglądam się tej republice? Widzę dwa ciała...
Stanąłem w pół kroku, nagle czujny, odwróciłem się, by słuchać. Meto był 
zdziwiony, ale 
po oczach Ekona poznałem, że i on usłyszał te słowa. Głos Katyliny rozbrzmiewał 
dziwnym 
echem, jakby słyszany we śnie.
– ...dwa ciała, jedno wychudłe i zmarniałe, ale z nabrzmiałą, wielką głową, 
drugie bez 
głowy, ale duże i silne. Inwalida z wielką głową prowadzi duże, bezgłowe ciało 
na łańcuchu 
jak zwierzę. Zapytaj siebie, co byłoby strasznego w tym, gdybym ja sam został 
głową ciała, 
które jej potrzebuje? Wszystko wyglądałoby całkiem inaczej!
Znaczenie zagadki w tym kontekście było oczywiste. Aż się zachłysnąłem, słysząc 
tak 
zuchwałą wypowiedź Katyliny. Dopiąwszy swego w kwestii wyborów, teraz odważył 
się 
prowokować nie tylko Cycerona, ale sam senat, i to w jego własnej siedzibie. Cóż 
bowiem 
mogło się kryć pod postacią słabego ciała z wielką głową, jak nie senat właśnie? 
A czymże 
było silne, bezgłowe ciało, jeśli nie pozbawionymi przywódcy masami, których 
głową chciał 
zostać Katylina i których niezadowolenie chciał zaprząc do własnego rydwanu? Eko 
także 
dobrze go zrozumiał.
– Ten człowiek musi by szalony – powiedział.
– Albo pewien sukcesu – poprawiłem go.
– Albo jedno i drugie – dodał Meto.
ROZDZIAŁ XXI
Po zakończeniu posiedzenia senatu było niemal niemożliwe przejść przez plac 
przed 
budynkiem, kiedy orszaki poszczególnych senatorów przegrupowywały się, gotowe 
ruszyć za 
swymi przywódcami. Nie miałem ochoty przeciskać się przez ten tłum i zamiast 
wracać przez 
Forum, zapuściliśmy się w labirynt otaczających je od północy wąskich uliczek i 
wkrótce 
dotarliśmy do miejsca, gdzie pozostawiliśmy nasze kobiety. Nie musiałem 
usprawiedliwiać 
naszej długiej nieobecności, gdyż Bethesda sama dopiero co wróciła z zakupów na 
rozmaitych targowiskach przylegających do Forum. Dianie kupiła glinianą lalkę z 
oczami z 
zielonego szkła, dla Menenii miała niebiesko-żółty szal, a dla siebie wybrała 
mały grzebień z 
kości słoniowej. Jęknąłem w duchu na te drobne ekstrawagancje, myśląc o całym 
sianie 
zmarnowanym przez rdzę i zastanawiając się, jak utrzymam gospodarstwo przez 
zimę. Jak 
jednak mógłbym odmówić Bethesdzie przyjemności zakupów w mieście, skoro tak 
długo nie 
miała po temu sposobności?
Lektyki zawiozły nas z powrotem do domu na Eskwilinie, gdzie Eko odprawił 
tragarzy. 
Kolację tego wieczoru podano w tradycyjny sposób, danie po daniu; zjedliśmy ją w 
jadalni 
przylegającej do ogrodu tylko we własnym gronie. Kobiety miały na sobie stole, a 
my 
pozostaliśmy w togach. Metonowi przypadło honorowe miejsce. Nigdy jeszcze nie 
kładł się 
na sofie do posiłku w oficjalnym ubiorze, ale dał sobie radę bez większych 
problemów i nie 
uronił ani kropli wina na swą togę. Rozmowa obracała się wokół spraw domowych: 
planów 
Ekona i Menenii co do odnowienia domu, problemów w gospodarstwie, stosunków 
Ekona z 
teściami. Rozmawialiśmy trochę o dzisiejszej wróżbie i wszyscy byliśmy zgodni, 
że była 
czymś nadzwyczajnym – wszyscy oprócz Bethesdy, dla której rzymskie wierzenia 
były zbyt 
prostackie jak na jej egipską wrażliwość. Nie krytykowała jednak ceremonii; jej 
jedynym 
komentarzem na temat pojawienia się w Auguraculum orła było pytanie, czy orzeł 
miał jakieś 
ludzkie cechy. Menenia skryła uśmiech za papirusowym wachlarzem. Nikt nie 
napomknął o 
Cyceronie, Katylinie, o wyborach i ciałach bez głów, z czego się wielce 
cieszyłem.
Reszta domowników udała się na spoczynek, ale ja byłem niespokojny i nie chciało 
mi 
się spać, poszedłem więc do ogrodu. Żółty dach został już zdjęty i przestrzeń 
wypełniał 
księżycowy blask. Słuchałem cichego plusku fontanny i wpatrywałem się w drgające 
odbicia 
księżyca i gwiazd w czarnej powierzchni wody. Poświata zamieniła bruk dziedzińca 
w 
migotliwe srebro, a kwiaty wydawały się pokryte miękką warstwą szarawego 
popiołu. Ileż to 
razy znajdowałem nocami w tym ogrodzie spokój i ucieczkę od miejskich trosk! 
Czułem się 
tu równie oddalony od tumultu Forum jak w swoim etruskim gospodarstwie, a w 
pewnym 
sensie nawet bezpieczniejszy i bardziej odizolowany. Usiadłem na kamiennej ławie 
przy 
fontannie i oparłem się plecami o filar, patrząc w niebo. Po chwili od portyku 
usłyszałem 
kroki bosych stóp, tak mi znajome, że nie musiałem nawet patrzeć, kto nadchodzi.
– Meto.
– Tato.
Podszedł do mnie; zdjął już, oczywiście, togę i miał teraz na sobie tylko 
przepaskę 
biodrową. Skinąłem, by usiadł przy mnie, ale on wybrał ławkę oddaloną o kilka 
stóp i siadł 
naprzeciw mnie.
– Nie możesz spać, Metonie? Może jest ci za gorąco?
– Nie, tato, nie jest mi gorąco.
Padające z ukosa światło skrywało jego oczy w cieniu, a nos i policzki wyglądały 
w nim 
jak wykute w marmurze.
– Pewnie wciąż jesteś zbyt podekscytowany dzisiejszym dniem.
Milczał przez chwilę, po czym powiedział:
– Tato, jestem teraz mężczyzną.
– Wiem, Metonie.
– Nie jestem już chłopcem.
– Wiem.
– Dlaczego więc wciąż traktujesz mnie jak chłopca?
– Ponieważ... Co masz na myśli?
– Ukrywasz coś przede mną. Rozmawiasz za moimi plecami. Ekonowi mówisz wszystko 
i wszystkim się dzielicie.
– Dlatego, że Eko jest...
– Dlatego, że Eko jest mężczyzną, a ja chłopcem, tak?
– Nie, Metonie, nie dlatego.
– Więc dlatego, że Eko urodził się wolny, a ja nie.
– Nie, też nie dlatego – odparłem ze znużeniem.
– Ale ja jestem mężczyzną, tato. Tak mówi prawo i tak mówią bogowie. Dlaczego w 
to 
nie wierzysz?
Spojrzałem na jego gładkie policzki, białe w tej poświacie jak płatki róży, dziś 
po raz 
pierwszy dotknięte brzytwą, na jego smukłe ramiona i wąską pierś, gładką i 
bezwłosą jak u 
dziewczyny. Ale te ramiona nie były już tak smukłe, jak mi się wydawało; rok 
pracy na wsi 
sprawił, że wyglądały już bardziej muskularnie. Także klatka piersiowa nie była 
już płaska i 
wąska jak u dziecka: poszerzyła się i nabrała kształtu. Promienie księżyca 
wyraźnie odcinały 
zarys jej mięśni i podkreślały falistą muskulaturę brzucha. Nogi miał długie w 
proporcji do 
reszty ciała, ale i one nie były już chude; łydki i uda stwardniały i wypełniły 
się. Kiedy to się 
stało? Zupełnie jakbym patrzył na nieznajomego albo jakby księżyc przeobraził go 
na moich 
oczach.
– Traktujesz mnie jak dziecko, tato. Wiesz, że to prawda. Cała ta sprawa z 
odmawianiem 
mi pójścia do senatu...
– To nie miało nic wspólnego z tobą, Metonie. To moja własna awersja.
– A te zwłoki, które znaleźliśmy w stajni? Potraktowałeś mnie tak samo jak 
Dianę.
– Nieprawda. Ją odesłałem do domu, a tobie pokazałem, czego się można dowiedzieć 
z 
oględzin ciała. Chociaż, jak sobie przypominam, widok niemal cię zemdlił.
– Ale patrzyłem! I nie mówię o wspólnych oględzinach. Mówię o tym, co działo się 
potem, kiedy zacząłeś nad tym rozmyślać. Nigdy mi się nie zwierzyłeś. Posłałeś 
za to aż do 
Rzymu po Ekona, by z nim się podzielić swymi myślami.
– Nie posłałem po Ekona.
– On twierdzi inaczej.
– Ach, więc rozmawialiście o tym za moimi plecami.
– Nie mamy przed sobą tajemnic, jak przystoi braciom. I chciałbym, abyś i ty ich 
nie miał 
przede mną. Ponieważ jestem już mężczyzną. Ponieważ mnie potrzebujesz, abym 
pomagał 
chronić ciebie, matkę i Dianę...
– Chronić mnie?
Obraz małego chłopca, którego spotkałem w Bajach, broniącego mnie przed jakimś 
barczystym zabójcą był tak absurdalny, że aż potrząsnąłem głową. To ja miałem 
chronić jego, 
tak jak zawsze do tej pory. Oczywiście nie był już mały. Ale ja wciąż byłem od 
niego 
silniejszy, tak mi się w każdym razie wydawało, choć zapewne jest ode mnie 
szybszy i 
wytrzymalszy.
– Zmieniłeś się, Metonie, to prawda. Twoje ciało nie jest już dziecięce, ale pod 
innymi 
względami...
– Pod innymi względami wciąż jestem dzieckiem, to chcesz powiedzieć? Wiem, że 
tak 
uważasz, ale gdzie masz na to dowody? – Te słowa dziwnie zabrzmiały w moich 
uszach. 
Skąd on je wziął? – To po prostu nieprawda, tato. Ty nie wiesz, o czym ja myślę, 
kiedy 
jestem sam. I mnie niepokoją znalezione u nas zwłoki, wizyta Katyliny i te 
straszne rzeczy, 
które dzieją się w Rzymie. Widziałem, jak dziś rozmawiałeś z Markiem Celiuszem, 
i 
widziałem wyraz twojej twarzy. O czym mówiliście? Czego on chciał? Dlaczego mi 
nie 
powiesz, żebym mógł pomóc? Ekonowi powiesz, prawda?
– Ach, Metonie, jak mam cię prosić o pomoc, skoro sam nie wiem, co należy 
zrobić?
– O to mi właśnie chodzi, tato. Może to ja coś wymyślę?
Podniósł twarz, która teraz cała znalazła się w księżycowym blasku. W tej chwili 
przestał 
wyglądać jak odmieniony. Znów był dzieckiem, nieproporcjonalnie zbudowanym, 
niepewnym, zapalonym, niewinnym i chcącym się przypodobać. Z trudem 
powstrzymałem 
się przed poczochraniem go po głowie. Jak mogę go traktować jak kogoś, kim nie 
jest?
– Tato, proszę, byś mnie szanował. Jakiekolwiek nam grozi niebezpieczeństwo, 
chcę je 
znać. Chcę zrobić, co do mnie należy. Chcę mieć swój udział. Mam prawo tego 
oczekiwać, 
skoro teraz jestem mężczyzną. Nie możesz tego zrozumieć?
– Rozumiem, Metonie.
– I będziesz na przyszłość traktował mnie inaczej?
Wziąłem głęboki oddech.
– Postaram się.
– Dobrze. Wobec tego możemy zacząć od tego, że udamy się jutro na wybory.
– Och, Meto... – jęknąłem.
– Tato, jak mam się wszystkiego nauczyć, jeśli nie mogę tego ujrzeć na własne 
oczy? To 
dlatego dzisiejszy dzień był tak nadzwyczajny. Być w senacie, słyszeć, jak 
przemawia... 
nigdy tego nie zapomnę!
– Słyszeć Cycerona?
– Nie, Katylinę! To znaczyło dla mnie więcej niż ceremonia na Auguraculum. Muszę 
się 
przekonać, co zdarzy się jutro! – Spuścił oczy. – Mógłbym tam pójść sam...
– Nigdy! Bandy, noże, zamieszki...
– Więc pójdziemy razem?
Zmarszczyłem brwi.
– Prześpię się nad tym pytaniem – powiedziałem.
– Tato...
– Och, dobrze... – westchnąłem. – Skoro upierasz się, by oglądać Rzym od 
najgorszej 
strony...
– Dzięki, tato!
Ścisnął mi ręce i poszedł do łóżka. W chwilę potem zrobiłem to samo, skoro, jak 
się 
okazało, nie będę mógł jutro dłużej pospać.
Kiedy byłem chłopcem, cała północno-zachodnia część miasta poza murem 
Serwiańskim, 
zwana Polem Marsowym, była jeszcze w większej części niezabudowana. Na pustej 
równinie 
trenowali woźnice wyścigowych rydwanów, a oddziały wojska ćwiczyły musztrę i 
manewry, 
mając do dyspozycji tyle miejsca, że nie musieli łykać wzbijanego przez siebie 
kurzu. Na 
końcu Pola, nad łukiem Tybru, znajdują się gorące źródła lecznicze Tarentum, 
gdzie mój 
ojciec chadzał, by ulżyć swym bolącym stawom. Pamiętam marsze przez połacie 
lasu, gdzie 
na skraju drogi pasły się kozy i prawie nie było widać domów, zupełnie jakbyśmy 
byli na wsi. 
A może to tylko w moich chłopięcych oczach te przestrzenie wydawały się tak 
rozległe?
Oczywiście południowa, najbliższa muru część Pola Marsowego od dawna była 
zabudowana. Od wielu już lat poranne cienie Kapitolu padają na magazyny i 
nabrzeża 
portowe, rojne rynki warzywne Forum Holitorium, zatłoczone kamienice i otoczony 
wieńcem 
sklepów, łaźni i tawern Circus Flaminius, wciąż jeszcze największą budowlę na 
zewnątrz 
muru Serwiańskiego. W ciągu mojego życia prawie całe Pole Marsowe zostało 
zabudowane. 
Nad rzeką wyrosły nowe magazyny i nabrzeża, nowe, wyższe kamienice wcisnęły się 
między 
stare, nieliczne kępy leśne zostały wycięte, położono nowe drogi. Rydwany i 
armia musiały 
przysunąć się bliżej do siebie i teraz tumany kurzu wzbijane przez jednych i 
drugich mieszają 
się z sobą. Droga do Tarentum nie przypomina już wycieczki na wieś, ale wygląda 
niemal jak 
miejska ulica. Krążą nawet plotki, że Pompejusz, zakupiwszy sporą połać 
publicznego gruntu 
w sercu Pola Marsowego, planuje budowę wielkiego teatru z marmuru i stiuku. 
Wzbudziło to 
wielkie kontrowersje, ponieważ jeśli ten plan zostałby zrealizowany, byłby to 
pierwszy stały 
teatr w Rzymie, gdzie do tej pory prowizoryczne sceny ustawiane w czasie 
festynów zawsze 
były uważane za właściwsze niż przypominające świątynie teatry uwielbiających 
dramaty 
Greków.
Z powodu swego położenia poza murami, jak też względnej płaskości terenu (w 
porównaniu z siedmioma wzgórzami i licznymi dolinami miasta), Pole Marsowe 
zawsze było 
miejscem zebrań zbyt wielkich (i często zbyt niesfornych), by je urządzać na 
Forum 
Romanum. Od założenia republiki tam właśnie Rzymianie zbierali się na 
głosowania.
Następnego ranka bardzo wcześnie wyruszyliśmy z Metonem na Pole Marsowe. 
Zdecydowałem się zabrać z sobą Belbona; jeżeli Cycero nie mylił się w swych 
przewidywaniach co do zamieszek, chciałem mieć u boku eskortę. Zjedliśmy 
pospieszne, 
choć wykwintne śniadanie złożone z resztek wczorajszej uczty i zabraliśmy 
zawiniątko z 
jedzeniem i bukłak rozcieńczonego wina. Na niebie wstawał blady świt, kiedy 
szliśmy przez 
Suburę w kierunku bramy Źródlanej. Na ulicach pojawiły się już grupki mężczyzn 
zdążających w tę samą stronę. Przechodziliśmy akurat pod bramą, kiedy rozległy 
się trąby 
wzywające obywateli na zgromadzenie.
Tuż przy via Flaminia, pomiędzy ściśle zabudowanym obszarem przy murze a 
bardziej 
otwartymi przestrzeniami na północy, znajduje się Villa Publica. Otaczające ją 
mury, jak i 
sama budowla są bardzo stare. Oprócz sal, gdzie prowadzone są rejestry 
uprawnionych 
wyborców, znajdują się tam pomieszczenia dla posłów obcych państw i dla 
rzymskich 
wodzów, którzy muszą się tam zatrzymywać, zanim odbędą triumfalny wjazd do 
miasta. Villa 
Publica jest dla Rzymu tym, czym westybul dla domu. Jest to także miejsce, gdzie 
kandydaci 
oczekują na wyniki wyborów. Do Villa Publica przylega inny, również otoczony 
murem 
teren, zwany bezpretensjonalnie Saepta, Owczą Zagrodą. W dniu wyborów rozciąga 
się tam 
sznury, by podzielić teren na korytarze. Wyborcy udający się oddać swe głosy, 
kierowani są 
w odpowiednie przegrody, jak pędzone owce. Nie trzeba wielkiego dowcipu, by snuć 
na ten 
temat dalsze metafory.
W promieniach wschodzącego słońca obywatele schodzili się na puste pola przed 
Villa 
Publica. Rzymscy wyborcy dzieleni są na różne klasy w zależności od stanu 
majątkowego, a 
w ramach swoich klas przypisywani do jednostek wyborczych zwanych centuriami. 
Odpowiedzialni za poszczególne centurie organizatorzy, gorączkowo uwijali się, 
by zebrać 
ich członków w jednym miejscu. Wiele z nich miało ustalone miejsca zbiórki, ale 
w tak 
gęstym tłumie zawsze powstaje nieliche zamieszanie. Potęgowała je dodatkowo 
pogoda. Od 
kilku dni nie spadła ani kropla deszczu i w powietrzu pełno było kurzu. Ranek 
był już bardzo 
ciepły i dzień zapowiadał się upalny. Wszystko to przypominało wielkie pastwisko 
w gorące 
lato.
Nie trzeba było się długo rozglądać, by dostrzec oznaki jawnego przekupstwa. 
Wyróżniłem w tłumie kilku podejrzanych typów i obserwowałem, jak kręcą się wśród 
przywódców centurii, uśmiechając się, ściskając dłonie i wręczając małe wypchane 
mieszki, 
w których mogły być tylko monety. W niektórych rozpoznałem siepaczy Krassusa, a 
przynajmniej jednego widziałem wcześniej w orszaku Cezara, ale byli jeszcze 
inni, o których 
powiązaniach nie mógłbym nic powiedzieć.
Tu i ówdzie widziało się odosobnione akty przemocy, ale nie było ogólnych 
zamieszek. 
Dostrzegłem, jak banda młodych zbirów bije i przegania jakiegoś rolnika z 
synami. 
Obserwowaliśmy zażartą walkę na pięści dwóch czerwonolicych i siwowłosych 
optymatów 
(jeden popierał Murenę, drugi Silanusa; któż poza optymatami mógłby ich od 
siebie 
odróżnić?). Towarzyszący im niewolnicy stali bezradnie i patrzyli na zajście z 
mieszanymi 
uczuciami: zbulwersowani, zaniepokojeni i rozbawieni. Natrafiliśmy na skutki 
pojedynku na 
noże: obu przeciwników, krwawiących i jęczących, wynosili z tłumu ich 
przyjaciele. W sumie 
zgromadzenie było spokojniejsze, niż oczekiwałem. Oczywiście wymieniłem tylko 
incydenty, 
których sami byliśmy świadkami; w kłębiącej się wielkiej masie ludzkiej musiało 
ich być 
dużo więcej.
Dobiegła nas narastająca fala okrzyków; odwróciłem się i ujrzałem, że właśnie 
nadeszli 
obaj konsulowie. Cycero szedł w otoczeniu swej zbrojnej eskorty i miał 
rozchyloną togę, by 
ukazać lśniący napierśnik, ostatni raz przypominając wyborcom o rzekomej 
zdradzie 
Katyliny. Zniknęli za bramą Villa Publica, po czym wkrótce ukazali się na podium 
na murze. 
Antoniusz oznajmił wszem i wobec, że augurowie właśnie odczytali auspicje, 
uznając je za 
dobre. Bez trzęsienia ziemi i przy czystym błękicie nieba trudno byłoby o złe, 
pomyślałem, 
zwłaszcza że poprzedniego dnia senat jasno określił swe życzenia w tej mierze. 
Wybory 
mogły się odbyć.
Wkrótce potem pojawili się kandydaci, przybywający w towarzystwie licznej świty 
swych zwolenników, którzy przepychając się przez tłum, torowali im drogę. Każdy 
kolejno 
ukazywał się na podium i znikał w Villa Publica. Murena i Silanus, dwaj faworyci 
optymatów, wystąpili jeden po drugim, wzbudzając erupcję wymieszanych z sobą 
wiwatów i 
gwizdów. Kiedy opuścili podium, dwaj siwowłosi pięściarze, którzy na ten czas 
zawarli 
rozejm, wrócili do wymiany wyzwisk i ciosów.
Przez podium przewinęła się jeszcze pewna liczba kandydatów, z których żaden nie 
zasłużył na więcej niż drobne objawy aplauzu bądź protestu. W końcu przybył 
Katylina.
Jego nadejście usłyszeliśmy dużo wcześniej, niż je ujrzeliśmy. Najpierw dobiegł 
nas 
narastający szum głosów, jakby od samej bramy Źródlanej, przybierając na sile w 
miarę 
zbliżania się do Villa Publica. Dźwięk był jak ściana, namacalny i nie do 
przebicia, 
sprawiając wrażenie, że jest zdolny skruszyć i pochłonąć każdego, kto stanie mu 
na drodze. Z 
czego się składał, nie mogłem rozeznać: mieszanina gwizdów, syków, wycia, 
oklasków, 
wiwatów, szyderstw, przekleństw i błogosławieństw scaliła się w jeden ryk. 
Niełatwo było też 
rozpoznać reakcję tłumu po gestach. Kiedy orszak kandydata zbliżył się, ludzie 
otwierali usta 
do krzyku, ale czy wiwatowali, czy go przeklinali? Wyciągali w górę ręce, lecz 
czy zaciśnięte 
pięści świadczyły o poparciu, czy nienawiści? W tłumie dostrzegłem przelotnie 
twarz 
Katyliny; po uśmiechu, jaki nie schodził z jego ust, można by sądzić, że słyszy 
wyłącznie 
wiwaty, a każda uniesiona pięść jest do jego dyspozycji. Kiedy stanął na podium, 
ryk stał się 
ogłuszający. Tłum zaczął skandować jego imię. Wokół mnie młodzi ludzie skakali i 
wymachiwali rękami. Zdawało się, że wszyscy bez wyjątku go uwielbiają, a 
wszelkie 
przekleństwa i gwizdy skierowane były tylko do jego przeciwników. Cycero 
tymczasem 
wycofał się w najdalszy róg podium i odwrócił twarz. Po chwili Katylina zszedł 
do Villa 
Publica i rozpoczęło się głosowanie. Nobilowie i ekwici, którzy mieli prawo 
oddawać głosy 
pierwsi, już zbierali się pod Owczą Zagrodą. U wejścia każdemu wyborcy wręczano 
tabliczkę 
i rylec, by mógł napisać imię swego kandydata. Na końcu każdego wyznaczonego 
linami 
przejścia odbierano je z powrotem i tabliczki wrzucano do urn, by po zakończeniu 
głosowania 
przez każdą centurię policzyć głosy; ostateczny wybór całej centurii liczył się 
za jeden głos 
dla wybranego kandydata. W sumie jest niecałe dwieście centurii, z których dwie 
najbogatsze 
klasy zajmują ponad sto. Klasy o niższym cenzusie majątkowym mają o wiele więcej 
indywidualnych wyborców, ale kontrolują o wiele mniej centurii. Najubożsi 
Rzymianie, 
których w republice jest prawdopodobnie zdecydowanie najwięcej, zgrupowani są w 
zaledwie 
pięciu centuriach. Często bywa tak, że zanim zostaną dopuszczeni do urn, wynik 
wyborów 
jest już przesądzony i ich głosy, jako niepotrzebne, nie są już przyjmowane. 
Dlatego też nic 
dziwnego, że zjawiają się na wyborach raczej dla widowiska niż dla samego 
głosowania, o ile 
w ogóle chce im się przyjść.
Znaleźliśmy zacienione miejsce i usiedliśmy pod zachodnim murem Villa Publica, 
gdzie 
wyjaśniałem wszystkie te sprawy Metonowi. Belbo, drapiąc się w swoją słomianą 
czuprynę, 
zapytał mnie, do której klasy należę. Popatrzyłem z ukosa na jego krowią twarz, 
ale Meto 
podchwycił pytanie.
– Właśnie, tato, do której? Nie powiedziałeś mi tego jeszcze.
– Dlatego, że od dawna nie brałem udziału w wyborach.
– Ale musisz to wiedzieć.
– W tym roku zmieniliśmy klasę, dzięki spadkowi po Lucjuszu Klaudiuszu. Przedtem 
należeliśmy do klasy piątej, czyli tuż powyżej ubogich, a teraz jesteśmy 
członkami trzeciej, 
czyli tuż poniżej bogatych. Trzecia klasa obejmuje rodziny, które mają jedną 
posiadłość i dom 
w mieście.
– A w której centurii głosujemy?
– Gdybyśmy – podkreśliłem to słowo – gdybyśmy głosowali, musielibyśmy dołączyć 
do 
drugiej centurii trzeciej klasy.
– I ja też mógłbym głosować?
Skrzywiłem się.
– Mógłbyś, gdyby...
– Chcę to zobaczyć.
– Co mianowicie?
– Drugą centurię trzeciej klasy. Innych wyborców z naszej centurii.
– Ale dlaczego?
– Tato! – Wystarczyło, że powiedział to z tą szczególną intonacją, bym sobie 
przypomniał naszą nocną rozmowę.
– No, dobrze. Ale nie ma pośpiechu. Nie ma jeszcze południa i dwie pierwsze 
klasy nie 
zakończyły jeszcze głosowania. Po nich idą do urn ekwici, którzy mają własną 
klasę z 
osiemnastoma centuriami, a dopiero potem trzecia klasa. Przekąsimy coś i 
napijemy się wina, 
a potem dołączymy do naszej grupy. Do tego czasu tłum się trochę rozproszy. 
Ludzie zaczną 
się rozchodzić, znużeni upałem, kurzem i wyczekiwaniem.
Nie miałem racji; kiedy ruszyliśmy w stronę Zagrody, tłum nawet zgęstniał. W 
atmosferze nie czuło się znudzenia, przeciwnie, powietrze było naładowane 
podnieceniem, 
niczym powiew wiatru przed burzą. Ludzie kręcili się w miejscu, a w ich głosach 
słyszało się 
napięcie oczekiwania.
W końcu wywołano trzecią klasę. Duża grupa ludzi, ubranych lepiej od większości, 
ale 
bez patrycjuszowskiej elegancji ani ostentacji kupców i właścicieli majątków z 
klasy 
ekwitów, zebrała się u wejścia do Owczej Zagrody. Pierwsza centuria skierowała 
się do 
pierwszego przejścia, druga do drugiego i tak dalej.
– Nasza centuria to chyba tamta, prawda? – wskazał palcem Meto.
– Tak...
– Chodźmy, ojcze, chcę ich zobaczyć!
Wmieszaliśmy się w tłum z wolna posuwający się ku Owczej Zagrodzie.
– Ale tam nie ma wiele do oglądania, Metonie...
– Niewolnikom nie wolno wchodzić! Tylko obywatele! – zatrzymał nas urzędnik u 
wejścia. Patrzył na Belbona, który kiwnął głową i wycofał się.
– Nie ma potrzeby go odsyłać – zaprotestowałem. – My tylko...
– Na Katylinę! – szepnął mi do ucha czyjś głos.
Jednocześnie do ręki wciśnięto mi świeżo wybitą monetę. Odwróciłem się i 
ujrzałem 
twarz jednego z wypatrzonych wcześniej agitatorów, sługi Krassusa. On mnie 
również 
poznał.
– Poszukiwacz! Myślałem, że na dobre wyjechałeś z Rzymu.
– Bo wyjechałem.
– I myślałem, że ty nigdy nie głosujesz.
– Bo nie głosuję.
– Wobec tego... – mruknął i wyrwał mi dopiero co wręczoną monetę.
Wbrew własnej woli zacząłem się przesuwać naprzód wraz z innymi, popychany przez 
tłum, kierując się do drugiej z kolei przegrody. Meto szedł przede mną, 
wpatrując się w 
trzymaną w dwóch palcach błyszczącą monetę.
– Metonie, musimy...
– Ale, tato, już prawie jesteśmy na miejscu!
Zanim się zorientowałem, stanęliśmy u wejścia do naszego korytarza, a znudzony 
urzędnik ze zwojem pergaminu w ręku przyglądał się badawczo Metonowi.
– Nazwisko rodowe?
– Gordianus.
– Gordianus... Gordianus... Tak, mam. Niewielu was... A ty którym z nich jesteś? 
Wyglądasz mi na zbyt młodego, by głosować.
– Mam szesnaście lat! – zaprotestował Meto. – Od wczoraj.
– No tak, zgadza się – mruknął urzędnik, mrużąc oczy nad trzymaną w ręku listą. 
A ty 
jesteś Gordianus pater? – zwrócił się do mnie.
– Tak, ale...
– Oto twoja tabliczka i rylec. Następny!
I tak, niczym owca, znalazłem się w drodze do urny wyborczej, nieustannie 
popychany 
przez drepczący powoli, ale uparcie tłum. Meto skrobał coś na swojej tabliczce. 
Posuwaliśmy 
się naprzód. Inny urzędnik na końcu korytarza odebrał od nas rylce i przyglądał 
się, jak 
wrzucamy tabliczki do urny. Kiedy wkładałem tam swoją, przyjrzał mi się 
podejrzliwie.
Wyszliśmy z Owczej Zagrody. Belbo czekał na nas u wyjścia. Odetchnąłem z ulgą, 
gdy 
wtem usłyszałem za sobą okrzyk:
– Hej, obywatelu! Ty z brodą!
Obejrzałem się.
– Tak, tak. Ty!
Zobaczyłem, że wyciągnął z urny moją tabliczkę i trzymał ją w górze.
– Pomyliłeś się, obywatelu! – Zaśmiał się. – Wśród kandydatów nie ma nikogo o 
imieniu 
Nemo!
Wzruszyłem ramionami i odparłem:
– Mimo to na niego właśnie głosuję.
Meto nie chciał mi powiedzieć, na kogo głosował, tłumacząc, że wybory są tajne, 
ale bez 
trudu domyśliłem się tego, widząc jego srodze zawiedzioną minę, kiedy ogłoszono, 
że nasza 
centuria wybrała Silanusa. W taki sposób doznał pierwszego rozczarowania jako 
rzymski 
wyborca.
Rozczarowanie było jeszcze bardziej gorzkie dla wielu wśród zgromadzonego pod 
Villa 
Publica tłumu, kiedy po południu oznajmiono, że głosy centurii klasy piątej i 
wolnych 
najuboższych nie są już potrzebne. Wybory wygrali Silanus i Murena. Optymaci 
utrzymali 
kontrolę nad konsulatem. Katylina po raz drugi w ciągu dwóch lat poniósł 
wyborczą porażkę. 
Wszędzie wokoło pośród ogólnego aplauzu słyszałem ciche przekleństwa, a nawet 
krzyki 
rozpaczy i nagle odczułem, że atmosfera jest napięta.
Silanus i Murena wystąpili na podium wraz z Cyceronem i Antoniuszem. Zgodnie z 
tradycją, konsulowie elekci mieli wygłosić krótkie przemówienia do 
zgromadzonych, ale 
kiedy Murena wyszedł naprzód, jego głos utonął w nagłej wrzawie. To Katylina 
ukazał się w 
bramie Villa Publica. Gdyby sądzić po reakcji tych najbliższych niego, okazałoby 
się, że 
wychodzi jako zwycięzca, a nie dwukrotnie pokonany. Jego zwolennicy rzucili się 
ku niemu z 
wiwatami, ze łzami, wyciągając ręce, by go dotknąć, i skandując unisono jego 
imię. On sam 
zachowywał stoicki spokój, maszerując równym krokiem z zaciśniętymi ustami i 
patrząc 
wprost przed siebie. Cycero spoglądał za nim z podium także z zaciśniętymi 
ustami, na 
których jednak błąkał się słaby uśmiech.
Po odejściu Katyliny Murena i Silanus mogli w końcu przemówić. Ich wypowiedzi 
były, 
jak się można było spodziewać, banalne, a kwitujące je oklaski mało 
entuzjastyczne. 
Następnie Cycero zapowiedział, że niezwłocznie rozpoczną się wybory pretorów. 
Byłem 
nawet gotów zostać i głosować na swego przyjaciela Rufusa, ale Meto nagle 
stracił serce do 
demokracji i oznajmił, że nauczył się dosyć jak na jeden dzień. Wysunęliśmy się 
z tłumu i 
ruszyliśmy z powrotem przez opustoszałe teraz uliczki Subury.
W domu Bethesda zauważyła, że Meto wydaje się niezwyczajnie zamknięty w sobie i 
markotny. Przypisała to jednak naturalnej depresji, jaka nadchodzi na drugi 
dzień po tak 
wielkim wydarzeniu jak świętowanie osiągnięcia wieku męskiego; ja jednak 
wiedziałem, że 
rozczarowanie Metona wynika z o wiele głębszej przyczyny.
ROZDZIAŁ XXII
Tego wieczoru nie było wspólnej kolacji; każdy na własną rękę myszkował po 
kuchni, 
wybierając, co mu pasowało z wczorajszych dań. Upał rozleniwił wszystkich 
domowników, 
niewolnicy snuli się przy swoich zajęciach i nawet Bethesdzie było za gorąco, by 
ich za to 
besztać. Samo słońce jakby się rozleniwiło i wisiało nad horyzontem dłużej niż 
zwykle, zanim 
w końcu zaszło. Niebo zmieniło kolor na głęboki, ciemny błękit. Meto poszedł do 
swego 
pokoju, Diana przytuliła się do matki w naszej sypialni i drzemała na sofie, Eko 
z Menenią 
zniknęli w innym pokoju na tyłach domu, by oddać się temu, czym tam młodzi 
małżonkowie 
zwykli się zajmować w upalne i duszne letnie wieczory. Zostałem w ogrodzie, co 
świetnie 
odpowiadało mojemu nastrojowi. Na nieboskłonie zaczynały już się pojawiać 
pierwsze 
gwiazdy, kiedy Belbo zaanonsował przybycie gościa.
– Do Ekona? – spytałem przekonany, że mój starszy syn na pewno nie życzy sobie w 
tej 
chwili żadnych odwiedzin.
– Nie, on chce się widzieć z tobą, panie. Ale nie podoba mi się to.
– A to dlaczego?
– Za dużo ma z sobą eskorty, co najmniej tylu, ile palców u rąk, w dodatku 
wszyscy mają 
sztylety, i to w rękach, nie w pochwach.
Serce zabiło mi żywiej. Cóż ja znowu, na Jowisza, takiego zrobiłem? Czemu nie 
zostawią 
mnie w spokoju?
– Kim jest ten gość, Belbonie?
– Nie jestem pewien, panie. Nie podał imienia, a że stał za swymi ludźmi, nie 
mogłem 
dojrzeć jego twarzy. Chociaż widziałem purpurę na jego todze.
– Tak? – Ściągnąłem usta zdziwiony.
– I sam jest też uzbrojony. W każdym razie nosi zbroję. Widziałem pod togą coś 
jakby 
napierśnik...
– Rozumiem. Tak, Belbonie, myślę, że najlepiej będzie, jak go przyjmę. Ale 
poproś go, 
by zostawił swą eskortę na ulicy. W tym domu nie ma się czego obawiać.
Belbo odszedł, a w chwilę później w ogrodzie zjawił się Marek Tulliusz Cycero.
– Gordianusie! – przywitał mnie z ciepłym spojrzeniem, jakbym był jego dawno 
niewidzianym przyjacielem albo niezdecydowanym wyborcą. – Tak dawno się nie 
widzieliśmy!
– Nie tak dawno. Widziałeś mnie wczoraj w drodze na Arx.
– Nie liczyłbym tego, biorąc pod uwagę okoliczności, prawda? Jeśli wczoraj byłem 
szorstki i nieprzystępny... cóż, mam nadzieję, że mnie rozumiesz. Nie mogłem 
potraktować 
cię tak, jak powinienem i jak potraktuję, kiedy to wszystko się skończy.
– „To wszystko”?
– Wiesz, co mam na myśli.
– Wiem?
– Gordianus... Trudny, jak zawsze – powiedział tonem delikatnej przygany.
– Czego ode mnie chcesz, Cyceronie?
– I tak bezpośredni!
– Nie jestem oratorem, jak ty. Muszę powiedzieć to, co chcę powiedzieć.
– Ach, Gordianusie! Jesteś pewnie wciąż zmęczony po tak długiej i ciężkiej 
podróży z 
twego pięknego gospodarstwa. Musisz się tu czuć nieswojo, z dala od pól i 
porykiwania 
wołów. Wiem, jak Forum potrafi wyczerpać człowieka... wierz mi, dobrze to wiem! 
Nie 
mówiąc już o przejściach związanych z wyborami. Ale poszły dobrze, nie sądzisz?
– Dla tych, co je wygrali.
– Dziś wygrał Rzym. Gdyby sprawy potoczyły się inaczej, wszyscy bylibyśmy 
przegrani, 
z tobą włącznie.
– Pod Villa Publica było mnóstwo obywateli, którzy myśleli zgoła inaczej.
– Tak, jeszcze teraz w niektórych punktach miasta trwają zamieszki. Postąpiłeś 
mądrze, 
wycofując się wcześnie i zamykając okiennice. Poplecznicy Katyliny szukają 
jakiegokolwiek 
pretekstu, by wszcząć gwałt i rabunek.
– Być może poniosło ich z powodu frustracji i utraty nadziei.
– Chyba nie sympatyzujesz z tą hołotą, Gordianusie! Mądry człowiek jak ty, a 
teraz i 
zamożny? Jestem z tego bardzo dumny, wiesz, że pomogłem ci odziedziczyć to, co 
ci się 
słusznie należało. Bogowie i Lucjusz Klaudiusz zadecydowali, że powinieneś pójść 
wyżej w 
świecie, a ja z radością wypełniłem swoją część zadania. Większość ludzi 
otrzymuje to, na co 
zasługują... w ostatecznym rozrachunku.
– Doprawdy?
– Weźmy na przykład mego brata Kwintusa. Wybrany na pretora dziś po południu, 
idzie 
w moje ślady!
– Jak poszło Rufusowi?
– I on został pretorem, z czego również się cieszę. – Uśmiech Cycerona nie 
wydawał się 
zupełnie nieszczery; mógł sobie pozwolić na taką wielkoduszność.
– A Gajusz Juliusz Cezar?
Tym razem uśmiechu nie było.
– On też wygrał. No, ale nikt nie może o nim powiedzieć, że na to nie zasłużył, 
choć 
pewnie nieprędko uda mu się wyplątać z długów. Ale przecież byłeś tam? Zdawało 
mi się, że 
cię dostrzegam w tłumie.
– Odeszliśmy wcześnie. Mój syn Meto koniecznie chciał obejrzeć głosowanie. Potem 
jednak uznał, że dość się napatrzył.
– Ach, te ojcowskie powinności... Mój synek ma dopiero dwa lata, ale już niezły 
z niego 
orator! Ma silniejsze płuca ode mnie.
– Śmiem w to wątpić, Cyceronie. Ale powiedz mi, po co przybywasz? Nie zrozum 
mnie 
źle, nie pytam dlatego, że nie cieszę się z wizyty konsula, ani dlatego, że mam 
coś przeciwko 
obozowaniu jego eskorty u mych progów... jestem oczywiście zaszczycony. Ale 
wspomniałeś, że na ulicach grasuje motłoch. Z pewnością niebezpiecznie jest...
– Nie dbam o niebezpieczeństwo – przerwał mi. – Powinieneś już to wiedzieć, 
Gordianusie. Czyż nie zadarłem z Sullą na samym początku mojej kariery? Byłeś 
przy tym, 
widziałeś, jak stawiłem czoło jego tyranii. Czy sądzisz, że pozwoliłbym 
niezorganizowanej 
hołocie przeszkodzić mi w wykonywaniu obowiązków konsula? Nigdy!
– A jednak czegoś musisz się obawiać, skoro nosisz zbroję i otaczasz się tyloma 
strażnikami, dokądkolwiek się udajesz.
– Zbroja uwalnia człowieka od strachu. A moja eskorta? To sami porządni 
młodzieńcy z 
klasy ekwitów. Podążają za mną, ponieważ kochają mnie, tak jak kochają Rzym. 
Tak, 
niebezpieczeństwo z pewnością istnieje. Zawsze czyha na mężczyznę, który 
odważnie staje 
po stronie sprawiedliwości, sam o tym wiesz. Ale prawdziwy Rzymianin wytycza 
sobie drogę 
i nie pozwala się z niej zwieść ani hołocie z kijami i kamieniami, ani 
spiskowcom z 
pochodniami i sztyletami.
– Niemniej sądziłem, że uważasz za stosowne unikać otwartego widywania się ze 
mną. 
Tak twierdził Marek Celiusz. Czy mam uważać twoją wizytę za znak, że nasza 
rzekoma 
nieprzyjaźń się skończyła?
– Niezupełnie.
– Ale kryzys, jeżeli kiedykolwiek występował, już minął?
– Nie, dopóki pewne osoby wciąż zagrażają republice...
– Ale Katylina jest skończony. Znowu go pokonałeś. Nie będzie mógł po raz trzeci 
ubiegać się o konsulat, jest na to zbyt zadłużony. Jego sprzymierzeńcy teraz go 
opuszczą, 
podobnie jak przyjaciele z pieniędzmi. Dwie porażki pod rząd oznaczają, że nie 
zostało mu 
już wiele monet do wciskania w spocone dłonie wyborców. Katylina jest skończony.
– Mylisz się, Gordianusie. Wróg Rzymu nie jest skończony. Jeszcze nie. – W 
oczach 
Cycerona zalśnił drapieżny wyraz. – Co jest w lesie niebezpieczniejsze od dzika?
– Proszę cię, tylko bez zagadek.
– Zraniony dzik. Katylina odniósł dziś ranę, ale daleko mu do słabości. Jego 
środki są 
większe, niż myślisz. Jego sprzymierzeńcy, jak ich nazywasz, są 
niebezpieczniejsi, niż ci 
wiadomo. Masz rację, po dzisiejszym dniu będzie odcięty od bardziej legalnych 
źródeł 
finansów, ale teraz żelazo liczy się bardziej od srebra!
– Cyceronie, nie proś mnie o następne przysługi – powiedziałem ze znużeniem.
– Dlaczego? Czyż nie kochasz gospodarstwa, które dla ciebie wywalczyłem?
– Wdzięczność ma swoje granice.
– Nie mówię o wdzięczności, Gordianusie. Nie odwołuję się do twojego poczucia 
obowiązku wobec mnie, ale wobec samego siebie. Jeśli Katylina nie zostanie 
powstrzymany, 
to właśnie tacy posiadacze ziemscy jak ty ucierpią najbardziej.
– Cyceronie... – Potrząsnąłem głową i uniosłem dłoń.
– I kochasz swą rodzinę, prawda? Pomyśl o niej, o jej przyszłości!
– O tym właśnie myślę! – krzyknąłem, ale opanowałem się i zniżyłem głos. – Mam 
dość 
wystawiania ich na niebezpieczeństwo. I mam serdecznie dość gróźb i prób 
zastraszenia.
– Groźba płynie od Katyliny.
– Czyżby?
Cycero zmarszczył brwi, pojąwszy w końcu, że podczas gdy on posługiwał się 
niejasnymi ogólnikami, ja miałem na myśli coś całkiem konkretnego.
– O czym ty mówisz? – spytał.
– Mówię o bezgłowym trupie, który znalazł się w mojej stajni, kiedy nie dość 
szybko 
zgodziłem się na żądania Marka Celiusza.
– Ach tak, bezgłowy trup... Celiusz mówił mi, że wspomniałeś wczoraj o czymś 
podobnym, ale nie ma pojęcia, o co ci chodzi. Ja zresztą też. To musi być 
sprawka Katyliny...
– Ale jeśli Katylina jest za to odpowiedzialny, Celiusz zaś udaje jego agenta, 
to czemu nie 
ma o tym pojęcia?
– Ponieważ, jak sądzę... – Cycero urwał i znów zmarszczył brwi.
– A czy jest możliwe, że Celiusz wie o rzeczach, o których ci nie mówi? Wobec 
tego jak 
możesz mu ufać? A skoro ty nie możesz mu ufać, to tym bardziej ja nie mogę!
Cycero długo myślał, zanim odpowiedział.
– Gordianusie, rozumiem twój niepokój w tej sprawie...
– A może to Katylina nie ufa Celiuszowi. Czy może w tym tkwi sedno? Czy możliwe 
jest, że udawana lojalność Celiusza nie zwiodła Katyliny, który wie, że jest on 
twoim 
szpiegiem? To by znaczyło, że Katylina wie, iż ja również jestem twoim 
szpiegiem. To zaś 
grozi mojej rodzinie jeszcze większym niebezpieczeństwem.
– Nie ulega wątpliwości, Gordianusie, że to głębokie wody. Ale nie da się 
utrzymać na 
powierzchni, jeśli nie będzie się wierzgać nogami. Nie rób nic, a pójdziesz na 
dno. Państwo 
jest nawą, a ja nią steruję, bo powierzono mi to zadanie. Katylina podpali ją, 
jeśli go nie 
powstrzymamy, skazując nas wszystkich na śmierć. Muszę zrobić wszystko, co w 
mojej 
mocy, by utrzymać ją na powierzchni. Potrzebuję jednak twojej pomocy. Podaję ci 
rękę, by 
cię wciągnąć na pokład, ale ty musisz wyciągnąć do mnie swoją.
– Cóż za piękna metafora. Jaka płynna wymowa...
– Gordianusie, wystawiasz na próbę moją cierpliwość.
Udało mi się go wreszcie zdenerwować. Mogłem szydzić z jego odwagi i kpić z jego 
pompatycznego zachowania, ale nie mógł znieść drwin ze swego kunsztu 
oratorskiego.
– Bez względu na to, co myślisz i czujesz, musisz nadal robić to, o co cię 
proszę! – 
napierał Cycero. – Katylina to zbyt duże dla mnie niebezpieczeństwo, bym 
pogodził się z 
twoją apatią.
– Czy on naprawdę jest taki jadowity? Obserwując go pod mym dachem, prędzej bym 
go 
określił jako romantyka niż wywrotowca.
– Gordianusie, nie możesz być aż tak naiwny! – Nagle uśmiech wrócił mu na usta. 
– Ach, 
zaczynam się domyślać, w czym problem. Ty lubisz Katylinę! Ależ tak, wszyscy 
kiedyś go 
lubiliśmy. Każdy z nas... i zawsze w końcu tego żałowaliśmy. Zapytaj cienia jego 
zamordowanego szwagra albo cienia jego zamordowanego syna, albo zrozpaczone 
rodziny 
młodych mężczyzn i kobiet, których zdeprawował! Zanim zniszczy swoje ofiary, 
Katylina 
musi zawsze sprawić, by go polubiły. Och, Gordianusie, wiem, że twój stary 
przyjaciel 
Cycero wydaje ci się pompatyczny i próżny. Zawsze tak myślałeś. Masz bystre oko, 
które w 
mig rozpozna wszelką pretensjonalność i fałsz... to jeden z twoich darów... i 
przyznaję, że 
przez moje sukcesy może trochę wbiłem się w dumę i poczułem się nazbyt ważny. 
Potrafisz 
dojrzeć prawdę pod zasłoną ludzkiej próżności. Jak mogłeś się od razu nie poznać 
na 
Katylinie? Czyż nie dostrzegasz w nim fałszu? Jesteś jak człowiek, który patrząc 
na morze, 
nie zdoła dostrzec w nim kropli wody? Czy on cię uwiódł, Gordianusie?
– Mówisz bez sensu, Cyceronie. Ale przynajmniej twoje porównania są odpowiednie 
– 
czuję się jak zagubiony żeglarz.
Zamilkł i wbił we mnie badawcze spojrzenie. Kiedy pochylał głowę w ten sposób, 
gruba 
fałda tłuszczu na jego szyi przywarła do podbródka niczym poduszka, a oczy 
chowały się 
głębiej w nalanej twarzy. Przypomniałem sobie, jak wyglądał, kiedy go poznałem: 
chudy, 
niemal kruchy, z szyją, która ledwo mogła utrzymać ciężar głowy. Jego tusza 
rosła wraz z 
ambicjami.
– Och, wyobrażam sobie, jak się do ciebie zabrał, Gordianusie. Katylina potrafi 
zajrzeć 
ludziom w serca. Wyczuwa ich potrzeby i pragnienia i gra na nich jak wytrawny 
flecista. 
Powiedz mi, jeśli trafię w sedno. Od razu wiedział, jak ci się przypodobać: 
wychwalał twoje 
gospodarstwo i rodzinę. Zauważył, jak niezwyczajne jest twoje domostwo, i 
wyczuł, że masz 
słabość do pozbawionych praw i majątku, więc przedstawił się jako człowiek ludu, 
który chce 
zamieszać w rzymskim tyglu, aby dać biednym masom szansę na lepsze życie. Grzmi 
przeciw 
optymatom i ich przebiegłości... nieważne, że sam byłby optymatą, gdyby nie 
stracił dobrego 
imienia i nie roztrwonił majątku i nie zasłużył na wzgardę każdego porządnego 
człowieka w 
senacie. Wkręcił się jak wąż w twoje życie osobiste, rozgrzał cię swoimi 
poglądami 
politycznymi, specjalnie skrojonymi na twoją miarę, a wreszcie zdradził ci jakiś 
swój osobisty 
sekret, tobie i tylko tobie, dając ci do zrozumienia, że ufa ci bezgranicznie i 
że znaczysz dla 
niego wiele.
Pomyślałem o wyznaniu Katyliny dotyczącym westalki Fabii i poczułem ukłucie 
niepokoju.
– Katylina powie ci wszystko, co chcesz usłyszeć – ciągnął Cycero. – Będzie 
twoim 
powiernikiem. Jeśli na to pozwolisz, to mimo szeroko otwartych oczu możesz się 
dać złapać 
w sieć jego czaru. Przyznaję, Katylina jest czarujący. Przez całe lata sam tak 
myślałem, 
dopóki go nie przejrzałem. Ja zaś, niestety, jestem zupełnie pozbawiony uroku. 
Myślisz, że 
tego nie wiem? Okazałeś mi dziś swą wrogość bardzo wyraźnie, Gordianusie. 
Uważasz, że 
jestem irytujący i natrętny, i chciałbyś, żebym po prostu sobie poszedł. 
Denerwuję cię. 
Urodziłem się taki; uroku się nie nabywa. Dlatego właśnie muszę polegać na 
retoryce i 
perswazji, a to toporne narzędzia w porównaniu z naturalnym czarem takich ludzi 
jak 
Katylina, który już jest w połowie drogi do wygranej w dyspucie, zanim się w 
ogóle odezwie, 
dzięki swej przystojnej twarzy i temu nieodpartemu, czarującemu, denerwującemu 
uśmiechowi. Przy nim muszę się wydawać prymitywny i krzykliwy. Ale pomyśl, 
Gordianusie! Cóż za pożytek z uroku, jeśli skrywa on wstrętną prawdę? Ja 
wypowiadam tę 
wstrętną prawdę, a ty marszczysz nos. Katylina się uśmiecha i mruczy słodkie 
kłamstwa, a ty 
go masz za intrygującą postać. Gordianusie, przecież nie dasz się na to nabrać!
Co może być gorszego dla mężczyzny w moim wieku, niż zacząć wątpić we własny 
rozsądek? Czy Katylina rzucił na mnie urok, zahipnotyzował i przytępił mi 
zmysły? A może 
Cycero używał własnej pokrętnej magii, wykorzystując to, co wie o Katylinie i o 
mnie, by 
znaleźć najwłaściwsze słowa, które mnie poruszą i sprawią, że mu ulegnę?
– Gordianusie, czy moje słowa trafiają do ciebie? Czy słyszysz napięcie w mym 
głosie? 
Czyż odmówisz mi tej jednej przysługi, o którą cię proszę, byś gościł u siebie 
Katylinę, 
ilekroć będzie na to miał ochotę? Zrób to dla dobra Rzymu. Zrób to dla swoich 
dzieci.
Kiedy nie odpowiedziałem, Cycero westchnął i ramiona mu opadły. Grał czy 
naprawdę 
był znużony? I dlaczego nie umiałem tego rozpoznać – ja, który mam tak bystre 
oko, które w 
mig rozpozna wszelką pretensjonalność i fałsz?
– Pomyśl o tym, Gordianusie. Kiedy wrócisz na tę swoją piękną, spokojną wieś, 
pomyśl o 
tym i pamiętaj, że Rzym jest tu nadal i znalazł się w śmiertelnym 
niebezpieczeństwie. A kiedy 
Rzym stanie w ogniu, nie łudź się, że pożar nie rozprzestrzeni się na cały kraj. 
– Pochylił 
głowę, uwydatniając fałdę tłuszczu na szyi. Patrzył na mnie wyczekująco przez 
długą chwilę, 
ale nie miałem mu nic do powiedzenia. – Nie zobaczymy się już więcej, dopóki 
kryzys nie 
zostanie zażegnany. Jak poprzednio, Marek Celiusz będzie moim posłańcem. 
Ryzykuję, 
przychodząc dziś do ciebie, ale moi obserwatorzy zapewniają, że oczy Katyliny 
zwrócone są 
teraz gdzie indziej, a Celiusz powiedział mi o twoich wahaniach. Miałem 
nadzieję, że będę 
mógł wpłynąć na twoją decyzję, kiedy porozmawiamy w cztery oczy. – Odwrócił się 
z lekkim 
szelestem sztywnych fałd togi. – Pójdę już. Muszę złożyć jeszcze wiele wizyt 
tego wieczoru, 
zanim będę mógł spocząć. Nikt nie jest bezpieczny, kiedy hołota Katyliny grasuje 
na ulicach, 
ale to nie może mnie odstraszyć. Znam swoje obowiązki wobec Rzymu. Chciałbym, 
żeby 
były tak proste i łatwe jak twoje.
Odszedł. Usiadłem na kamiennej ławie przy fontannie. Niebo już pociemniało i 
rozbłysło 
gwiazdami, zaczął też wschodzić księżyc, oświetlając srebrnym blaskiem dachówki 
portyku.
– Możesz już wyjść, Metonie – powiedziałem cicho.
Wysunął się zza kurtyny w drzwiach swego pokoju i stanął w cieniu.
– Czy Bethesda to słyszała? – spytałem.
– Nie. Słychać od czasu do czasu jej pochrapywanie przez ścianę.
Wyszedł do ogrodu i stanął w świetle. Miał na sobie tylko przepaskę biodrową. 
Przez 
głowę przemknęła mi myśl, że jest już w takim wieku, iż powinien zacząć nosić w 
domu 
nieco więcej ubrania.
– To dobrze – powiedziałem. – Eko i Menenia też śpią, jak się zdaje, albo są 
zbyt zajęci, 
by zwracać uwagę na głosy w ogrodzie. Zatem tylko ty i ja wiemy o wizycie 
Cycerona.
– Skąd wiedziałeś, że słucham? Tak uważałem, by nie poruszyć kurtyną...
– Tak, ale wystawał spod niej twój duży palec lewej nogi. Światło gwiazd 
błysnęło na 
paznokciu. W niewłaściwych okolicznościach taka nierozwaga mogłaby się okazać 
śmiertelnie niebezpieczna.
– Myślisz, że Cycero zauważył?
Musiałem się roześmiać.
– Raczej nie. W przeciwnym razie wezwałby swą straż przyboczną i naszpikowaliby 
cię 
sztyletami, zanim zdążyłbym pisnąć słowo.
Meto zaniepokoił się, ale po chwili zrobił sceptyczną minę.
– No i cóż sądzisz o naszym czcigodnym konsulu, Metonie?
Zawahał się, zanim odpowiedział.
– Myślę, że Cycero to nadęty pierdoła.
– I ja jestem tego zdania. – Uśmiechnąłem się. – Ale to niekoniecznie oznacza, 
że nie ma 
racji.
– Czy zrobisz, o co cię prosi, tato?
Tak długo zwlekałem z odpowiedzią, że Meto powtórzył pytanie.
– Zrobisz to?
– Sam chciałbym wiedzieć...
ROZDZIAŁ XXIII
Po wyborach spędziliśmy w Rzymie jeszcze pięć dni. Sprawiło mi to więcej 
przyjemności, niż się spodziewałem: przechadzki po siedmiu wzgórzach, odwiedziny 
u 
starych przyjaciół, degustacja smakołyków na ulicznych straganach i 
przypatrywanie się 
krzątaninie mężczyzn i kobiet na ulicach Subury – jednym słowem, poczucie 
udziału w 
nieprzerwanie tętniącym życiu wielkiego miasta.
Co prawda, nie spotykały mnie tam same przyjemności. Któregoś ranka, kiedy 
Bethesda 
buszowała po sklepach na ulicy Złotników, ja odwiedziłem adwokata, który bronił 
moich 
praw do strumienia przed pozwem Publiusza Klaudiusza. Nazywał się Volumenus i 
miał 
biuro na drugim piętrze przysadzistego, brzydkiego budynku z cegły o rzut 
kamieniem od 
Forum. Cały dom zajmowali prawnicy; emanował z niego stęchły zapach starych 
pergaminów. Ściany ciasnego pokoju Volumenusa pokryte były półkami z 
przegródkami na 
dokumenty, a on sam też przypominał zwój pergaminu: wysoki, chudy, z pociągłą 
twarzą i 
oschły w obejściu. Oznajmił mi, że moja sprawa jeszcze nie była rozpatrywana 
przez sąd, ale 
zapewnił, że robi wszystko co może.
– Czemu to musi tak długo trwać? – zaprotestowałem. – Kiedy Klaudiusze próbowali 
podważyć prawomocność testamentu, sprawa była z pewnością bardziej 
skomplikowana, ale 
Cyceronowi udało się ją pomyślnie przeprowadzić w ciągu zaledwie dni, a nie 
miesięcy ani 
lat.
Kąciki ust Volumenusa lekko drgnęły.
– Może więc wolałbyś, aby Cycero zajmował się całością twoich spraw – powiedział 
obcesowo. – Och, a może on jest na to zbyt zajęty? Doprawdy, robię co mogę. 
Owszem, 
gdybym przypadkiem był jednym z najpotężniejszych polityków w Rzymie, wówczas z 
pewnością mógłbym nakłonić sąd do przyspieszenia procedury, ale ja jestem tylko 
uczciwym 
adwokatem...
– Rozumiem.
– Nie, naprawdę, jeśli uważasz, że zdołasz pozyskać usługi wszechmocnego 
Cycerona w 
tej sprawie, to bardzo proszę...
– To była specjalna przysługa. Skoro zapewniasz mnie, że robisz wszystko co w 
twojej 
mocy...
– Ale Cycero mógłby więcej, jestem tego pewien. I lepiej, i szybciej...
Udało mi się w końcu przygładzić jego nastroszone piórka, zanim wyszedłem. 
Stanąłem 
na ulicy nie tyle rozczarowany jego usługami, ile na nowo świadom ogromu mego 
długu 
wobec Cycerona. Bez jego pomocy i potężnych koneksji sprawa mojego dziedzictwa, 
jeśli nie 
zostałaby od ręki rozstrzygnięta na moją niekorzyść, mogłaby ugrzęznąć w sądach 
na całe 
lata, przez które siedziałbym w Rzymie i patrzył, jak mi broda siwieje.
Wieczorem siódmego dnia naszego pobytu w Rzymie zaczęliśmy się pakować i 
następnego ranka ruszyliśmy w drogę powrotną. Późnym popołudniem dotarliśmy na 
miejsce 
zmęczeni, zesztywniali i zakurzeni. Diana natychmiast zeskoczyła z wozu i 
biegała od 
zagrody do zagrody, ściskając i całując swe ulubione jagnięta i koźlęta. Meto, 
pełen energii 
nagromadzonej przez cały dzień monotonnej jazdy, pobiegł od razu na szczyt 
naszego 
wzgórza. Bethesda ruszyła na inspekcję domostwa, chcąc ocenić ogrom strat 
wyrządzonych 
przez nieuważną służbę domową pod jej nieobecność, a ofuknąwszy wszystkich pro 
forma, 
pospieszyła do sypialni, by złożyć w w szkatułce na biżuterię swoje nowe 
nabytki.
Udałem się do gabinetu, by wypytać Aratusa o wszystko, co działo się podczas 
naszej 
nieobecności. Działo się niewiele. Strumień zmalał jeszcze bardziej, co według 
niego było 
normalne o tej porze roku.
– W ogóle bym o tym nie wspominał, panie, gdyby nie to, że możemy mieć kłopot 
także 
ze studnią...
– Jakiego rodzaju kłopot? – spytałem.
– Smak wody się zmienił. Zauważyłem to wczoraj. Być może kot prześliznął się 
przez 
kratę, a może jakieś zwierzę przekopało się przez ścianę i utonęło.
– Chcesz powiedzieć, że w studni jest martwe zwierzę?
– Tak podejrzewam. Smak wody, jak mówię...
– A co w tej sprawie uczyniłeś?
Po sposobie, w jaki odrzucił głowę do tyłu, zorientowałem się, że mówię za 
ostro.
– W takich razach pierwszą czynnością, panie, jest podniesienie kraty i próba 
wyłowienia 
truchła wiadrem albo hakiem. Martwe ciała w końcu pływają...
– I zrobiłeś to?
– Zrobiłem, panie. Ale nie udało się nam niczego wyciągnąć. Za którymś razem hak 
zaczepił o coś i trzeba było dwóch ludzi, by go wyszarpnąć. Być może kilka 
kamieni wypadło 
z cembrowiny. Jeśli tak się stało, w tym samym czasie woda mogła zostać skażona. 
Jakieś 
zwierzę mogło zostać przygniecione, albo po prostu utonęło. Jeśli uszkodzenie 
jest duże... 
choć tylko przypuszczam, że w ogóle wystąpiło... sprawa może się okazać poważna. 
Naprawa 
studni wykluczy ją z użytku, a przy tak niskim poziomie strumienia...
– Jak się dowiemy, czy studnia jest uszkodzona?
– Ktoś musi zejść na dno, panie.
– Dlaczego nie zrobiono tego wczoraj? Albo dziś rano? Tymczasem łasica czy 
fretka, czy 
co też tam wpadło, spokojnie psuje się dalej, zatruwając wodę.
Aratus złożył ręce i spuścił wzrok.
– Wczoraj, kiedy nasze wysiłki z hakiem spełzły na niczym, panie, było już za 
ciemno, by 
posyłać kogokolwiek do szybu. Dziś rano z zachodu nadchodziły chmury burzowe i 
wydawało mi się ważniejsze, by zwieźć siano z północnego pola do stodoły, aby 
uchronić je 
przed zmoknięciem.
– To na zewnątrz było jeszcze jakieś siano? Sądziłem, że wszystko już 
zwieźliśmy?
– Masz rację, panie, ale parę dni temu kazałem ludziom wywieźć je z powrotem na 
łąkę. 
Bele, które nie były zarażone rdzą, mogą jeszcze jej ulec, ale można temu 
zapobiec, 
wystawiając siano na gorące słońce.
Potrząsnąłem głową, na nowo powątpiewając w jego umiejętności.
– I co, padało dziś rano?
Zacisnął usta.
– Nie, panie. Ale chmury były czarne i groźne, a gdzieś niedaleko nawet 
grzmiało. Nawet 
gdyby niewolnicy nie byli zajęci przy sianie, wahałbym się posyłać kogokolwiek 
do studni 
przy nadchodzącej burzy, to zbyt niebezpieczne. Wiem, jak cenisz swych 
niewolników, panie, 
i nie chciałem niepotrzebnie żadnego zmarnować.
– Bardzo dobrze. Czy mamy jeszcze dość czasu, by przed zmierzchem opuścić kogoś 
do 
studni?
– Zamierzałem się do tego zabrać, panie, kiedy nadjechałeś.
Poszedłem z Aratusem do studni, gdzie czekała już grupka niewolników. Zrobili ze 
sznura rodzaj uprzęży i przywiązali ją do długiej liny. Jeden z ludzi miał 
zostać w niej 
opuszczony przez pozostałych w głąb szybu. Meto dołączył do nas, uśmiechnięty i 
zaczerwieniony od szybkiej wspinaczki i biegu z powrotem. Kiedy wyjaśniłem mu, 
co się 
dzieje, natychmiast zaofiarował się zejść do studni.
– Nie, Metonie.
– Ale dlaczego, tato? Jestem akurat właściwego wzrostu, zwinny i lekki.
– Nie wygłupiaj się.
– Ale to byłoby ciekawe, tato.
– Nie bądź śmieszny, Metonie. – Zniżyłem głos. – To zbyt niebezpieczne. Nawet 
przez 
myśl by mi nie przeszło, by posłać tam ciebie. Od tego... – Ugryzłem się w 
język. O mało nie 
powiedziałem: „Od tego są niewolnicy”, ale zdałem sobie sprawę, jak te słowa 
zabrzmiałyby 
w jego uszach. W następnej sekundzie pojąłem, jak brzmią one w mych własnych 
uszach. 
Czy naprawdę stałem się tak nieczuły względem ludzi, którzy są moją własnością? 
Odziedziczyłem gospodarstwo; czy wraz z nim przejąłem także pogardliwy stosunek 
właścicieli niewolników w rodzaju Publiusza Klaudiusza i nieboszczyka Katona? W 
swojej 
księdze Kato pisał: „Spożytkowuj ludzkie narzędzie, póki się nie złamie, a potem 
zastąp je 
nowym”. Zawsze miałem wstręt do ludzi takich jak Krassus, którzy nie przywiązują 
uwagi do 
życia niewolników, liczy się tylko ich użyteczność. A oto proszę, pomyślałem; 
wystarczy dać 
komuś gospodarstwo, a wnet zmieni się w małego Katona; daj mu kopalnie, 
posiadłości i 
statki, a stanie się małym Krassusem. Odwróciłem się od Cycerona właśnie 
dlatego, że 
według mnie stał się właśnie taki, choć niegdyś pogardzał ludźmi tego rodzaju. 
Ale może taka 
jest naturalna kolej rzeczy? Może bogactwo nieodwołalnie czyni człowieka 
chciwym, sukcesy 
próżnym, a nawet najmniejsza namiastka władzy sprawia, że przestaje on dbać o 
ludzi? Czy 
ja jestem inny? Te myśli przemknęły mi przez głowę lotem błyskawicy.
– Nie zejdziesz do studni, Metonie, ja sam tam schodzę. – Te słowa zaskoczyły 
mnie tak 
samo jak jego.
– Och, tato, i kto tu teraz się wygłupia? To ja powinienem iść. Jestem o tyle 
młodszy i 
zwinniejszy.
Niewolnicy patrzyli na nas szczerze zdumieni. Aratus położył nam obu ręce na 
ramionach 
i odwiódł nas na bok.
– Panie, odradzałbym ci to. To o wiele za niebezpieczne. Od tego są niewolnicy. 
Jeśli 
weźmiesz na siebie takie zadanie, tylko ich wpędzisz w konfuzję.
– Niewolnicy są od tego, by robić, co ja im każę, a pod moją nieobecność, co 
każe im 
Meto – poprawiłem go. – A kiedy ja będę w studni, Aratusie, to Meto dopilnuje, 
byś dobrze 
nimi kierował.
– Panie, gdyby coś ci się stało... – wykrzywił twarz w dziwnym grymasie – oby 
bogowie 
ustrzegli nas przed taką tragedią... wówczas niewolnikom groziłaby straszliwa 
kara. To dla 
ich dobra proszę cię, byś pozwolił jednemu z nich wykonać tę pracę.
– Nie, Aratusie, już zdecydowałem. Nie sprzeciwiaj mi się. No, jak się zakłada 
tę uprząż?
Czy miałem nadzieję coś udowodnić tym wyczynem? Jeśli chciałem pokazać, że nie 
jestem taki jak inni właściciele, to nie mogłem chyba wybrać gorszego sposobu, 
ponieważ 
niewolnicy wyglądali na zmartwionych i nieszczęśliwych. Jeśli chciałem sam sobie 
udowodnić, że jestem wciąż dość młody, by stawiać czoło niebezpieczeństwu bez 
drgnięcia 
powieki, powinienem spojrzeć w lustro, by przywołało mnie do rzeczywistości. A 
może 
pomyślałem, że w ten sposób zasłużę na nowo na szacunek Metona? Przecież w 
rzeczywistości w ten sposób raz jeszcze odmawiałem uznania jego dojrzałości. 
Postąpiłem tak 
wiedziony nagłym impulsem i dopiero po fakcie pomyślałem, że to akurat taki 
szalony 
pomysł, jaki mógłby powstać w głowie Katyliny.
Aratus, bardziej ponury niż kiedykolwiek, nadzorował przygotowania, sprawdzając 
linę i 
uprząż na mym torsie. Dla rozczarowanego Metona nie pozostało nic do roboty. 
Niewolnicy 
zdjęli żelazną kratę z otworu studni, a kiedy wspiąłem się na cembrowinę, aż się 
wzdrygnęli z 
obawy. Ktoś podał mi pochodnię. Niewolnicy ustawili się rzędem i ujęli mocno 
linę, 
poluzowując ją kawałek po kawałku, kiedy zacząłem schodzić w dół, zapierając się 
nogami o 
ścianę. Krok za krokiem opuszczałem się w mroczną czeluść, a niebo nade mną 
szybko 
zmalało do małego kręgu.
Nie było to takie trudne, jak się spodziewałem. Szedłem po prostu tyłem po 
kamiennej 
ścianie, ostrożnie stawiając stopy. Lina była napięta, utrzymując mój ciężar. W 
górze 
widziałem ściągnięte niepokojem twarze Metona i Aratusa; patrzyli na mnie i 
mrugali oczami 
od drobin popiołu unoszących się ku nim z gorącym dymem pochodni.
– Panie, bądź ostrożny! – jęknął ekonom.
– Tak, tato, bądź ostrożny! – powtórzył jak echo Meto.
Otwór nade mną malał coraz bardziej, aż wreszcie był nie większy od talerza.
– Czy luzować jeszcze linę, panie?
Obejrzałem się przez ramię w dół, ale wciąż nie mogłem dostrzec lustra wody.
– Tak, jeszcze! – odkrzyknąłem.
Opuszczałem się krok po kroku z wykręconą szyją, aż wreszcie dostrzegłem pod 
sobą 
krąg wody, błyszczącej w świetle pochodni rudym ogniem i czarnej jak obsydian 
tam, gdzie 
padał mój cień. Widniał w niej jakiś blady kształt, jakby duży, jasny kamień, 
ledwo wystający 
ponad powierzchnię. Ściany wydawały się całe, nie widziałem żadnych uszkodzeń. 
Im byłem 
niżej, tym trudniej było mi wykręcić głowę, by patrzeć w dół. Zszedłem tuż nad 
samo lustro 
wody i krzyknąłem, aby nie popuszczali więcej liny.
– Tak, panie! – dobiegł mnie zwielokrotniony pogłosem okrzyk Aratusa. Jego głowa 
była 
tylko ciemną plamką na tle jasnego krążka nieba.
Zamierzałem się powoli odwrócić twarzą w dół, co prawie mi się udało, gdy nagle 
natrafiłem stopą na luźny kamień w ścianie. Z głośnym pluskiem uderzyłem nogami 
o wodę. 
Niewolnicy trzymający linę nie byli przygotowani na nagłe pociągnięcie. Lina na 
moment 
poluzowała się, a ja wpadłem do wody po szyję. Po chwili podciągnięto ją nieco w 
górę, tak 
że moje ramiona uniosły się nad wodę. Zakrztusiłem się i zakaszlałem, ale udało 
mi się 
utrzymać pochodnię ponad powierzchnią. Migotliwy płomień oblewał czerwonożółtym 
blaskiem chropowatą cembrowinę i wzburzoną wodę, tworząc wokół splątany deseń 
światła i 
cienia. Wolną ręką na oślep szukałem jakiegoś punktu zaczepienia. Natrafiłem w 
wodzie na 
duży przedmiot, sztywno zaklinowany między przeciwległymi ścianami studni. Kiedy 
nacisnąłem go, uwolnił się i zaczął pływać swobodnie tuż przy mnie. Był zimny i 
miękki w 
dotyku. Zadrżałem i poczułem, jak żółć podnosi mi się do gardła.
Krzyknąłem – nie był to krzyk przerażenia, ale raczej krótki, urywany skowyt, 
jaki 
wydaje pies, kiedy mu nadepnąć na ogon. Niesiony echem przez kamienną tubę 
studni musiał 
zabrzmieć na górze upiornie. Niewolnicy usłyszeli go i wpadli w panikę. Lina 
szarpnęła mnie 
za ramiona i wbrew własnej woli zacząłem się unosić w górę. Krzyknąłem, żeby 
przestali 
ciągnąć, ale może moje słowa uległy zniekształceniu i przypominały krzyk o 
pomoc. 
Schwyciłem pływający przedmiot, z obrzydzeniem, ale bez strachu. Jego ciężar 
ciągnął mnie 
w dół; niewolnicy szarpnęli mocniej, aż gorąca fala bólu przebiegła mi wzdłuż 
kręgosłupa, ale 
nie wypuściłem przedmiotu z rąk. Zdawało mi się, że wiem, czym jest, ale 
musiałem mieć 
pewność.
W końcu zacząłem się wysuwać z wody wraz z tajemniczym obiektem. Obejmowałem go 
oburącz, ściskając wciąż w prawej dłoni pochodnię, tak że jej płomień migotał 
tuż przy mej 
twarzy. Zanim ból w mięśniach zmusił mnie do wypuszczenia z rąk ciężaru, który 
bezwładnie 
wpadł z powrotem do wody, wiedziałem już, co widzę. Z góry dobiegł mnie okrzyk 
Aratusa: 
„Ciągnąć!” i pofrunąłem do góry tak szybko, że pochodnia wyśliznęła mi się z 
ręki. Uderzyła 
mnie w stopę i zawirowała w powietrzu, by po chwili z sykiem uderzyć o wodę. 
Niewolnicy 
ciągnęli linę równomiernymi szarpnięciami, wyciągając mnie niczym deus ex 
machina w 
teatrze. W ciemności obijałem się o ściany, prawie nie czując bólu i wstrząsów. 
Przed oczyma 
tkwił mi wciąż obraz tego, co widziałem w wodzie.
Były to zwłoki. I nie miały głowy.
CZĘŚĆ III
ZAGADKA
ROZDZIAŁ XXIV
Na dworze było już ciemno, kiedy zwłoki zostały usunięte ze studni. Przy 
pierwszej 
próbie do szybu opuszczono jednego z niewolników, który zawiązał koniec drugiej 
liny pod 
ramionami trupa. Wróciwszy na górę, cały drżał, był blady i bliski wymiotów. 
Następnie 
zabraliśmy się do wyciągania zwłok. Ich widok – nagiego, bezgłowego, wzdętego 
korpusu 
wynurzającego się ze studni – był tak przerażający, że kilku niewolników 
wrzasnęło i z 
wrażenia rozluźniło chwyt na linie. Ciężar okazał się zbyt duży dla tych, którzy 
usiłowali go 
utrzymać, i zwłoki poleciały z powrotem na dół. Lina prześlizgiwała się przez 
zaciśnięte 
dłonie, parząc i zdzierając skórę, więc puścili ją zupełnie, pozwalając, by 
zniknęła w szybie w 
ślad za ciałem.
Ta porażka wprawiła co przesądniejszych w nerwowy nastrój. Słyszałem, jak 
szepczą 
jeden za drugim: „Lemur!” W nikłym świetle zmierzchu nie mogłem dojrzeć, kto z 
nich to 
powiedział. Wszyscy wyglądali na jednakowo przerażonych, zupełnie jakby to słowo 
wypowiedział sam wiatr. Wtedy właśnie zrozumiałem, że studnia została zatruta w 
dwojaki 
sposób: przez rzeczywiste skażenie rozkładającym się ciałem i przez to, że 
znalazło się ono w 
wodzie. Niewolnicy będą teraz uważać to miejsce za nieczyste. Będą go unikać, 
odwracać 
oczy przy mijaniu studni, może nawet nie będą chcieli już nigdy napić się z niej 
wody, 
obawiając się, że nawiedzona jest przez cień zmarłego.
Tylko dzięki zręczności Aratusa w postępowaniu z podległymi mu niewolnikami 
udało 
się ich zmusić do podjęcia kolejnej próby. Ten, który już był na dole, za nic 
nie chciał tam 
schodzić po raz drugi. Nikt inny się tego nie chciał podjąć, więc Aratus sam 
wyznaczył 
jednego z nich, a kiedy ten płaczliwie protestował, zagroził mu chłostą i nawet 
uderzył go w 
plecy. Niewolnik poddał się i pozwolił założyć sobie uprząż. Ja sam już nie 
mogłem tam zejść 
z moimi nadwerężonymi mięśniami, a Metonowi na to nie pozwoliłem. Koniec końców 
postąpiłem jak każdy właściciel i kazałem ekonomowi zmusić do zejścia po trupa 
jednego z 
niewolników wbrew jego woli. Zdawało mi się, że słyszę drwiący śmiech 
nieboszczyka 
Katona.
Tym razem pojawienie się zwłok nie wywołało już takiego szoku i niewolnicy 
zdołali 
utrzymać linę. Niemniej widok był nieprzyjemny: wzdęte ciało było woskowoblade i 
straszyło ziejącą raną tam, gdzie powinna być głowa. Złożyliśmy je na bruku przy 
studni. 
Zebrała się pod nim kałuża wody, rozpływając się na wszystkie strony małymi 
strumykami. 
Niewolnicy z krzykiem odskakiwali, nie chcąc, by zmoczyła im stopy. Spojrzałem w 
stronę 
domu i w jednym z okien ujrzałem sylwetkę Bethesdy. Posłałem jej wcześniej 
wiadomość, by 
zatrzymała Dianę w domu i sama też się tu nie zbliżała. Co ona musiała myśleć, 
patrząc na 
grupkę wystraszonych niewolników zgromadzonych wokół studni w gęstniejącym 
mroku? 
Szybko dowie się prawdy, podobnie jak wszyscy inni w gospodarstwie. Nie da się 
tego 
utrzymać w tajemnicy, jak to zrobiłem z Nemo.
Kazałem przynieść więcej pochodni, bym mógł się lepiej przyjrzeć zwłokom. 
Niewolnicy 
kręcili się wokół niespokojnie, czekając tylko na sposobność oddalenia się od 
tego strasznego 
miejsca. Poleciłem Aratusowi, by ich odprawił, ale też dopilnował, by za godzinę 
wszyscy 
zebrali się przed stajnią. Przykucnąłem nad ciałem, krzywiąc się z bólu w 
nadwerężonych 
ramionach i pokaleczonych o cembrowinę kolanach i łokciach. Meto przyklęknął 
obok mnie, 
trzymając w górze pochodnię.
– No, Metonie, cóż tu widzimy?
Przełknął z wysiłkiem. Nawet w czerwonawym świetle pochodni widać było, jak 
bardzo 
jest blady.
– Ciało jest tak spuchnięte, że trudno cokolwiek powiedzieć. Nie wiem, od czego 
zacząć 
– przyznał.
– Ułóż sobie w głowie listę pytań. Alternatywa wykluczająca, jak mówią 
filozofowie. 
Albo, albo. Mężczyzna czy kobieta?
– Mężczyzna, oczywiście.
– Stary czy młody?
– Mniej więcej w wieku Nemo? – powiedział niepewnie.
– Dlaczego tak sądzisz?
– Wśród czarnych włosów na piersi jest wiele siwych. No i stawy są takie 
guzowate. Nie 
był chłopcem, ale i nie starym mężczyzną.
– Śniady czy blady?
– Teraz trudno cokolwiek powiedzieć o jego karnacji, kiedy jest cały spuchnięty 
i 
odbarwiony, choć wygląda raczej na ogorzałego. Włosy na łonie ma czarne.
– Niewolnik czy wolny?
– Niewolnik – odpowiedział bez wahania.
– Dlaczego?
– Stamtąd, gdzie stałem, jak go wyciągali, widziałem jego plecy.
Podłożyłem dłonie pod zwłoki, by je obrócić na bok, ale były dla mnie za 
ciężkie. Meto 
odłożył pochodnię i pomógł mi.
– O, tutaj. – Wskazał, unosząc ją znów i przyświecając z góry.
W ponurym blasku dowód niewolniczego stanu denata był dobrze widoczny. Ramiona i 
łopatki miał pokryte bliznami. Niektóre były stare i niemal zatarte, inne świeże 
i wyraźne. Za 
życia często go chłostano.
– Co mogło być przyczyną śmierci? – spytałem.
Meto pochylił głowę, zastanawiając się.
– Oczywiście musiał umrzeć, zanim znalazł się w studni, skoro nie ma głowy. 
Chyba że i 
głowa jest tam w wodzie... – Zerknął ku studni i znów głośno przełknął.
– Nie sądzę. Ja jej nie widziałem, ani też żaden z niewolników, którzy tam 
schodzili. Ale 
znów, jak w wypadku Nemo, zakładasz, że został on zamordowany. Nie wiemy tego. 
Poza 
kikutem szyi nie ma żadnej widocznej rany. Podobnie jak wtedy, głowę zapewne 
odcięto już 
po jego śmierci. Nie można powiedzieć, jak on umarł.
– Chyba że się dowiemy, kim był.
– I skąd się wziął.
– Z pewnością ten, który podrzucił w stajni Nemo, przyniósł tu także... – Meto 
zmarszczył czoło. – Jak go nazwiemy, tato?
Spojrzałem na martwe, nędzne ciało.
– Ignotus – powiedziałem. – Nieznany.
Po jakimś czasie od strony domu nadszedł niewolnik.
– Pani prosi, aby pan przyszedł – oznajmił, rzucając ukradkowe spojrzenia na 
nagie 
zwłoki. – A Kongrio mówi, że kolacja panu stygnie.
– Powiedz pani, że nie mam dzisiaj apetytu. A skoro już tu jesteś, idź do 
Aratusa i 
powiedz mu, by zebrał wszystkich niewolników przy stajni.
– Kongrio też ma przyjść?
– Tak, Kongrio też.
Oświetlając sobie drogę pochodnią – mrok już był prawie zupełny – ruszyliśmy z 
Metonem ku stajni. Niewolnicy już się tam gromadzili, szepcząc między sobą. W 
chwilę 
później nadszedł Aratus, prowadząc służbę domową i kuchenną z Kongrionem na 
czele. 
Podszedł do mnie i zameldował cicho:
– Są wszyscy, panie. Chcesz sam do nich przemówić czy ja mam to zrobić?
– Nie trzeba. Ja będę mówił.
Aratus wyszedł na środek i głośno oznajmił:
– Cisza! Stało się coś ważnego i pan chce nam wszystkim coś powiedzieć.
Odsunął się na bok, ale nie dołączył do reszty, trzymając się osobno. 
Zauważyłem, że 
Kongrio również stoi sam, mimo że wszyscy podkuchenni stanęli w szeregu z 
innymi. I 
wśród niewolników są różnice klasowe.
Nie przemawiałem do nich jako do grupy od czasu, kiedy obejmowałem gospodarstwo. 
W świetle kilku pochodni wyraźnie widziałem ich twarze. Patrzyli na mnie z 
niepokojem. 
Lucjusz Klaudiusz był dla nich łagodnym panem. Ja byłem pewnie jeszcze 
łagodniejszym; 
być może za bardzo, skoro ktoś z nich mnie zdradził.
– W studni znaleźliśmy ludzkie zwłoki – powiedziałem głośno.
Nie było to dla nikogo niespodzianką, wieść bowiem zdążyła już się roznieść, ale 
i tak 
moje słowa wywołały szmer podekscytowania.
– Kto z was wie, jak się tam znalazły?
Nikt się nie odezwał.
– Czy mam rozumieć, że żaden z was nie ma najmniejszego pojęcia, jak to się 
stało kiedy, 
ani kto to zrobił?
Spoglądali to na mnie, to na siebie wzajemnie, chrząkali, potrząsali głowami. W 
końcu 
jeden nieśmiało podniósł rękę i wyszedł przed szereg. Był to najstarszy 
niewolnik w 
gospodarstwie, siwobrody Klementus.
– Mów, co wiesz – ponagliłem go.
– Parę dni temu, w nocy, zdawało mi się, że coś słyszę.
– Co?
– Odgłos od strony studni. Często budzę się w nocy... właściwie to ani jednej 
nie 
przesypiam od wieczoru do rana. Wstaję, by oddać mocz. Zawsze tak miałem, od 
młodych 
lat. Inni zawsze kpią sobie ze mnie i mówią, że mam za mały pęcherz, ale to bez 
różnicy, czy 
kładę się z pustym, czy nie... a jak się zestarzałem to...
– Do rzeczy! – osadził go Aratus. – Mówże, coś słyszał!
– To było późno w nocy, bliżej świtu niż zmierzchu. Księżyc już zaszedł i było 
bardzo 
ciemno. Spałem wtedy w szopie za stodołą. Obudził mnie ten dźwięk... plusk 
dochodzący od 
strony studni, jak pomyślałem. Nie głośny, raczej stłumiony, ale wyraźny i 
silny, jakby coś 
dużego wpadło do wody. Wstałem, by się wysikać do wiadra, którego do tego 
używam, no i 
położyłem się znowu.
– Kiedy to było? – spytałem.
– Chyba ze trzy dni temu. A może cztery. Zapomniałem potem o tym zupełnie. 
Przyszło 
mi to głowy dopiero teraz, jak usłyszałem o tym trupie w studni.
– To śmieszne! – rzucił Aratus. – Budzi się za potrzebą i słyszy plusk! Śniło mu 
się.
– Zdaje się, że niepotrzebnie mu przerywasz, Aratusie! – powstrzymałem go ostro. 
– 
Dlaczego nie miałby usłyszeć plusku w środku nocy? A czy potem, Klementusie, 
słyszałeś 
coś jeszcze?
– Czy słyszałem? – Podrapał się w brodę. – Zdawało mi się, że słyszę, jak ktoś 
chodzi w 
ciemności, jak już się załatwiłem, ale nie widziałem w tym nic nadzwyczajnego. 
To była 
upalna noc, wtedy każdemu źle się śpi, a myślę, że nie ja jeden mam słaby 
pęcherz. Czemu 
któryś z niewolników nie miałby sobie chodzić po ciemku?
– Ale czy go widziałeś? Zapamiętałeś cokolwiek? Powiedział coś, a może nucił 
jakąś 
melodię? Był jakoś szczególnie ubrany albo miał charakterystyczny krok?
Klementus podrapał się w zamyśleniu jeszcze raz, ale w końcu potrząsnął głową.
– Nie, nic takiego nie zapamiętałem. Zdawało mi się tylko, że słyszę, jak ktoś 
chodzi w 
okolicy studni. Może mi się to tylko przyśniło, a może to było zupełnie innej 
nocy?
– Do niczego... – mruknął wzgardliwie Aratus.
– Przeciwnie, on wydaje się uważniejszy i czujniejszy od tych, którzy powinni 
czuć się 
odpowiedzialni za właściwe prowadzenie tego gospodarstwa i bezpieczeństwo 
domowników 
– powiedziałem cicho.
Nikt więcej się nie zgłosił. Nikt poza starym Klementusem nic nie widział, ani 
nie słyszał. 
Mógłbym równie dobrze przesłuchiwać zgromadzenie ślepych i głuchych. Ostrzegłem 
ich, że 
nie zawaham się surowo ukarać każdego, komu by później udowodniono, że ukrył 
przede 
mną prawdę; szukałem w ich oczach poczucia winy, ale widziałem tylko naturalny u 
niewolników strach. Zapewniłem ich, że studnia zostanie oczyszczona – ten 
rytualny 
obowiązek spoczywał na mnie, jako na głowie domu, choć nie miałem pojęcia, jak 
się do tego 
zabrać. O ile sobie przypominam, Kato nic na ten temat nie pisał. Nie wiedziałem 
też, jak 
naprawdę – fizycznie – oczyścić studnię. Jakiego rodzaju skażenie pozostawił po 
sobie 
Ignotus i jak długo potrwa zagrożenie? Do konsultacji miałem tylko Aratusa, a 
jemu – jak 
zawsze – nie do końca wierzyłem. Mógłbym zapytać Klaudię, ale nie chciałem 
informować 
jej o incydencie.
Obarczyłem grupkę niewolników zadaniem przeniesienia zwłok Ignotusa do małej 
szopy 
za stajnią, a resztę zwolniłem. Kiedy się rozchodzili, Aratus przysunął się do 
mnie.
– Powinno się ich wziąć na tortury, panie – powiedział przyciszonym głosem.
– Co takiego?
– Są niewolnikami, panie. Ty do nich przemawiasz jak do żołnierzy albo do 
wolnych 
ludzi na rynku. Pospolici niewolnicy, jak ci tutaj, nigdy nie powiedzą prawdy, 
jeżeli się ich do 
tego nie zmusi. Nie ma innego sposobu, by z nich wydobyć to, co wiedzą, jak 
tylko siłą. 
Wiesz, panie, co mówi prawo: nie można ufać zeznaniom niewolnika, jeśli nie są 
złożone pod 
wpływem tortur.
– W myśl tej logiki powinienem zacząć tortury od ciebie, Aratusie. Co ty na to?
Pobladł niepewny, czy mówię poważnie, czy nie. Nic dziwnego: ja sam nie byłem 
tego 
pewien.
Na dworze mogło sobie być gorąco, ale w mojej sypialni tej nocy panował chłód. 
Bethesda milczała wściekła. Zgodziła się posmarować kojącym balsamem moje 
pokaleczone 
kolana i łokcie, a nawet wymasowała mi kark, ale nie chciała ze mną rozmawiać. W 
łóżku 
odwróciła się do mnie plecami i dopiero po jakimś czasie się odezwała.
– Daj im to, czego od ciebie chcą, cokolwiek to jest. Koniec z bezgłowymi 
trupami, 
rozumiesz?! Przełknij swą dumę i pomyśl o dzieciach. I koniec z wygłupami w 
rodzaju 
łażenia po studniach!
Nie spałem dobrze tej nocy. Widziałem we śnie bezgłowe upiory wychodzące ze 
studni i 
wałęsające się po polu.
Rano obudził mnie Meto. Tunikę miał krzywo nałożoną, a włosy wciąż zmierzwione 
od 
snu. Oddychał ciężko, jak po biegu.
– Tato, obudź się!
Strąciłem jego rękę ruchem ramienia i spojrzałem nań półprzytomny.
– Tato, znam już prawdę! Obudziłem się i wiedziałem. Pobiegłem obejrzeć zwłoki, 
by się 
upewnić.
– O czym ty mówisz? O Ignotusie?
– To już nie jest Ignotus, tato. Znam jego prawdziwe imię i ty też je znasz. 
Chodź, to ci 
pokażę. Udowodnię ci.
Czekał niecierpliwie, aż się ubiorę. Bethesda naciągnęła koc na głowę. Poszedłem 
za 
Metonem, który w podnieceniu wybiegł naprzód i czekał na mnie pod szopą, gdzie 
na niskiej 
ławie spoczywały zwłoki. Małe pomieszczenie wypełniał odór rozkładu. Pomyślałem, 
że 
trzeba go będzie stąd usunąć, zanim słońce wzniesie się wyżej, bo inaczej nigdy 
nie 
pozbędziemy się tego zapachu.
– Widzisz, tato?
– Co mam widzieć?
– Spójrz na jego lewą dłoń!
Martwa ręka leżała skręcona tak, że musiałem się pochylić, by dojrzeć wierzch 
dłoni. 
Znalazłem tam niewielkie znamię – purpurowe, niewiele większe od monety i 
trójkątne.
– Znamię... tak, zauważyłem je wczoraj – potwierdziłem. – Pomyślałem, że 
poczekam, aż 
ty je spostrzeżesz, ale jakoś ci umknęło, a ja potem o nim zapomniałem. Tak, to 
byłby cenny 
ślad dla identyfikacji, gdybyśmy wiedzieli, kto miał taki znak.
– Ale ja już wiem. Nie słyszałeś, co mówiłem? Wiem, kto to jest! Kiedy wczoraj 
zobaczyłem to znamię, wiedziałem, że coś mi przypomina, ale nie mogłem sobie 
przypomnieć co. Zadawałeś mi te pytania i wyleciało mi z głowy. Ale dziś rano 
obudziłem się 
i od razu wiedziałem. Czy to ci się zdarza, tato?
– Każdy dzień zaczynam od wielkich objawień.
– Ja nie żartuję, tato. Nie pamiętasz, gdzie już wcześniej widzieliśmy takie 
znamię? Bo ja 
tak! – Wydawał się bardzo z siebie zadowolony.
– Jeżeli rzeczywiście widziałem je wcześniej, to masz rację. Nie pamiętam. Ale 
myślisz, 
że wiesz, u kogo je zauważyłeś?
– Wiem na pewno, a gdybyś był bardziej spostrzegawczy, to też byś wiedział. To 
jest 
Forfeks!
– Forfeks? – mruknąłem, nie bardzo kojarząc to imię.
– Pasterz z góry Argentum! Niewolnik Gnejusza Klaudiusza, który zaprowadził nas 
do 
kopalni i zranił się w głowę.
– Który zaprowadził tam Katylinę, chciałeś powiedzieć. My tam się znaleźliśmy 
raczej 
przypadkiem. – Wpatrywałem się intensywnie w purpurową plamkę na dłoni zmarłego. 
– Nie, 
nie przypominam sobie, abym widział u niego to znamię.
– Ale ja tak! Spostrzegłem je wtedy. Pamiętam, jak pomyślałem, że wygląda jak 
plamka 
krwi, jak by się skaleczył. Kiedy ujrzałem je wczoraj, nie mogłem sobie 
skojarzyć, ale dziś 
sobie dokładnie przypomniałem. Byłem pewien, że i ty je widziałeś, tato. Ty 
zawsze wszystko 
dostrzegasz!
– Forfeks! – Przypomniałem sobie przypochlebne zachowanie starego, krew z rany 
na 
głowie i złość jego pana. Pokręciłem głową z powątpiewaniem. – Czy można by go 
jeszcze 
po czymś zidentyfikować?
Przyjrzałem się badawczo ciału. Wiek by się zgadzał, wzrost i budowa także, choć 
trudno 
było wyrokować o karnacji skóry. Trup leżący przed nami tak strasznie różnił się 
od żywego 
niewolnika, który zabrał nas na górę, że nie mogłem pogodzić się z takim 
przeobrażeniem, 
choć to samo można powiedzieć o każdym człowieku i tym, czym się staje po 
śmierci.
– A te blizny na plecach, tato! Pamiętasz, jak Gnejusz Klaudiusz zaczął go bić, 
jeszcze 
zanim odjechaliśmy? To typ właściciela, który często bije swych niewolników, nie 
sądzisz? 
Dlatego nie dziwię się, że Forfeks ma tyle blizn.
– Tak, bicie pamiętam, chociaż znamienia nie...
– No, ale czy to ma takie znaczenie, skoro jeden z nas pamięta? Ważne, że teraz 
wiemy, 
kim on był i skąd pochodzi. To Forfeks i w jakiś sposób dostał się tu z 
posiadłości Gnejusza 
Klaudiusza.
– Gdybyśmy tylko mogli mieć taką pewność...
– Ależ mamy ją! Jak dwóch różnych ludzi mogłoby mieć takie samo znamię w tym 
samym miejscu? To musi być Forfeks, nie rozumiesz? – Uśmiechnął się do mnie 
wyczekująco, po czym zmarszczył brwi, widząc malującą się na mojej twarzy 
wątpliwość. – 
Nie wierzysz mi, prawda?
– Nie, nie o to chodzi...
– Nie ufasz mojej pamięci i wątpisz w moje wnioski.
– Jeżeli naprawdę pamiętasz to znamię, to dlaczego nie skojarzyłeś go sobie 
wczoraj?
– Ponieważ wczoraj byłem... – szukał właściwego słowa, nie znajdując go. – 
Ponieważ 
nie skojarzyłem i tyle. Teraz jednak mam pewność.
– Metonie, pamięć ulega zmianom i nie zawsze można jej wierzyć...
– Och, tato, ty zawsze masz na wszystko jakąś sentencję. – Był naprawdę 
wzburzony. – 
Gdyby Eko ci o tym powiedział, uwierzyłbyś mu od razu! W jego słowa nigdy nie 
wątpisz!
Wziąłem głęboki oddech.
– Być może. – Ponieważ Eko to Eko, a ty to ty, chciałem powiedzieć.
– Jesteś zazdrosny!
– Co?
– Tak, bo sam nie pamiętasz. W ogóle nie zauważyłeś znamienia, nie byłeś dość 
spostrzegawczy, a ja byłem. Albo zauważyłeś, tylko zapomniałeś, a ja i 
zauważyłem, i 
pamiętam. Raz wreszcie moje oko i pamięć okazały się bystrzejsze od twoich, a ty 
nie chcesz 
się do tego przyznać.
To oskarżenie wydało mi się absurdalne. Było tylko kolejnym dowodem... jakby 
trzeba 
było to udowadniać... że Meto wciąż jeszcze jest bardziej chłopcem niż 
mężczyzną. Mimo to 
poczułem ukłucie niepewności. Cóż może być gorszego dla mężczyzny w moim wieku 
niż 
zwątpienie we własny rozum? Meto mógł istotnie mieć rację. Mógł dostrzec znamię 
u 
Forfeksa, zapomnieć o nim aż do dzisiaj, a teraz miał dowód tożsamości zwłok. 
Jeśli tak było, 
musiałbym zażądać od Gnejusza Klaudiusza wyjaśnień. Ale jeśli Meto się myli? 
Może 
pomieszał fakty, a teraz duma nie pozwala mu się do tego przyznać? Jak daleko 
mogłem się 
posunąć w konfrontacji z Gnejuszem, opierając się wyłącznie na twierdzeniu syna, 
któremu 
sam nie bardzo dowierzam?
A jeśli to istotnie był Forfeks – co wtedy? Czy Gnejusz Klaudiusz jest 
odpowiedzialny 
także za podrzucenie Nemo? Kto z moich niewolników mu pomagał? Czy kierował się 
wyłącznie chęcią dokuczenia mi i zastraszenia, bym się wyniósł z gospodarstwa? A 
jak się to 
wiązało z zagadką Katyliny? Czy mógł to być zwykły zbieg okoliczności? Zwłaszcza 
gdy 
wziąć pod uwagę, że Katylina i Forfeks znali się i mieli ze sobą konszachty? 
Ślad może więc 
prowadzić nie do jego pana, ale do Katyliny właśnie, a przez niego do Marka 
Celiusza i... 
może Cycerona?
Złapałem się na tym, że moje myśli zaczęły krążyć w tych samych koleinach, które 
zdążyły już głęboko wyżłobić się od czasu odkrycia zwłok Nemo. Czy zawsze byłem 
tak 
bezsilny w myśleniu, czy też Meto ma rację i rzeczywiście zrobiłem się tępy i 
nieuważny? 
Nie byłem już młody; a chociaż jest wielu ludzi, których umysł z wiekiem się 
wyostrza, o 
wiele więcej jest tych, na których czas działa zupełnie odmiennie.
Stwierdziłem, że wpatruję się w purpurowe znamię na dłoni zmarłego. Podniosłem 
wzrok 
i ujrzałem, że Meto mnie obserwuje z ciasno splecionymi na piersi rękoma i z 
niecierpliwym 
potupywaniem, czekając na moją odpowiedź.
– Na razie przyjmiemy, że Ignotus to Forfeks – powiedziałem cicho. – Jeżeli 
Gnejusz 
Klaudiusz jest sprawcą, możemy oczekiwać, że się nie przyzna, więc najpierw 
musimy 
spróbować wydobyć prawdę od jego niewolników.
Nie zdawałem sobie sprawy z tego, w jakim napięciu Meto czekał na te słowa, 
dopóki nie 
ujrzałem, jak opuszcza ramiona i rozplata zaciśnięte dłonie. Spodziewałem się, 
że uśmiechnie 
się z triumfem, ale on bliższy był raczej łez.
– Zobaczysz, tato, że mam rację i że dobrze zapamiętałem – powiedział żarliwie.
– Mam nadzieję – odrzekłem, wciąż nie mogąc się pozbyć wątpliwości.
ROZDZIAŁ XXV
– Moglibyśmy od razu go zaatakować – zasugerował Meto, wskakując na siodło.
– Nie, póki się czegoś nie dowiemy od niewolników – odparłem, ściągając wodze, 
by 
uspokoić swego wierzchowca.
– Ale jak go unikniemy? Do jego posiadłości prowadzi od via Cassia tylko jedna 
droga. 
Jeśli Gnejusz jest w domu, może zobaczyć, że nadjeżdżamy, albo któryś z 
niewolników go 
zaalarmuje. Nie sprawia wrażenia pana, którego służba pozwoliłaby obcym kręcić 
się po 
gospodarstwie bez jego wiedzy.
– Nie? Forfeks pozwolił Katylinie i nam włóczyć się po całej górze.
– Tak, i popatrz, co się z nim stało.
Jeżeli to rzeczywiście zwłoki Forfeksa, pomyślałem. Ruszyliśmy w stronę 
gościńca.
– Jeśli chodzi o drogę na jego ziemie, to mam pewien pomysł – oznajmiłem. – Nie 
pojedziemy głównym traktem prowadzącym do jego domu i do chaty pasterzy.
– A którędy? Skały wzdłuż via Cassia są za strome dla koni, pieszo też trudno 
się tam 
wspinać.
– Jest jednak inna droga. Pamiętasz, jak z naszego wzgórza obserwowaliśmy 
poczynania 
Katyliny i Tongiliusa?
– Wtedy, gdy Klaudia nas na tym przyłapała?
– Tak. Katylina wiedział od Forfeksa, że od gościńca prowadzi na górę inna 
ścieżka, od 
dawna nie używana i skryta wśród drzew. Musieli ją wtedy znaleźć, gdyż po 
krótkich 
poszukiwaniach zniknęli w lesie i wynurzyli się dość wysoko na zboczu. Chyba 
pamiętam, w 
którym miejscu zeszli z gościńca, i myślę, że my również ją znajdziemy. W ten 
sposób 
moglibyśmy ominąć dom Gnejusza i zapolować na jakiegoś samotnego pasterza wśród 
krzaków i skał.
Dojechaliśmy do via Cassia i skręciliśmy w prawo, jak poprzednio Katylina z 
Tongiliusem. Wkrótce mijaliśmy nasze wzgórze; poczułem się nieswojo, wiedząc, że 
jesteśmy teraz doskonale stamtąd widoczni. Ale oczywiście nikogo nie mogło tam 
być... 
chyba że Klaudia. Ona domyśliłaby się od razu, co zaszło, gdybym odkrył, że to 
Gnejusz 
wrzucił Ignotusa do mojej studni.
Na via Cassia nie było żadnego ruchu. W najwyższym punkcie, gdzie droga 
przebiega 
między Argentum a naszym wzgórzem, zatrzymałem się i rozejrzałem dookoła. Przed 
nami 
widać było tylko znikającą na południowym widnokręgu długą wstęgę drogi. Daleko 
za nami 
widniała ciemniejsza smuga, którą mogła tworzyć kolumna niewolników albo stado 
bydła w 
drodze do Rzymu, ale odległość do niej była zbyt duża, by się nią niepokoić. 
Ruszyliśmy 
dalej. Teren po prawej ostro opadał, ale niskie pagórki wciąż zasłaniały nas od 
strony 
gospodarstwa Klaudii. Na lewo od drogi pięły się zbocza góry, ale blisko rosnące 
wysokie 
drzewa i przebijające tu i ówdzie skały nie pozwalały nam dojrzeć całego jej 
masywu.
– To gdzieś tutaj – mruknąłem.
Zwolniliśmy do stępa i zaczęliśmy się wpatrywać w przydrożne zarośla, które 
wydawały 
się zwarte i nieprzebyte. Jechaliśmy wolno dalej, aż nabrałem pewności, że 
musieliśmy już 
minąć miejsce, gdzie wtedy zniknęli Katylina i Tongilius. Pagórki po prawej 
wygładziły się w 
równinę, na której widać było pracujących w polu niewolników Klaudii.
– Pojechaliśmy za daleko – powiedziałem.
– Tak, musimy zawrócić i spróbować jeszcze raz. – Meto też był tego zdania.
Widok w drodze powrotnej w niczym nie różnił się od wcześniejszego. Zacząłem 
myśleć, 
że nic z tego nie wyjdzie, chyba że zaczniemy się przedzierać przez zarośla na 
oślep, jak to 
robił Katylina. Wtem usłyszałem lekki tętent na bruku; podniósłszy wzrok, 
ujrzałem młodego 
jelenia – kołyszące się gałęzie wskazywały miejsce, skąd wyskoczył na drogę. 
Spostrzegł nas 
i przez długą chwilę stał nieruchomo jak posąg, po czym rzucił się do ucieczki. 
Wpadł między 
drzewa, w strefę światła i cienia, i zdawało się, że jest w pułapce między 
nieprzeniknionymi 
ścianami zarośli, a jednak zniknął błyskawicznie pomiędzy pniem wielkiego dębu i 
dużym 
odłamem skalnym. Gdybym w tej chwili mrugnął, gotów bym uwierzyć, że rozpłynął 
się w 
słońcu. To był omen, o jakich śpiewają poeci.
– Tam, gdzie są jelenie, często jest i ścieżka – odezwałem się cicho. 
Podjechaliśmy do 
głazu i zsiedliśmy z koni. Przejście było tylko tak szerokie, że mogliśmy 
przejść i przeciągnąć 
za nami wierzchowce. Za wielkim głazem otwierała się niewielka polana, zupełnie 
zasłonięta 
od strony drogi. Wiodła z niej stromo pod górę stara ścieżka, zarośnięta, lecz 
wciąż widoczna.
– Ten głaz musiał tu spaść później – powiedziałem. – Obluzował się wskutek 
trzęsienia 
ziemi albo podmyły go deszcze i zablokował wejście na ścieżkę z via Cassia. Cała 
jest zresztą 
usiana kamieniami... dla jelenia może i dobra, ale konie musimy tu zostawić.
Droga nie była łatwa. Zapomniana przez ludzi ścieżka zamieniła się z biegiem lat 
w 
koryto deszczowych potoków, które naniosły kamieni i połamanych konarów. 
Miejscami była 
tak zarośnięta, że musieliśmy się schylać, rozgarniając gałęzie. Gdzieniegdzie 
natrafialiśmy 
na świeżo złamane gałązki – ktoś inny musiał tędy niedawno przechodzić przed 
nami.
Ścieżka na początku była stroma, a potem stała się nieznośnie stroma. Kamienie 
były jak 
stopnie wykute dla tytanów. Nawet Meto zaczął się pocić i ciężej oddychać, choć 
widziałem, 
że gdyby posuwał się własnym tempem, byłby już daleko przede mną. Zanim 
doszliśmy do 
polany na górze, gdzie wtedy zobaczyliśmy tę ścieżkę po raz pierwszy, serce o 
mało nie 
wyskoczyło mi z piersi, a stopy miałem jak z ołowiu. Znaleźliśmy się teraz na 
szlaku, który 
przemierzaliśmy w towarzystwie Katyliny i Tongiliusa. Na lewo prowadziła droga 
do 
domostwa Gnejusza Klaudiusza i pasterskiej chaty, w prawo odbiegała ścieżka ku 
wodospadowi i kopalni. Całe moje ciało protestowało przeciwko głupiemu pomysłowi 
dalszej 
stromej wspinaczki, ale to właśnie tam mogliśmy się spodziewać spotkania z 
którymś z 
pasterzy, samotnym i niezbyt czujnym, jeśli dopisze nam szczęście.
Nie musieliśmy długo szukać. Kiedy zbliżaliśmy się do stromych schodów 
prowadzących 
na skałę obok wodospadu, ponad szumem wody dobiegło nas beczenie koźlęcia i 
czyjeś 
łagodne nawoływanie. Zmieniliśmy kierunek, ruszając ku owym głosom. Szum 
wodospadu 
narastał, ale też coraz wyraźniej słyszeliśmy beczenie i ludzki głos. 
Przecisnęliśmy się przez 
zasłonę pnączy i wynurzyliśmy się u stóp wodospadu, na brzegu spienionego 
zielonego 
stawu. Całe to miejsce okrywał głęboki cień wysokich drzew i urwistej skały. 
Wszędzie 
leżały porozrzucane ludzkie kości i czaszki, które wtedy widzieliśmy z góry. 
Przeszedł mnie 
dreszcz; nawet w gorący letni dzień panował tu wilgotny chłód.
Pasterz stał ledwie o kilka kroków od nas. Był to tylko chłopiec, młodszy od 
Metona, 
odziany w obszarpaną tunikę i znoszone buty, które ledwo trzymały mu się na 
stopach. 
Znalazł koźlę i zarzucił je sobie na kark, trzymając za zwieszone z obu ramion 
nogi. Nasze 
kroki zagłuszał plusk i szum wody. Kiedy młody niewolnik nas zobaczył, 
podskoczył z 
przestrachu i cofnął się tak gwałtownie, że niemal się przewrócił. Przez moment 
balansował 
na krawędzi skały i mógłby wpaść do stawu, gdyby Meto nie złapał go za ramię. 
Chłopiec 
odzyskał równowagę i wyrwał się z jego chwytu. Koźlę też mu się wyrywało, becząc 
żałośnie, ale ścisnął je za nogi, aż mu kłykcie zbielały. Spoglądał to na mnie, 
to na Metona ze 
strachem, a w końcu wyjąkał:
– Ktoście wy? Żywi czy umarli?
Dziwne pytanie, pomyślałem, a potem przypomniałem sobie, że staw musiały 
nawiedzać 
lemury martwych niewolników. Sam Forfeks nas o tym zapewniał.
– Całkiem żywi – odpowiedziałem. Lemury z pewnością nie miewają tak sztywnych 
stawów i obolałych mięśni.
Niewolnik przypatrywał się nam spod zmarszczonych brwi i na wszelki wypadek się 
nie 
zbliżał.
– Twoja ręka była ciepła – przyznał, zwracając się do Metona. – Ale co tu 
robicie, panie? 
Jesteście przyjaciółmi naszego pana?
– Powiedz mi, co ty tutaj robisz – odrzekłem.
– Kazali mi tu przyjść, bo jestem najmłodszy. Któryś z pasterzy usłyszał 
beczenie 
koźlęcia i wysłał mnie po nie. No i znalazłem je. Uwięzło kopytkiem między dwoma 
kamieniami. Nikt tu nie lubi schodzić... przez nich. – Wskazał wzrokiem na 
rozrzucone kości.
– Kto cię tu przysłał, Forfeks?
– Forfeks? – powtórzył, niemal się przy tym zachłystując.
– Tak, czyż nie jest zwierzchnikiem?
– Już nie, odkąd... – Przerwał, znowu patrząc na nas podejrzliwie. – Czy pan 
wie, że tu 
jesteście?
– Powiedz mi, co się stało z Forfeksem – zażądałem władczym tonem.
Niewolnicy Gnejusza Klaudiusza reagowali na taki ton strachem i posłuszeństwem, 
niezdolni sprzeciwić się nawet nieznajomemu intruzowi. Wiele to mówiło o ich 
panu i tym, w 
jaki sposób ich traktuje.
– Forfeks... pan na pewno nie chciał tego zrobić. Każdego z nas obije od czasu 
do czasu, 
ale jeszcze nigdy... to znaczy nie własnymi rękami... a w każdym razie ja nigdy 
tego nie 
widziałem, odkąd tu jestem... a jestem tu od dziecka...
– Chcesz powiedzieć, że Gnejusz Klaudiusz zabił Forfeksa, co? – ponaglił go 
Meto, 
zerkając na mnie z nikłym uśmieszkiem na ustach.
Miał prawo czuć satysfakcję, ale jego wtrącenie się było błędem. Nie był dość 
dorosły ani 
nie budził tyle strachu, by młody niewolnik słuchał go tak jak mnie. Chłopiec 
wyprostował 
się i cofnął niepewny, czy bardziej się boi odpowiadać, czy nie odpowiadać. 
Koźlę na jego 
plecach znów zabeczało żałośnie.
– Jak twój pan zabił Forfeksa? – zapytałem surowo, robiąc krok w jego stronę i 
wbijając 
weń twarde spojrzenie.
Był tylko chłopcem i niewolnikiem regularnie maltretowanym przez właściciela. 
Nie 
potrafił się przeciwstawić takiemu bezpośredniemu przesłuchiwaniu, nawet przez 
człowieka, 
który nie ma prawa go brać na spytki.
– Jego głowa... Forfeks już wcześniej zranił się w głowę...
Przypomniałem sobie, jak stary uderzył się w kopalni w wystający kamień, jak 
krwawił, 
jęczał i majaczył o lemurach.
– Mów dalej – ponagliłem go.
– Był potem nieco otępiały. Powolniejszy, nie zawsze mówił do rzeczy, głowa go 
często 
bolała, czasem tak mocno, że budził się w nocy i beczał jak koźlę.
Biedny Forfeks, pomyślałem. Gdybyś tylko nie dał się przekupić Katylinie, by iść 
tam, 
gdzie nie puszczały cię twoje najgorsze obawy...
– Nasz pan nie należy do cierpliwych. Zawsze bijał Forfeksa za głupotę, ale po 
tym 
wypadku często był na niego wprost wściekły. Winił go za to, że się zranił, 
mówiąc, że nigdy 
nie powinien był się zgodzić pokazać kopalni tym obcym... Ale zaraz, wy musicie 
być tymi...
– Nieważne, mów dalej! – warknąłem groźnie.
– Kilka dni temu pan kazał Forfeksowi zarżnąć jedną z kóz, ale on zabił nie tę, 
co 
trzeba... Tak w każdym razie mówił pan. Wpadł w taki gniew, że strach było 
patrzeć, jakby 
gromy biły w naszą górę. Zdzielił Forfeksa biczem w plecy tak mocno, że aż pękła 
mu tunika 
i pokazała się krew. A potem pan się strasznie zmienił na twarzy. Stałem dość 
blisko, by to 
widzieć. Aż się pode mną nogi ugięły ze strachu. Tak, jakby uznał, że Forfeks 
jest już na nic i 
nie warto go trzymać. Jak pęknięta butelka, którą ktoś może stłuc dla zabawy. To 
właśnie 
zrobił Forfeksowi. Obrócił bicz w dłoni i zaczął go bić trzonkiem... zrobiony 
jest z żelaza 
owiniętego skórą i nabijany żelaznymi nitami. Zaczął bić go po głowie. Zaśmiał 
się i 
powiedział: „Skoro to twoja głowa jest winna, ukarzę ją!” Przez cały czas 
Forfeks jęczał i 
łkał, a potem zaczął wydawać inne odgłosy... Och, proszę...
Pobladł jak kreda na to wspomnienie, a oczy mu zaszły łzami. Zamrugał i zachwiał 
się. 
Koźlę zabeczało i zaczęło się wyrywać tak gwałtownie, że chłopiec nie mógł go 
utrzymać. 
Zwierzę pofrunęło w powietrze i upadło na cztery łapy na płaski kamień, wpadło 
rozpędem 
do stawu i znów wyskoczyło, by pobiec ku ścieżce, otrząsając się po drodze z 
wody. 
Pastuszek oparł się plecami o skałę i osunął na ziemię, przysiadając z rękami na 
brzuchu.
– Aż mnie mdli, gdy sobie to przypomnę – powiedział słabo.
– Wcale ci się nie dziwię – zgodziłem się z nim. O ileż bardziej by go mdliło, 
gdyby 
zobaczył Forfeksa teraz... – Kiedy to się stało?
– Pięć dni temu.
– Jesteś pewien?
– Tak. To było zaraz po idach. Pan wyjechał na kilka dni do Rzymu, na wybory. 
Wrócił 
zaraz po nich. Mówili, że wyniki były po jego myśli, ale i tak był w strasznym 
humorze. Być 
może coś innego mu nie wyszło w Rzymie. Przyczepiłby się do Forfeksa z 
jakiejkolwiek 
przyczyny.
– Pięć dni temu... – powtórzyłem, wymieniając znaczące spojrzenie z Metonem. – A 
wczoraj Klementus powiedział nam, że słyszał plusk ze studni trzy lub cztery 
noce temu... 
wszystko pasuje. Co zrobiono z ciałem Forfeksa? – spytałem niewolnika.
– Przynieśliśmy go tutaj – odpowiedział. – Kiedy to się skończyło, kiedy Forfeks 
leżał na 
polepie i się nie ruszał, krew płynęła mu z głowy... – Przerwał i przełknął z 
wysiłkiem.
– Mów dalej.
– Twarz pana znów się zmieniła. Myślę, że do tej chwili nie całkiem wiedział, co 
robi. 
Ten wyraz w jego oczach... u nikogo poza niewolnikami takiego nie widziałem. Jak 
gdyby 
był przerażony tym, co zrobił. Mówią, że jest bogini, która karze ludzi, nawet 
wolnych, jeśli 
posuną się za daleko. Jest takie greckie słowo... – zmarszczył czoło, usiłując 
sobie 
przypomnieć.
– Hybris – powiedziałem. – Zło graniczące z szaleństwem, pycha przecząca 
wszelkiej 
przyzwoitości. Za hybris karze bogini Nemezis, która mści się na złych.
– Być może tak jest w innych miejscach, ale nie sądzę, by ta bogini kiedykolwiek 
odwiedzała naszą górę. Ale mimo to nasz pan wyglądał, jakby wiedział, że posunął 
się za 
daleko. Upuścił bicz i zadrżał. Ale potem zacisnął szczęki, opanował się i 
rozejrzał się po 
izbie, mrugając, jakby było za ciemno, choć słońce stało jeszcze wysoko. 
Popatrzył na mnie, 
chyba dlatego że stałem najbliżej, i powiedział: „Sprzątnij to”, jakby chodziło 
o kozie łajno. 
Sprzątnij, powiada, i zanieś to, co z niego zostało, nad wodospad. Zrzuć go ze 
skały i niech 
tam dołączy do innych.
– I zrobiłeś to?
– Tak, tylko że nie zrzuciliśmy go ze skały. Znieśliśmy go tu nad staw. Jeden ze 
starszych 
niewolników powiedział, że musimy go rozebrać i obmyć z krwi, żeby mógł godnie 
wejść do 
Hadesu. Wypowiedział nad trupem kilka słów, jakąś modlitwę do któregoś z bogów. 
Nawet 
niewolnicy mają bogów, choć żaden z nich nie mieszka na tej górze, a już na 
pewno nie ta 
Nemezis. Przenieśliśmy go za strumień, tam, do tej kupy głazów, i złożyliśmy w 
szczelinie 
między nimi. Przykryliśmy go kilkoma kamieniami i odeszliśmy, bo zaczynało się 
ściemniać. 
Tu nikt nie przychodzi po zmroku.
– Biedny Forfeks – zauważyłem. – Zostawiony między lemurami, których tak się bał 
za 
życia. A teraz sam się stał jednym z nich.
– Dlatego nikt nie chciał tu dzisiaj przyjść szukać koźlęcia. Wszyscy zawsze 
bali się tych 
starych cieni, które tu mieszkają, a tu jeszcze ten Forfeks. Jak jego lemur 
mógłby spocząć po 
tak strasznej śmierci? Nie może się zemścić na panu, bo pan jest dla niego zbyt 
potężny. Ale 
na innym niewolniku, samotnym i bezsilnym... – Głos chłopca ścichł do szeptu; 
spojrzał 
niespokojnie ku chaotycznie rozrzuconym głazom po drugiej stronie strumienia. – 
On tam 
musi teraz być i patrzy na nas...
– Myślę, że nie, jeżeli jego lemur podążył za ciałem. Chodź, pokażesz nam, gdzie 
je 
złożyliście.
Chłopak zbladł.
– Chodź! – Podniosłem głos. – Jeśli mam rację...
Meto chrząknął.
– Jeśli mój syn ma rację – poprawiłem się – to ciała już dawno tam nie ma. No, 
ruszaj się! 
Pokaż nam jego grób!
To, że chłopca można było zmusić do posłuszeństwa samym tylko groźnym tonem, 
dobitnie świadczyło o okrucieństwie Gnejusza Klaudiusza. Mniej zastraszony 
niewolnik 
wymagałby kilku razów, a choćby groźby bicia, by zerwać się na nogi na polecenie 
obcego 
człowieka i ruszyć po śliskich kamieniach do miejsca, które według niego 
nawiedzone było 
przez upiora. Młody pasterz posłuchał mojego rozkazu, choć zaczął dygotać ze 
strachu, kiedy 
zbliżyliśmy się do głazów.
– Tam, za tym kamieniem. – Wskazał ręką, ale dalej nie chciał podejść ani na 
krok.
Wspięliśmy się z Metonem na głaz i spojrzeliśmy w szczelinę. Była pusta.
– Ciało zniknęło – stwierdziłem.
– Zniknęło?
Pasterz z obawą dołączył do nas. Patrzył na pusty grób z widocznym przesądnym 
strachem.
– To nie sprawka lemurów ani bogów – zapewniłem go. – Ludzie go tu złożyli i 
ludzie 
też musieli go zabrać.
– Ten sam człowiek, który go zabił! – orzekł Meto.
Odwróciłem się i spojrzałem na niego, marszcząc czoło.
Nie mieliśmy jeszcze na to dowodów, a poza tym nie wypada przy niewolniku 
plotkować 
o jego panu, ponieważ może to później powtórzyć i gorzko tego pożałować. Meto 
odwzajemnił mi się podobnym spojrzeniem. Miał chłopak rację z tym Forfeksem, 
mimo 
moich wątpliwości. Chciał się jednak upewnić, bo zapytał niewolnika:
– Czy Forfeks miał na rękach jakieś znamiona?
– Znamiona? Masz, panie, na myśli tę czerwoną plamkę na lewej dłoni?
Meto nie mógł powstrzymać triumfalnego uśmiechu.
– Ale gdzie się podziało ciało? – zaciekawił się pasterz.
– Nie musisz wiedzieć – odparłem. – Przynajmniej na razie. I tak już wystawiłeś 
się na 
niebezpieczeństwo przez rozmowę z nami. Powinienem cię wynagrodzić, ale nie mam 
ci co 
dać.
– Nie ma nic, co mógłbyś mi dać, panie. Pan nie pozwala nam nic trzymać dla 
siebie. 
Ludzie, którzy chcieli zobaczyć kopalnię, dali Forfeksowi kilka monet, ale pan 
je znalazł i mu 
odebrał.
– Czy ten człowiek był tu jeszcze potem?
– Nie wiem. – Chłopak wzruszył ramionami. – Nigdy go nie widziałem. Wtedy pasłem 
trzodę po przeciwnej stronie góry. Mówią, że byli z nim jeszcze inni. Czy to 
byłeś ty, panie?
– Jak dotąd, udało mi się nie odpowiedzieć na żadne z twoich pytań. – 
Uśmiechnąłem się. 
– Im mniej wiesz, tym lepiej dla ciebie. Powinieneś zapomnieć, że w ogóle tu 
byliśmy.
– Jak lemury we mgle.
– Jeśli tak chcesz to nazwać.
– Jest jeszcze jedno pytanie, na które musisz nam odpowiedzieć – nie ustępował 
Meto. – 
Kiedy złożyliście tu ciało Forfeksa, co się stało z jego głową?
– Zbita na miazgę, mówiłem to już. – Pasterz znów pobladł.
– Tak, ale czy wciąż była na szyi?
– Oczywiście.
– Nie odcięta? Skoro została tak uszkodzona, to może...
– Ciało było całe, panie! – zaprotestował drżącym głosem.
– Nie ma potrzeby drążyć tego tematu. – Położyłem Metonowi rękę na ramieniu. – 
Ale 
powiedz mi jeszcze, czy tak z miesiąc temu nie zmarł przypadkiem któryś z 
pasterzy? – 
dodałem, myśląc o Nemo.
Chłopiec potrząsnął głową.
– A może inny niewolnik?
– Nie, panie. Jeden z podkuchennych zmarł na febrę, ale to było z rok temu. Od 
tamtej 
pory aż do śmierci Forfeksa nikt inny nie umarł.
Zeszliśmy z głazu. Młody pasterz poszedł w swoją stronę, a my odpoczęliśmy 
trochę, 
zanim ruszyliśmy w drogę powrotną. Ta cienista dolina była pięknym zakątkiem, 
choć 
skalanym i przepełnionym grozą przez tyle śmierci i cierpienia. Nie najgorsze 
miejsce na 
wieczny spoczynek, pomyślałem, dla lemurów martwych niewolników, których życie 
musiało 
być o wiele straszniejsze – spędzone na znojnym trudzie pod palącym słońcem albo 
na 
drążeniu dziur w wilgotnej, kamienistej ziemi.
ROZDZIAŁ XXVI
Powinniśmy przedstawić mu nasze zarzuty otwarcie – powiedział Meto, gdy 
schodziliśmy ścieżką w dół.
– Zgadzam się z tobą.
– Wiemy teraz ponad wszelką wątpliwość, że to ciało Forfeksa znaleźliśmy w 
naszej 
studni. Wiemy, że zabił go Gnejusz. I wiemy też, że nie darzy nas choćby 
odrobiną sympatii. 
Myślał, że odziedziczy gospodarstwo po Lucjuszu, prawda? I tu mamy motyw: chciał 
zatruć 
studnię, próbując nas zmusić do odejścia.
– W twoim wywodzie są pewne luki – zauważyłem sucho.
– Jakie mianowicie?
– Dlaczego Forfeksowi odcięto głowę?
– Żebyśmy nie mogli powiązać go z Gnejuszem. Wiedział, że znamy Forfeksa i 
możemy 
go rozpoznać pomimo ran, i w ten sposób domyślić się, kto podrzucił zwłoki. 
Gnejusz jest 
tchórzem, który działa skrycie i boi się przyznać do swych czynów. Odciął więc 
głowę, 
abyśmy się nie dowiedzieli, skąd pochodzi trup. Nie docenił moich bystrych oczu 
i nie 
przewidział, że rozpoznam znamię na ręku Forfeksa.
– Nie, tego sprawca nie przewidział. Ale dlaczego Gnejusz kazał niewolnikom 
zrzucić 
zwłoki ze skały, jeśli zamierzał zrobić z nimi coś innego?
Obejrzałem się na niego. Meto wzruszył ramionami i rzekł:
– Pomysł przyszedł mu do głowy dopiero później. To jasne, że nie zabił Forfeksa, 
by go 
nam wrzucić do studni. To nie było zabójstwo z premedytacją, a jego gniew nie 
był 
skierowany przeciw nam. Ale kiedy już miał pod ręką trupa, przyszło mu do głowy, 
że 
mógłby go wykorzystać.
– Ten pasterz nie wspominał, aby polecono mu odnaleźć zwłoki.
– O Katylinie też nic nie wiedział. Gnejusz ma z pewnością innych niewolników, 
bardziej 
przydatnych do tego rodzaju zadań.
– A co z Nemo?
– I to musiała być jego sprawka. Podrzucił go do stajni, by nas przestraszyć, 
ale nie 
zrobiło to na nas wrażenia. No, to spróbował tej tchórzliwej sztuczki jeszcze 
raz, tylko tym 
razem było to znacznie groźniejsze, zatruwając studnię. Cóż to za godny pogardy 
człowiek!
– Ale skąd wziął się Nemo? Pasterz twierdzi, że nikt inny ostatnio nie umarł w 
gospodarstwie.
– Kto wie? Może Gnejusz napadł jakiegoś przygodnego wędrowca albo zabił jakiegoś 
przyjezdnego z Rzymu?
– Czyli kogoś obcego i jemu, i nam?
– Tak.
– Dlaczego więc Nemo nie miał głowy? Twierdzisz, że głowę Forfeksa odcięto, by 
ukryć 
jego tożsamość. To logiczne. Ale Nemo? Kim on był i czemu pozbawiono go głowy?
Meto milczał przez dłuższą chwilę i słyszałem tylko chrzęst gałęzi, odgłos 
naszych 
kroków i własny zdyszany oddech.
– Nie mam na to odpowiedzi – przyznał w końcu. – Ale czy to istotne, skąd wziął 
się 
Nemo? Wiemy, skąd wziął się Forfeks. Sprawcą jest Gnejusz Klaudiusz i jemu 
należy się 
kara. Powinien stanąć przed sądem za morderstwo, gdyby istniała jakaś 
sprawiedliwość. Ale 
prawo nie zabrania zabijać własnych niewolników, prawda? Przypuszczam, że 
jedyne, co 
możemy zrobić, to wytoczyć mu sprawę o zatrucie studni.
– Trudno byłoby to udowodnić, skoro nie ma świadków.
– Ale poszlaki są oczywiste, tato!
– Sąd wymaga czegoś więcej niż poszlak.
– W takim razie musimy znaleźć świadka. Przecież nie mógł tego zrobić sam, bez 
współpracy chociaż jednego z naszych niewolników. Ktokolwiek z nich nas 
zdradził, trzeba 
go zmusić do mówienia!
– Jakiej siły mam, według ciebie, użyć wobec nich? Już ich wypytałem, a rezultat 
znasz. 
Jest wielu panów, którzy stosują tortury, by wydobyć z niewolników prawdę. Nawet 
Aratus to 
proponuje.
– Nie chciałbym, abyś to robił, tato.
– Tam, gdzie niewolnik się styka z prawem, tortury są nieuniknione. Powiedzmy, 
że 
znajdziemy wśród nich świadka. Rzymski sąd nie przyjmie żadnego zeznania od 
niewolnika, 
jeżeli nie zostało ono wyciągnięte od niego na mękach. Czy chciałbyś, abym użył 
takich 
środków wobec innego człowieka, choćby ów był zdrajcą? A co, jeśli któryś z nich 
po prostu 
widział całe zajście, a sam jest niewinny? I tak musiałby pójść na męki, aby 
jego zeznanie 
było ważne. Nic dziwnego, że niewolnicy nie garną się do mówienia. Jeśli 
przyznaliby się, że 
coś widzieli, byłoby to równoznaczne z dobrowolnym poddaniem się torturom.
– Nie pomyślałem o tym.
– Ale oni pomyśleli, zapewniam cię. Przy twoim założeniu najlepszymi świadkami 
byliby 
dla nas niewolnicy samego Gnejusza Klaudiusza, jak choćby nasz znajomy 
pastuszek. Ale i 
tutaj prawo działa na naszą niekorzyść. Żaden niewolnik nie może zeznawać w 
sądzie bez 
zgody właściciela, a zatem żadnego niewolnika nie można zmusić do świadczenia 
przeciw 
swemu panu.
– A gdybyśmy pozyskali Cycerona jako adwokata? On jest taki mądry i potężny, 
więc 
może znalazłby sposób...
– Proszę cię, synu, nie sugeruj, bym zaciągał nowe długi względem Cycerona. Poza 
tym 
jakoś sobie nie wyobrażam, by nasz czcigodny konsul miał czas zajmować się 
takimi 
trywialnymi sprawami ani teraz, ani później.
Dotarliśmy do polanki za wielkim głazem. Odwiązaliśmy konie i przeprowadziliśmy 
je 
na porośnięte trawą i ocienione pobocze gościńca. Przechodziła akurat kolumna 
niewolników 
powiązanych za szyje solidnym sznurem, pilnowanych przez kilku jeźdźców. Wszyscy 
byli 
albo nadzy, albo okryci skrawkami materii, zamiast butów mając przywiązane do 
stóp jedynie 
kawałki nie wyprawionej skóry. Ani oni, ani ich nadzorcy nie zwrócili na nas 
najmniejszej 
uwagi. Staliśmy nieruchomo w cieniu, czekając, aż przejdą. Zwróciłem twarz do 
Metona i 
szepnąłem:
– Twoim argumentom przeciwko Gnejuszowi Klaudiuszowi trudno cokolwiek zarzucić, 
choć są w nich luki. Ja jednak nie przestaję wracać myślą do Katyliny.
– Źle go oceniasz, tato! – odszepnął Meto zaskakująco porywczo.
– Pomyśl o jego powiązaniach z Forfeksem. Pomyśl o zbiegu okoliczności, jaki 
przedstawia jego zagadka o ciele bez głowy. Przypomnij sobie, że Nemo pojawił 
się tuż po 
pierwszej wizycie Marka Celiusza i jego namowach, bym przyjął u siebie Katylinę, 
jakby dla 
wymuszenia na mnie zgody przez zastraszenie. Teraz Celiusz i Cycero upierają 
się, bym 
znów otworzył dlań drzwi, ja odmówiłem i oto w studni znajdujemy trupa Forfeksa. 
Katylina 
jest człowiekiem zdesperowanym...
– Dlaczego winisz za to Katylinę? A choćby Celiusza i Cycerona? Od początku 
idziesz 
złym tropem, tato. Dopiero co powiedziałeś mi, że sąd nie uznałby poszlak za 
dowody, a sam 
pozwalasz, by zbieg okoliczności mącił ci obraz i przesłaniał to, co jest 
oczywiste. Sprawcą 
jest Gnejusz Klaudiusz. Pewnie uważa, że nas przechytrzył i śmieje się z nas za 
plecami. 
Założyłbym się, że gdy go spytamy wprost, z czystej pychy i złości na nas 
przyzna się do 
wszystkiego.
– Może masz rację – przyznałem. – Damy mu więc tę szansę jeszcze dzisiaj.
Mijał nas właśnie ostatni z niewolników; potknął się o kamień i upadł na kolana, 
posyłając wzdłuż kolumny falę zamieszania. Jeden z nadzorców szybko zawrócił i 
zaczął go 
okładać biczem, dopóki nieszczęśnik nie odzyskał równowagi.
– Kiedy wreszcie ten świat się zmieni – szepnął czyjś głos.
Wydawało mi się przez chwilę, że to moja własna myśl, ale słowa wyszły z ust 
Metona, 
który spoglądał za niewolnikami z powagą i smutkiem na twarzy. Nie patrząc na 
mnie, wsiadł 
na konia; ja uczyniłem to samo i ruszyliśmy szybko w stronę domu.
Wybierając się ponownie na ziemię Gnejusza Klaudiusza, chciałem mieć z sobą 
odpowiednią świtę. Kazałem dołączyć do nas Aratusowi, głównie dlatego, że w 
takiej sytuacji 
wypadało zabrać z sobą zarządcę, a po części dlatego, że chciałem widzieć jego 
reakcję na 
moje starcie z Gnejuszem. Wciąż mu po prostu nie ufałem. Wybrałem też kilku 
tęższych 
niewolników, na wypadek gdyby potrzebna okazała się ochrona. Wyruszyliśmy po 
południu – 
miałem nadzieję, że zastanę sąsiada po sutym obiedzie. Nieraz się przekonałem, 
że najlepiej 
atakować wtedy, gdy przeciwnik jest senny i ociężały.
Pojechaliśmy w lewo, na via Cassia, i skręciliśmy w drogę prowadzącą do domu 
Gnejusza. Posuwaliśmy się, jawnie i otwarcie, coraz bardziej stromym szlakiem, i 
wkrótce 
zanurzyliśmy się między porastające zbocze drzewa. Po krótkim czasie znaleźliśmy 
się przy 
chacie pasterzy, gdzie po raz pierwszy spotkaliśmy Forfeksa. Droga zbliżyła się 
do jaru, 
którym płynął strumień, i dalej biegła wzdłuż jego brzegu. W końcu 
przejechaliśmy po 
przerzuconym nad nim mostku i znaleźliśmy się przed domostwem Klaudiusza.
Budynek był dwukondygnacyjny i wiejski w charakterze, bardziej etruski niż 
rzymski. 
Był bardzo stary i niezbyt dobrze utrzymany, sądząc po łuszczącym się tynku i 
okiennicach 
wiszących krzywo na zepsutych zawiasach. Posadowiony na stromym lesistym zboczu, 
skrywał się w cieniu. Powietrze było tu wilgotne i przesiąknięte zapachem 
pleśni. Nawet w 
taki gorący dzień dom i przylegające doń prymitywne szopy sprawiały wrażenie jak 
z 
ponurego snu. Nasze przybycie wywołało sporą wrzawę: psy zaczęły ujadać, 
biegając tam i z 
powrotem, na co spłoszone kury odpowiadały przeraźliwym gdakaniem. Drzwi domu 
uchyliły się nieco i czyjś ostry głos uciszył podniecone czworonogi, które 
natychmiast 
przestały szczekać, choć dalej nerwowo biegały w kółko.
Niewolnik, który wyjrzał z domu, obrzucił naszą grupę posępnym spojrzeniem, 
cofnął się 
i bez słowa zatrzasnął drzwi z powrotem. Zapewne jego pan nieczęsto miewał 
gości, 
zwłaszcza tak groźnie się prezentujących (miałem nadzieję) jak my. Po chwili 
ukazał się sam 
gospodarz. Wlepił w nas równie posępne spojrzenie jak jego sługa i wyglądało na 
to, że jest 
tak samo w złym humorze jak ostatnim razem, kiedy widziałem go, gdy podlizywał 
się 
Katylinie i maltretował nieszczęsnego Forfeksa. Był uderzająco brzydkim młodym 
człowiekiem o zmierzwionej rudej czuprynie i tęgiej szyi, ale jego słuszny 
wzrost i solidna 
postura nadawały mu groźny wygląd. Na jego widok psy znów zaczęły ujadać; 
warknął na 
nie, jakby sam był członkiem sfory W ręku trzymał kość, którą najwyraźniej 
akurat obgryzał, 
do ust bowiem przywarły mu kawałki mięsa; cisnął ją teraz psom, które rzuciły 
się ku niej, 
walcząc o nią i wyrywając sobie z pysków w niesamowitej kotłowaninie.
– Głupie kundle – mruknął Gnejusz. – Ale i tak mądrzejsze od większości 
niewolników i 
nie pyskują jak oni. – Jego chropawy głos był równie nieprzyjemny dla ucha, jak 
jego twarz 
dla oka. Zmrużył oczy, przypatrując się nam; Klaudia mówiła, że ma słaby wzrok, 
ale 
pomimo wszechobecnego cienia rozpoznał mnie szybko. – To znowu ty, co? Tym razem 
bez 
swojego cwanego kolesia z miasta. Przyszedłeś mnie szpiegować, co? Na Hades, 
czego tu 
chcesz, Gordianusie?
– Sądzę, że sam dobrze wiesz, Gnejuszu Klaudiuszu – odparłem.
– Nie zgrywaj tu mądrali. Mądrale mnie denerwują, zapytaj moich niewolników. 
Nikt cię 
tu nie zapraszał. Jesteś na mojej ziemi samowolnie i miałbym pełne prawo 
ściągnąć cię z tej 
szkapy i spuścić lanie jak niewolnikowi. Gadaj, w czym rzecz, albo zabieraj się 
stąd. Chyba 
że chcesz oberwać? Chłopak też może dostać.
– Tato! – szepnął obruszony Meto.
Położyłem mu rękę na łokciu, by go uspokoić.
– Przyjechaliśmy tutaj, Gnejuszu Klaudiusza, ponieważ ktoś popełnił zbrodnię na 
mojej 
ziemi. Zbezcześcił ją, znieważając prawo i bogów.
– Jeżeli bogowie zostali znieważeni, to może tym, że taki plebejski hołysz 
położył łapę na 
posiadłości, która od pokoleń należała do mojego rodu! Może powinieneś o tym 
pomyśleć, 
zanim posadziłeś tyłek nie tam, gdzie trzeba.
– Tato, nie powinniśmy na to pozwalać! – gorączkował się Meto.
– Cicho bądź! – burknąłem do niego. – Gnejuszu, czy przyznajesz się do tego?
– Do czego?
– Do zbrodni, o której mówię.
– Nie wiem, o czym mówisz. Ale jeśli spadła ci na głowę jakaś katastrofa, to dla 
mnie 
dobra wiadomość. Mów dalej. Bawisz mnie, plebejuszu.
– Ty natomiast mnie nie bawisz, Gnejuszu. Podobnie jak ten wesoły figiel, 
jakiego mi 
spłatałeś kilka dni temu.
– Dosyć zagadek! Mów jasno, o co idzie, albo wynocha!
– Mówię o trupie, którego wrzuciłeś do mojej studni.
– Co? Za długo byłeś na słońcu bez kapelusza, Gordianusie. To pierwsza zasada, 
której 
musisz się nauczyć, jeśli chcesz być rolnikiem: zawsze noś kapelusz.
– Zaprzeczasz więc?
– Jaki trup? Jaka studnia? Daj no ojcu solidnego kuksańca, chłopcze. On majaczy.
Meto z trudem panował nad sobą. Widziałem, jak bieleją mu palce zaciśnięte na 
wodzach.
– Mówię o zwłokach twojego niewolnika Forfeksa. Czy zaprzeczasz, że go zabiłeś 
przed 
pięcioma dniami?
– Dlaczego miałbym zaprzeczać? Był moim niewolnikiem od lat, a przedtem mojego 
ojca. Miałem prawo go zabić, a niech Jowisz razi mnie gromem, jeśli na to nie 
zasłużył!
– Jesteś bezbożnikiem, Gnejuszu.
– A ty jesteś głupcem i parweniuszem, Gordianusie, tak zwany Poszukiwaczu. 
Znalazłeś 
więc trupa w studni, co? Dobrze ci tak, i dobrze zrobił ten, kto go tam wrzucił. 
Ale nie kładź 
winy na mnie. Nie miałem z tym nic wspólnego.
– Ten trup to Forfeks.
– Niemożliwe. Moi niewolnicy go pochowali. Sam dałem im rozkaz, a oni nie mają 
zwyczaju nie słuchać moich rozkazów, możesz mi wierzyć.
– A jednak jego zwłoki znalazły się w mojej studni.
– Na pewno to nie Forfeks.
– Z całą pewnością to on.
– Czy ty w ogóle poznałbyś Forfeksa, nawet żywego? Ach, prawda, przecież byłeś 
tu 
wtedy z twoim kolesiem, kiedy pastuch zaprowadził was do kopalni.
– Byłem?
– Tak twierdził Forfeks. Mówił, że jednego z intruzów nazywano Gordianusem, 
chociaż 
ja cię nie poznałem w wieczornym mroku. Gdybym wiedział, że to ty, ściągnąłbym 
cię z 
konia i wybatożył!
– Szczodrze szafujesz groźbami i zniewagami, Gnejuszu. Wydajesz się dumny z 
tego, żeś 
zabił bezbronnego niewolnika. Czemu więc tak się boisz przyznać, że wrzuciłeś mi 
go do 
studni?
– Bo niczego podobnego nie zrobiłem! – krzyknął.
Psy znów zaczęły ujadać.
– Ja zaś twierdzę, że to twoja sprawka. Gdyby chodziło o kogokolwiek innego 
prócz 
Forfeksa...
– Upierasz się, że to trup mojego niewolnika. Udowodnij to zatem! Pokaż mi go.
– A jeśli to zrobię, przyznasz się?
– Nie, ale przynajmniej uwierzę, że znalazłeś właśnie Forfeksa.
– Ale jak mogę to zrobić, skoro ty sam poczyniłeś kroki, by zapobiec rozpoznaniu 
zwłok 
po twarzy?
– O co ci chodzi? Mogłem mu pogruchotać czaszkę, ale nie tak, by nie można go 
było 
rozpoznać. Sam musiałeś go poznać, skoro mówisz, żeś go przedtem widział.
– Nic takiego nie powiedziałem.
– No, to skąd wiesz, że to Forfeks? – krzyknął, wyraźnie rozjuszony.
– Mam swoje sposoby.
– Jakie sposoby? Czyś znowu bez pozwolenia włóczył się po mojej ziemi i 
nagabywał 
moich niewolników, częstując ich kłamstwami? – Zmrużył powieki tak mocno, że nie 
było 
już widać jego oczu. – Skąd wiedziałeś, że zabiłem Forfeksa? Kto ci to 
powiedział? Kto 
śmiał?
– Wiem też o tym drugim trupie – oznajmiłem, częściowo, by zmienić temat, a 
trochę 
dlatego, by sprawdzić, jak na to zareaguje. Jednocześnie zerkałem na Aratusa, 
którego twarz 
pozostawała beznamiętna. Nie widziałem, by wymienili z Gnejuszem choć jedno 
spojrzenie; 
jeżeli mieli jakiś wspólny sekret, a choćby znali się z widzenia, nie mogłem 
tego wyczytać z 
ich oczu ani twarzy.
– O jakim drugim trupie?! – wrzasnął Gnejusz.
– Za szybko zaprzeczasz. To niechybna oznaka winy. Dobrze wiesz, o czym mówię. 
Ponadto mam niezbite dowody przeciwko tobie w obu wypadkach. Pożałujesz swojej 
zuchwałości.
Gnejusz przechylił głowę, krzywiąc się. Splunął i zaczął wymachiwać rękami.
– Jesteś szalony, absolutnie szalony! Gadasz bez odrobiny sensu, a teraz jeszcze 
grozisz 
mi przed moim własnym domem! Wynoś się natychmiast albo poszczuję cię psami. 
Potrafią 
schwycić jeźdźca za nogę i ściągnąć z konia, a potem rozerwać mu gardło w 
mgnieniu oka. 
Jak mi nie wierzysz, daj mi tylko pretekst, a ci udowodnię! I nie ma żadnego 
prawa, które 
zabraniałoby mi to zrobić, dopóki jesteś nieproszony na mojej ziemi, jak sam o 
tym dobrze 
wiesz. A teraz wynocha!
Zmierzyłem go twardym spojrzeniem, po czym ściągnąłem wodze i zakręciłem koniem 
w 
miejscu.
– Ale, tato... – zaprotestował Meto.
– Nasza sprawa jest zakończona, Metonie – powiedziałem pod nosem. – I myślę, że 
on 
nie żartuje z tymi psami. Jedziemy!
Obrzuciwszy jeszcze Gnejusza gniewnym spojrzeniem, Meto niechętnie zawrócił 
konia. 
Aratus i pozostali byli już gotowi. Ruszyłem pierwszy, nadając ostre tempo, i 
pogalopowałem 
przez drewniany most i w dół, drogą do chaty pasterzy i via Cassia. Czułem na 
twarzy miły 
dotyk słonecznych promieni przedzierających się przez listowie, ale nastrój 
poprawił mi się 
dopiero, gdy wyjechaliśmy z lasu na otwartą przestrzeń, na pełne słońce.
Meto zrównał się ze mną i znów usłyszałem jego ulubione ostatnio wyrażenie:
– Ale, tato, odjechaliśmy, zanim Gnejusz przyznał się do winy!
– Musielibyśmy długo tam czekać, zanim przyznałby się do czegoś, czego nie 
zrobił.
– Nie rozumiem.
– Widziałeś go na własne oczy, synu, i słyszałeś na własne uszy. Czy wierzysz, 
że wie 
cokolwiek na temat trupa w studni?
– Przyznał, że zabił Forfeksa!
– I to bez wahania, co czyni jego protesty tym bardziej wiarygodnymi. Wierzę mu, 
gdy 
mówi, że nic nie wie o trupach w studni czy gdzie indziej. Zabił Forfeksa i 
kazał niewolnikom 
uprzątnąć zwłoki; tyle wie o całej sprawie. Zwróciłeś uwagę, że nie wspomniałem 
słowem, że 
trup nie miał głowy, choć aluzję uczyniłem? W ogóle nie zrozumiał, przyjmując, 
że 
rozpoznaliśmy Forfeksa po twarzy, a nie po znaku szczególnym.
– Mógł jednak kłamać.
– Ten człowiek nie jest dobrym aktorem. Wszystko po nim od razu widać. Znam ten 
typ. 
Wychowano go na pełnego pychy i nadęcia patrycjusza, ale bez cienia ogłady 
przynależnej 
jego klasie. Grozi innym i pomiata nimi bez mrugnięcia okiem, bo uważa to za 
swoje 
przyrodzone prawo. Nie jest przebiegły, nie jest nawet zwykłym kłamcą. Nie musi 
kłamać, 
ponieważ nigdy się nie wstydzi swoich czynów, choćby i najokropniejszych. Mówi, 
na co ma 
ochotę, bo wie, że zawsze musi dopiąć swego. I najpewniej tak się dzieje.
– Nie dopiął swego, gdy nie chciał dopuścić do objęcia przez ciebie schedy po 
Lucjuszu.
– To prawda, lecz jeśli rzeczywiście chciałby nas zaatakować, podejrzewam, że 
uczyniłby 
to w mniej ukradkowy sposób. A gdyby był zamieszany w te historie z bezgłowymi 
trupami, 
chyba by się przyznał do swego udziału, nie sądzisz? Przechwalałby się nim. To 
prostak, nie 
ma w nim cienia subtelności. Możesz to poznać po sposobie, w jaki traktuje swych 
niewolników i psy. Ten zaś, kto podrzucił nam Nemo i Forfeksa, ma bystry umysł i 
pewne 
poczucie humoru, choć raczej makabryczne. Nie można tego powiedzieć o Gnejuszu 
Klaudiuszu.
– Chyba nie. Ale zanim odjechaliśmy, oskarżyłeś go wprost o podrzucenie także 
Nemo. 
Powiedziałeś, że kłamie i że masz przeciw niemu dowody!
– To był blef, ostatnia próba przekonania się, że on istotnie nic nie wie o 
pojawianiu się 
trupów w naszej posiadłości. Nie, to nie Gnejusz jest naszym prześladowcą. Zabił 
Forfeksa, to 
prawda, i mam nadzieję, że Nemezis go za to ukarze. Zwłoki Forfeksa trafiły do 
naszej studni 
pozbawione głowy... należy ci się uznanie za to, że zapamiętałeś znamię, i 
przyznaję, że 
niesłusznie w ciebie wątpiłem. Ale pomiędzy prymitywnym pochówkiem Forfeksa a 
jego 
dekapitacją i pojawieniem się w studni widać ślad ręki kogoś innego.
– Ale kogo, tato?
– Nie wiem. I jeśli nic się nie zdarzy, może się tego nigdy nie dowiemy.
Po wyrazie jego twarzy poznałem, że to mu nie wystarcza. Mi też nie wystarczało, 
ale 
przez lata nauczyłem się cierpliwości.
– Nadal twierdzę, że powinniśmy wnieść przeciw niemu oskarżenie – powiedział 
Meto.
– Nie warto trudzić tym Volumenusa. Widziałeś, jak dużo czasu zajmuje mu 
doprowadzenie do rozprawy w naszym sporze o prawa do strumienia z Publiuszem 
Klaudiuszem. Jaki byłby sens wytoczyć sprawę, w której nie mamy żadnych dowodów?
– Mamy!
– Jakie? Bezgłowe zwłoki ze znamieniem? Zeznanie pasterza, którego nie można 
zmusić 
do świadczenia przeciw swemu panu? Absolutne zaprzeczenie Gnejusza Klaudiusza? 
Świadectwo starego niewolnika, któremu wydaje się, że słyszał pluski, i mógł 
ujrzeć czyjś 
cień, gdy wstał w nocy za potrzebą? Nie, Metonie, nie mamy żadnych dowodów. 
Oczywiście 
moglibyśmy przekupić ławników, co w Rzymie zapewnia wygraną, nawet jeśli 
startuje się z 
przegranej pozycji. Nie mam jednak do tego serca. Nie wierzę w winę Gnejusza 
Klaudiusza.
– Ale, tato, ktoś to musiał zrobić. Trzeba się dowiedzieć kto!
– Cierpliwości, synu – poradziłem znużonym tonem.
Zastanawiałem się, czy nie należałoby doradzić także rezygnacji, skoro tak wiele 
zagadek 
nigdy nie zostaje rozwiązanych. Ludzie mimo to żyją w niewiedzy i strachu, a 
chociaż mogą 
nazywać taki stan nieznośnym, zdają się go jednak jakoś tolerować, dopóki biją 
ich serca.
Aratus udzielił mi rady w kwestii oczyszczenia studni. Daleko mu było do 
kapłańskiej 
wiedzy, ale podchodził do sprawy praktycznie i bywał świadkiem oczyszczania 
studni 
zatrutych przez utopione gryzonie, czy przez martwych niewolników. Przypisywał 
doniosłe 
znaczenie temu, że Forfeks został po śmierci prawidłowo pochowany, przynajmniej 
jak na 
niewolnika, zanim naruszono spokój jego zwłok. Oznaczało to, że jego lemur mógł 
zostać 
ukojony przed ekshumacją, a wówczas raczej trzymałby się znajomego miejsca pod 
wodospadem, zamiast pociągnąć za zbezczeszczonymi i pozbawionymi głowy zwłokami 
na 
nieznaną mu ziemię. Te argumenty trafiły do przekonania reszcie niewolników, tak 
że 
wyzbyli się strachu, który ogarnął ich przed studnią. Czy sam Aratus w nie 
wierzył, nie 
wiedziałem, ale byłem mu wdzięczny za polityczną zręczność w opanowaniu 
sytuacji.
Pozostawała kwestia rzeczywistego zatrucia studni; o ile bowiem można było 
powątpiewać w obecność lemura, pewne było skażenie wynikłe z kontaktu 
rozkładającego się 
ciała z wodą. Człowiek bądź zwierz mógł się rozchorować po jej wypiciu, a nawet 
umrzeć. 
Aratus był zdania, że z biegiem czasu studnia sama się oczyści, a póki co 
zalecał wrzucanie 
do niej rozpalonych kamieni, by wywołać wrzenie i parowanie wody. Przypominało 
mi to 
kauteryzację rany gorącym żelazem i nie widziałem w tym sensu w odniesieniu do 
wody, ale 
z niechęcią przystałem na tę metodę. Mieliśmy na razie zapas wody w stągwiach, 
strumień 
zresztą nie wysechł zupełnie, czekały nas jednak dni suszy.
Większa część siana była zarażona rdzą. Groził nam brak wody. Ku memu wielkiemu 
zaniepokojeniu zacząłem sobie uzmysławiać, że gdyby spadło na nas jeszcze jakieś 
podobne 
nieszczęście, będę może zmuszony sprzedać gospodarstwo. Dla człowieka bogatego 
wiejska 
posiadłość stanowi zaledwie rozrywkę, a jeśli przynosi mu straty, to cóż – za 
rozrywki się 
płaci. Ja jednak nie miałem majątku w mieście, a gospodarstwo było kartą, na 
którą 
postawiłem przyszłość. Jego pomyślność znaczyła dla mnie wszystko, utrata zaś – 
bankructwo. Tego lata zacząłem myśleć, że sami bogowie się sprzysięgli, by mnie 
obedrzeć z 
tego, czym Lucjusz Klaudiusz mnie w swej szczodrości obdarował, a Cycero swym 
sprytem 
prawnie zabezpieczył.
Aratus codziennie podawał porcję studziennej wody jednemu ze zwierząt, 
najczęściej 
koźlątku. Nie ginęły od niej, ale dostawały torsji lub biegunki. Woda wciąż nie 
nadawała się 
do picia. Kontynuowałem budowę młyna; Aratus kazał niewolnikom rozebrać nie 
używaną 
szopę, by pozyskać kamień budowlany i belki. Dzień po dniu moja wizja nabierała 
kształtu. 
Mój stary przyjaciel Lucjusz byłby zaskoczony i dumny, pomyślałem.
Spodziewałem się wizyty Katyliny albo Marka Celiusza, ale aż do pierwszych dni 
sierpnia nikt mnie nie nachodził. Każdej nocy wystawiałem wartę z kilku 
niewolników, 
zmieniających się co parę godzin jak w obozie legii. Nie wiem, czy to dzięki 
temu, czy nie, 
ale nie przytrafiały się odtąd nieprzyjemne niespodzianki w rodzaju bezgłowych 
trupów. 
Doszło jednak do innego niepokojącego wydarzenia.
To było tuż po idach sierpniowych, niemal w miesiąc po naszym powrocie z Rzymu. 
Dzień był wyjątkowo pracowity. W budowie młyna natrafiliśmy na problem: tryby 
nie 
chciały się zazębiać, mimo że przed ich konstrukcją wszystko dokładnie i wiele 
razy 
pomierzyłem i dokonałem obliczeń. Nocą przeszła nad gospodarstwem burza, a choć 
nie 
przyniosła deszczu, porozrzucała wszędzie połamane gałęzie i inne śmieci; ludzie 
mieli pełne 
ręce roboty przy porządkowaniu całego obejścia. Kiedy dzień chylił się ku 
zmierzchowi, 
znalazłem wreszcie chwilę, by odpocząć w bibliotece, kiedy w drzwiach stanął 
Aratus.
– Nie chciałem cię wcześniej niepokoić, panie – zaczął. – Myślałem, że to 
przejdzie, ale 
że mu się pogarsza, to chyba powinieneś się dowiedzieć.
– O czym ty mówisz?
– O Klementusie. Jest chory... bardzo chory, jak mi się zdaje. Objawy zaczęły 
się dziś 
rano, ale że przychodziły i odchodziły, a on nie skarżył się zbytnio, nie 
widziałem powodu, by 
ci zaprzątać tym głowę, panie. Ale jego stan się pogarsza z godziny na godzinę i 
myślę, że 
może umrzeć.
Poszedłem za ekonomem do małej szopki za stodołą, gdzie Klementus zwykł sypiać w 
nocy i podrzemywać w dzień. Stary niewolnik leżał na słomie na boku, z kolanami 
podwiniętymi do piersi. Jęczał cicho i miał zaczerwienione policzki, ale wargi 
miał sinawe. 
Jedna z niewolnic klęczała Przy nim, od czasu do czasu obmywając mu twarz 
wilgotną 
szmatką. Czasem chwytał go spazmatyczny dreszcz; zwijał się w jeszcze 
ciaśniejszy kłębek, 
po czym z wolna rozluźniał się z przeciągłym jękiem.
– Co mu jest? – spytałem szeptem.
– Nie wiem, panie. Wcześniej wymiotował, a teraz ma kłopoty z przełykaniem, a 
kiedy 
próbuje mówić, słowa wychodzą z jego ust zniekształcone.
– Czy oprócz niego jeszcze ktoś ma podobne objawy? – Zaniepokoiłem się; zaraza 
wśród 
niewolników byłaby ostateczną klęską gospodarstwa.
– Nie. Może to po prostu ze starości, panie. – Aratus zniżył głos. – Takie 
burze, jak 
ostatniej nocy, często wieszczą śmierć takich starców.
Na naszych oczach Klementus zadygotał i zesztywniał. Otworzył oczy i spojrzał na 
nas 
raczej ze zdziwieniem niż z bólem. Rozchylił zaciśnięte usta i wydał z siebie 
długi, urywany 
jęk. Po chwili kobieta wyciągnęła rękę, by dotknąć drżącą dłonią jego czoła. 
Oczy starca 
pozostały nienaturalnie szeroko otwarte. Niewolnica cofnęła rękę i przycisnęła 
dłoń do ust. 
Klementus nie żył.
Był całkiem stary, to prawda, a zdarza się, że starcy nagle umierają z 
niewiadomych 
przyczyn. Nie mogłem jednak zapomnieć, że to właśnie Klementus słyszał głuchy 
plusk, a 
potem widział niewyraźny cień kogoś chodzącego w okolicy studni tamtej nocy, 
kiedy 
musiano wrzucić do niej trupa Forfeksa.
ROZDZIAŁ XXVII
Młyn nie chciał działać. Powtarzałem sobie ponuro, że nie jestem inżynierem – 
nie 
bardziej niż rolnikiem, dodawał jakiś głos w mej głowie – a zatem nie powinno 
mnie dziwić, 
że moje plany nie okazały się dobre. Starałem się, by projekt był jak 
najprostszy. 
Zbudowałem z drewna mały model i wydawało się, że działa prawidłowo. Sam Aratus, 
który 
nigdy nie wahał się negatywnie oceniać moje pomysły, uznał pomysł za nadający 
się do 
realizacji, a projekt za technicznie dobry. Kiedy jednak kazałem niewolnikom 
obracać kołem 
wodnym (jako że w środku lata w strumieniu nie było na to dość wody), tryby 
przesunęły się 
zaledwie o kilka stopni i zablokowały się. Za pierwszym razem niewolnicy 
naciskali na koło 
coraz silniej, aż wreszcie dwie z osi pękły z głośnym trzaskiem. Potem 
zachowywaliśmy 
większą ostrożność, ale młyn po prostu odmawiał pracy.
Śniłem o nim nocami. Czasami jawił mi się taki, jaki być powinien: strumień 
płynął 
wartkim nurtem, koło wodne wirowało, żarna miażdżyły zboże, a z wylotu sypała 
się obficie 
mąka. W innych, mroczniejszych snach widywałem go jako żywego i złośliwego 
potwora, 
wyrywającego się spod kontroli, kruszącego nieszczęsnych niewolników w swych 
trybach i 
wylewającego ich krew z paszczy. Dlaczego poświęcałem tyle energii i wyobraźni 
tej 
budowie? Mówiłem sobie, że to mój dar dla cienia mego dobroczyńcy, Lucjusza 
Klaudiusza. 
Traktowałem to jako oznakę, że w pełni przystosowałem się do życia na wsi, nie 
tylko biernie 
grając rolę gospodarza, ale podporządkowując sobie żywioły. Wreszcie był to dla 
mnie też 
gest wyzwania dla Publiusza Klaudiusza, któremu się wydawało, że może mi odebrać 
prawa 
do strumienia. I naprawdę ów młyn był tym wszystkim – nie mówiąc już o tym, że 
miał 
wartość jako budynek i urządzenie techniczne – ale przede wszystkim służył za 
oparcie dla 
myśli, odwracając moją uwagę od nierozwiązanych zagadek Nemo i Forfeksa. Zamiast 
poddawać się rozpamiętywaniu tych dwóch porażek, martwiłem się przyziemną, 
fizyczną 
porażką konstruktora. Zamiast fantazjować na temat zawodowej satysfakcji, jaką 
bym odczuł, 
gdybym w jakiś sposób odkrył tajemnicę bezgłowych zwłok – starej, dobrze mi 
znanej 
niczym znoszone odzienie – zwracałem wyobraźnię ku technicznemu triumfowi po 
zmuszeniu młyna do prawidłowej pracy. W taki sam sposób owa młyńska obsesja 
pozwalała 
mi uciec od problemu coraz większego niedostatku wody i wiszącej nade mną 
perspektywy 
spędzenia zimy bez zapasu siana dla wołów i koni.
Te kłopoty wydają się teraz drobnostkami w porównaniu z kryzysem, jaki narastał 
wszędzie dookoła – nie tylko w Rzymie i w Etrurii, ale jak Italia długa i 
szeroka. Mógłbym 
twierdzić, że nie miałem pojęcia o nadchodzącej katastrofie, ale to nie byłoby 
do końca 
prawdą. Człowiek, który odwraca się plecami do pożaru, może zgodnie z prawdą 
powiedzieć, 
że nie widzi ognia, ale przecież czuje na łopatkach jego żar, widzi jego odblask 
na 
otaczających go przedmiotach i rzucany przezeń własny cień. Niemniej, jeśli 
nawet miałem 
jakiekolwiek przeczucie, do czego może prowadzić walka Katyliny z Cyceronem, 
wolałem 
się głowić nad problemem zacinającego się młyna.
Pod koniec sierpnia Diana kończyła siedem lat. Rzymianie nie celebrują zbytnio 
urodzin 
dziewczynek, ale ten dzień – dwudziesty szósty sierpnia – ma w naszym domu 
podwójne 
znaczenie. Bethesda powiła wtedy Dianę, a Marek Mummiusz przyprowadził do nas 
Metona 
po wybawieniu go z sycylijskiej niedoli. Uczyniliśmy ten dzień rodzinnym 
świętem, które 
zawsze czciliśmy specjalnym posiłkiem. Teraz już na kilka dni naprzód Bethesda 
zaczęła 
doglądać Kongrionowych przygotowań. Eko zawsze w tym dniu był z nami i w tym 
roku też 
nie było wyjątku. Tak, jak my pojechaliśmy do Rzymu świętować szesnaste urodziny 
Metona, 
tak teraz on z Menenią mieli odwiedzić nas na wsi.
Przyjechali wozem w przeddzień urodzin Diany, w towarzystwie Belbona i pięciu 
innych 
niewolników. Zauważyłem, że Eko wybrał najsilniejszych ludzi i wszyscy byli 
uzbrojeni w 
długie sztylety. Zażartowałem, że robi konkurencję Cyceronowi, ale Eko się nie 
uśmiechnął. 
„Później” – powiedział tajemniczo, jakby czuł się obowiązany mi to wyjaśnić.
Bethesda starała się na wszelkie sposoby okazać Menenii, że jest mile widziana, 
odwzajemniając serdeczność, z jaką przyjęła nas podczas pobytu w Rzymie. 
Sympatia, jaką 
się wzajemnie darzyły, wydawała się prawdziwa. Meto i Diana bardzo się cieszyli 
z wizyty 
starszego brata, choć tak krótkiej. Kiedy więc wszyscy byli pogrążeni w 
serdecznej 
rozmowie, skorzystałem z okazji, by wymknąć się na podwórze. Znalazłem Belbona z 
resztą 
Ekonowej świty w cieniu za stajnią, gdzie odpoczywali i rozgrywali partię 
trygona. Belbo, 
znany bardziej ze swej siły niż zręczności, wkrótce odpadł z gry i wtedy 
zawołałem, by 
odszedł ze mną na stronę. Dogonił mnie, kiedy skręcałem za róg, z dala od oczu i 
uszu 
innych.
– Mój syn otacza się znaczną eskortą, jak na potrzeby dwojga ludzi bez 
szczególnie 
wartościowego bagażu, w tak krótkiej podróży tak uczęszczaną drogą – zagadnąłem.
– Mój dawny pan jak zwykle wszystko zauważa. – Belbo wyszczerzył zęby w 
uśmiechu.
– Jak zwykle? Ech, Belbonie, chciałbym teraz być choć w połowie tak 
spostrzegawczy, 
jak kiedyś byłem... albo wydawało mi się, że jestem. Po co aż tyle sztyletów?
– Czasy w mieście są niespokojne.
– To strasznie ogólnikowe. W co mój syn się wplątał?
– Czy to nie on sam powinien ci o tym powiedzieć, panie?
– Gdybyś był nowy w jego domu, nie kazałbym ci opowiadać staremu panu o nowym za 
jego plecami. Ale ty znasz mnie za dobrze, aby próbować cokolwiek przede mną 
ukrywać, 
Belbonie. Czy Eko wdał się w jakieś niebezpieczne interesy?
– Panie, ty znasz życie. Pamiętasz, że niebezpieczeństwo czyha wszędzie i 
każdego dnia.
Patrzyłem mu uporczywie w oczy, nic sobie nie robiąc z jego uników. Belbo jest 
silny jak 
wół i lojalny jak pies, ale w dotrzymywaniu sekretów był równie kiepski jak w 
grze w 
trygona. Pod mym wzrokiem oblał się rumieńcem aż po korzonki swych słomianych 
włosów.
– To przez tę nową pracę – wyznał w końcu.
– Dla kogo?
– Dla jednego młodego człowieka, który był na przyjęciu. Widziałeś go, panie, 
rozmawiałeś z nim. W kilka dni później przybył, by nająć młodego pana. To ten z 
modną 
fryzurą i bródką.
– Czy ten młody człowiek ma imię? – spytałem, znając już odpowiedź.
– Nazywa się Marek Celiusz.
– Na jądra Numy! Wiedziałem! Zarzucili więc swe sidła i na Ekona!
Kiedy raz przełamałem jego słaby opór, Belbo wydawał się bardzo chętny do 
rozmowy.
– To ma coś wspólnego ze spiskiem. Z planem zamordowania Cycerona i przejęcia 
władzy. Młody pan chodził na tajne nocne spotkania. Nie słyszę wiele, bo zawsze 
zostaję na 
dworze z innymi niewolnikami. Ale na tych spotkaniach bywają wielcy ludzie, 
panie. 
Senatorowie, ekwici, patrycjusze, ludzie, których od lat widywałem na Forum. 
Marek Celiusz 
też często tam bywa.
Słuchałem go, kręcąc głową i zaciskając zęby. Eko powinien być mądrzejszy i nie 
dać się 
wciągnąć w intrygi Marka Celiusza i jego pana, obojętnie, czy jest nim Cycero, 
czy Katylina. 
Prowadzić śledztwo w sprawie morderstwa albo dokopywać się prawdy w sporze 
majątkowym to co innego; ale dać sobie zawiązać oczy i pozwolić się przesuwać 
jak pionek 
w sieci demonicznych intryg między tymi dwoma wytrawnymi graczami? To już coś 
więcej 
niż niedopuszczalny stopień zagrożenia i niepewności. Wyuczyłem go na 
Poszukiwacza, nie 
na szpiega. W moim pojęciu odkrywanie prawdy i ukazywanie jej wszystkim w jasnym 
świetle dnia ma w sobie coś zaszczytnego, natomiast ukrywanie jej i szeptanie w 
ciemności 
nie ma nic wspólnego z honorem.
Przyszło mi nagle do głowy, że Eko mógł nie mieć w tej sprawie wyboru. Myśl o 
bezgłowym trupie podrzuconym w domu na Eskwilinie sprawiła, że schwyciłem 
Belbona za 
tunikę.
– Czy mu grożono? Próbowano zastraszyć? Czy oni śmieli dać mu powód do obaw o 
Menenię albo o nas tu na wsi?
Belbo wystraszył się mojej nagłej zapalczywości.
– Chyba nie, panie – odpowiedział potulnie. – Marek Celiusz przyszedł do nas 
wkrótce 
po waszym odjeździe. Wydawało mi się to całkiem przyjazną wizytą. Młody pan jest 
taki sam 
jak ty, panie. Nie lubi przyjmować zleceń od ludzi, których nie darzy zaufaniem, 
jeśli może 
tego uniknąć. Miałem wrażenie, że dość chętnie podjął się zrobić to, czego 
chciał od niego 
Celiusz. Jeśli były jakieś groźby, to nic mi o tym nie wiadomo.
Taki łagodny ton u takiego olbrzyma wydał mi się śmieszny; prawie tak, jak widok 
mojej 
pięści zaciśniętej na jego tunice, na tle masywnego karku byłego gladiatora 
sprawiającej 
wrażenie dziecięcej piąstki. Puściłem go i cofnąłem się o krok.
– Dopilnuj, by tamci zawsze mieli sztylety przy sobie – poleciłem. – Nawet gdy 
grają w 
trygon. Każ też komuś mieć oko na drogę od via Cassia. Jeśli Eko uważa, że 
potrzebna mu 
ochrona, to ufam w jego ocenę sytuacji. Powinien jednak wiedzieć, jak i ty, że 
tutaj nie jest 
wcale bezpieczniejszy niż w mieście.
Poszedłem na długi spacer dookoła gospodarstwa, by w spokoju zebrać myśli. Kiedy 
wróciłem do domu, zastałem rodzinę chroniącą się w atrium przed popołudniowym 
upałem. 
Bethesda i Menenia spoczywały na sofach, zwrócone twarzami do siebie, Diana 
siedziała 
między nimi ze skrzyżowanymi nogami i bawiła się lalką, a Meto z Ekonem 
przysiedli na 
ławie przy sadzawce. Rozłożyli między sobą planszę do gry „Słonie i łucznicy”, 
którą niegdyś 
otrzymałem od Cycerona i oddałem Metonowi; najwyraźniej skończyli partię, bo 
wszystkie 
brązowe pionki były zsunięte na jedną stronę planszy z wymalowaną szachownicą. 
Zbliżywszy się, dosłyszałem, że Meto mówi coś o Hannibalu.
– O czym rozprawiacie? – spytałem beznamiętnie.
– O inwazji Hannibala na Italię – odrzekł Meto.
– Ze słoniami – dodał Eko.
– Właściwie to te słonie nigdy do Italii nie dotarły – wyjaśnił Meto, zwracając 
się do 
niego. Był zadowolony, że może grać nauczyciela wobec starszego brata. – 
Pozdychały w 
śniegach przy przekraczaniu Alp. Podobnie zresztą i wojska Hannibala. Żołnierze 
marli 
całymi tysiącami. Nie pamiętasz, jak wiele lat temu, kiedy przybyłem do Rzymu, 
jeden z 
miejskich urzędników wystawił widowisko w Circus Maximus o przejściu Hannibala 
przez 
Alpy? Zwieziono wtedy zwały ziemi, by tworzyły góry i doliny. Zamiast śniegu 
użyto tysięcy 
skrawków białej materii, a schowani w dziurach niewolnicy machali wielkimi 
wachlarzami, 
by wzbijały się i wirowały w powietrzu. Ale słonie były prawdziwe. Nie zabijano 
ich 
naprawdę, ale w jakiś sposób były wyuczone, żeby się kłaść i udawać martwe. – W 
tym 
momencie uśmiech znikł z jego twarzy. – Padający słoń przygniótł jednego z 
niewolników 
grających Kartagińczyków. To było okropne, tyle krwi na białym śniegu... Nie 
pamiętasz?
– Pewnie, że pamiętam.
– A ty, tato?
– Dość mgliście – odpowiedziałem.
– W każdym razie, Ekonie, rzecz w tym, że, jak mówi Marek Mummiusz, zwycięstwo w 
bitwie nie zależy tylko od przewagi liczebnej, męstwa i taktyki, ale także od 
żywiołów: 
deszczu, śniegu, błotnistego pola czy nieoczekiwanej burzy piaskowej. I słonie, 
i pogoda się 
liczy, powiedział. Ludzie prowadzą wojnę, ale bogowie rządzą pogodą. Powinieneś 
kiedyś o 
tym porozmawiać z Mummiuszem. On wie wszystko, co można wiedzieć o wielkich 
wodzach 
i słynnych bitwach.
Potrząsnąłem głową zdziwiony.
– Jak też wam się zgadało o Hannibalu? Ach, rozumiem. „Słonie i łucznicy”.
– Wiesz, tato? Meto bardzo się interesuje historią militarną.
– Doprawdy? Jeżeli możecie na chwilę zostawić tematy batalistyczne, to chciałbym 
zasięgnąć twojej rady w sprawie młyna, Ekonie.
Eko wzruszył ramionami i wstał. Meto podniósł się w ślad za nim, ale osadziłem 
go 
ruchem dłoni.
– Zostań tutaj – poleciłem. – Dotrzymaj towarzystwa Menenii i pilnuj siostry. 
Chyba dość 
się ostatnio napatrzyłeś na młyn?
Meto chciał coś powiedzieć, ale ugryzł się w język, spuścił oczy, usiadł z 
powrotem i 
zaczął się bawić figurkami z brązu.
– Naprawdę fascynuje go wszystko, co się wiąże z wojskiem – powiedział Eko, 
oglądając 
się na brata. – Skąd się to u niego wzięło, nie mam pojęcia. No, zawsze lubił 
Marka 
Mummiusza...
– Bardziej mnie ciekawi, w co ty się wplątałeś w Rzymie.
Eko westchnął.
– Tak sobie myślałem, że nie ciągniesz mnie tam tylko po to, bym zerknął na twój 
młyn.
– Nie ma tam wiele do oglądania. Ta machina to moja porażka, jak zresztą prawie 
wszystko w gospodarstwie.
– Nie wiedzie ci się?
Dotarliśmy nad strumień. Wyszukałem zacienione miejsce i wskazałem gestem, by 
usiadł 
obok mnie. Zapatrzyliśmy się obaj w pokryte wyschniętym mułem brzegi i sączącą 
się 
środkiem koryta cienką strużkę wody.
– Najpierw ja ci opowiem o swoich kłopotach – zacząłem. – Potem ty zdradzisz mi 
swoje.
Zdałem mu sprawę z wszystkich wydarzeń, jakie zaszły od naszego powrotu z Rzymu 
– 
zatrucie studni, odkrycie trupa Forfeksa, konfrontacja z Gnejuszem Klaudiuszem i 
śmierć 
Klementusa.
– Tato, powinieneś był mnie zawiadomić. Trzeba było napisać.
– A ty powinieneś powiadomić mnie o swych konszachtach z Markiem Celiuszem. – 
Eko 
spojrzał na mnie z ukosa. – Wycisnąłem to z Belbona. Nic trudnego.
– A ja się przyznam, że już wiedziałem o trupie w studni.
– Skąd?
– Meto mi opowiedział. W każdym razie większość z tej historii.
– A mimo to pozwoliłeś mi opowiadać od początku, jakbyś słyszał ją po raz 
pierwszy!
– Chciałem usłyszeć ją od ciebie, od początku do końca. Relacja Metona była 
bardziej 
dramatyczna, ale twoja bardziej spójna. Meto jest, jak się zdaje, bardzo dumny z 
tego, że 
umiał zidentyfikować Forfeksa po znamieniu na dłoni. W twojej wersji niemal to 
pominąłeś.
– Tak? Meto trwa w przypuszczeniu, jak sądzę, że sprawcą jest Gnejusz Klaudiusz?
– Skłania się do takiej opinii.
– Nawet gdyby tak było, nie mógłbym wnieść przeciw niemu oskarżenia. Ale on wie, 
że 
go podejrzewamy. Powiedziałem mu nawet, że mamy przeciw niemu dowody, więc jeśli 
istotnie jest winny i do tego podatny na zastraszenie, to kości zostały rzucone. 
Ale chciałem 
porozmawiać z tobą o czymś innym...
– Tato, zachowujesz się, jakby znalezienie w obejściu następnego bezgłowego 
trupa nie 
było niczym szczególnym. A tym razem nie było to już zwykłe straszenie, ale 
konkretne 
wrogie działanie. Naprawdę, jeżeli nie da się tego wyjaśnić, to powinieneś 
zabrać rodzinę do 
Rzymu, zanim zdarzy się coś naprawdę strasznego!
– Ekonie, mówiliśmy już o tym – odparłem niecierpliwie. – Nie ma dla nas 
wszystkich 
miejsca w twoim domu, a poza tym nie miałbym siły mieszkać w mieście. Zamiast 
namawiać 
mnie do porzucenia gospodarstwa, raczej powinieneś sam wyjechać z Rzymu i 
przenieść się 
tutaj. Lepsze to, niż pchać się w łapy Marka Celiusza. Cóż to ma znaczyć, że 
dajesz mu się 
namówić do uczęszczania na tajne zebrania kręgu Katyliny? Czy nie zdajesz sobie 
sprawy z 
niebezpieczeństwa?
– Tato, ja pracuję dla rzymskiego konsula.
– Kiepska to ochrona, jeśli zostaniesz przyłapany z tymi ludźmi na jakimś 
przestępstwie i 
zabity na miejscu, albo kiedy oni się zorientują, że jesteś szpiegiem i wciągną 
cię w zasadzkę. 
Gdzie wtedy będzie Cycero?
– Wiem, że z latami nabrałeś niskiego mniemania o Cyceronie. Straciłeś dla niego 
cały 
szacunek, kiedy wygrał wybory, pokonując Katylinę. Ale musisz przyznać, że dba o 
swych 
przyjaciół.
– Nie mów mi tylko, że szpiegujesz Katylinę z przyjaźni do Cycerona.
– Oczywiście, że nie, tato. Robię to dla pieniędzy. To ty raczej robisz to z 
przyjaźni.
W jego głosie brzmiała złość, jakiej nigdy przedtem u niego nie słyszałem. Ten 
głos 
brzmiał zawsze pięknie w mych uszach, ponieważ przez tyle lat Eko był niemy. 
Nigdy 
jeszcze się nie kłóciliśmy – teraz zdałem sobie sprawę, że niewiele nam do tego 
brakuje. 
Odetchnąłem głęboko i odwróciłem wzrok. Eko zrobił to samo.
– Może mniej bym się niepokoił, gdybyś wyjaśnił mi dokładnie, jakie jest twoje 
zadanie – 
powiedziałem po dłuższej chwili. – Co knuje Katylina?
– To, co mówi Marek Celiusz, jest prawdą. Katylina i jego koledzy spiskują, by 
obalić 
republikę. Mieli nadzieję, że uda się mu wygrać wybory, bo wtedy mógłby zacząć 
rewolucję 
od góry, używając władzy konsula i wpływów swych przyjaciół w senacie do 
przeforsowania 
ich radykalnych reform na drodze prawnej, jeśliby mógł, albo przez wojnę domową, 
gdyby to 
było niemożliwe. Sam Katylina wolał ten sposób. Chyba naprawdę był przekonany, 
że ma 
szansę wygrać. Teraz, gdy jedyną otwartą dlań drogą jest zbrojna rewolta, 
Katylina się waha, 
jakby szarpały nim wątpliwości.
– Znam to uczucie – mruknąłem.
– Jak dotąd, konspiratorzy nie zrobili nic nielegalnego, a w każdym razie nic 
takiego, co 
by ich obciążało. Nic nie zapisują, spotykają się w sekrecie, sub rosa. – Eko 
się uśmiechnął. – 
Katylina traktuje to dosłownie: naprawdę zawiesza różę u stropu wszędzie tam, 
gdzie 
spiskowcy się spotykają, by przypominała im o milczeniu i o tym, że nic z tego, 
o czym 
rozmawiają, nie może się wydostać na zewnątrz. A mimo to Cycero zna każde ich 
słowo.
– Ponieważ szpiegujesz dla niego.
– Bynajmniej nie jestem sam. Zresztą jestem tylko podrzędnym szpiegiem, nie 
należę do 
wewnętrznego kręgu. Zaliczam się do dalszego grona ludzi, którym on, jak myśli, 
może 
zaufać, i którzy mogą się okazać cenni w czasie kryzysu. Mimo to słyszę wiele i 
jestem dobry 
w wyłuskiwaniu prawdy z wszystkich fantastycznych plotek, które ją oplatają ze 
wszystkich 
stron. Ci ludzie żyją złudzeniami. Czasami zastanawiam się, czy w ogóle 
przedstawiają 
jakiekolwiek zagrożenie.
– Tylko nie mów tego Cyceronowi! On nie to chce usłyszeć.
– Tato, jesteś niemożliwym cynikiem – westchnął Eko.
– Nie, to określenie bardziej pasuje do Cycerona. Czy nie widzisz, że on pożąda 
tej roli, 
jaką może odegrać w kryzysie? Gdyby nie było żadnego spisku antypaństwowego, to 
pewnie 
sam by go wymyślił.
Eko zgrzytnął zębami. Znów groził nam rozdźwięk, więc się wycofałem.
– Podaj mi szczegóły – poprosiłem. – Kim są ci spiskowcy? Znam ich? Kto jeszcze 
szpieguje dla Cycerona?
– Naprawdę chcesz, bym ci to powiedział? Raz wypowiedziane, te słowa nie mogą 
zostać 
cofnięte. Myślałem, że chcesz odciąć się od Rzymu.
– Lepiej wiedzieć, niż nie wiedzieć.
– Ale tajemnice mogą być niebezpieczne. Ktokolwiek wchodzi w ich posiadanie, 
bierze 
na siebie brzemię ich dochowania. Jesteś pewien, że chcesz takiej 
odpowiedzialności?
– Chcę wiedzieć, w jakim towarzystwie obraca się mój syn. Chcę wiedzieć, kto i 
dlaczego 
grozi mojej rodzinie.
– A zatem przestajesz chować głowę w piasek?
Westchnąłem ciężko, zanim odpowiedziałem:
– Pióra strusie są cenne, ale i łatwe do wyskubania. Zakopywanie głowy w piasku 
odbiera 
strusiowi możliwość manewru.
– A przy tym wystawia jego długą szyję pod sztylet – dodał Eko.
– Ostra metafora.
Obaj się roześmieliśmy. Ująłem jego dłoń i powiedziałem:
– Och, Ekonie, mówisz o tych spiskowcach, że żyją złudzeniami, ale ja uległem 
jeszcze 
większemu, kiedy wydawało mi się, że mogę uciec przed Rzymem. Nikt nie może 
przed nim 
uciec! Zapytaj któregokolwiek z tych niewolników, którzy zbiegli gdzieś hen, pod 
Słupy 
Heraklesa albo do granicy z Partami, a i tak wkrótce ich pochwycono i odwieziono 
w klatce 
do ich panów. Wszyscy jesteśmy niewolnikami Rzymu, niezależnie od urodzenia, 
niezależnie 
od tego, co mówi prawo. Tylko jedno czyni ludzi wolnymi: prawda. Usiłowałem 
odwrócić się 
plecami do prawdy, myśląc, że dzięki niewiedzy mogę się wywinąć losowi. 
Powinienem 
wiedzieć, że nic z tego. Człowiek nie może uciec przed własną naturą. Przez całe 
życie 
szukałem sprawiedliwości, choć to rzadki klejnot. Nawet jeśli nie zawsze uda się 
dojść 
sprawiedliwości, czasami można znaleźć chociaż prawdę i nią się zadowolić. Teraz 
zarzuciłem poszukiwanie sprawiedliwości, a nawet zdaje się, że straciłem serce i 
instynkt do 
dociekania prawdy i czasem boję się, że już nigdy jej nie znajdę. Ale porzucić i 
to 
poszukiwanie oznaczałoby dla mnie ostateczne zagubienie. – Westchnąłem znowu i 
przymknąłem oczy, broniąc się przed natarczywą jasnością nieba. – Czy widzisz w 
tych 
moich majakach jakikolwiek sens, Ekonie? Czy też jestem za stary, a ty za młody?
Otworzyłem oczy i zobaczyłem, że uśmiecha się do mnie ze smutkiem w oczach.
– Myślę, tato, że czasami zapominasz, jak bardzo jesteśmy do siebie podobni.
– Może i tak, zwłaszcza kiedy jesteśmy daleko od siebie. Kiedy jesteś przy mnie, 
czuję 
się silniejszy i lepszy.
– Żaden syn nie mógłby prosić o więcej. Żałuję tylko, że nie czujesz tego 
samego... – 
Urwał i ucichł, zagryzając wargę, ale wiedziałem, że myśli o tym, którego z nami 
nie było: o 
Metonie, pozostawionym z matką i siostrą i po raz kolejny odsuniętym od 
ojcowskich spraw.
ROZDZIAŁ XXVIII
– No, to opowiadaj. – Usadowiłem się wygodniej na trawie. – Chcę wiedzieć 
wszystko o 
Katylinie i jego kręgu.
Eko zrobił ponurą minę.
– Przyjmuję brzemię odpowiedzialności – zapewniłem.
– Nie myślę tylko o tobie, ale i o sobie. Gdyby kiedykolwiek dotarło do 
Katyliny, że jego 
tajemnica została złamana i że to moja wina...
– Wiesz, że możesz mi ufać. Potrafię milczeć.
Westchnął i położył dłonie na kolanach, prostując ręce w łokciach. Rozpoznałem 
ten gest, 
jakbym patrzył w lustro.
– Dobrze więc. Zacznę od tego, że jest ich więcej, niż myślisz. Cycero i Celiusz 
zawsze 
mówią tak, jak gdyby ich wrogów były całe legiony, ale wiesz, jak pan konsul 
lubi 
przesadzać.
– Cycero i przesada? – spytałem z udawanym zdziwieniem.
– Właśnie. Ale w tym wypadku ma słuszność, że się niepokoi.
– Na czym właściwie ma polegać ten cały spisek?
– To na razie nie jest jasne. Być może nawet sami dokładnie nie wiedzą, ale 
definitywnie 
mają w planach jakieś zbrojne powstanie, a śmierć Cycerona jest jednym z 
głównych celów.
– Chcesz powiedzieć, że cała ta eskorta i ten śmieszny napierśnik nie są tylko 
na pokaz? 
Myślałem, że to tylko tani chwyt dla nastraszenia wyborców.
– Nie jestem pewien, czy Katylina istotnie chciał zamordować Cycerona przed 
wyborami, 
w każdym razie nie tak bardzo, by nastawać na jego życie. Gdyby Katylina wygrał 
wybory, 
wszystko mogłoby się potoczyć inaczej. Teraz jednak spiskowcy zgadzają się 
przynajmnej w 
jednym: że Cycero musi zostać wyeliminowany, po części z zemsty, a po części 
jako lekcja 
dla tych, którzy wysługują się optymatom, wreszcie z powodów pragmatycznych.
– Kim są ci ludzie? Wymień kilka imion.
– Oczywiście sam Katylina. Nie odstępuje go na krok młodzieniec o imieniu 
Tongilius.
– Ich obu znam, bo przebywali u mnie. Kto jeszcze?
– Drugi po Katylinie jest wśród nich Publiusz Korneliusz Lentulus Sura.
– Lentulus? „Nóżka” Lentulus? Chyba nie ten stary nicpoń?
– Tenże sam.
– No, to Katylina wybrał na współkonspiratora barwną postać. Znasz jego 
historię?
– W kręgu Katyliny wszyscy ją znają. I tak jak ty, każdy się uśmiecha na jego 
wspomnienie.
– Nie przeczę, że stary z niego czaruś. Pracowałem trochę dla niego jakieś sześć 
czy 
siedem lat temu, zaraz potem, kiedy wyrzucono go z senatu. Wyglądał, jakby miał 
na czole 
wypisane „Drań”, ale nie mogłem go nie lubić. Podejrzewam, że nawet ci 
senatorowie, którzy 
głosowali za jego usunięciem, też go na swój sposób lubili. Czy ktoś jeszcze 
wprost nazywa 
go „Nóżką”?
– Tylko inni patrycjusze.
Przydomek Sura, czyli „łydka”, przylgnął do Lentulusa za czasów dyktatury Sulli, 
kiedy 
piastował stanowisko kwestora. Za jego administracji wyparowała z kasy 
państwowej 
pokaźna suma. Gdy senat wezwał go do złożenia wyjaśnień, Lentulus zjawił się i 
beztrosko i 
wzgardliwie stwierdził, że nie ma żadnego sprawozdania poza tym, że rachunki są 
puste, ale 
może pokazać im to – i wysunął uniesioną nogę, tak jak robią to chłopcy grający 
w trygon, 
kiedy nie trafią w piłkę. Lentulusowi uszło płazem to lekceważące wystąpienie, 
przede 
wszystkim dzięki pokrewieństwu z Sullą, pod którego rządami zwykła defraudacja 
była 
dziecinnym przewinieniem, ale przydomek pozostał. W innym epizodzie ze swej 
barwnej 
kariery Lentulus stanął przed sądem za jakieś nadużycie, ale został uniewinniony 
większością 
dwóch głosów. Później słyszano, jak narzekał, że zmarnował pieniądze na 
przekupienie o 
jednego sędziego za dużo. Kawał drania, jak powiedziałem, ale nie bez poczucia 
humoru. 
Otaczająca go nieprzerwanie aura skandalu nie przeszkodziła mu osiągnąć godności 
pretora, a 
wreszcie konsula. Na swoje nieszczęście został wybrany w najgorszym możliwym 
czasie, bo 
podczas buntu niewolników pod wodzą Spartakusa. Wszyscy, którzy piastowali 
podówczas 
jakiekolwiek stanowiska, zostali skompromitowani przez daremne próby stłumienia 
buntu. Po 
ostatecznym pokonaniu Spartakusa wybuchła prawdziwa orgia wzajemnych oskarżeń i 
wytykania palcami. W rok po złożeniu urzędu, pozbawiony sojuszników i bezbronny 
wobec 
politycznych wrogów, Lentulus został usunięty z senatu pod zarzutem 
niedopełniania swych 
obowiązków. Tym razem pokazał senatorom nie swą kościstą nogę, ale tył 
pochylonej głowy, 
kiedy odchodził w niesławie. Ale Lentulus nie dał za wygraną. W wieku, w jakim 
większość 
mężczyzn byłaby zdruzgotana takim upokorzeniem i zbyt zmęczona, by podnieść się 
z 
upadku, on znów stanął do wyborczego wyścigu, zaczynając od podstaw, jak młody 
człowiek. 
Rok temu został wybrany na pretora, równo w dziesięć lat po swej pierwszej 
kadencji na tym 
stanowisku, i w ten sposób znów znalazł się w senacie. Zrobił to z czystej, 
bezwstydnej 
zuchwałości, ale miał też wiele innych atutów – szacowne patrycjuszowskie 
nazwisko 
Korneliusz, populistyczne tradycje przekazane przez sławnego dziadka, który 
zginął 
sześćdziesiąt lat wcześniej w zamieszkach przeciw Grakchom, małżeństwo z Julią, 
krewną 
Cezara, z którą wychowywał jej syna Marka Antoniusza, no i wreszcie swój niby 
leniwy, ale 
w gruncie rzeczy wykalkulowany styl oratorski, w którym odbijał się cały jego 
urok, nieco 
złośliwe poczucie humoru i kierująca nim ambicja.
– Cóż on może mieć za powód, by spiskować przeciw państwu? – zdziwiłem się. – W 
końcu odzyskał godność senatora i na dobrą sprawę mógłby się znów ubiegać o 
konsulat.
– Bez najmniejszej nadziei na wygraną. Za jego ironią kryje się gorycz i 
niecierpliwość. 
W połowie życia zmuszony był zaczynać wszystko od początku; gorączkowo szuka 
drogi na 
skróty do swego przeznaczenia.
– Przeznaczenia?
– W jego charakterze ostatnio pojawił się nowy element: słabość do wróżbitów. 
Zdaje się, 
że kręci się wokół niego paru podejrzanych wieszczków, którzy uraczyli go 
wierszami 
rzekomo z ksiąg sybillińskich, które zawierają przepowiednię, że trzech mężów z 
rodu 
Korneliuszy będzie rządzić Rzymem. Dwóch wszyscy znamy, to Sulla i Cynna. Kto ma 
być 
trzecim?
– Ci wieszczkowie wprost mu powiedzieli, że zostanie dyktatorem?
– Och, nic tak przejrzystego. Oni są sprytni. Wiesz, że księgi Sybilli spisane 
są 
akrostychem i pierwsze litery wierszy tworzą słowa. Jak sądzisz, jakie słowo 
powstaje z tych 
szczególnych wierszy?
Ściągnąłem usta.
– Czyżby jakieś zaczynające się na „l”?
– Otóż to. Lentulus. Naturalnie, nie pokazali mu tego wprost, pozwalając mu to 
odkryć 
osobiście. Teraz jest przekonany, że bogowie przeznaczyli go do panowania nad 
Rzymem.
– Oszalał – stwierdziłem. – Zaczynam rozumieć, co miałeś na myśli, mówiąc o 
złudzeniach. Taki człowiek jak on, zdążywszy wznieść się tak wysoko, upaść nisko 
i znów się 
wybić, musi czuć, że Fortuna ma dla niego w zanadrzu jakieś specjalne 
przeznaczenie. – 
Wyciągnąłem nogi i spojrzałem w górę, na rozświetlone słońcem liście. – A więc 
to Lentulus 
jest „Nóżką”, na której stoi Katylina?
Eko skrzywił się.
– Jest jego główną nogą, owszem, ale jak u większości ciał, jest i druga, choć 
nie tak 
mocna.
– „Dlaczego spisek Katyliny kuleje?” Proszę, nie przytaczaj więcej zagadek 
dotyczących 
części ciała!
– Istnieje druga noga, inny senator z rodu Korneliuszy, Gajusz Korneliusz 
Cetegus.
– Bez przydomka?
– Być może jest za młody na przydomek. Gdyby go miał, mógłby się nazywać 
„Zapalczywiec”.
– Mówisz, że jest młody, ale skoro jest w senacie, musi mieć co najmniej 
trzydzieści lat?
– Nie więcej. Jak Katylina i Lentulus, jest patrycjuszem ze wszystkimi 
przymiotami tego 
stanu. Ludzie, którym od niemowlęctwa wpajano wysokie mniemanie o sobie, są inni 
od 
reszty.
– To prawda – zgodziłem się, myśląc o niewymuszonej elegancji i pewności siebie 
Katyliny, a także o tym, jak „nowy człowiek” w rodzaju Cycerona musi zazdrościć 
i 
nienawidzić tego naturalnego poczucia wyższości.
– Cetegus i Lentulus jako członkowie klanu Korneliuszy mają potężne koneksje z 
racji 
pokrewieństwa i odwiecznych wzajemnych zobowiązań – kontynuował Eko. – 
Cetegusowi 
brak jednak Lentulusowej wytrwałości i uporu, nabytych za sprawą gorzkich 
doświadczeń. 
Jest młody, porywczy, niecierpliwy i znany z gwałtowności. W senacie niewiele 
zdziałał. Nie 
jest dobrym oratorem; jest żądny czynów, a do słów brak mu cierpliwości. Nie 
żyje przy tym 
w zgodzie z najbliższą rodziną: ma wśród senatorów starszego brata, z którym 
prawie nie 
rozmawia. Podobno chodzi o jakiś zażarty spór o spadek. Cetegus uważa się za 
pokrzywdzonego, nie tylko przez rodzinę, ale przez same parki.
– Idealny kandydat na buntownika. Wygląda mi na całkiem zdrowego na umyśle, choć 
niezbyt czarującego.
– Potrafi jednak oczarowywać tych, którzy są na to podatni. Trafia do 
przekonania dobrze 
urodzonym młodzieńcom, którzy jak i on nie ufają retoryce i nie cierpią 
powolności 
politycznej machiny, uważają się za odsuniętych przez optymatów i którym brak 
pieniędzy na 
rozpoczęcie udanej kariery, ale są jej żądni.
– I to są główni spiskowcy? – Spytałem, podnosząc gałązkę.
– Tak. Lentulus z powodu swego uporu, a Cetegus... energii i śmiałości.
– Oni są nogami, jak powiedziałeś. – Narysowałem dwie kreski na piasku. – A 
Katylina 
jest głową. – Dodałem okrąg. – Ale pomiędzy nogami a głową musi być tułów, 
ramiona, 
dłonie i stopy.
– Sądziłem, że masz już dosyć anatomicznych porównań.
Wzruszyłem ramionami.
– A ja sądziłem, że nie chcę nic o tym wiedzieć, a mimo to cię wypytuję.
– No, to jedźmy dalej. Tułowiem oczywiście ma być lud rzymski. Jeśli Katylinie 
uda się 
go namówić, by za nim poszedł, a Lentulusowi i Cetegusowi rozwinąć spisek, 
wówczas 
byłoby to zaiste potężne ciało. Co do ramion i dłoni, spora liczba ludzi 
pozostaje w 
regularnym kontakcie z Katyliną: senatorowie, ekwici, ludzie, którzy kiedyś byli 
bogaci, a już 
nie są, ludzie, którzy są bogaci, a chcą być bogatsi, a także zwykli obywatele i 
wyzwoleńcy. 
Są wśród nich tacy, których przyciągają zwykłe emocje i niebezpieczeństwo 
przedsięwzięcia, 
są i tacy, których zafascynował sam Katylina. Podejrzewam, że znalazłoby się też 
i paru 
idealistów, którym się roi, że wkrótce odmienią świat.
– Ekonie, stałeś się równie zgryźliwy jak twój ojciec. Może oni rzeczywiście 
odmienią 
świat, choć któż może powiedzieć, czy na lepsze, czy na gorsze. Imiona, synu!
Wyrecytował przydługą listę. Niektóre były mi znajome, inne nie.
– Znasz przecież Publiusza i Serwiusza Sullów? – zapytał Eko.
– Wnuków dyktatora?
– Tak jest.
– „Potężni upadają z wysoka” – zacytowałem jedną z orientalnych maksym Bethesdy. 
– 
Niektórzy jednak na cztery łapy.
– Koneksje Sullów sięgają głęboko. Wśród najzagorzalszych zwolenników Katyliny 
są 
dawni żołnierze dyktatora, których osadzono w koloniach agrarnych na północy. 
Większość z 
nich popadła w tarapaty i narowią się w jarzmie, by tak rzec, żyjąc pamięcią 
wielkich chwil, 
kiedy pod swym dawnym panem walczyli na Wschodzie i pomagali mu wygrać wojnę 
domową. Niegdyś świat leżał u ich stóp, a teraz po kolana grzęzną w błocie i 
nawozie. 
Uważają, że Rzym winien im jest coś więcej, niż do tej pory otrzymali. 
Wygrzebują z lamusa 
stare zbroje, polerują napierśniki i hełmy, ostrzą miecze i zakładają nowe groty 
na włócznie.
– Ale czy ci podstarzali weterani naprawdę mogą podjąć zbrojną rewoltę? Łatwo 
sobie 
wyobrazić, że ich pancerze są nie tylko zardzewiałe, ale i przyciasne w talii. 
Sulla mógł wtedy 
mieć najlepszą armię na świecie, ale dziś ci żołnierze musieli nieco zmięknąć i 
posiwieć.
– Ich dowódcą jest stary centurion Gajusz Manlius. To do niego Katylina jeździł 
na 
konsultacje do Faesulae. Był rzecznikiem interesów weteranów przez wiele lat i 
stał się ich 
nieformalnym przywódcą. To on przywiódł ich do Rzymu w dniu wyborów, by głosować 
na 
Katylinę, i on też powstrzymał ich przed wszczęciem rozruchów po przegranej. 
Krwawa rzeź 
tuż po wyborach byłaby przedwczesna, więc Manlius utrzymał swych ludzi w 
dyscyplinie. 
Włosy istotnie ma białe jak śnieg, ale ponoć cieszy się świetnym zdrowiem, w 
barach jest 
szeroki jak wół i może w rękach zginać żelazne pręty. Prowadził ćwiczenia z 
weteranami i 
potajemnie gromadził broń.
– Czy ten Manlius naprawdę nadaje się na wodza?
– Spiskowcy w Rzymie są tego zdania, choć może to ich kolejne złudzenie wynikłe 
z 
desperacji.
– Mogą mieć rację. Sulla naprawdę miał kiedyś niezwyciężoną armię. Za młodu bili 
się 
dla chwały i dla łupu; teraz walczyliby za swe rodziny i majątki. Kto jeszcze 
popiera 
Katylinę?
– Są jeszcze oczywiście kobiety.
– Kobiety?
– Z pewnych kręgów w Rzymie. Głównie dobrze urodzone, z apetytem na intrygi. 
Wrogowie przedstawiają Katylinę jedynie jako ich stręczyciela, umawiającego je 
ze swymi 
młodymi przyjaciółmi w zamian za klejnoty, które może sprzedawać, albo sekrety 
ich mężów. 
Podejrzewam jednak, że wiele z tych kobiet... bogatych, wykształconych i 
znudzonych... 
pożąda władzy nie mniej niż mężczyźni, a wiedzą przy tym, że nigdy jej nie 
osiągną w 
jakikolwiek normalny sposób. Kto wie, jakiego rodzaju obietnice składa im 
Katylina?
– Politycy bez przyszłości, żołnierze bez armii, kobiety bez władzy. Kogo 
jeszcze ma 
Katylina po swojej stronie?
Eko zawahał się.
– Krążą mgliste plotki i aluzje, że w spisek zamieszani są ludzie o wiele 
ważniejsi od 
Lentulusa i Cetegusa, znacznie potężniejsi od samego Katyliny.
– Masz na myśli Krassusa?
– Tak.
– I Cezara?
– Tak. Ale, jak mówię, nie mam żadnych dowodów na ich bezpośredni współudział. 
Jednak wśród spiskowców panuje przekonanie, że obaj poprą Katylinę we wszelkich 
działaniach.
Potrząsnąłem głową sceptycznie.
– Wierz mi, że Krassus jest ostatnim człowiekiem, który skorzystałby na zbrojnym 
powstaniu. Cezar? Być może, ale tylko wtedy, gdyby posłużyło to jego własnym 
celom. Lecz 
jeśli istotnie są oni zaangażowani...
– Widzisz, jak wówczas zmienia się skala rzeczy.
– Tak. To jak złudzenie optyczne: niskie wzgórze pokryte białym kwieciem okazuje 
się 
nagle odległą, ośnieżoną górą. Nie dziwota, że Cycero jest nerwowy i zalewa 
miasto 
szpiegami.
– Cycero zawsze wie wszystko, co dzieje się w mieście – przytaknął Eko. – I to 
dosłownie wszystko. Mówią, że konsula nigdy nic nie zaskoczyło, czy to zamieszki 
w teatrze, 
czy zwykła zjadliwa plotka przeciw niemu krążąca po targu rybnym. Zbieranie 
informacji to 
jego pasja.
– Albo obsesja – zgodziłem się. – To cecha „nowego człowieka”. Nobilowie nie 
muszą 
się uciekać do nieustannej czujności, by czuć się pewnie na swych miejscach. I 
pomyśleć, że 
to się zaczęło ode mnie, kiedy prowadziłem śledztwo w sprawie Sekstusa Roscjusza 
na 
zlecenie początkującego obrońcy o śmiesznym nazwisku. Można by mnie pewnie 
nazwać 
pierwszym agentem Cycerona. A teraz ty – dodałem sarkastycznie. – Kim są inni?
– Cycero jest zbyt przebiegły, by zdradzać swym agentom tożsamość innych. Mogę 
być 
tylko pewien, że należy do nich Marek Celiusz, skoro to jemu składam swe 
raporty.
– O ile naprawdę możemy być czegokolwiek pewni w jego wypadku.
– Myślę, że możemy, tato, chyba że jest on sprytniejszy od Katyliny i Cycerona 
razem 
wziętych. Ale wtedy musiałby chyba być bogiem w ludzkiej postaci, przybyłym siać 
chaos 
między nami śmiertelnikami.
– Już nawet to by mnie nie zdziwiło. Cały ten interes mocno śmierdzi. O wiele 
bardziej 
wolałbym jakieś porządne, uczciwe morderstwo.
– Takie są czasy, w których przyszło nam żyć, tato.
– A skoro mowa o czasie, jak bliski jest ten kryzys?
– Trudno powiedzieć. To jest jak garnek na wolnym ogniu. Katylina działa 
ostrożnie, 
Cycero gra na zwłokę, czekając na jakiś błąd swych wrogów, który dałby mu 
niezbity dowód 
przeciw nim – odpowiedział Eko. – Słyszałem od Marka Celiusza, że zgodziłeś się 
zrobić 
jeszcze raz to, co przedtem, i przyjąć u siebie Katylinę, gdyby miał na to 
ochotę.
– Na nic podobnego się nie zgadzałem.
– Odmówiłeś Cyceronowi, kiedy przyszedł do ciebie w mieście?
– Właśnie – potwierdziłem.
– Dla Cycerona wszystko poza wyraźnym „nie” oznacza „tak”, a nawet i „nie” 
oznacza 
„być może”. Musiał cię źle zrozumieć. Celiusz wydawał się pewny, że wyraziłeś 
zgodę. Tato, 
zrób, o co cię prosi Cycero. Katylina może się już tu nie pokazać. A jeśli nawet 
przyjedzie, 
wystarczy, jak udzielisz mu gościny. To taka prosta przysługa. Nie musisz nawet 
opowiadać 
się po żadnej stronie. Ja stanąłem za Cyceronem, tato, a ty powinieneś zrobić to 
samo, choćby 
tylko przez bierną pomoc. W ostatecznym rachunku wyjdzie to na dobre wszystkim, 
na 
których ci zależy.
– Dziwię ci się, Ekonie, że radzisz mi wystawić na niebezpieczeństwo wszystkich 
mieszkańców tego gospodarstwa, ponieważ jakimś cudem na dłuższą metę będą przez 
to 
bezpieczniejsi.
– Bieg przyszłych wydarzeń jest już ustalony. Sam powiedziałeś, tato: nie da się 
zawsze 
unikać niebezpieczeństwa, podobnie jak nie możesz zarzucić swego poszukiwania 
prawdy.
– A co z mym poszukiwaniem sprawiedliwości? Jak ono się ma do całego tego 
zamieszania? Jak ją rozpoznam, jeśli nawet ją znajdę?
Na to Eko nie miał odpowiedzi, a w każdym razie nie zdążył mi jej udzielić, 
ponieważ w 
tej właśnie chwili zza szczytu wzgórza za naszymi plecami pojawił się 
przedziwnie odziany 
gość. Obejrzeliśmy się obaj i aż nas zatkało.
– Cóż to jest, na Herkulesa! – zapytałem, a Eko roześmiał się serdecznie.
Trawiastym zboczem maszerowała Diana z zadartą brodą i tak pompatycznym krokiem, 
jakiego nie powstydziłby się sam Cycero. Jej wyniosłą postawę nieco łagodziły 
przytrafiające 
się jej potknięcia: miała na nogach sandały o wiele za duże dla jej drobnych 
stóp. Owinięta 
była w cienką kapę z jej łóżka, udrapowaną w imitację togi.
– To moje urodziny! – oznajmiła. – Teraz moja kolej, by włożyć togę i pójść na 
spacer.
– Twoje urodziny są dopiero jutro – sprostowałem. – A co do togi, to po pierwsze 
daleko 
ci do szesnastu lat, a po drugie...
Przed wygłoszeniem wykładu o twardej męsko-damskiej rzeczywistości uratowało 
mnie 
(i Dianę) pojawienie się Metona, który z rozeźloną miną zmierzał ku siostrze.
– Moje sandały, ty mała harpio! – krzyknął.
Złapał ją za ramiona i uniósł do góry, dosłownie wyciągając ją z sandałów, po 
czym 
postawił ją z powrotem. Nie szturchnął jej ani nie uszczypnął, ale jego chwyt 
nie był 
delikatny. Postawiona twardo na ziemi, Diana zaczęła płakać. Meto nie zwracał na 
nią uwagi. 
Wsunął sandały na nogi, po czym rzucił mi mroczne spojrzenie, odwrócił się i 
odszedł. 
„Toga” Diany zsunęła się z jej ramion. Dziewczynka została w swojej tunice; 
zacisnęła 
piąstki i rozpłakała się na dobre, piszcząc tak przeraźliwie, że odruchowo 
zatkałem uszy. Eko 
poderwał się i pobiegł, by ją pocieszyć.
Zaiste, gdzie jest sprawiedliwość?
ROZDZIAŁ XXIX
Być może popełniłem błąd, wykluczając Metona z naszej rozmowy. Z drugiej strony 
jego 
dziecinne zachowanie względem Diany zdecydowanie przeczyło jego twierdzeniu, 
jakoby był 
równie dorosły jak jego brat. Reszta dnia upłynęła w ogólnie pochmurnym 
nastroju. Ja z 
ponurą miną rozmyślałem nad problemem z Metonem, Meto dąsał się za odsuwanie go 
od 
męskich spraw, Ekona martwiła afera z Forfeksem i upór ojca, Menenia była 
zatroskana 
niepokojem swego męża, a Bethesda była jak struta z powodu ogólnej atmosfery w 
domu. Jak 
na ironię, Diana odzyskała dobry humor, gdy tylko przestała płakać po incydencie 
ze 
starszym bratem. Była nieco skonfundowana złym humorem dorosłych, ale nic nie 
mogło 
stłumić jej radosnego nastroju.
Dzień jej urodzin przeminął bez żadnych nieprzyjemności. Kongrio raz jeszcze 
przeszedł 
samego siebie. Wprawdzie atmosfera wciąż panowała dość napięta, ale przynajmniej 
nasze 
żołądki nie miały powodu do narzekań. Menenia spenetrowała rzymskie rynki i 
obsypała 
Dianę prezentami – była wśród nich niebieska wstążka do włosów, drewniany 
grzebień i 
niebiesko-żółty szal, taki sam, jaki kupiła dla siebie w urodziny Metona, a 
Diana była nim 
oczarowana. Aby pozbyć się niepokoju, wszyscy skupiliśmy uwagę na dziewczynce, 
która 
przyjmowała ten potop uczuć jak rzecz absolutnie normalną, należną jej za 
osiągnięcie w 
postaci ukończenia siódmego roku życia.
Następnego dnia Eko wyruszył z powrotem do Rzymu.
Pozostałe dni sierpnia minęły szybko; wrzesień nastał jakby w mgnieniu oka. Był 
to 
pracowity okres w gospodarstwie, wypełniony pielęgnowaniem upraw i 
przygotowaniami do 
żniw. Długie dni pozwalały też zająć się niekończącymi się naprawami, jakich 
sporo się 
nazbierało przez ostatnią zimę. Każdego dnia pracy było więcej, niż mogliśmy 
wykonać 
przed zmierzchem. Nie miałem już czasu na przesiadywanie w bibliotece czy na 
wzgórzu, ale 
całą energię poświęcałem gospodarstwu. Dziwna rzecz: ten nawał pracy zamiast 
mnie 
przytłaczać, dawał mi poczucie wolności. Nie mogąc rozwiązać makabrycznych 
zagadek 
związanych z Nemo i Forfeksem, niepokojąc się zaangażowaniem Ekona w rzymskie 
intrygi i 
niemożnością wpłynięcia na jego losy, znajdowałem ucieczkę w zwyczajnym, 
fizycznym 
wysiłku; każdego dnia doprowadzałem się do granic wytrzymałości i każdą noc 
przesypiałem 
jak kłoda, bez snów. Niewolnicy nie bardzo wiedzieli, co myśleć o panu, który 
haruje na 
równi z nimi; jestem pewien, że Lucjusz Klaudiusz nigdy nawet własnoręcznie nie 
zerwał 
oliwki z drzewa. Tą demonstracją energii zaskarbiłem sobie w końcu niechętny 
respekt 
Aratusa, a ja sam, pracując przy nim dzień za dniem i obserwując, jak radzi 
sobie z drobnymi 
kryzysami i zarządza niewolnikami, zacząłem mieć zaufanie i do jego wiedzy, i 
lojalności.
Próbowałem powierzać Metonowi jak najwięcej obowiązków i odpowiedzialności, 
mając 
nadzieję, że w ten sposób złagodzę jego żal do mnie za niewłaściwe, jego 
zdaniem, 
traktowanie. Przekonałem się jednak, że każde wyznaczone mu zadanie zostaje 
wykonane 
zaledwie połowicznie. Obawiałem się, że rolnictwo zaczyna go nudzić, albo też 
uparł się 
złośliwie wykręcać od współpracy z ojcem. Im bardziej chciałem go włączyć w 
zarządzanie 
gospodarstwem, tym większa otwierała się między nami przepaść. Stawał się dla 
mnie coraz 
bardziej nieprzenikniony.
Moje stosunki z Bethesdą dla odmiany wkroczyły w rozkosznie ciepłą fazę. Zawsze 
lubiła upalną pogodę, która przypominała jej rodzinną Aleksandrię, i kiedy 
długie i gorące 
lato rozciągnęło się i na wrześniowe dni, obudziła się w niej dawna zmysłowość. 
Przestała 
upinać włosy zestawami szpilek i grzebieni i nosiła je rozpuszczone, spływające 
kaskadami 
na ramiona i plecy. Przestała je też farbować; widziałem, że tego lata więcej ma 
na głowie 
srebrnych nitek niż rok temu, ale dla mnie były one jak migotliwa twarz księżyca 
odbita w 
sfalowanej, czarnej wodzie. Moja na nowo obudzona cielesność zdawała się jej 
podobać. 
Lubiła zapach mego potu i twardość ramion po dniu wytężonej pracy. Często, kiedy 
kładłem 
się do łóżka w przekonaniu, że jestem kompletnie wyczerpany, potrafiła mi 
udowodnić, że 
wciąż jeszcze tkwią we mnie rezerwy sił. Wydobywała je ze mnie i zabierała dla 
siebie, a ja 
ze świeżą warstwą potu, wyzbyty wszelkich niepokojów i apetytów, leżałem 
nieruchomo – 
cieleśnie i umysłowo – i całkowicie zdany na łaskę Morfeusza.
Strumień wysychał coraz bardziej, a woda ze studni ciągle była skażona, ale 
Aratus 
uważał, że przetrzymamy do nadejścia pierwszych deszczów. Doradzał mi, bym jako 
głowa 
domu zanosił modły do bogów, prosząc o odwrócenie groźby suchej jesieni. 
Zaniepokojony 
tym, że zimą da się nam we znaki brak siana, zwróciłem się do Klaudii z 
pytaniem, czy nie 
mogłaby mi odsprzedać nieco swoich zapasów. Niestety, nie miała nic na zbyciu. 
Oczywiście 
szukanie pomocy u pozostałych sąsiadów nie wchodziło w rachubę. Inni okoliczni 
gospodarze nie chcieli jeszcze sprzedawać swoich zasobów, nie mając na razie 
pewności, czy 
dysponują rzeczywistymi nadwyżkami, czy nie, i woleli zaczekać z dobiciem targu 
do chwili, 
kiedy siano zacznie być naprawdę potrzebne i będą mogli uzyskać lepszą cenę. 
Wychodziło 
na to, że będę musiał sobie z tym problemem poradzić, kiedy już się pojawi. 
Pozostawało 
mieć nadzieję, że znajdę na niezbędny zakup pieniądze i nie będę musiał patrzeć, 
jak moje 
zwierzęta padają, albo przedwcześnie sprzedać je na rzeź.
Choć w porównaniu z tymi kłopotami sprawa nieczynnego młyna była drobnostką, 
jednak i ona nie dawała mi spokoju. Aratus nie mógł nic wymyślić. Zaprosiłem 
nawet Metona 
do rady, ale może wyczuł w moim głosie skrywany sceptycyzm, okazywał bowiem 
kompletny brak zainteresowania. Ta porażka techniczna nie sprawiłaby mi tyle 
zawodu, 
gdybym nie zaczynał tej budowy z myślą o uczczeniu pamięci Lucjusza Klaudiusza. 
To, że 
powiedziałem o niej Publiuszowi Klaudiuszowi, a nawet zaoferowałem mu 
korzystanie z 
młyna, również nie przyczyniało się do poprawy mojego nastroju; wyobrażałem 
sobie, jak ten 
złośliwy prostak wyśmiewa się z mojego niepowodzenia i za moimi plecami opowiada 
o nim 
kuzynom.
Rankiem w idy wrześniowe wybrałem się z ekonomem do pobliskiego miasteczka. 
Budowaliśmy nowy kamienny mur wzdłuż jednej ze ścian stajni i potrzebni mi byli 
dodatkowi robotnicy na ten dzień. Takie rzeczy można było załatwić na miejscowym 
rynku. 
Mogłem posłać z tą misją Aratusa samego, ale po wszystkich nieprzyjemnych 
wydarzeniach 
tego lata wolałem sam zobaczyć, skąd przychodzą robotnicy i dobrze się im 
przyjrzeć, zanim 
ich wpuszczę na swoją ziemię.
Wyruszyliśmy wcześnie i w parę godzin później wracaliśmy na czele 
sześcioosobowej 
grupy murarzy. Byli niewolnikami, ale nie szli skuci; cieszyli się zaufaniem 
swych panów, 
którzy ich wypożyczali za opłatą. Wolałbym zatrudniać wyzwoleńców, ale człowiek 
zarządzający rynkiem powiedział, że w ostatnich latach coraz trudniej o nich. W 
ciężkich 
czasach decydują się oni wyzbyć jedynej rzeczy, jaką posiadają – wolności – i 
sprzedają się w 
niewolę, by uniknąć śmierci głodowej.
Kiedy skręciliśmy z via Cassia w naszą drogę, Aratus zrównał się ze mną i 
powiedział, że 
mamy gości. Istotnie, dwa obce konie stały uwiązane pod stajnią, jak dwie 
plamki, biała i 
czarna, na tle ściany. Zostawiłem zarządcę z niewolnikami i przyspieszyłem. Pod 
moją 
nieobecność pieczę nad gospodarstwem sprawował Meto; wyraźnie zaznaczyłem, że 
przekazuję mu odpowiedzialność, by pogłaskać jego dumę. Kiedy jednak dotarłem do 
domu, 
nigdzie nie było go widać, nie wyszedł też na moje wołanie. Niewolnik, który 
pełnił wartę (od 
czasu znalezienia Forfeksa zawsze trzymałem kogoś jako obserwatora), przemknął 
po dachu 
stajni i zeskoczył na ziemię.
– Gdzie jest Meto? – spytałem go.
– Przy młynie, panie.
– A goście?
– Też przy młynie.
– Jest ich tylko dwóch?
Skinął głową. Ruszyłem galopem, ale zwolniłem, dojeżdżając do młyna. Zsiadłem z 
konia i pozwoliłem mu powędrować w poszukiwaniu delikatniejszej trawy i jakiejś 
kałuży 
wody w wyschniętym korycie strumienia. Podchodząc do budynku, usłyszałem z 
wnętrza 
znajomy głos.
– A więc problem musi tkwić tutaj. No, to jasne, że te dwa tryby nigdy nie 
mogłyby się 
zazębić. To tak, jakby próbować skrzyżować osła z kozą.
Odpowiedzią był śmiech. Meto śmiał się tak szczerze, jak już od wielu dni nie 
słyszałem. 
Wtórował mu ktoś inny. Stanąłem w drzwiach i zobaczyłem Tongiliusa opartego o 
ścianę, z 
rękami założonymi na piersi. Tunikę miał zakurzoną, a włosy rozwiane od długiej 
jazdy. 
Meto stał nieopodal i obaj patrzyli na Katylinę pochylonego nad wielkimi 
drewnianymi 
kołami. Kiedy wszedłem, wszyscy odwrócili się ku mnie.
– Witaj, Gordianusie! – powiedział Katylina. – Ależ dzieło stworzyłeś! Sam 
sporządziłeś 
projekt?
– Z pewną pomocą mojego ekonoma.
– Zadziwiające! Znany już jesteś ze sprytu, ale niech nikt nie śmie twierdzić, 
że brak ci 
ambicji. Myślałem, że wszyscy inżynierowie zajęci są budową katapult i wież 
oblężniczych 
dla armii albo mostów i akweduktów dla senatu. Masz spory talent. Kto cię tego 
nauczył?
– Książki i zdrowy rozsądek. Dobrze jest też mieć oczy i uszy. Ale obawiam się, 
że to za 
mało... młyn nie chce działać.
– Ach, ale zacznie. Tylko jedno mu w tym przeszkadza.
– Co masz na myśli?
– Spójrz na ten wał. Jest źle umieszczony.
– Jak to? – Irytowała mnie jego pewność siebie, ale zarazem świtało mi, że wie, 
co mówi.
– Powinien wychodzić stąd – wskazał palcem – i leżeć pod kątem prostym do 
obecnego 
położenia.
– Ale to by oznaczało zmianę całej konstrukcji. – Nie dowierzałem, że 
rozwiązanie może 
być tak proste.
– Wcale nie. Te dwa tryby spotkają się w jednej linii zamiast prostopadle. W 
obecnym 
układzie cały mechanizm musiałby się rozerwać przy jednym pełnym obrocie. Ale po 
tej 
prostej zmianie...
– Na Herkulesa! – Starałem się nie robić głupiej miny, zaszokowany prostotą 
metody. 
Miał absolutną rację. – Dlaczego nie dostrzegłem tego, co cały czas tkwiło na 
widoku?
Katylina wzruszył ramionami. Włosy miał tak samo rozwiane jak Tongilius, a twarz 
jeszcze zaczerwienioną od wiatru. Wyglądał jak człowiek młodszy o połowę, 
zadowolony i 
pewny siebie, w niczym nie przypominający skradającego się spiskowca.
– Czasami spojrzenie świeżym okiem może być nieopisanie pomocne, Gordianusie. 
Nie 
jesteś jedynym, który tego od czasu do czasu potrzebuje. – Katylina zaakcentował 
ostatnie 
słowa i rzucił mi znaczące spojrzenie.
Przyglądałem się trybom, próbując się przekonać do prostoty jego rozwiązania. 
Jak on 
mógł w parę chwil ujrzeć odpowiedź na pytanie, które nurtowało mnie od miesięcy? 
Byłem 
jednocześnie poirytowany, uradowany, pełen podziwu i powątpiewania.
– Widzę, że macie za sobą długą drogę – powiedziałem z roztargnieniem. – Ale 
chyba nie 
jedziecie aż z Rzymu?
– Nie, z północy – odparł Tongilius.
Katylina konferował ze swym wodzem Manliusem i weteranami Sulli w Faesulae, 
pomyślałem.
– Twoje zaproszenie wciąż jest ważne, mam nadzieję? – wtrącił z uśmiechem 
Katylina. – 
Marek Celiusz dał mi to do zrozumienia.
Nabrałem powietrza do płuc i udałem, że znów przyglądam się mechanizmowi, by 
usprawiedliwić puste brzmienie mego głosu.
– Tak, oczywiście.
– Ach, to dobrze. Byłbyś zaskoczony... a może i nie... jak wielu z moich 
przyjaciół i 
znajomych nagle nie znajduje dla mnie miejsca pod swoim dachem po mojej 
ostatniej 
katastrofie wyborczej. Ale na ich miejsce pojawiają się nowi przyjaciele i 
równowaga jest 
zachowana.
Katylina i Tongilius udali się do domu, by odpocząć i się przebrać. Byłem zbyt 
podekscytowany perspektywą ostatecznego ukończenia budowy młyna, by do nich 
dołączyć. 
Zamiast zabrać się do wznoszenia nowego muru, postawiłem wynajętych robotników 
do 
pracy przy zmianie ustawienia trybów przekładni. Pracowaliśmy aż do nocy. 
Bethesda 
przysłała Dianę, by zawołać mnie na kolację, ale poprosiłem tylko, by 
przyniesiono mi trochę 
chleba i sera. Wreszcie nowy układ był gotowy. Z braku wartkiego strumienia koło 
wodne 
zaczęli obracać niewolnicy. Wewnątrz młyna mechanizm zadrżał i zaczął pracować. 
Wały się 
kręciły, tryby pasowały do siebie, zazębiając się idealnie, żarna wykonały jeden 
obrót, potem 
drugi i następny, bez najmniejszego problemu. Niezbędne będą drobne poprawki, 
trzeba też 
dokończyć obudowę, a samo praktyczne zastosowanie też na pewno podsunie jakieś 
ulepszenia, ale konstrukcja młyna była udana.
Ta chwila przepełniła mnie niezwykłą radością. Aratus uśmiechał się tak szeroko, 
jak 
jeszcze nigdy dotąd. Nawet Meto porzucił swą ponurą maskę i zdawało się, że 
dzieli moje 
podniecenie. Katylina powinien przy tym być, pomyślałem. Spojrzałem ku domowi, 
na 
ciemne okna, i raz jeszcze zadziwiłem się prostotą... a może geniuszem?... jego 
rozwiązania.
ROZDZIAŁ XXX
Po tak długim i gorącym dniu, noc była przyjemna. Było już późno, ale 
rozgorączkowany 
w ogóle nie myślałem o spaniu. Cały byłem pokryty kurzem, potem i brudem. 
Spędzając 
jeszcze ostatnie chwile na kontemplowaniu z dumą swego dzieła, wydałem 
polecenie, by 
przygotowano dla mnie gorącą kąpiel. Przy takim niedostatku wody wyglądało to na 
ekstrawagancję – od wielu dni musiały nam do mycia wystarczyć gąbki i skrobaczki 
– ale 
uznałem, że zasłużyłem na nagrodę. Meto oświadczył, że jest zbyt zmęczony, by 
skorzystać 
ze mną z łaźni; obmył się gąbką nad miską wody i poszedł spać.
Kiedy otworzyłem drzwi, fala ciepłej pary ogarnęła moje nagie ciało jak mleczny 
całun. 
Lampa paliła się nikłym płomykiem i ledwo widziałem basen, ale zlokalizowałem go 
po 
cichym bulgotaniu. Zszedłem po schodkach do wody i zanurzyłem się z wolna aż po 
szyję w 
ukropie. Wypuściłem z płuc powietrze w długim westchnieniu i poczułem, jak 
mięśnie niemal 
mi się rozpływają. Wyciągnąłem płasko nogi i nagle natrafiłem na czyjeś ciało. 
Zadrżałem 
lekko. Nie zaskoczyło mnie właściwie, że Katylina był już w wodzie przede mną. 
Siedzieliśmy twarzami do siebie przy przeciwległych ścianach basenu. Nasze łydki 
dotykały 
się, ale nie cofnąłem nóg. Jestem zbyt zmęczony, by się ruszyć, powiedziałem 
sobie. Poprzez 
opary dostrzegłem, że Katylina się uśmiecha. Uniósł do ust kubek wina, wypił łyk 
i 
powiedział:
– Mam nadzieję, że nie masz nic przeciwko temu, że tu jestem? To znaczy, w 
twojej 
łaźni.
– Byłbym kiepskim gospodarzem, gdybym miał odmówić jakiemukolwiek gościowi tej 
przyjemności – odrzekłem, a w duchu dodałem, że Katylina zasłużył sobie na to, 
by dzielić ze 
mną ten skromny dar, ponieważ bez niego nie miałbym dzisiaj powodu ani do 
świętowania, 
ani nawet do tak długiego zwlekania z zaśnięciem.
– Usłyszałem, jak niewolnicy przekazują sobie polecenie rozpalenia pod kotłem, i 
nie 
mogłem się oprzeć pokusie. Ostatnio tyle podróżowałem, że pośladki mi 
stwardniały na 
kamień. – Jęknął i przeciągnął się; jego ruch spowodował, że otarliśmy się 
łydkami.
– Gdzie Tongilius? – spytałem.
– Już w łóżku i śpi jak niemowlę. Jak tam twój młyn? Już działa?
– Tak. Cudownie! Powinieneś tam być.
– To twój triumf, Gordianusie, nie mój. Musisz być bardzo dumny ze swego 
osiągnięcia.
– Czułem się bosko, kiedy obróciliśmy koło wodne i cała machina jakby zbudziła 
się do 
życia. Chciałem po ciebie posłać, ale pomyślałem, że już śpisz.
– O to nie ma obawy. Ostatnio prawie w ogóle nie śpię. Nie mam na to czasu.
– Udaje ci się zatem znaleźć dla siebie zajęcie? – zapytałem zaciekawiony, 
myśląc, że 
człowiek, który dopiero co przegrał walkę o władzę, ma zazwyczaj nadmiar wolnego 
czasu.
– Jestem teraz bardziej zajęty niż kiedykolwiek. Chyba nie mniej, niż gdybym 
wygrał te 
wybory. Wątpię, czy jest w republice drugi człowiek z tak napiętym rozkładem 
zajęć.
– Och, jeden od razu przychodzi mi na myśl – powiedziałem.
– Konsul. Tak, ale Cycero może sobie czasami pozwolić na spoczynek. Ma tyle 
zastępczych oczu i uszu po całym Rzymie, że ma kto za niego patrzeć, gdy on 
zasypia.
Przez dłuższą chwilę obserwowałem jego twarz poprzez mgiełkę pary; uznałem w 
końcu, 
że jego wzmianka o szpiegach Cycerona nie ma ukrytego znaczenia. Musi to być 
temat stale 
zaprzątający głowę Katyliny, niezależnie od towarzystwa, w jakim się znajduje. 
Krąg ludzi, 
którym mógł ufać, stale się zawężał.
Nie tylko mięśnie miałem rozluźnione – poczułem, że i mój umysł jest 
zrelaksowany.
– Przybywasz z północy? – zagadnąłem.
– Z Faesulae i Arretium.
– I wracasz do Rzymu?
– Jutro.
Przez chwilę milczeliśmy. Woda nieco się ochłodziła; zastukałem w ścianę i po 
chwili 
zjawił się niewolnik. Kazałem mu dorzucić drew do pieca i przynieść nam po kubku 
rozcieńczonego wina.
– Musisz być tutaj bardzo szczęśliwy, Gordianusie. – Powiedział to obojętnym 
tonem, jak 
zmęczony mężczyzna dzielący łaźnię z innym zmęczonym mężczyzną po długim dniu, 
prowadzący zdawkową konwersację.
– Tak, jestem szczęśliwy.
– Ja sam nigdy nie zajmowałem się prowadzeniem gospodarstwa. Kiedyś miałem kilka 
posiadłości nieopodal Rzymu, ale dawno je sprzedałem.
– To zajęcie mało przypomina owe bukoliczne sny sentymentalnych poetów.
Zaśmiał się cicho.
– Tak... Przypuszczam, że rzeczywistość jest raczej kanciasta.
– Tak. Ciągle są jakieś problemy, małe i duże, zawsze więcej, niż możesz 
wepchnąć z 
powrotem do puszki Pandory, choćbyś nie wiem jak ciężko pracował.
– Zarządzanie gospodarstwem niewiele chyba się różni od zarządzania republiką. – 
W 
jego głosie zabrzmiała nuta jednocześnie tęskna i gorzka.
– To kwestia skali – odparłem. – Oczywiście pewne problemy są zapewne takie same 
dla 
wszystkich mężczyzn: niepewność, czy można ufać niewolnikowi, usiłowanie 
zaspokojenia 
wymagań żony... Czyżbyś się uśmiechał, Katylino?... Próby właściwego 
postępowania wobec 
syna, który myśli, że jest dorosły, ale wciąż jest tylko chłopcem...
– Ach, Meto. Masz więc z nim kłopoty?
– Od kiedy włożył męską togę, jakoś nie możemy się porozumieć. Jest dla mnie 
zagadką. 
Szczerze mówiąc, zagadką jest dla mnie mój własny stosunek do niego. Powtarzam 
sobie, że 
chłopak jest w trudnym wieku, ale zastanawiam się, czy to nie mój wiek jest tu 
problemem.
Katylina roześmiał się.
– Ile masz lat?
– Czterdzieści siedem.
– Ja czterdzieści pięć. Naprawdę trudny wiek! Co zdążyliśmy osiągnąć, a co przed 
nami... 
Czy nie jest za późno na zmianę kierunku? Summa summarum myślę, że trudniej być 
czterdziestolatkiem niż szesnastolatkiem, choćby dlatego, że teraz widzi się 
wyraźnie 
wszystkie możliwości, które już na zawsze są poza naszym zasięgiem. Jesteśmy 
dość starzy, 
by znudziła się nam własna wiedza i umiejętności, a pasje młodości ostygły i 
zalatywały 
stęchlizną. Tak starzy, że widzimy, jak przemija piękno, a śmierć zabiera więcej 
znajomych, 
niż ich pozostało żywych. A mimo to życie toczy się dalej. Pewne ambicje i 
apetyty maleją, 
za to na ich miejsce pojawiają się inne. Nieustannie toczy się koło 
codzienności: jemy, 
pijemy, śpimy, kopulujemy, borykamy się ze swarliwą naturą rodziców, małżonków, 
dzieci. 
Nie wiem, na czym polega twój problem z Metonem, ale myślę, że masz szczęście, 
że on jest 
przy tobie. Mój syn odszedł... często chciałbym... zwłaszcza teraz...
Przez chwilę trwaliśmy w milczeniu. Czułem odprężenie nie tylko od gorącej wody, 
ale i 
wskutek wpadania w znajomą rolę. Katylina zmienił się od poprzedniej wizyty, 
kiedy tak 
absolutnie, wyrachowanie kontrolował wszystko, co działo się między nami. On 
czuł potrzebę 
mówienia, a ja – jak przedtem dla wielu innych – byłem dla niego słuchaczem, 
sitem, na które 
mógł rzucać wszystko, co go gnębiło: gorycz, żal, strach. Jest we mnie coś, co 
uwalnia i 
wynosi na powierzchnię prawdę w innych ludziach; ten boski dar, a może 
przekleństwo, 
otrzymałem z krwią mego ojca. Cycero mógłby powiedzieć, że Katylina wykorzystuje 
ten dar 
przeciw mnie, czyniąc mnie swym powiernikiem, aby osiągnąć jakieś sobie tylko 
wiadome 
cele. Ja sam traktowałem jego zwierzenia z dozą sceptycyzmu.
W westchnieniu, jakie wyszło z jego ust, nie było jednak nic nieszczerego.
– Byłeś w Rzymie w dniu wyborów? – spytał cicho.
– Tak. Byliśmy w mieście całą rodziną, by uczcić wiek męski Metona.
– Ach tak, przypominam sobie, że Celiusz mówił mi, że chłopak właśnie skończył 
szesnaście lat.
– Oddał swój pierwszy głos w wyborach.
– Na mnie, mam nadzieję.
– Jakbyś zgadł. Ale nasza centuria wybrała Silanusa.
Katylina skinął poważnie głową. Nie spytał, na kogo ja głosowałem, być może 
przyjmując za pewnik, że go poparłem. A gdyby zapytał? Mógłbym powiedzieć, że na 
Nemo. 
Na Nikogo, na bezgłowe zwłoki pochowane niedaleko od nas. Przez chwilę 
rozważałem, czy 
nie zażądać od niego wyjaśnienia zagadek Nemo i Forfeksa. Próbowałem sobie 
wyobrazić, do 
czego doprowadziłaby taka konfrontacja. Jeżeli on był za to odpowiedzialny, 
nigdy by się do 
tego nie przyznał, choćby był najbardziej nastrojony do zwierzeń. Jeśli zaś nic 
o trupach nie 
wie, a ja obwiniłbym Celiusza, musiałoby dojść między nimi do scysji i Katylina 
straciłby do 
niego zaufanie. Nie mogłem zdradzić się z jakimikolwiek podejrzeniami wobec 
Cycerona, nie 
odkrywając własnej roli jako jego narzędzia, a w konsekwencji naraziłbym i 
Ekona.
Miałem czas, by zatoczyć myślami koło po tym dobrze już przetartym szlaku, zanim 
Katylina odezwał się znowu.
– Czy kiedykolwiek trapią cię wątpliwości, Gordianusie? Ach, widzę twoją minę, 
choć 
bardzo niewyraźnie. Dzięki wam, bogowie, za stworzenie pary wodnej. Trudno 
znieść widok 
nagiego zwątpienia na ludzkiej twarzy. – Pociągnął łyk wina. – Czy sądzisz, że 
tylko dzięki 
naszemu zbliżonemu wiekowi, przypadkowi, który sprawił, że urodziliśmy się w 
odstępie 
zaledwie paru lat, potrafimy się tak dobrze rozumieć? Co jeszcze nas łączy? Ja 
jestem 
patrycjuszem, ty plebejuszem. Ja kocham miasto, podczas gdy ty porzuciłeś je dla 
wsi. Ja 
wyznaję zasadę zaspokajania wszelkich pragnień, a ty jesteś człowiekiem 
powściągliwym. Ja 
jestem zuchwałym i porywczym politykiem, podejrzewam zaś, że ty najchętniej 
odwróciłbyś 
się plecami do polityki, gdybyś mógł. Ale nienawidzisz potęg, które rządzą 
Rzymem tak 
samo jak ja... jak twierdzi Marek Celiusz... i chociaż nie chcesz zrobić nic 
więcej, jestem ci 
wdzięczny za to, że przynajmniej udzielasz mi schronienia, kiedy go potrzebuję. 
Celiusz 
zwrócił też moją uwagę na twego syna Ekona. To wartościowy człowiek, a jak mówią 
niektórzy, równie bystry jak jego ojciec. Obaj nalegali, bym cię nie obciążał 
zbytnio moimi 
planami, więc nie będę tego robił. Wystarczy, że pozwalasz mi tu siedzieć we 
wrześniową 
noc, dzieląc się ze mną winem i łaźnią, i słuchasz, jak przegrany kandydat nudzi 
o swych 
nieszczęściach. Mógłbyś zawołać swojego niewolnika? Mam ochotę na jeszcze trochę 
wina.
Zrozumiałem, że kubek, z którym go zastałem, nie był jego pierwszym. Nic 
dziwnego, że 
tak mu się rozwiązał język i pozwolił sobie na uśpienie czujności. Krzyknąłem na 
niewolnika, 
który po chwili przyniósł nam wino.
– Chcesz, by podgrzano nam wodę? – spytałem.
– Jest aż nadto gorąca, nie uważasz? Jestem prawie ugotowany. – Katylina wysunął 
się z 
wody i przysiadł na brzegu basenu, opierając się plecami o ścianę. Para unosiła 
się z jego 
skóry małymi kłębkami, a strużki wody na piersi błyszczały w świetle lampy. – 
Być może 
pora już na zimną kąpiel?
– Dziś nie ma zimnej kąpieli.
– Co? Gorąca kąpiel bez skoku do zimnej wody? To jak kochanie się bez orgazmu.
– Możesz winić za ten coitus interruptus mały problem z moją studnią.
Katylina uniósł brew. Studiowałem jego twarz w poszukiwaniu znaku zrozumienia, 
ale 
żadnego nie dostrzegłem.
– Dopóki nie nadejdą jesienne deszcze, odczuwamy brak wody – wyjaśniłem. – W 
zeszłym miesiącu studnia została skażona.
– Skażona?
Zawahałem się, ale tylko przez moment. Skoro już temat został podjęty, dlaczego 
nie 
miałbym zobaczyć reakcji Katyliny na wzmiankę o Forfeksie?
– Znaleźliśmy w niej trupa.
– Okropne! Pewnie twój ekonom zajął się wyłowieniem. Co to było, koza?
– To nie był trup zwierzęcia.
Przekrzywił głowę, ściągnął usta i zamrugał kilka razy. Wino przytępiło mu 
chwilowo 
umysł, ale też przesadnie podkreślało mimikę; trudno było poznać, czy gra, czy 
nie.
– Co chcesz przez to powiedzieć? – spytał.
– Chcę powiedzieć, że w studni znaleźliśmy ludzkie zwłoki.
– Czy jeden z twoich niewolników tam wpadł?
– Nie mój. To był niewolnik sąsiada. Znałeś go.
– Wątpię.
– Znałeś go. Wiem, bo byłem z tobą. To Forfeks.
– Nic mi to imię nie mówi. – Zmarszczył brwi i patrzył na mnie badawczo.
– Pamiętasz tego pasterza z góry Argentum? Zaprowadził nas do starej kopalni.
– Ach, tak! Forfeks, oczywiście! Ale mówisz, że nie żyje. Wpadł do twojej 
studni. Skaził 
ją, jak mówisz...
– Odkryliśmy go dopiero po kilku dniach.
– Nie chciałbym go zobaczyć po wyłowieniu.
Skinąłem głową.
– Ciało było wzdęte i częściowo w stanie rozkładu.
– Ale mimo wszystko udało się wam go rozpoznać?
– Mimo co? – Spojrzałem na niego uważnie. Czy wiedział, że ciału brakowało 
głowy?
– Mimo rozkładu. Widziałem, co się dzieje ze zwłokami pozostawionymi działaniu 
natury, zwłaszcza w wodzie.
– Tak, mimo wszystko domyśliliśmy się jego tożsamości.
– A cóż on robił w twoim gospodarstwie?
– Nie mam pojęcia.
– Nieprzyjemny typ z tego twojego sąsiada. Powinien trzymać swych niewolników na 
własnej ziemi.
– Łatwiej by ci było przekonać o tym Gnejusza Klaudiusza, gdybyś sam nie 
myszkował 
po jego posiadłości.
– Masz rację, tak to trzeba nazwać! – Katylina roześmiał się tak szczerze, że 
nie mogłem 
uwierzyć, by coś przede mną ukrywał. – I jeszcze ciebie do tego namówiłem.
Zsunął się znowu do wody, posykując z gorąca, i zamknął oczy. Milczał tak długo, 
że 
pomyślałem, iż zasnął. Potem nagle otworzył oczy i oznajmił, że jest za gorąco.
– A tu nie ma zimnej kąpieli... – Pokręcił głową. – Masz dosyć, Gordianusie?
– Tak myślę. Jeszcze chwila, a Kongrio będzie mógł mnie jutro podać na tacy z 
jabłkiem 
w ustach.
– No, to chodźmy ochłonąć na świeżym powietrzu – zaproponował.
– Chciałem się po prostu wytrzeć...
– Nonsens! Noc jest taka piękna. Za horyzontem, gdzie zaszło słońce, bóg 
ciepłych 
zachodnich wiatrów przewraca się na drugi bok. Śni o wiośnie; wzdycha przez sen 
i trawy 
falują. Przejdźmy się i pozwólmy Zefirowi osuszyć nas swym ciepłym oddechem. – 
Wstał i 
wyszedł z wody. – Chodź ze mną, Gordianusie.
– Co? Bez ubrania? Nawet bez wytarcia się?
– No dobrze, włożymy buty. Ja już swoje wsunąłem. Wezmę też parę ręczników, 
gdyby 
trzeba było gdzieś usiąść.
Wyszedłem z basenu. Katylina pchnął ku mnie stopą moje sandały. Wsunąłem je i 
ciasno 
zawiązałem rzemienie.
– Korytarz jest ciemny – powiedział – ale chyba pamiętam drogę.
Ruszył w kierunku atrium. Podążyłem za nim, nagi, mokry i rozgrzany. Księżyc był 
w 
pełni i świecił jasno, jak lampa zawieszona wysoko nad dziedzińcem. Jego białe 
światło 
skrzyło się w sadzawce i osrebrzyło kolumny po jednej stronie, rzucając za nimi 
głęboki cień. 
Przekonany, że dotarliśmy do celu, przystanąłem i spojrzałem na siebie w czarnym 
zwierciadle wody. Ani jedna zmarszczka nie psuła idealnej toni sadzawki i 
widziałem w niej 
drobne złote punkciki – fantomy gwiazd. Widziałem też głupawy wyraz na odbiciu 
mej 
twarzy, które nagle podskoczyło, kiedy usłyszałem skrzyp otwieranych drzwi 
frontowych.
– Katylino! – Chciałem go powstrzymać, ale on już zniknął; widziałem tylko jego 
nagie 
ramię, kiwające na mnie zza futryny. – Absurd! – mruknąłem pod nosem, ale 
wyszedłem za 
nim.
Na zewnątrz, tak jak przepowiedział, łagodny zefirek pomykał nad doliną. Wiatr 
był 
ciepły i suchy, niczym pieszczota dla mej gołej skóry. Katylina był już o 
kilkanaście kroków 
przede mną, marmurowy posąg połyskujący w poświacie. Ze skóry na jego szerokich 
barkach 
i muskularnym torsie wciąż unosiły się pasma pary i wyglądał, jakby szedł w 
delikatnej mgle. 
Spojrzałem w dół i zobaczyłem, że i mnie otacza taka sama ciepła mgła. Niedaleko 
w 
zagrodzie zaryczał z cicha wół; odpowiedziało mu delikatne beknięcie koźlęcia.
– Katylino, dokąd idziemy? – spytałem szeptem.
Nie odpowiedział; szedł wciąż przed siebie, dając mi tylko znak, bym podążał za 
nim.
Jakiż dziwny widok musieliśmy przedstawiać! Usłyszałem jakiś odgłos z dachu 
stajni i 
zobaczyłem, że niewolnik, trzymający tam nocną wartę, patrzy na nas ze 
zdziwieniem, jakby 
niepewny, czy widzi nagich mężczyzn, czy spowite Hadesowymi oparami dwa lemury.
– Panie? – zawołał przyciszonym głosem.
Pomachałem mu ręką, co zdawało się go satysfakcjonować, chociaż wciąż patrzył za 
nami z tym samym zdumieniem na twarzy. Minęliśmy zagrody i winnicę, kierując się 
do gaju 
oliwnego. Dogoniłem Katylinę, ale już go o nic nie pytałem. Byłem zbyt 
rozradowany 
absolutnie nowym doświadczeniem, jakim był dla mnie ten spacer nago w poświacie 
księżyca 
i w delikatnych objęciach Zefira. Przed nami polatywała bielejąca w ciemności 
wielka ćma.
– To szaleństwo – powiedziałem.
– Szaleństwo? W czym może być mniej szaleństwa niż w widoku człowieka kroczącego 
nago przez oblicze Ziemi? Cóż może być bardziej wzniosłego i nabożnego? Bogowie 
stworzyli nas na swój obraz i podobieństwo, więc ukazując się im w ten sposób, 
wypełniamy 
tylko ich wolę.
Dotarliśmy do stóp wzgórza. Katylina parł naprzód ostrożnym, lecz szybkim 
krokiem pod 
górę.
– Kiedy byłem młody, często robiłem to samo w mieście po gorącej łaźni w letnią 
noc – 
powiedział.
– W Rzymie?
Zaśmiał się na to wspomnienie.
– Na Palatynie, przed moim domem. Czasem sam, czasem w towarzystwie. 
Spacerowaliśmy ulicami, nadzy i parujący, pozwalając się osuszyć wiatrowi. To 
wspaniałe 
uczucie, prawda? Rzym pełen jest nagich posągów, które nikogo nie rażą – czemu 
miałby 
kogoś razić widok nagiego człowieka? Mógłbyś pomyśleć, że wywoływało to skandal, 
ale nic 
podobnego! Czy uwierzysz, że nikt nigdy nie zaprotestował?
– Może protestowaliby, gdybyś nie prezentował się tak dobrze – zauważyłem.
– Komplemenciarz z ciebie, Gordianusie.
Stanęliśmy na szczycie wzgórza. Katylina upuścił ręczniki i stanął na jednym ze 
ściętych 
pni, by mieć lepszy widok. Spojrzałem na jego unoszącą się w oddechu pierś i 
skrzyżowane 
na niej muskularne ręce, na jego płaski brzuch i silne uda, wreszcie na jego 
męskość.
– Jesteś wspaniały w swej nagości, Katylino! – Roześmiałem się, wciąż łapiąc 
oddech po 
szybkim marszu. Wpatrywałem się weń otwarcie i nie bez zazdrości. – Istny posąg 
na 
piedestale! – dodałem. Czułem się lekko podchmielony, już nie winem, ale 
księżycowym 
blaskiem i tą dziwną nowością przebywania nago na otwartej przestrzeni. Wiatr 
ochłodził mi 
skórę i rozwiał unoszącą się z niej parę, ale po wspinaczce byłem pokryty 
warstwą świeżego 
potu.
– Tak uważasz? Moi kochankowie mówili mi to samo. – Spojrzał na siebie, jak 
gdyby 
jego ciało, choć znajome, było czymś osobnym, kolejną rzeczą do niego należącą, 
jak 
misternie rzeźbione krzesło albo piękny obraz. – W każdym razie wyglądam nieźle, 
jak na 
czterdziestopięcioletniego mężczyznę – powiedział bez ironii czy fałszywej 
skromności, ale z 
rzeczowością człowieka, który już niedługo zamieszkuje swą doczesną powłokę i 
ani nie jest 
nią nadmiernie zachwycony, ani nie traktuje jej jak czegoś mu należnego.
Dolina pogrążona była we śnie. Nie migotały żadne światła w odległych domach 
Klaudiuszów, a i w moim własnym paliła się tylko jedna lampa przy frontowych 
drzwiach, 
postawiona tam zapewne przez niewolnika, który musiał widzieć, jak wychodzimy. 
Niemal 
się zdziwiłem, jak świat może spać, kiedy księżyc świeci tak jasno? Via Cassia 
wyglądała jak 
wstęga z alabastru opasująca podnóże ciemnego masywu Argentum. Wydawało się, że 
dach 
mojego domu emituje delikatny bladoniebieski poblask, a kiedy westchnienie 
Zefira 
przemknęło przez gaj oliwny, szeleszczące liście zamigotały melanżem czerni i 
srebra. Gdzieś 
z pobliskiego drzewa zahuczała sowa. Katylina westchnął.
– Nigdy nie żałowałem sobie przyjemności, jakich mogło doznać moje ciało, ani 
też nie 
żałowałem innym tych, które ono mogło im dać. Jakaż to prosta recepta na życie, 
nie sądzisz? 
A jednak i ją moi wrogowie obrócili przeciwko mnie, zniekształcili i zmienili w 
coś 
obrzydliwego i niemoralnego. Byłeś w mieście podczas ostatnich dni kampanii i 
musiałeś 
słyszeć, jak mnie obmawiają. Tak samo jak rok temu, tylko gorzej. Wtedy Cycero i 
jego 
braciszek Kwintus posmakowali mojej krwi; w tym roku mogło ich usatysfakcjonować 
tylko 
wydarcie mi serca z piersi i pożarcie go.
Katylina wyprostował się i zapatrzył w rozpościerającą się pod nami dolinę. 
Kiedy 
stwierdziłem, że wygląda jak posąg, mówiłem pół żartem, ale i pół serio. W swej 
marmurowej nagości i z marsem na twarzy mógłby być wyobrażeniem boga. Nie 
młodzieńczego, jak Merkury czy Apollo; raczej Wulkana, a może nawet Jowisza, 
władcy 
prawa i porządku, spoglądającego surowo z Olimpu twórcy wielkich przeznaczeń.
– Gdybyś nosił brodę, wyglądałbyś jak Jowisz – powiedziałem.
Ten pomysł rozbawił go. Wyciągnął przed siebie wyprostowaną rękę z 
rozcapierzonymi 
palcami.
– Och, gdybym tylko mógł miotać gromy jak on! – Popatrzył na wierzch swej dłoni. 
– 
Cycero to umie, wiedziałeś o tym? Pioruny strzelają z jego palców. No, w każdym 
razie coś w 
rodzaju piorunów. Kieruje dłoń na tłum na Forum, a na opuszkach palców zapalają 
się iskry i 
wybuchają błękitnym płomieniem. Miota gromy wprost w ich oczy i uszy, czyniąc 
ich 
ślepymi na prawdę i głuchymi na głos rozsądku. – Znów wyciągnął rękę, wskazując 
palcem 
gdzieś w dolinę. – Palec wskazujący Cycerona: trzeba chronić dziewice Westy 
przed 
Katyliną! Trach! Zagrzmiało, błysnęło, wyborcy zadrżeli z przesądnego lęku i 
odrazy. Palec 
środkowy: Katylina deprawuje młodzież! Strzela grom, ludek krzywi się z 
niesmakiem... i 
może z lekką zazdrością? Serdeczny palec: Katylina stręczycielem dla bogatych 
matron! 
Ludzie wyją z obrzydzenia. Mały paluszek: pod pozorem służby Sulli Katylina 
mordował 
dobrych obywateli i gwałcił ich żony i dzieci! Trach! Lud dygocze z nienawiści. 
A druga ręka 
Cycerona? Och, druga w tym czasie zajęta jest przecież masturbacją, nie?
Roześmiałem się w głos. Katylina mruknął coś, po czym sam zaczął się śmiać. 
Swobodny, pełny śmiech, pomyślałem z początku, ale wkrótce nabrał gorzkiego tonu 
i 
przedwcześnie zamarł.
– Zniszczył mnie kłamstwami i przeinaczaniem prawdy, a motłoch ma go za 
pierwszego 
obywatela. Mimo to wolę być Katyliną niż Cyceronem – powiedział, znów studiując 
swą 
dłoń, po czym opuścił ją bezwładnie wzdłuż ciała. – A ty, Gordianusie?
– Co, czy wolałbym być sobą, czy Cyceronem?
– Nie. Czy wolałbyś być Katyliną, czy Cyceronem?
– Dziwne pytanie.
– Bardzo dobre pytanie.
– Ze wszystkiego robisz grę, Katylino.
– A ty zawsze unikasz gry. Czyżbyś czuł obawę przed zdaniem się na los? Zawsze 
musisz 
z góry znać wynik? W takim razie wybierz Cycerona za wzór! – Spojrzał na mnie z 
góry. 
Oczy miał skryte w plamach cienia, ale wargi wygięły mu się jakby w zdziwieniu. 
– Wiesz, 
co myślę? Ty bałbyś się być Katyliną.
Zeskoczył z pnia na ziemię. Podniósł jeden z ręczników, rozpostarł go na trawie 
i położył 
się na nim, podkładając ręce pod głowę i patrząc na księżyc.
– Połóż się obok mnie, Gordianusie.
Zawahałem się.
– Połóż się i popatrz księżycowi w oczy. Nazwałeś swą córkę Dianą na cześć 
bogini 
księżyca? Spójrz wraz ze mną na jej twarz.
Położyłem się na plecach, na nowo świadom swej nagości skąpanej w jasnej 
poświacie.
– Diana to tylko skrót od Gordiany – wyjaśniłem.
– Tak czy inaczej, nazywanie dziecka imieniem bogini lekko trąci bezbożnością – 
zauważył. – Ale chyba do niej pasuje. Diana jest patronką plebejuszy, która 
zainspirowała 
bunt Sabinek. Diana, bogini płodności i opiekunka rodzących, mieszkanka gór i 
lasów, 
kochająca wszystko, co dzikie. W mieście zapomina się o niej, podobnie jak 
zapomina się o 
księżycu przy takiej obfitości lamp. Tutaj jest silniejsza. Jej światło ogarnia 
cały świat. Poleż 
tutaj przez chwilę i oddaj jej cześć wraz ze mną.
Leżeliśmy w milczeniu. Od czasu do czasu wiatr zaszeleścił liśćmi albo gdzieś 
zahuczała 
sowa, ale poza tym świat ogarniała taka głęboka cisza, że słyszałem bicie 
własnego serca i 
oddech Katyliny. Po dłuższej chwili odezwał się znowu:
– Czy mogę mówić szczerze?
– Wątpię, by udało mi się cię przed tym powstrzymać. – Uśmiechnąłem się.
– Zdaje się, że mamy taki sam gust, jeśli chodzi o kobiety, Gordianusie. Twoja 
żona 
Bethesda jest zjawiskowa. Przypomina mi moją Aurelię. Ich uroda jest bardzo 
podobna, 
podobnie jak ich wyniosłość i tajemniczość. Ale wygląda na to, że nie dzielimy 
upodobań do 
młodych mężczyzn.
– Najwyraźniej nie.
– A jednak nie mogę zrozumieć, jak ktokolwiek może nie uważać Tongiliusa za 
pięknego, nawet Cycero. Te jego zielone oczy, sposób, w jaki włosy opadają mu na 
czoło...
– Bo Tongilius istotnie jest piękny – zgodziłem się.
– Ale mimo to go nie pożądasz?
– Trudno byłoby to nazwać właściwym, skoro jesteś moim gościem, a Tongilius jest 
twoim towarzyszem, prawda?
– I kto tu teraz zaczyna grę, Gordianusie? Sedno tkwi w tym: jeśli masz poczucie 
piękna, 
dlaczego się nim nie kierujesz? Jak możesz się oprzeć?
Zaśmiałem się cicho.
– Po pierwsze, Katylino, jak wiele nadzwyczaj urodziwych mężczyzn i kobiet, 
bezustannie napotykających pokusy, myślisz chyba, że dla innych takie możliwości 
są równie 
pospolite jak dla ciebie.
– Czy naprawdę tak siebie nie doceniasz, Gordianusie? Tongilius na przykład 
uważa cię 
za atrakcyjnego mężczyznę. Sam mi to powiedział.
Słysząc to, poczułem podejrzany dreszcz zadowolenia.
– Żartujesz, Katylino. Tongilius nie mógłby ci nic podobnego powiedzieć. Jak w 
ogóle 
wpadliście na taki temat?
– Temat jest dla mnie całkiem naturalny. Jeżeli nie o polityce, to o czym mają 
ludzie 
rozmawiać, jeśli nie o względnej atrakcyjności i pożądaniu innych ludzi? 
Doprawdy, o czym 
innym warto rozmawiać?
– Jesteś niepoprawny.
– Nie. Może jestem nienasycony, ale nie niepoprawny. Zawsze jestem gotów nauczyć 
się 
czegoś nowego i poprawić się, jeśli zbłądzę. Dobrze byś zrobił, idąc za moim 
przykładem, 
Gordianusie, i w tej sprawie, i w innych.
– W jakiej sprawie?
– Chodzi mi o twą niewytłumaczalną powściągliwość w stosunkach z pięknymi 
młodzieńcami.
– Katylino, nie próbuj mnie deprawować! Nie jestem wart twego wysiłku.
– Przeciwnie, uważam, że jesteś go w pełni wart.
– Pewnie powinno mi to pochlebiać?
– Nie, ale powinno budzić wdzięczność i chęć odwzajemnienia się.
Roześmiałem się zaskoczony, że taką przyjemność sprawia mi to przekomarzanie 
się. To 
przez czar pełni księżyca, wiszącego nad nami jak wielka biała piłka, niemal na 
wyciągnięcie 
ręki, przez mą nagość, nawet przez tę ćmę, która kręciła się przy nas, jak i 
przez 
niezaprzeczalny urok Katyliny – wszystko to sprawiło, że mogliśmy rozmawiać o 
rzeczach, 
które nigdy się nie zdarzyły i nie zdarzą.
– Wiesz, co myślę, Gordianusie? Że jesteśmy pod wieloma względami swymi 
przeciwieństwami, a jednak pasujemy do siebie. Celiusz twierdzi, że sławny 
jesteś z 
wyciągania od innych prawdy. Jesteś pod tym względem żywą legendą. Ludzie 
odczuwają 
potrzebę otwarcia przed tobą serc. Ja mam ten sam dar, choć nie taki sam. Ja 
potrafię zajrzeć 
w ludzkie serca, w zakątki, do jakich sami nie zaglądają, i to ja im mówię, co w 
nich mieszka. 
Wiesz, co widzę w twoim sercu, jeśli chodzi o tę sprawę?
– Tę sprawę, która ciebie fascynuje znacznie bardziej niż mnie?
– Nie sądzę. Widzę w tobie nadzwyczajnie moralną postać, człowieka nie 
pasującego do 
świata, w którym żyje. Obaj wiemy, na czym polega seksualność w Rzymie: władza 
jest 
wszystkim, jest ważniejsza nawet od przyjemności. Ba, przyjemność jako cel sam w 
sobie jest 
czymś obcym dobremu Rzymianinowi. Oznacza upadek obyczajów, jest orientalna, 
godna 
Egipcjan i Greków. Władza jest wszystkim, a władza to penetracja. Mężczyźni ją 
mają, 
kobiety nie. Mężczyźni rządzą Rzymem i uczynili go tym, czym teraz jest: 
imperium 
podbijającym cały świat, penetrującym i podporządkowującym sobie każdy inny lud 
i rasę.
– To mi się wydaje dalekie od tematu pożądania.
– Wprost przeciwnie. W takim świecie naturalne tendencje w miłości zostają 
wypaczone, 
przyjemność ustępuje władzy. Wszystko sprowadza się do penetrowania lub ulegania 
penetracji. Prostackie, prawda? Przystaje bardziej do zasady działania twojego 
młyna 
wodnego niż do zawiłości ludzkiego ducha, ale tak już jest. Penetruj albo 
będziesz 
penetrowany. Kobiety nie mają w tej kwestii żadnego wyboru i dlatego są skazane 
na niższą 
pozycję. Z kolei mężczyzna, który pozwala się penetrować innemu mężczyźnie, 
pozbawia się 
tej władzy i jest uważany za nie lepszego od kobiety. W każdym razie taki jest 
ogólnie 
przyjęty consensus, choć wszyscy wiemy, że za zamkniętymi drzwiami mężczyźni 
skłonni są 
robić to, na co mają ochotę, kierując się raczej przyjemnością niż prestiżem. 
Stąd te wszystkie 
plotki o Cezarze z jego młodych lat, kiedy był utrzymankiem króla Bitynii, 
Nikomedesa... 
jakież to nierzymskie! Ale oczywiście Cezar był młody i pełen wigoru, Nikomedes 
emanował 
wschodnią zmysłowością i kogóż to obchodzi, co oni tam naprawdę robili, poza 
politycznymi 
manipulatorami pokroju Cycerona, który może nawet zrobić z tego element kampanii 
wyborczej, nazywając to dowodem ułomności charakteru i umysłu. Niedozwolony seks 
ściąga na delikwenta gniew bogów... zapytaj Katona... i jeśli Rzymianin Cezar 
pozwalał się w 
młodości orać azjatyckim lubieżnikom, kto wie, jakie z tego mogą jeszcze 
wyniknąć klęski 
żywiołowe albo militarne! Grecy oczywiście dopuszczają takie namiętności, ale 
tylko... niby 
to... między starym i młodym; nie widzą nic zdrożnego w tym, że młody człowiek 
oddaje się 
swemu mentorowi, w odpowiednich okolicznościach i z zachowaniem godności. Tak 
więc i w 
Grecji władza zależy od odgrywanej roli. Oczywiście muszą też być wyjątki... za 
zamkniętymi drzwiami!...które nie pasują do modelu mistrza i posłusznego ucznia. 
My, 
Rzymianie, niestety nie mamy nawet takiego modelu, od którego moglibyśmy robić 
wyjątki. 
Gardzimy Grekami, wyśmiewamy ich obsesję na punkcie filozofii i gimnastyki. Nie 
mając 
ich uświęconych od wieków tradycji, w kwestii przyjemności cielesnych 
pozostawieni 
jesteśmy sami sobie. Przede wszystkim bezlitośnie wykorzystujemy naszych 
niewolników, 
tak mężczyzn, jak i kobiety. Nie musimy się tutaj kierować honorem ani dobrymi 
obyczajami. 
Ekscesy, jakich Rzymianie się dopuszczają w wykorzystywaniu swych ludzkich 
narzędzi, 
dosłownie nie mają granic. Młode niewolnice są powszechnie gwałcone, młodzi 
niewolnicy 
kompletnie odzierani z godności i napastowani równie drapieżnie. Traktuje się 
ich z pogardą, 
jakiej większość ludzi oszczędziłaby nawet psu. Ba, dobrze wytresowany pies 
kosztuje 
znacznie więcej niż przeciętnie ładna dziewczyna czy chłopiec. W takim świecie 
namiętność 
nieodwołalnie musi oznaczać czyjeś poniżenie, taki w każdym razie panuje 
consensus. A 
zatem ktoś taki jak Gordianus Poszukiwacz, ta dziwnie moralna istota, szuka 
innych 
sposobów znalezienia ujścia dla swych tęsknot. Seks naturalnie jest mu 
potrzebny, nie różni 
się w tym od innych mężczyzn. Ale i tu wymyka się konwencjom: przywiązuje się do 
niewolnicy, ulega jej urodzie, godzi się z jej wyniosłością, a w końcu czyni swą 
żoną, czyli 
zamiast poniżać, wywyższa ją. Jego postępowanie jest wręcz satyrą z rzymskiego 
powiedzenia, które każe wybierać żonę z powodu jej statusu i dziwkę dla jej 
urody. O ile 
wiadomo, jest bardziej wierny swej żonie niż dziewięćdziesięciu dziewięciu na 
stu mężczyzn. 
Małżeństwo z miłości, ten najrzadszy z rzymskich związków! Jeśli chodzi o 
przyjemności, 
jakich mogą dostarczyć młodzi mężczyźni, w ogóle ich nie szuka. A może słuszniej 
byłoby 
powiedzieć, że ich unika. Ma dla nich zbyt wiele szacunku, czy to dla obywateli, 
czy 
niewolników, by spokojnie przyjmować formułę, która z założenia wywyższa jednego 
z 
mężczyzn i degraduje drugiego. Woli rolę cnotliwego mentora. Takie zachowanie 
jest 
rzadkie, ale nie wyjątkowe; widywałem je wcześniej i rozpoznaję u ciebie. 
Gordianus nie 
wykorzystuje i nie gwałci swych niewolników, nie wchodzi też na niepewny grunt 
stosunków 
z towarzyszem równym sobie. Uczy, pielęgnuje i troskliwie się opiekuje. Jest 
sentymentalny 
do przesady, a jego gesty sięgają szczytów wspaniałomyślności. Posuwa się do 
tego, by 
adoptować ulicznego urwisa i małego niewolnika i uczynić ich swymi 
spadkobiercami. Jakaż 
to niekonwencjonalna rodzina! A chociaż zachował wrażliwość na młodzieńcze 
męskie 
wdzięki, trzyma się zasady „patrzeć, ale nie dotykać”. Cóż za powściągliwość, 
bardziej 
skłonna do współczucia niż do namiętności! To człowiek, który nie pasuje do 
świata 
zachęcającego silnych do pożerania słabych, wynagradzającego okrucieństwo i 
karzącego za 
łagodność, mierzącego męskość wolą dominacji nad innymi mężczyznami, kobietami, 
dziećmi i niewolnikami, im bardziej bezlitosnej, tym lepiej. Jest dziwniejszym 
facetem niż 
Katylina!
– A Katylina? – spytałem po chwili milczenia; mój głos wydał mi się dziwny, 
słowa 
mego gościa bowiem sprawiły, że wszystko uczyniły dziwnym. – Jak on pasuje do 
tego 
świata?
– Tak jak Gordianus, Katylina ustala własne reguły według własnych potrzeb.
Leżeliśmy tak na wzgórzu oko w oko z księżycem, rozmyślając i przekomarzając się 
jeszcze długo w noc. Jak się to zdarza, kiedy ciało najpierw rozgrzeje się w 
kąpieli, potem 
ostygnie i na nowo się wysili po całodziennej pracy, wbrew woli zapadłem w sen. 
Na 
szczęście noc pozostała ciepła. Obudziłem się przed pierwszym pianiem koguta, 
przykryty 
ręcznikiem jak kocem. Katyliny nie było. Księżyc dawno już zaszedł, a niebo nie 
było ani 
czarne, ani niebieskie, pomalowane jakąś pośrednią barwą. Pomniejsze gwiazdy 
zniknęły, ale 
na wschodzie, tuż nad ciemnym, ponurym masywem Argentum migotała Wenus, gwiazda 
zaranna.
Wstałem, okrywając nagość ręcznikiem, i włożyłem sandały. Powoli zszedłem ze 
wzgórza, zesztywniały od długiego leżenia na twardej ziemi. Wartownik, ziewający 
na dachu 
stajni po parogodzinnym czuwaniu, na mój widok otworzył szeroko oczy.
– Czy moi goście... ci, co wczoraj przyjechali...
– Już ich nie ma, panie. Przed godziną zabrali konie i odjechali. Na via Cassia 
skręcili w 
stronę Rzymu. – Zagryzł wargę i zawahał się, po czym powiedział: – Zaniepokoiłem 
się, 
kiedy on wrócił ze wzgórza sam. Poszedłem, by sprawdzić, co się z tobą dzieje, 
panie, ale 
wszystko wydawało się w porządku. Spałeś jak kamień. Czy dobrze zrobiłem, nie 
budząc cię?
Skinąłem tępo głową i poszedłem do domu. Bethesda spała, ale ocknęła się, kiedy 
się do 
niej przytuliłem.
– Czuję od ciebie wino – mruknęła gniewnie. – Gdzieś się podziewał całą noc? 
Gdybyśmy byli w Rzymie, pomyślałabym, że byłeś z inną kobietą.
– Absurd – powiedziałem z przekonaniem. – Tu nie ma na to szans.
Zamknąłem oczy i spałem do południa.
ROZDZIAŁ XXXI
Ta noc, spędzona z Katyliną na wzgórzu, była jedną z ostatnich spokojnych chwil 
przed 
mającym nastąpić potopem. Do końca września było sucho i pogodnie. Pierwsze dni 
października ozłociły liście i przyspieszyły zbiory. Po rozwiązaniu problemu z 
młynem 
poświęciłem się bez reszty gospodarstwu i prace posuwały się w szybkim tempie. 
Oddawałem 
się drobnym sprawom, by odwrócić uwagę od wiszących nade mną poważniejszych 
kłopotów 
z sianem i wodą, a także od nieustępującego chłodu w zachowaniu się Metona wobec 
mnie.
Katylina odwiedził nas jeszcze raz we wrześniu i trzykrotnie w październiku. Za 
każdym 
razem oprócz Tongiliusa miał z sobą innych towarzyszy, choć nigdy nie więcej niż 
pięciu lub 
sześciu. Mężczyźni ci byli mocno zbudowani i uzbrojeni – było oczywiste, że to 
eskorta. 
Bethesdzie nie podobał się ich wygląd, ale oni bez narzekań nocowali w stajni i 
jedli z 
niewolnikami, a Katylina nigdy nie został dłużej niż jedną noc.
Z każdą wizytą stawał się za to mniej rozmowny i coraz bardziej zamyślony. 
Wyczuwałem, że ta powściągliwość wynika z narastających problemów i presji 
czasu. 
Przybywał późnym popołudniem i odjeżdżał bladym rankiem. Nie przesiadywał w 
atrium ani 
nie urządzał nocnych spacerów bez odzieży, tylko kładł się do łóżka zaraz po 
kolacji i 
wstawał przed świtem. Rzadko miałem okazję być z nim sam na sam choćby przez 
chwilę. 
Nie dzieliliśmy się już uwagami na temat jego powyborczego rozgoryczenia ani 
rewelacjami 
dotyczącymi niejasnej istoty pożądania. Nie miał nawet czasu, by obejrzeć młyn 
po 
przeróbce, choć nieraz go zapraszałem. Musiałem dokonać pewnych zmian w 
konstrukcji, by 
dostosować ją do jego rozwiązania, nawet Aratus zasugerował kilka drobnych 
ulepszeń. 
Wykonywaliśmy te prace dorywczo, kiedy pozwalały na to bardziej pilne zajęcia w 
gospodarstwie. Pod koniec miesiąca młyn był gotowy, choć o jego rzeczywistej 
użyteczności 
przekonam się dopiero, kiedy strumień podniesie się znów do poziomu 
umożliwiającego 
napędzanie koła wodnego. Każdego ranka spoglądałem w niebo i wznosiłem modły o 
deszcz.
Tuż przed końcem miesiąca zdecydowałem się pokazać młyn Klaudii. To od niej 
usłyszałem o planach jej kuzyna Lucjusza; gdyby nie ona, nigdy bym się o nich 
nie 
dowiedział. Posłałem jej wiadomość, że chciałbym się z nią spotkać w południe na 
wzgórzu, 
sugerując, że moglibyśmy zjeść razem skromny posiłek, a potem miałbym jej coś do 
pokazania.
Zabrałem z sobą chleb, ser i jabłka. Klaudia przyniosła ciastka miodowe, wino i 
największy przysmak: dzbanek chłodnej wody. Powiedziałem, że ciastka są pyszne, 
a wino 
wyśmienite, ale prawdziwą przyjemność sprawiła mi owym nektarem ze swej studni.
– Czy aż tak bardzo brak wam wody? – spytała.
– Tak. Udaje nam się trochę nabierać z tego, co się sączy korytem strumienia. 
Kiedy muł 
opadnie, można ją pić, ale nie wystarcza to, by zaspokoić pragnienie wszystkich 
niewolników 
i zwierząt. Mamy też niewielkie źródełko bijące ze wzgórza. I ono niewiele 
pomaga. Stągiew, 
postawiona pod nim rano, wieczorem jest zaledwie w połowie napełniona. Żeby 
napoić 
większe zwierzęta, musimy brać wodę ze studni, mimo że dostają od niej biegunki. 
Na 
szczęście mamy pewien zapas w stągwiach pochodzący sprzed zatrucia studni; 
pilnuję ich, 
jakby były wypełnione srebrem. Jest też sporo wina, ale czasami człowiek musi 
się też napić 
wody.
– Myślę, że woda ze studni jest dobra przynajmniej do mycia – powiedziała 
Klaudia.
– Aratus odradza jej używanie. Trochę jednak z niej korzystamy, by obmyć się 
gąbką i 
skrobaczką. Zresztą susza dotknęła i studnię, poziom wody jest bardzo niski. 
Zamiast 
zanurzyć się w gorącej kąpieli, Bethesda musi przemywać skórę wonnymi olejkami. 
Zwykle 
czysta jak kotka, zła jest z tego powodu jak osa. Obawiam się, że wszyscy bardzo 
się 
opuściliśmy w kwestii higieny. Tunika, którą mam na sobie, domaga się porządnego 
prania.
– Niestety, nie mogę wam w tej mierze pomóc. Moja studnia też jest 
niebezpiecznie 
sucha, jak powiada ekonom. Delektuj się zatem wodą z dzbanka, tylko uważaj, byś 
się nie 
upił! – zaśmiała się. – A gdzie też jest młody Meto?
– Pewnie zajęty. Nie chciał przyjść.
– Och, ale tak dawno go nie widziałam. Chyba ostatni raz w jego urodziny. No, 
nie będę 
drążyć tego tematu – dodała, widząc wyraz mej twarzy. – Choć nie zdziwiłoby 
mnie, gdybym 
się dowiedziała, że nie czuje się tu szczęśliwy. Mówiłam ci, że jesteś 
człowiekiem miasta, a to 
samo jeszcze bardziej odnosi się do Metona. Nie każdy się urodził, by uprawiać 
ziemię, 
zwłaszcza że miasto może oferować takie pełne, bogate życie. No tak, mówiłam, że 
nie będę 
drążyć tematu, a oto udzielam ci nieproszonych rad jak najbardziej przemądrzała 
z rzymskich 
matron!
Przez chwilę jedliśmy w milczeniu. Dzień był piękny, powietrze rześkie, niebo 
bezchmurne. Dolina przed nami wyglądała jak dywan w subtelnych odcieniach ochry, 
szarości i zieleni. W niebo wznosiły się cienkie smugi białego dymu z 
okolicznych domów, z 
pieców chlebowych i z płonących stert liści. W krystalicznym powietrzu niosły 
się dalekie 
porykiwania bydła i stłumione okrzyki niewolników.
– Czy w mieście kiedykolwiek można ujrzeć taki dzień? – spytałem cicho.
– Dobry argument – przyznała, z uśmiechem kontemplując widok. – Ale twój 
posłaniec 
mówił, że chcesz mi coś pokazać?
– Pokażę ci, gdy tylko skończymy jeść.
– Ja już skończyłam – odrzekła, wkładając do ust palce, by wyłuskać resztki 
ciastka. – 
Ale ty dokończ swoje jabłko, przecież nie wyrzucisz na pół zjedzonego.
– Mamy więcej jabłek, niż możemy zjeść.
– Ale to takie marnotrawstwo!
– Rzucę je świniom po drodze na dół – odpowiedziałem ze śmiechem.
– Na dół?
– Nad strumień.
– Och, Gordianusie, czy zamierzasz pokazać mi młyn? – spytała z dziwną miną.
– Owszem.
– Widziałam, jak go budujesz. Nie da się go nie zauważyć, ilekroć przychodzę tu 
na 
wzgórze. Ładna budowla.
– Powstała z materiałów z rozbiórki innych budynków. – Wzruszyłem ramionami. – 
Nie 
jest to świątynia, ale chyba nie drażni oka.
– Jest naprawdę urocza.
– Może i tak. Najważniejsze jest to, co się w niej kryje. Mechanizm naprawdę 
działa.
– Więc młyn jest już gotowy?
– Owszem, tylko na razie strumień nie może go napędzać.
Wstaliśmy z pniaków i zebraliśmy resztki jedzenia. Zerknąłem na via Cassia, jak 
to mam 
w zwyczaju przed odejściem ze wzgórza. Zauważyłem nadjeżdżających z południa 
dwóch 
jeźdźców. Nie było w tym nic dziwnego, ale mimo to poczułem się nieswojo i kiedy 
schodziliśmy ścieżką w dół, co chwila oglądałem się przez ramię, choć krzaki i 
drzewa 
szybko przesłoniły mi widok.
Klaudia była pod wrażeniem. Jej entuzjazm był tak wielki, że aż wydawał się 
sztuczny; 
tym bardziej że czułem, iż nie pojmuje działania mechanizmu. Jej pytania o 
przeznaczenie 
niektórych wałów i trybów jawnie wskazywały, że żadne wyjaśnienie nie będzie 
wystarczające. Kiedy przywołani niewolnicy zaczęli obracać kołem i wprawili 
żarna w ruch, 
aż podskoczyła i uśmiech znikł z jej twarzy jak spłoszony zając.
– O, bogowie! – rzekła. – Toż to jak jakieś straszne, ogromne, zgrzytające 
zębiska! Jak 
szczęki Tytana!
W głębi ducha wcale jej się ten młyn nie podoba, pomyślałem, i czuje się 
niepewna przy 
machinie. Przypisałem to jej pochodzeniu i związanym z nim skrajnym 
konserwatyzmem, 
nieufnym wobec wszelkich innowacji, tak społecznych, jak i mechanicznych. Jej 
kuzyn 
Publiusz wyłożył to w jednym zdaniu: „Po co mi młyn? Mam niewolników do mielenia 
zboża!”, kiedy przekonywałem go, że i dla niego ta inwestycja będzie korzystna. 
Miałem 
nadzieję, że Klaudia okaże się bardziej przychylna, ale pod pewnymi względami 
nie różniła 
się od swych krewnych.
Młyn był w pełnym rozruchu, kiedy ktoś zawołał:
– Wspaniale, tato!
Odwróciłem się i ujrzałem Ekona stojącego w drzwiach, a za nim masywną sylwetkę 
Belbona – oni więc byli tymi dwoma jeźdźcami na gościńcu! Roześmiałem się 
zaskoczony i 
uszczęśliwiony, i podszedłem, by go uściskać. Tymczasem niewolnicy zaprzestali 
pracy i 
mechanizm z wolna się zatrzymał. Klaudia uśmiechnęła się znowu, po czym 
podskoczyła, 
kiedy jeden z trybów wydał głośny trzask.
– To nic takiego! – zapewniłem ją, ale jedynym sposobem na jej uspokojenie było 
wyjście z młyna, wyszliśmy więc na kamienisty brzeg strumienia.
Eko chciał jeszcze raz przyjrzeć się pracy urządzenia, ale dyskretnym skinieniem 
w 
stronę Klaudii dałem mu do zrozumienia, że powinniśmy dostosować się do naszego 
gościa.
– Może później – powiedziałem. – Jeśli za bardzo zmęczymy niewolników, któryś 
może 
się zranić przy obracaniu koła.
– Ale jak rozwiązałeś ten problem, tato? – dopytywał się Eko. – Nie mów, już 
wiem. 
Inspiracja przyszła we śnie. Tak samo jak tyle razy przedtem, kiedy głowiłeś się 
nad zagadką 
niby bez rozwiązania.
– Nie tym razem. Prawdę mówiąc, rozwiązanie podpowiedział mi nasz wspólny 
znajomy.
– Znajomy?
– Bywa u mnie od czasu do czasu. – Wskazałem ruchem brody na idącą przed nami 
Klaudię.
Eko zrozumiał i skinął głową.
– Ten człowiek z miasta?
– On sam. Ale nie możemy tak zaniedbywać naszej drogiej sąsiadki, Ekonie.
Eko ukłonił się Klaudii, a ona zagruchała doń słodko:
– Ach, Ekonie, jakże miło cię znów widzieć! – Nasza krótka rozmowa dała jej czas 
na 
ochłonięcie po grozie Tytanowych szczęk. – Jakie przywozisz nowiny z miasta?
– Właściwie to... – Eko zawahał się.
Poznałem od razu, że właśnie nowiny z miasta są powodem jego wizyty, ale nie 
bardzo 
nadają się one dla obcych uszu. Zamrugał powiekami i domyśliłem się, że 
błyskawicznie 
przekalkulował, ile może jej powiedzieć, nie mówiąc za dużo.
– Właściwie to dlatego przyjechałem. Atmosfera w Rzymie była napięta i 
niespokojna 
przez całe lato... jak już pewnie wiecie.
– O, tak. Moi kuzyni przepowiadali kłopoty od samych wyborów.
– A zatem twoi kuzyni mogliby znaleźć pracę jako wróżbici.
Był to żartobliwy komentarz, ale Klaudia się nie uśmiechnęła. Najwyraźniej 
wizyta w 
młynie wytrąciła ją z równowagi.
– W mieście mówi się o zbrojnej rewolcie – kontynuował Eko. – Cycero namówił 
senatorów, by przegłosowali udzielenie mu nadzwyczajnych pełnomocnictw. Nazywają 
to 
senatum consultum ultimum, najwyższym dekretem w obronie państwa.
– Ach, tak, to ten dekret, który nasi przodkowie uchwalili przed 
sześćdziesięcioma laty, 
by się pozbyć tego podżegacza motłochu, Gajusza Grakcha – powiedziała Klaudia z 
pewną 
satysfakcją w głosie.
Skinąłem poważnie głową.
– Gajusz Grakchus został zabity przez tłum na ulicy, kiedy kary za morderstwo 
zostały 
tymczasowo zawieszone. Czy to właśnie planują dla Katyliny? – spytałem.
– Tego nikt nie wie – odparł Eko. – Dekret jest ogólnikowy. Można w skrócie 
powiedzieć, że daje konsulom władzę nad życiem i śmiercią, jaka w normalnych 
warunkach 
należy tylko do zgromadzenia ludowego. Uprawnia ich do powołania armii i 
wysłania jej w 
bój, a także do zastosowania, jak to nazywają, nieograniczonego przymusu wobec 
obywateli 
dla ochrony państwa.
– Czyli, innymi słowy, optymaci w senacie zneutralizowali w ten sposób wszelkie 
umiarkowane wpływy, jakie mogło wywierać zgromadzenie ludowe – powiedziałem.
– A dlaczego by nie? – wtrąciła Klaudia. – Kiedy zagrożony jest byt państwa, 
trzeba 
uciec się do ostatecznych działań. Szkoda tylko, że taka władza przypadła w 
udziale 
„nowemu człowiekowi” jak Cycero, który bynajmniej na ten zaszczyt nie zasługuje 
i którego 
pochodzenie nie bardzo mogło go przygotować do podjęcia takiej 
odpowiedzialności.
– Cokolwiek by na ten temat sądzić, każdy wie, że z drugiego konsula, 
Antoniusza, nie 
ma żadnego pożytku – rzekł Eko. – On raczej sympatyzuje z Katyliną, co oznacza, 
że 
wszystko spada na barki Cycerona.
– Albo w jego ręce – powiedziałem, co Eko skwitował skinieniem głową, dodając:
– W tej chwili, przynajmniej w teorii, Cycero ma większą władzę, niż ktokolwiek 
od 
czasu dyktatury Sulli.
– W takim razie wreszcie ma to, czego od dawna pragnął. Rządzi Rzymem sam.
– No, jeśli potrafi nas uwolnić od Katyliny, to zasługuje na to stanowisko – 
zakonkludowała Klaudia. – Jakie jeszcze masz wieści, Ekonie?
– Pogłoski o wojnie. Wódz Katyliny, Manlius, otwarcie mobilizuje swych żołnierzy 
w 
Faesulae. Mówi się też o buntach niewolników, podburzanych oczywiście przez 
Katylinę. 
Jeden wybuchł w Apulii, inny w Kapui...
– W Kapui? Tam, gdzie Spartakus zaczął powstanie? – Klaudia szeroko otworzyła 
oczy.
Eko skinął głową.
– Wszystkim szkołom gladiatorów w całej Italii nakazano zamknąć arsenały i 
rozproszyć 
ich po gospodarstwach, zakutych w łańcuchy. To było jedno z pierwszych zarządzeń 
Cycerona z mocy najwyższego dekretu.
– Aby przywołać wspomnienie Spartakusa – powiedziałem ponuro.
To było sprytne posunięcie: przerazić ludzi i skonsolidować w poparciu dla 
siebie. Terror 
i chaos z powodu buntu Spartakusa trwał żywy w pamięci Rzymian. Dlatego – gdy 
oficjalnie 
ogłoszono kryzys – któż sprzeciwiłby się rozwiązaniu szkół gladiatorów, nawet 
jeśli nie są w 
żaden sposób zamieszane w spisek, a jedynym powodem zwrócenia na nie uwagi jest 
chęć 
wzbudzenia paniki? Jednocześnie ten ruch postawił Katylinę, patrycjusza o 
nieskazitelnym 
pochodzeniu, na równi ze zbuntowanym trackim niewolnikiem. Zacząłem rozumieć, co 
Katylina miał na myśli, mówiąc o Cyceronie i miotanych przezeń gromach.
– Tymczasem wniesiono oskarżenie przeciwko Katylinie – mówił dalej Eko.
– Znowu? O co tym razem go oskarżono?
– O coś poważniejszego od przekupstwa czy defraudacji. Jeden z optymatów 
wykorzystał 
w tym celu ustawę przeciwko przemocy politycznej.
– A co na to Katylina?
– O dziwo, zachował się potulnie. Z własnej woli poddał się aresztowi domowemu i 
przebywa w willi jednego z przyjaciół. To oznacza, że nie będzie mógł opuszczać 
Rzymu. – 
Eko rzucił mi znaczące spojrzenie.
– To dobrze – odpowiedziałem odruchowo, jakbym otrzepywał ręce z wody po umyciu. 
Te wieści poruszyły mnie silniej, niż chciałem okazać, ale przynajmniej moje 
zaangażowanie 
w tę rozgrywkę być może dobiegło końca.
– To dobrze! – zawtórowała mi Klaudia. – Może uda się całą sprawę zakończyć bez 
rozlewu krwi. Jeśli Katylina zostałby osądzony i skazany na wygnanie, jego banda 
szumowin 
może się rozsypać i pochować z powrotem w mule. Zetnij głowę, a ciało sczeźnie!
– To dziwne – powiedziałem. – Mnie przyszła na myśl ta sama metafora.
Klaudia odeszła wkrótce potem, mówiąc, że musi się podzielić nowinami ze swymi 
krewnymi, i sprawdzić, czy i oni nie mają jakichś wiadomości. Kiedy zostaliśmy 
sami, na 
naleganie Ekona raz jeszcze pokazałem mu młyn w działaniu, ale mnie się 
wydawało, że 
mechanizm wydarzeń w Rzymie jest znacznie bardziej skomplikowany i – pomimo 
mojej 
awersji do polityki – fascynujący.
Tego wieczoru po kolacji zebraliśmy się w atrium. Było chłodno, ale niebo 
pozostało 
czyste. Po zmianie pór roku fontannę zastąpił żelazny kosz, w którym rozpalało 
się ogień; 
siedliśmy teraz wokół niego małym kręgiem, dołączył do nas i Meto. Specjalnie 
zaprosiłem 
go, by został z nami i przysłuchiwał się rozmowie, ale nie sprawiło mu to 
zadowolenia. Jego 
mina wskazywała, że uważa moje wysiłki włączenia go do swych spraw za zwykłą 
protekcjonalność. Bethesda położyła Dianę spać i usiadła z nami. Nastrój 
narastającego 
kryzysu przebił się nawet przez jej kocią obojętność i zaostrzył ciekawość. Eko 
zaczął relację.
– Sytuacja wygląda tak: senat zbiera wojska przeciw oddziałom Manliusa w 
Faesulae, by 
związać go bitwą w Etrurii, a w każdym razie powstrzymać go przed marszem na 
Rzym. 
Garnizon miejski postawiono w stan gotowości, w całym mieście wystawiono 
dodatkowe 
nocne straże. Katylina przebywa w areszcie domowym, ale jego współspiskowcy 
pozostają 
wolni. Cycero nie ma przeciw nim dowodów. Powstanie w mieście może wybuchnąć, 
ale nie 
musi. Może dojść do bitwy lub bitew między siłami Manliusa a oddziałem senackim, 
ale nie 
musi. W pozostałych prowincjach italskich mogą wystąpić rozruchy, ale nie muszą.
– Czy naprawdę senat jest zagrożony? – spytał Meto.
Zadał pytanie bratu i był zawiedziony, kiedy Eko zwrócił się z tym do mnie.
– W całej Italii panuje nędza, ludzie są zadłużeni albo przymusowo obracani w 
niewolników z powodu bankructwa – powiedziałem. – Nasza rodzina dostąpiła łaski 
Fortuny, 
że nie wspomnę o dobrej woli Lucjusza Klaudiusza, mogąc się raczej wzbić, niż 
upaść w 
takich czasach. Wokół nas jednak prości obywatele głodują, a dumni nobilowie 
zostają 
wywłaszczeni i się pauperyzują. Nieliczna grupa skupia wielkie bogactwo i 
potęgę, 
wydzielając je w skąpych dawkach walczącej o przetrwanie większości. Korupcja 
tych u 
władzy jest widoczna dla wszystkich gołym okiem. Ludzie pragną zmiany i wiedzą, 
że nie 
doczekają się jej, dopóki optymaci będą tak mocno trzymać w garści senat. Czy 
Katylina i 
jego sprzymierzeńcy mogą doprowadzić do powszechnej rewolucji? Senat 
najwyraźniej 
uważa, że tak, inaczej nigdy by się nie odwołał do najwyższego dekretu, 
przekazując 
nadzwyczajne uprawnienia konsulowi. – Wyciągnąłem ręce ku płomieniom, 
zastanawiając się 
przez chwilę. – Jakże Cycero musi napawać się tym zaszczytnym ciężarem, 
nałożonym nań 
przez jego kolegów! Ciekaw jestem, czy ich gest zaufania był spontaniczny, czy 
też nasz 
konsul pociągnął za parę sznurków, by wpłynąć na wynik głosowania?
– Tak, tato. – Eko skrzywił się boleśnie, słysząc mój sarkastyczny ton. – Możesz 
być 
pewien, że Cycero ciężko zapracował na uchwalenie najwyższego dekretu. W 
zapewnieniu 
współpracy senatu pomogły anonimowe listy, które przedstawił na posiedzeniu.
– Listy? Nie wspominałeś przedtem o nich.
– Pewnie dlatego, że uważałem, co mówię przy Klaudii. Wieczorem w przeddzień 
obrad 
Cycerona odwiedziło kilku obywateli, wśród nich Krassus. Zjawili się u jego 
drzwi o północy 
i wymusili na odźwiernym, by obudził pana. Wychodzi na to, że każda z tych osób 
otrzymała 
owej nocy anonimowy list, ostrzegający przed mającym nastąpić rozlewem krwi.
– Jak im je dostarczono?
– Przyniósł je posłaniec z zakrytą twarzą. Wręczył zwinięte pergaminy odźwiernym 
i 
odszedł bez słowa. List do Krassusa był zaadresowany imiennie, ale nie był 
podpisany. 
Brzmiał mniej więcej tak: „Za kilka dni wszyscy bogaci i potężni mężowie Rzymu 
zostaną 
wymordowani. Uciekaj, póki możesz! To ostrzeżenie jest przysługą od przyjaciela. 
Nie puść 
go mimo uszu!”
– I Krassus odniósł ten list Cyceronowi?
– Tak, podobnie jak kilku innych, którzy dostali je tej samej nocy. Cóż, można 
zrozumieć, że taki list postawił Krassusa w kompromitującej sytuacji. I tak już 
jest podejrzany 
ze względu na dawne związki z Katyliną, podobnie jak przez swoje własne ciemne 
intrygi 
polityczne. Niektórzy sądzą, że należy do tego spisku, a może nawet jest głównym 
jego 
motorem. By odwrócić podejrzenia, natychmiast pokazał list Cyceronowi, 
twierdząc, że nie 
wie ani o tajemniczym nadawcy, ani o groźbie krwawych rozruchów, przed którymi 
ostrzega.
– Ale listy nie były podpisane?
– Tak. Oczywiście wszyscy przyjmują za pewnik, że musiał je napisać ktoś z 
bliskiego 
otoczenia Katyliny.
– I właśnie takie przekonanie miały wzbudzić.
– Ale któż inny miałby je wysłać?
– No właśnie, kto? Kto mógłby zyskać na wzbudzaniu paniki wśród możnych, 
jednocześnie upewniając się, jaką pozycję zajmują tacy ludzie jak Krassus? I to 
właśnie 
dzięki temu incydentowi Cyceronowi udało się przekonać senat do poparcia jego 
wniosku o 
zastosowanie najwyższego dekretu?
– W dużej mierze, a także dzięki wiadomości, że Manlius zamierza wyruszyć ze swą 
armią w pole.
– A ta wiadomość przyszła od...
– Od Cycerona i jego informatorów. No i oczywiście były też pogłoski o 
planowanych 
buntach niewolników...
– Pogłoski, nie raporty?
Eko zapatrzył się w ogień i milczał przez długą chwilę.
– Tato, czy sugerujesz, że to sam Cycero mógł wysłać te anonimy? Że celowo sieje 
panikę?
– Nic nie sugeruję. Ja tylko stawiam pytania i podkreślam wątpliwości. Jak 
konsul.
ROZDZIAŁ XXXII
Pod koniec października wiały porywiste wiatry z północy, a niebo zasnuwały 
perłowoszare chmury. Kalendy listopadowe przywitały nas zimnym, ponurym świtem i 
smugami deszczu, które nie mogły się zebrać w porządną ulewę, ale zdawały się 
spadać z 
nieba pojedynczo, jak łzy skąpych bogów, którzy postanowili sobie popłakać od 
niechcenia. 
Taka pogoda trwała do ósmego dnia miesiąca. Po nocach nadchodził szary świt i za 
dnia ani 
na chwilę się nie przejaśniało. Na północy gromadziły się masy czarnych, 
skłębionych chmur, 
a po dolinie hulały silne wichry. Wszystkie zwierzęta zamknęliśmy w stajni. Via 
Cassia była 
teraz przez większość czasu pusta i tylko od czasu do czasu przeciągała nią 
grupa drżących z 
zimna niewolników prowadzonych przez kilku jeźdźców.
Poza krótkimi wypadami, aby doglądać zwierząt i sprawdzić, czy drzwi są dobrze 
zabezpieczone i wszystkie narzędzia schowane, wszyscy pozostawali w domu. Diana 
nudziła 
się i była nieznośna; kiedy nadeszła burza, bała się jej i jeszcze trudniej było 
sobie z nią 
poradzić. Jej matka była bezgranicznie wyrozumiała i serdeczna – dla Diany. Dla 
wszystkich 
innych miała podły nastrój przez cały dzień.
Meto zamykał się w swoim małym, wąskim pokoju. Kiedy raz zaszedłem tam bez 
polecenia, zastałem go nad otwartym zwojem Tukidydesa i metalowymi żołnierzykami 
rozstawionymi na podłodze w bitewnym szyku. Kiedy zapytałem z uśmiechem, którą z 
bitew 
studiuje, wydawał się zakłopotany i zły i jednym ruchem sprzątnął figurki pod 
ścianę.
Taki fatalny dzień mógłby przynieść chociaż jedną korzyść, pomyślałem sobie. 
Deszcz. 
Od rana do wieczora wychodziłem co jakiś czas z biblioteki do małego ogrodu 
zielnego i 
spoglądałem w niebo. Od połowy aż po szczyt góra Argentum ginęła w poszarpanej 
gęstwie 
czarnych chmur, rozświetlanej chwilami sinobiałym blaskiem błyskawic. Musiało 
tam lać jak 
z cebra, ale u nas w dolinie wył tylko wicher.
Deszcz przyszedł po zachodzie słońca, jeśli w ogóle można mówić o zachodzie, 
skoro ani 
przez chwilę nie pokazało się ono na niebie. Zaczęło się od cichego postukiwania 
kropel o 
dachówki, a wkrótce potem rozpadało się na dobre. Odkryliśmy przy okazji kilka 
nowych 
przecieków dachu; Bethesda ruszyła do boju niczym wódz po przydługim okresie 
pokoju, 
posyłając niewolników po garnki i wiadra do łapania kapiących z sufitu kropli. 
Diana 
raptownie odzyskała humor, otworzyła okiennice w jednym z okien i rozradowana 
patrzyła na 
strugi gęstego deszczu. Nawet Metonowi poprawił się nastrój. Przyszedł do 
biblioteki, by 
oddać Tukidydesa, i porozmawialiśmy sobie o Spartanach i Persach. Zaniosłem 
cichą 
modlitwę dziękczynną do bogów, wdzięczny im niezmiernie, że w końcu otworzyli 
nad nami 
niebieskie upusty.
Po nerwowym dniu spędzonym przymusowo pod dachem nikomu nie chciało się 
wieczorem spać. Od dawna roznosiły się po domu smakowite wonie z Kongrionowego 
królestwa, więc kolację przyjęliśmy entuzjastycznie. Po posiłku poprosiłem 
Metona, by nam 
coś poczytał na głos; Herodotowe opisy obcych krajów i obyczajów wydawały się 
idealnym 
wyborem. Pora robiła się coraz późniejsza, ale nikt nie czuł się senny. Deszcz 
lał 
nieprzerwanie z niezmienną siłą.
Tak jak każdej innej nocy, dziś też postawiłem niewolnika na warcie. Dach stajni 
tym 
razem nie wchodził w rachubę jako punkt obserwacyjny, więc wartownik schronił 
się na jej 
strychu, skąd mógł widzieć okolicę przez niewielkie okna. Jego też sen nie 
morzył i kiedy 
przybysze skręcili ku nam z gościńca, spostrzegł ich od razu.
Szum deszczu i wiatr zagłuszały jego stukanie do drzwi. Dopiero kiedy niewolnik 
zaczął 
szarpać klamką i krzyczeć, zwróciliśmy na niego uwagę. Bethesda od razu się 
wystraszyła; 
kilka nieprzyjemnych doświadczeń z Rzymu nauczyło ją nie ufać nocnym gościom. 
Jej 
niepokój udzielił się Dianie, która zaczęła się wiercić na matczynych kolanach. 
Meto odłożył 
zwój i wraz ze mną ruszył do atrium. Pobiegliśmy ku frontowemu wejściu, 
trzymając się w 
podcieniu dla ochrony przez siekącym deszczem. Otworzyłem małe okienko w 
drzwiach i 
wyjrzałem na zewnątrz. Niewolnik wskazywał w stronę via Cassia i coś krzyczał, 
ale akurat 
deszcz przybrał znacznie na sile i nie mogłem zrozumieć ani słowa. 
Odryglowaliśmy więc 
drzwi i wpuściliśmy go na dziedziniec. Wpadł do środka i ochryple zameldował:
– Ludzie! Nadjeżdżają od strony gościńca! Cała armia na koniach!
Przesadzał oczywiście; trzydziestka mężczyzn nie czyni armii, ale i tak 
przedstawia 
groźny widok, kiedy patrzysz, jak okryci czarnymi płaszczami galopują ku tobie w 
ciemności. 
Tętent końskich kopyt zmieszał się z odgłosami deszczu i stopniowo wybijał się 
nad nie, jak 
grzmot szybko zbliżającej się burzy. Jeźdźcy byli już o kilkadziesiąt kroków.
– Czy to Katylina? – spytał Meto, przekrzykując ulewę.
– Nie mam pojęcia – odpowiedziałem.
– Tato, czy powinniśmy zaryglować drzwi?
Kiwnąłem głową i wciągnąłem przemokniętego niewolnika do środka. Zatrzasnęliśmy 
drzwi i założyliśmy w poprzek ryglującą belkę. Co to miało nam dać, nie 
wiedziałem. Miała 
ona zabezpieczyć dom przed włamywaczami, a nie przed oddziałem zbrojnych, którzy 
bez 
trudu mogli sforsować drzwi do kuchni czy biblioteki. Mogliśmy jednak przez to 
zyskać na 
czasie, by się dowiedzieć, kim są i czego tu szukają. W przeciwległym rogu 
atrium ujrzałem 
poprzez kurtynę deszczu Bethesdę, stojącą sztywno z przytuloną do niej Dianą. 
Obie 
wpatrywały się w nas szeroko otwartymi oczyma.
Ktoś załomotał do drzwi tak nagle i tak głośno, że aż odskoczyłem i omal się nie 
przewróciłem. Meto schwycił mnie pod ramię i pomógł złapać równowagę. 
Przycisnąłem oko 
do otworu w drzwiach.
– Czy to Katylina? – szepnął Meto.
– Raczej nie – odparłem.
Nie widziałem dobrze ich twarzy z powodu ciemności, a na dodatek na głowach 
mieli 
kaptury. Ten przy drzwiach zastukał w nie znowu – nie pięścią, ale czymś 
twardym, zapewne 
rękojeścią sztyletu.
– Zbiegli niewolnicy? – zapytał znów Meto.
Spojrzałem nań i w jego oczach dostrzegłem strach. Objąłem go ramieniem i 
przycisnąłem. Co ja uczyniłem, sprowadzając rodzinę w takie miejsce? W mieście w 
takiej 
sytuacji zawsze ma się szansę na ucieczkę, zaalarmowanie sąsiadów lub ukrycie 
się w 
labiryncie ścian, zaułków i dachów. Mój dom i gospodarstwo nagle wydały mi się 
nagie, 
otwarte i bezbronne. Miałem niewolników, ale jakąż mogli oni być ochroną przed 
atakiem 
bandy zbrojnych jeźdźców?
Mężczyzna pod drzwiami znów załomotał, aż się zatrzęsły. Przyłożyłem usta do 
otworu i 
zawołałem:
– Kim jesteście i czego chcecie?
Jeden z nich, zapewne przywódca, gestem powstrzymał swego kompana spod drzwi i 
zawołał:
– Chcemy tego człowieka, którego u siebie ukrywasz!
– Jakiego człowieka? Kogo szukacie? – Poczułem falę ulgi. To jakaś dziwaczna 
pomyłka, 
pomyślałem.
– Katyliny! – odkrzyknął jeździec. – Wydaj go nam!
– Tato? – Meto spojrzał na mnie zdezorientowany.
Potrząsnąłem głową.
– Katyliny tu nie ma! – odkrzyknąłem.
– Wiemy, że tu jest!
– Tato, o czym on mówi?
– Nie wiem. – Zerknąłem na Bethesdę, która wciąż stała sztywno jak posąg, 
przyciskając 
do siebie wystraszoną Dianę. – Kto was przysłał? – krzyknąłem do tamtych.
Zamiast odpowiedzi znów usłyszałem walenie w drzwi. Przez otwór widziałem za 
grupą 
konnych zakapturzone sylwetki wbiegające do stajni i stodoły. W tej samej chwili 
gdzieś we 
wnętrzu domu rozległ się trzask łamanego drewna. Odwróciłem się błyskawicznie. 
Bethesda 
spojrzała w korytarz prowadzący do biblioteki i krzyknęła, przyciskając Dianę 
jeszcze 
mocniej do siebie; dziecko zaczęło się jej wyrywać w panice. Intruzi znaleźli 
się w domu. 
Przebiegłem przez atrium, wpadając na kosz z nie dopalonymi bierwionami i 
przewracając go 
z łoskotem. Bethesda schwyciła mnie kurczowo za rękę, a Meto przylgnął mi do 
pleców. 
Aratus zjawił się przy nas, wystraszony i zdezorientowany. Od strony kuchni 
dobiegł kolejny 
trzask, a w ślad za nim ryk przerażonego Kongriona. Tuż obok domu strzeliła 
błyskawica, 
zalewając wszystko ostrym kontrastem białego światła i czarnego cienia. W tej 
samej chwili 
rozległ się grzmot, ogłuszający huk, od którego podłoga zdawała się drżeć, 
szybko 
przechodzący w głuche, obijające się o ściany echo. Ponad szumem wiatru i 
głośnym staccato 
ulewy słyszałem hałas przewracanych stołów, brzęk garnków i tłuczonej zastawy. Z 
obu stron 
mijali nas wysypujący się do atrium mężczyźni z długimi sztyletami w dłoniach. 
Skuliliśmy 
się pod ścianą, a oni rzucili się ku frontowym drzwiom, zdjęli rygiel i 
otworzyli je 
czekającym na zewnątrz kompanom. Ich przywódca zeskoczył z konia, rozbryzgując 
wokół 
błoto i wodę. Dobył sztyletu i ruszył w naszą stronę, wysoko wyciągając nogi, by 
uwolnić je 
po każdym kroku z grząskiego błota. Był tak wysoki, że musiał się schylić w 
drzwiach. 
Podszedł ku nam, kopiąc po drodze w przewrócony kosz paleniska.
– Gordianus Poszukiwacz? – spytał, podnosząc głos do krzyku, by przebić się 
przez 
ogólny hałas.
Diana zaczęła szlochać. Wyprostowałem się na całą swą wysokość i mocniej objąłem 
jedną ręką Bethesdę. Meto wysunął się spoza mnie, by stanąć u mego boku.
– Ja jestem Gordianus – powiedziałem. – Kim ty jesteś i czego od nas chcesz?
Kaptur zakrywał mu górną połowę twarzy, ale zobaczyłem, że uśmiecha się szeroko.
– Chcę tego przebiegłego lisa, którego wytropiliśmy. Gdzie on jest?
– Jeśli masz na myśli Katylinę, to nie ma go tu – wtrącił Meto. Głos mu się 
lekko 
załamywał.
– Nie próbuj mnie okłamywać, chłopcze.
– Nie jestem chłopcem!
Mężczyzna roześmiał się. Choć nie był mi znany, rozpoznałem jednak ten śmiech, 
który 
zmroził mi krew w żyłach. Tak śmieją się ludzie rozgrzani walką i grabieżą, 
okrutnym, 
szczekliwym śmiechem, jaki wydobywa się z gardła w kulminacyjnej chwili pościgu 
albo w 
bitewnym szale. Wokół nas nieustannie kręcili się jego podkomendni z obnażonymi 
sztyletami. Kilku z nich zsunęło z głów kaptury; byli przeważnie młodzi i gładko 
ogoleni, z 
błyszczącymi oczyma i zaciśniętymi ustami. Parę twarzy wydało mi się znajomych. 
Gdzie 
mogłem ich przedtem widzieć?
– To straż przyboczna Cycerona! – szepnął mi Meto. – Wtedy, na Forum...
– Co tam szepczecie? – krzyknął wysoki. – Gadaj, gdzie go ukryłeś!
– Katyliny nie ma w moim domu – odrzekłem.
– Bzdura! Wiemy, że on u ciebie bywa. Śledziliśmy go od samego Rzymu. Ten 
głupiec 
wyobrażał sobie, że może się wymknąć z miasta niepostrzeżenie! Przyjechaliśmy go 
zabrać z 
powrotem... obojętnie, jak.
– Tu go nie ma. W każdym razie nie w domu. Może w stajni?
– Stajnię już przeszukaliśmy. Wydaj go!
Jeden z towarzyszy podszedł doń i coś mu szepnął na ucho.
– Niemożliwe! – krzyknął. – Musieli go gdzieś tu ukryć!
– Ale ich było co najmniej dziesięciu – upierał się ten drugi. – Nie można ukryć 
dziesięciu ludzi i koni w takim domu jak ten!
– Dziesięciu ludzi i dziewięć koni – poprawił go przywódca. – Zapomniałeś o tym, 
którego znaleźliśmy bez jeźdźca na drodze. – Odwrócił się do mnie i rzekł: – 
Ścigaliśmy go 
godzinami. Z początku miał nad nami sporą przewagę, ale wkrótce już deptaliśmy 
mu po 
piętach. Nieważne, że noc jest czarna jak smoła i mokra jak jezioro. Kiedy 
zbliżaliśmy się 
tutaj, chmury na chwilę się rozsunęły i w świetle gwiazd dostrzegliśmy ich przed 
nami. 
Jechali rzędem jak mrówki w przełęczy między górą a wzgórzem na krańcu twojej 
posiadłości. Potem znów zrobiło się ciemno i zniknęli nam z oczu. Kiedy 
dojechaliśmy w to 
miejsce, nie było po nich śladu i tylko samotny koń wałęsał się po drodze. Czy 
to Katylinę 
zrzucił z siodła? Czy to dlatego tu się zatrzymali, myśląc, że będą tu 
bezpieczni, a my ich 
miniemy i pojedziemy dalej? Gdzie on jest? Masz go natychmiast wydać!
Krzyczał, ale desperacja w jego głosie sprawiła, że poczułem się bezpieczniej 
niż wtedy, 
gdy się śmiał. Nie był już myśliwym w ekstazie wywołanej bliskim zadaniem 
śmierci 
ściganemu zwierzowi, gotowym na wszystko; zmienił się w przemokniętego 
tropiciela, który 
nie może odszukać zgubionego śladu. Był wściekły, ale i przygnębiony. Ekstaza 
zamieniała 
się w znużenie.
Postanowiłem zagrać na tę kartę, nadając i swojemu głosowi nutę zmęczenia.
– Katylina w ogóle tu się dziś nie pokazał. Myślisz, że bym ci o tym nie 
powiedział, 
gdyby było inaczej? Czyż nie byłem zawsze tak samo lojalny wobec konsula jak i 
ty? Skoro 
znasz moje imię i wiesz, że Katylina czasami się u mnie chronił, to musisz też 
znać rolę, jaką 
odgrywam dla Cycerona. Co on sobie pomyśli, gdy się dowie, jak zdemolowałeś mój 
dom i 
przeraziłeś moją rodzinę? Katyliny tu nie ma, powiadam ci! Nie widziałem go na 
oczy od 
wielu dni. Umknął ci! Jeśli masz jeszcze nadzieję, że go dościgniesz, lepiej od 
razu ruszaj z 
powrotem na via Cassia!
Wysoki tupnął nogą i aż się zatrząsł – pomyślałem, że z gniewu, ale zdałem sobie 
sprawę, 
że po prostu drży z zimna. Zsunął kaptur na kark i przejechał palcami przez 
mokre włosy. 
Mimo swej groźnej postury był młody.
Tumult w domu stopniowo cichł. Cały oddział zaczął się zbierać wokół nas w 
atrium, 
czekając na dalsze polecenia. Przywódca spojrzał na mnie spode łba.
– Wczoraj rano spiskowcy Katyliny próbowali zamordować konsula – powiedział. – 
Przybyli pod jego dom o świcie, niby z wizytą, myśląc, że oszukają niewolników i 
nakłonią 
ich do otworzenia im drzwi, by mogli napaść na niego ze sztyletami. Ale konsula 
ostrzeżono 
zawczasu i niedoszli zabójcy odeszli z kwitkiem.
Szkoda, że ja mam mniejsze szczęście, jeśli chodzi o utrzymywanie zbrojnych 
ludzi z 
dala od swego domu, pomyślałem, ale ugryzłem się w język, słuchając, co mówi 
dalej.
– Dzisiaj Cycero zwołał posiedzenie senatu w świątyni Jowisza Statora i ujawnił 
wszystkie szczegóły antypaństwowych przestępstw Katyliny. Podobno jego mowa 
zatrzęsła 
świątynią w posadach! Katylina ze swymi wspólnikami zbili się w rogu w gromadkę, 
a każdy 
senator, który ma w sobie choć strzęp patriotyzmu, odwracał się odeń z 
obrzydzeniem. 
Ilekroć chciał przemówić, zakrzyczano go. Przekonał się, co go czeka, i tej nocy 
czmychnął 
ze swej nory jak królik.
– Przedtem nazwałeś go lisem – burknął Meto jeszcze nieuprzejmiej niż 
kiedykolwiek 
przedtem do mnie.
Wstrzymałem oddech.
– Tak? Nieważne. Wkrótce i tak obedrze się z niego skórę, a futro królicze jest 
równie 
dobre jak lisie! – Odwrócił się do swego towarzysza. – Przeszukaliście wszystkie 
budynki? 
Sprawdziliście zagrody?
Tamten skinął głową.
– Nic nie ma, nawet świeżych śladów kopyt w błocie.
Przywódca naciągnął kaptur na głowę i skinął na resztę, by wrócili do koni. 
Owinął się 
szczelniej płaszczem i spojrzał na mnie ponuro.
– Gdyby Katylina tu wrócił, masz mu więcej nie dawać schronienia ani strawy. 
Czas 
udawania się skończył. Katylina jest już jak martwy, a jego stronnicy wraz z 
nim. Nikt nie 
umiałby tego przedstawić wymowniej, niż dzisiaj zrobił to Cycero w senacie, 
mówiąc mu 
prosto w twarz: „Nadchodzi czas kary. Spalimy ich w odwecie bez litości, żywych 
albo 
martwych, na ołtarzu bogów!”
– Nie, nie, nie! – zaoponowała Bethesda. – Nigdzie nie pójdziecie, ani jeden, 
ani drugi. 
Oszaleliście czy co?
Krótko po odjeździe napastników, kiedy przekonaliśmy się, że skręcili w via 
Cassia, 
kierując się na północ, zaczęliśmy się wraz z Metonem sposobić do wymarszu w 
noc. 
Doszliśmy do tego samego wniosku, nie wypowiedziawszy nawet słowa. Czułem, że 
znów 
jestem w zgodzie ze swym synem; ciepło tego odczucia znacznie mi pomogło 
otrząsnąć się z 
szoku wywołanego nocnym najściem.
Bethesda jednak tak łatwo się nie uspokoiła. Stała przed nami sztywno, jedną 
ręką tuląc 
do siebie Dianę.
– Zdejmij tę grubą tunikę, mężu! Meto, zostaw ten płaszcz! Dokąd to się 
wybieracie?
– Jeśli Katylina ze swym oddziałem był widziany w przełęczy... – powiedział 
Meto, nie 
zwracając na nią uwagi, a ja podjąłem:
– I potem nagle zniknęli...
– A potem jeden z koni znalazł się bez jeźdźca na drodze...
– To znaczy, że musieli się ukryć gdzieś na poboczu.
– Czy ta polanka za dużym głazem pomieściłaby dziewięć koni? – spytał Meto.
– Tak myślę. Wkrótce się o tym przekonamy.
– Nie wolno ci go tu zapraszać – powiedziała stanowczo Bethesda. – Co będzie, 
jak ci, co 
go ścigają, dadzą za wygraną i wrócą? Gdyby po drodze zajrzeli tu jeszcze raz i 
go tu 
znaleźli... Słyszałeś, co on powiedział. Nie dawać mu schronienia i strawy. 
Pomyśl o swej 
córce!
– Strawa! – zakrzyknął Meto. – O mało nie zapomniałem! Co możemy dla nich 
zabrać?
– Zabraniam wam!
– Żono, pomyśl o przystojnym Katylinie i pięknym Tongiliusie. Czy chcesz, by 
zmarnieli 
do skóry i kości, skoro żałujesz im paru kęsów Kongrionowych delicji?
Moje żartobliwe słowa najwyraźniej trafiły na właściwy grunt. Bethesda zawahała 
się i 
zmiękła.
– Mamy trochę chleba, który Kongrio upiekł dziś rano – powiedziała. – No i jest 
pełno 
jabłek...
– Przyniosę je – zaofiarował się Meto.
Bethesda ściągnęła usta i rzekła:
– Oni będą przemoczeni i zmarznięci. Kilka suchych koców...
– Wezmę z naszej sypialni – podchwyciłem.
– O, nie! Mamy też podniszczone i dziurawe. Czekaj, sama je przyniosę.
I w ten sposób Bethesda została wciągnięta do naszej konspiracji.
Ominęliśmy otwartą drogę do via Cassia, przedzierając się przez pola i sad. 
Ziemia była 
grząska od deszczu, a koło wzgórza teren był nierówny i kamienisty. Bałem się, 
że któryś z 
koni może się potknąć w błocie i złamać nogę, ale jakoś dotarliśmy do gościńca 
bez przygód. 
Kopyta naszych wierzchowców zatętniły na twardym, płaskim bruku, leciutko 
połyskującym 
od deszczowej wody. Nic tak niewzruszenie nie opiera się żywiołom jak dobrze 
zbudowana 
rzymska droga.
Wkrótce odnaleźliśmy początek ścieżki. Obawiałem się, że w ciemnościach nie 
będzie to 
możliwe, ale trafiliśmy tak łatwo, jakby prowadziła nas ręka boga. Zsiedliśmy z 
koni i 
prześliznęliśmy się między głazem a pniem dębu – nie bez trudności, Meto bowiem 
objuczony był pakunkiem z chlebem i jabłkami, a ja miałem przytroczoną do pleców 
pokaźną 
wiązkę zrolowanych koców. Tak, jak się spodziewałem, na małej polance stały 
konie 
przywiązane do konarów i dużych kamieni. Wciągnęliśmy tam i nasze wierzchowce. 
Gdzieś 
nieopodal uderzył piorun. Jaskrawe światło błyskawicy przebiło się między 
gałęziami, 
odbijając się ognikami w końskich ślepiach. Konie zaczęły parskać, popychać 
jeden drugiego, 
uderzać kopytami o ziemię. Po chwili nad nami przetoczył się grzmot; zwierzęta 
zawtórowały 
przerażonym rżeniem. Było ich dziewięć.
Podłoże było tu skaliste, bez gleby; polanka zamieniła się w istną sadzawkę i 
kopyta koni 
schowane były pod wodą, która i nam sięgała ponad kostki. Szybko się 
zorientowaliśmy, co 
było tego przyczyną: ścieżka zamieniła się w górski potok. Popatrzyłem na rwącą 
wodę, 
błotniste brzegi i skały dookoła i pokręciłem głową.
– Nie do przejścia – wyraziłem głośno swą opinię.
– Ale Katylina i jego ludzie musieli tędy przejść – powiedział Meto.
– My jesteśmy obciążeni żywnością i kocami...
Meto poprawił rzemień mocujący jego ładunek i ruszył szybkimi skokami pod górę, 
stąpając pewnie jak młody jeleń.
– Chodź, tato! Nie jest tak źle, jak to z dołu wygląda!
– Stare kości łatwiej się łamią od młodych – burknąłem. – A starym stopom 
trudniej 
zachować równowagę.
Mówiłem jednak tylko do siebie, gdyż Meto zniknął już w ciemności. Ruszyłem 
ostrożnie, starając się znaleźć pewne oparcie dla stóp. Co też ja sobie 
myślałem, wybierając 
się na tę awanturniczą wyprawę? W ogóle nie myślałem! Napad na mój dom 
wstrząsnął mną; 
ulga, że nie zostałem zamordowany pod własnym dachem, wyparła z pamięci cały 
trud 
poprzedniej wspinaczki tą samą trasą. Jeżeli wtedy droga wymagała sporego 
wysiłku – 
zarośnięta, kamienista, nadzwyczaj stroma – to teraz ulewny deszcz podwoił skalę 
trudności, 
a bagaż dołożył swoje. Moje serce zachowywało się, jakby chciało się wyrwać z 
klatki żeber. 
Stopy zrobiły się jak z ołowiu – nie tylko ciężkie i nieruchawe, ale i 
niezdarne: wciąż się 
potykałem o kamienie i ślizgałem po błotnistym gruncie. Zacząłem zdawać sobie 
sprawę, że 
nasza wspinaczka jest nie tylko wyczerpująca, lecz i niebezpieczna. Istniało 
całkiem realne 
zagrożenie upadku i stoczenia się daleko w dół. Jak połamię sobie gnaty, 
pomyślałem, czy 
Bethesda będzie mi współczuć, czy mnie zwymyśla? A zejście będzie jeszcze 
trudniejsze... 
Potrząsnąłem głową i odepchnąłem tę myśl w najdalsze zakamarki mózgu. Meto 
tymczasem 
pomykał przede mną ze zwinnością górskiej kozicy, równie niewiele sobie robiąc z 
ulewy co 
kaczka.
W końcu dobrnęliśmy do pierwszej polany, gdzie ścieżka łączyła się z drogą do 
domu 
Gnejusza, a w drugą stronę wiódł szlak do kopalni. Błotnista łączka nosiła ślady 
wielu stóp, 
co niezbicie świadczyło, że Katylina musiał niedawno tędy przejść. Poruszyłem 
ramionami i 
przeciągnąłem się; plecy i kark bolały mnie od wysiłku wspinaczki i ciężaru 
kocy.
– Pytanie teraz, w którą stronę skręcili – odezwałem się.
Meto spojrzał na mnie zdumiony.
– Jak to, w którą? Oczywiście, że w prawo, do kopalni!
– Tak myślisz? Hipoteza o sekretnych powiązaniach między Katyliną i Gnejuszem 
mogłaby wyjaśnić kilka spraw. Morderstwo Forfeksa, na przykład.
– Jakież oni mogliby mieć powiązania?
– Nie wiem i jestem zbyt zmoknięty i zmarznięty, by się teraz nad tym 
zastanawiać. Ale 
jeżeli Katylina wymknął się prześladowcom nie po to, by skryć się w sztolni, ale 
by 
niepostrzeżenie dotrzeć do domu Gnejusza?
Meto potrząsnął głową. Zdawało mi się, że także przewrócił oczami, ale w 
ciemności nie 
mogłem być tego pewien. Okazało się jednak, że ma rację, a moje podejrzenia są 
bezpodstawne – na drodze prowadzącej w dół nie było żadnych śladów. Zawróciliśmy 
więc i 
podążyliśmy ścieżką w górę.
Szum wodospadu usłyszeliśmy na długo przed dotarciem na miejsce. Jedno 
spojrzenie na 
kaskady wody spadające ze skały powiedziało mi, jak bardzo wezbrany musi być 
strumień u 
góry. Kamienne stopnie prowadzące na skałę, śliskie od deszczu i o ostrych 
krawędziach, 
wyglądały na twór złośliwego boga w przypływie złego humoru. Z ciążącym mi na 
plecach 
bagażem musiałem stawiać każdy krok powoli i ostrożnie jak stary niedołęga. Meto 
dotarł na 
szczyt o wiele szybciej. W końcu i ja wgramoliłem się na skałę i dołączyłem do 
niego nad 
strumieniem. Kiedy obejrzał się na mnie, po raz pierwszy dostrzegłem w jego 
oczach iskierkę 
niepokoju.
Widok, jaki mieliśmy przed sobą, mógłby każdego przyprawić o drżenie. Koryto 
strumienia, niemal wyschniętego, kiedy widzieliśmy go ostatnim razem, wypełniał 
teraz 
głęboki po uda, rwący nurt, który zaledwie o kilka stóp od miejsca, gdzie 
staliśmy, przelewał 
się przez krawędź skały i spadał w dół z głuchym rykiem. Meto wpatrywał się w 
spieniony 
potok i zagryzał wargę.
Zawsze miałem awersję do wody. Jestem kiepskim pływakiem; kiedyś w Kume miałem 
paskudną przygodę z przedzieraniem się do podwodnej jaskini. Gdybym miał wybór, 
stokroć 
bardziej wolałbym próbę ognia od próby wody. Tej nocy jednak żadnego wyboru nie 
miałem. 
Raz wreszcie Meto został w tyle, a ja postąpiłem ku strumieniowi.
– Ostrożnie, tato!
Rada była naprawdę cenna. Nurt naparł mi na kostki z zaskakującą siłą, kiedy 
zrobiłem 
pierwszy krok. Kamienne dno, od niepamiętnych czasów szlifowane przez wodę, było 
śliskie 
i pofałdowane, pocięte głębokimi rozpadlinami i zaskakującymi progami. Posuwałem 
się z 
wolna, przy każdym kroku macając czujnie stopą grunt, zanim ją postawiłem.
– Chodź, Metonie. Podaj mi rękę.
Nie ruszył się z miejsca, patrząc na mnie z powątpiewaniem.
– Chodź, we dwóch łatwiej nam będzie przeciwstawić się prądowi.
Wahał się; widziałem, że wątpi nie w moją ocenę, ale we własną odwagę. Być może 
powinniśmy zawrócić, pomyślałem, patrząc na czarną, bystrą rzekę podziobaną 
kroplami 
deszczu. Wyruszyliśmy z domu gnani impulsem. Reakcja na brutalność ludzi 
Cycerona 
popchnęła nas ku Katylinie bez wyraźnego powodu. Nie mieliśmy wobec niego 
żadnych 
zobowiązań. Nie musieliśmy mu zanosić koców i jedzenia, a w każdym razie nie z 
narażeniem własnego życia. A jednak i ja, i Meto podjęliśmy tę decyzję bez 
wahania. 
Przeżyłem nadludzki trud i niebezpieczeństwo podczas wspinaczki i teraz 
nieznośna była dla 
mnie myśl o jego zmarnowaniu.
Wyciągnąłem rękę do Metona, z cichą nadzieją, że odmówi. Nie zniósłbym, gdyby mu 
się 
coś stało. Chłopak przez chwilę stał jak przyrośnięty do skały, ale schwycił 
mnie za 
nadgarstek i wszedł w wodę. Ruszyliśmy skośnie pod prąd. Badałem stopą dno przed 
sobą i 
ostrzegałem go o wszelkich nierównościach. W połowie szerokości nurt znacznie 
przybrał na 
sile i zachwiałem się pod jego naporem. Meto ścisnął mnie mocniej. Patrzyłem na 
powierzchnię strumienia jak na czarne, nieprzyjazne oblicze jakiejś istoty, 
myśląc, że wstręt 
do wody, jaki odczuwałem przez całe życie, musiał być sygnałem od parek. 
Wejrzały w mą 
przyszłość i wiedziały, że śmierć przyniesie mi właśnie woda, dały mi więc 
strach przed nią 
jako ostrzeżenie. Serce tłukło mi się w piersi jak oszalałe.
Coś uderzyło mnie w nogę. Spojrzałem w dół i zobaczyłem czaszkę, zmytą przez 
nurt 
gdzieś ze zbocza. Zakręciła się przez chwilę w wirze wywołanym przez moją nogę, 
po czym 
prąd porwał ją dalej. Patrzyłem za nią, jak podskakuje szaleńczo na fali i znika 
za 
wodospadem.
– Tato! – Usłyszałem niespokojny głos Metona.
Moje stopy stały się jeszcze cięższe. Jestem zmęczony, powiedziałem sobie, ale 
tak 
naprawdę czułem się jak przyrośnięty do tej skały. Przełknąłem i usiłowałem 
zmusić się do 
ruchu. Po długiej chwili wreszcie uniosłem stopę i z wolna przesunąłem ją po 
dnie do przodu.
Jakimś cudem udało się nam w końcu pokonać tę groźną przeszkodę. Meto rozluźnił 
chwyt, ale i tak czułem na przegubie, jak drżą mu palce. Zauważyłem, że i moje 
ręce się 
trzęsą. Walcząc z napierającym, nieubłaganym nurtem, zapomniałem o deszczu i 
chłodzie, ale 
gdy tylko bezpiecznie stanęliśmy na drugim brzegu, z całą mocą dotarło do mnie, 
jak bardzo 
jestem wyczerpany, przemoknięty i zziębnięty, i nie wiedziałem, jak mam pokonać 
czekającą 
nas długą drogę po stromym zboczu. Odwrotu jednak nie było; nie miałem zamiaru 
po raz 
drugi walczyć z potokiem, dopóki nie zajdzie potrzeba.
Wkrótce ścieżka zaczęła się piąć zakosami po stromiźnie; chodziliśmy tam i z 
powrotem, 
mozolnie zdobywając każdy metr, aż wreszcie zbocze złagodniało, a szlak 
poprowadził nas 
prosto do ukrytej fałdy terenu. Deszcz osłabł do mżawki i wyraźnie teraz słychać 
było zgrzyt 
naszych butów na luźnych kamykach. Zbliżając się do wejścia do sztolni, skrytego 
w takiej 
ciemności, że mogłem tylko zgadywać jego położenie, szepnąłem do Metona, by 
starał się iść 
ciszej.
Ostrzeżenie było jednak spóźnione.
ROZDZIAŁ XXXIII
To jest szczególne doświadczenie: zobaczyć nadlatującą z ciemności włócznię, 
wycelowaną wprost w nasadę własnego nosa. Nie da się nawet od razu powiedzieć, 
że to 
włócznia – kąt na to nie pozwala; widzi się tylko połyskliwy, wirujący punkt, 
oświetlony 
promieniami gwiazd zaglądających przez wyrwę w pokrywie chmur. Mimo to człowiek 
od 
razu wie, co robić: natychmiast się uchylić!
Opadając na kolana, wiedziałem już, że zdążyłem. Dostrzegłem teraz jej ostry 
grot i 
długie drzewce. Włócznia przeleciała koło mojej głowy z przejmującym świstem, a 
potem 
usłyszałem głuche uderzenie. Coś gwałtownie pchnęło mnie w plecy. Z boku dobiegł 
mnie 
krzyk Metona. Moje serce, które zamarło w bezruchu, nagle podskoczyło i znów 
zaczęło bić. 
Przestraszyłem się, że został trafiony, ale po chwili przelotnie ujrzałem jego 
twarz i 
zorientowałem się, że krzyknął w obawie o mnie. Jednocześnie znaleźliśmy się na 
czworakach, szukając osłony za niskimi zaroślami. Krzaki zatrzęsły się pod 
naszym atakiem, 
obsypując nas kroplami wody deszczowej.
Chcąc zmienić kierunek, zakręciłem w miejscu i stwierdziłem, że jakimś cudem 
zaplątałem się w gałęzie. Nie wiedziałem, co mnie trzyma, dopóki się nie 
zorientowałem, że 
włócznia wbiła się w rolkę koców na mych plecach i utkwiła w niej tak, że 
drzewce sterczało 
ukośnie w górę ponad moją głowę. Byłem jak ranny, nie mogłem się poruszyć. Meto 
rzucił 
się ku mnie, niezgrabnie próbując chwycić za drzewce, przekonany, że zostałem 
trafiony.
– Przyjaciele! – zawołałem, żywiąc nadzieję, że słowo dotrze do celu szybciej 
niż 
następny pocisk do nas.
Nastąpiła chwila ciszy, po czym niebo rozdarła kolejna błyskawica, uderzając 
gdzieś w 
zbocze góry. W jej jaskrawobiałym blasku ujrzałem człowieka przyczajonego na 
nawisie 
skalnym nad wejściem do kopalni; rękę miał odchyloną w tył, by posłać w nasza 
stronę drugą 
włócznię. Pod nim, w samym wejściu, stał Katylina. Uniósł rękę i usta miał 
otwarte do 
krzyku. – Stój!
Znów ciemność ogarnęła cały świat. Skuliłem się. Jego komenda przyszła za późno, 
pomyślałem. Włócznia jest już w drodze. Nawet Katylina nie potrafi jej 
przechwycić w locie.
Powietrzem zatrząsł potworny grzmot, tak przytłaczający, że nie potrafiłem 
powiedzieć, 
czy grot mnie trafił, czy nie. Czekałem skulony, zakrywszy głowę rękami. W 
chwilę potem 
czyjaś ręka dotknęła mojego ramienia. Podniosłem wzrok. W świetle odległej 
błyskawicy 
ujrzałem nad sobą uśmiechniętą twarz Katyliny.
– Wyglądasz okropnie, Gordianusie – powiedział łagodnie. – Chodźmy się schować 
przed 
tym deszczem.
Po drugiej stronie ściany wzniesionej, by trzymać z dala kozy i dzieci, korytarz 
był 
mroczny jak sam Hades. Płonęło tam niewielkie ognisko, ale zazdrosna ciemność 
połykała 
niemal całe jego skromne światło. To było jej królestwo, a jasność była tu 
intruzem. Katylina 
przykucnął przy nim i grzał sobie dłonie.
– Na szczęście znaleźliśmy tu nieco suchego drewna – mówił jakby nigdy nic. – 
Kiedy 
się skończy, wolałbym raczej nie ruszać stempli i oszalowania, bo sufit może nam 
zlecieć na 
głowy. Z dymem nie ma problemu. Ten, kto budował tę sztolnię, był na tyle mądry, 
że 
wywiercił kilka wąskich szybów wentylacyjnych. Krassus głupio zrobił, rezygnując 
z tej 
posiadłości. Mówiłem mu, że warta jest inwestycji, ale on odparł, że już kiedyś 
robił interesy 
z tą gałęzią Klaudiuszów i na więcej nie ma ochoty. – Katylina urwał i zapatrzył 
się w 
płomienie. – Cóż jeszcze mogę powiedzieć o Krassusie? Teraz mnie opuścił.
– Popatrz, Lucjuszu, przynieśli chleb. – Tongilius przysiadł przy nim. – I 
jabłka. Możemy 
je upiec nad ogniem i będziemy mieli ciepły posiłek. Pomyśleli też o kocach. Te 
w środku są 
prawie suche.
Reszta grupy trzymała się w cieniu. Kilku z nich poznałem; bywali u mnie 
wcześniej z 
Katyliną i nocowali w stajni. Inni byli obcy. Jedni drzemali pod ścianami, oczy 
innych 
błyszczały odbiciem płomieni. Wyglądali na starszych od Metona, ale wszyscy byli 
o wiele 
młodsi od Katyliny i mnie. Byli silnie uzbrojeni, a przed wejściem bez przerwy 
czuwał 
wartownik.
– Nie sądzę, aby groziło wam wykrycie, przynajmniej nie w taką noc – zauważyłem. 
– 
Nikt z pasterzy nie wychyli nosa na dwór, a ludzie, którzy ścigali was od Rzymu, 
odjechali. 
Kiedy splądrowali mój dom w poszukiwaniu ciebie, ruszyli dalej w pościg, 
kierując się na 
północ.
– Chyba że zaczaili się, by cię śledzić – stwierdził Katylina, choć w jego 
głosie nie 
wyczułem podejrzenia. – Nie zaszedłem tak daleko, by dać się siepaczom Cycerona 
zaszlachtować w tej norze, jeśli da się temu zapobiec. Dopóki tu jesteśmy, 
będziemy czuwać.
Tongilius podał mu jabłko nadziane na grot włóczni. Katylina uśmiechnął się.
– Jedzenie, koce... Przynieśliście też może wannę gorącej wody?
– Nie uwierzysz, ale o tym zapomnieliśmy.
– Na Herkulesa, to niedobrze! Jak cudownie byłoby w taką noc zanurzyć się z wami 
w 
parującym basenie i przeczekać tak do świtu...
Meto rozjaśnił się.
– Moglibyśmy wrócić do domu...
Zesztywniałem. Katylina dostrzegł to i pokręcił głową.
– To nie byłoby ani praktyczne, ani bezpieczne, Metonie. Za duże zagrożenie dla 
waszej 
rodziny. Nie, sądzę, że nie mogę się już pokazywać w waszym domu, przynajmniej 
dopóki 
ten kryzys się nie skończy. Zastanawiam się, skąd oni wiedzieli, że mogą mnie 
tam znaleźć? 
Czy myślisz, że Marek Celiusz mnie zdradził? – Spostrzegł wyraz mej twarzy, 
potem spojrzał 
na Metona, którego poczucie winy było jeszcze bardziej widoczne. Katylina 
zacisnął usta, a w 
jego oczach dostrzegłem cień wątpliwości. – A zatem to Celiusz. Nie widzę innej 
możliwości. 
Ale ty nie zdradziłeś mnie przed ścigającymi. Odgadłeś, że tu jestem, ale nie 
powiedziałeś im. 
A może tak zrobiłeś? – Zerknął niespokojnie ku wejściu.
– Nie, Katylino. Przyszliśmy tu potajemnie.
Westchnął i znów zapatrzył się w ogień.
– Wybacz mi. W ciągu tych ostatnich dni zadano mi dotkliwy cios. Ludzie, o 
których 
sądziłem, że są moimi przyjaciółmi, odwrócili się do mnie plecami. Ludzie, 
których nigdy się 
nie obawiałem, rzucali mi wprost w twarz groźbę śmierci. Cycero! Oby mu oczy 
wypłynęły!
– Oby mu język sczerniał! – dodał Tongilius z taką nienawiścią, jakiej nigdy 
dotąd u 
niego nie widziałem. Podniósł jabłko i cisnął je o ścianę z taką siłą, że 
rozprysło się na 
kawałki.
– Jego język już jest czarny – zawtórował mu Katylina. – Można to poznać po 
nieczystościach, które płynęły dzisiaj z jego ust.
– Oby więc robaki mu go pożarły! – krzyknął Tongilius, zaciskając pięści i 
zrywając się 
na nogi. Zaczął krążyć tam i z powrotem, ale korytarz był za mały, by pomieścić 
jego gniew. 
Ruszył do wyjścia i przesadził ścianę, znikając na zewnątrz.
– Na deszczu ochłonie – rzucił cicho Katylina, ani na chwilę nie odrywając 
wzroku od 
płomieni.
– Kilka dni temu był u mnie mój syn Eko – powiedziałem. – Mówił mi, że z własnej 
woli 
poddałeś się aresztowi domowemu, oczekując na proces. Dlaczego więc opuściłeś 
Rzym? Co 
się stało?
Katylina podniósł oczy; przez grę światła i cienia jego twarz wydała mi się 
jednocześnie 
rozbawiona i ponura.
– Świat pęka w szwach i rozpada się szybko.
– Znowu zagadka?
– Nie. Dla ciebie, Gordianusie, ugryzę się w język i będę mówił bez oratorskich 
sztuczek. 
Wiesz zatem od Ekona, że byłem w areszcie domowym. Co jeszcze ci o mnie 
powiedział?
– Że Cycero nakłonił senat do przegłosowania najwyższego dekretu w obronie 
państwa.
– Tak, tego samego narzędzia użyli, by pozbyć się Gajusza Grakcha. Chyba powinno 
mi 
to pochlebiać. Oczywiście każdy skrawek dowodów, jakie przedstawił Cycero, był 
sfabrykowany.
– Jak?
– Powiedział im, że planuję masakrę połowy senatu dwudziestego ósmego dnia 
października. Jako dowód przedstawił anonimowe listy otrzymane przez pewne 
osoby, 
zawierające radę, by uciekały z miasta. Cóż to za dowód? Wiesz, kto według mnie 
jest 
autorem tych listów? Ten wielce uczony sekretarz Cycerona, Tiro, pod dyktando 
swego pana. 
Mała jadowita ropucha.
– Nie mów przy mnie źle o Tironie, Katylino. Dobrze go wspominam z czasów, kiedy 
współpracowaliśmy przy sprawie Sekstusa Roscjusza.
– To było tyle lat temu! Od tamtej pory stał się równie zepsuty jak jego pan. 
Tacy zaufani 
niewolnicy zawsze upodobniają się do swych właścicieli.
– Nieważne. Twierdzisz więc, że listy pochodzą od samego Cycerona.
– Myślisz, że ja je napisałem? Albo jakiś mój rozdarty wewnętrznie zwolennik, 
pragnący 
po cichu ostrzec paru przyjaciół, zanim rozpętam krwawą walkę? Nonsens! Cały ten 
pasztet 
wysmażył Cycero z dwóch powodów: by wywołać panikę wśród senatorów, którzy 
zawsze 
gotowi są uwierzyć, że ktoś tam chce ich zamordować... i słusznie sądzą, że są 
do tego 
powody... a także, by sprawdzić tych, którzy otrzymają te listy. Był wśród nich 
i Krassus. 
Myślałem, że mogę na niego liczyć, jeśli nie na otwarte poparcie, to 
przynajmniej na jego 
dyskrecję, ale kiedy podsunięto mu okazję odwrócenia się ode mnie, skwapliwie ją 
wykorzystał. Aby uchronić się od kłopotów i odciąć się ode mnie, pomaszerował z 
listem 
bezpośrednio do Cycerona. Przecież musiał się domyślać, że to on sam jest jego 
autorem! Cóż 
za farsę obaj odegrali przed senatem. Jak taki dumny człowiek jak Krassus mógł 
pozwolić 
Cyceronowi tak sobą manipulować? Nie martw się, prędzej czy później on się 
jeszcze po 
swojemu zemści na „nowym człowieku” z Arpinum. Aby utrzymać senatorów w stanie 
bliskim histerii, Cycero przekazał im dalsze szokujące rewelacje, oparte na 
doniesieniach jego 
rzekomo nieomylnej sieci szpiegów i informatorów. Najpierw oznajmił, że 
dwudziestego 
siódmego października mój kolega Manlius postawi swych ludzi pod bronią w 
Faesulae. Cóż 
z tego? Manlius ćwiczył weteranów Sulli od miesięcy i nie ma w tym nic 
nielegalnego. Ale 
kiedy nadszedł ten dzień, jeden z senatorów... jak się można było spodziewać... 
odczytał w 
senacie list, który skądś otrzymał, informujący go, że Manlius i jego żołnierze 
chwycili za 
broń. Z kim walczyć, gdzie? Jedna wielka bzdura, ale Cycero tylko mądrze pokiwał 
głową, a 
senatorom podskoczyły grdyki. Oto sprawdziło się, co konsul przewidział! List 
jest na to 
dowodem. List, rozumiesz? Kolejne rękodzieło Tirona podyktowane przez pana. A 
potem 
Cycero rzucił to szaleńcze oskarżenie, że na kalendy listopadowe zaplanowałem 
atak z 
zaskoczenia na miasto Praeneste. Do jego obrony poderwał rzymski garnizon, bo 
tak się 
świetnie złożyło, że Praeneste leży tuż na południe od Rzymu. Atak nie nastąpił; 
nic 
dziwnego, bo nie był planowany, a poza tym publiczne ogłoszenie o planowanym 
przez kogoś 
ataku z zaskoczenia uniemożliwia jego przeprowadzenie. Nadymając się jak żaba, 
konsul 
proklamuje się wybawcą Praeneste, podczas gdy cała afera była wyssana z palca! 
Cóż to za 
potężny wódz, zdolny przewidzieć i udaremnić nawet takie ataki, które nigdy nie 
miały 
nastąpić! Dla Cycerona żadne zagranie nie jest zbyt niskie. Wydał rozkaz 
zamknięcia szkół 
gladiatorów w całej Italii... jak gdybym podżegał niewolników do buntu! Obiecał 
wysokie 
nagrody każdemu, kto zdradzi tak zwany spisek: dla niewolników wolność i sto 
tysięcy 
sesterców, dla ludzi wolnych dwieście tysięcy i amnestię. Jak dotąd, nikt się po 
owe 
błyszczące cacka nie zgłosił; Cycero na to, że takie milczenie tylko dowodzi, 
jaki strach 
wzbudzają te potwory, czyli my, w ludziach. To, że być może nie ma żadnego 
sprzysiężenia, 
pomija milczeniem. – Katylina zamilkł na chwilę, potrząsając głową. – Kiedy 
jeden z jego 
lizusów wniósł przeciwko mnie oskarżenie o przemoc polityczną, pomyślałem, że 
najlepiej 
będzie, jak się poddam dobrowolnie aresztowi, okazując w ten sposób gotowość do 
odpowiadania na zarzuty. Moi wrogowie wytaczali mi tyle procesów na podstawie 
fałszywych oskarżeń, że jedno więcej bynajmniej nie przyprawia mnie o drżenie 
serca. Przy 
okazji trochę się zabawiłem kosztem Cycerona. – Uśmiechnął się łobuzersko, a 
może tylko mi 
się tak wydawało w tym słabym, migotliwym oświetleniu.
– Co masz na myśli?
– Poszedłem wprost do niego i zaofiarowałem się oddać pod jego nadzór. 
Powiedziałem, 
że skoro już muszę osiąść w areszcie domowym, niechże to będzie w domu samego 
konsula! 
Gdzie byłbym równie pilnie obserwowany i kto skuteczniej by zapobiegł moim 
nikczemnym 
knowaniom? Ależ to był twardy orzech do zgryzienia dla naszego konsula! Skoro 
moja osoba 
przedstawia takie zagrożenie publiczne, wydawałoby się jego obowiązkiem przyjąć 
moją 
propozycję i osobiście mnie pilnować. Z drugiej strony, jak mógłby dalej 
bajdurzyć o moich 
szalonych, zbrodniczych planach, gdybym przebywał w bezpiecznym zamknięciu pod 
jego 
własnym dachem? Nie było to po jego myśli więc się nie zgodził; jednocześnie 
udało mu się 
obrócić całą sprawę na własną korzyść. Skoro nie czuje się bezpiecznie, 
przebywając w 
jednym mieście ze mną, powiada, jak mógłby czuć się bezpiecznie pod jednym 
dachem? Przy 
pierwszej okazji zamordowałbym jego i całą rodzinę choćby gołymi rękami! Inni 
również nie 
chcieli mnie przyjąć, albo obawiając się powiązań ze mną, albo o swoje życie. 
Kiedy w końcu 
oddałem się pod opiekę Marka Metellusa, najbardziej bezstronnego człowieka, 
jakiego znam, 
Cycero nazwał go moim wspólnikiem. Biedny Mettellus! Teraz, kiedy mu się 
wymknąłem, 
wszyscy pomyślą sobie o nim jak najgorzej.
– Dlaczego uciekłeś z miasta? – spytał Meto.
– Ponieważ dzisiaj w senacie Cycero powiedział wprost, że dopilnuje, bym zginął. 
Nie 
mam powodu, by mu nie wierzyć. Uciekłem, by ratować życie.
– Ludzie, których Cycero posłał za tobą w pościg, twierdzili inaczej – 
powiedziałem. – 
Mówili, że wczoraj rano nasłałeś na niego morderców.
– Ludzie, których posłał za mną Cycero, zamordowaliby mnie, gdyby udało się im 
mnie 
dopaść.
– Ale czy oni mówili prawdę? – spytał Meto.
– Kolejne kłamstwo! – Katylina westchnął ze znużeniem. – Cycero twierdzi, że dwa 
dni 
temu wymknąłem się nocą z domu Metellusa i wziąłem udział w tajnym zebraniu, na 
którym 
uknułem plan zabicia go. Moi dwaj przyjaciele, Gajusz Korneliusz i Lucjusz 
Warguntejusz, 
mieli jakoby zjawić się u niego niby z poranną wizytą, dostawszy się zaś do jego 
domu, 
zasztyletować go. Jak gdyby którykolwiek z nich mógłby popełnić taką zbrodnię, w 
dodatku 
bez szansy na ucieczkę ani bez żadnego jej usprawiedliwienia, jakie mogliby 
przedłożyć w 
senacie! Ale Cycero jest sprytny... W środku nocy posyła po pewnych senatorów, 
którzy 
nadal powątpiewają w jego bajdurzenia. Przybywajcie natychmiast do mego domu, 
powiedział im. O cóż może mu chodzić, zastanawiają się, dlaczego wyrywa nas ze 
snu? 
Kiedy docierają na miejsce, wszędzie płoną lampy i kręci się pełno uzbrojonej 
straży. 
Widzicie, jak starannie zaplanował scenografię swego dramatu, by zagrać na ich 
łatwowierności? Oznajmia przybyłym, że dopiero co przybył doń informator ze 
straszną 
wieścią: oto Katylina spotkał się tej nocy z innymi spiskowcami w domu przy 
ulicy Płatnerzy, 
knując na niego zamach. Wykonawcami mają być Gajusz Korneliusz i Lucjusz 
Warguntejusz, 
znani wspólnicy Katyliny i w ogóle nicponie. Zobaczycie, powiada, że zjawią się 
rano w 
krwiożerczych zamiarach. Będziecie moimi świadkami. I co powiecie? Faktycznie 
następnego ranka pod dom Cycerona przychodzą Korneliusz z Warguntejuszem. 
Stukają do 
drzwi, a niewolnicy nie chcą ich wpuścić. Stukają głośniej, domagając się 
widzenia z 
konsulem. Niewolnicy wychylają się z okien i obrzucają ich obelgami. Korneliusz 
i 
Warguntejusz odpowiadają w ten sam sposób. Na to wychodzą zbrojni strażnicy, 
błyska stal i 
obaj przybysze robią w tył zwrot i zmykają jak niepyszni. I znów zapowiedź 
Cycerona się 
spełniła! Widzieli to świadkowie. Ale co widzieli? Dwóch ludzi, już wcześniej 
znajdujących 
się w niezręcznej sytuacji z powodu swych powiązań ze mną, którzy przyszli 
zobaczyć się z 
Cyceronem – nie po to jednak, by go zamordować, ale dlatego, że wyrwał ich ze 
snu 
anonimowy posłaniec, mówiąc, że jeśli cenią swoje życie, powinni natychmiast 
udać się do 
konsula! Tak, to znów sam Cycero zaaranżował ten cały epizod! Wszystko wypadło 
tak, jak 
sobie zaplanował, gdyż oczywiście ci dwaj przyszli podenerwowani, pełni obaw i 
nie 
wiedząc, czego się mają spodziewać. Kiedy potraktowano ich obelżywie, naturalnie 
odpowiedzieli obelgami i groźbami. Zostali zwabieni i nieświadomie zagrali rolę 
niedoszłych 
zamachowców, a dowiedzieli się o tym dopiero z mowy Cycerona w senacie, kiedy 
obwieścił 
wszem i wobec swą absurdalną historię rzekomego przeżycia próby morderstwa, 
wskazując 
na tak zwanych godnych zaufania świadków, którzy twierdząco pokiwali głowami! 
Ten 
człowiek to potwór! I geniusz – przyznał z goryczą Katylina. – Widzicie, kiedy 
latem po raz 
pierwszy użył triku z rzekomym zagrożeniem swojego życia, próbując po raz drugi 
odłożyć 
wybory, nikt mu nie uwierzył. Jego przesadnie silna straż przyboczna i 
napierśnik pod togą 
tylko śmieszyły lub denerwowały. Tym razem wymyślił subtelniejszą i chytrzejszą 
sztuczkę. 
Kiedy opowiedział swą bajkę dzisiaj w senacie, nie mogłem uwierzyć własnym 
uszom. Nie 
miałem na to żadnej riposty. Dopiero, kiedy później porozmawiałem z Korneliuszem 
i 
Warguntejuszem, przejrzałem jego grę. Nie było zamachu na jego życie. Och, nie 
miałbym 
wprawdzie nic przeciwko jego śmierci. Niewiele rzeczy sprawiłoby mi większą 
przyjemność...
– Mnie nic by bardziej nie uszczęśliwiło – wtrącił Tongilius, który 
niepostrzeżenie wrócił 
do ogniska. Płaszcz miał przemoczony, a we włosach lśniły mu krople wody. – 
Burza ani 
myśli przeminąć. Leje jeszcze mocniej. Niebo płonie od błyskawic. Lucjuszu, 
twoje jabłko 
jest dość przypieczone, pora wyciągnąć je z ognia. Nie zabieraj się tylko do 
jedzenia za 
szybko, bo oparzysz język. Gdybym tak mógł podpalić język Cycerona! – Spojrzał w 
ciemność tunelu i zaśmiał się do swego wyobrażenia. Czy ten wyraz okrucieństwa, 
jaki 
przemknął mu przez twarz, podkreślił jego urodę, czy ją zeszpecił? Śmiech trwał 
krótko; po 
chwili Tongilius znów zaczął chodzić, nie mogąc się uspokoić.
– Tongilius ma własne powody do rozgoryczenia – wyjaśnił cicho Katylina. – 
Cycero nie 
wahał się szargać jego imienia, nazywając go mym utrzymankiem. Przedziwne, jak 
takie 
bezpłciowe kreatury jak on uwielbiają przytaczać szczegóły intymnych zażyłości, 
którymi tak 
się ponoć brzydzą. Wszyscy wiedzą, że Cycero nie cierpi swej żony, a biedną 
córkę wydał za 
mąż, zanim jeszcze skończyła trzynaście lat! Żaden z niego kochanek, ale 
naśmiewa się z 
Tongiliusa bez cienia zażenowania. Bezwstydny i bezpłciowy. Dziury po tych 
cechach w jego 
charakterze wypełnione są żółcią i arogancją.
– Co zaszło dzisiejszego dnia na posiedzeniu senatu? – spytałem.
– Otrzymałem wiadomość, że Cycero zamierza wygłosić mowę przeciwko mnie. Nie 
mogłem tam nie pójść, prawda? Myślałem, że będę mógł się obronić i wykazać, 
jakim jest 
głupcem. Mniemanie, że mogę go pokonać na słowa, to była z mojej strony hybris, 
jak 
przypuszczam, za którą bogowie mnie pokarali. Nie było formalnej mowy. Cycero 
krzyczał i 
ja krzyczałem, ale senatorowie nie dali mi dojść do głosu. Znalazłem się 
opuszczony i niemal 
samotny, nie licząc garstki moich najbliższych przyjaciół. Nie wiesz, 
Gordianusie, jakim 
wstydem jest być tak odtrąconym przez kolegów. Nawoływałem, by pamiętali o mym 
imieniu... Lucjusz Sergiusz Katylina. Sergiusz był u boku Eneasza, kiedy ów 
uciekał z 
płonącej Troi i przedostał się do Italii. Byliśmy jednym z najbardziej 
szanowanych rodów w 
Rzymie od samego początku jego istnienia! A kim jest Cycero? Kto kiedykolwiek 
słyszał o 
rodzie Tulliuszów z Arpinum, miasta z jedną tawerną i dwoma chlewami? Matacz, 
intruz, 
niewiele lepszy od cudzoziemca! Powiedziałem mu, że psim swędem dobił się 
rzymskiego 
obywatelstwa.
– Mocne słowa, Katylino.
– Za słabe, jeśli wziąć pod uwagę, że groził mi śmiercią. „Dlaczego taki 
człowiek wciąż 
żyje?”, to jego własne słowa, jakimi zwrócił się do senatorów. Przywoływał z 
historii 
przykłady, kiedy senat skazywał reformatorów na śmierć i szydził z obecnych, że 
brak im 
moralnego kręgosłupa, by czynić to samo. Przytoczył prawa, które zabraniają 
konsulowi i 
senatowi skazywać obywatela na śmierć i ogłosił, że ja stoję poza tymi prawami 
jako 
buntownik i już nie obywatel! Podburzał ich do morderstwa! A gdyby nie udało mu 
się do 
tego doprowadzić, chciałby mnie skazać na wygnanie wraz ze wszystkimi moimi 
zwolennikami. Zabierz swoje robactwo i odejdź, krzyczał. Uwolnij Rzym od swojej 
zarazy i 
zostaw nas w spokoju! Wielekroć dał mi do zrozumienia, że mam do wyboru albo 
wynieść się 
z miasta, albo umrzeć. Oczywiście nie mógł sobie odmówić powtórzenia najbardziej 
jadowitych i bolesnych kłamstw na mój temat. Rzucał mi je w twarz przy 
wszystkich. Znów 
czynił szydercze aluzje do mojego zdemoralizowania, znów insynuował, że zabiłem 
swego 
syna. Zamierzał mnie sprowokować, sprawić, bym stracił panowanie nad sobą. 
Niestety, 
udało mu się. Zacząłem od spokojnego zaprzeczania każdemu kolejnemu zarzutowi, a 
skończyłem, drąc się na całe gardło, by przekrzyczeć gwizdy i szyderstwa moich 
kolegów 
senatorów. Kiedy Cycero postawił wniosek, by wszystkich jego wrogów zamknąć w 
oddzielnym obozie, nie wytrzymałem. Niech każdy obywatel ma na czole wypisane 
swoje 
poglądy polityczne, powiedział. Dlaczego, spytałem, czy będzie ci wtedy łatwiej 
wybrać 
głowy do ścięcia? Cała sala wybuchła wtedy taką wrzawą, jakby zerwała się burza. 
Ale 
Cycero wyćwiczył swój głos, by przekrzyczeć każdy hałas, na jaki stać ludzi czy 
przyrodę. 
Nadszedł czas kary! – zagrzmiał. Wrogów Jowisza, w którego świątyni się 
zbieramy, 
pochwycimy i złożymy na jego ołtarzu. Spalimy ich, żywych, czy umarłych! Ryk się 
podniósł 
taki, że zacząłem się obawiać o życie. Wstałem ze swego miejsca, przybrałem 
najzuchwalszą 
minę, na jaką mogłem się zebrać, i ruszyłem do drzwi. Jestem otoczony przez 
wrogów! – 
krzyknąłem. Jestem zaszczuty i przywiedziony do desperacji! Ale powiadam wam: 
jeśli 
wzniecicie ogień, by mnie w nim spalić, ja go ugaszę... nie wodą, ale przez 
zniszczenie!
Głos drżał mu z emocji, oczy błyszczały. Jeszcze nigdy nie widziałem, by był tak 
wzburzony. Tongilius przykląkł przy nim, kładąc mu rękę na ramieniu. Milczeliśmy 
przez 
dłuższy czas. Trzeba było dorzucić drew do ognia, ale nikt się nie ruszał. W 
końcu ja 
przemówiłem.
– Czy chcesz mi powiedzieć, Katylino, że jesteś absolutnie niewinny? Że twoje 
tajne 
wyprawy i spotkania, twój sojusz ze wszystkimi radykałami w mieście i twoje 
militarne 
powiązania z Manliusem są tylko urojeniem przewrażliwionego Cycerona? Czy chcesz 
mi 
powiedzieć, że nie knujesz żadnego spisku?
Jego oczy odbijały płomienie ogniska, ale zdawały się też błyszczeć własnym, 
wewnętrznym światłem.
– Nie udaję niewinności. Twierdzę jednak, że moi wrogowie zepchnęli mnie na 
pozycję, 
gdzie nie mam już wyboru. Zawsze pracowałem w ramach systemu politycznego 
republiki. 
Znosiłem upokorzenia fałszywych oskarżeń i stawałem przed sądem, zawierałem 
niekończące 
się kompromisy z ludźmi w rodzaju Cezara i Krassusa, wytrzymywałem zajadłe i 
paskudne 
kampanie wyborcze. Dwukrotnie ubiegałem się o konsulat i dwa razy optymaci 
doprowadzili 
do mojej porażki. Nikt nie może powiedzieć, że uciekałem się do przemocy, dopóki 
pozostawała mi choć jedna legalna alternatywa. Republika chwieje się w posadach, 
jest jak 
chybotliwa góra luźnych cegieł, o włos od rozsypania się, z grupką optymatów 
zazdrośnie 
strzegących swej pozycji na szczycie. Kto ją przewróci? Kto pozbiera gruz i 
ułoży cegły 
według swego pomysłu? Dlaczego nie miałbym to być ja i czemu nie miałbym użyć 
wszelkich potrzebnych narzędzi? Tak, był czas, że zastanawiałem się nad 
rozwiązaniem 
siłowym. Jednak absurdem jest twierdzenie, że zorganizowałem spisek. Tak, 
spotykałem się 
potajemnie z przyjaciółmi, konsultowałem się z Manliusem co do gotowości i 
lojalności jego 
oddziałów. Nazwij to sprzysiężeniem, jeśli chcesz, ale jak dotychczas nie 
wyszedł on poza 
sferę mgliście wyrażanej wspólnej woli dokonania zmian, ale bez consensusu, jak 
to zrobić. 
Manlius rwie się do boju ze swymi weteranami; Lentulus opowiada się za 
podjudzeniem 
niewolników do buntu... szaleństwo, które bezpardonowo odrzucam; Cetegus, gorąca 
głowa, 
chciałby posunąć się do spalenia Rzymu. – Potrząsnął głową. – Wiesz, co mi się 
marzy? 
Myślę o tych pradawnych buntach plebejuszy, kiedy w celu wywalczenia swych praw 
zbierali 
się razem i wymaszerowywali z Rzymu, zostawiając patrycjuszy, by sami sobie 
radzili, a 
końcu musieli szukać kompromisu. Gdybym mógł przyciągnąć do siebie wszystkich 
niezadowolonych... ubogich, zadłużonych, bezsilnych... i powalić optymatów na 
kolana bez 
rozlania choćby kropli krwi, zrobiłbym to. Ale to tylko sentymentalne mrzonki. 
Optymaci 
nigdy nie oddadzą ani cząstki władzy. Przywódcy takiego pokojowego wycofania się 
zostaliby zmasakrowani, a tych, co szli za nimi, obrócono by w niewolników. Do 
kryzysu 
doprowadził Cycero. Tam, gdzie brakło mu dowodów, fałszował je. Kiedy my 
graliśmy na 
zwłokę, zmuszał nas do zajęcia stanowiska. To on ustalił stawkę: albo jego 
śmierć, albo 
nasza. Nie ma pośrednich wyników, nie ma kompromisów. Prowokuje przedwczesny 
konflikt 
dla własnych celów. Myśli, że jeśli uda mu się pokonać nas teraz, za swojego 
konsulatu, 
osiągnie tym prawdziwą wielkość: lud go pokocha, optymaci będą całować go po 
stopach, a 
on będzie chodził w glorii zbawiciela Rzymu. A jednak jeszcze teraz się waham. W 
swej 
mowie wielokrotnie żądał, bym udał się na wygnanie. Zastanawiam się, czy to by 
go 
naprawdę zadowoliło, czy zaspokoiłoby jego nienasycony głód władzy? Czy „nowemu 
człowiekowi” z Arpinum dość byłoby uratowania Rzymu przed spiskiem, który nigdy 
nie 
istniał, i wygnania niebezpiecznego buntownika, zanim jeszcze miał okazję się 
zbuntować?
– Udasz się zatem na wygnanie czy staniesz do walki? – spytał Meto.
– Wygnanie... – mruknął Katylina, nie w odpowiedzi, ale jakby próbował brzmienia 
tego 
słowa. – Zanim wyjechałem z Rzymu, wysłałem listy do kilku znamienitych ludzi: 
byłych 
konsulów, patrycjuszy, urzędników miejskich. Zapowiedziałem im, że wyjeżdżam do 
Massilii, na południowe wybrzeże Galii, nie jako winny umykający 
sprawiedliwości, ale jako 
człowiek miłujący pokój, pragnący zapobiec rozruchom i niezdolny dłużej bronić 
się przed 
prześladowaniem i fałszywymi oskarżeniami. Mógłbym istotnie tam wyjechać, jeżeli 
mi na to 
pozwolą i nie zablokują dróg do Galii. Nie jestem gotów, by chwycić za broń, nie 
mam 
niezbędnej pewności. Cycero parł do konfrontacji, bo na niej skorzystał: uczynił 
mnie 
zbiegiem wbrew mej woli. Chce, abym podjął desperackie działania i przez to się 
potknął.
– A co z twoją żoną? – spytałem.
Katylina odwrócił twarz tak, że nie oświetlały już jej płomienie.
– Powierzyłem Aurelię i córkę opiece Kwintusa Katulusa. To jeden z 
najzagorzalszych 
optymatów, ale uczciwy człowiek. Będzie u niego bezpieczna niezależnie od tego, 
jak 
potoczą się moje losy. On jej nie skrzywdzi, a jego samego nikt nigdy nie 
oskarży o zmowę 
ze mną.
Burza przybierała na sile. Wiatr wył u wejścia jak chór rozhisteryzowanych 
lemurów. 
Pioruny biły w górę, aż ziemia drżała jak bęben. Woda lała się stromymi zboczami 
w 
szerokich strugach, niosąc wyrwane drzewa i tocząc skalne odłamki. Bethesda musi 
tam 
szaleć z niepokoju, pomyślałem, i poczułem ukłucie strachu. W taką pogodę nawet 
tak uparty 
pościg może zawrócić. Co by było, gdyby chcieli szukać schronienia w moim domu i 
stwierdzili, że mnie nie ma? Rozważania o konsekwencjach takiego rozwoju 
wypadków 
skutecznie zapobiegały senności. Godziny mijały w atmosferze napięcia. Ludzie 
Katyliny 
usiłowali spać na zmianę, owijając się przyniesionymi przeze mnie kocami i 
grzejąc się 
wzajemnie, ciasno przywarci do siebie. Warta przed wejściem osłabiła czujność; w 
taką noc 
nawet tytan nie ośmieliłby się wspinać na górę i nas atakować. Katylina siedział 
oparty 
plecami o skalną ścianę, a Tongilius leżał przy nim zwinięty pod kocem, z głową 
na jego 
udzie. Twarz Katyliny była skryta w cieniu, ale widziałem, że ma otwarte oczy – 
co jakiś czas 
odbijały się w nich iskry ogniska. Meto drzemał, ale w pewnym momencie otworzył 
oczy, 
zupełnie rozbudzony. Patrzył na przedmiot leżący na kamieniu pod ścianą. 
Owijająca go 
materia obsunęła się, tak że połyskiwał srebrem.
– Co to jest? – spytał, podnosząc się i podchodząc bliżej z dziwną miną.
Katylina z wolna zwrócił ku niemu głowę.
– Orzeł Mariusza – powiedział cicho.
Popatrzyłem w tamtą stronę w półmroku sztolni. Był to srebrny orzeł z 
rozpostartymi 
skrzydłami i wysoko uniesionym dziobem. Gdyby nie zimny połysk szlachetnego 
metalu, 
można by wziąć go za żywego ptaka, zastygłego w całej swej pełnej dumy krasie. 
Meto 
wyciągnął ku niemu rękę, niemal dotykając go palcami, ale nie śmiał tego zrobić 
naprawdę.
– Mariusz niósł go w swej kampanii przeciw Cymbrom, kiedy ty i ja byliśmy 
chłopcami, 
Gordianusie.
– Jest okropnie ciężki – mruknął sennie Tongilius. – Wiem, bo sam go tu 
przydźwigałem.
Katylina poczochrał mu włosy, a potem pogładził delikatnie po głowie.
– Jeśli przyjdzie do bitwy, zamierzam nieść go na drzewcu jako swój sztandar. 
Nadzwyczajny, prawda? – powiedział.
– Jakim cudem wszedłeś w jego posiadanie?
– To długa historia.
– Burza szaleje; mamy do dyspozycji całą noc.
– Niech na razie ci wystarczy, że trafił do mnie przez Sullę, w czasie 
proksrypcji. Jego 
historia jest krwawa. Cycero powiedział w senacie, że trzymam go w domu jak w 
świątyni, 
bijąc mu czołem przed zabraniem się do mordowania niewiniątek. Udaje mu się 
kalać swym 
językiem nawet czyste srebro.
– Orzeł – wyszeptał Meto, zwracając ku mnie twarz pod takim kątem, że odbite od 
srebrnego ptaka światło zmieniło ją w dziwną maskę.
– Tak – odmruknąłem, czując nagłą senność.
– Ale, tato, orzeł! – podkreślił z naciskiem. – Nie rozumiesz?
– Tak. Orzeł.
Zamknąłem oczy.
ROZDZIAŁ XXXIV
Burza raptownie się urwała i odsłoniła niebo upstrzone pierzastymi chmurami 
niczym 
poszarpanymi proporcami, podświetlonymi od dołu pomarańczoworóżowym blaskiem 
przedświtu. Ludzie Katyliny wstali z wolna, pozbierali swoje rzeczy i pomagając 
sobie 
wzajemnie, przeszli ponad zamykającym wejście murem. Jedynymi śladami ich pobytu 
były 
rozrzucone okruchy chleba i ogryzki jabłek, kawałki zwęglonego drewna i unoszący 
się w 
powietrzu ostry zapach dymu.
Ścieżka była zarzucona połamanymi gałęziami i naniesionymi przez wodę 
kamieniami, 
ale to były zaledwie drobne przeszkody. Dla mnie gorszy był ból w nogach. Po 
szalonej 
nocnej wspinaczce moje kolana zamieniły się w zardzewiałe zawiasy, a golenie w 
spękane 
polana. Kiedy byłem chłopcem, ojciec raz powiedział mi, że bogowie sobie z nas 
zażartowali, 
czyniąc schodzenie z góry boleśniejszym od wspinania się na nią. Nie zrozumiałem 
wtedy, co 
ma na myśli. Teraz, patrząc na młodzieńców, którzy przyjechali konno z Rzymu, 
nocą 
pokonali strome podejście, a teraz, po kiepsko przespanej nocy w wilgotnej 
kopalni, 
maszerowali dziarsko w dół, rozumiałem go aż za dobrze. Każdy krok posyłał 
drobne 
rozedrgane pioruny w moje kolana.
Bałem się przeprawy przez wezbrany strumień. Tak, jak się obawiałem, był jeszcze 
bardziej rwący niż nocą, w każdym razie takie odniosłem wrażenie. W świetle 
dziennym 
widać było wszystkie wiry i kaskady nad niewidocznymi progami. Okazało się 
jednak, że 
dzięki liczebności naszej gromadki zadanie jest znacznie ułatwione. Schwyciliśmy 
się za ręce 
i stworzyliśmy łańcuch silniejszy od napierającej wody. Młodzi ludzie wydawali 
się 
rozradowani zanurzeniem po uda w lodowatej wodzie; ja zniosłem to najlepiej, jak 
potrafiłem, śmiejąc się wraz z nimi choćby po to, by ukryć szczękanie zębów. W 
miejscu, 
gdzie ścieżka rozdzielała się na dwa szlaki, jeden do domu Gnejusza Klaudiusza, 
drugi ku via 
Cassia stromą dróżką, którą tu przybyliśmy, odciągnąłem Katylinę na stronę.
– Którędy pójdziemy? – spytałem.
Uniósł brew, patrząc na mnie pytająco.
– Tą samą drogą, którą tu weszliśmy, naturalnie. – Jego ludzie czekali nań u 
wylotu 
ścieżki; machnął im dłonią, by szli naprzód. – Inaczej musielibyśmy się 
przekradać na 
palcach obok domu tego twojego okropnego sąsiada i jego rozszczekanych kundli. 
Przecież 
pamiętasz?
– Pamiętam też i o innych rzeczach.
– O czym ty mówisz, Gordianusie?
– Nie wolno ci więcej przychodzić do mojego domu. Twoi wrogowie będą cię tam 
wypatrywać...
– Rozumiem.
– Muszę myśleć o bezpieczeństwie mojej rodziny.
– Oczywiście. A ja muszę myśleć o zachowaniu głowy na szyi.
– Katylino, bez żartów i bez zagadek, proszę!
Na jego twarzy odbiło się takie samo zmartwienie i niepokój, jakie musiał 
widzieć na 
mojej.
– Gordianusie...
– Lucjuszu, idziesz? – krzyknął Tongilius, czekający z Metonem na ścieżce.
– Idź beze mnie – rzucił mu przez ramię Katylina, dodając jowialnie: – Starsi 
panowie 
muszą dać nogom chwilę odpocząć!
Tongilius popatrzył na niego ze zmarszczonym czołem, po czym skinął głową i 
ruszył 
przed siebie. Meto poszedł za nim, ale nie omieszkał najpierw spojrzeć mi 
wyczekująco w 
oczy, zwlekając dość długo, bym mógł go zaprosić do przyłączenia się do nas. Nie 
doczekawszy się, zniknął między drzewami z gniewnym marsem na twarzy. Czy ten 
chłopak 
zawsze musi wszystko, co robię, przyjmować za osobistą zniewagę?
– Mów, Gordianusie, o co ci chodzi.
– Od chwili, gdy Marek Celiusz zjawił się po raz pierwszy w moim domu, by mnie 
nakłonić do udzielenia ci gościny, w moim gospodarstwie działy się dziwne 
rzeczy. Najpierw 
znaleźliśmy w stajni trupa bez głowy. – Przerwałem i patrzyłem mu w oczy. Oddał 
mi nic nie 
mówiące spojrzenie. – Potem te zwłoki w studni...
– Ach, tak. Wspominałeś o nich. Ten biedny pasterz, który zaprowadził nas do 
kopalni. 
Jak go nazywałeś?
– Nie, powiedz mi, jak ty go nazywałeś, Katylino.
– Nie rozumiem cię.
– Jak nazywałeś biednego Forfeksa? Swoim szpiegiem? Wspólnikiem, ofiarą? 
Dlaczego 
musiał umrzeć? Dlaczego odcięto mu głowę przed wrzuceniem do mojej studni?
Katylina spojrzał na mnie z grobową powagą.
– Wyrządzasz mi niesprawiedliwość, zadając takie pytania, Gordianusie. Nie mam 
zielonego pojęcia, o czy ty mówisz.
Zaczerpnąłem tchu.
– I nie masz sekretnych powiązań z Gnejuszem Klaudiuszem?
– Z twoim nieprzyjemnym sąsiadem? Widziałem go tylko raz w życiu i ty przy tym 
byłeś. 
Potem powiedziałem Krassusowi o kopalni, ale jak już mówiłem, nie był 
zainteresowany 
dobijaniem targu z Klaudiuszami. Nigdy już tu więcej nie wróciłem.
– Ale jesteś tu teraz, ukrywasz się w jego posiadłości.
– Bez jego wiedzy. Chociaż ten stan nie utrzyma się długo, jeśli będziemy tu tak 
sterczeć. 
Lada chwila może nadejść któryś z jego pastuchów i wszcząć alarm. Kiedy pierwszy 
raz 
ujrzałem tę kopalnię, od razu pomyślałem, że świetnie nadaje się na kryjówkę, 
zwłaszcza jeśli 
Krassus kupiłby tę górę. Oczywiście opierałem się na założeniu, że on pozostanie 
wobec mnie 
lojalny. – W jego oczach pojawiła się gorycz. – No i proszę, kryjówka się 
przydała, prawda? 
A co do tych dziwnych incydentów w twoim gospodarstwie, co one miałyby mieć 
wspólnego 
ze mną?
– Następowały w decydujących momentach, kiedy opierałem się naciskom Celiusza, 
by 
cię przyjąć.
– Naciskom? Chcesz powiedzieć, że sam nigdy tego nie chciałeś?
Potrząsnąłem głową, nie chcąc wymówić ani słowa. Jak mógłbym mu powiedzieć, że 
był 
to od początku do końca pomysł Cycerona?
– Gordianusie, ja nigdy nie mówiłem Celiuszowi, by cię do czegokolwiek zmuszał. 
Powiedział mi, że z chęcią udzielisz mi gościny.
– Ale twoja zagadka o bezgłowych masach i senacie z uwiędłym ciałem... Zbieg 
okoliczności z pozbawionymi głów trupami...
– Gordianusie, czy dajesz mi do zrozumienia, że przez cały ten czas przyjmowałeś 
mnie 
pod swoim dachem tylko dlatego, że Celiusz cię do tego zmusił? No, to masz 
swojego 
sprawcę. Ktoś musiał powiedzieć ścigającym mnie siepaczom, by szukali mnie w 
twoim 
gospodarstwie. To on, ani chybi. Musiał od początku być lojalny wobec Cycerona. 
Na 
Jowisza, jak pomyślę, ile powierzyłem mu poufnych informacji... – Zadarł głowę 
ku niebu z 
bolesnym grymasem. – Gordianusie, nie masz więc żadnej sympatii dla mojej 
sprawy? 
Wpuszczając mnie do swego domu, wykonywałeś tylko polecenia Celiusza?
Teraz ja z kolei musiałem przybrać wyraz konsternacji. Mógłbym powiedzieć „tak” 
i nie 
skłamałbym, ale prawda nie wydawała mi się już taka prosta.
– Nieważne – powiedział po chwili. – Ważne, że nie zdradziłeś mnie tej nocy, 
choć 
mogłeś to zrobić. Chyba że... – Urwał i spojrzał na wylot ścieżki między 
drzewami. – Chyba 
że Tongilius i inni schodzą w zasadzkę!
Położył rękę na głowni miecza. Poczułem przypływ paniki. Odwrócił się do mnie z 
morderczym wyrazem w oczach i po raz pierwszy ujrzałem głębię jego rozpaczy. 
Lucjusz 
Sergiusz Katylina był patrycjuszem, od urodzenia przyzwyczajonym do przywilejów 
i 
otoczonym szacunkiem. Ufność była jego przyrodzonym prawem i najwyższą wartością 
– 
ufność w boską opiekę, w niezmienność swej pozycji, w szacunek należny mu od 
współobywateli, a wreszcie ufność w siłę swego wrodzonego, naturalnego uroku. 
Teraz te 
wszystkie pokłady ufności odarto z niego, warstwa po warstwie; i bogowie, i 
ludzie zdradzili 
go.
Położyłem rękę na jego ręce. Musiałem zagryźć zęby od wysiłku, jakiego wymagało 
ode 
mnie utrzymanie jego miecza w pochwie.
– Nie, Katylino. Twoi ludzie są bezpieczni. Nie zdradziłem cię. Pomyśl: jest z 
nimi Meto. 
Nie posłałbym w pułapkę własnego syna!
Rozluźnił się powoli. Na usta wypełzł mu blady uśmiech.
– Widzisz, co się ze mną stało? – Popatrzył w dół, na pustą ścieżkę, jak gdyby 
poprzez 
ścianę drzew mógł zobaczyć swoich młodych towarzyszy. – Ale oni wciąż szukają we 
mnie 
siły, jak zawsze! Chodź, pospieszmy się.
Droga na dół okazała się tak trudna, jak się spodziewałem. Ścieżka zasłana była 
połamanymi gałęziami, a deszcz obrócił twardą ziemię w zdradliwą, pełną kamieni 
maź. 
Nasze zejście składało się w równych częściach ze stąpania i ślizgania się. 
Wpadaliśmy na 
siebie i chwytaliśmy się pod ręce, wzajemnie pomagając sobie zachować równowagę. 
Obijałem sobie łokcie i kaleczyłem kolana, potykałem się i upadałem na tyłek 
tyle razy, że 
właściwie przestałem już odczuwać ból. To prawie niemożliwe do pokonania zejście 
stało się 
w końcu groteskowe. Z dołu dobiegły nas wesołe okrzyki jego ludzi, ostrzegające 
przed 
kolejnymi błotnymi ślizgawkami i przeszkodami. Spiąłem się w sobie na ten 
ostatni odcinek, 
zbyt zziajany, by się śmiać.
Wreszcie dobrnęliśmy do kamienistej polanki, gdzie czekały konie. Zwierzęta 
wyglądały 
okropnie po długiej nocy spędzonej na ulewnym deszczu, ale parskały i otrząsały 
się na 
widok ludzi, równie niecierpliwie rwąc się do biegu jak oni. Wszyscy byliśmy 
pokryci błotem 
od stóp do głów, a ja najbardziej.
– Rozejrzałem się już po gościńcu. Droga pusta – oznajmił Tongilius.
Wyprowadziliśmy kolejno konie na drogę. Oddałem im jednego z naszych, by 
zastąpił 
utraconego wczoraj wierzchowca, a my z Metonem wsiedliśmy razem na drugiego. 
Podniecenie wywołane szaleńczym zejściem przywróciło Katylinie pewność siebie. 
Ścisnął w 
ręku wodze i pozwolił swej klaczy, uszczęśliwionej wyrwaniem się z błota i wody 
na twardy 
grunt, stanąć na tylnych nogach i zarżeć. Kiedy ją uspokoił, przysunął się do 
nas, pochylając 
się, by poklepać ją po szyi.
– Jesteś pewien, że nie chcesz pójść z nami, Gordianusie? – zapytał. – Nie, ja 
tylko 
żartuję. Twoje miejsce jest tutaj; masz rodzinę i masz przyszłość.
Zakręcił koniem w miejscu, nakazując swym towarzyszom sformowanie szyku. Jakże 
to 
dziwna kompania, pomyślałem, brudni i obszarpani, a jednak uśmiechnięci, jakby 
wygrali 
jakąś bitwę i okryli się chwałą.
– Tongiliusie, masz orła? Dobrze. Gordianusie, dziękuję ci za to, co zrobiłeś, a 
jeszcze 
bardziej za to, co mogłeś przeciw mnie zrobić, ale nie zrobiłeś.
Odwrócił się i ruszył z kopyta na czele swego małego oddziałku. Pojechaliśmy z 
Metonem ich śladem na szczyt przełęczy i patrzyliśmy za ich malejącymi 
sylwetkami, dopóki 
nie zniknęli za północnym horyzontem. Meto wypowiedział na głos myśl, która 
tłukła mi się 
po głowie.
– Czy jeszcze kiedykolwiek go zobaczymy, tato?
Pozwoliłem odpowiedzieć swemu ciału – drgnięciem łopatek, mającym oznaczać 
beznamiętne wzruszenie ramionami. Któż poza parkami mógłby odpowiedzieć na takie 
pytanie? Mimo to w głębi duszy obawiałem się, że widzimy go po raz ostatni w 
życiu.
Kiedy wróciliśmy do domu, Diana była szczerze rozweselona, myśląc, że poszliśmy 
od 
rana bawić się w błocie. Bethesda była zbulwersowana naszym wyglądem, ale widać 
było, że 
odczuła ogromną ulgę, choć starała się nie dać tego po sobie poznać. Wyczerpany 
pozwoliłem, by wyszorowała mnie gąbką, i powlokłem się do łóżka. Niedługo potem 
dołączyła do mnie i kochała się ze mną z żarłoczną zachłannością, jakiej u niej 
już od 
dłuższego czasu nie widziałem.
Tego samego dnia – kiedy ja drzemałem, a Katylina z towarzyszami gnał na północ 
– w 
Rzymie Cycero wygłaszał drugą mowę przeciwko Katylinie; tym razem nie do senatu, 
ale 
bezpośrednio do obywateli zgromadzonych na Forum. Dowiedziałem się o tym 
następnego 
dnia od niewolnika, który przyniósł mi list od Ekona, w którym syn powiadamiał 
mnie, za 
późno, o ucieczce Katyliny. W mowie do ludu Cycero powtórzył wiele z tego, co 
poprzedniego dnia wygłosił w senacie, ale bardziej jadowicie i z użyciem 
prymitywnych 
chwytów retorycznych, jakie świadczyły o niemałej pogardzie dla inteligencji 
audytorium. 
Eko nie komentował mowy – co było zrozumiałe, bo list mógł się dostać w 
niepowołane ręce 
– za to cytował ją obszernie. Być może budziła w nim taką samą odrazę jak we 
mnie i 
pomyślał, że przez dosłowność cytatów przekaże mi wszystko, co było do 
przekazania. 
Możliwe też, że po prostu rozbawiła go taka zapalczywa retoryka i chciał 
podzielić się nią ze 
mną jak dowcipem.
W swej mowie Cycero powiadomił lud o ucieczce Katyliny z Rzymu i skromnie 
przypisał 
sobie zasługę w „odsunięciu sztyletu od naszych gardeł”. Przyznał, że niektórzy 
mogą mieć 
mu za złe, że zamiast tego nie skazał drania na śmierć (choć według prawa nie 
mógł tego 
zrobić; leży to wyłącznie w kompetencji sądu i zgromadzenia ludowego). Ucieczka 
Katyliny 
dowodzi jego winy i Cycero nawymyślał tym, którzy do tej pory nie chcieli 
dostrzec prawdy. 
Jeśli są wśród ludu tacy, którzy uważają Katylinę za niewinnego męczennika, a 
jego, 
Cycerona, za mściwego prześladowcę, niechże tak będzie, on gotów jest ponieść to 
brzemię 
oszczerstwa w imię ocalenia Rzymu. Co do sprzymierzeńców Katyliny, ta „zgraja 
wyperfumowanych i wystrojonych pseudobojowników” nie może liczyć na ukrycie 
przed nim 
swych tajemnic; oczy i uszy konsula śledzą ich bowiem wszędzie i znane mu są 
nawet ich 
najskrytsze myśli.
Jeśli chodzi o pogłoski, że Katylina zmierza do Massilii na wygnanie, a nie do 
Manliusa i 
jego wojsk, Cycero wyraził nadzieję, że są prawdziwe, ale wątpił w to szczerze: 
„Na 
Herkulesa, gdyby nawet był niewinny jak lilia i nie knuł żadnych zdradzieckich 
intryg, 
Katylina jest akurat taką osobą, która wolałaby zginąć śmiercią przestępcy, niż 
więdnąć 
gdzieś na wygnaniu!” Cycero niezwykle trafnie ocenił swego przeciwnika.
Rozwodził się szeroko i kwieciście na temat życia erotycznego Katyliny, 
nazywając go 
najsprawniejszym na świecie uwodzicielem młodzieńców, wymieniając imiona 
Tongiliusa i 
innych i oskarżając go o to, że niektórych podbojów dokonywał, mordując rodziców 
swych 
kochanków na ich życzenie, by wspólnie z nimi korzystać ze spadku i pławiąc się 
w 
zdobytym luksusie, oddawać się perwersyjnym rozkoszom. Twierdził, że Katylina w 
swym 
bezwstydzie przyjmował zarówno dominującą, jak i uległą rolę w swych bezbożnych 
związkach. Jego sławne niegdyś atrybuty fizycznej sprawności i kondycji dawno 
już 
roztrwonione zostały w bezrozumnych orgiach.
Krąg najbliższych towarzyszy Katyliny dzielił z nim upodobania do seksualnych 
ekscesów. Tak jak ich mentor, pysznili się sprawnością w obu rolach w łóżku. Ci 
ładni 
chłopcy, stworzeni do tańca i śpiewu, nauczyli się jednak też wymachiwać 
sztyletami i sypać 
truciznę, dlatego są bardziej niebezpieczni, niż można by sądzić po ich 
chłopięcych buziach i 
zgrabnie przystrzyżonych bródkach. Przepuścili majątki na grę, ladacznice i 
drogie wina, i 
teraz wymiotują żółcią słów o mordowaniu lojalnych obywateli i obróceniu Rzymu w 
zgliszcza tylko po to, by unieważnić swoje długi. Zmuszony do ucieczki, co teraz 
pocznie 
Katylina i jego chłopcy bez swych zdeprawowanych kompanów i bez dziwek, które by 
ich 
przytuliły w nocy? Być może, drwił Cycero, ich nagie pląsy na orgiach były tylko 
przygotowaniem na chłód nocy przy obozowych ogniskach.
Tłum na Forum z pewnością chłonął łapczywie takie rubaszne komentarze, ale czy 
nawet 
najprymitywniejsi z nich mogli przełknąć serwowane im przez Cycerona piramidalne 
bzdury? 
„Jakiej zbrodni lub występku nie dopuścił się Katylina? W całej Italii nie ma 
ani jednego 
truciciela, gladiatora, rabusia, mordercy, ojcobójcy, fałszerza testamentów, 
oszusta, 
marnotrawcy, żarłoka, rozpustnika, prostytutki, deprawatora młodzieńców ani 
zdeprawowanego młodzieńca, który by nie był jego bliskim kompanem! Jakiej 
zbrodni 
dokonano w ostatnich latach bez jego udziału? Jakiej nikczemnej lubieżności się 
dopuszczono 
bez jego pośrednictwa?”
Jaskrawiej już nie dałoby się przeprowadzić podziału. Dwie strony konfliktu były 
jak 
dzień i noc. Za jego sprawą, mówił Cycero, stoi wszystko, co skromne, czyste, 
uczciwe, 
patriotyczne, rozsądne i powściągliwe. Po stronie Katyliny znalazło się 
wszystko, co 
bezczelne, lubieżne, fałszywe, zdradzieckie, histeryczne, rozwiązłe i 
zapalczywe. Po jednej 
stronie tej konfrontacji jest sprawiedliwość, umiarkowanie, odwaga, mądrość i 
wszystko, co 
dobre. Po przeciwnej – niesprawiedliwość, zbytek, tchórzostwo, lekkomyślność i 
wszystko, 
co złe. Bogactwo walczy tu z nędzą, dobro ze złem, rozum z szaleństwem, nadzieja 
na 
przyszłość z bezdenną rozpaczą. W takim konflikcie, nawet gdyby ludzkie wysiłki 
zawiodły, 
czyż sami bogowie nie zrządzą, że wspaniała armia cnót pokona niecne 
sprzysiężenie 
występku i zbrodni?
Któryż patriota na Forum mógłby nie stanąć murem za taką sprawą? Cycero po 
drodze 
nie omieszkał raz jeszcze podkreślić niebezpieczeństwa buntu niewolników, 
mówiąc, że 
gdyby nawet spisek Katyliny zakończył się sukcesem, przyniósłby tylko chaos, a 
to 
oznaczałoby rozpanoszenie się w całym kraju zbiegłych niewolników i gladiatorów. 
Zapewnił, że nienawidzi przemocy, i obiecał ludowi, że gdyby doszło do 
najgorszego, gdyby 
rozpętała się wojna, uczyni wszystko, by pochłonęła jak najmniej ofiar. 
Wzniosłymi słowy 
wzywał „samych nieśmiertelnych bogów”, by dali siłę „temu niezwyciężonemu 
ludowi, temu 
wspaniałemu imperium i najpiękniejszemu z miast”.
Głos Cycerona był w szczytowej formie, a wyczucie czasu idealne, stwierdził Eko. 
Mowa 
została przyjęta owacyjnie. Lektura jej fragmentów wprawiła mnie w głębokie 
przygnębienie.
Posłaniec Ekona wyruszył w drogę powrotną do Rzymu, niosąc moją odpowiedź. 
Napisałem, że gość, o którego pytał, istotnie przejeżdżał tędy, ale nie 
zatrzymał się u nas. 
Uzgodniliśmy nawet wspólnie, że i w przyszłości nie będzie mnie odwiedzał. Nie 
chciałem, 
by Eko się martwił.
Deszcze padały teraz często. Ziemia odetchnęła po długiej suszy, a strumień 
wrócił do 
zwykłej objętości. Wprawdzie kłopoty z sianem dopiero się zaczynały, ale 
przynajmniej 
mieliśmy za sobą dotkliwy problem wody. Po raz pierwszy też ujrzałem, jak mój 
młyn 
pracuje bez udziału ludzkich rąk, napędzany rwącym nurtem. Widząc wirujące 
równym 
rytmem wielkie koło wodne i tryby obracające się zgodnie ząb za zębem, 
pomyślałem o 
swym zmarłym przyjacielu Lucjuszu Klaudiuszu, którego charakter odznaczał się 
taką samą 
harmonią. Wiedziałem, że byłby uradowany tym widokiem, i ta myśl cieszyła mnie 
ogromnie. 
Pomyślałem też o Katylinie, którego praktyczny geniusz rozwiązał zagadkę dla 
mnie nie do 
rozgryzienia. To wspomnienie mniej już mnie uradowało, ponieważ nie widziałem 
dla 
Katyliny i jego kompanii szczęśliwego zakończenia. Starałem się o nich w ogóle 
nie myśleć.
Nie mogło mi się to udawać bez końca. Cała Italia musiała już mówić o Katylinie, 
wyczekując wieści o jego losie. Niektórzy nasłuchiwali ich w cichej nadziei na 
powstanie 
przeciw optymatom; inni ze wzgardą i złością w sercach, modląc się o klęskę 
zdrajcy; jeszcze 
inni czekali po prostu z niepokojem, pamiętając dewastację kraju przez wojny, 
czystki i 
powstania, jakie trapiły Italię w ostatnich dziesięcioleciach. Ja sam potajemnie 
pragnąłem, by 
Katylina postąpił tak, jak mówił, i uciekł do Massilii. Tak się jednak nie 
stało. W kilka dni po 
idach listopadowych nadszedł list od Ekona.
Najdroższy ojcze,
Presja wydarzeń nie pozwala mi cię odwiedzić, bo inaczej z pewnością bym to 
uczynił. Brak mi twego głosu i oparcia w twej radzie. Tęsknię i za Bethesdą, i 
Dianą, i za 
mym bratem Metonem. Przekaż im wszystkim wyrazy mojej miłości.
Nowiny są takie, że Katylina z całą pewnością stanął pod bronią wraz z Manliusem 
i 
jego weteranami. Każdego dnia nadchodzą pogłoski o zamieszkach na północy i 
południu, 
blisko i daleko. Lud rzymski wrze z niepokoju i podniecenia. Nie pamiętam 
niczego 
podobnego od dni powstania Spartakusa. Ludzie nie mówią o niczym innym, a każdy 
sklepikarz i przekupień ma na ten temat swoje zdanie. Jak pisze poeta, „Świat 
podziemny 
drży jak pajęczyna pociągana za jeden z końców”.
Na nalegania Cycerona senat ogłosił, że Katylina i Manlius są banitami i wrogami 
ludu. Ktokolwiek przyjąłby ich pod swój dach, również zostanie uznany za wroga. 
Wiem, 
że mnie rozumiesz.
Konsul Antoniusz organizuje armię i wojna jest pewna. Ludzie mówią, że Pompejusz 
rzucił swe obowiązki w dalekich krajach i podąża spiesznie do kraju, by ratować 
sytuację, 
ale w czasach kryzysu ludzie zawsze to mówią o Pompejuszu, prawda?
Proszę cię, ojcze, przybądź do Rzymu i zabierz z sobą rodzinę. Na pewno o tej 
porze 
roku pobyt na wsi nie jest przyjemny. Bogacze zawsze opuszczają swe posiadłości 
na zimę, 
dlaczego więc i ty nie miałbyś tego zrobić? Jeżeli będzie wojna, na pewno walki 
będą się 
toczyć w Etrurii, a ja nie mogę spać po nocach, myśląc o zagrożeniu, jakie nad 
wami 
zawisło. W mieście bylibyście o wiele bezpieczniejsi.
Jeśli nie zechcesz przyjechać na dłużej, proszę cię choć o krótką wizytę, abym 
mógł z 
tobą porozmawiać bardziej szczerze, niż pozwala mi na to list.
Tego by sobie gorąco życzył
Twój lojalny syn Eko.
Przeczytałem list dwukrotnie. Za pierwszym razem wzruszyłem się jego troską, 
uśmiechnąłem się, widząc cytat z drugorzędnego poety, ale Eko zawsze lubił 
teatr, i 
pokręciłem głową nad jego napomnieniem, bym już nie udzielał gościny Katylinie. 
Dlaczego 
tak się niepokoił, skoro wyraźnie mu napisałem, że on już się tu nie zjawi? Przy 
drugim 
czytaniu dostrzegłem między wierszami jego niepokój i nienaturalną 
powściągliwość.
Eko przybył do mnie, kiedy go potrzebowałem, choć nie powiedziałem mu tego 
wprost. 
Nie mogłem sam zrobić mniej, kiedy on tak gorąco prosił mnie o przyjazd. 
Naradziłem się z 
Bethesdą i zapytałem Aratusa, kiedy najmniej byłbym potrzebny w gospodarstwie 
(wiedziałem doskonale, że będzie uszczęśliwiony, pozbywszy się mnie, niezależnie 
od 
terminu). Wspólnie ustaliliśmy, że całą rodziną wybierzemy się do miasta na 
początku 
grudnia.
Jak na kogoś obnoszącego się ze zmęczeniem i obrzydzeniem polityką, nie mógłbym 
chyba doświadczyć większej ironii losu, niż trafiało mi się to w kwestii wyboru 
chwili swoich 
wizyt w Rzymie. Moja letnia wyprawa przypadła na sam szczyt kampanii wyborczej i 
zmusiła do udziału w głosowaniu wbrew własnej woli. Zimą miałem stać się 
świadkiem o 
wiele większego widowiska; na niecały miesiąc przed końcem swej rocznej kadencji 
konsula 
Cycero był o krok od apogeum swej kariery. Czasem myślę, że życie jest jak 
kreteński 
Labirynt; ilekroć błądząc po omacku, wyrżniemy nosem w ścianę, gdzieś tam 
słychać rechot 
Minotaura.
CZĘŚĆ IV
NUNQUAM
ROZDZIAŁ XXXV
Wyruszyliśmy do Rzymu przed świtem w kalendy grudniowe. Wiatr był zimny, ale 
wiał 
nam w plecy, konie zaś szły żwawo. Bethesda z Dianą jechały wozem, my z Metonem 
konno. 
Podróż minęła szybko i znaleźliśmy się przed Mostem Mulwijskim po południu, gdy 
słońce 
było najsilniejsze. Ruch nie był duży, zwłaszcza w porównaniu z gąszczem wozów i 
koni, w 
jaki wpadliśmy tu podczas poprzedniej podróży. Ale i tym razem przy wjeździe na 
most 
natrafiliśmy na mały tłumek. W pierwszej chwili pomyślałem, że to jacyś 
przekupnie 
przyciągnęli ludzi do swych straganów, ale kiedy zbliżyliśmy się do nich, 
przekonałem się, że 
jedynym towarem w obiegu jest rozmowa, chwilami całkiem ożywiona. Jej uczestnicy 
należeli do rozmaitych klas – widziałem zarówno miejscowych rolników, 
wyzwoleńców i 
rzemieślników, jak i nieźle ubranych podróżnych w asyście niewolników.
Kiedy podjechaliśmy blisko, gestem nakazałem woźnicy zatrzymać się na poboczu, a 
obaj z Metonem zsiedliśmy z koni i podeszliśmy do dyskutującej grupy. Kilku 
mężczyzn 
mówiło naraz, ale nad wszystkimi górował bas wieśniaka w zakurzonej tunice.
– Jeżeli to, co mówisz, jest prawdą, to dlaczego nie zabili ich na miejscu?
Zwracał się do kupca, człowieka raczej zamożnego, sądząc po pierścieniach na 
jego 
palcach i otaczającej go gromadce niewolników, z których każdy był lepiej 
odziany od 
pytającego mężczyzny.
– Powtarzam tylko, co słyszałem, zanim rano wyjechałem z miasta – odrzekł 
zagadnięty. 
– Interesy zawiodły mnie na północ, inaczej zostałbym w Rzymie, by zobaczyć, co 
się 
wydarzy po południu. Wieść niesie, że sam Cycero może przemówić do ludu na 
Forum...
– Cycero! – Rolnik splunął pod nogi. – Od grochu miewam niestrawności.
– Lepsza kasza niźli groch! – zawtórował ktoś ze śmiechem.
– Lepszy w brzuchu groch niż nóż barbarzyńcy! – odparł gniewnie kupiec. – A to 
właśnie 
chcą wam zgotować ci zdrajcy!
– A tam, to stek bzdur, jak zwykle! – sprzeciwił się rolnik.
– To nie bzdury – wtrącił inny mężczyzna, stojący przede mną. – Człowiek z 
miasta wie, 
co mówi. Mieszkam w tym domu nad rzeką. Pretor ze swymi ludźmi spędzili u mnie 
noc, to 
wiem. Urządzili zasadzkę, schwytali zdrajców na moście i aresztowali ich...
– Tak, już to nam mówiłeś, Gajuszu. Zgadza się, że żołnierze aresztowali jakichś 
ludzi z 
Rzymu, ale kto wie, co to naprawdę oznacza? – zaatakował go rolnik. – Poczekaj, 
zobaczysz, 
że to się okaże kolejną intrygą uknutą przez Cycerona i optymatów, by zaszkodzić 
Katylinie!
Kilku innych poparło go gniewnymi okrzykami.
– A dlaczego by nie? – krzyknął kupiec. Widząc rosnące wzburzenie ludzi, jego 
niewolnicy otoczyli go obronnym pierścieniem, jak wytresowane psy. – Katylina 
powinien 
już być martwy. Jedyną winą Cycerona jest to, że nie kazał go udusić, póki ten 
łajdak był 
jeszcze w mieście. A teraz dalej knuje swój spisek i sami widzicie, do czego to 
prowadzi: 
Rzymianie zmawiają się z barbarzyńcami, by przeprowadzić przewrót! Hańba!
Te słowa wywołały salwę szyderczych okrzyków z grona sprzymierzeńców głośnego 
rolnika, na którą odpowiedzieli w podobny sposób mężczyźni trzymający stronę 
kupca. 
Dotknąłem ramienia człowieka nazwanego Gajuszem.
– Obywatelu, przyjechałem dopiero co z północy – powiedziałem. – O co tutaj 
chodzi?
Odwrócił się i ogarnął nas spojrzeniem przekrwionych, zapuchniętych z 
niewyspania 
oczu. Jego tłusty podbródek był siny od zarostu, a włosy zmierzwione.
– Odejdźmy na bok, bo nie słyszę własnych myśli w tym wrzasku – zaproponował. – 
Opowiadałem tę historię ze sto razy od rana, ale powtórzę ją jeszcze raz. – 
Westchnął w 
udawanym znużeniu, choć widać było, że cieszy go perspektywa podzielenia się 
nowiną z 
kimś, kto jej jeszcze nie słyszał. – Zmierzasz do miasta?
– Tak.
– Wszyscy tam będą o tym mówić, jestem pewien. Możesz im się pochwalić, że 
słyszałeś 
wszystko od naocznego świadka.
Spojrzał na mnie z powagą, sprawdzając, czy zdaję sobie sprawę z wagi tego 
oświadczenia.
– Mów, nie mogę się doczekać! – zapewniłem go.
– Wczoraj wieczorem, kiedy już dawno byłem w łóżku, przyszli i zaczęli walić do 
drzwi.
– Kto taki?
– Pretor. Tak mi oznajmił. Wyobraź sobie! Nazywał się Lucjusz Flakkus. 
Powiedział, że 
ma misję zleconą mu przez samego konsula. Miał z sobą oddział ludzi w ciemnych 
płaszczach, uzbrojonych w miecze niczym legioniści. Powiedział, że nie mam 
powodu do 
obaw, bo oni tylko przenocują w moim domu. Poprosił, bym przechował ich konie w 
stajni, 
no to posłałem niewolnika, by wskazał im miejsce. Spytał mnie, czy mam okno, z 
którego 
mogliby obserwować most. Jesteś patriotą? – spytał, a ja mu na to, oczywiście, 
że tak. On 
wtedy, że skoro tak, to ufa, iż będę trzymał się z boku, a język za zębami, ale 
i tak dał mi 
sztukę srebra. No, to chyba normalne, że coś się należy obywatelowi, kiedy 
kwaterują u niego 
żołnierze, nie?
– Ale to nie byli żołnierze, prawda? – spytał Meto.
– No, chyba nie. W każdym razie nie byli ubrani jak żołnierze. Ale przychodzili 
od 
konsula. W zeszłym miesiącu senat uchwalił dekret... musiałeś o tym słyszeć...? 
obarczający 
konsulów obowiązkiem ochrony państwa wszelkimi koniecznymi środkami. No, to 
trudno się 
dziwić, że widzi się zbrojnych ludzi, wykonujących polecenia konsula, nie? 
Oczywiście nigdy 
nie myślałem, że znajdę się w samym środku takich wydarzeń... – Pokręcił głową z 
nikłym 
uśmiechem. – No, więc pretor idzie do okna, otwiera okiennice... Jak się nieco 
wychylisz, to 
zobaczysz stąd mój dom, widać z niego rzekę i most... Posłał jednego ze swych 
ludzi, by 
przyniósł mu płonącą szczapę z mego paleniska, po czym wystawił ją przez okno i 
pomachał. 
Widzisz ten dom po drugiej stronie rzeki? Ktoś odpowiedział mu z niego takim 
samym 
sygnałem. Mieli ludzi po obu stronach, rozumiesz? Zastawiali na kogoś pułapkę. 
Sam się 
domyśliłem, nie musieli mi tego mówić. – Przerwał i zerknął na nas, sprawdzając, 
czy 
pojmujemy cały dramatyzm sytuacji.
– Mówże dalej – zachęciłem go.
– Noc się ciągnęła, ale ja nie mogłem spać, moja żona i córka też. Nie mogliśmy 
palić 
żadnego światła, więc siedzieliśmy w ciemności. Pretor ani na chwilę nie 
odchodził od okna. 
Jego ludzie siedli razem pod ścianą, owinięci płaszczami, i rozmawiali 
przyciszonymi 
głosami. Gdzieś między północą a świtem usłyszeliśmy stukot kopyt na moście... 
To była 
zimna, pogodna noc, poza szmerem wody nie było żadnych dźwięków i tętent niósł 
się jak 
bębny wojenne. Musiało tam być sporo koni. Pretor zesztywniał przy oknie, a 
wszyscy 
wstrzymali oddech. Stałem pod ścianą, ale zobaczyłem ponad ramieniem pretora, że 
w oknie 
domu naprzeciwko zapłonęło i zgasło łuczywo. To oni! – krzyknął pretor, a jego 
ludzie 
poderwali się natychmiast i wyciągnęli miecze. Przywarliśmy tylko do ściany, by 
ich 
przepuścić, a oni wybiegli na zewnątrz. Na moście rozpętała się taka wrzawa, że 
chyba 
wszystkie lemury topielców się obudziły... tupot nóg, stukanie kopyt, krzyki i 
przekleństwa, 
niektóre w tej okropnej mowie Galów...
– Galów? – zdziwił się Meto.
– Tak, niektórzy z nich byli Galami z plemienia Allobrogów, jak mi potem 
powiedział 
pretor. Pozostali byli Rzymianami, choć nie zasługują na to miano. Zdrajcy!
– Skąd to wszystko wiesz? – spytałem.
– Od pretora Lucjusza Flakkusa. Po akcji był z siebie dumny, rozgorączkowany, 
jak 
sądzę, po całym tym napięciu wyczekiwania, a potem... – Klasnął w dłonie. – A 
potem tak się 
szybko z tym uporali. Wszystko poszło tak, jak chciał. Nie rozlano ani kropli 
krwi. W każdym 
razie na moście nie było rano widać żadnych śladów. Zdrajców ściągnięto z koni, 
rozbrojono 
i związano. Kiedy było już po wszystkim, Lucjusz Flakkus podziękował mi, 
poklepał po 
plecach i powiedział, że przyczyniłem się do uratowania republiki. Ja mu na to, 
że jestem z 
tego dumny, ale byłbym jeszcze bardziej, gdybym wiedział, o co w tym wszystkim 
chodziło. 
To będzie wkrótce na ustach wszystkich, powiedział, więc dlaczego nie miałbyś 
dowiedzieć 
się przed innymi? Ludzie, których aresztowaliśmy, należą do sprzysiężenia i 
chcieli obalić 
republikę! Spytałem go, czy to ludzie Katyliny. Mieszkając przy samym gościńcu, 
jestem na 
bieżąco z wszystkim, co się dzieje w Rzymie, więc wiem, jakie kłopoty miał 
konsul z tym 
łajdakiem. Pretor na to, że to się okaże, a dowody mogą być w listach. Pokazał 
mi jakieś 
dokumenty, ciasno zwinięte i zapieczętowane woskiem. To listy zdrajców do ich 
wspólników; 
konsul sam je otworzy, ale najważniejszym dowodem przeciw nim są ci Galowie, 
którzy z 
nimi jechali. Pokazał na grupę barbarzyńców w skórzanych spodniach, którzy wciąż 
siedzieli 
na koniach. Nieprzyjaciele? – spytałem, nie rozumiejąc, dlaczego ich też nie 
ściągnięto z koni 
i nie związano. Nie, zaprzeczył pretor. To lojalni przyjaciele, jak się okazało. 
Są oficjalnymi 
wysłannikami plemienia Allobrogów, żyjącego w prowincji Gallia Narbonensis*, za 
Alpami, 
pod panowaniem rzymskim. Zdrajcy usiłowali wciągnąć ich do swojego spisku. 
Chcieli, by 
Allobrogowie wzniecili wojnę w Galii, by związać stacjonujące tam legiony, 
podczas gdy oni 
dokonaliby przewrotu w Rzymie. Wyobraź sobie, mówi, zwracać się do cudzoziemców, 
by 
wydali wojnę własnej ojczyźnie! Czy mógłbyś wymyślić coś bardziej godnego 
pogardy? 
Zapewniłem go, że nie mógłbym. Ci spiskowcy są pozbawieni poczucia honoru i 
lojalności, 
powiedział. Pomyślałbyś, że już to, iż są Rzymianami, powstrzymałoby ich przed 
choćby 
rozważaniem podobnej zbrodni, ale tacy ludzie nie mają szacunku ani dla swej 
ziemi, ani dla 
bogów. Na szczęście Allobrogowie wyjawili ich knowania swym rzymskim 
zwierzchnikom, a 
ci z kolei powiadomili konsula, którego oczy i uszy są wszędzie. Zdrajcy, 
myśląc, że 
Allobrogowie są wciąż po ich stronie, wysłali wraz z nimi posłańców z wieścią do 
Katyliny i 
dalej, do Galii, ale dotarli tylko do tego mostu. Zabieramy ich z powrotem do 
Rzymu, gdzie 
senat i lud zadecyduje, co zrobić z tymi kanaliami.
Gajusz przerwał tyleż dla dramatycznego efektu, ile dla złapania oddechu. 
Musiałem 
przyznać, że ze swadą wydeklamował swój monolog, bez wątpienia szlifowany z 
każdym 
kolejnym powtórzeniem.
– Jak sobie możesz wyobrazić, nie mogłem już zasnąć tej nocy, najpierw zbyt 
przerażony, 
potem podekscytowany wydarzeniami, a w końcu, kiedy nastał dzień, wszyscy 
sąsiedzi 
chcieli wiedzieć, co to za hałasy słyszeli po nocy... myśleli, że to bandyci 
albo zbiegli 
gladiatorzy, i pozamykali się szczelnie w domach, rozumiesz? I tak sterczę tu 
cały dzień, bo 
każdy przejezdny chce usłyszeć całą historię. – Rozwarł nagle szczęki w szerokim 
ziewnięciu 
i przetarł zmęczone oczy. – No, ale niecodziennie takie ważkie wydarzenia dzieją 
się 
człowiekowi tuż pod nosem. Jak powiedział pretor, przyczyniłem się do uratowania 
republiki!
W tej chwili nadleciała grudka końskiego nawozu i uderzyła go w głowę. Krzyknął 
i 
złapał się za ucho zdezorientowany.
– Oby cię Jowisz zmienił w ropuchę! – krzyknął czyjś głos; rozpoznałem rolnika, 
który 
opowiadał się za Katyliną. To on cisnął łajnem; celował w zamożnego kupca, który 
okazał się 
szybszy w uniku, niż się mogłem spodziewać.
– Jak śmiesz! – wrzasnął kupiec
– Trzymaj swych śmierdzących niewolników z dala ode mnie! – odkrzyknął rolnik, 
nagle 
otoczony przez przeważające siły wroga.
Spostrzegłem w tłumie błysk stali i odwróciłem się, by pociągnąć Metona i 
wycofać się, 
ale on już wcześniej wpadł na ten sam pomysł. Dosiedliśmy koni, a woźnica 
wyprowadził 
wóz z powrotem na drogę. Kiedy znaleźliśmy się bezpiecznie na moście – w tym 
samym 
miejscu, gdzie pretor Flakkus przechwycił konspiratorów i ich galijskich 
rzekomych 
sojuszników – obejrzałem się do tyłu. Incydent rozwinął się w małą bitwę. 
Pociski z nawozu 
gęsto fruwały w powietrzu, walcząc o lepsze z rzucanymi równie szybko 
inwektywami. 
Gniewny rolnik wyszedł z tłumu, zataczając się i trzymając obiema rękami za 
zakrwawioną 
głowę. Podtrzymywało go paru towarzyszy. Dumny świadek Gajusz tymczasem wykonał 
taktyczny odwrót do swego domu nad rzeką i obserwował zajście z progu, ziewając 
z szeroko 
otwartymi oczami.
Rzym jest jak Bethesda, pomyślałem. Tak, jak nauczyłem się wyczuwać nastroje 
mojej 
żony po najsubtelniejszych oznakach – po sposobie, w jaki przechyla głowę lub 
nabiera 
powietrza, po rozrzuconych na stole grzebieniach i szczotkach – tak też umiałem 
oceniać 
atmosferę miasta po drobnych objawach. Ostrzeżony zajściem na Moście Mulwijskim 
wypatrywałem dalszych sygnałów. Sklepikarze wypraszali ostatnich klientów i 
zamykali swe 
sklepy przed czasem. Tawerny wypełnione były po brzegi. Na ulicach prawie nie 
było widać 
kobiet, za to wszędzie biegały gromady chłopców, a mężczyźni zbierali się w 
niewielkich 
grupach na rogach ulic i debatowali nad czymś. Większość tych, którzy spieszyli 
gdzieś w 
swoich sprawach, podążała w stronę Forum. Niektórzy szli tam prosto i pewnie, 
inni 
dryfowali bokami, przyciągani po zacieśniającej się spirali niczym źdźbła słomy 
okrążające 
wir w strumieniu. Wrażenie było tak silne, że zdążając przez via Subura do domu 
Ekona, 
czułem się jak pływak walczący ze słabym, lecz stałym prądem.
Powitała nas Menenia. Diana skoczyła jej w ramiona, a ja zapytałem o Ekona, 
otrzymując 
odpowiedź, jakiej się spodziewałem.
– Poszedł na Forum, przed chwilą. Mówią, że Cycero będzie przemawiał do ludu. 
Nie 
wiedzieliśmy, kiedy się was spodziewać, ale Eko powiedział, że gdybyście 
zdążyli, to 
powinniście też tam pójść i go poszukać.
– Myślę, że... – zacząłem, wyobrażając sobie, co się tam będzie działo, ale Meto 
mi 
przerwał.
– Weźmiemy konie czy pójdziemy, tato? – spytał podekscytowany. – Ja byłbym za 
tym, 
żeby iść. Gnaty mam obolałe po tej jeździe, a poza tym zawsze tak trudno o 
miejsce, by je 
zostawić. To nie tak daleko...
Zdecydowaliśmy się pójść pieszo.
Wrażenie pochwycenia przez nurt rzeki narastało w miarę zbliżania się do Forum. 
Jak 
strumień płynie bystrzej w miarę zwężania się, tak ten ludzki nurt przybierał i 
przyspieszał z 
każdą mijaną uliczką. Kiedy dotarliśmy do samego Forum, tłum był już gęsty. 
Plotki śmigały 
wokół nas niczym zwinne ryby; dochodziły do mnie powtarzane na różne sposoby te 
same 
słowa: „Zdrajcy... Allobrogowie... Cycero... Katylina...”
Niemożliwe, by udało się nam w takiej ciżbie odnaleźć Ekona, pomyślałem, ale w 
następnej chwili Meto wykrzyknął jego imię i zaczął machać ręką. Z tłumu 
niedaleko nas 
wychynęło w górę czyjeś ramię, a poniżej ujrzałem zaskoczoną i zaniepokojoną 
twarz 
starszego syna.
– Meto! Tato! Nie wiedziałem, że tak wcześnie się zjawicie. Byliście już w domu? 
Pospieszmy się, chyba się już zaczęło.
Rzeczywiście, daleko przed nami echo niosło znajomy głos. Skierowaliśmy się na 
plac 
przed świątynią Concordii – bogini zgody. Za świątynią wznosiło się strome 
urwisko Arx, po 
prawej mieliśmy kurię – budynek senatu – i Rostrę, z której tak wiele lat temu 
Cycero 
przemawiał w obronie Sekstusa Roscjusza, po lewej zaś zaczynała się droga na 
szczyt 
Kapitolu i na Arx. Właśnie do świątyni Concordii doprowadzono ludzi 
aresztowanych rano na 
moście i w niej zwołano pospiesznie posiedzenie senatu, by omówić całą sprawę. 
Teraz 
Cycero wyszedł na zewnątrz i przemawiał do tłumu ze szczytu świątynnych schodów. 
Za jego 
plecami widniała nowa wielka statua Jowisza z brązu; rzucał się w oczy połysk 
świeżo 
odlanego metalu i artyzm wykonania. Muskularny i brodaty ojciec bogów siedział 
na tronie z 
wiązką piorunów w jednej dłoni i z kulą w drugiej, a z jego czoła rozchodziły 
się promienie 
błyskawic. Cycero wydawał się przy nim mały i śmiertelny, ale jego głos był 
grzmiący jak 
zawsze.
– Rzymianie! Być uratowanym od niebezpieczeństwa, wyrwanym z paszczy pewnej 
zguby, ocalonym z morza destrukcji... czy może istnieć radośniejsze 
doświadczenie? Jesteście 
uratowani, Rzymianie! Wasze miasto uniknęło katastrofy! Radujcie się, dziękujcie 
bogom! 
Tak, uratowani, pod całym miastem bowiem, pod każdym domem i świątynią wrogowie 
potajemnie podłożyli mordercze stosy. Płomienie już je lizały, ale zadeptaliśmy 
je! Miecze 
wzniesione już były nad ludem, przytknięte do waszych gardeł, ale odtrąciliśmy 
je i 
stępiliśmy gołymi rękami! Dziś rano odkryłem przed senatorami całą prawdę w tej 
sprawie. 
Teraz wam, obywatele, pokrótce przekażę fakty, abyście poznali 
niebezpieczeństwo, któremu 
mężnie stawiliśmy czoło i odparliśmy je. Powiem wam, jak w imię Rzymu i z łaski 
bogów to 
niebezpieczeństwo zostało wykryte, rozpoznane, ujawnione i zażegnane. Zacznę od 
tego, że 
kiedy Katylina jakiś czas temu wyrwał się z miasta, do czego go zmusiłem... Tak, 
z dumą 
przypisuję sobie zasługę wygnania go, nie obawiając się już, że mnie za to 
potępicie; bardziej 
teraz się boję, że macie mi za złe pozostawienie go przy życiu... Kiedy więc 
Katylina uciekł z 
Rzymu, miałem nadzieję, że zabierze z sobą wszystkich swych obrzydliwych 
wspólników i 
pozbędziemy się tej mierzwy na dobre! Niestety, wielu ich pozostało, 
zdecydowanych dalej 
prowadzić swe przestępcze działania. Wasz konsul od tamtej pory trzymał czujną 
straż, 
obywatele. Zaprawdę, prawie nie spałem, nie pozwalałem sobie nawet na mrugnięcie 
powieką, wiedząc, że prędzej czy później uderzą. Ale nawet ja byłem wstrząśnięty 
bezmiarem 
ich szaleństwa! Sami byście z trudem w to uwierzyli, gdybym nie miał na to 
dowodów! Ale 
musicie uwierzyć, dla własnego bezpieczeństwa. Otóż doszło do mych uszu, że 
pretor 
Publiusz Lentulus... tak, obywatele! „Nóżka” Lentulus! Wstrzymajcie się jednak 
ze 
śmiechem, póki nie usłyszycie najgorszego. Lentulus próbował przekupić 
wysłanników 
Allobrogów, by wszczęli powstanie po drugiej stronie Alp. Mieli oni wczoraj udać 
się do 
Galii z listami i instrukcjami w towarzystwie jednego z zauszników Lentulusa, 
Tytusa 
Wolturcjusza, który wiózł także list do Katyliny. Na Herkulesa, pomyślałem, 
nadeszła 
wreszcie szansa, o jaką zanosiłem modły do bogów... szansa na ostateczne 
udowodnienie 
głębokiego zdemoralizowania tych ludzi i ich nienawiści do Rzymu, niezbity 
dowód, jaki 
mógłbym przedłożyć senatowi i ludowi. Wezwałem więc do siebie dwóch mężnych i 
lojalnych pretorów, Lucjusza Flakkusa i Gajusza Pomptinusa, i zapoznałem ich z 
sytuacją. 
Jako mężowie nieposzlakowanego patriotyzmu przyjęli moje rozkazy bez wahania. Z 
nastaniem nocy urządzili zasadzkę na Moście Mulwijskim, skrywając swe oddziały w 
domach po obu brzegach Tybru, a potem czekali. Nad ranem ich cierpliwość została 
wynagrodzona. Wysłannicy Allobrogów dotarli do mostu, a wraz z nimi Wolturcjusz 
i orszak 
jego zdradzieckich kompanów. Nasi ludzie rzucili się na nich i okrążyli. Dobyto 
mieczy, ale 
pretorowie mieli przewagę zaskoczenia, a kiedy Allobrogowie, zamiast przyłączyć 
się do 
obrony, usunęli się na bok, w Wolturcjuszu i jego ludziach upadły serca i 
poddali się bez 
walki. Aresztowano ich i przywiedziono pod mój dom, gdy tylko się rozwidniło. 
Pretorowie 
przejęli listy z nie naruszonymi pieczęciami. Natychmiast wezwałem ludzi, 
których znaki 
były odciśnięte w wosku, albo którzy z innych względów byli mocno podejrzani – 
wśród nich 
znanego warchoła Cetegusa i oczywiście Lentulusa, któremu najwięcej czasu zajęło 
dotarcie 
na miejsce, pomimo jego słynnej nogi. Być może był zaspany po pracowitej nocy 
spędzonej 
na pisaniu obciążających go listów! Wielu znamienitych polityków odwiedziło mnie 
tego 
ranka, radząc mi, bym nie wahał się i sam otworzył owe listy, by uchronić się 
przed 
zakłopotaniem, gdyby miało się okazać, że się mylę co do ich treści. Trwałem 
jednak przy 
zdaniu, że powinny zostać otwarte publicznie i odczytane senatorom, a gdybym nie 
miał racji, 
nie szkodzi! Nadgorliwość w obronie wolności nie przynosi wstydu! Zwołałem więc 
pospiesznie zebranie senatu tu, w świątyni Concordii. Przypomnijcie sobie, co 
ona 
symbolizuje: harmonię porządku publicznego, szczęśliwą współegzystencję i 
współpracę 
klas: plebejuszy i patrycjuszy, ubogich i bogatych, wolnych i wyzwolonych – 
wszyscy oni 
dziś zostali uratowani przed zagrożeniem, które zawisło nad całym Rzymem. 
Pierwszy 
zeznania przed senatem składał Wolturcjusz. Był tak przerażony, że ledwo mógł 
mówić. Aby 
rozwiązać mu język, obiecaliśmy mu nietykalność... był w końcu tylko posłańcem, 
chociaż 
wiele wiedział, jak się okazało. Ten niezdarny sługa pochodzi z Krotonu, ze 
stopy Italii. Ach, 
ale czyrak na stopie wystarczył, by okulawić intrygę „Nóżki” Lentulusa!
Rozejrzałem się wokoło. Tłum śmiał się, jak zawsze, ze słownych gier Cycerona. 
Nawet 
w bardziej wyrafinowanej atmosferze senatu konsul nie mógł się podobno oprzeć 
pokusie 
kalamburu, choćby i kiepskiego, zwłaszcza jeśli wiązał się on z obelgą wobec 
jego wrogów. 
Zauważyłem, że nawet Eko się uśmiechał, choć Meto nie. Patrzył na Cycerona z 
chmurną 
twarzą i ze zmrużonymi oczyma, jakby się zastanawiał nad głębszą i mroczniejszą 
zagadką 
niż aluzje konsula. Cycero zaś mówił dalej:
– Co nam wyjawił Wolturcjusz? Powiem wam: po pierwsze, że Lentulus dał mu 
wiadomości i list do Katyliny, nakłaniając go, by zebrał armię niewolników i 
ruszył na Rzym.
Śmiechy w tłumie ucichły, za to rozległy się okrzyki gniewu i strachu. 
Przypomniałem 
sobie, jak Katylina porównał argumenty Cycerona do miotanych z palców piorunów i 
opisywał jego sprawność w manipulowaniu tłumem; zapatrzyłem się nie na mówcę, 
ale na 
lśniący posąg Jowisza za jego plecami i na pełne wiary twarze słuchaczy.
– W murach miasta spiskowcy zamierzali podłożyć ogień na wszystkich siedmiu 
wzgórzach... tak! Każdy z nich odpowiadał za podpalenie konkretnej dzielnicy!... 
i 
zmasakrować wielką liczbę obywateli. Katylina miał przechwycić i wymordować 
tych, 
którym udałoby się uciec, a potem połączyłby swą armię niewolników z lojalnymi 
siepaczami 
z Rzymu.
Przez tłum przebiegła fala gniewu, którą czułem tak wyraźnie, jak gorący wiatr. 
Niewolnicy i ogień: dwa żywioły, których Rzymianie obawiają się najbardziej. Oba 
są dla 
nich narzędziami, które naginają do swej woli i używają dla wygody, ale każdy z 
nich może 
się wymknąć spod kontroli i spowodować niewyobrażalne spustoszenia. Ktokolwiek 
celowo 
obróciłby jeden z nich przeciw współobywatelom, popełniłby akt niewybaczalnej 
zdrady; 
Cycero jednym tchem oskarżył Katylinę i jego przyjaciół o zamiar posłużenia się 
obydwoma 
naraz.
– Następnie przed senatem stanęli Allobrogowie. Oświadczyli, że kazano im złożyć 
przysięgę lojalności, wręczono listy od Cetegusa i Lentulusa, a ponadto 
otrzymali rozkaz 
wysłania za Alpy konnicy, by wesprzeć planowane powstanie w Italii. Wyobraźcie 
sobie 
armię niewolników, Galów i bandytów maszerującą na płonące miasto! Żeby zapewnić 
sobie 
ich poparcie, Lentulus powiedział im, że wróżbici oraz księgi Sybilli 
przepowiadają, iż to on 
będzie trzecim z Korneliuszów, po Cynnie i Sulli, który będzie rządzić Rzymem... 
czy też 
tym, co z niego zostanie, ponieważ stwierdził zarazem, że według niego ten 
właśnie rok ma 
przynieść upadek Rzymu i całego imperium, jako dziesiąty rok od uniewinnienia 
dziewic 
Westy i dwudziesty od spalenia Kapitolu. – Cycero potrząsnął głową na znak 
obrzydzenia dla 
takich bluźnierstw. – Allobrogowie poinformowali nas także o niezgodzie w 
szeregach tych 
wywrotowców. Ponoć Lentulus, leniwy jak zwykle, chciał odczekać siedemnaście dni 
od 
dzisiaj i rozpocząć masakrę pod przykrywką Saturnaliów, święta, w które panowie 
zamieniają 
się miejscami ze swymi niewolnikami. Ale krwiożerczy Cetegus, nieczuły na tak 
delikatną 
ironię, parł do natychmiastowego działania. I tak nadszedł czas na bezpośrednią 
konfrontację 
z tymi łajdakami. Każdego z nich wzywaliśmy i pokazywaliśmy przechwycone listy. 
Cetegus 
przyznał, że pieczęć należy do niego. Otworzyliśmy list, napisany przezeń 
własnoręcznie i 
zaadresowany do wodzów Allobrogów, w którym cały spisek przedstawiony był tak, 
jak go tu 
przed chwilą opisałem. Wcześniej, dzięki informacji od Galów, posłałem jednego z 
pretorów 
do domu Cetegusa, gdzie odkrył on i skonfiskował wielką liczbę mieczy i 
sztyletów. Kiedy 
zażądałem wyjaśnień, oskarżony drwiąco odparł, że jest po prostu kolekcjonerem 
dobrej 
broni. Teraz jednak, kiedy odczytano głośno jego list obnażający jego zbrodniczy 
charakter, 
zamilkł, palony wstydem i przerażony! Przyprowadzono potem następnego z autorów 
listów, 
Statyliusza. I znów nastąpiło złamanie pieczęci, odczytanie haniebnej treści i 
przyznanie się 
do winy. Następny stanął przed nami Lentulus. Odczytano jego list; zawierał on 
to wszystko, 
o czym już wcześniej mówiłem, ale Lentulus nie załamał się i odmówił przyznania 
się. 
Zaoferowałem temu człowiekowi, pełniącemu obecnie obowiązki pretora, a niegdyś 
konsula 
Rzymu, możliwość przemówienia we własnej obronie. Odmówił, zażądał za to 
ponownego 
przyprowadzenia Wolturcjusza i Allobrogów, by mógł odeprzeć ich zarzuty. 
Zrobiliśmy to i 
tak nadeszła chwila upadku Lentulusa. Kiedy nasi informatorzy zdecydowanie 
opowiedzieli o 
wszystkich odbytych z nim spotkaniach, zaczął kruszeć, a kiedy przytoczyli 
rzekome 
sybillińskie wróżby, wszyscy zebrani mogli się na własne oczy przekonać, co może 
z 
człowiekiem uczynić publiczne obnażenie jego winy. Ogrom jego zbrodni i jaskrawa 
absurdalność jego rojeń dotarły doń jak grom z jasnego nieba i w jednej chwili 
obdarły go z 
całego sprytu. Zamiast zaprzeczyć oskarżeniom, co łatwo mógłby uczynić, Lentulus 
zaskoczył nas i przyznał się do wszystkiego. Mówił tak płaczliwym tonem, jakiego 
nikt 
jeszcze nigdy u niego nie słyszał. Jego sławny kunszt oratorski, a nawet 
notoryczny sarkazm 
zawiodły go zupełnie w chwili, kiedy potrzebował ich najbardziej. Kazaliśmy 
wtedy 
Wolturcjuszowi podać ostatni, jeszcze nie otwarty list. Ujrzawszy go, Lentulus 
zbladł i zaczął 
się trząść; niemniej jednak przyznał, że i pieczęć, i pismo są jego, choć list 
nie był podpisany. 
Przeczytam go wam.
Nie odwracając się od tłumu, Cycero wyciągnął do tyłu rękę. Jego sekretarz Tiro 
pojawił 
się za jego plecami i wsunął w nią zwinięty dokument. Cycero rozwinął go i 
zaczął czytać.
– Dowiesz się, kim jestem, od człowieka, który ci ten list doręczy. Pamiętaj, 
żeś 
mężczyzną. Zważ na swoją sytuację. Uczyń wszystko, co konieczne. Zwerbuj do 
pomocy 
wszystkich, nawet najgorszych nędzników.
Cycero wyciągnął rękę na całą długość, jak gdyby dokument wydzielał nieznośny 
odór; 
Tiro uwolnił go od niego i zniknął.
– Listy, pieczęcie, charakter pisma, wyznania... Obywatele, wszystko to może się 
wydawać bardzo przekonującymi dowodami przeciwko tym ludziom. Ale jeszcze 
dobitniej 
przemawiały ich wystraszone oczy, pobladłe twarze, milczenie i wzrok wbity w 
podłogę, 
jakby nie śmieli go podnieść, chyba że po to, by zerkać trwożliwie na swych 
wspólników. 
Najbardziej ich obciążało własne poczucie winy. Na podstawie zebranych dowodów 
senat 
jednogłośnie zdecydował aresztować dziewięciu ludzi najbardziej zamieszanych w 
spisek. 
Tylko dziewięciu, pomimo alarmująco wysokiej liczby zdrajców między nami, 
senatorowie 
bowiem w swej łaskawości wierzą, że kara wymierzona tym dziewięciu może 
przywrócić 
pozostałym rozum. Tak to obrzydliwe knowania Katyliny spotkała druzgocąca 
klęska. 
Gdybym przewidująco nie przegnał go z miasta, wszystko mogłoby się skończyć 
inaczej. O 
ile bowiem, dopóki zachowywałem czujność, ze strony leniwego Lentulusa i 
zapalczywego 
Cetegusa nie groziło nam prawdziwe niebezpieczeństwo, to z Katyliną sprawa była 
całkiem 
inna. Jego umiejętność porywania ludzkich serc, doglądanie każdego szczegółu 
szeroko 
zakrojonych planów, jego przebiegłość, wielka siła i wytrzymałość czyniły go 
najgroźniejszym z wrogów Rzymu... dopóki przebywał wśród nas! On nigdy nie 
popełniłby 
tak rażącego błędu, by wysyłać obciążające listy pod własną pieczęcią! Gdyby tu 
pozostał, to 
nawet mimo mojej czujności, śledzenia każdego jego kroku i przeciwdziałania 
knowaniom 
musiałoby dojść do zażartej walki na śmierć i życie.
Cycero przerwał. Splótł ręce na plecach i pochylił głowę, po czym z głębokim 
westchnieniem podniósł wzrok na górującą nad nim statuę Jowisza i podszedł do 
niej.
– Obywatele, czuję wyraźnie, że w swych działaniach w tej sprawie na każdym 
kroku 
byłem prowadzony przez wolę nieśmiertelnych bogów. Taki wniosek jest 
nieunikniony, gdyż 
sama tylko ludzka inicjatywa nie mogłaby doprowadzić całej sprawy do tak 
szczęśliwego 
zakończenia. Zaprawdę, przez wszystkie te mroczne dni bogowie tak często 
okazywali swą 
wolę, że niemal można było ich zobaczyć wśród nas! Wieści o ich znakach już się 
rozeszły 
między wami, więc nawet nie muszę wymieniać wszystkich objawień: płomieni 
widocznych 
nocą na niebie, drżenia ziemi, przedziwnego kształtu błyskawic. Tymi znakami 
bogowie 
mówili nam o wyniku tej walki. Nie będę, powiadam, wymieniał wszystkich, ale 
jedno 
zdarzenie było tak wielkiego znaczenia, że nie mogę go pominąć. Cofnijcie się 
pamięcią do 
dni przed dwoma laty, do czasu konsulatu Kotty i Torkwatusa. Owego roku w 
Kapitol często 
biły niesamowite pioruny, które przesuwały posągi bogów na piedestałach, 
przewracały 
statuy naszych przodków i topiły spiżowe tablice praw. Trafiony został nawet 
pokryty złotem 
posąg naszego praojca Romulusa ssącego wilczycę. Wróżbici z całej Etrurii 
przepowiadali 
rzeź i pożogę, obalenie praw, wojnę domową i kres Rzymu i całego imperium – 
chyba że 
udałoby się przebłagać bogów, aby odwrócili tory przeznaczenia. Po tych 
złowieszczych 
przepowiedniach urządzono trwające dziesięć dni igrzyska i nie zaniedbano 
niczego, co 
mogłoby złagodzić gniew bogów. Wróżbici nakazali odlanie nowego posągu Jowisza i 
umieszczenie go na wyniosłym miejscu, skąd witałby nadchodzące dni i spoglądał 
na Forum i 
senat. Powiedzieli, że kiedy spiżowy wzrok ojca bogów będzie czuwał nad naszymi 
powszednimi sprawami, każde śmiertelne zagrożenie dla Rzymu zostanie wydobyte na 
światło dnia i objawione senatowi i ludowi. Stawianie tej ogromnej, wspaniałej 
statuy 
postępowało tak wolno, że dopiero niedawno ją zakończono. Nie była gotowa do 
ustawienia 
na godnym jej miejscu, przy świątyni Concordii, aż do dnia dzisiejszego! Żaden z 
was nie jest 
tak ślepy, by nie widzieć, że całym wszechświatem, a zwłaszcza tym wybranym 
miastem, 
rządzi wola i majestat bogów. Dwa lata temu zostaliśmy ostrzeżeni przez tych, 
którzy 
odczytują boskie znaki, przed nadchodzącą katastrofą i społecznym chaosem. Nie 
wszyscy w 
to uwierzyli, ale mądrość przeważyła i bogowie zostali przebłagani. Teraz 
nadszedł kryzys i – 
któż śmiałby nazwać to zbiegiem okoliczności? – statua Jowisza jest gotowa! 
Łaskawa 
interwencja wielkiego ojca bogów przyszła o właściwej porze: w tej samej chwili, 
kiedy 
pochwyceni spiskowcy prowadzeni byli przez Forum do świątyni Concordii, właśnie 
kończono ustawianie posągu! I teraz, kiedy spoczęło na nas straszne spojrzenie 
Jowiszowych 
oczu, ta zmowa przeciwko waszemu bezpieczeństwu i samemu istnieniu Rzymu została 
odkryta i wydobyta na ostre, bezlitosne światło dnia. Dlatego też tym większa 
powinna być 
wasza nienawiść i tym surowsza kara dla tych ludzi, którzy śmieli ponieść pożogę 
nie tylko 
do waszych domów, ale nawet do świątyń bogów! Jakże byłbym dumny, mogąc was 
zapewnić, że ich aresztowanie i udaremnienie nienawistnych planów zawdzięczacie 
mnie 
samemu, ale tak nie jest. To sam Jowisz ich powstrzymał, życząc sobie ocalenia 
Kapitolu, 
ocalenia innych świątyń i was wszystkich. Ja byłem tylko naczyniem dla jego 
boskiej woli. 
Senat uchwalił dziś dziękczynienie dla bogów. Dekret wymienia moje imię... po 
raz pierwszy 
w historii taki zaszczyt spływa na obywatela Rzymu nie będącego wodzem. Zawiera 
się on w 
następujących słowach: „Ponieważ uratował miasto od pożogi, obywateli od masakry 
i Italię 
od wojny”. Tak, obywatele, przyłączcie swe głosy do dziękczynienia, ale nie dla 
mnie! 
Zanieście swe pochwalne modły ojcu, który ocalił nas wszystkich i zniszczył 
wrogów Rzymu, 
wszechmocnemu Jowiszowi!
Cycero wzniósł obie ręce ku błyszczącemu posągowi i odsunął się w tył. W tłumie 
wybuchły wiwaty, tak precyzyjnie zgrane w czasie, że zastanowiłem się z 
początku, czy 
Cycero nie rozstawił w tym celu swoich ludzi. Owacja wydawała się jednak zbyt 
potężna, by 
mogła być fałszywa – i czemuż by nie? Przecież to nie Cycerona, pokorne naczynie 
boskiej 
woli, w ten sposób wielbiono, ale ojca bogów, spoglądającego na nas spod 
miotających 
pioruny brwi.
A jednak Cycero, usuwając się w cień, miał na twarzy tak promiennie triumfalny 
uśmiech, jakby te niezmierne tłumy wiwatowały wyłącznie na jego cześć.
ROZDZIAŁ XXXVI
– To o oznacza koniec Katyliny – powiedział Eko, półleżąc na swej sofie.
Właśnie skończyliśmy kolację; niewolnicy sprzątnęli jedzenie i zastawę, 
pozostawiając 
tylko dzbanek rozcieńczonego wina. Diana już spała, a Bethesda z Menenią 
przeszły do 
innego pokoju.
– Do tej pory nikt w Rzymie nie miał pewności co się stanie – mówił dalej Eko. – 
Dalej 
istniała realna możliwość wybuchu powstania w mieście, niezależnie od jego 
ewentualnego 
powodzenia. Czuło się to na ulicach... gniew, urazy, podniecenie, tęsknota za 
odmianą za 
wszelką cenę. Zupełnie jakby ludzie mieli nadzieję, że niebo się otworzy i ukaże 
cały panteon 
nowych bogów.
– Czy to miałeś na myśli, pisząc, że chcesz porozmawiać w cztery oczy? – 
spytałem.
– Cóż, nie bardzo mogłem przelewać podobne myśli na pergamin, prawda? Popatrz, 
co 
spotkało za taką nieostrożność Lentulusa i Cetegusa! Nie mówię tak dlatego, 
żebym z nimi 
sympatyzował, ale wszyscy musimy być teraz ostrożni, zważać, co się mówi i do 
kogo...
– Oczy i uszy konsula są wszędzie – zacytowałem.
– Otóż to.
– A jego oczy obserwują nawet siebie nawzajem.
– Zgadza się.
– W takim razie szkoda, że wszyscy zezowaci szpiedzy Cycerona nie poprzewracali 
się o 
własne nogi! – powiedział nagle Meto ze złością, która zaskoczyła nas obu. Do 
tej pory 
siedział cicho na sofie, popijając wino z wodą i przysłuchując się rozmowie.
Eko spojrzał na brata zdezorientowany.
– O co ci chodzi, Metonie?
– Chodzi mi... nie wiem na pewno, o co mi chodzi, ale dzisiejsza mowa Cycerona 
przyprawiała mnie o mdłości. – Jego głos był przepojony żarliwą pasją, właściwą 
bardzo 
młodym, bardzo przejętym i bardzo gniewnym ludziom. – Czy uważacie, że było w 
niej choć 
ziarnko prawdy?
– Oczywiście, że tak – odparł Eko. – Nie przypuszczasz chyba, że Cycero spłodził 
te listy 
sam?
Oparłem się wygodniej i nie odzywałem się, postanawiając posłuchać ich 
argumentów.
– Nie, ale kto w ogóle spłodził tę całą intrygę?
– Jaką intrygę?
– Pomysł, by spiskowcy skompromitowali się przez konszachty z Allobrogami.
– Wymyślił to zapewne Lentulus albo któryś z...
– A dlaczego nie Cycero?
– Ale...
Meto nie dał mu dojść do słowa.
– Słuchałem rozmowy kilku mężczyzn na Forum, kiedy przemowa się skończyła i tłum 
zaczynał się rozchodzić. Mówili, że Allobrogom nie podoba się rzymskie 
panowanie, zresztą 
nie bez powodu. Rzymscy urzędnicy w Galii są tak skorumpowani i chciwi, jak w 
każdej 
innej prowincji. To dlatego ci wysłannicy przybyli do Rzymu, chcąc się domagać 
zadośćuczynienia od senatu.
– Właśnie – podchwycił Eko. – Wiedząc o ich niezadowoleniu, Lentulus ujrzał w 
tym 
sposobność do ich skaptowania.
– A może to Cycero ujrzał w tym sposobność do wykorzystania ich do własnych 
celów? 
Nie widzisz, Eko, że jest równie prawdopodobne, że to Allobrogowie zgłosili się 
do 
zwolenników Katyliny, działając na polecenie Cycerona? Sam powiedział w swej 
mowie, że 
rozpaczliwie szukał sposobu na zdemaskowanie swych wrogów, na wyciągnięcie ich z 
ukrycia? Tak rozpaczliwie, że mógł zaaranżować całą tę aferę osobiście! Lentulus 
i Cetegus 
zostali wciągnięci w pułapkę i jak głupcy połknęli haczyk. Teraz Cycero ma ich w 
sieci i już 
nigdy się z niej nie wydostaną.
Eko oparł się plecami o sofę w zamyśleniu.
– Tak ludzie mówili na Forum? – upewnił się.
– Niezbyt głośno, jak możesz sobie wyobrazić, ale ja mam dobry słuch.
– To brzmi logicznie, przyznaję, ale pomysł jest szalony.
– Dlaczego? Wszyscy wiemy, że Cycero lubi działać skrycie i podstępnie. 
Myślicie, że 
nie zniżyłby się do wyreżyserowania całego incydentu? Przecież to takie proste i 
oczywiste! 
Allobrogowie przybywają, by prosić o łaskę, a senat ich ignoruje. Cycero jest 
najpotężniejszym człowiekiem Rzymu; jeżeli ktokolwiek może im pomóc, to właśnie 
on. 
Obiecuje im to, czego chcą, ale w zamian muszą stać się jego agentami. Nachodzą 
więc 
Lentulusa i Cetegusa, udając, że szukają sprzymierzeńców. Ci dwaj, pozbawieni 
rady i 
przewodnictwa Katyliny, łapczywie rzucają się na galijską ofertę. Ale 
Allobrogowie żądają 
umowy na piśmie... tylko ona bowiem zadowoli Cycerona... a ci głupcy spełniają 
to żądanie. 
Wysłannicy udają, że wyruszają w drogę powrotną. Poinformowani o spisku przez 
Cycerona 
dwaj pretorzy przygotowują teatralną zasadzkę na moście.
– Dlaczego „teatralną”? – spytał Eko.
– Ponieważ, mimo że pretorzy szykowali się jak do prawdziwej akcji, zaatakowani 
przez 
nich ludzie spodziewali się tego i nie podjęli najmniejszej próby oporu. 
Dlaczego? Bowiem 
kapuś Wolturcjusz, towarzyszący Allobrogom, także był wtajemniczony, jako 
kolejny ze 
szpiegów Cycerona.
– Czy i o tym mówiono na Forum?
– Nie – zaprzeczył Meto z lekkim uśmiechem, który złagodził jego gniewną minę. – 
To 
akurat mój pomysł.
– I bynajmniej nie nieprawdopodobny – wtrąciłem, prostując się i włączając do 
konwersacji. – Wiemy, że szpiedzy Cycerona są wszędzie.
– Nawet w tym pokoju – szepnął Meto tak cicho, że ledwo go dosłyszałem.
– Ale nawet jeśli to, co mówisz, jest prawdą i to rzeczywiście Cycero zastawił 
pułapkę na 
spiskowców, to nie musieli w nią wpadać – zauważył Eko. – Sprzymierzyli się z 
cudzoziemskimi poddanymi i wspólnie knuli wojnę przeciw Rzymowi.
– Tak – powiedziałem. – I słusznie Meto nazwał ich za to głupcami. Rzymski lud 
może 
wybaczyć antypaństwowy spisek, a wielu obywateli chętnie by się do niego 
przyłączyło, 
choćby w nadziei na łupy z grabieży. Ale taki sam spisek uknuty przez Rzymian z 
cudzoziemcami jest niewybaczalny. Z rewolucjonistów stają się zdrajcami. Myślę, 
że masz 
rację, Ekonie, mówiąc, że Katylina już się po tym ciosie nie podniesie. 
Doprawdy, nie 
dziwota, że Cycero na zakończenie przemowy zaniósł dzięki bogom. Sam Jowisz nie 
wymyśliłby pewniejszego sposobu na zdyskredytowanie Katyliny i jego zwolenników.
Meto zakrył uszy dłońmi.
– Proszę cię, tato, nie mów o bogach! Dobrze wiesz, jaki Cycero ma do nich 
stosunek. 
Wśród swych uczonych przyjaciół wręcz się pyszni absolutnym brakiem wiary. Mówi, 
że to 
wszystko bzdury i przesądy. Ale kiedy wygłasza mowy na Forum, robi się pobożny 
jak 
kapłan i nazywa się naczyniem Jowisza. Cóż za hipokryzja! A czy możecie uwierzyć 
w tę 
bzdurę z posągiem Jowisza jako omenem? Czyż nie jest bardziej prawdopodobne, że 
wybrał 
na zasadzkę na Allobrogów właśnie dzień jego postawienia, by wykorzystać zbieg 
okoliczności? To właśnie dowodzi, bardziej niż cokolwiek innego, że on sam 
musiał 
zaplanować tę aferę!
Eko otworzył usta, by coś powiedzieć, ale Meto nie dał się zatrzymać.
– A wiecie, co jeszcze myślę? Nie jestem wcale pewien, czy Lentulus i Cetegus 
istotnie 
planowali wzniecenie pożaru w mieście. Jakie są na to dowody poza słowem kapusia 
Wolturcjusza, najemnego szpiega Cycerona? Może Lentulus i Cetegus są na tyle 
głupi, by 
chcieć to zrobić, a może Cycero po prostu wymyślił historię z podpaleniem, by 
przerazić 
mieszkańców miasta, podobnie jak sfałszował pogłoski o tym, jakoby Katylina 
chciał stanąć 
na czele buntu niewolników. Nic bardziej nie przeraża ludu od tych dwóch rzeczy: 
ogień i 
wyrwani spod kontroli niewolnicy. Bogaci boją się zemsty niewolników, a biedni 
pożaru, 
który w jednej chwili może odebrać im wszystko, co mają. Nawet najubożsi, którzy 
patrzą na 
Katylinę jak na zbawcę, odwróciliby się plecami do każdego podpalacza.
– Pioruny miotane w tłum – mruknąłem pod nosem.
– Co mówisz, tato? – spytał Eko.
– Porównanie, które usłyszałem od Katyliny. Westalki i seksualna rozwiązłość; 
podpalanie, anarchia, bunty niewolników; spiskowanie z cudzoziemcami; wola 
Jowisza... 
Cycero najwyraźniej po mistrzowsku opanował sztukę manipulowania tłumem za 
pomocą 
słów i fraz.
– Nie zapominaj o jego czujności. – Meto wstał z sofy i odstawił kubek. 
Zauważyłem, że 
drżą mu ręce. – Ja przynajmniej mogę o sobie powiedzieć to, czego nie powie nikt 
inny w tym 
pokoju: nigdy nie służyłem konsulowi jako oko czy ucho.
Odwrócił się gwałtownie i wyszedł. Eko patrzył za nim oniemiały.
– Tato, co się stało z moim małym braciszkiem?
– Zdaje się, że stał się mężczyzną.
– Nie o to mi chodzi.
– Wiem, o co ci chodzi. Od dnia, w którym włożył togę, stawał się coraz bardziej 
taki, 
jakiego go w tej chwili zobaczyłeś.
– Ale te jego dzikie pomysły, ten niepohamowany gniew wobec Cycerona... skąd się 
to u 
niego wzięło?
Wzruszyłem ramionami.
– Katylina spał kilkakrotnie pod mym dachem. Myślę, że Meto odbył z nim parę 
osobistych rozmów. Wiesz, jakie on wywiera wrażenie na młodzieży.
– Ale jakie to niebezpieczne! Jeśli Meto ma ochotę się chmurzyć i politykować w 
domu, 
to niech mu tam, ale mam nadzieję, że ma na tyle oleju w głowie, by tu w mieście 
trzymać 
język za zębami, w każdym razie publicznie. Sądzę, że powinieneś z nim o tym 
porozmawiać.
– Dlaczego? Wszystko, co mówił, wydaje mi się doskonale logiczne.
– Tak, ale cię to nie niepokoi?
– Pewnie tak. Lecz kiedy przed chwilą wzburzony wychodził z pokoju, nie 
odczuwałem 
niepokoju, tylko dumę. I trochę się zawstydziłem.
Bywają w teatrze chwile, kiedy bohaterowie i akcja sztuki wydają się bardziej 
rzeczywiste od samej rzeczywistości. Nie mówię o sprośnych rzymskich komediach, 
chociaż 
czasem i im się coś takiego przytrafia. Mam raczej na myśli wyrafinowane greckie 
tragedie. 
Wiesz, że pod maskami kryją się zwykli aktorzy i że słowa płynące z ich ust 
napisał 
wcześniej poeta, a mimo to, kiedy Edyp zostaje oślepiony, czujesz jego udrękę 
żywszą od 
fizycznego bólu i zgrozę, która zdaje się wydobywać z najgłębszych zakamarków 
duszy. 
Bogowie unoszą się nad ziemią i choć wiesz, że to aktorzy podwieszeni na 
żurawiach, 
odczuwasz nabożną bojaźń, choćbyś na co dzień był zdeklarowanym racjonalistą.
Dni, które nastąpiły po mowie Cycerona na Forum, naznaczone były tym samym 
poczuciem żywej, magnetycznej nierzeczywistości. Było coś wielkiego i 
dramatycznego, a 
jednocześnie prostackiego i absurdalnego w nieubłaganym dążeniu do zniszczenia 
ludzi, 
którzy dostali się w ręce Cycerona. Na koniec to nie on, ale senat zadecydował o 
ich 
zgładzeniu. Wątpię, by pytanie, czy to szacowne ciało działało w zgodzie z 
prawem, czy nie, 
doczekało się odpowiedzi jeszcze za mojego życia.
Prawo rzymskie nie uprawnia ani konsulów, ani senatu do skazywania obywatela na 
śmierć. Ta prerogatywa zarezerwowana jest dla sądów i dla zgromadzenia ludowego. 
Ponieważ jednak sądy działają bardzo wolno, zgromadzenie ludowe zaś jest 
niebezpiecznie 
zmienne w nastrojach, z żadnej z tych instytucji nie ma większego pożytku w 
chwilach 
przełomowych. Można by argumentować, że najwyższy dekret, na mocy którego senat 
upoważnił konsulów do podejmowania wszelkich niezbędnych działań dla zachowania 
państwa, unieważnia inne ograniczenia i pozwala na stosowanie kary śmierci wobec 
wewnętrznych wrogów Rzymu. Mimo to powstaje pytanie, czy jest słuszne, legalne i 
honorowe uśmiercanie więźniów, którzy złożyli broń i dobrowolnie oddali się w 
ręce 
sprawiedliwości, nie stanowiąc już bezpośredniego zagrożenia dla kogokolwiek? To 
tylko 
kilka z problemów, nad jakimi przez dwa kolejne dni debatował senat.
Jako zdeklarowany wróg polityki powinienem natychmiast opuścić miasto, ale nie 
zrobiłem tego. Nie mogłem wyjechać. Jak każdy inny obywatel trwałem w nerwowym 
oczekiwaniu i strachu przed czymś nieokreślonym a strasznym, co zawisło nad 
miastem i jego 
ludem. Czuł to każdy, niezależnie od przekonań politycznych, od opinii o 
Cyceronie, od 
wiary w prawość czy nikczemność uwięzionych. Ten strach był jak ból w stawach 
narodu, jak 
gorączka trawiąca zbiorowy mózg. Chcieliśmy pozbyć się choroby, ale obawialiśmy 
się, że 
nasi lekarze z senatu uciekną się do jakiejś drastycznej terapii, która nie 
tylko przerwie 
gorączkę, ale przy okazji zabije pacjenta.
Na drugi dzień po przemowie Cycerona miasto zmieniło się w ogromny wir plotek, 
którego zachłanne centrum znajdowało się wokół świątyni Concordii, gdzie znów 
spotkali się 
senatorowie. Wieść, że jeden z aresztowanych zwolenników Katyliny napomknął o 
zamieszaniu w spisek Krassusa, wywołała panikę wśród kupców i bankierów na 
Forum; 
ludzie nerwowo zastanawiali się, co się stanie, jeśli Krassus zostanie 
aresztowany, a jego 
dobra ulegną konfiskacie, podczas gdy inni twierdzili, że Krassus nigdy by na to 
nie pozwolił, 
a raczej przystąpiłby do wojny wraz z Katyliną. Jak się okazało, do senatu 
zgłosił się niejaki 
Lucjusz Tarkwiniusz i oświadczył, że Krassus posłał go do Katyliny z wieścią o 
aresztowaniach i radą, by natychmiast uderzył na Rzym. Reakcja senatorów była 
nieoczekiwana: po początkowej konsternacji zakrzyczeli informatora. Nawet, jeśli 
jego donos 
był prawdziwy, nikt się nie palił, by wciągać Krassusa w tę aferę, dopóki 
oficjalnie 
pozostawał lojalny wobec senatu. Po krótkiej debacie obecni przegłosowali wotum 
zaufania 
dla swego najbogatszego kolegi. Ustalono też, że Lucjuszowi Tarkwiniuszowi nie 
pozwoli się 
na dalsze zeznania, dopóki nie zechce wyznać, kto go przekupił, by złożył takie 
fałszywe i 
oszczercze świadectwo przeciwko tak nieposzlakowanemu patriocie jak Marek 
Krassus. 
Niektórzy sądzili, że Tarkwiniusz podjął się oskarżyć Krassusa tylko po to, by 
złagodzić karę 
dla już aresztowanych spiskowców, gdyby bowiem on znalazł się wśród nich, z 
pewnością 
senat powstrzymałby się od drastycznych rozwiązań. Inni twierdzili, że uczynił 
to z 
poduszczenia Cycerona, aby uciszyć Krassusa i nie dopuścić, by wpłynął na wynik 
debaty. 
Lucjusz Tarkwiniusz stał twardo przy swojej wersji, ale został odsunięty od 
dalszych zeznań. 
Więcej nie podnoszono już kwestii lojalności Krassusa, lecz on sam wycofał się z 
aktywnego 
udziału w dyskusji nad losem spiskowców.
Cezar również nie uniknął podejrzeń. Czy Wolturcjusz i Allobrogowie jego także 
obciążyli, a oskarżenie zostało zatuszowane przez senat i pominięte w mowie 
Cycerona, gdyż 
nie chciano konfrontacji z nim? A może to tylko pogłoski rozsiewane przez wrogów 
Cezara? 
Nikt nie znał prawdy, ale plotki na jego temat szerzyły się wszędzie. Wśród 
zbrojnych 
wyznaczonych do ochrony świątyni Concordii – samych ekwitów i zwolenników 
Cycerona – 
emocje były bliskie wrzenia: kiedy tego popołudnia Cezar opuszczał budynek, 
wykrzykiwali 
pod jego adresem groźby i wymachiwali mieczami. Świadkowie zajścia opowiadali 
potem, że 
Cezar ani na mgnienie oka nie stracił zimnej krwi, minął ich z godnością, a 
kiedy znalazł się 
poza kordonem, powiedział: „Ależ te psy są dziś w podłym humorze. Czyżby ich pan 
zapomniał je nakarmić?”
Tego dnia senatorowie głosowali nad zdradzieckim knowaniem więźniów i po 
krótkiej 
debacie ogłosili, że są oni winni zarzucanych im czynów. Pytanie, czy to 
głosowanie można 
uznać za odpowiednik procesu sądowego, miało przez całe lata wisieć jak czarna 
chmura nad 
republiką. Zdecydowano również wypłacić solidne nagrody Allobrogom i 
Wolturcjuszowi.
W sklepach, tawernach i na placach miasta zaczęły krążyć szczegóły na temat 
powstania, 
które rzekomo miało zbiec się w czasie z Saturnaliami. Podobno cały senat i jak 
największą 
liczbę obywateli zamierzano wymordować w ślepej rzezi bez żadnych skrupułów, a 
jedynie 
dzieci Pompejusza miały zostać oszczędzone jako zakładnicy, by trzymać wielkiego 
wodza w 
szachu. Stu mężczyzn zostało zwerbowanych przez spiskowców do podłożenia ognia w 
całym mieście i do zniszczenia akweduktów, by odciąć dopływ wody do gaszenia 
pożarów. 
Każdy człowiek próbujący nieść w tym celu wodę ze studni czy z rzeki miał zostać 
na 
miejscu zabity. Które z plotek były prawdziwe, które fałszywe? Nie było można 
ich 
zweryfikować, a zresztą na każdą plotkę zaraz powstawała inna, która jej 
zaprzeczała. Jubiler 
spod Forum powiedział mi, że na własne oczy widział olbrzymi skład świeżo 
naostrzonych 
mieczy i materiałów łatwopalnych, jaki odkryto w domu Cetegusa, w którym 
przebywał też 
silny oddział dobrze wyszkolonych gladiatorów. Kilka kroków dalej i kilka minut 
później 
handlarz winem, który podobno odwiedził Cetegusa na dwa dni przed jego 
aresztowaniem, 
zarzekał się, że jedyną bronią w jego domu była kolekcja ozdobnych mieczy 
stanowiących 
dziedzictwo rodowe, niewolników do ochrony była ledwie garstka – jak u każdego 
senatora – 
a krzesiwa i hubki tyle, co w każdym domu.
Najnowsze plotki głosiły, że Lentulus, Cetegus i reszta planowali ucieczkę. 
Rozmieszczono ich w areszcie domowym pod pieczą różnych senatorów, ale 
wyzwoleńcy 
Lentulusa mieli ponoć grasować na ulicach, usiłując podjudzić drobnych 
rzemieślników i 
niewolników do powstania i uwolnienia ich patrona. Domniemana armia gladiatorów 
Cetegusa chciała połączyć siły z miejskimi bojówkami i wziąć szturmem dom, w 
którym był 
przetrzymywany. Aby temu zapobiec, konsul oczywiście nakazał wzmocnienie warty 
wokół 
wszystkich dziewięciu domów żołnierzami z garnizonu miejskiego. Obecność na 
ulicach tak 
wielu zbrojnych wywołała dalszą falę pogłosek.
O zmierzchu Cycero musiał opuścić swój dom na Palatynie z powodów nie mających 
nic 
wspólnego z kryzysem. Była to noc dorocznego obrzędu na cześć Dobrej Bogini, 
Fauny – 
ceremonii państwowej tradycyjnie obchodzonej przez żonę konsula z udziałem 
westalek. 
Ponieważ mężczyźni są wykluczeni z obrzędu, Cycero spędził tę noc w domu swego 
brata 
Kwintusa. Wśród westalek obecnych na ceremonii była też Fabia, szwagierka 
Cycerona, która 
przed dziesięciu laty była sądzona pod zarzutem obcowania z Katyliną i 
uniewinniona. 
Według Bethesdy, główny temat plotek wśród rzymskich kobiet oscylował wokół 
tego, co 
Fabia musi czuć w taką noc. Mnie samego interesowała raczej Terencja, żona 
Cycerona. Czy 
miała więcej wiary w Dobrą Boginię niż jej mąż w Jowisza, nie wiadomo; z 
pewnością 
jednak równie sprawnie umiała odczytywać boskie znaki. Kiedy poświęcony bogini 
płomień 
przygasał, a po chwili nagle wystrzelił znów w górę, Terencja natychmiast 
posłała mężowi 
wiadomość, że Dobra Bogini zesłała dlań znak, aby nie miał litości dla wrogów 
Rzymu.
Świt w nony grudniowe wstał zimny i jasny. Przed świątynią Concordii zebrała się 
grupa 
uzbrojonych mężczyzn. Senatorowie przybywali pojedynczo, zostawiając swe orszaki 
u 
podnóża schodów, którymi wspinali się pod surowym spojrzeniem Jowisza, by 
zniknąć w 
budynku, gdzie mieli zadecydować o losie spiskowców. Rzucała się w oczy 
nieobecność 
Krassusa, podobnie jak wielu senatorów z partii popularów, chociaż Cezar zjawił 
się na 
debacie, odprowadzany przez dużą świtę swych zwolenników.
Podczas gdy senat obradował, pod świątynią tłum nerwowo wyczekiwał na wynik. 
Ludzie przerzucali się spekulacjami na temat toczącej się debaty i wymieniali 
najbardziej 
szalone plotki: że Lentulus uciekł z aresztu, że nocą uduszono Cetegusa, a 
Krassus popełnił 
samobójstwo, że Katylina na czele wielkiej armii już przekracza Most Mulwijski, 
niektóre 
dzielnice są już ogarnięte powstaniem i płoną, w świątyni Concordii zaś 
zaatakowano i zabito 
Cezara. Ta ostatnia wieść wywołała niemałe zamieszanie wśród jego zwolenników, 
którzy 
ruszyli szturmować świątynię i uspokoili się dopiero, gdy Cezar cały i zdrowy 
wyszedł im się 
pokazać.
Złapałem się na tym, że żałuję, iż Rufus nie mógł nas przeszmuglować do 
świątyni, jak to 
zrobił w urodziny Metona, abyśmy mogli na własne uszy posłuchać debaty. 
Dowiedziałem się 
szczegółów dopiero później, w znacznej części od Rufusa oraz czytając teksty 
przemówień. 
Cycero, człowiek, który w swej pierwszej mowie przeciwko Katylinie powiedział: 
„Niech 
każdy mąż ma swe poglądy polityczne wypisane na czole, by inni je widzieli”, w 
swej manii 
śledczej rozstawił między senatorami legion sekretarzy, by zapisywali wszystkie 
wypowiedzi 
– rzecz bez precedensu w historii senatu. Ci sekretarze zostali wytrenowani 
przez Tirona w 
metodzie zwanej stenografią, w której całe słowa i wyrażenia zapisywane są 
jednym znakiem. 
Stosując ten nowy wynalazek, mogli dokładnie zapisywać każdą mowę i w ten sposób 
polityczne sentymenty wszystkich senatorów zostały uwiecznione dla Cyceronowego 
archiwum.
Debatę rozpoczął konsul – elekt Silanus, wygłaszając ognistą mowę potępiającą 
tych, 
którzy chcieli rzucić Rzym w wir wojny domowej. Przywołał obraz dzieci 
mordowanych na 
oczach rodziców, żon gwałconych w obecności ich wykastrowanych mężów, 
bezczeszczonych dziewcząt i chłopców, splądrowanych świątyń i spalonych domów. 
Bogów 
nie usatysfakcjonuje nic poza wymierzeniem „najwyższej kary” spiskowcom.
Kolejni mówcy zgadzali się z nim i zdawało się, że za punkt honoru uważają 
prześcignięcie kolegów w dobitnym wyrażaniu swego wzburzenia i gniewu, dopóki 
ich 
sugestii nie przeciwstawił się Cezar. Przypomniał on, że rzymskie prawo pozwala 
skazanemu 
obywatelowi wybrać wygnanie zamiast egzekucji. Nie starał się przekonywać, że 
skazani 
zasługują, by żyć, ale argumentował, że należy skrupulatnie trzymać się litery 
prawa i 
tradycji.
– Zważcie na precedens, jaki tworzycie, wszystkie bowiem złe precedensy biorą 
się z 
działań dobrych w zamierzeniach. Chcecie wymierzyć nadzwyczajną karę winnym, 
którzy 
bez wątpienia na to zasługują. Cóż jednak się stanie, kiedy władza przejdzie w 
ręce ludzi 
mniej od was godnych, a oni zapragną uśmiercić ludzi na to nie zasługujących? 
Wskażą 
wówczas na stworzony przez was precedens i nikt nie będzie mógł ich powstrzymać!
W taki sposób Cezar, którego wielu posądzało o konszachty ze spiskowcami, zdołał 
przemówić za łaskawszym potraktowaniem więźniów, nie opowiadając się wyraźnie za 
nimi. 
Postulował, aby zamiast egzekucji zasądzono im konfiskatę dóbr i wygnanie do 
odległych 
miasteczek, gdzie przebywaliby pod strażą do chwili pokonania Katyliny w bitwie 
albo 
innego rozwiązania kryzysu.
Cycero przemówił przeciwko tej propozycji, twierdząc, że jedynym bezpiecznym 
okresem uwięzienia dla takich zbrodniarzy byłoby dożywocie, do czego również nie 
ma 
precedensu, natomiast praw chroniących życie obywateli nie można stosować do 
spiskowców, gdyż „człowieka, który jest wrogiem publicznym, nie można uważać za 
obywatela”.
Niemniej jednak Cezar mówił tak przekonująco, że i sam Silanus się wycofał, 
mówiąc, iż 
nie było jego zamiarem domagać się kary śmierci dla winnych, ponieważ dla 
rzymskich 
senatorów, jak Lentulus i Cetegus, „najwyższą karą” może być więzienie. Spotkało 
się to ze 
śmiechem i szyderczymi okrzykami ze wszystkich stron.
Wygłaszano kolejne przemowy, z których wynikało, że zdania na temat „egzekucja 
czy 
banicja” są podzielone. Tyberiusz Nero zyskał poklask, przestrzegając przed 
podejmowaniem 
tak drastycznej decyzji, jak skazywanie na śmierć, pod wpływem emocji, a te nie 
opadną, 
dopóki Katylina albo nie zostanie na dobre wygnany z kraju, albo pokonany w 
polu. 
Powiedział, że najlepszym wyjściem jest zastosować się do postulatu Cezara, a 
bez legalnego 
procesu nie powinno się nic w tej sprawie robić.
Wtedy głos zabrał Marek Kato. Chociaż zapisy tego nie oddają, można sobie jednak 
wyobrazić zbiorowy jęk senatorów. Kato był samozwańczym sumieniem senatu, 
nieustannie 
napominającym swych kolegów, by trzymali się tych samych surowych zasad 
moralnych, 
jakie on odziedziczył po swym słynnym pradziadku.
– Wiele razy przemawiałem do tego szacownego grona – zaczął. – Wiele razy 
karciłem 
swych współobywateli za ich brak charakteru, skłonność do folgowania swym 
słabościom, za 
ich chciwość i lenistwo. Czyniąc tak, zrobiłem sobie wielu wrogów, ale ponieważ 
sam nigdy 
nie tolerowałem u siebie wad, nie widzę powodu, by tolerować je u innych. 
Wszyscy znacie 
moje poglądy. Wypowiadałem je często i widzę, że przewracacie oczyma na samą 
myśl o 
tym, iż za chwilę usłyszycie je po raz kolejny. Ludzie nie lubią słuchać, że 
zatracili cnoty ich 
przodków, zwłaszcza wtedy, gdy to prawda. Nasi praojcowie zbudowali to imperium 
dzięki 
ciężkiej pracy, sprawiedliwym rządom w prowincjach i rozsądkowi tej izby. Dziś 
wy 
gromadzicie bogactwa, podczas gdy państwo bankrutuje. Zaszczytne stanowiska, 
które 
powinny przypadać w dowód uznania dla czyichś zasług, są sprzedawane ambitnym 
intrygantom. W życiu prywatnym jesteście niewolnikami przyjemności, a tu, w 
senacie, 
zwykłymi narzędziami dla cudzych pieniędzy i wpływów. I jaki jest tego rezultat? 
Kiedy 
republika została zaatakowana, nie ma komu stanąć w jej obronie! Wszyscy stoją 
bezczynnie, 
drżący i zdezorientowani, czekając, aż ktoś inny coś zrobi! Przez lata nie 
zwracaliście uwagi 
na moje napomnienia. Wzruszaliście ramionami i trzymaliście się swoich 
beztroskich 
zwyczajów. Na szczęście, dzięki położonym przez naszych przodków solidnym 
fundamentom, republika przetrwała mimo waszych błędów i nawet się rozwijała. 
Teraz 
jednak nie chodzi o moralność ani o to, czy nasze imperium ma być jeszcze 
potężniejsze i 
wspanialsze. Teraz ważą się jego losy! Teraz chodzi o to, czy nasze imperium 
pozostanie nim, 
czy też stracimy je na rzecz nieprzyjaciół! W czas takiego kryzysu, który 
głupiec śmie mówić 
mi o łasce i współczuciu? Już od dawna zaniechaliśmy nazywania rzeczy po 
imieniu. 
Rozdawanie cudzej własności nazywa się szczodrością, wywrotowe idee innowacjami, 
przestępczą zuchwałość oklaskuje się jako odwagę! Nic dziwnego, że znaleźliśmy 
się w takiej 
obierzy. Bardzo dobrze, bądźmy liberalni na koszt tych, którzy płacą podatki, 
bądźmy łaskawi 
dla tych, co plądrują państwowy skarbiec. Ale czy musimy składać dań krwi tym, 
którzy nas 
mordują? Czy musimy oszczędzać garstkę kryminalistów tylko po to, by mogli 
nastawać na 
dobrych, uczciwych ludzi? Radzi się nam, byśmy zwlekali, byśmy pozwolili opaść 
emocjom, 
poczekali na jaśniejszą perspektywę... podczas gdy stoimy nad krawędzią 
otchłani! Nakłania 
się nas do trzymania się litery prawa, czekania na formalny proces sądowy, 
pozwolenia 
skazanym na opuszczenie kraju, a tymczasem wokół naszych domów wróg układa 
stosy! Inne 
zbrodnie można karać po ich popełnieniu, ale nie tę! Ten chwast trzeba ściąć, 
zanim jeszcze 
wyrośnie, bo inaczej będzie za późno. Niechby ci zdrajcy dopięli swego, wówczas 
koniec z 
odwoływaniem się do litery prawa! Kiedy miasto zostaje zdobyte, jego mieszkańcy 
tracą 
wszystko. Wszystko! Skoro nie mogę obudzić waszego patriotyzmu, może chociaż 
odwołam 
się do waszego własnego interesu. Niech słuchają mnie ci wszyscy, których zawsze 
bardziej 
obchodziły ich kosztowne wille, dzieła sztuki i srebro niż dobro ojczyzny. Na 
Jowisza, ludzie! 
Jeśli chcecie zachować wasze ukochane majątki, które tak wiele dla was znaczą, 
obudźcie się, 
póki jest jeszcze czas, i przyłóżcie rękę do obrony republiki! Nie mówimy tutaj 
o 
zdefraudowanych podatkach ani o złu wyrządzanym podbitym ludom. Teraz to nasze 
własne 
życie i wolność jest stawką, o jaką gramy! Możemy zareagować na ten kryzys 
słabością lub 
siłą. Okazać teraz słabość byłoby najniebezpieczniejszym wyborem, każdy bowiem 
przejaw 
litości dla Lentulusa i innych będzie wyraźnym sygnałem dla Katyliny i jego 
armii. Im 
surowszy będzie wasz wyrok, tym bardziej zachwieje się ich odwaga. Okażcie 
słabość, a 
rzucą się na was jak rozjuszone psy i rozerwą wam gardła. Próżno wtedy będzie 
wzywać 
pomocy bogów! Bogowie pomagają tym, którzy sami sobie pomagają! Banicja? 
Więzienie? 
Cóż za absurdalne półśrodki! Tych ludzi trzeba potraktować tak, jakby zostali 
pochwyceni na 
gorącym uczynku popełniania zamierzonych czynów. Gdybyście naszli człowieka 
podpalającego wasz dom, czy wtedy stanęlibyście i debatowali, jak zareagować? 
Czy też 
rzucilibyście się, by go powalić? Jeśli zaś chodzi o tego senatora, który 
argumentuje za 
łagodniejszą karą... cóż, być może on ma mniej powodów do obaw niż my wszyscy!
To była wyraźna sugestia, że Cezar jest w jakiś sposób powiązany ze spiskowcami. 
Ci 
siedzący wokół niego zareagowali głośnymi okrzykami i gwizdami, dopóki sam Cezar 
nie 
wstał, by wszcząć z Katonem żywą polemikę. Nie mówiono nic nowego, nie 
wymieniano też 
wartych wspomnienia obelg aż do chwili, kiedy podczas wypowiedzi Katona Cezarowi 
doręczono list. Rozwinął go i zaczął czytać, trzymając go blisko siebie, jakby 
zawierał wielką 
tajemnicę. Kato, sądząc zapewne, że jest to wiadomość od kogoś zamieszanego w 
spisek, 
przerwał w pół zdania i zażądał, by Cezar odczytał list na głos. Ten odmówił, 
ale Kato 
stanowczo domagał się ujawnienia treści; w końcu Cezar podał pergamin 
sekretarzowi i 
posłał go do swego adwersarza ze słowami:
– Sam go przeczytaj, na głos, jeśli musisz.
Kato wyrwał list niecierpliwie i pospiesznie go przejrzał. Na oczach całego 
senatu 
spurpurowiał pod kolor pasa na swej todze. Cezar podobno ledwie się uśmiechnął, 
kiedy Kato 
wściekle zmiął pergamin i cisnął mu go z powrotem, krzycząc:
– Zabierz to, ty brudny pijaczyno!
W samym środku debaty nad życiem i śmiercią ludzi oraz przyszłością republiki 
Cezar 
otrzymał lubieżny list miłosny od przyrodniej siostry Katona, Serwilii, źródła 
nieustannego 
zażenowania dla wielkiego moralisty. Czy ta scena została wyreżyserowana przez 
Cezara, by 
skonfundować oponenta w środku debaty? A może po prostu Serwilia, nudząc się w 
domu i 
absolutnie nie przejmując się paraliżującym całe miasto kryzysem, miała na niego 
szczególną 
ochotę akurat tego popołudnia? Nawet najbardziej zwariowany komediopisarz nie 
ośmieliłby 
się wymyślić sceny tak groteskowo absurdalnej.
Okazało się jednak, że to właśnie Kato, choć zawstydzony, zatriumfował tego 
dnia. Senat 
przegłosował karę śmierci dla pięciu z dziewięciu uwięzionych: senatorów 
Lentulusa i 
Cetegusa, dwóch ekwitów – Lucjusza Statyliusza i Publiusza Gabiniusza Kapitona 
oraz 
plebejusza Marka Cepariusza. Senatorowie obawiali się, że zmrok może przynieść 
próbę 
odbicia więźniów, wyrok wykonano więc bezzwłocznie. Podczas gdy pretorowie udali 
się po 
innych skazanych, sam Cycero w otoczeniu licznych senatorów i zbrojnej straży 
udał się na 
Palatyn po Lentulusa. Senatorowie utworzyli ruchomy kordon, w którym prowadzono 
skazanego przez środek Forum. Stałem w tłumie, wstrzymując oddech. Czujnie 
wyglądałem 
pierwszych oznak zamieszek, nasłuchując buntowniczych okrzyków. Ludzie jednak 
byli 
wyciszeni; po ulicach niósł się tylko cichy pomruk jak dalekie uderzenia 
morskich fal o brzeg. 
Jeszcze nigdy nie widziałem, by tłum na Forum był tak potulny. Rozejrzałem się 
po twarzach 
najbliżej stojących i ujrzałem na nich wyraz lęku, jaki ogarnia ludzi będących 
świadkami 
jakiegoś strasznego widowiska. Poważny rytuał śmierci zahipnotyzował ich; znów 
pomyślałem o teatrze i jego dziwnej mocy odgrodzenia widzów od rzeczywistości, a 
jednocześnie stawiania ich twarzą w twarz z czymś znacznie ich przerastającym. 
Rzymski 
senat egzekwował swe postanowienia i nie było na świecie siły zdolnej się temu 
przeciwstawić.
Eko i Meto byli ze mną. Wolałbym się trzymać na uboczu, ale Meto uparł się 
przecisnąć 
bliżej procesji. Ponad tarczami i wzniesionymi mieczami straży, przez chwilową 
przerwę w 
morzu purpurowo-białych tog udało mi się dostrzec Cycerona. Szedł wyprostowany, 
z 
podniesionym czołem i wzrokiem utkwionym przed siebie. Jedną rękę miał 
opuszczoną 
wzdłuż ciała, drugą trzymał za brzeg togi na piersi. Obok niego kroczył drugi, 
starszy 
człowiek w senatorskim stroju, którego postawa i wyraz twarzy były identyczne. 
Lentulus nie 
okazywał nawet cienia owego sarkazmu, z powodu którego zaskarbił sobie swój 
przydomek, 
ani też nie pochylał głowy ze wstydu i nie drżał ze strachu. Gdybym nie 
wiedział, który z nich 
jest konsulem, a który skazańcem, nie potrafiłbym ich odróżnić po samym tylko 
zachowaniu. 
Nagle jednak Lentulus zwrócił głowę w moim kierunku. Nasze oczy się spotkały na 
krótką 
chwilę i już wiedziałem, że patrzę na człowieka, który zbliża się do kresu swej 
drogi.
Tuż przy świątyni Concordii znajduje się stare więzienie Rzymu, wydrążone w 
litej skale 
kapitolińskiego wzgórza. Zbudowano je za czasów królów, a kiedy Rzym stał się 
republiką, 
trzymano w nim pokonanych wrogów imperium. Za mego życia najsłynniejszym jego 
więźniem był król Numidii, Jugurta. Po hańbiącym przemarszu w łańcuchach ulicami 
Rzymu 
został wraz z dwoma synami wrzucony do ciemnego, dusznego lochu cztery metry pod 
ziemią z jedynym dostępem przez otwór w kamiennym sklepieniu. Trzymano ich tam 
przez 
sześć dni bez wody i jedzenia, po czym zostali uduszeni przez strażników.
Lentulus nie musiał czekać tak długo. W więzieniu, gdzie już czekali czterej 
pozostali 
skazańcy, zdarto z niego togę i zaprowadzono do tego samego lochu. Jako 
najważniejszego z 
nich, pierwszego opuszczono go na linie przez otwór. Gdy tylko dotknął stopami 
ziemi, 
uduszono go zadzierzgniętą na szyi pętlą. Jeden po drugim jego towarzysze 
zginęli w ten sam 
sposób. Kiedy było po wszystkim, Cycero wyszedł przed więzienie i oznajmił 
milczącemu 
tłumowi:
– Przeżyli swoje życie.
Tak tradycja nakazywała mówić o śmierci bez wymawiania tego złowieszczego słowa, 
aby nie kusić losu i nie budzić lemurów zmarłych, którzy nie zaznali spoczynku.
Kiedy już dokonała się egzekucja, wiszące nad miastem wielkie napięcie jakby się 
rozwiało – jak w teatrze, kiedy padną ostatnie słowa tragedii i aktorzy opuszczą 
scenę. 
Zapadał zmierzch i tłum począł się rozchodzić. Cycero, w otoczeniu swych 
przybocznych, 
ruszył z powrotem przez Forum. Nagle dały się słyszeć okrzyki pochwalne i 
wiwaty; ludzie 
cisnęli się ku niemu, nazywając go zbawcą miasta. Kiedy opuścił Forum i szedł 
przez 
zamożną dzielnicę na Palatynie do swego domu, bogate matrony rzucały się do 
okien, by go 
ujrzeć, i wystawiały w drzwiach niewolników z lampami i pochodniami, by konsul 
miał jasno 
oświetloną drogę. Cycero już nie miał grobowej miny, lecz uśmiechał się szeroko 
i machał do 
wszystkich ręką, niczym zwycięski wódz w triumfalnym pochodzie.
Tak zakończyły się nony grudniowe, największy dzień Marka Tulliusza Cycerona. 
Gdyby 
sądzić po wiwatującym na jego cześć szpalerze na Palatynie, można by uwierzyć, 
że jego 
triumf jest bezgraniczny i absolutny. Kiedy jednak wracaliśmy do domu Ekona na 
Eskwilinie, 
w Suburze nie było widać żadnych przejawów radości. Na jej brudnych, ciemnych 
ulicach 
królowała posępna cisza.
ROZDZIAŁ XXXVII
Rok miał się ku końcowi i zima stała się ostrzejsza. Z północy wiały mroźne 
wiatry, 
nocami o okiennice bębnił deszcz ze śniegiem, ziemia pokryta była szronem, a 
dnie zdawały 
się mrocznieć, zanim jeszcze się zaczęły. Zaczęliśmy dotkliwie odczuwać brak 
siana.
– Powinniśmy zacząć faworyzować młodsze i silniejsze zwierzęta – powiedział mi 
któregoś dnia Aratus. – Z pozostałych trzeba by niektóre zabić na mięso, inne 
sprzedać, 
choćby ze stratą. Lepsze to, niż patrzeć, jak marnieją i słabną. Niedożywione 
zwierzęta nie 
przetrzymają zimy. Zdechną jak nie z głodu, to od choroby. Lepiej mieć z nich 
jakiś pożytek, 
póki jeszcze można.
Czasami widywaliśmy oddziały wojska w bojowym rynsztunku maszerujące wzdłuż via 
Cassia na północ, chroniące się przed zimnem kocami. Siły senatu zbierały się do 
zbrojnej 
rozprawy. Raz, kiedy przechodziła centuria legionistów, zastałem na wzgórzu 
Metona z 
Dianą; wskazywał na mijające nas szeregi i objaśniał siostrze nazwy i 
przeznaczenie 
poszczególnych części oręża i zbroi. Kiedy spostrzegł, że stoję za nimi, zamilkł 
i odszedł bez 
słowa. Diana pobiegła za nim, ale zawróciła. Przechyliła główkę, zmarszczyła 
czoło i spytała:
– Tatusiu, dlaczego jesteś taki smutny?
Eko przysyłał mi z miasta wieści, bym mógł na bieżąco orientować się w sytuacji. 
Wciąż 
nadchodziły nowiny o powstaniach, nawet w tak odległych prowincjach jak 
Mauretania i 
Hiszpania, ale po egzekucji Lentulusa i innych duża liczba zwolenników Katyliny 
opuściła go 
natychmiast. Mimo to wielu jeszcze trwało w lojalności i nawet w łonie rodzin 
zdarzały się 
wielkie rozdźwięki. Najstraszniejsza historia krążyła o synu senatora, Aulusie 
Fulwiuszu, 
który opuścił Rzym, by przyłączyć się do Katyliny. Jego ojciec posłał za nim 
swych ludzi. 
Aulus został pojmany, sprowadzony z powrotem do Rzymu i zgładzony przez własnego 
ojca.
Saturnalia przyszły i minęły bez rozlewu krwi. To święto zimowego przesilenia 
obchodzono tego roku jako dzień wybawienia. Kato nakłonił tłum na Forum, by 
okrzyknięto 
Cycerona ojcem ojczyzny, pater patriae. Ludzie podjęli jego apel bez wahania, a 
senat 
uprawomocnił później tę rezolucję. Kiedy przed niespełna rokiem Cycero 
rozpoczynał 
kadencję konsula, czyż mógł w najśmielszych snach przewidzieć, że dostąpi takiej 
chwały?
Pierwszy zawód spotkał go na początku następnego roku, kiedy zobowiązany był 
złożyć 
urząd. Tradycja wymagała, aby najpierw przysiągł, że jako konsul wiernie służył 
Rzymowi, a 
potem mógł wygłosić pożegnalną mowę z Rostry. Cóż za popis oratorski musiał 
planować! 
Spędziwszy kiedyś kilka dni w domu Cycerona, kiedy przygotowywał obronę Sekstusa 
Roscjusza, mogłem go sobie z łatwością wyobrazić, jak krąży po swej eleganckiej 
bibliotece, 
wypróbowując frazę za frazą, posyła Tirona po rozmaite księgi, by upewnić się co 
do 
cytatów, szlifując i polerując mowę, która miała być najwspanialszym dziełem 
największego 
oratora Rzymu, deklaracją przekazującą potomności wszystkie jego wspaniałe 
dokonania jako 
konsula.
Nie było mu to jednak dane. Dwaj spośród nowo wybranych trybunów, którzy już 
objęli 
urzędy, wykorzystali swą władzę, by nie dopuścić do wygłoszenia przezeń 
pożegnalnej 
mowy. Przywołali odpowiedni przepis prawny i oświadczyli, że człowiek, który bez 
procesu 
skazał na śmierć rzymskich obywateli, nie jest godny tego zaszczytu. Zajęli 
Rostrę i nie 
pozwalali mu wejść na mównicę. W końcu się na to zgodzili, ale wyłącznie w celu 
złożenia 
przysięgi końcowej. Obserwowany bacznie przez trybunów, gotowych siłą usunąć go 
z 
Rostry, Cycero zaczął przysięgę... i szybko zaimprowizował:
– Przysięgam... że zaprawdę ocaliłem republikę i jej wielkość!
Może i miał w ten sposób ostatnie słowo, ale musiał odczuwać ogromne 
rozgoryczenie z 
powodu odebrania mu przywileju mowy pożegnalnej. Niektórzy mówili, że za tym 
incydentem stał Cezar i popularzy. Inni twierdzili, że to sprawka zwolenników 
Pompejusza, 
którzy już dość mieli oświadczeń Cycerona, że doprowadzenie do egzekucji 
zdrajców było 
równie wielkim osiągnięciem jak podbój Orientu przez ich idola, i postanowili 
pokazać 
senatorowi Groszkowi, gdzie jego miejsce.
Nie zdziwiło mnie, gdy pewnego mroźnego poranka Meto przyszedł do mnie do 
biblioteki i powiedział, odwracając wzrok, że chciałby na jakiś czas opuścić 
gospodarstwo i 
zatrzymać się u brata w mieście. Rozważałem jego prośbę przez dłuższą chwilę.
– No cóż, jeśli Eko się zgodzi... – zacząłem.
– Zgodzi się – wtrącił szybko Meto. – Wiem, bo już go pytałem, kiedy byliśmy w 
Rzymie 
w zeszłym miesiącu.
– Aha.
– Nie jestem tu naprawdę potrzebny. Masz wystarczająco dużo ludzi do pomocy.
– Tak, myślę, że dam sobie radę bez ciebie. Naturalnie Diana będzie za tobą 
tęsknić.
– Może nie wyjadę na długo. – Westchnął i rozłożył ręce. – Och, tato, czy nie 
widzisz, że 
ja po prostu muszę się stąd ruszyć?
– Owszem, to widać wyraźnie. Masz rację, przypuszczalnie pobyt w mieście dobrze 
ci 
zrobi. Jesteś teraz mężczyzną, musisz znaleźć własną drogę. Wiem też, że mogę 
Ekonowi 
zaufać, że dobrze się tobą zaopiekuje. Którego z niewolników chciałbyś wziąć z 
sobą?
Znów odwrócił wzrok.
– Zamierzałem pojechać sam, tato.
– O, nie. Teraz, kiedy w kraju takie niepokoje? Nie możesz podróżować samotnie. 
Poza 
tym nie mogę posłać cię do Ekona bez niewolnika, żeby zrównoważyć dodatkowe 
obowiązki, 
jakie twoja obecność nałożyłaby na jego dom. Co powiesz na Orestesa? Jest młody 
i silny.
Meto tylko wzruszył ramionami.
Wyruszył niemal natychmiast po naszej rozmowie. Rzeczy miał spakowane już od 
poprzedniego wieczoru. Bethesda odczekała z płaczem, aż odjechał. Była 
przekonana, że 
musieliśmy się obaj porządnie pokłócić, i nagabywała mnie o szczegóły. Kiedy 
zaprzeczyłem 
i chciałem ją pocieszyć, wypchnęła mnie z pokoju i zatrzasnęła drzwi przed 
nosem.
– Może i ja powinienem stąd zwiać do Rzymu – mruknąłem pod nosem.
Zima okazywała się naprawdę trudną porą roku.
Następnego dnia poszedłem na długi spacer wokół całego gospodarstwa w nadziei, 
że 
wysiłek i rześkie powietrze pomogą mi pokonać depresję. Ruszyłem ku via Cassia i 
poszedłem wzdłuż niej na północ, aż dotarłem do muru dzielącego moją ziemię od 
posiadłości Maniusza Klaudiusza. Jakim on się okazał dziwakiem, pomyślałem, 
przypomniawszy sobie scenę urządzoną przezeń na przyjęciu urodzinowym Metona. 
Kraść 
jedzenie ze stołu, a potem mieć czelność obrażać mnie w domu mego syna! Zapewne 
przebywa teraz w Rzymie. Klaudia wspomniała, że Maniusz woli miasto od wsi, 
zwłaszcza w 
porze chłodów.
Niewolnicy dobrze się latem spisali przy naprawie muru, ale stwierdziłem, że 
deszcze i 
mróz już zrobiły swoje – tu i ówdzie pojawiły się pęknięcia w zaprawie. 
Spojrzałem ponad 
otwartymi polami ku domowi i unoszącym się z kominów smugom dymu. Z takiej 
odległości 
ładnie rysujące się na tle wzgórza zabudowania wyglądały na sielską przystań 
bogatego 
człowieka z miasta.
Doszedłem do strumienia i zawróciłem na południe. Zima ogołociła z liści 
wszystkie 
drzewa porastające jego brzegi, poza iglastymi, a strumień zamarzł, więżąc koło 
wodne młyna 
w lodowym uścisku aż do roztopów. Przyjdzie taki dzień, pomyślałem, że spór z 
Publiuszem 
Klaudiuszem zostanie na dobre rozwiązany i będę mógł się przechadzać wzdłuż 
brzegu, nie 
myśląc o prawnikach, sądach i kwaśnej fizys sąsiada. Widok na jego dom 
przesłaniał mi 
pagórek, ale zza niego wspinały się na niebo smugi szarego dymu. Co też Publiusz 
porabia w 
taki dzień? Pewnie grzeje go ciepła Ważka, pomyślałem. Wspomnienie mojej 
krótkiej wizyty 
w jego domu przyprawiło mnie o drżenie.
Idąc brzegiem strumienia, dotarłem do południowo-zachodniego krańca mojej ziemi, 
gdzie w jeżynowych zaroślach potajemnie pochowałem Nemo. Bez trudu odnalazłem 
jego 
stelę wśród gołych gałęzi. Kim on w końcu był? Pionkiem w grze Cycerona? 
Katyliny? 
Marka Celiusza? Niedaleko stąd był też grób Forfeksa. Chociaż jego imię znałem, 
pochowałem go jak niewolnika, znacząc miejsce jego spoczynku tylko gołym 
kamieniem.
Wszedłem na wzgórze dzielące moją ziemię od Klaudii. Roztaczał się stąd widok, 
który 
najbardziej lubię. Nawet zimą był przyjemny dla oka, ze swymi przytłumionymi 
odcieniami 
szarości i umbry. Chętnie pozostałbym tutaj dłużej, ale zmarznięte palce nóg i 
rąk zmusiły 
mnie do powrotu do domu. Przed drzwiami czekał na mnie Aratus.
– Panie, masz gościa – powiedział przyciszonym tonem. – Czeka w bibliotece.
– Z miasta? – spytałem, z miejsca zaniepokojony.
– Nie, panie. Gościem jest twój sąsiad, Gnejusz Klaudiusz.
– Czegóż ten u mnie szuka, na Jowisza? – mruknąłem.
Zdjąłem płaszcz i skierowałem się do biblioteki. Zastałem Gnejusza na krześle, 
znudzonego i odruchowo poruszającego małą przywieszką, zwisającą z jednego z 
pergaminów na półkach, jakby po raz pierwszy w życiu widział pisany dokument. 
Przywitał 
mnie uniesieniem brwi, ale nie raczył wstać.
– Czego chcesz ode mnie, Gnejuszu Klaudiuszu?
– Mroźną mamy pogodę – zagadnął tonem pogawędki.
– Piękną na swój sposób, choć surową.
– Tak, surową, to właśnie chciałem powiedzieć. Jak samo życie na wsi. 
Prowadzenie 
gospodarstwa to niełatwy kawałek chleba, zwłaszcza kiedy się nie ma domu w 
mieście, gdzie 
można by przezimować. Mieszczuchy przeczytają kilka poematów i wydaje im się, że 
tutaj to 
same motylki i buszujące po lasach fauny. Rzeczywistość jest całkiem inna. Zdaje 
się, że 
masz za sobą ciężki rok na starym gospodarstwie kuzyna Lucjusza?
– Skąd ci to przyszło do głowy?
– Tak mówi kuzynka Klaudia.
– A cóż cię to obchodzi?
– Może mógłbym ci pomóc.
– Wątpię, chyba że masz siano na sprzedaż.
– Oczywiście, że nie mam! Dobrze wiesz, że na mojej górze nie ma kawałka 
porządnej 
ziemi, żeby zbierać siano!
– O czym więc mówisz?
Jego nagłą złość stopniowo zastąpił uśmiech.
– Chciałbym ci złożyć ofertę kupna tej ziemi.
– Nie jest na sprzedaż. Jeżeli Klaudia tak ci powiedziała...
– Uznałem po prostu, że może już masz dosyć i chciałbyś wrócić tam, gdzie twoje 
miejsce.
– Tu jest moje miejsce.
– Nie sądzę.
– Nie obchodzi mnie, co sądzisz.
– To ziemie Klaudiuszów, Gordianusie. Należały do naszego rodu od...
– Powiedz to cieniowi twego zmarłego kuzyna, Gnejuszu. Jego wolą było, abym 
posiadł 
tę ziemię.
– Lucjusz był zawsze inny niż my wszyscy. Miał więcej pieniędzy i wszystko 
traktował, 
jak by mu się należało. Nie cenił swojej pozycji, nie rozumiał, jak ważne jest 
trzymanie 
plebejuszy na właściwych miejscach. Zostawiłby swoją posiadłość psu, gdyby pies 
był jego 
najlepszym przyjacielem.
– Myślę, że czas na ciebie, Gnejuszu Klaudiuszu.
– Przyszedłem tu z poważną ofertą, Gordianusie. Jeśli się martwisz, że chcę cię 
oszukać...
– Czy przyjechałeś konno? Każę Aratusowi wyprowadzić twojego wierzchowca ze 
stajni.
– Gordianusie, to będzie najlepsze dla wszystkich zainteresowanych...
– Odejdź, Gnejuszu Klaudiuszu.
Następnego dnia wciąż jeszcze byłem w złym nastroju po tej sąsiedzkiej wizycie, 
kiedy 
posłaniec przyniósł list od Ekona. Niezależnie od tego, jakie zawierał wieści, 
będzie mi 
przyjemnie znów usłyszeć w wyobraźni jego słodki, chropawy głos. Może i Meto 
dołączył 
coś od siebie, pomyślałem. Udałem się do biblioteki i pospiesznie złamałem 
pieczęć.
Najdroższy ojcze,
Przybył do mnie twój niewolnik Orestes, nie dając mi właściwie żadnego 
wyjaśnienia 
co do celu wizyty. Twierdzi, że poprzedniego dnia wyruszył z gospodarstwa z 
Metonem, 
ale on wkrótce zawrócił, przykazując mu jechać do Rzymu i powiedzieć mi, że 
dajesz mi 
go w prezencie. Zdaje się, że Orestes z początku był przekonany, iż ma 
towarzyszyć 
Metonowi w drodze do miasta, ale twierdzi, że istotnie zamierzałeś go na dobre 
pozostawić 
w moim domu. Jest silny jak wół, ale niezbyt rozgarnięty. Czy mógłbym cię prosić 
o 
wyjaśnienie?
Nastroje w mieście wciąż są szaleńczo zmienne. Myślę, że nie można liczyć na 
powrót 
do normalności, dopóki Katylina nie zostanie ostatecznie pokonany. Czasami 
wydaje się, 
że to nieuniknione, że to tylko kwestia dni; a potem zaraz słyszy się plotki, 
jakoby siły 
Katyliny zostały wzmocnione przez tysiące zbiegłych niewolników i przerastały 
już 
liczebnie armię Spartakusa u szczytu potęgi. Już nie wiadomo, w co wierzyć. 
Zdaje się 
nawet, że zaczyna narastać niechęć do Cycerona, w każdym razie pośród tych, 
którzy nie są 
zajęci ogłaszaniem go największym Rzymianinem wszech czasów...
Czytałem jeszcze długo, choć przestałem rozumieć sens słów Ekona. Kiedy w końcu 
odłożyłem list na stół, zauważyłem, że drżą mi ręce.
Jeśli Metona nie ma w Rzymie, to gdzie jest? W tej samej chwili, kiedy zadałem 
sobie to 
pytanie, wiedziałem już, jaka jest odpowiedź.
– Jak daleko oni są? Jak długo cię nie będzie? – pytała Bethesda.
– Jak daleko? Gdzieś pomiędzy nami a Alpami. Jak długo? Nie mam pojęcia.
– Jesteś pewien, że on chce się przyłączyć do Katyliny?
– Tak pewny, jakby mi to na głos powiedział. Jakim ja byłem głupcem!
Bethesda nie zaprzeczyła temu ostatniemu stwierdzeniu. Podczas gdy pospiesznie 
pakowałem potrzebne rzeczy, obserwowała mnie od progu, stojąc z założonymi 
rękami, 
wyprostowana, ale z czającym się w oczach szaleństwem. Była zrozpaczona i 
usiłowała to 
ukryć. Rzadko widywałem ją w takim stanie, a wyraz jej oczu zaniepokoił mnie.
– Co my tu zrobimy bez ciebie i Metona? Mogą nam tu zagrozić zbiegli niewolnicy, 
żołnierze... Może powinnam pojechać z Dianą do Rzymu.
– Nie! Drogi są teraz zbyt niebezpieczne. Nie ufam niewolnikom, że was ochronią.
– Ale że w domu nas ochronią, to im ufasz?
– Bethesdo, proszę cię. Eko tu przyjedzie. Już do niego napisałem. Powinien tu 
się zjawić 
już pojutrze rano, a może nawet jutro wieczorem.
– Powinieneś zostać do tego czasu, żeby mieć pewność.
– Nie! Każda upływająca chwila... Bitwa może się tam już toczyć, w tej samej 
minucie! 
Chcesz, żeby Meto wrócił, prawda?
– A co będzie, jak żaden z was nie wróci? – Jej głos stał się nagle wysoki i 
ostry. 
Przycisnęła wierzch dłoni do ust i zaczęła dygotać.
– Bethesdo! – Schwyciłem ją w ramiona i mocno przytuliłem.
Rozszlochała się.
– Odkąd wyprowadziliśmy się z miasta, same tylko kłopoty...
Poczułem, że ktoś mnie ciągnie za tunikę; spojrzałem w dół i zobaczyłem w 
wpatrzone 
we mnie szeroko otwarte brązowe oczy Diany.
– Tato, chodź! Musisz coś zobaczyć – powiedziała, dziwnie obojętna na płacz 
matki.
– Nie teraz, Diano.
– Nie, tato, musisz to zobaczyć!
Coś w jej głosie przykuło moją uwagę. Bethesda musiała to również dosłyszeć, 
gdyż 
odsunęła się ode mnie i przestała szlochać. Diana pobiegła przed nami, prowadząc 
nas przez 
atrium i na zewnątrz domu. Przystanęła na chwilę u drzwi stajni, obejrzała się i 
ponagliła nas 
kiwnięciem ręki, po czym pobiegła dalej. Serce zaczęło mi bić mocniej.
Doszliśmy do końca stajni i skręciliśmy za róg. Pod ścianą stały puste beczki. 
Diana 
czekała przy nich, wskazując palcem na coś, czego jeszcze nie dojrzałem. 
Podszedłem bliżej. 
Na ziemi, między beczkami a ścianą, ujrzałem dwie bose stopy.
– Och, nie... – Jeszcze krok i zobaczyłem nogi. – Nie, nie, nie! – Następny krok 
i moim 
oczom ukazał się blady tułów. Nie teraz! Nie tutaj... to niemożliwe! Po chwili 
widziałem już 
wszystko, co było do zobaczenia.
Były to nagie zwłoki... bez głowy.
Schowałem twarz w dłoniach. Bethesda, o dziwo, zdawała się odzyskiwać spokój na 
ten 
okropny widok. Wzięła głęboki oddech i powiedziała:
– Kto to może być?
– Nie mam pojęcia – odrzekłem.
Diana, spełniwszy swą misję, wzięła matkę za rękę i zmierzyła mnie rozczarowanym 
i 
nieco oskarżycielskim spojrzeniem.
– Gdyby Meto tu był – powiedziała – to by się domyślił.
ROZDZIAŁ XXXVIII
Człowiek, który samotnie rusza w drogę, ma durnia za towarzysza, mówi stare 
porzekadło. Jednak w gorączce pragnienia dotarcia do Metona czułem się dziwnie 
niezwyciężony, jak gdyby żadna zwykła przeszkoda na drodze, żadna banda rabusiów 
ani 
hurma zdesperowanych zbiegłych niewolników nie mogła mnie zatrzymać.
Była to iluzja, naturalnie, i to wielce niebezpieczna. Zdawałem sobie z tego 
sprawę, ale 
przynajmniej łatwiej mi było pozostawić w gospodarstwie niewolników i kazać im 
strzec 
domu, zamiast zabrać ich jako ochronę. Gdybym tylko mógł im w tej kwestii 
zawierzyć! 
Zeszłej nocy niewolnik miał pełnić straż na dachu stajni; gdyby tak było, mógłby 
zobaczyć, 
kto i kiedy podrzucił kolejne zwłoki. Tłumacząc, że noc zrobiła się tak okropnie 
zimna, 
delikwent ze łzami w oczach przyznał się, że opuścił posterunek i błagał mnie, 
bym nie kazał 
Aratusowi go obić. Czego się spodziewałem? Ten człowiek był niewolnikiem, a nie 
żołnierzem. Mimo to zostawiłem Aratusowi wymierzenie kary i zapowiedziałem, że 
ma 
dopilnować, by pod moją nieobecność podobne błędy się nie zdarzały, bo inaczej 
sprzedam 
go do kopalni. Byłem rozgniewany, mówiąc to, i widać zabrzmiało to 
przekonywająco, bo 
Aratus zbladł jak kreda. Jeśli chodzi o ostatnie zwłoki, pobieżne ich oględziny 
nie przyniosły 
żadnych znaczących informacji. Kazałem Aratusowi przechować je do przybycia 
Ekona. 
Może on coś wydedukuje.
Samotna jazda w środku zimy przez kraj szykujący się do wojny dostarcza 
szczególnych 
wrażeń. Zarówno gościniec, jak i nagie pola po obu jego stronach są zupełnie 
opustoszałe. W 
normalnych okolicznościach mimo przejmującego zimna panowałby jednak jakiś ruch, 
zwłaszcza, że niebo było czyste i nie groziło deszczem. Tego dnia jednak przez 
całe godziny 
nie widziałem nigdzie żywego ducha. Mijane domy miały zamknięte na głucho drzwi 
i 
okiennice, zwierzęta były schowane w stajniach lub w niewidocznych od strony 
drogi 
zagrodach. Nawet pies nie zaszczekał, kiedy przejeżdżałem. Jedynymi znakami 
życia były 
snujące się z kominów smugi dymu. Każdy starał się jak najmniej rzucać w oczy i 
ukrywać 
wszelkie przejawy zamożności, a nawet to, że posiada jakiekolwiek zapasy 
żywności, czy 
wręcz własną obecność w domu. Byli jak strusie, które czasami widuje się na 
przedstawieniach w Circus Maximus, jak wygrzebują dziurę w piasku, wsadzają w 
nią głowę 
i myślą, że schowały się przed hałaśliwym tłumem widzów. Czy ja sam byłem inny, 
łudząc 
się, że ucieknę od Rzymu, chowając się na wsi? Mnie się to nie udało, podobnie 
jak nie uda 
się tym nerwowym wieśniakom, jeżeli będzie tędy przeciągać grabieżcza armia. 
Jakież jednak 
wyjście ma ptak, który wprawdzie ma skrzydła, lecz nie potrafi latać? Szansę ma 
tylko wtedy, 
pomyślałem, gdy zdobędzie się na walkę.
Miasta, przez które przejeżdżałem, często wydawały się równie wyludnione jak 
wsie; 
wszystkie domy były szczelnie pozamykane i nikogo nie było widać na ulicach. 
Lecz w 
każdym miasteczku była przynajmniej jedna tawerna i to w nich koncentrowało się 
życie. W 
każdym takim przybytku trwały nie kończące się spory i debaty miejscowych, 
którzy starali 
się wzajemnie przekonywać, że wszelkie bitwy będą się toczyć gdzie indziej, a 
walczące 
armie będą rekwirować prowiant w innych okolicach. Wszyscy skwapliwie chcieli 
wypytywać obcego podróżnego o nowiny, ale ja nie miałem im wiele do 
zaoferowania. A 
chociaż przemierzałem region, w którym Katylina miał najwięcej zwolenników, 
niewiele 
słyszałem o nim pochlebnych słów. Ci najbardziej entuzjastycznie popierający 
jego sprawę 
już dawno się doń przyłączyli, pomyślałem, albo też zdążyli już go opuścić i 
odwrócili się od 
niego.
Posuwałem się naprzód długimi, wyczerpującymi etapami, zatrzymując się na noc w 
miastach, których nazw nawet nie znałem, wszędzie szukając informacji o ruchach 
Katyliny. 
Od czasu egzekucji Lentulusa, Cetegusa i innych jego armia przemieszczała się z 
miejsca na 
miejsce pomiędzy Alpami a Rzymem, unikając konfrontacji z wysłanymi przeciw niej 
regularnymi oddziałami. Podobno jego siły równe były dwóm pełnym legionom, 
licząc około 
dwunastu tysięcy ludzi, ale po fiasku rzymskiego spisku i zgładzeniu jego 
przywódców ci, 
którzy u boku Katyliny szukali okazji do wywyższenia albo po prostu przygód, 
natychmiast 
go opuścili. Nawet oddani sprawie ludzie, wyczerpani forsownymi przemarszami i 
nękani 
głodem, poczęli porzucać szeregi; w końcu pozostali przy nim jedynie ci, dla 
których już nie 
było powrotu.
– Wątpię, abyś zastał przy Katylinie i Manliusie więcej niż pięć tysięcy 
żołnierzy, a 
większość na dodatek jest kiepsko uzbrojona – powiedział właściciel tawerny we 
Florentii.
Poinformował mnie też, że raptem parę dni wcześniej przeciągnęła tędy armia 
rzymska 
pod dowództwem konsula Antoniusza, ścigająca wycofującego się na północ 
Katylinę.
Natrafiłem na ich obóz u stóp Apeninów, nieopodal małego miasteczka Pistoria. 
Znacznie 
liczniejsze siły Antoniusza znajdowały się zaledwie o kilka mil; aby dotrzeć do 
Katyliny, 
musiałem mocno nadłożyć drogi, posuwając się bocznymi traktami i na przełaj 
przez 
bezdroża, by uniknąć Antoniuszowych patroli.
Kiedy nadjeżdżałem skalistym zboczem ku rozłożonym w dolinie setkom namiotów i 
płonących ognisk, obawiałem się, że straże Katyliny mogą mnie zatrzymać albo 
zaatakować; 
mało kto jednak zwrócił uwagę na samotnego, nie uzbrojonego i okutanego w gruby 
płaszcz 
jeźdźca. Znalazłszy się w samym obozie, stwierdziłem, że wielu mężczyzn nie 
bardziej 
wygląda na żołnierzy niż ja. Niektórzy za jedyną broń mieli dzidy myśliwskie, 
noże lub po 
prostu zwykłe zaostrzone kije. Trafiali się wśród nich młodzi, ale wielu było w 
podeszłym 
wieku, często w zbrojach wykonanych na znacznie szczuplejsze osoby. Domyśliłem 
się, że 
patrzę na weteranów Sulli. Tu i ówdzie napotykałem też grupy dobrze uzbrojone i 
sprawiające wrażenie zdyscyplinowanych oddziałów. Nastroje były mniej ponure, 
niż się 
spodziewałem. W atmosferze czuło się ogólną rezygnację, ale taką, która jednoczy 
ludzi. 
Mężczyźni grzali się przy ogniskach, śmiejąc się i rozmawiając półgłosem. Ich 
twarze 
wyrażały znużenie i posępność, ale oczy lśniły. Ci ludzie stracili nadzieję, ale 
nie poddali się 
rozpaczy. Tu już nie było mowy o fałszywych rojeniach i próżnej ambicji; 
przybyli tu za 
Katyliną z własnej woli i wyglądało na to, że nie mają pretensji do losu.
Rozglądałem się, szukając w morzu twarzy tej jednej, dla której tu przybyłem, 
nagle 
niepewny, jak mam wśród tysięcy żołnierzy odszukać Metona – jeżeli on tu 
rzeczywiście jest. 
Czułem zmęczenie jak wędrowiec, któremu po przebyciu długiej drogi nie pozostało 
już ani 
krzty energii. Doszedłem tak do centrum obozu i ujrzałem przed sobą namiot 
wyróżniający 
się wśród innych. U jego rogów powiewały żółto-czerwone proporce, a przed 
wejściem na 
wysokim drzewcu zatknięty był orzeł, zabrany z Rzymu przez Katylinę. W ostrym 
świetle 
słonecznym wyglądał niemal jak żywy, niczym ów Jowiszowy ptak, który wylądował 
na 
Auguraculum w dniu szesnastych urodzin Metona.
Dwaj żołnierze w pełnym legionowym rynsztunku zagrodzili mi drogę.
– Powiedzcie Katylinie, że chcę się z nim widzieć – powiedziałem cicho. Jedyną 
odpowiedzią były ich sceptyczne spojrzenia. – Powiedzcie, że przybył Gordianus 
Poszukiwacz – dodałem.
Popatrzyli na siebie kwaśno, ale w końcu starszy z nich wzruszył ramionami i 
wszedł do 
namiotu. Po długiej chwili uniósł przesłaniającą wejście płachtę i gestem 
zaprosił mnie do 
środka. W namiocie było ciasno, ale panował w nim porządek. Prycze odsunięto pod 
ściany, 
by zrobić miejsce dla niewielkich składanych stołów, na których leżały 
rozwinięte mapy. 
Wokół nich widziałem skórzane torby wypchane dokumentami. Na jednym ze stołów, 
jak na 
wystawie, złożono ceremonialne topory i inne insygnia, które zgodnie z prawem 
tylko 
wybrany demokratycznie urzędnik mógł nieść do bitwy. Katylina musiał je również 
zabrać z 
Rzymu w nadziei, że takimi znakami może dać swym ludziom poczucie legalności, a 
niewykluczone, że sam siebie chciał o niej przekonać. Wśród małego kręgu 
mężczyzn 
obradujących pośrodku namiotu pierwszego rozpoznałem Tongiliusa; on również mnie 
spostrzegł i pozdrowił skinieniem głowy. W błyszczącej kolczudze i szkarłatnej 
pelerynie 
prezentował się wspaniale. Z rozczochranymi włosami niedbałe odgarniętymi do 
tyłu 
wyglądał jak Aleksander Wielki. Inni z obecnych odwrócili się, by na mnie 
spojrzeć; 
poznałem kilku z młodzieńców, z którymi przeżyłem tę straszną burzę w kopalni 
Gnejusza 
Klaudiusza. Był tu też potężnej budowy człowiek z siwymi włosami i brodą, 
którego okrągłe, 
czerstwe oblicze przypomniało mi Marka Mummiusza. Mógł to być tylko Manlius, 
wiekowy 
centurion, który skrzyknął niezadowolonych weteranów armii Sulli i teraz stał 
się ich 
wodzem.
Spojrzeli na mnie tylko przelotnie, po czym znów ich uwagę przykuł człowiek 
siedzący 
plecami do mnie i przemawiający przyciszonym głosem: Katylina. Rozejrzałem się 
po 
wnętrzu i nagle zauważyłem młodego mężczyznę, siedzącego samotnie na pryczy w 
rogu 
namiotu. Był pochylony nad elementem zbroi, który zawzięcie polerował. Nawet nie 
widząc 
jego twarzy, poznałem go i serce podskoczyło mi do gardła.
Katylina zakończył przemowę i słuchający go mężczyźni wybuchnęli nagłym 
aplauzem, 
po czym wstali i szybko opuścili namiot. Tongilius uśmiechnął się do mnie, nie 
zatrzymując 
się. Katylina odwrócił się na krześle. Płonące jak w gorączce oczy i zapadnięte 
policzki 
dodały mu swoistego uroku, jak gdyby napięcie ostatnich dni uszlachetniło jego 
przystojną 
twarz. Obdarzył mnie uśmiechem i pytającym spojrzeniem. Musiałem zacisnąć zęby, 
by nie 
odwzajemnić uśmiechu.
– Kto by się spodziewał? Gordianus Poszukiwacz! – przywitał mnie. – Kiedy 
wartownik 
szepnął mi twoje imię, nie mogłem uwierzyć. Świetnie wybrałeś chwilę. Czy 
przybywasz, by 
mnie szpiegować? Za późno! A może na swój przewrotny sposób zdecydowałeś się w 
tej 
absolutnie ostatniej chwili stanąć po mojej stronie?
– Ani jedno, ani drugie. Przyjechałem po mego syna.
– Obawiam się, że się spóźniłeś – szepnął Katylina.
– Tato!
Pochłonięty pracą Meto nie usłyszał, jak Katylina wypowiada moje imię, ale na 
dźwięk 
mego głosu odłożył zbroję i odwrócił się. Przez twarz przemknęły mu 
błyskawicznie 
następujące po sobie uczucia, aż nagle wstał i sztywno wymaszerował z namiotu. 
Odwróciłem się, aby ruszyć za nim, lecz Katylina złapał mnie za ramię.
– Nie, Gordianusie! Pozwól mu odejść. Sam wróci, gdy będzie gotów.
Zacisnąłem pięści, ale mój rozsądek posłuchał Katyliny.
– Co on tutaj robi? – szepnąłem. – To przecież tylko chłopiec!
– Ale rozpaczliwie pragnie być mężczyzną, Gordianusie. Nie widzisz tego?
Ogarnął mnie nagły lęk.
– To nie ma znaczenia! – krzyknąłem. – Nie godzę się, by ginął tu z tobą!
Katylina wciągnął powietrze i odwrócił wzrok. Wypowiedziałem to złowieszcze 
słowo.
– Och, Katylino! Dlaczego nie uciekłeś do Massilii, jak zapowiadałeś? Czemu 
pozostałeś 
w Italii, zamiast pogodzić się z wygnaniem? Czy naprawdę sądziłeś...
– Zostałem, bo nie pozwolono mi odejść! – przerwał mi. – Odcięto mi drogę. Siły 
senatu 
zablokowały każdą alpejską przełęcz. Cycero nie zamierzał dać mi ujść z życiem! 
Pragnął 
ostatecznej rozgrywki. Nie miałem wyboru. Przechytrzył mnie na każdym kroku – 
powiedział, zniżając głos do ochrypłego szeptu. – A moi tak zwani sprzymierzeńcy 
w 
Rzymie... Cóż to za banda głupców, że tak się dali wrobić w ten skandal z 
Allobrogami! To 
przypieczętowało wszystko. Od tamtej chwili... Ale przecież ty tam byłeś, 
prawda? Tak jak 
Meto. Raport, jaki mi złożył, był zadziwiająco żywy. Twój syn rozumie wszystko, 
co się 
wydarzyło. Jest niesamowicie mądry, jak na swoje lata. Powinieneś być z tego 
dumny.
– Dumny z syna, którego nie rozumiem, który w taki sposób okazuje mi 
nieposłuszeństwo?
– Jak możesz go nie rozumieć, Gordianusie, skoro on jest taki sam jak ty? Albo 
taki, jaki 
niegdyś byłeś czy mogłeś być. Dzielny i współczujący jak ty. Oddany sprawie, jak 
ty mógłbyś 
być, gdybyś sobie na to pozwolił. Głodny wszystkiego, co życie może zaoferować, 
jak i ty 
musiałeś kiedyś być.
– Proszę, Katylino, nie mów mi tylko, że i jego uwiodłeś.
Zamilkł na długą chwilę, po czym uśmiechnął się smutno.
– W porządku. Nie powiem.
Podszedłem jak oszołomiony do pryczy, na której przedtem siedział Meto. 
Podniosłem 
napierśnik, który polerował. Przez chwilę przyglądałem się swemu odbiciu, 
zniekształconemu 
pomiędzy wykutymi podobiznami gryfów i lwich głów, a potem cisnąłem napierśnik 
na oślep 
przez namiot.
– A teraz każesz mu czyścić swoją zbroję jak niewolnikowi! – krzyknąłem w 
gniewie.
– Nie, Gordianusie, to nie moja zbroja. To jego własna. Chce, aby lśniła jak 
najmocniej 
podczas bitwy.
Wpatrywałem się w rozłożone na pryczy elementy zbroi – nagolenniki, hełm z 
pióropuszem i przyłbicą, krótki miecz w pochwie. Była to zbieranina oręża, jaki 
normalnie 
należałby do żołnierzy o różnych rangach; nawet dla mnie było oczywiste, że to 
prowizorka. 
Usiłowałem sobie wyobrazić Metona w tym rynsztunku, ale nie umiałem.
– Skoro już mówimy o męskiej modzie, to zdaje się, że cały senat urządził jakąś 
ceremonię na mą cześć... Zarzucili noszenie tog na czas kryzysu i przywdziali 
jakieś specjalne 
ubrania, sugerując ludowi, by uczynił to samo – rzekł Katylina. – Czy to prawda?
– Eko wspominał o czymś takim w ostatnim liście – przytaknąłem tępo, nie 
odrywając 
wzroku od zbroi Metona. Poczułem nagle jakby zawrót głowy.
– Coś podobnego! No, oni zawsze wygrzebywali skądś te prastare obrzędy i 
zwyczaje, o 
których nikt z żywych nie pamięta. Niektóre bywały tylko śmieszne, ale ta raczej 
mi się 
podoba. Zawsze nazywany byłem arbitrem mody, i proszę, oto dowód! Skłoniłem 
nawet tego 
smutasa Katona do zmiany stroju!
Popatrzyłem na niego przeciągle, a on potrząsnął głową.
– Nie, Gordianusie, nie oszalałem. Ale kalambur zawsze daje mi chwilę 
wytchnienia 
przed bitwą.
– Przed bitwą?
– Nie później niż za godzinę, jak sądzę. Manlius z Tongiliusem zbierają wojsko, 
by 
wysłuchali mojej mowy. Zjawiłeś się w samą porę. Tylko pomyśl... gdyby ominęła 
cię 
sposobność jej usłyszenia, nie mógłbyś sobie tego darować. No, ale jeśli wolisz 
wcześniej się 
oddalić, żeby uniknąć rzezi, nie będę miał ci tego za złe.
– Tu i teraz?
– Tak jest! Ta chwila nadeszła. Miałem nadzieję, że jeszcze uda mi się zyskać na 
czasie. 
Zamierzałem przekroczyć te góry i jakoś przedrzeć się do Galii, wybierając 
boczne drogi, by 
uniknąć starcia, starając się przetrwać śnieżne burze, a w razie konieczności 
przebić się przez 
blokadę. Kiedy jednak dotarliśmy do najbliższej przełęczy, jak myślisz, co 
ujrzeliśmy po 
drugiej stronie? Czekającą na nas drugą rzymską armię. Zdecydowałem się zawrócić 
i 
zmierzyć z pierwszą. Dowodzi nią konsul Antoniusz. Kiedyś był sympatykiem mojej 
sprawy. 
Słyszałem, że Cycero kupił go, zrzekając się na jego rzecz należnego mu po jego 
kadencji 
namiestnictwa. Ale nigdy nic nie wiadomo... może Antoniusz w ostatniej chwili 
zechce się do 
mnie przyłączyć. Tak, Gordianusie, wiem, że to niemożliwe, ale nie musisz tego 
mówić na 
głos. Dość już złych omenów w tym namiocie, proszę cię. Ale popatrz: jak 
powiedziałem, 
twój syn wraca.
Meto stanął u wejścia.
– Przyszedłem nałożyć zbroję – oznajmił.
– Chodź, pomożesz mi najpierw z moją. To zajmie ledwie chwilę – rzekł Katylina.
Uniósł ręce, a Meto włożył mu napierśnik, dociągając rzemienie i zapinając 
szkarłatną 
pelerynę. Podniósł ze stołu pozłacany hełm z wspaniałym czerwonym pióropuszem i 
nałożył 
mu go na głowę.
– Gotowe! – Katylina przejrzał się w metalowym polerowanym zwierciadle. – Nie 
mów 
Tongiliusowi, że pozwoliłem ci się ubrać. Zazdrościłby ci tego zaszczytu. – 
Oderwał wzrok 
od zwierciadła i obrzucił nas kolejno przeciągłym spojrzeniem, jakim zazwyczaj 
obdarza się 
przyjaciół przed wyruszeniem w daleką podróż. – Zostawiam was samych. Nie 
zamarudźcie 
zbyt długo.
Meto patrzył przez chwilę za wychodzącym, po czym podszedł do pryczy, gdzie 
czekała 
jego zbroja.
– Metonie...
– Ojcze, chodź i pomóż mi. Możesz mi przynieść mój napierśnik? Jakimś cudem 
znalazł 
się w drugim końcu namiotu...
Podniosłem go i podszedłem do syna.
– Słuchaj, Meto... – zacząłem, lecz nie dał mi dojść do słowa.
– To prostsze, niż ci się wydaje – powiedział. – Trzeba tak go nałożyć, aby 
rzemienie 
znalazły się na wysokości sprzączek, i zapinać od góry.
Zrobiłem tak, jak mówił, poruszając się jak we śnie.
– Wybacz mi, że cię oszukałem, tato. Nie umiałem wymyślić innego sposobu.
– Metonie, musimy natychmiast stąd odjechać.
– Ale tu jest moje miejsce.
– Proszę, abyś pojechał ze mną do domu.
– Odmawiam.
– A jeśli nakażę ci to jako ojciec?
Meto cofnął się o krok i spojrzał na mnie z miną smutną i zarazem buntowniczą.
– Ale ty nie jesteś moim ojcem.
– Och, Metonie! – jęknąłem.
– Moim ojcem był niewolnik, którego nawet nie znałem, i ja sam byłem 
niewolnikiem.
– Dopóki ja cię nie wyzwoliłem i adoptowałem!
Kolejno postawił stopy na pryczy, zapinając nagolenniki.
– Tak, prawo nazywa cię moim ojcem i pozwala ci rozkazywać mi, a nawet zabić 
mnie, 
gdybym cię nie posłuchał. Ale my obaj wiemy, że w oczach bogów nie jesteś nim. W 
moich 
żyłach nie ma ani kropli twojej krwi. Nie jestem nawet Rzymianinem, ale Grekiem 
albo 
jakimś mieszańcem...
– Jesteś moim synem!
– W takim razie jestem też mężczyzną i wolnym obywatelem, i dokonałem wyboru.
– Metonie, pomyśl o tych, którzy cię kochają. O Bethesdzie, Ekonie, o małej 
Dianie...
Z zewnątrz dobiegł nas głos trąby.
– To sygnał zbiórki na mowę Katyliny. Muszę tam być. Chyba powinieneś stąd 
odjechać, 
tato, dopóki jest jeszcze czas... – Ugryzł się w język, jak gdyby chciał cofnąć 
słowo, którym 
mnie nazwał, a potem szybko dokończył wkładania zbroi. Kiedy skończył, przejrzał 
się w 
zwierciadle i wydawał się z siebie zadowolony. Odwrócił się do mnie. – No i co o 
tym 
myślisz? – spytał nieśmiało.
Widzisz, jesteś moim synem, pomyślałem. Po cóż inaczej szukałbyś mojej aprobaty? 
Na 
głos jednak warknąłem gniewnie:
– Jakie to ma znaczenie?
Spuścił oczy i zaczerwienił się. Teraz ja ugryzłem się w język. Gdybym jednak 
powiedział mu, co naprawdę myślę, byłoby to dla niego jeszcze gorsze, ponieważ 
patrząc na 
jego błyszczącą, niedopasowaną zbroję, widziałem tylko małego chłopca 
przebranego za 
żołnierza i udającego, że wyrusza na wojnę. Myśl, że inni mogą spojrzeć na niego 
i zobaczyć 
w nim prawdziwego żołnierza, którego można zabić, jeśli im się uda, zmroziła mi 
krew w 
żyłach.
– Nie mogę się spóźnić na mowę – powiedział, ruszając do wyjścia.
Poszedłem za nim przez obóz do miejsca, gdzie zagłębienie w skalistym zboczu 
tworzyło 
naturalny amfiteatr. Przecisnęliśmy się przez gęsty tłum dość blisko, by widzieć 
mówcę. 
Znowu zabrzmiały trąby, by uciszyć zebranych, po czym przed szeregi wystąpił 
Katylina w 
swym wspaniałym rynsztunku i z gorzkim uśmiechem na ustach.
– Żadna przemowa dowódcy, choćby nie wiem jak podniosła i elokwentna, jeszcze 
nigdy 
nie uczyniła tchórza dzielnym i nie obróciła niemrawej armii w sprawną, ani też 
nie dała 
powodu do walki ludziom bez przekonania. A jednak zwyczaj nakazuje, by dowódca 
przemawiał przed bitwą do żołnierzy, więc i ja to uczynię. Jednym z powodów 
wygłaszania 
mów, jest zapewne to, że w wielu armiach większość ludzi rzadko miała sposobność 
ujrzenia 
męża, który nimi dowodzi, a już na pewno nie rozmawiała z nim; mowa ma więc 
wprowadzić 
pewną więź. Ten powód nie ma tu dziś zastosowania, wątpię bowiem, czy jest wśród 
was 
choć jeden, którego bym osobiście nie powitał w naszych szeregach albo z którym 
nie 
dzieliłbym jakiejś trudnej bądź triumfalnej chwili w naszej walce. A jednak 
zwyczaj 
nakazuje, by dowódca przemawiał przed bitwą do żołnierzy, więc i ja to uczynię. 
Powiedziałem przedtem, że zwykłe słowa niezdolne są natchnąć człowieka odwagą. 
Wierzę, 
że w każdym mężczyźnie tkwi pewna doza dzielności, albo wrodzonej, albo 
wypracowanej 
ćwiczeniem; tyle jej na ogół okazuje w bitwie, ani mniej, ani więcej. Jeżeli 
mężczyzny nie 
pobudza do czynu perspektywa chwały bądź bezpośrednie zagrożenie, próba 
zagrzania go do 
walki kunsztowną wymową jest zwykłym strzępieniem języka. Strach w sercu zatyka 
ludziom 
na nią uszy. A jednak zwyczaj nakazuje, by dowódca przemawiał przed bitwą do 
żołnierzy, 
więc i ja to uczynię.
Jakież to dziwne u rzymskiego oratora, pomyślałem, zaczynać mowę od zaprzeczania 
jej 
ważności i mówić do tłumu słuchaczy tak bezwstydnie uczciwie. Toż to satyra, nie 
oracja!
Katylina przybrał posępną minę.
– Przedstawię wam, co nas czeka i stawkę, o jaką walczymy, tak jasno, jak 
potrafię. 
Wiecie, jak nas zawiedli nasi sprzymierzeńcy w Rzymie, jak nierozsądnie 
postąpili Lentulus i 
jego przyjaciele, i jak katastrofalnie się to zakończyło dla nich i dla nas. 
Nasza obecna 
sytuacja jest oczywista dla wszystkich. Dwie wrogie armie zagradzają nam drogę, 
jedna stoi 
pomiędzy nami a Galią, druga między nami a Rzymem. Nie możemy pozostać na 
miejscu, 
ponieważ kończy nam się prowiant i inne niezbędne rzeczy. W którąkolwiek 
obrócimy się 
stronę, przyjdzie nam mieczem wyrąbać sobie przejście. Dlatego zalecam wam, 
abyście 
okazali zdecydowanie i zebrali całą odwagę. Kiedy pójdziecie do boju, 
pamiętajcie, że 
bogactwa, honor, chwałę, a co więcej, waszą wolność i przyszłość trzymacie w tym 
samym 
ręku, w którym ściskacie broń. Jeśli zwyciężymy, uzyskamy wszystko, czego nam 
potrzeba, 
by kontynuować nasze dzieło. Miasta otworzą przed nami swe bramy z 
dziękczynieniem i 
zasypią nas darami. Przyłączą się do nas nowi towarzysze i znów urośniemy w 
siłę. Nurt, 
który teraz płynie przeciw nam, odwróci bieg i poniesie nas ku chwale. Ale jeśli 
strach 
zachwieje naszą ręką i ugnie pod nami nogi, cały świat obróci się przeciw nam. 
Nikt nie 
osłoni tego, kto sam nie potrafił się osłonić. Miejcie w pamięci, że naszymi 
przeciwnikami nie 
kieruje taka sama potrzeba jak nami, ani też tak sprawiedliwe cele. Dla mnie i 
dla was stawką 
w tej bitwie jest republika, sprawiedliwość i wolność. Im kazano iść w bój, by 
chronić 
rządzącą elitę, dla której nie mają miłości. Sami wybraliśmy naszą chwalebną 
drogę, 
znosiliśmy wygnanie i trudy, ogłosiliśmy światu, że nie wrócimy do Rzymu z 
pochylonymi ze 
wstydu głowami, gotowi przeżyć nasze życia jako skuleni słudzy niegodnych 
władców. 
Ludzie, z którymi przyjdzie nam się zmierzyć, już się poddali jarzmu swych panów 
i 
zamknęli oczy na wszelkie inne drogi. Która z tych armii okaże więcej ducha, 
pytam was – 
czy ta, której oczy są potulnie spuszczone, czy ta, która spogląda w niebo?
Odpowiedzią był szczery aplauz; wśród innych głosów w moich uszach jak dzwon 
brzmiał głos Metona, wykrzykującego imię swego wodza. Zgiełk nie ustawał. 
Żołnierze 
uderzali mieczami o tarcze, a ich krzyki zlały się w jeden ogłuszający ryk, od 
którego moje 
ramiona pokryły się gęsią skórką. W końcu Tongilius wystąpił naprzód i uniósł 
obie ręce, 
uciszając tłum, by Katylina mógł mówić dalej.
Zaczął swą mowę suchym i sarkastycznym tonem, jak gdyby chciał własną 
zuchwałością 
dodać ducha swym ludziom. Myślę jednak, że wzruszył go ten spontaniczny odzew, 
dokończył bowiem głosem lekko drżącym.
– Kiedy myślę o was, żołnierze, i rozważam, coście do tej pory osiągnęli, budzi 
się we 
mnie wielka nadzieja na zwycięstwo. Wasza odwaga i męstwo napawa mnie ufnością. 
Będziemy walczyć na równinie. Po lewej stronie będziemy mieli góry, po prawej 
nierówny i 
usiany głazami teren. Na tej ograniczonej przestrzeni wróg nie będzie mógł nas 
otoczyć, 
mimo swej liczebnej przewagi. Staniemy z nimi twarzą w twarz, a naszą 
najsilniejszą bronią 
będzie odwaga i słuszność naszej sprawy. Gdyby jednak Fortuna mimo to nas nie 
wynagrodziła, nie sprzedajcie życia tanio. Nie dajcie się pojmać i powieść na 
rzeź jak bydło! 
Walczcie jak mężczyźni. Niech krew i płacz będą ceną, jaką wróg zapłaci za swe 
gorzkie 
zwycięstwo!
W powietrze wzniósł się kolejny wiwat, odbijając się echem od okolicznych 
wzgórz. 
Przerwał go dopiero dźwięk trąb, wzywających do zajęcia pozycji bojowych. Wokół 
nas 
ludzie zaczęli ruszać na swe miejsca szybko i zdecydowanie. Meto ścisnął mnie za 
ramię.
– Jedź! Weź swego konia, może uda ci się uciec tą samą drogą, którą tu 
przybyłeś, a jeśli 
nie, to ruszaj w górę, ku przełęczy, i znajdź jakąś ścieżkę, która sprowadzi cię 
w dół po 
bitwie.
– Jedź ze mną, synu. Pokaż mi drogę.
– Nie, tato! Moje miejsce jest tutaj.
– Meto, ta sprawa jest beznadziejna! Zapomnij o słowach Katyliny. Gdybyś 
słyszał, co 
mówił do mnie w namiocie...
– Tato, nie wiesz niczego, czego ja nie wiem. Moje oczy są otwarte.
I wpatrzone w niebo, pomyślałem.
– Dobrze więc. Czy możesz dać mi jakąś zbroję?
– Co?
– Jeśli mam tu zostać i walczyć wraz z tobą, wolałbym mieć do dyspozycji coś 
więcej niż 
sztylet za pasem, choć u wielu z tych biedaków nie widzę nic lepszego.
– Nie, ojcze, nie możesz tu zostać!
– Jak śmiesz tak do mnie mówić? Czy masz sam stawić czoło wrogom, a mi odmawiasz 
tego zaszczytu?
– Ale ty tego nie przemyślałeś, tato...
– Przeciwnie. Jadąc tu, miałem wiele godzin na myślenie. Wyobrażałem sobie tę 
scenę na 
długo przed przybyciem na miejsce. Czasami wypadała ona znacznie bardziej po 
mojej myśli, 
czasami jednak znacznie gorzej. Obawiałem się, że mogę znaleźć cię już martwego, 
a nawet 
tylko dół wypełniony zwłokami, wśród których nie miałbym szans odnaleźć twojego 
ciała. 
Rzeczywistość okazała się lepsza, choćby z tego powodu, że nie jestem tak 
przerażony, jak 
sobie wyobrażałem... w każdym razie jeszcze nie. Wierz mi, Metonie, walka u boku 
syna to 
mój celowy i przemyślany wybór.
– Nie, tato! Jeśli ma to cokolwiek znaczyć, musisz to zrobić dla Katyliny i jego 
sprawy!
– To twoja sprawa, nie moja, synu. Ale niech będzie. Będę walczył za Katylinę. 
Dlaczego 
nie? Prawda jest taka, Metonie: gdybym miał moc Jowisza, machnąłbym piorunem i 
dałbym 
Katylinie wszystko, czego pragnie. Dlaczego nie? Wskrzesiłbym też z prochu 
Spartakusa i 
dałbym mu to samo. Cofnąłbym czas i sprawił, że Sulla nigdy by się nie 
narodził... Cycero 
zresztą też. Zmieniłbym świat w okamgnieniu, na lepsze albo na gorsze, na 
cokolwiek, byle 
stał się inny, niż jest. Ale nie mogę tego zrobić ani ja, ani nikt ze 
śmiertelników. Dlaczego 
więc nie chwycić za zardzewiały miecz i rzucić się z krzykiem do ataku wraz z 
mym synem, 
dla chwały, którą on pokochał całym swym głupim, młodym sercem?
Meto patrzył na mnie przez długą chwilę z nieodgadnionym wyrazem oczu. Pewnie 
uważa mnie za szaleńca albo kłamcę, a może jedno i drugie, pomyślałem. Kiedy się 
w końcu 
odezwał, usłyszałem:
– Ty naprawdę jesteś moim ojcem.
– Tak, Metonie. A ty jesteś moim synem.
Ludzie wokół nas biegali jak ogarnięci szałem. Konie rżały, oficerowie 
wykrzykiwali 
komendy, metal dzwonił o metal, surmy grały. W końcu Meto ujął mnie pod ramię.
– Chodźmy. Musimy się pospieszyć. W namiocie Katyliny powinno się znaleźć dość 
rynsztunku, byśmy coś dla ciebie dobrali.
I tak w wieku czterdziestu siedmiu lat po raz pierwszy w życiu zostałem 
żołnierzem. 
Przywdziałem źle dobraną zbroję, złożoną z odrzuconych przez innych elementów; 
miałem 
na sobie kolczugę, w której brakowało połowy łusek, powgniatany hełm wyglądający 
jak 
rozcięta dynia, a w ręku ścisnąłem stępiony miecz, by bić się za beznadziejną 
sprawę pod 
komendą przegranego wodza. Zdawało mi się, że znalazłem się w samym sercu 
Labiryntu; 
niemal czułem na twarzy gorący oddech Minotaura.
Niewiele mogę dziś powiedzieć o stoczonej wówczas bitwie, ponieważ nigdy do 
końca 
nie wiedziałem, co się dzieje i gdzie jestem. Katylina podzielił swe siły na 
trzy oddziały: 
jeden pod wodzą Manliusa, drugim dowodził inny oficer, a środkowym on sam, 
otoczony 
przez swych najgorętszych młodych zwolenników i doborową grupę dobrze 
uzbrojonych 
żołnierzy, wraz z Metonem i mną. Maszerowaliśmy pod sztandarem z orłem, który 
niósł 
Tongilius, póki Katylina nie wybrał miejsca na swoje stanowisko; tam drzewce 
zatknięto w 
ziemi. Nie było żadnej jazdy, tylko piesze oddziały, Katylina bowiem przed bitwą 
kazał 
odesłać wszystkie konie w góry, pokazując żołnierzom, że ich dowódcy nie mogą 
uciec i że 
niebezpieczeństwo wszyscy dzielić będą pospołu.
A nadciągało ono niczym wielka, szkarłatna i srebrna fala, zbliżając się ku nam 
z rykiem, 
jakiego jeszcze w życiu nie słyszałem. Przekonałem się wtedy, co musieli czuć 
wrogowie 
Rzymu, widząc, jak nadchodzi ich zguba. Byłem przejęty zgrozą i trwożnym 
podziwem, ale 
nie przeraziłem się. W obliczu takiej katastrofy strach wydawał się zbędny. 
Dlaczego zwykły, 
szary człowiek miałby się lękać o swe życie, skoro cały świat miał zakończyć swe 
istnienie w 
szaleństwie i zgiełku? Nie żałowałem swego kroku, czułem się tylko jak głupiec – 
nie 
mogłem bowiem nie powiedzieć sobie w myśli: „Głupcze, Bethesda nigdy ci tego nie 
wybaczy”. I tego właśnie się bałem bardziej od najeżonej grotami i brzeszczotami 
stalowej 
ściany, prącej niepowstrzymanie w naszą stronę. Trzymałem się blisko Metona, a 
on nie 
odstępował Katyliny. Biegliśmy często to w bok, to naprzód, ale nigdy do tyłu. 
Pamiętam, jak 
strzała świsnęła mi koło ucha i z przyprawiającym o mdłości odgłosem wbiła się w 
pierś 
mężczyzny idącego tuż za mną. Pamiętam żołnierzy, ludzi, których nigdy przedtem 
nie 
widziałem, biegnących ku mnie z wyciągniętymi mieczami i morderczym błyskiem w 
oczach. 
Wszystko to wydawało się tak nierealne, że pragnąłem tylko, aby ten koszmar się 
skończył. 
Wydawało mi się jednak, że miecz w mojej dłoni sam wie, co robić; podążałem więc 
ślepo za 
nim.
Pamiętam deszcz pienistej krwi, bryzgający mi w twarz niczym chłoszczące 
skalisty 
brzeg fale morskiego przyboju. Mam przed oczami wykrzywioną okropnym grymasem 
twarz 
Katyliny, tnącego na prawo i lewo mieczem, ze strzałą sterczącą z lewego 
ramienia, z którego 
krew płynęła strugą na błyszczący napierśnik. Pamiętam, jak Meto rzucił się do 
jego boku z 
ponurą determinacją w oczach, przebijając się mieczem przez wrogi kordon tak 
wprawnie, jak 
gdyby robił to całe życie. Pospieszyłem za nim, ale potknąłem się o coś 
ciężkiego i 
mięsistego. Zatoczyłem się i w tłumie za sobą zobaczyłem Tongiliusa, niosącego 
orli 
sztandar. Podążając za Katyliną, wcięliśmy się głęboko w szeregi nieprzyjaciela. 
Odzyskałem 
równowagę i zacząłem się gorączkowo rozglądać za Metonem, który znikł mi z oczu 
w tym 
chaosie.
I nagle kątem oka ujrzałem nadlatującą włócznię. Pamiętam, jak patrzyłem na nią 
jak w 
transie, kiedy zbliżała się, celując wprost w moje czoło. Zdawała się poruszać w 
powietrzu 
bardzo wolno, a cały świat, włącznie ze mną, zatrzymał się raptownie w miejscu, 
oczekując 
jej przybycia do celu. Czułem się niemal jak człowiek obserwujący z pomostu 
nadpływające 
czółno. Włócznia zbliżała się i rosła w oczach, a gdy znalazła się bardzo, 
bardzo blisko, świat 
nagle podjął swój szaleńczy ruch. Przez głowę przemknęła mi absurdalna myśl, że 
doprawdy 
powinienem zrobić coś więcej, aby zejść jej z drogi... i wtedy grot trafił w cel 
z dziwnym 
dźwiękiem gnącego się metalu, a ja nagle znalazłem się w powietrzu, lecąc gdzieś 
tyłem. Za 
sobą, a może nad sobą – wszelkie kierunki straciły cały sens – przez mgnienie 
oka ujrzałem, 
jak srebrny orzeł chwieje się, drży i wali się na ziemię zupełnie jak ja; w tej 
chwili krwawa 
czerwień świata zmieniła się w najgłębszą czerń.
ROZDZIAŁ XXXIX
Siedziałem na skale, otoczony zewsząd czarnymi kamiennymi ścianami. W pierwszej 
chwili pomyślałem, że znajduję się w jakiejś jaskini, ale ściany były zbyt 
kanciaste, by mogła 
je stworzyć natura, powietrze zaś było ciepłe, a nie zimne i wilgotne. Może 
jestem w starej 
kopalni srebra na górze Argentum, pomyślałem, ale nie, muszę się mylić. Jestem w 
słynnym 
kreteńskim Labiryncie, ponieważ zza załomu korytarza spoglądał na mnie sam 
Minotaur. 
Jego rogi rzucały ogromny cień na ścianę.
Potwór był bardzo blisko; tak blisko, że widziałem jego wielkie, wilgotne 
nozdrza i 
błyszczące czarne ślepia. Powinienem szaleć z przerażenia, ale – o dziwo – nie 
czułem lęku. 
Pomyślałem tylko, że owe nozdrza, mokre i porowate, z których wystawało kilka 
szorstkich 
włosów, wyglądają na delikatne i wrażliwe, oczy zaś są łagodne i piękne jak u 
krowy. Było to 
żywe stworzenie, a wśród tej masy twardego, martwego kamienia wszelkie życie 
wydawało 
się czymś rzadkim i cennym, co należy pielęgnować, a nie bać się tego. Kiedy 
jednak bestia 
wyszła zza rogu i podeszła bliżej, stukając dwiema racicami o skalne podłoże, 
nieco się 
zaniepokoiłem, widząc byka o ludzkim torsie, którego długie rogi miały bardzo 
ostre końce i 
pokryte były rdzawymi plamami.
Minotaur parsknął, wydmuchując kłęby pary z mokrych nozdrzy. Zatrzymał się o 
kilka 
kroków przede mną i przyglądał mi się, przekrzywiwszy łeb. Kiedy przemówił, jego 
głos był 
jakby zakamuflowany – chrapliwy i nienaturalny.
– Kim jesteś?
– Nazywam się Gordianus.
– Tu nie jest twoje miejsce.
– Przyszedłem, by coś znaleźć.
– Głupio zrobiłeś. To jest labirynt, a celem istnienia labiryntu jest 
wprowadzanie w błąd.
– A jednak znalazłem ciebie.
– Czy może to ja znalazłem ciebie?
Zadrżałem nie ze strachu, ale z niepewności, tak wielkiej, że przyprawiła mnie o 
ból 
głowy. Zamknąłem oczy. Kiedy znów je otworzyłem, poczułem, że coś się zmieniło; 
po 
chwili zdałem sobie sprawę, że otaczające mnie przed chwilą skalne ściany 
rozpłynęły się, 
choć wciąż panował mrok. Byłem na szczycie wzgórza w rozgwieżdżoną noc i 
spoglądałem 
na wiejski pejzaż: strumień z młynem wodnym, w dali kamienny mur, droga, 
zabudowania 
gospodarstwa. Pojąłem, że patrzę na własną posiadłość, choć z jakiegoś dziwnego 
kierunku. 
Wzgórze, na którym siedziałem, nie było moim znajomym wzgórzem. Widok był 
dziwnie 
przechylony i zniekształcony.
Nie byliśmy już sami. Odwróciłem się i ujrzałem trzy bezgłowe trupy, posadzone 
na 
pniach ściętych drzew w jednym rzędzie, z dłońmi złożonymi na kolanach, jak 
widzowie na 
przedstawieniu albo sędziowie na procesie.
– Kim oni są? – spytałem przyciszonym głosem, choć tamci trzej byli w oczywisty 
sposób ślepi, głusi i tępi. – Co tu robią? Ty to wiesz, prawda?
Minotaur skinął łbem.
– Powiedz mi zatem.
Przeczące potrząśnięcie.
– Mów! – krzyknąłem.
Bestia parsknęła i nie odpowiedziała. Uniosła swe ludzkie ramię i wskazała na 
coś na 
ziemi obok mnie. Ujrzałem miecz. Podniosłem go i zważyłem w dłoni; jego zimny 
błysk w 
świetle gwiazd sprawił mi przyjemność.
– Mów albo przyłączysz się do nich – zagroziłem, wskazując ostrzem na trzy 
trupy.
Minotaur nie odezwał się. Wstałem i podniosłem miecz.
– Mów! – powtórzyłem. Kiedy bestia nie posłuchała, zamachnąłem się z całych sił 
i 
ciąłem ją w wielką, byczą szyję. Kiedy głowa spadła i potoczyła się po ziemi, 
spostrzegłem, 
że Minotaur jest wewnątrz pusty – jego ciało było tylko kostiumem, a łeb maską. 
Prawdziwa 
głowa zaczęła się wynurzać z otworu. Cofnąłem się o krok, czując w skroniach 
wywołane 
napięciem bolesne pulsowanie. Po chwili dotarła do mnie prawda...
Obudziłem się z nieznośnym bólem głowy. Ktoś dotknął mego ramienia i rzekł 
cicho:
– Nie ruszaj się. Wszystko w porządku. Jesteś bezpieczny. Słyszysz mnie?
Otworzyłem oczy i natychmiast zamknąłem je z powrotem, uderzony oślepiającym 
światłem. Gdy leżałem nieruchomo, ból słabnął. Złapałem oddech i usłyszałem 
własny jęk. 
Zakryłem oczy dłonią i ostrożnie je otworzyłem. Okazało się, że wcale nie leżę w 
ostrym 
blasku słońca, lecz w miękkim, żółtawym świetle przefiltrowanym przez płótno 
namiotu. 
Przez chwilę myślałem, że znalazłem się znów w namiocie Katyliny. Zastanowiło 
mnie, jak 
się tu znalazłem. Skoro jego namiot wciąż stoi, skoro być może cały obóz jest 
nienaruszony, 
to chyba...
Opuściłem dłoń; widok, jaki ujrzałem, był tak nieoczekiwany, że zdezorientował 
mnie 
zupełnie. Grzywa rudych włosów, garść piegów na smukłym nosie i dwoje lśniących 
brązowych oczu... mój przyjaciel augur, Marek Waleriusz Messalla Rufus.
– Rufus? – Z gardła wyrwał mi się zdziwiony okrzyk.
– Tak, Gordianusie, to ja.
– Czy jesteśmy w Rzymie?
– Nie.
– Więc gdzie?
– Daleko na północy, nieopodal miasta Pistoria. Była bitwa...
– Czy to obóz Katyliny?
Rufus westchnął ciężko.
– Nie. To obóz Antoniusza.
– A zatem...
– Masz wielkie szczęście, że uszedłeś z życiem, przyjacielu.
– A co z Metonem? – szepnąłem ściśniętym głosem.
– To on cię uratował.
– Tak, ale...
– On żyje, Gordianusie – zapewnił mnie Rufus, widząc mój strach.
– Dzięki wam, bogowie! Gdzie on jest?
– Będzie tu wkrótce. Kiedy zobaczyłem, że się budzisz, posłałem po niego.
Usiadłem, zaciskając zęby z bólu. Głowa mi pękała. Kończyny i tors były chyba 
nienaruszone. Rozejrzałem się i przekonałem, że oprócz Rufusa w namiocie nie ma 
nikogo, 
jeśli nie liczyć gdaczących kur w złożonych u wejścia klatkach. Ich widok 
sprawił, że nagle 
poczułem się głodny.
– Ile czasu minęło od bitwy? – spytałem.
– To było wczoraj.
– Jak się tu znalazłem?
– Twój syn jest bardzo dzielnym mężczyzną. Kiedy spostrzegł, że padasz, rzucił 
się ku 
tobie i wyniósł cię w bezpieczne miejsce poza obóz, i ukrył między głazami na 
zboczu. 
Musiał być krańcowo wyczerpany. Możesz sobie wyobrazić, ile obaj ważyliście w 
tych 
zbrojach, a ty przy tym bezwładny? No i oczywiście krwawił z własnych ran...
– Meto jest ranny?
– Nie lękaj się, Gordianusie. Rany nie są poważne. Chłopak wytaszczył cię tak 
daleko, 
abyś był bezpieczny, a potem musiał zemdleć. Znaleziono go przy tobie 
nieprzytomnego.
– Kto nas znalazł?
– Po bitwie Antoniusz posłał patrole z odwodów, by przeszukały wzgórza. Wydał 
rozkaz, 
aby brano do niewoli każdego, kto zechce się poddać, i atakować tylko tych, 
którzy sami 
pierwsi zaatakują. Wiesz, ilu przywiedli jeńców? Dwóch. Ciebie i Metona. Z całej 
armii 
Katyliny tylko wy dwaj ocaleliście. Uznano to za omen, godzien uwagi augura. 
Wezwano 
mnie zatem, a gdy tylko zobaczyłem, o kogo chodzi, wziąłem was pod swą ochronę i 
kazałem 
złożyć w moim namiocie. Kiedy Meto przyszedł do siebie, opowiedział mi, jak obaj 
trafiliście 
do obozu Katyliny. Wyszedł przed chwilą, aby poszukać czegoś do jedzenia.
– Mam nadzieję, że coś z sobą przyniesie – powiedziałem, chwytając się za 
brzuch. – Nie 
wiem, co jest bardziej puste, żołądek czy głowa. Mówisz, że tylko my dwaj? To 
znaczy, że 
Katylina...
– Już po nim. Umierali mężnie i zabrali z sobą wielu wrogów. Żołnierze w obozie 
mówią 
o tym przez cały ranek, twierdząc, że jeszcze nigdy nie spotkali się z tak 
silnym oporem ze 
strony przeciwnika o tyle słabszego liczebnie. Wszyscy wodzowie Katyliny zginęli 
w 
pierwszych szeregach. Każda pozycja była broniona, dopóki żył ostatni obrońca, a 
żaden z 
nich nie był raniony w plecy. Za zwycięstwo przyszło zapłacić straszną cenę. 
Wszyscy 
najlepsi żołnierze Antoniusza polegli albo odnieśli ciężkie rany.
– A Katylina? Jak on zginął?
– Jego zwłoki znaleziono z dala od jego własnych ludzi, głęboko za linią wroga, 
otoczone 
trupami atakujących. Jego ciało, ubranie i zbroja były tego samego koloru, 
pokryte jednolicie 
krwią. Nikt nie potrafił policzyć jego ran, a mimo to oddychał jeszcze, kiedy go 
odnaleziono. 
Przywołano mnie, abym wysłuchał jego ostatniej woli, gdyby mógł mówić; on jednak 
nie 
otworzył oczu ani nie wydał z siebie głosu. Widziałem jednak po jego twarzy, że 
do końca 
pozostał sobą. Aż po ostatnie tchnienie miał ten wyniosły, wyzywający wyraz, za 
który tak 
wielu go znienawidziło.
– I tak wielu innych pokochało – dodałem.
– Tak.
– Znam ten wyraz. Chciałbym go jeszcze ujrzeć.
– Może ci się to uda – rzekł Rufus. Zanim zdążyłem zapytać, co ma na myśli, z 
zewnątrz 
dobiegł nagły żałosny szloch, tak przejmujący, że ściął mi lodem krew w żyłach. 
– Tak jest od 
samego świtu. – Rufus westchnął. – Nie słychać okrzyków radości i zwycięstwa, 
tylko 
lament. Ludzie chodzą po pobojowisku, niektórzy po to, by zedrzeć zbroje z 
poległych, inni 
chcą ujrzeć scenerię po bitwie, jak zwykle czynią to wojownicy następnego dnia. 
Odwracają 
pocięte zwłoki i co widzą? Twarze przyjaciół, krewnych i chłopców, z którymi 
razem 
dorastali. To jest straszne i gorzkie zwycięstwo, Gordianusie.
– Dlaczego tu jesteś, Rufusie?
– Jestem tu jako augur, oczywiście. Przed bitwą trzeba dokonać auspicjów.
– Ale dlaczego ty?
– Wyznaczył mnie pontifex maximus – odpowiedział, po czym spojrzał na mnie 
wymownie. – Innymi słowy, jestem tu na polecenie Cezara.
– Jako jego oczy i uszy.
– Jeśli tak chcesz to nazwać. Jako augur mogę brać udział w wydarzeniach, nie 
plamiąc 
rąk rzymską krwią. Zasiadam w radzie wojennej, ale nie służę wojnie. Odczytuję 
tylko 
niebiańskie nastroje.
– Inaczej mówiąc, jesteś szpiegiem Cezara.
– Jeżeli można być szpiegiem, kiedy wszyscy o tym wiedzą.
– Czy te intrygi nigdy się nie skończą?
– Nunquam – odrzekł, ponuro kręcąc głową. Nigdy.
– Antoniusz pewnie ani przez chwilę nie zawahał się przed zniszczeniem swego 
dawnego 
kolegi. Katylina liczył na to.
– Owszem, w pewnym sensie się zawahał. Przed samym starciem trafił mu się atak 
podagry; przekazał dowodzenie jednemu ze swych zastępców. Antoniusz przeleżał 
całą bitwę 
w łóżku, w szczelnie zasznurowanym namiocie. Nikt nie może mu zarzucić, że nie 
wywiązał 
się z nałożonego nań przez senat zadania ścigania swego byłego przyjaciela, ani 
też 
powiedzieć, że fizycznie wziął udział w rozgromieniu Katyliny. Wkrótce ten stary 
kozioł 
wyjedzie cieszyć się lukratywnym namiestnictwem w Macedonii, które wycyganił od 
Cycerona, a w Rzymie z tłumu na Forum ubędzie jednego hipokryty. Potrząsnąłem 
głową i 
skrzywiłem się z bólu; w oczach stanęły mi błyskawice.
– Moja głowa jest jak przejrzała dynia – poskarżyłem się.
– Nawet tak wygląda. – Rufus się uśmiechnął. – Na czole masz guza wielkości 
orzecha.
Od strony wejścia dał się słyszeć hałas. Odwróciłem się za szybko i opadłem z 
jękiem na 
pryczę. Musiało to zabrzmieć bardzo niepokojąco, ponieważ Meto, który właśnie 
wrócił, 
znalazł się przy mnie jednym skokiem, objął mnie i przez zęby spytał Rufusa:
– Czy on...
– Twój ojciec ma się dobrze, boli go tylko głowa.
Otworzyłem oczy i ujrzałem twarz syna, choć tylko przez chwilę; jej obraz niemal 
natychmiast uległ zniekształceniu przez nagle wezbrane łzy. Stwierdziłem, że 
wraz z nimi zza 
moich gałek ocznych odpływa powoli ból, co dobrze wróżyło. Łez do wylania miałem 
bowiem sporo, choć wszystkie one już nie wrócą mi go takiego, jaki był. Rufus 
powiedział, że 
Meto nie odniósł poważniejszych ran, i biorąc pod uwagę skalę zagłady, miał 
rację: chłopak 
chodził, oddychał i nie stracił członków. Jednak ostrze, które odjęło koniuszek 
jego lewego 
ucha i rozcięło policzek aż po kącik ust, naznaczyło go blizną, którą będzie 
nosił już do 
śmierci.
Meto nie mógł i nie powinien mówić, ponieważ ruchy szczęki rozciągały brzegi 
jego 
rany. Rufus założył mu na głowę prosty opatrunek, który zakrył rozcięcie i 
jednocześnie 
unieruchomił usta. W chwili, kiedy go po raz pierwszy zobaczyłem, rozluźnił go 
trochę, by 
napić się wody i coś zjeść. Dla mnie mówienie nie było wcale łatwiejsze, 
słuchanie zresztą też 
– za bardzo bolała mnie głowa. Może to i lepiej, bowiem słowa mogły tylko 
zaciemnić 
uczucia, które wyrażaliśmy wzrokiem, kiedy Meto siedział przy mnie, trzymając 
mnie za 
rękę.
Udało mi się opowiedzieć mu o nowych zwłokach, które pojawiły się w 
gospodarstwie, a 
także mój sen o Minotaurze i to, co z niego odczytałem. Wiedziałem już, kto i 
dlaczego 
podrzucał nam trupy, wiedziałem też, z czyją pomocą. Meto był z początku 
wstrząśnięty i nie 
chciał uwierzyć, wypytując mnie przez zaciśnięte zęby o szczegóły, ale w miarę 
jak 
przedkładałem mu napływające z pamięci dowody, zmuszony był się zgodzić z moją 
interpretacją sennych zwidów.
Nie mogłem się doczekać powrotu do domu. Teraz, kiedy Meto był bezpieczny, 
martwiłem się o Bethesdę i Dianę, które pozostawiłem na pastwę Minotaura. Czy 
Eko 
przyjechał z Rzymu, jak go o to prosiłem? Nawet jeśli przybył z Belbonem i 
tuzinem 
gladiatorów, obawiałem się, że nie będzie mógł ich ochronić, nie wiedząc, skąd 
grozi 
niebezpieczeństwo. Minotaur stawał się coraz bardziej zdesperowany i przebiegły. 
Jednak 
kiedy wstałem z łóżka i spróbowałem się ubrać, z trudem udało mi się na nie 
wrócić. 
Galopada na końskim grzbiecie byłaby torturą nie do zniesienia.
Rufus podał mi napar z nepenthes, egipskiego maku dla uśmierzenia bólu i 
sprowadzenia 
snu, ale nie chciałem go wypić, mówiąc, że w obozie musi być wielu rannych w o 
wiele 
gorszym stanie ode mnie i im bardziej potrzebna jest dawka zapomnienia. I tak 
jednak musiał 
chyba dolać makowego soku do mojego wina, ponieważ mimo bólu i niepokoju 
zapadłem w 
twardy, uzdrawiający sen, nie nawiedzany przez Minotaura ani żadne inne potwory. 
Raz tylko 
w ciągu nocy obudził mnie szmer przyciszonej rozmowy.
– Ale ten orzeł na Auguraculum i orzeł Katyliny... – usłyszałem głos Metona, 
mówiącego 
niewyraźnie z powodu krępującego mu twarz opatrunku.
– Zgadzam się, to były znaki i odczytałeś je prawidłowo – odpowiedział mu Rufus. 
– 
Bogowie chcieli, abyś walczył u boku Katyliny.
– Ale powinienem był zostać z ojcem! Zmusiłem go tylko do opuszczenia Bethesdy i 
Diany, kiedy potrzebowały go najbardziej... kiedy obydwaj potrzebni byliśmy im 
do obrony. 
Jeżeli zaszło tam coś strasznego...
– Nie możesz się za to obwiniać, Metonie. Przez świat idziemy popychani siłami 
większymi od naszych, jak wiatr pcha okręty przez morza i unosi w powietrzu 
lekkie jak puch 
nasiona. To, że poddałeś się swojemu wiatrowi, nie świadczy o braku rozwagi.
– Ale jeśli takie było moje przeznaczenie, powinienem zginąć wraz z Katyliną! 
Byłem 
pewien, że tak się stanie, i byłem na to gotów. Nie bałem się. Ale ujrzawszy, 
jak tato pada, 
musiałem iść mu na pomoc. Kiedy stwierdziłem, że jeszcze żyje, nie mogłem go tam 
zostawić. Porzuciłem bitwę i wyniosłem go w bezpieczne miejsce z myślą, że wrócę 
do 
szeregu, ale siły mnie opuściły i dlatego nieprzyjaciel znalazł mnie 
nieprzytomnego. 
Powinienem ze wstydu rzucić się na swój miecz!
– Nie, Metonie. Wspomniałeś coś przedtem o sztandarze z orłem. Powiedziałeś, że 
zanim 
ruszyłeś z pomocą ojcu, widziałeś, jak sztandar chwieje się i upada.
– Tak. Tongilius został trafiony strzałą w samo oko. Sztandar upadł i nie było 
już nikogo, 
kto by go podniósł.
– Nie rozumiesz? Orzeł pojawił się przy nas na Auguraculum, kiedy wkroczyłeś w 
wiek 
męski. Kiedy po raz pierwszy ujrzałeś srebrnego orła Katyliny, rozpoznałeś w nim 
omen i 
podążyłeś za nim aż tutaj. Ale kiedy ten orzeł upadł, by już się nie podnieść, 
zostałeś 
uwolniony. Wypełniłeś swoje przeznaczenie. W ten sposób bogowie dali ci znak, 
byś opuścił 
Katylinę, któremu oni sami już nie mogli pomóc, i wracał do ojca, któremu ty 
jeden mogłeś 
przyjść z pomocą. Postąpiłeś właściwie.
– Naprawdę tak myślisz, Rufusie?
– Naprawdę.
– Nie jestem więc tylko zwykłym tchórzem ani głupcem?
– Iść za swym marzeniem nigdy nie jest tchórzostwem. Odłożyć je na stronę, kiedy 
nadejdzie czas, jest przeciwieństwem głupoty. Tchórz nie wynosi drugiego 
człowieka na 
własnych barkach z pola bitwy. To, co zrobiłeś dla swego ojca, czyni cię nie 
głupcem, lecz 
Rzymianinem, Metonie. Ach, zdaje się, że on się właśnie budzi... Gordianusie...? 
Nie, chyba 
śpi dalej. Ale spójrz, uśmiecha się. Ból musiał ustąpić, skoro ma takie 
przyjemne sny.
Następnego ranka czułem się znacznie lepiej. Długi sen i dawka uśmierzającego 
ból 
remedium musiały poradzić sobie z mieszaniną humorów w mej głowie, a guz na 
czole z 
orzecha zmienił się w ziarnko grochu. Rufus wyrzekał, że nie nadaję się jeszcze 
do podróży, 
ale na moje naleganie zgodził się załatwić dla nas konie.
– Nie jesteśmy zatem jeńcami? Możemy odejść? – upewniłem się.
Rufus uśmiechnął się.
– Augur, który reprezentuje najwyższego kapłana, cieszy się pewnymi przywilejami 
– 
powiedział. – Powiedzmy, że... niczym nepenthes... potrafię wywoływać 
zapomnienie. 
Oficjalnie żaden z was nie istnieje. W bitwie pod Pistorią nie wzięto ani 
jednego jeńca, a 
wszyscy ludzie Katyliny zginęli. Tak powiemy senatowi i tak to zapiszą 
historycy. Macie 
niewiarygodne szczęście, nie tylko dlatego, że przeżyliście, ale dlatego, że 
macie siebie 
nawzajem. Fortuna uśmiechnęła się do ciebie, Gordianusie.
– Modlę się zatem, aby nie przestała się uśmiechać – odrzekłem, myśląc o 
gospodarstwie 
i o tym, co mogło się tam wydarzyć pod moją nieobecność.
Nikt nie zwrócił na nas uwagi, gdy dosiadaliśmy wierzchowców i odjeżdżaliśmy 
krętymi 
prowizorycznymi uliczkami między niezliczonymi namiotami i ogniskami. W obozie 
panował posępny nastrój, ale wyczuwało się też ową nutę anarchii, jaka zawsze 
nawiedza 
obozowisko zwycięzców, kiedy bitwa jest skończona i niebezpieczeństwo minęło. 
Mężczyźni 
siedzieli w małych grupkach, pijąc wino, sprzeczając się o szczegóły starcia, 
grając w kości i 
handlując zdartymi z trupów łupami.
Na tyłach obozu droga zawiodła nas w pobliże namiotu wodza. Czy Antoniusz wciąż 
siedział w środku, złożony podagrą? Uśmiechnąłem się na tę myśl, lecz uśmiech 
zamarł mi na 
ustach, kiedy dostrzegłem zatknięte przed wejściem trofeum. Meto musiał zauważyć 
je w tej 
samej chwili, usłyszałem bowiem, jak głośno wciąga powietrze przez zaciśnięte 
zęby. 
Zrozumiałem, co Rufus miał na myśli, mówiąc, że jeszcze ujrzę twarz Katyliny.
Zachowali jego głowę, aby zabrać ją do Rzymu i okazać ludowi i senatowi jako 
dowód 
jego śmierci. Ci, którzy się go bali, pozbędą się swych lęków; ci, którzy 
życzyli mu 
zwycięstwa, ujrzą swe nadzieje bezpowrotnie pogrzebane. Tym zaś, którym mogłaby 
przyjść 
ochota na naśladownictwo, posłuży ona za wyraźne ostrzeżenie. „Widzę dwa ciała, 
jedno 
chude i zmarniałe, ale z wielką głową, drugie bezgłowe, ale duże i silne”, 
powiedział 
senatorom. „Cóż byłoby w tym złego, gdybym to ja stał się głową ciała, które jej 
potrzebuje?” 
Teraz jednak głowa Katyliny ze skrwawionym i poszarpanym kikutem szyi sterczała 
na tyce 
przed namiotem jego pogromcy, nieprzydatna już nikomu. Wyraz wyniosłej wzgardy 
zastygły 
na jego rysach nie robił żadnego wrażenia na nieczułych muchach, uwijających się 
przy 
ustach i oczach.
Przełknąłem ślinę. Meto wydał z siebie dziwny odgłos, pojedynczy szloch 
stłumiony 
przez krępujący go bandaż. Przystanęliśmy na długą chwilę, po raz ostatni 
patrząc na 
Katylinę. Meto pierwszy się odwrócił i ściągając wodze, spiął konia do galopu. 
Runął przed 
siebie między namiotami, a ja podążyłem za nim, mijając zaskoczonych żołnierzy, 
którzy 
ścigali nas przekleństwami i wymachiwaniem pięści, i niewolników schylających 
się po 
upuszczone ładunki. Meto nie zwolnił biegu, póki nie znalazł się daleko poza 
obozem, gdzie 
zimne, szare niebo i nagie wzgórza dawały jakiegoś pocieszenie.
ROZDZIAŁ XL
Jadąc na południe, stwierdziłem, że nastroje w mijanych miejscowościach są takie 
same, 
jak podczas mojej samotnej podróży w poszukiwaniu Katyliny, wyprzedzaliśmy 
bowiem 
wieści o jego klęsce i śmierci. Nie miałem ochoty sam ich szerzyć i zatrzymując 
się na popas, 
trzymałem język za zębami. Nie było to łatwe; wszędzie słyszało się ludzi 
rozprawiających o 
świetlanej przyszłości, jaką miał sprowadzić Katylina, powtarzających 
wyświechtane 
dowcipy o jego przygodach z westalką albo gromiących jego występne zwyczaje i 
szaleńcze 
pomysły. Obawiałem się, że Meto może poczuć się w obowiązku wdać się w spory i 
krzyczeć, przez co mogłaby mu się otworzyć rana, ale chłopak znosił wszystko ze 
stoickim 
spokojem i z zaciśniętymi szczękami milczał jak prawdziwy Rzymianin.
Rankiem w dniu naszego powrotu, kiedy w końcu zbliżyliśmy się do znajomych 
stron, 
poczułem przypływ pogodniejszego nastroju. Ziemia skrywała się w lekkiej mgle, 
tonującej 
zimowe barwy krajobrazu i wygładzającej ostre krawędzie terenu. Powietrze było 
zimne i 
rześkie. Do domu było już niedaleko. Stało się, co się miało stać, i można 
będzie zacząć żyć 
normalnie. Oczywiście pozostała konfrontacja z „Minotaurem”, ale jeśli pod moją 
nieobecność nie zaszło nic strasznego, niemal cieszyłem się na nią z góry. 
Przynajmniej 
przestanie się wówczas powiększać kolekcja niepożądanych trupów bez głów, a ja 
przestanę 
snuć błędne dedukcje.
Meto również cieszył się z powrotu do domu. Kiedy skręciliśmy z via Cassia w 
nasz 
trakt, poderwał konia do galopu, a ja poszedłem w jego ślady. Na dachu stajni 
trzymał wartę 
jeden z niewolników; na nasz widok wstał, by się nam lepiej przyjrzeć. To 
dobrze, 
pomyślałem. Zachowują czujność nawet za dnia, tak jak przykazałem. Kiedy 
niewolnik nas 
rozpoznał, zaanonsował nasze przybycie, krzycząc: „Pan wraca! I młody Meto!”
Kiedy zsiadaliśmy przed stajnią z koni, z domu wyszedł Eko. Powitałem go 
uśmiechem, 
ale on go nie odwzajemnił. Widocznie dostrzegł bandaż Metona i zaniepokoił się, 
pomyślałem. W tej chwili zza jego pleców wybiegła Bethesda. Ona nie mogła 
jeszcze 
zauważyć opatrunku, ale jej twarz była czerwona od płaczu. Podbiegła ku mnie, 
wyprzedzając 
Ekona, który stąpał, jak gdyby każdy krok sprawiał mu ból. Schwyciła mnie za 
ramiona tak 
mocno, że pomyślałem, iż gotowa jest rozedrzeć paznokciami moje rękawy.
– Diany nie ma! – powiedziała głosem schrypniętym od łkania. – Nie ma jej!
– Jak to, nie ma? – spytałem – Czy to znaczy...
– Zaginęła – wyjaśnił Eko.
– Kiedy?
Bethesda wyrzucała z siebie słowa jak w gorączce.
– Wczoraj. Byłam z nią przez cały ranek, potem w południe zjadła obiad, ale 
potem... 
dopiero po paru godzinach zauważyłam jej zniknięcie. Zdrzemnęłam się... Och, 
gdybym się 
nie kładła!... Kiedy się obudziłam, nie mogłam jej nigdzie znaleźć. Wołałam ją, 
szukałam 
wszędzie, krzyczałam, póki nie ochrypłam, ale nie odpowiadała i nie przyszła. 
Jak mogła się 
zgubić? Zna każdy zakątek gospodarstwa i dobrze wie, że nie wolno jej zapuszczać 
się poza 
nie. Nie rozumiem...
Spojrzałem na Ekona i spytałem o studnię. Potrząsnął głową.
– Patrzyłem tam, podobnie jak w każde inne miejsce, gdzie mogłaby wpaść albo się 
zranić. Niewolnicy przeczesali cały teren parę razy wszerz i wzdłuż. Ani śladu.
– Meto! – zakrzyknęła Bethesda, dopiero teraz zauważywszy opatrunek na jego 
głowie. 
Puściła mnie i objęła go mocno.
– A u sąsiadów? – pytałem dalej Ekona.
– Byłem u wszystkich czterech. Wszyscy twierdzą, że nic im o niczym nie wiadomo, 
ale 
kto ich tam wie? Gdybym tylko miał podstawy, by obwiniać kogoś z nich, z 
przyjemnością 
spaliłbym jego dom do samych fundamentów, aby go zmusić do wyjawienia prawdy.
– Kto ostatni widział Dianę?
– Nie najadła się owsianką i chciała więcej. Bethesda spała, więc Diana sama 
wybrała się 
do kuchni po dokładkę. Kongrio zażartował sobie z niej, nazywając ją żarłokiem, 
ale podał jej 
następną porcję. Mówi, że zjadła ją na miejscu, w kuchni, po czym wybiegła się 
bawić. Potem 
jednak już nikt jej nie widział...
– Meto! – krzyknęła Bethesda, kiedy chłopak wyrwał się z jej objęć i pobiegł w 
kierunku 
domu.
– Chodź, Ekonie! Szybko, zanim on go zabije! – rzuciłem przez ramię, puszczając 
się w 
pogoń.
Zanim dobiegłem do kuchni, zaskoczony kucharz leżał już na podłodze z paniką w 
oczach, zasłaniając twarz dłońmi. Meto okładał go na oślep solidnym żelaznym 
pogrzebaczem. Odgłos uderzeń metalu o miękkie ciało był dziwnie przyjemny.
– Gdzie ona jest? Gdzie ona jest? – powtarzał przez zęby, a Kongrio krzyczał i 
łkał.
– Daj spokój, Meto! Ja go już przesłuchiwałem! – zaprotestował Eko.
Podskoczył, by powstrzymać brata, ale cofnął się jeszcze szybciej, gdy Meto 
machnął nań 
pogrzebaczem. Poradziwszy sobie w ten sposób z intruzem, Meto wrócił do 
metodycznego 
zadawania ciosów tłustemu kucharzowi. Nie musiałem widzieć jego twarzy, by się 
domyślić, 
jaką odczuwa satysfakcję, pozwalając tak się ponieść nieskrępowanej złości, ja 
sam bowiem 
czułem to samo. Wyładowywał całą nagromadzoną rozpacz i gorycz na tym wijącym 
się i 
wierzgającym człowieku.
– Tato, każ mu przestać! On zabije tego nieszczęśnika!
– I dobrze by zrobił, ale nie prędzej, aż wyciągniemy z niego wszystko, co wie – 
odparłem. – No, dobra, Meto, wystarczy! Wystarczy, mówię!
Osłaniając głowę rękami zdołałem schwycić Metona za rękę uniesioną do kolejnego 
ciosu. Wyrywał mi się przez chwilę, po czym niezdarnie ujął pogrzebacz wolną 
ręką, jak 
gdyby dalej chciał bić Kongriona. Ekonowi udało się jednak w porę wyrwać mu 
narzędzie z 
dłoni, a ja przycisnąłem mu ręce do boków na czas dość długi, by zdążył ochłonąć 
i odzyskać 
panowanie nad sobą.
Kucharz leżał tymczasem na podłodze, jęcząc i łapiąc powietrze.
– Weź go na tortury, tato! – warknął Meto. – Zmuś go do mówienia!
– Tak zrobię, jeśli zajdzie potrzeba.
Odwróciłem się do Kongriona, zamierzając kopnąć go z całej siły, ale powstrzymał 
mnie 
żałosny widok, jaki przedstawiał.
– Błagam, panie, nie rób mi krzywdy! – zaszlochał tłuścioch, a kiedy zobaczył, 
że Meto 
rusza groźnie ku niemu, wrzasnął z przerażenia. – Błagam, ja nic nie wiem!
– Kłamiesz! – Nie mogłem już odmówić sobie tego kopnięcia. Jego pisk bólu dał mi 
przedsmak przyjemności, którą musiał czuć Meto. – Kłamiesz, łajdaku! Wiem już o 
tobie 
wszystko! Będziesz miał szczęście, jak pozwolę ci jeszcze żyć po tym, co 
zrobiłeś. A teraz 
gadaj mi tu, co się stało z Dianą, albo, na Jowisza, będę cię torturował aż do 
skutku!
Po tych słowach Kongrio stał się bardzo rozmowny.
– Nie możemy zdradzić się przedwcześnie – ostrzegłem synów, kiedy skręcaliśmy z 
via 
Cassia.
Był z nami Belbo i dziesięciu innych niewolników, z których większość należała 
do 
grupy osiłków przyprowadzonych z Rzymu przez Ekona; wszyscy uzbrojeni byli w 
sztylety. 
Przed nami, niemal skryty za zagajnikiem, widniał mały dom. Z komina unosiło się 
pasmo 
dymu, z czego wnioskowałem, że człowiek, o którego nam chodzi, 
najprawdopodobniej jest u 
siebie, a nie uciekł do Rzymu czy gdziekolwiek indziej. W bogach nadzieja, że i 
Diana tu jest, 
mówiłem sobie, ale myśl o tym, w jakim stanie możemy ją zastać, ściskała mi 
serce żelaznym 
uchwytem.
– Skoro już tu wczoraj byłeś z pytaniami, Ekonie, pewnie nie zdziwi ich zbytnio 
nasze 
przybycie. Ważne, by dostać się do środka, a potem działać szybko.
– Nie martw się tak, tato, już to wszystko omówiliśmy – powiedział Meto. – 
Wiemy, co 
mamy robić.
Wjechawszy do zagajnika, skryci za gęstwą gałęzi niewolnicy zsiedli z koni i 
uwiązali je 
do drzew. My trzej podjechaliśmy sami aż pod dom. Eko zastukał do drzwi i po 
chwili stara, 
siwa niewolnica otworzyła je przed nami.
– Ach, to ty... – Poznała Ekona, ale mnie i Metona obrzuciła badawczym 
spojrzeniem 
spod zmrużonych powiek.
– To mój ojciec i brat – wyjaśnił Eko. – Właśnie powrócili z dalekiej podróży. 
Przychodzą znów spytać o moją siostrę.
Niewolnica niepewnie skinęła głową.
– No, dobrze. To ja pójdę i powiem...
– To znów ty, Ekonie? – odezwał się znajomy głos z głębi domu. Ciemna postać 
pojawiła 
się w mrocznym korytarzu, zbliżając się do nas. – Mój drogi, chciałabym mieć dla 
ciebie 
dobre wieści, ale obawiam się, że... Ach, i twój ojciec tu jest! I Meto, z takim 
strasznym 
bandażem! – zakrzyknęła i wynurzyła się na światło dzienne, odgarniając znad 
czoła 
postrzępiony kosmyk rudych włosów.
– Tak, Klaudio, przybywamy prosić cię o pomoc – powiedziałem.
– A zatem biedna Diana jeszcze się nie odnalazła?
– Nie.
– Och, a ja taką miałam nadzieję, że wróci do domu przed wczorajszym zmierzchem! 
Musicie strasznie się o nią martwić!
– Martwimy się – przytaknąłem.
– Zwłaszcza Bethesda. Ja sama nigdy nie zaznałam radości ani cierpień 
macierzyństwa, 
ale ona musi być w rozpaczy! Obawiam się jednak, że nie mam nic nowego do 
powiedzenia. 
Tak jak prosiłeś, Ekonie, kazałam swym niewolnikom przeszukać gospodarstwo, ale 
nie 
znaleźli najmniejszego śladu. Jeśli chcesz, Gordianusie, możesz tu przysłać 
kilku własnych 
niewolników na poszukiwania... dla własnego spokoju. Zrozumiem to.
– Pozwoliłabyś na to, Klaudio? – upewniłem się.
– Oczywiście.
– I moglibyśmy przeszukać twoją stajnię i budynki gospodarcze?
– Jeśli masz na to ochotę. Nie wiem, jak mogłaby się tam dostać bez wiedzy moich 
niewolników ani jak mogłaby pozostać niezauważona od wczoraj... chyba że się 
celowo 
chowa z jakiegoś powodu... Ale jeśli chcecie, to szukajcie.
– A czy pozwoliłabyś nam przeszukać także twój dom, Klaudio?
Maska nieco obsunęła się z jej twarzy.
– No cóż... – Zawahała się.
– Na przykład w twojej sypialni, w twoich prywatnych izbach? W miejscach, do 
których 
obcy normalnie nie ma wstępu?
– Nie bardzo rozumiem, co chcesz przez to powiedzieć, Gordianusie. Dziecko nie 
mogłoby przebywać w moim domu bez mojej wiedzy, prawda?
– Nie, nie sądzę...
Przez chwilę jej oczy zalśniły twardo, po czym zmarszczyła brwi i ściągnęła usta 
w słodki 
ryjek.
– Och, Gordianusie, jakże musisz być zdenerwowany, że tak do mnie mówisz! 
Naturalnie, szukaj wszędzie, gdzie zechcesz! Zrób to natychmiast dla własnego 
spokoju, abyś 
mógł kontynuować swe poszukiwania gdzie indziej.
– Tak uczynię – powiedziałem.
Tak szybko i zwinnie, jak umiałem, ująłem ją za ramiona jak do pocałunku i 
obróciłem w 
miejscu, przykładając do szyi ostrze sztyletu. Otworzyła usta do krzyku, ale 
skuliła się, 
poczuwszy dotknięcie zimnej stali, i krzyk zamarł jej w gardle. Wyciągnąłem ją z 
drzwi na 
słońce, a Meto z Ekonem wbiegli do środka, wołając na naszych niewolników.
Nie napotkaliśmy żadnego oporu. Stara odźwierna narobiła wprawdzie wrzasku i 
służba 
Klaudii zbiegła się na ratunek, niektórzy z nożami i pałkami, ale kiedy ujrzeli, 
co dzieje się z 
ich panią, stanęli w miejscu i tępo patrzyli, jak nasi ludzie przetrząsają 
stajnię, winiarnię, 
szopy i kwatery niewolników, a potem sam dom.
– Popełniasz straszny błąd – zauważyła Klaudia.
– To ty go popełniłaś, jeśli okaże się, że zrobiłaś jej jakąś krzywdę! – warknął 
Eko, 
ruszając do izb, by wziąć udział w przeszukiwaniu.
– Dziecka tu nie ma.
– Ale tu ją przywiedziono – powiedziałem. – Nie ma sensu kłamać, Klaudio. 
Kongrio cię 
zdradził. No, dalej, tup nogami i walcz. Jeśli podetnę ci gardło, to tylko z 
twojej własnej 
winy.
Wydała z siebie warczący odgłos, aż poczułem wibracje jej strun głosowych na 
ostrzu 
sztyletu.
– Nic mnie nie obchodzi, co tam twój kucharz ci nabajał!
– On mówił prawdę, sąsiadko. Wczoraj posłałaś jednego ze swych ludzi do mego 
domu, 
niewolnika z kuchni, rzekomo po to, aby wymienić trochę twoich produktów na 
moje, jak to 
się często zdarzało. Doprawdy, tak często, że nikt nawet nie zwrócił nań uwagi. 
Ale w 
rzeczywistości on przybył po to, by uknuć z Kongrionem jakiś nowy spisek, co też 
nie 
zdarzyło się po raz pierwszy. Kongrio twierdzi, że twój ostatni pomysł dotyczył 
trucizny. Dla 
niego to już było za wiele i nie chciał mieć z tym nic wspólnego, tak 
przynajmniej twierdzi, 
więc twój człowiek wdał się z nim w spór. W kuchni prócz nich nie było nikogo: 
Eko był 
poza domem, a Bethesda ucięła sobie drzemkę, więc rozmawiali swobodnie, choć po 
cichu, 
aż nagle spostrzegli, że Diana stoi o krok od nich, słuchając rozmowy nie 
wiedzieć jak długo. 
Wpadli w panikę. Kongrio wepchnął jej w usta knebel z jakiejś szmaty, po czym 
zawinęli ją 
w sztukę materiału, wynieśli ją na zewnątrz, zapakowali na wózek, który twój 
człowiek miał z 
sobą, i ów niewolnik niezwłocznie wywiózł ją z gospodarstwa. Mój wartownik 
powiedział, że 
widział jego odejście, ale myślę, że kłamie, by uniknąć kary, albo jest głuchy i 
na pół ślepy. 
Wyobrażam sobie, że mimo więzów i knebla Diana musiała próbować walczyć i wzywać 
pomocy. Ale twojemu niewolnikowi udało się opuścić mój teren niepostrzeżenie. 
Mało kto z 
mojej służby w ogóle zauważył jego wizytę, tak byli do nich przyzwyczajeni. Twój 
agent 
spiskował z moim kucharzem, Klaudio! Jak więc widzisz, znam prawdę, a w każdym 
razie 
dość, by przyjść tropem Diany do twoich drzwi. Teraz mów, gdzie ona jest!
– Spytaj Kongriona! – krzyknęła. – Spytaj swego kłamliwego niewolnika! Nie 
rozumiesz, 
że musiał zrobić coś obrzydliwego z twoją córką i teraz nie chce się przyznać? 
Wymyślił za 
to tę śmiechu wartą bujdę! Jak śmiesz mnie podejrzewać!
– Jak śmiesz brnąć dalej w kłamstwo? – odparowałem, ledwie się powstrzymując, by 
nie 
pociągnąć ostrzem po jej szyi.
– Jeśli myślisz, że ona tu jest, to ją znajdź. No, dalej, szukaj sobie, aż ci 
się znudzi! 
Twojej córki tu nie ma. Mówię ci, niczego tu nie znajdziesz.
Zdałem sobie nagle sprawę, że ona musi mówić prawdę. Dianę tu przyprowadzono, co 
do 
tego nie miałem wątpliwości, ale czy tu pozostała? Nie, Klaudia jest za sprytna 
i zbyt 
ostrożna, aby ryzykować, że odnajdziemy dziewczynkę na jej ziemi. Zatem gdzie? 
Gdzie 
mogła ukryć dziecko... albo jego zwłoki?
W zamyśleniu musiałem poluzować chwyt, Klaudia bowiem nagłym ruchem się 
uwolniła. Kiedy próbowałem ją schwytać, ugryzła mnie w rękę. Krzyknąłem i Meto z 
Ekonem przybiegli z domu, za późno jednak, by ją złapać. Rzuciła się między 
swych 
niewolników, którzy otoczyli ją kołem i nadstawili broń. Eko krzykiem wezwał 
swych ludzi.
– Możemy ich załatwić, tato! Jej słudzy wrzasną i dadzą drapaka na widok 
pierwszej 
kropli krwi!
– Zaatakuj mnie, a nie biorę odpowiedzialności za to, co nastąpi później, 
Gordianusie! – 
powiedziała Klaudia, dysząc ciężko. – Naprawdę chcesz krwawych porachunków z 
rodem 
Klaudiuszów?
– Powiedz tylko słowo, ojcze! – sapnął Meto, tak mocno ściskając głownię 
sztyletu, że 
kłykcie mu zbielały.
– Nie, Metonie. Nie chcę rozlewu krwi. Odwet może poczekać. Teraz najważniejsze 
to 
znaleźć Dianę, a myślę, że wiem, gdzie ona może być. Ekonie, zostaniesz tu ze 
swymi 
ludźmi. Dopilnuj, by Klaudia nigdzie się nie oddaliła, póki nie wrócimy. Meto, 
na koń i za 
mną!
Klaudia musiała wiedzieć o kopalni od dzieciństwa. Musiała automatycznie przyjść 
jej na 
myśl jako miejsce ukrycia Diany, tłumaczyłem sobie, kiedy gnaliśmy po via 
Cassia. Na to 
liczyłem... i tego się bałem. Minęliśmy ukrytą ścieżkę, z której korzystał 
Katylina. Ten szlak 
byłby za trudny i za powolny, a nie mieliśmy powodu, by się ukrywać. Skręciliśmy 
na drogę 
prowadzącą na ziemie Gnejusza Klaudiusza: w las, obok chaty pasterskiej, gdzie 
mieszkał 
kiedyś biedny Forfeks, obok ponurej willi Gnejusza, gdzie jak zwykle psy wyczuły 
naszą 
obecność i zameldowały o niej wyciem i ujadaniem. Dojechaliśmy do końca drogi, 
zsiedliśmy 
z koni i uwiązawszy je, ruszyliśmy dalej pieszo. Żaden z nas się nie odzywał; 
myśleliśmy o 
tym samym, a nie mieliśmy odwagi mówić o tym głośno.
Strumień powyżej wodospadu płynął bystro, a sięgająca kolan woda była bardzo 
zimna. 
Kiedy stanęliśmy na przeciwległym brzegu, stopy miałem boleśnie zdrętwiałe, ale 
zapomniałem o tym szybko, kiedy spieszyliśmy wijącą się zakosami dróżką, a potem 
na 
przełaj przez zbocze. Co będzie, jeśli jej tam nie znajdziemy? Na razie serce 
waliło mi za 
mocno, a każdy oddech był zbyt trudny, bym się zastanawiał, co wtedy pocznę. A 
jeśli Diana 
tam jest? Na pewno mogła przeżyć tę jedną noc, powtarzałem sobie uporczywie. 
Jedna doba 
bez jedzenia to nic, a w kopalni jest osłonięta przed wiatrem i zimnem. Ale w 
jakim stanie ją 
tam zostawili? Jakie chwile grozy przeżywała, samotna w zupełnej ciemności? A 
jeśli ruszyła 
w głąb sztolni i trafiła na przepaść...
Każdy kolejny krok przynosił coraz większą udrękę, aż w końcu już sam nie 
wiedziałem, 
czy cierpię z wyczerpania, czy ze strachu. Meto wyprzedził mnie i parł naprzód z 
niewyczerpaną energią. Przez chwilę zapragnąłem stanąć, opaść na kolana i 
biernie czekać, 
pozwalając mu znaleźć, co jest do znalezienia, i powiadomić mnie o tym. Ale nie 
mogłem się 
teraz zatrzymać. Brnąłem przed siebie, przeklinając Klaudię, nienawidząc bogów i 
szeptem 
zanosząc modły do Fortuny. Wreszcie przede mną zamajaczyło wejście do sztolni. 
Metona 
nigdzie nie było widać; musiał już przedostać się na drugą stronę muru 
zbudowanego jako 
przeszkoda dla zbłąkanych kóz, który z łatwością mógł zmienić kopalnię w 
więzienie dla 
małej dziewczynki. Puściłem się biegiem, choć miałem wrażenie, że pierś mi zaraz 
eksploduje. Zestarzałeś się i zdurniałeś, powiedziałem sobie. Odwróciłeś się do 
świata 
plecami i popatrz, jaki ci w nie wymierzył cios! Wszystko, coś ukochał, stanęło 
na krawędzi 
tragedii przez twą własną niedbałość i zaślepienie. Twoja próżność zaćmiła ci 
rozum, a teraz 
przyszło za to zapłacić. Odłożyłeś swój spryt i umiejętności na bok jak 
gladiator swój oręż; 
ale tak, jak gladiator nie ma innego wyboru poza walką lub śmiercią, tak i dla 
ciebie nie ma 
wyjścia. Albo będziesz stawiał czoło oszustwom i podstępom tego wrednego świata, 
albo 
zostaniesz zniszczony. Cóż to była za głupota! Uciekałeś od Rzymu i patrz, dokąd 
uciekłeś. 
Diano!
Stanąłem przed murem. Chciałem wykrzyknąć jej imię i Metona, ale bałem się 
odpowiedzi. Chwyciłem dłońmi za szczyt przegrody i oparłem się o nią ciężko, 
zbyt 
zmęczony, by się podciągnąć. Odetchnąłem przez chwilę, po czym zmusiłem się do 
wysiłku i 
po chwili siedziałem okrakiem na murze. Po drugiej stronie ujrzałem Metona: w 
ramionach 
coś trzymał. Uniósł ku mnie twarz i w jego oczach dostrzegłem łzy.
– Och, Meto! Nie! – zaszlochałem.
– Tatusiu, tatusiu, przyszedłeś po nas! Wiedziałam, że przyjdziesz!
„Coś” w rękach Metona jęło się gwałtownie wiercić i wyrywać, aż Diana wreszcie 
wyswobodziła się z jego objęć i wyciągnęła ręce do mnie. Zeskoczyłem z muru i 
padłem na 
kolana, ściskając ją w ramionach.
– Mówiłam im, że po mnie przyjdziesz, mówiłam im! – krzyknęła znowu.
Odsunąłem ją na długość wyciągniętych rąk, by się jej dobrze przyjrzeć. Była 
brudna i 
wyglądała jak oberwaniec, ale najwyraźniej nic jej się nie stało. Przycisnąłem 
ją znów do 
siebie, mokry od łez i tak wyczerpany i przepełniony ulgą, że omal się nie 
rozpłynąłem.
– Mówiłam im! – powtarzała raz po raz, aż zapytałem, o kogo jej chodzi.
– O innych!
– Jakich innych?
– O innych małych chłopców i dziewczynki.
Wskazała na ledwo widoczny w półmroku sztolni szereg czaszek, starannie 
ułożonych 
pod ścianą – szczątków dawno zmarłych niewolników.
– Nie pamiętam, abym je tu widział, kiedy byliśmy tu z Katyliną – szepnąłem. – A 
ty, 
Metonie?
– Ja też nie – odpowiedział szeptem.
– Ja to zrobiłam – wyjaśniła Diana. – To ja ich tu zebrałam.
– Ale dlaczego?
– Bo byli bardzo samotni, jak ja. Zmarzłam w nocy, tatusiu, ale tylko pomyśl, 
jak im 
musiało być zimno bez skóry.
Popatrzyłem na nią uważnie.
– Kim oni są, Diano? – spytałem.
– Innymi chłopcami i dziewczynkami, oczywiście. Tymi, których zły król dał na 
pożarcie 
Minotaurowi. Popatrz, pożarł ich wszystkich i zostawił tylko kości! Biedne 
dzieci! Kiedy 
niewolnicy Klaudii przyprowadzili mnie tu wczoraj, wiedziałam, że to musi być 
Labirynt. 
Wrzucili mnie tu, za mur, i nie chcieli pomóc mi wyjść z powrotem, chociaż 
krzyczałam i 
mówiłam im, że pożałują. Myślisz, że chcieli, żeby Minotaur mnie też pożarł?
– Och, Diano – powiedziałem, tuląc ją mocno. – Musiałaś się strasznie bać!
– Nie bardzo, tatusiu.
– Nie bardzo?
– Nie. Meto pewnie by się bał Minotaura, ale ja nie.
– Dlaczego, Diano?
– Bo Minotaur nie żyje.
– Skąd wiesz?
– Sam mi to mówiłeś, tatusiu. Nie pamiętasz?
– Tak. Tak, pamiętam. – Przypomniałem sobie gorący letni dzień, kiedy Diana 
przyszła 
po mnie, anonsując niespodziewanego gościa z Rzymu, i zagadaliśmy się o 
Minotaurze, o 
którym opowieściami straszył ją wtedy Meto. – Powiedziałem ci, że zabił go heros 
Tezeusz.
– Właśnie. I dlatego się nie bałam, było mi tylko zimno i trochę smutno, bo inne 
dzieci 
nie mogły ze mną rozmawiać. I byłam głodna, tatusiu. Jestem bardzo głodna. 
Możemy coś 
zjeść? Ale nie od Kongriona. Kongrio chce nas otruć...
ROZDZIAŁ XLI
Meto był zdania, że powinniśmy pociąć Kongriona na befsztyki i zrobić zeń ucztę. 
Zwróciłem mu uwagę, że jadło byłoby nazbyt tłuste, poza tym mógłby wpaść na 
pomysł, aby 
się pierwej objeść trucizną i w ten sposób wytruć nas wszystkich. Bethesda 
uważała, że trzeba 
go wrzucić do studni i patrzeć, jak powoli umiera z głodu. Ale po co znów 
zatruwać studnię? 
Eko, pragmatyczny jak zawsze, zasugerował, żeby wybrać jakiegoś wroga rodziny i 
zaoferować nieświadomemu kupno zdradzieckiego kucharza. Ale kogo aż tak 
nienawidzimy?
Jeśli chodzi o Klaudię, nie było dla niej zbyt surowej kary. Prześcigaliśmy się 
w 
pomysłach; większość z nich zaczynała się od porwania jej w środku nocy i 
kończyła wizjami 
wysublimowanych okrucieństw i grozy, które mogłyby rywalizować z najgorszymi 
zbrodniami Sulli. Zwłaszcza Bethesda celowała w obmyślaniu tortur, co mnie 
dziwiło, jako że 
Egipcjanie są względnie cywilizowanymi i spokojnymi ludźmi w porównaniu z 
Rzymianami. 
Knując zbrodnie przeciw rzymskiej matronie, sama stała się prawdziwą rzymską 
matroną, tak 
samo jak Meto stał się prawdziwym Rzymianinem na polu bitwy pod Pistorią. A 
skoro teraz 
wszyscy jesteśmy Rzymianami, argumentowałem, dlaczego nie mielibyśmy odwołać się 
do 
owej wielkiej rzymskiej instytucji, do prawa?
Ta sugestia nie spotkała się z najmniejszym przejawem entuzjazmu. Eko przyznał, 
że 
wprawdzie raz już pokonaliśmy Klaudiuszów w sądzie, ale mieliśmy za sobą 
testament i 
pomoc Cycerona. Nie możemy mieć pewności, że wygramy z nimi jeszcze raz, a poza 
tym 
wystarczy wspomnieć opieszałość wymiaru sprawiedliwości w sporze o prawa do 
strumienia. 
Rzymskie prawo i sądy stały się zwykłymi narzędziami w rękach potężnych 
obywateli do 
wzajemnych ataków, bardziej podatnymi na przekupstwo i naciski niż oddanymi 
sprawiedliwości i prawdzie. Jak w czasach przed republiką, ludzie zmuszeni są 
brać sprawy 
we własne ręce, jeśli chcą zadośćuczynienia. Eko dowodził, że i my musimy tak 
zrobić, jeśli 
chcemy, by Klaudia poniosła zasłużoną karę.
Przypomniałem wszystkim, że mamy do czynienia i z innymi Klaudiuszami, 
otaczającymi nas niczym wroga armia. Żaden z nich nie sprawiał na mnie wrażenia, 
że będzie 
siedział bezczynnie, kiedy zaatakujemy Klaudię, niezależnie od słuszności naszej 
sprawy. Już 
nas wystarczająco nienawidzą, a do czego byliby zdolni, gdyby polała się ich 
rodowa krew? 
Czy mamy spędzić następne lata na wzajemnym porywaniu i zabijaniu się? Cóż by to 
było za 
życie?
Dobrze wszystkim zrobiło to ogólne przekrzykiwanie się, gniewne wymachiwanie w 
złości rękami i zawody w wymyślaniu coraz straszniejszych kaźni dla winnych. Po 
przeżytym 
strachu było nam potrzebne takie wyładowanie się. Zyskiwałem też na czasie, po 
odnalezieniu Diany bowiem wszyscy rwali się do natychmiastowego i drastycznego 
odwetu. 
Ja jednak chciałem, by upłynęło co najmniej półtorej doby, zanim podejmiemy 
jakiekolwiek 
działania. Podczas gdy nasz gniew będzie opadał i zaczniemy rozważniej myśleć, 
Klaudii też 
przyda się parę bezsennych nocy spędzonych na zastanawianiu się, co zamierzamy.
Rano trzeciego dnia po odnalezieniu Diany, wysłuchawszy wszystkich argumentów 
rodziny i wszystkich wezwań do czynu, jako pater familias skorzystałem ze swych 
prerogatyw i oznajmiłem, że rozwiążę tę kwestię na swój własny sposób, a moje 
decyzje będą 
ostateczne i nieodwracalne. Wyłożywszy to wszystkim dobitnie, udałem się do 
biblioteki i 
napisałem krótki list, po czym wysłałem z nim niewolnika, radząc mu, by zbliżył 
się do domu 
Klaudii z rękami uniesionymi wysoko nad głowę i z daleka krzyczał, że uzbrojony 
jest tylko 
w pergamin. Treść listu brzmiała następująco:
Klaudio,
Są sprawy, które musimy omówić w cztery oczy i na neutralnym gruncie. Spotkajmy 
się w południe w zwykłym miejscu na wzgórzu. Przyjdę sam i bez broni, i na 
pamięć mego 
ojca przysięgam, że nie zrobię ci krzywdy. Twoja obecność będzie świadczyła, że 
przybywasz na tych samych warunkach. Nie ma nic do zyskania przez dalsze 
wzajemne 
wylewanie żółci. Wierzę, że możemy dojść do porozumienia. Taką najszczerszą 
nadzieję 
żywi
Twój sąsiad Gordianus.
Dzień był bezchmurny i bezwietrzny. Pogoda przyjemna jak na koniec stycznia, 
miesiąca, 
który zdążył już przynieść dość wstrząsów, by starczyło na cały rok. Przysiadłem 
na pniaku i 
zapatrzyłem się na gospodarstwo. Sceneria była tak sielska, że trudno było 
uwierzyć, iż tyle 
zła i podstępów może czaić się wśród tych niewinnych winorośli nad chłodnym, 
szemrzącym 
strumieniem. Słońce w zenicie stało nisko i zdawało się wisieć nieruchomo, 
czekając wraz ze 
mną. A czekałem długo; tak długo, że zacząłem myśleć, iż sąsiadka odrzuciła me 
zaproszenie. 
W końcu jednak usłyszałem chrzęst gałęzi i po chwili z zarośli wynurzyła się 
Klaudia. 
Wyglądała jak zawsze: rumiana, tęga i z niedbałym wiechciem postrzępionych 
rudych 
włosów na głowie. Miała na sobie długą wełnianą tunikę i gruby płaszcz. Podeszła 
bez słowa, 
usiadła na sąsiednim pniu i przyłączyła się do kontemplowania widoku. Wbiłem w 
nią wzrok, 
ale nie oddała mi spojrzenia. Na jej szyi zauważyłem parę poziomych skaleczeń; 
musiałem za 
mocno przycisnąć ostrze. Od czasu do czasu dotykała ich palcami. Po dłuższej 
chwili spytała:
– Od czego zaczniemy?
– Od początku. Zanim cokolwiek powiemy, chcę, abyś odpowiedziała mi na to 
pytanie: 
czy miałaś coś wspólnego ze śmiercią twego kuzyna Lucjusza?
To zmusiło ją, by spojrzeć mi w oczy.
– Jak możesz choćby pomyśleć...
Przerwałem jej uniesieniem dłoni.
– Proszę cię, Klaudio, bez uroczych żachnięć. Pytanie wymaga jedynie prostego 
tak lub 
nie.
– Czy zamordowałam Lucjusza Klaudiusza? Cóż za pytanie! Nie, oczywiście, że nie! 
Zmarł na Forum wśród setek ludzi, chwytając się za serce z bólu. Ludzie umierają 
tak 
każdego dnia. To absolutnie naturalne.
– A ty w żaden sposób nie pomogłaś naturze? Kropelka trucizny...
– Nie, Gordianusie!
Patrzyłem chwilę na jej profil, a ona nieruchomo wpatrywała się w dal.
– Wierzę ci. Nie mam żadnego konkretnego powodu, by myśleć, że mogłaś zabić 
biedaka 
Lucjusza, ale chciałem się upewnić. Był moim przyjacielem. Nie byłoby mi to 
obojętne, że 
ktoś się przyczynił do jego śmierci.
Siedzieliśmy jakiś czas w milczeniu. Jasne było, że nasza rozmowa ograniczy się 
do 
moich pytań i jej odpowiedzi. Nie spieszyło mi się.
– Kiedy wypożyczyłem ci Kongriona do pomocy przy zjeździe rodzinnym, czy to 
wtedy 
go przekabaciłaś? – spytałem w końcu.
– Nie było to trudne. – Wzruszyła ramionami. – Kongrio cię nie lubi, a twoją 
żoną gardzi. 
Niektórzy niewolnicy nie mogą znieść pracy dla byłych niewolników. Kongrio tego 
nienawidził dla samej zasady. Talentowi często towarzyszy duma, a że talentu ma 
pod 
dostatkiem, na pewno się zgodzisz. Przez całe życie pracował w szacownym domu 
patrycjuszowskim, aż tu nagle znalazł się w rękach... no cóż, Gordianusie, twój 
rodowód nie 
bardzo jest wart, by o nim mówić, prawda?
– Na pewno nie zależy mi na tym, byś to ty go omawiała. A zatem powiedziałaś 
Kongrionowi, że jeśli weźmie udział w twoich knowaniach, będziesz mogła wszystko 
naprawić i staniesz się jego nową panią. Wówczas on zgodził się na rolę twojego 
szpiega w 
moim domu.
– Coś w tym rodzaju.
– Czy uwierzysz, że przez długi czas to Aratusa podejrzewałem o zdradę?
– Aratusa? – zdziwiła się Klaudia. – Myślałam, że lepiej znasz się na ludziach. 
Lucjusz 
zawsze mówił, że jest on najbardziej niewzruszenie lojalnym niewolnikiem, 
jakiego w życiu 
miał. Trudno o lepszego zarządcę w gospodarstwie.
– I ja stopniowo doszedłem do tego przekonania. Ale wróćmy do kucharza. Kiedy w 
mojej stajni pojawiły się pierwsze bezgłowe zwłoki, to on je tam podrzucił, 
prawda?
– Czemu mnie o to pytasz? Musiałeś już to z niego wyciągnąć.
– Nie wszystko. Niektóre elementy sam wydedukowałem, ale o niektórych możesz 
wiedzieć tylko ty. No więc to się zaczęło w dniu, kiedy spaliliśmy pierwszą 
partię zarażonego 
rdzą siana. Na mojej ziemi zapłonęło wiele ognisk i w niebo szły słupy dymu. 
Zjawił się u nas 
jeden z twoich ludzi, niby z podarunkiem ze świeżych fig, na który ja 
odpowiedziałem 
koszykiem jaj. Pomyślałem, że przysłałaś go, by się dowiedzieć, co znaczy ten 
dym. W 
rzeczywistości przyszedł na rozmowę z Kongrionem, by zaplanować podrzucenie 
trupa. 
Pamiętam, że zwróciłem uwagę na jego długi pobyt w kuchni; byłem przekonany, że 
to z 
powodu zamiłowania do Kongrionowych deserów. Następnego dnia przyjechał wóz z 
zaopatrzeniem. Kongrio powiedział, że to aż z Rzymu i że musiał wysłać 
zamówienie za 
plecami Aratusa. Skierował tym mój gniew na zarządcę i odwrócił uwagę od siebie. 
Mimo to 
jednak zastanawiałem się, dlaczego upierał się przy własnoręcznym rozładunku 
wozu. Teraz 
wiem: między garnkami i miskami schowane było ciało. Wiadomo więc, skąd się 
wzięło i kto 
maczał w tym palce. Ale kim był Nemo?
– Nemo?
– Takie mu nadałem imię, nie mając o trupie żadnych informacji. Po samym tułowiu 
trudno było ocenić, czy był wolnym, czy niewolnikiem. Jeśli tym ostatnim, to na 
pewno nie 
zaznał ciężkiej pracy ani nie pracował pod gołym niebem. To był twój kucharz, 
prawda?
Klaudia spojrzała na mnie z ukosa.
– Skąd wiesz? Tego Kongrionowi nie powiedziałam.
– Sama mi to powiedziałaś, tylko że wtedy cię nie słuchałem. Pamiętasz liścik, 
który mi 
wysłałaś przez Kongriona, dziękując mi za wypożyczenie go? – Wyciągnąłem zwoik 
pergaminu zza pazuchy. – Zachowałem go. Nie wiem dlaczego, choć byłaś tak 
wylewna w 
wyrazach wdzięczności, że nazwałaś go „kwitem dłużnym”, który miał mnie 
upoważniać do 
żądania odwzajemnienia przysługi. Okazałem się pewnie nazbyt sentymentalny, 
przypisując 
mu takie znaczenie, ale wzruszyła mnie twoja wdzięczność. Napisałaś jednak 
jeszcze coś. 
Pozwól, że ci przeczytam: „Moje pozdrowienia, sąsiedzie, i wyrazy wdzięczności 
za 
wypożyczenie twych niewolników, i tak dalej, i tak dalej... zwłaszcza twój szef 
kuchni, 
Kongrio, który nie stracił nic ze swego kunsztu od czasu, gdy służył memu 
kuzynowi 
Lucjuszowi. Winna ci jestem podwójną wdzięczność, mój własny kucharz bowiem 
zachorował w trakcie przygotowań i wówczas Kongrio okazał się nie tylko pomocny, 
ale 
wręcz absolutnie niezastąpiony”. A zatem twój kucharz zachorował i później 
umarł.
– Skąd wiesz?
– Od ciebie! To było tutaj, na wzgórzu. Obserwowaliśmy we troje z Metonem via 
Cassia, 
a ty częstowałaś nas miodowymi ciastkami. Mój nowy kucharz upiekł je dziś rano, 
powiedziałaś, dodając, że nie jest Kongrionem, ale desery robi niezłe czy coś 
podobnego. 
Miałaś nowego kucharza, Klaudio, gdyż twój poprzedni umarł i musiałaś go 
zastąpić. A 
ponieważ tak bardzo nie cierpisz marnotrawstwa... nawet kawałeczka ciastka!... 
znalazłaś 
zastosowanie nawet dla zwłok, uważając, że świetnie się nadadzą, by mnie 
zastraszyć i 
skłonić do oddania gospodarstwa, a w każdym razie na dobry tego początek. A 
zatem Nemo 
nie został zamordowany, prawda? Zmarł wskutek choroby, a po śmierci kazałaś mu 
odciąć 
głowę, by nikt go nie rozpoznał po podrzuceniu. Jeden z kuchennych, których 
również ci 
wtedy wypożyczyłem, mógł się z nim zetknąć i potem zidentyfikować.
– Wszystko rozumiesz, Gordianusie. I co? Pojawienie się zwłok nic a nic cię nie 
nastraszyło?
– Owszem, nawet bardzo, ale wówczas miałem podstawy, by podejrzewać kogoś innego 
i 
z innych powodów. Nie miało to nic wspólnego z moimi sąsiadami i ze sporem o to, 
komu 
należał się spadek po Lucjuszu. Ukryłem całą sprawę przed niewolnikami, w tym i 
przed 
Kongrionem. Czy nie rozzłościło cię, że kucharz nie miał ci potem nic do 
powiedzenia na 
temat trupa?
– Owszem, nawet bardzo.
– A ja tymczasem miałem wszelkie powody, by uważać cię za osobę godną zaufania, 
ponieważ wypożyczeni niewolnicy wychwalali cię za dzielne stawanie w mojej 
obronie przed 
twymi kuzynami. To ty sama podsunęłaś mi pomysł, by użyć ich jako szpiegów na 
spotkaniu 
waszego rodu. Zażartowałaś, że mógłbym im kazać otruć twych krewnych. No, do 
tego bym 
się nie posunął, ale mogłem im nakazać baczne słuchanie. No i usłyszeli, jak się 
za mną 
wstawiasz u Maniusza, Publiusza i Gnejusza. Tylko że tego właśnie chciałaś, 
prawda? 
Miałem cię uważać za swego jedynego sprzymierzeńca, bym potem, kiedy w moim 
gospodarstwie zaczną się dziać straszne rzeczy, podejrzewał wszystkich poza 
tobą. A gdyby 
nadszedł czas, że zmięknę i zdesperowany będę gotów sprzedać ziemię... komuż 
złożyłbym 
ofertę, jak nie jedynej sąsiadce, która stała po mojej stronie?
Klaudia zmieniła niewygodną pozycję na twardym siedzeniu i cicho odpowiedziała:
– Tak, o czymś takim myślałam.
– Pierwszy bezgłowy trup pokazał się w połowie czerwca. Potem przez jakiś czas 
nie 
działo się nic niepożądanego. Źle odgadując sygnał i jego źródło, myślałem, że 
to dlatego, iż 
zastosowałem się do pewnych żądań, jakie mi narzucono. Tymczasem powodem spokoju 
była 
twoja nieobecność. Wyjechałaś do Rzymu, by nadzorować jakieś prace w domu na 
Palatynie 
odziedziczonym po Lucjuszu, nie miał więc kto broić. Drugie zwłoki zostały 
podrzucone pod 
koniec lipca, kiedy wróciliśmy z Rzymu po urodzinach Metona i wyborach 
konsularnych. 
Planowałaś pozostać w mieście dłużej, ale wróciłaś wcześnie, jeszcze przed nami. 
Na 
przyjęciu poinformowałaś mnie o tym. Dopilnowałaś też, bym poznał twego 
czarującego 
kuzyna Maniusza... skutek był do przewidzenia, a całe zajście znów odmalowało 
ciebie jako 
moją jedyną przyjaciółkę i sprzymierzeńca. Ponieważ znalazłaś się w domu 
wcześniej, trafiłaś 
na chwilę, kiedy kuzyn Gnejusz w ataku wściekłości zabił biednego niewolnika 
Forfeksa. Być 
może nie zamierzałaś podrzucać drugiego trupa, ale kiedy bogowie zesłali ci taką 
świetną 
okazję, oczywiście nie pozwoliłaś na zmarnowanie porządnych zwłok. Kazałaś je 
wykraść z 
miejsca spoczynku nad strumieniem, gdzie je złożyli Gnejuszowi ludzie. I znów 
twój 
kuchenny dostarczył je Kongrionowi podczas wizyty, zapewne przywożąc je na 
wózku. Tak 
już często był widywany w naszej kuchni, gdzie wymieniał produkty z moim 
kucharzem, że 
nikt nie zwracał uwagi na jego przybycie ani odejście. Wiedziałaś, że znałem 
Forfeksa, 
dlatego znów trzeba było usunąć głowę, by zakamuflować tożsamość trupa. Powinnaś 
kazać 
odciąć mu także dłonie, ale skąd mogłaś przypuszczać, że mój syn zapamiętał 
trójkątne 
znamię na jednej z nich? To doprowadziło mnie do Gnejusza. Przyznał, że zabił 
Forfeksa, do 
czego miał prawo jako jego właściciel, ale zaprzeczył, jakoby miał wrzucić go do 
mojej 
studni. Zdawał się nic o tym nie wiedzieć.
– Bo nie wiedział – przyznała Klaudia.
– Tak też pomyślałem. I tym razem miałem powody, by podejrzewać kogoś innego, 
ale 
związek z Gnejuszem Klaudiuszem pozostawał dla mnie niejasny i niepewny. Po 
staremu 
zajmowałem się gospodarstwem, pomimo że siano było zepsute i ktoś rozmyślnie 
zatruł 
studnię. Kontynuowałem wznoszenie młyna...
– Tego śmiesznego urządzenia! – burknęła Klaudia.
– Tak, teraz rozumiem, jak cię musiało to złościć, kiedy codziennie przemykałaś 
tu na 
wzgórze, aby popatrzeć na moje gospodarstwo, wyobrażając sobie, że należy do 
ciebie, 
nienawidząc mnie za moje prawo własności, ze wszystkich sił kombinując na swój 
kruczy 
sposób, jak by tu mnie stąd wykurzyć, i każdego dnia widziałaś, jak rośnie 
konstrukcja młyna, 
namacalny symbol mojej woli wytrwania i utrzymania tej posiadłości w swym ręku. 
Jakże 
musiałaś być wściekła, gdy cię zaprosiłem do obejrzenia gotowego urządzenia! 
Bardzo 
wyraźnie czuło się twą złość, ale wtedy sądziłem, że skierowana jest ona 
bezpośrednio 
przeciw mechanicznej konstrukcji. Prawdziwe uczucia skrywałaś doskonale.
– Kobieta musi się nauczyć je skrywać, jeśli chce dostać, czego pragnie, a nie 
ma ojca ani 
męża, którzy mogliby jej to dać, ani syna, który by jej bronił!
Zaskoczyła mnie gorycz w jej głosie. Nagle zobaczyłem w niej twardą kobietę o 
oczach 
jak z krzemienia, tak bardzo różną od wesołej i dobrodusznej matrony, którą 
znałem 
wcześniej, że niemal się przeraziłem. To było jak w teatrze, kiedy z aktora 
opada piękna 
maska i ukazuje się jego drugie, straszliwe oblicze. Przez dwie bezsenne noce 
łamałem sobie 
głowę, jak to możliwe, żeby za takimi okropnościami stała Klaudia. Teraz ukazała 
mi się jako 
zupełnie inna osoba, posługująca się chytrością i oszustwem, chowająca swój 
gniew i 
pragnienia pod maską. A jak inaczej mogłaby dać sobie radę samotna kobieta w 
takiej 
rodzinie i w takim świecie? Po raz pierwszy dotarła do mnie realność jej winy.
– Znów straciłem orientację, kiedy później Gnejusz przyszedł do mnie z ofertą 
kupna 
mojej ziemi – podjąłem temat. – Teraz oczywiście rozumiem, że to ty go do tego 
nakłoniłaś. 
Nawet w okrężny sposób sam mi to zasugerował, mówiąc, że to od ciebie dowiedział 
się o 
moich zimowych kłopotach, ale wziąłem to za zwykłą wymianę plotek między 
kuzynami. W 
rzeczywistości użyłaś go, aby mnie wybadać przed zaplanowaniem następnego 
posunięcia i 
się przekonać, czy mam już dość tej parady trupów, zatrutej wody i ostrej zimy. 
Po jego 
gburowatej ofercie uwolnienia mnie od kłopotów znowu zacząłem go podejrzewać, 
zwłaszcza 
gdy już nazajutrz po tym, jak wyrzuciłem go z domu, za stajnią znaleźliśmy 
trzeciego trupa 
bez głowy. Akurat szykowałem się do wyjazdu i nie mogłem go odłożyć, by wyjaśnić 
sprawę. 
Może dobrze się stało; kto wie, czy nie zaatakowałbym Gnejusza bez powodu. Ten 
trzeci trup 
to był kolejny z twych niewolników, prawda? Nie zabiłaś Nemo, który zmarł 
wskutek 
choroby, ani też Forfeksa, który zginął z ręki Gnejusza. Ale tego trzeciego 
zamordowałaś, co?
– Czemu tak sądzisz? – Rzuciła mi ponure spojrzenie.
– Ponieważ musiałaś na kimś wypróbować truciznę. Raz już to zrobiłaś, zabijając 
biednego starca Klementusa, mojego niewolnika. Był w pewnym sensie świadkiem 
wrzucenia 
drugiego trupa do studni przez Kongriona. Jego zeznanie było bardzo ogólnikowe i 
nie 
wniosło nic do sprawy, ale komuś takiemu jak Kongrio, niewolnik spiskujący 
przeciw swemu 
panu, nawet starowina Klementus musiał się wydawać poważnym zagrożeniem. Musiał 
się go 
pozbyć cicho i nie zwracając na siebie uwagi. Dostarczyłaś mu truciznę... 
strychninę, co 
tłumaczy zsinienie ust, wymioty i zaburzenia mowy, które wystąpiły u Klementusa 
przed 
śmiercią. Od początku podejrzewałem, że ktoś przedwcześnie posłał go do Hadesu, 
a teraz 
wiem na pewno, gdyż Kongrio wyznał mi wszystko. No, ale trucizna, która zabija 
zgrzybiałego staruszka, może nie wystarczyć na silnego czterdziestosiedmiolatka, 
więc 
wypróbowałaś ją na jednym z twych nieszczęsnych niewolników, prawda, Klaudio? 
Jak go 
wybrałaś? Czy zaczynał okazywać lenistwo, był osłabiony przez reumatyzm, a może 
w jakiś 
sposób cię obraził? Czy też po prostu był do mnie podobny wiekiem i posturą, 
dzięki czemu 
mogłaś opracować odpowiednią dawkę, by mnie wykończyć?
Wpatrzyła się w dal i nie odezwała się ani słowem.
– Trafić na taką panią to prawdziwy pech dla niewolnika! Skoro zaś już go 
otrułaś, nie 
miało sensu marnować dobrego trupa, co? Lepiej posłać upartemu Gordianusowi 
jeszcze 
jeden sygnał, zwiastun tego, co ma nadejść. Znowu kazałaś usunąć głowę, by 
uniknąć 
rozpoznania zwłok, i podrzuciłaś je przez Kongriona. Tak jak Nemo, zostały 
odkryte przez 
moją córkę. Czy sumienie cię nie trapi, że przyprawiłaś o taki wstrząs małą 
dziewczynkę? 
Pewnie nie, jeśli wziąć pod uwagę, czego się dopuściłaś ostatnio.
Klaudia raptownie wstała.
– Nie przyszłam tu, abyś mnie sądził ty, czy ktokolwiek inny. Napisałeś w 
liście, że 
chcesz się ze mną dogadać i że masz dla mnie propozycję. Wykrztuś ją z siebie i 
oszczędź mi 
tych oskarżeń i morałów.
– Siadaj, sąsiadko. Licha z ciebie morderczyni, skoro nie możesz znieść 
wyliczania twych 
zbrodni.
– Otrucie niewolnika to nie morderstwo!
– Och, ale porwanie wolno narodzonego dziecka musi być zbrodnią.
– Dość tego! – warknęła i odwróciła się, by odejść.
Złapałem ją za ramiona i siłą posadziłem z powrotem na pniu.
– Przysiągłeś, że nic mi nie zrobisz! – krzyknęła i wyciągnęła długi, cienki 
sztylet.
Wytrąciłem go jej z ręki, a ona zakryła twarz dłońmi. Rozejrzałem się 
pospiesznie 
dookoła, ale w zaroślach nie dostrzegłem nikogo. Przybyła wprawdzie uzbrojona, 
ale sama.
– Tak, Klaudio, przysiągłem i dotrzymam, choć nie ma boga ni człowieka, który 
miałby 
mi za złe, gdybym cię tu na miejscu udusił. Daj sobie spokój z tą wyniosłą 
postawą, nie 
pasuje do ciebie. Wysłuchasz wszystkiego, co mam ci do powiedzenia, i razem 
dojdziemy 
prawdy. Bez tego nic nie załatwimy, nie zaprzeczaj więc, że zamierzałaś mnie 
otruć. Kongrio 
się do wszystkiego przyznał! Zaczynałaś się niecierpliwić. Mijały miesiące, 
zastraszanie mnie 
nie przynosiło skutku, więc w końcu byłaś gotowa uciec się do zamordowania 
wolnego 
obywatela! No, ale chodzi tylko o zwykłego plebejusza... Myślałaś, że gdy mnie 
nie stanie, 
łatwiej ci będzie nakłonić Bethesdę i Ekona do odsprzedania ci gospodarstwa? Czy 
ich też 
chciałaś otruć? Namawiałaś Kongriona, by to zrobił. Twój agent nachodził go i 
naciskał, ale 
kucharz stawiał opór. To było dla niego odrobinę za wiele, odrobinę zbyt 
niebezpieczne. 
Klementusa zabił, by chronić siebie, ale zamordować własnego pana to grzech zbyt 
poważny! 
Aż wreszcie katastrofa... podczas jednej z rozmów nie zachowali odpowiedniej 
czujności i 
podsłuchała ich mała dziewczynka. Resztę już wiesz. Tylko co chciałaś osiągnąć, 
wyprawiając niewolników, by wtrącili ją do starej kopalni? Czy mieli ją udusić i 
zostawić tam 
jej ciało? Czy kazałaś im zostawić ją żywą i poczekać, aż powoli umrze z głodu? 
Czy też 
zamierzałaś ją później stamtąd zabrać i sprzedać w niewolę, wysyłając statkiem z 
Ostii do 
jakiegoś zamorskiego miasta, podczas gdy jej rodzice opłakiwaliby ją jako 
zmarłą? – Oczy 
Klaudii zatańczyły dziko; podszedłem bliżej, uniemożliwiając jej ucieczkę. – 
Powiedziałem, 
że nie zrobię ci krzywdy, i nie kłamałem, choć w tej chwili żałuję swej 
przysięgi. Powinnaś 
zostać ukarana, Klaudio. Należy ci się kara za twoją dwulicowość i arogancję, za 
porwanie, 
morderstwo i doprowadzenie mojej żony do rozpaczy. Ale do czego by to 
prowadziło? W 
twoich kuzynach jest za wiele żółci i mają za dużo wolnego czasu. Gdybym dokonał 
sprawiedliwej zemsty na tobie, nigdy nie mógłbym czuć się bezpieczny. Och, 
gdybyż można 
ufać, że bogowie przesuną szalę na niekorzyść takich kreatur jak ty! Widziałem 
jednak w 
życiu dość, by nie pokładać ufności w boskiej i ludzkiej sprawiedliwości. Sami 
musimy 
dochodzić sprawiedliwości na własny sposób i dlatego ty i ja tu i teraz dobijemy 
targu.
– Targu?
– Zawrzemy umowę, Klaudio, i od tego punktu pójdziemy dalej i nigdy nie 
obejrzymy się 
wstecz. Moi synowie nie będą zadowoleni. Uważają, że powinno się ciebie zgładzić 
jak 
wściekłego psa. Bethesda też nie będzie uszczęśliwiona. Pragnęłaby wyłupić ci 
oczy i zmusić 
do ich połknięcia. Ale zastosują się do mojej decyzji. A moja decyzja brzmi: 
powinnaś 
przejąć to gospodarstwo.
Spojrzała na mnie tak pustymi oczami, że przez chwilę myślałem, że nie słyszy, 
co 
mówię. Potem zerknęła na moją posiadłość i pojawił się w nich błysk.
– Czy to jakaś sztuczka, Gordianusie? – spytała.
– To nie sztuczka, ale interes. Otrzymasz gospodarstwo, jak tego chciałaś. Udamy 
się do 
Rzymu, do urzędu na Forum, gdzie trzymają księgi, i tam oficjalnie sceduję na 
ciebie prawo 
własności. W zamian...
Podniosła głowę i wbiła we mnie zimne spojrzenie.
– W zamian za to ty dasz mi ów dom na Palatynie po Lucjuszu Klaudiuszu, wraz z 
całym 
umeblowaniem.
– Absolutnie nie! – krzyknęła.
– Nie? A po co ci ten dom? Nic dla ciebie nie znaczy.
– Ale to piękny dom, wart fortunę!
– Tak, pewnie więcej niż moja ziemia. Te wszystkie rzeźby, które Lucjusz 
zgromadził, 
piękne marmury, eleganckie meble w każdym pokoju, no i pierwszorzędna 
lokalizacja na 
Palatynie... Istotnie, ten dom ma dużą wartość. Na pewno myślisz sobie, że taki 
parweniusz 
jak ja nie powinien mieszkać w takim domu, podobnie jak nie powinien dziedziczyć 
gospodarstwa Lucjusza. Lecz wolą Lucjusza było zostawić mi coś w spadku; wybrał 
tę 
posiadłość, ponieważ sądził, że mnie tym ucieszy. Tak było. Gospodarzenie tutaj 
dało mi 
wiele radości, ale też przyniosło wiele zgryzot. Ty zaś musisz jej pragnąć nade 
wszystko, 
skoro tak uporczywie knułaś, by mi ją odebrać. Podwoiłabyś w ten sposób swój 
areał i 
miałabyś ziemię po obu stronach wzgórza. Twoich kuzynów zżerałaby zazdrość; co 
prawda 
znając ich, nie wiem, czy na twoim miejscu bym się z tego cieszył. Jak więc 
widzisz, interes 
jest dobry dla obu stron. Potrafisz wymyślić jakiekolwiek inne rozwiązanie 
problemu, który 
przed nami stoi?
Siedziała wpatrzona w zabudowania w dolinie i zaczęła drżeć na całym ciele.
– Potępiasz mnie za intrygi przeciw tobie, Gordianusie, ale czy możesz wiedzieć, 
ile ta 
ziemia dla mnie znaczy? Pragnęłam jej od samego dzieciństwa. Godzinami w 
marzeniach 
widziałam siebie jej właścicielką. Ale trafiła do Lucjusza. Błogosławiłam każdy 
mijający rok, 
gdy Lucjusz się nie żenił i nie płodził syna, zawsze bowiem była szansa, że 
uczyni mnie swą 
spadkobierczynią, gdybym go tylko przeżyła. Cierpliwości, cierpliwości, 
powtarzałam sobie. 
Ale wtedy Gnejusz zaczął na zebraniach rodzinnych wyrzekać na swój ciężki los i 
zapadła 
cicha decyzja, że każdy z nas powinien umieścić w testamencie szczodry zapis dla 
niego. 
Nawet wtedy jeszcze była szansa, że z czasem ta ziemia trafi w moje ręce. 
Cierpliwość i 
nadzieja! I nagle Lucjusz umiera i zostawia gospodarstwo jakiemuś nieznajomemu z 
Rzymu... 
Nie potrafisz sobie wyobrazić, jaki szok przeżyłam! Straciłam je na zawsze! Ale 
teraz...
– A zatem zgadzasz się?
Wzięła głęboki oddech.
– Mówisz, że mam zostawić nienaruszone wyposażenie domu na Palatynie. Czy i ty 
zrobisz tak samo z gospodarstwem?
Jak łatwo ona przechodzi od nostalgii do twardego targowania się, pomyślałem.
– Oczywiście – potwierdziłem. – Na cóż by mi były w mieście sprzęty 
gospodarskie?
– A co z niewolnikami? Zostawisz ich?
– Z wyjątkiem służby domowej, którą przywiozłem z Rzymu. Tak, otrzymasz również 
niewolników.
– Aratusa też?
Jakże przykro mi było zostawiać go w rękach takiej właścicielki! Ale czym byłby 
Aratus 
bez gospodarstwa, którym zarządzał od tylu lat?
– Tak, Aratusa też.
– A co z Kongrionem?
Spojrzałem w czysty, błękitny skrawek nieba nad nami.
– Powinienem go uśmiercić – odrzekłem cicho.
– Nikt by cię za to nie winił – powiedziała Klaudia, melancholijnie przyglądając 
się 
swym paznokciom. – Chociaż myślę, że ciężko byłoby ci to zrobić. To niezgodne z 
twoją 
naturą.
– Nie muszę tego dokonać osobiście. Zdrada Kongriona jest niewybaczalna... 
spisek 
przeciw panu, porwanie jego córki. Gdybym to rozgłosił, zapewne zebrałaby się 
wielka liczba 
obywateli chętnych do ukamienowania go ku przestrodze innych niewolników. To 
jednak 
oznaczałoby też nagłośnienie twojego udziału w tej sprawie.
Klaudia skwitowała to nerwowym gryzieniem paznokcia.
– Mógłbym go po prostu sprzedać, by się go pozbyć. Za tak utalentowanego 
kucharza 
uzyskałbym nielichą cenę. Ale jak mógłbym wpuścić komuś do domu taką żmiję, nie 
uprzedzając go o tym? A któż wtedy by go ode mnie kupił, znając prawdę? Nie. 
Przemyślałem tę kwestię zeszłej nocy, kiedy decydowałem się na złożenie ci tej 
oferty. 
Kongrio zostaje w gospodarstwie, czy ci się to podoba, czy nie.
Jej oczy rozbłysły. Czyżby naprawdę mogła spożywać wytwory jego kunsztu 
kulinarnego, wiedząc, do jakiej zdrady może się posunąć? Niechże się więc nim 
cieszy! Niech 
żmije gnieżdżą się razem!
– Przyjmujesz moją ofertę, Klaudio?
Odetchnęła głęboko.
– Przyjmuję.
– Dobrze. Popatrz więc sobie jeszcze przez chwilę, a potem ruszaj do swego domu. 
Posiadłość jeszcze nie należy do ciebie; do tego czasu masz trzymać się ode mnie 
i mojej 
rodziny z daleka. Powiedz to samo swoim kuzynom. Sprawę załatwią nasi adwokaci. 
Nie 
chcę cię więcej widzieć.
Klaudia wstała i obrzuciła spojrzeniem dolinę, po czym zakręciła się na pięcie i 
ruszyła 
przed siebie. Po kilku krokach stanęła jednak i lekko odwróciła się ku mnie, 
lecz nie na tyle, 
by ukazać twarz.
– Wierzysz w bogów, Gordianusie? – spytała. – Wierzysz, że Fortuna decyduje o 
tym, 
czy będziemy cierpieli, czy będzie nam się powodziło, a Fatum ustala godzinę 
naszej śmierci?
– O czym ty mówisz?
– Kiedy byłam ledwie dojrzałą dziewczynką, urodziłam dziecko. Nieważne, kto był 
ojcem i jak do tego doszło. Mój ojciec był wściekły. Powiedział, że nikt nie 
może się o tym 
dowiedzieć, i ukrył mnie przed światem, a kiedy dziecko się urodziło, sam mi je 
wyrwał i 
zaniósł w dzikie, niedostępne miejsce na górze Argentum i tam je zostawił. 
Płakałam i 
krzyczałam, byłam przecież młoda, obolała i ledwie rozumiałam, co się dzieje. 
Zarzuciłam 
mu, że zabił moje dzieciątko, ale on odparł, że tylko postawił je przed bogami i 
jeśli umrze, to 
za ich wolą. Nie mam zamiaru przepraszać za to, co zrobiłam, aby dostać to, 
czego pragnę 
najbardziej na świecie. Moje przeprosiny nic by dla ciebie nie znaczyły, 
Gordianusie; dla 
mnie zresztą też. Chcę jednak, abyś wiedział, że nigdy nie zabiłabym twojej 
córeczki. Kiedy 
ten głupiec Kongrio przysłał ją do mnie, cóż miałam począć? Zdecydowałam się 
posłać ją na 
górę i wsadzić do kopalni.
– Gdzie mogła zginąć w przepaści – podkreśliłem. – Mogła umrzeć z głodu lub 
zimna.
– Tak, ale śmierć nie spotkałaby jej z mojej ręki. Nie rozumiesz? Zostawiłam ją 
w rękach 
bogów. I oto, czym się skończyło. Twoja córka jest bezpieczna, a ty będziesz 
miał wspaniały 
dom w Rzymie, ja zaś obejmę gospodarstwo. Okazało się w końcu, że postąpiłam 
właściwie.
– Klaudio... – powiedziałem i przerwałem, nabierając powietrza i zaciskając 
zęby. – 
Chyba powinnaś się stąd jak najszybciej oddalić. W przeciwnym razie złamię 
przysięgę i twój 
kark wraz z nią!
ROZDZIAŁ XLII
– Tato, przed drzwiami czeka ktoś, kto chce się z tobą zobaczyć! – wysapała 
Diana, 
zdyszana po biegu.
Odłożyłem zwój pergaminu, który studiowałem.
– Diano, ile razy mam ci tłumaczyć, że do otwierania drzwi mamy niewolnika? Nie 
chcę, 
abyś ty to robiła. Tu, w mieście...
– Dlaczego mam tego nie robić?
Westchnąłem. No cóż... dobrze, że z powodu dramatycznego przeżycia z Kongrionem 
nie 
stała się potulna i lękliwa. Ziewnąłem, przeciągnąłem się i zerknąłem na posąg 
Minerwy po 
drugiej stronie ogrodu. Odlana z brązu bogini pomalowana była tak realistycznie, 
że często 
zdawało mi się, iż widzę, jak oddycha. Była jedyną kobietą w domostwie, która 
nigdy się ze 
mną nie sprzeczała; co prawda też nie słuchała mnie tak samo jak pozostałe. 
Lucjusz musiał 
zapłacić za nią pokaźną sumkę.
– Poza tym, tato, ja go poznałam. Mówi, że jest naszym sąsiadem.
– Wielki Jowiszu! Chyba to nie żaden z naszych byłych sąsiadów ze wsi!
Wyobraziłem sobie jednego z Klaudiuszów u mych drzwi i przeszedł mnie dreszcz 
niepokoju. Wstałem z krzesła i przeszedłem przez ogród. Diana deptała mi po 
piętach.
Okazało się, że ów „ktoś” to dwaj mężczyźni w otoczeniu świty niewolników. Ten 
rozpoznany przez Dianę to był Marek Celiusz. Policzyłem w myśli miesiące i 
uzmysłowiłem 
sobie, że niemal dokładnie rok upłynął od dnia, kiedy pierwszy raz przybył do 
mego domu, 
by domagać się spłaty zobowiązań wobec Cycerona. Jak dziewczynka go poznała, nie 
miałem 
pojęcia; Celiusz był teraz gładko ogolony i nosił zwyczajną fryzurę. Po modzie 
wprowadzonej przed rokiem przez Katylinę nie pozostało w Rzymie ani śladu.
Obok Celiusza stał Cycero. Były konsul nieco przytył, odkąd ostatni raz go 
widziałem, 
jak kroczy triumfalnie przez Forum po wykonaniu wyroku na spiskowcach.
– Widzisz? – Diana pokazała palcem na młodzieńca. – Mówiłam ci, że go znam.
– Obywatele, wybaczcie mojej córeczce jej maniery.
– Nonsens! – powiedział Cycero. – Nigdy jeszcze nie byłem powitany przez kogoś 
bardziej czarującego. Czy możemy wejść, Gordianusie?
Zostawiwszy swoje orszaki na zewnątrz, goście podążyli za mną do ogrodu. 
Niewolnik 
przyniósł kubki i glinianą butelkę; podczas gdy sączyliśmy wino, patrzyłem, jak 
obaj taksują 
wzrokiem otoczenie, w którym się znaleźli. Spojrzenie Cycerona zatrzymało się na 
Minerwie. 
Wiedziałem, że i w jego domu stoi posąg bogini, ale moja, jak podejrzewałem, 
była znacznie 
cenniejsza. Uśmiechnąłem się na myśl o tym.
– Twój nowy dom robi duże wrażenie – zauważył Cycero.
– To prawda – zawtórował mu Celiusz.
Skwitowałem to zdawkowym „dziękuję”.
– A więc oddałeś gospodarstwo – podjął Cycero. – A ja tak ciężko pracowałem, 
abyś je 
utrzymał!
– Twoja ciężka praca nie poszła na marne, Cyceronie. Gospodarstwo zmieniło się w 
ten 
dom, jak poczwarka zmienia się w motyla.
– Musisz mi to kiedyś wyjaśnić. A póki co, witaj w mieście. Jak mogłeś 
kiedykolwiek 
myśleć, że wytrzymasz bez niego, doprawdy nie wiem. Jesteśmy teraz sąsiadami, 
wyobrażasz 
to sobie? Mój dom stoi niedaleko.
– Tak, wiem. – Kiwnąłem głową. – Z tarasu mojej sypialni mam na niego wspaniały 
widok, z Kapitolem w tle.
– Ja też jestem twoim sąsiadem – wtrącił Marek Celiusz. – Dopiero co 
wprowadziłem się 
do mieszkania w budynku za rogiem. Czynsz jest astronomiczny, ale ostatnio 
wpadło mi 
trochę grosza.
– Doprawdy? – Uznałem, że nieelegancko byłoby dopytywać się o pochodzenie 
„grosza”.
– Cóż za piękny ogród – westchnął Cycero. – A jaką masz wspaniałą Minerwę! 
Gdybyś 
kiedyś chciał ją odstąpić, z pewnością mógłbym ci zaoferować...
– Nie sądzę, Cyceronie. Tak jak ten dom, bogini trafiła w moje ręce dzięki 
bardzo 
drogiemu, nieżyjącemu już przyjacielowi.
– Rozumiem. Oczywiście. – Cycero pociągnął łyk wina. – Ale nie przyszliśmy tu 
tylko po 
to, aby gratulować ci powodzenia, Gordianusie. Chcę cię prosić o drobną 
przysługę.
– Przysługę? – powtórzyłem, czując nagły chłód mimo letniej, słonecznej pory.
– Tak. – Cycero wyglądał dziwnie nieswojo. – Najpierw jednak... Zastanawiam się, 
czy 
prywatne urządzenia są równie wspaniałe jak te bardziej publiczne?
– Znajdziesz toaletę w tamtym korytarzu. – Wskazałem mu drogę, a Cycero 
przeprosił i 
pospieszył w tamtą stronę.
Celiusz pochylił się ku mnie i konfidencjonalnie wyjaśnił:
– Niestrawność. I biegunka. Przez ostatni rok czuje się gorzej niż kiedykolwiek 
przedtem. 
Wiesz, czasami się zastanawiam, jak mu się udaje dokończyć mowy przed senatem.
– Dzięki za tę poufną wiadomość, Celiuszu.
Roześmiał się.
– Co prawda, jego trawienie znacznie się poprawiło na jakiś czas od chwili 
uchwalenia 
tamtej wiosennej ustawy.
– Jakiej ustawy?
– Tej, która wszystkim zainteresowanym udzieliła rozgrzeszenia za uśmiercenie 
spiskowców.
– Ach, tak. Wtedy nie było mnie jeszcze w mieście. Ale mój syn napisał mi o niej 
w 
szczegółach. „Senat Rzymu zwalnia na zawsze od odpowiedzialności karnej 
wszystkich 
senatorów, urzędników, świadków, informatorów i innych agentów, którzy mogą być 
winni 
pogwałcenia prawa w związku z egzekucją bez wyroku sądowego Publiusza 
Korneliusza 
Lentulusa Sury, Gajusza Korneliusza Cetegusa et alii”. Innymi słowy, senatorowie 
zabezpieczyli tyłki własne i swych pomagierów.
– Na szczęście dla Cycerona. Przez chwilę żył w obawie, że będzie musiał stanąć 
przed 
sądem za morderstwo.
– I słusznie. Egzekucje były najzupełniej nielegalne.
– Proszę, Gordianusie, nie mów nic podobnego, kiedy Cycero wróci. A przynajmniej 
zaczekaj, póki nie odejdę.
– Opuszczasz nas tak szybko?
– Nie mogę zostać. Muszę się zobaczyć z kimś na ulicy Tkaczy w sprawie nowych 
dywanów do mojego mieszkania. Stosuje on nowy barwnik, jakiego jeszcze nikt nie 
ma. 
Oddaje dokładnie zieleń oczu pewnej wdowy, na której pragnę wywrzeć wrażenie.
– Zawsze odznaczałeś się takim wyrafinowanym smakiem, Marku Celiuszu...
– Dziękuję.
– ... że jest dla mnie zagadką, dlaczego w taki sposób lokujesz swoją lojalność. 
Skoro 
znałeś ich obu tak dobrze, jak to się mogło stać, że przedłożyłeś Cycerona nad 
Katylinę?
– Doprawdy, Gordianusie! Zadając takie pytanie, sam okazujesz brak smaku.
– Dlatego, że obraża ono twój młodzieńczy idealizm?
– Nie. Dlatego, że obraża ono mój zdrowy rozsądek. Dlaczego miałbym wybierać 
stronę 
przegrywającą w tak poważnym konflikcie? O, tak, wiem, o co ci chodzi w kwestii 
Katyliny... 
W kwestii Cycerona zresztą też. Czasami jednak trzeba się kierować względami 
praktycznymi, a nie dobrym smakiem, Gordianusie. – Podniósł kubek z winem do ust 
i 
spoglądając ku drzwiom, za którymi zniknął Cycero, pochylił się ku mnie bliżej i 
powiedział: 
– Ale jeśli chcesz znać prawdę, rzeczywistą prawdę...
– Jako przeciwieństwo prawdy fałszywej? – spytałem.
– Właśnie. Rzeczy mają się tak: przez cały poprzedni rok nie służyłem ani 
Katylinie, ani 
Cyceronowi, choć obaj święcie wierzyli, że jestem ich człowiekiem.
– Żadnemu z nich? Zatem komu?
– Mojemu dawnemu mentorowi, Krassusowi. – Celiusz wzruszył ramionami, 
spostrzegłszy wyraz niedowierzania na mojej twarzy. – Potrzebował kogoś, kto 
miałby oko na 
Katylinę i na Cycerona, i słał mu raporty o wszystkim, co mogłoby go dotyczyć. 
Ja zaś 
mogłem wykonywać oba te zadania jednocześnie. Myślisz, że tylko Cycero utrzymuje 
sieć 
szpiegów w całym Rzymie? A Krassus płaci znacznie lepiej.
– Wiesz o tym najlepiej, skoro brałeś pieniądze od wszystkich trzech naraz. 
Musiałeś 
nieraz tracić rozeznanie, szpiegując sam siebie. Krassus, powiadasz?
Uśmiechnął się.
– Mówię ci to w zaufaniu, Gordianusie. Wiem, że jesteś jednym z nielicznych 
mężów w 
Rzymie, którzy potrafią dochować sekretu. Widzę też, że nie bardzo wiesz, czy mi 
uwierzyć, 
czy nie.
– Zastanawiam się, Marku Celiuszu, czy sam wiesz, komu służysz naprawdę.
Celiusz odchylił się do tyłu z zakłopotaniem malującym się na jego przystojnym 
licu.
– Wiesz, Gordianusie, powrót do miasta dobrze ci zrobił – powiedział. – Jesteś o 
wiele 
bardziej wyluzowany i bystrzejszy niż wtedy na wsi.
W chwilę później dołączył do nas odprężony Cycero. Celiusz wstał i pożegnał się.
– Odchodzisz tak szybko? – zdziwił się eks-konsul.
– Chodzi o dywany i zielone oczy – wyjaśniłem.
Cycero pokrył uśmiechem zaskoczenie, a Celiusz zostawił nas samych.
– Powróćmy zatem do tematu – podjął mój gość. – Mówiłem, że chciałbym, abyś 
wyświadczył mi drobną przysługę...
– Nie wiedziałem, że jestem ci jakąś winien, Cyceronie – przerwałem mu.
– Gordianusie, rozejrzyj się dookoła! – Ruchem ręki wskazał wspaniały ogród 
pełen 
dobrych rzeźb. – Sam przypisałeś mi za to zasługę!
– Za którą już ci się odwdzięczyłem i jesteśmy kwita. Wierz mi, Cyceronie, 
dobrze 
zapracowałem na każdą cegłę tego domu!
– No, dobrze. Ale chociaż wysłuchaj, o jaką przysługę proszę, zanim mi odmówisz.
– Zdaje się, że jeśli któremuś z nas należy się coś od drugiego, to właśnie mi. 
Możesz to 
nazwać odszkodowaniem. Kilka miesięcy temu, kiedy jeszcze mieszkałem na wsi, mój 
dom 
doznał poważnych szkód z rąk grupy ludzi z Rzymu. Ścigali Katylinę i myśleli, że 
znajdą go 
pod moim dachem. Kto mógł ich wysłać z takim zadaniem? Kto dał im pozwolenie na 
splądrowanie mojego domu i naraził mnie i moją rodzinę na takie przeżycia? Gdyby 
go u 
mnie znaleźli, prawdopodobnie zabiliby go na miejscu. Już wtedy uzmysłowiłem 
sobie, że 
taki czyn równałby się morderstwu.
Cycero zrobił kwaśną minę. Albo zaczynałem działać mu na nerwy, albo wracała mu 
niestrawność.
– Niech będzie, przyjmijmy dla celów tej dyskusji, Gordianusie, że istotnie 
winien ci 
jestem zadośćuczynienie. Czy to takie straszne, że ktoś nazwany przez lud ojcem 
ojczyzny 
jest twym dłużnikiem? Czy nie możesz znów pójść mu na rękę, wiedząc, że jest 
wypłacalny? 
Wysłuchasz mnie?
Odstawiłem kubek i założyłem ręce na piersi. Cycero się uśmiechnął.
– To takie proste, naprawdę – powiedział. – Widzisz, oficjalnie nikt z armii 
Katyliny nie 
przeżył bitwy pod Pistorią.
– Tak też słyszałem. – Skinąłem głową. Przed oczami nagle stanęły mi krwawe 
sceny i 
błysk stali. – Wszyscy zginęli od ran zadanych z przodu.
– Tak, byli Rzymianami do końca, choć tak nieszczęśliwie błądzili. Niemniej 
doszło do 
mych uszu... z nieoficjalnych źródeł... że co najmniej dwóch żołnierzy Katyliny 
przeżyło. 
Ojciec i syn.
– Czyżby? Skąd takie przypuszczenia?
– Wciąż mam swych szpiegów, Gordianusie. Jest coś, czego chcę od tych dwóch 
ocalałych.
– Mam nadzieję, że nie chodzi ci o zemstę. Dość chyba było procesów i czystek w 
pierwszych miesiącach po klęsce Katyliny. Myślałem, że już wszystkich wrogów 
republiki 
wyłapano i ukarano.
– Nie, chodzi mi o coś innego. Chcę się od nich dowiedzieć, co pamiętają z mowy 
Katyliny.
– Z jego mowy?
– Tej, którą przed bitwą wygłosił do swej armii. Musiał to zrobić; tak czyni 
każdy 
rzymski wódz.
– Możliwe. Dlaczego ona cię tak interesuje?
– Jest mi potrzebna do zamknięcia historii mojej kadencji konsula. Mam kopie 
wszystkich mów, które wygłaszałem przeciwko Katylinie, a Tiro ze swym personelem 
przelali na pergamin pełną transkrypcję debaty, jaka miała miejsce w senacie 
przed 
egzekucjami. Mam kopie obciążających listów, które przyniosły zgubę spiskowcom. 
Mam 
transkrypcję mowy wygłoszonej do żołnierzy przez zastępcę Antoniusza.
– Ponieważ sam Antoniusz był powalony przez atak zanokcicy.
– Podagry! – Cycero wypowiedział to słowo tonem współczucia zrozumiałego u 
cierpiącego na inną chroniczną przypadłość. – Ale brakuje mi jednej rzeczy, 
której nikt nie 
ma: transkrypcji przemowy Katyliny do jego oddziałów. Wybacz mi to gadanie o 
przysługach. Chętnie zapłacę za takie wspomnienia srebrem.
– Czy to ma coś wspólnego z twymi pamiętnikami, Cyceronie?
– Być może. Dlaczego nie? Antypaństwowy spisek Katyliny był jednym z 
najważniejszych wydarzeń w całej historii republiki. Jeśli zaś chodzi o moją 
rolę w stłumieniu 
go, niektórzy twierdzą, że w chwili, gdy miałem w ręku władzę absolutną, byłem 
spełnieniem 
Platonowej wizji króla-filozofa. Być może przesadzają, ale jednak...
– Cyceronie, proszę! – Skrzywiłem się, jakbym to ja dostał ataku niestrawności.
– Chcę od ciebie tylko zapisu mowy Katyliny, Gordianusie. Dla potomności. 
Spiszemy ją 
w dowolny dogodny dla ciebie sposób. Możesz sam zrobić notatki albo przyślę 
Tirona, który 
zapisze to, co podyktujesz.
– Używając swojej słynnej stenografii?
– Jeżeli dasz radę mówić tak szybko...
Zmarszczyłem się na myśl o oddaniu ostatniego publicznego wystąpienia Katyliny w 
ręce 
nieprzyjaciela, który go zniszczył. Z drugiej strony, czyż jego słowa muszą 
zginąć na zawsze? 
Jakie inne dziedzictwo po nim przetrwa? W Rzymie nigdy nie stanie jego posąg, 
nikt nie 
napisze gloryfikującej go historii. Nie pozostawił syna, który poniósłby w 
przyszłość jego 
imię i sprawę. Za kilka lat pozostaną w ludzkiej pamięci jedynie oszczercze mowy 
jego 
wrogów.
Był też, oczywiście, młyn. Powstał z inspiracji Lucjusza Klaudiusza, ale to 
Katylina 
rozwiązał zagadkę jego konstrukcji. Ów wodny młyn stanowił mój prywatny hołd dla 
nich 
obu. Przed przekazaniem gospodarstwa Klaudii poważnie zastanawiałem się, czy go 
nie 
spalić, uważając ją za niegodną posiadania go. Któregoś dnia nawet rozdałem 
niewolnikom 
młoty i pochodnie, szykując się do zburzenia budowli. Jednak widok koła wodnego, 
elegancko obracającego się w strumieniu, powstrzymał mnie i skłonił do 
rezygnacji z 
zamiaru. Zdecydowałem się pozostawić go jako pomnik naszego wspólnego wysiłku.
Cycero odchrząknął; odgłos przywrócił mnie do chwili obecnej.
– Nawet gdybym był pod Pistorią... nawet gdybym chciał ci pomóc, Cyceronie, 
dlaczego 
myślisz, że mógłbym zapamiętać mowę Katyliny?
– Jestem tego pewien. Masz świetną pamięć do takich rzeczy. Zapamiętywanie 
szczegółów, a zwłaszcza słów, jest twoim powołaniem. Nieraz słyszałem, jak 
cytujesz 
dosłownie argumenty i stwierdzenia wypowiedziane tak dawno.
– To prawda. Nie da się uciec przed własną pamięcią. Wiesz, co mi się 
przypomniało 
przed chwilą, kiedy ujrzałem cię u mych drzwi? Słowa sprzed lat, zasłyszane z 
ust człowieka 
już nieżyjącego. To było nieco ponad osiemnaście lat temu, w twoim starym domu 
na 
Kapitolu, w noc po procesie Sekstusa Roscjusza. Pamiętasz? Wróciliśmy do ciebie, 
ty, ja i 
Tiro, i zastaliśmy przed domem orszak Sulli, a on sam czekał na nas w twojej 
bibliotece.
Cycero sapnął głośno, jak gdyby tamto spotkanie wciąż przyprawiało go o 
niepokój.
– Oczywiście, że pamiętam – potwierdził. – Myślałem, że wszystkim nam utnie 
głowy i 
zatknie na tykach na Forum.
– Ja też. Ale jak na potwora, który właśnie odniósł ranę, Sulla okazał się 
zaskakująco 
miły, choć nieskory do pochlebstw. Nazwał mnie psem, który uparcie wygrzebuje z 
ziemi 
kości, i spytał, czy nigdy nie mam dość węszenia z pyskiem w pełnym robaków 
błocie.
– Tak się wyraził? Coś sobie przypominam.
– Kiedy biedak Tiro wyrwał się z niewczesną tyradą, Sulla zwrócił ci uwagę, że 
nie jest 
on bynajmniej tak ładny, żeby mu na to pozwalać, i zasugerował, abyś go obił.
– Cały Sulla.
– A pamiętasz, co rzekł na twój temat?
Twarz Cycerona zesztywniała.
– Nie bardzo wiem, co masz na myśli.
– Powiedział, że jesteś idiotycznie odważny albo szaleńczo ambitny, a może jedno 
i 
drugie. Nazwał cię sprytnym młodzieńcem i doskonałym oratorem, jakiego chciałby 
widzieć 
w swych szeregach, ale wiedział, że nigdy byś takiej oferty nie przyjął, bo 
twoja głowa jest 
wciąż przepełniona rojeniami o republikańskich cnotach i pogardą dla tyranii. A 
potem 
powiedział... zobaczmy, czy uda mi się zacytować go dosłownie... Masz złudzenia 
co do 
pobożności i własnej natury. Cwany ze mnie lis i mój nos jest nadal wyczulony, a 
w tym 
pokoju wyczuwam drugiego lisa. Pozwól sobie powiedzieć, Cyceronie: droga, którą 
wybrałeś, 
wiedzie ostatecznie tylko do jednego celu, a jest to miejsce, gdzie ja stoję 
dzisiaj. Twoja 
droga może nie doprowadzi cię aż tak daleko, ale nie doprowadzi cię też nigdzie 
indziej. 
Popatrz na Sullę, Cyceronie, a ujrzysz swoje odbicie.
Cycero wbił we mnie lodowate spojrzenie.
– Nie przypominam sobie nic podobnego – wycedził.
– Nie? Wobec tego może nie powinieneś ufać mej pamięci i w wypadku mowy 
Katyliny.
Spojrzenie nieco odtajało.
– Co ty w ogóle robiłeś w jego obozie, Gordianusie?
– Szukałem zagubionego jagnięcia, które okazało się lwim szczenięciem. Ale chyba 
znasz 
już szczegóły z relacji twoich szpiegów?
– Pewnych rzeczy nie mogę się dowiedzieć od szpiegów. Na przykład, co człowiek 
nosi 
w sercu. Och, Gordianusie, gdybym przewidział, że okażesz się tak podatny na 
wpływ 
Katyliny, nigdy bym nie posyłał do ciebie Celiusza z prośbą o pomoc. Sądziłem, 
że przejrzysz 
go w mgnieniu oka. Tymczasem on musiał cię w końcu uwieść... choć mam nadzieję, 
że nie 
dosłownie – dodał ze śmiechem.
Potoczyłem wzrokiem po ogrodzie i zatrzymałem spojrzenie na posągu Minerwy. Jej 
łagodne milczenie zwykle miało na mnie kojący wpływ. Umiejętność odcięcia się od 
gniewu 
jest cząstką mądrości.
– Nie żałujesz niczego w związku z twoją kadencją konsula, Cyceronie?
– Absolutnie niczego.
– I nie dręczą cię wątpliwości związane z precedensami, jakie wpisałeś w 
przyszłość tej 
poszarpanej i słabej republiki? Nie żałujesz skrycie, że nie oderwałeś się od 
optymatów i nie 
zadałeś ciosu w imię zmian?
Potrząsnął głową i uśmiechnął się pobłażliwie.
– Zmiany są wrogiem cywilizacji, Gordianusie. Jaki byłby ich sens, skoro 
wszystkim już 
się zajmują najlepsi? To, co ty możesz uważać za postęp, jest tylko zgnilizną i 
niesie upadek.
– Ależ ty jesteś „nowym człowiekiem”, Cyceronie! Wyszedłeś z nieznanego rodu i 
osiągnąłeś stanowisko konsula. Jesteś wręcz symbolem zmian.
– Oczywiście czasami jakiś nowy przybysz o wybitnych przymiotach może urosnąć i 
wstąpić w szeregi optymatów; podobnie wysoko urodzony patrycjusz, jak Katylina, 
może 
popaść w ruinę i okryć się hańbą. Takie są zasady boskiej równowagi...
– Boskiej? Jak ty możesz być jednego dnia ateistą, a następnego ogłaszać się 
naczyniem 
Jowisza?
– Użyłem metafory, Gordianusie – wyjaśnił cierpliwie Cycero, jakby moja 
dosłowność 
była dziwactwem, które należy traktować pobłażliwie.
Wziąłem głęboki oddech i spojrzałem na Minerwę, ale moja cierpliwość się w końcu 
wyczerpała.
– Zostaw mnie samego, Cyceronie.
– Naturalnie. Na pewno sam trafię do drzwi. – Cycero się podniósł, lecz nie 
odwrócił się 
do wyjścia; stał i patrzył na mnie wyczekująco.
– Niech będzie – powiedziałem w końcu. – Przyślij tu jutro Tirona, jeśli chcesz. 
Podyktuję mu z pamięci mowę Katyliny najlepiej, jak potrafię.
Cycero skinął głową i odwrócił się z uśmiechem na ustach.
– Może Tiro przypomni sobie słowa Sulli lepiej niż ty – dodałem i z satysfakcją 
zauważyłem, jak ledwo dostrzegalnie sztywnieje.
EPILOG
Od wizyty Cycerona upłynęły cztery lata. Sądziłem wtedy, że sprawa jest 
zakończona, 
jeśli w ogóle takie sprawy kiedykolwiek mogą się kończyć. Teraz jednak wydaje mi 
się, że 
ostatnie wydarzenia stanowią bardziej pasujące zakończenie. Jak w wypadku posągu 
Jowisza, 
którego ustawienie zajęło całe lata, było to tylko kwestią czasu.
Ten okres przyniósł stały wzrost znaczenia Cezara, który dwa lata temu utworzył 
koalicję 
(triumwirat, jak ją nazywają na Forum) z Krassusem i Pompejuszem, a w ubiegłym 
roku 
został obrany konsulem. Miał wtedy czterdzieści jeden lat. Obecnie Cezar 
przebywa w Galii, 
pacyfikując wojownicze plemię Helwetów. Życzę mu powodzenia w jego kampanii 
choćby 
dlatego, że jest z nim mój syn.
Krótko po naszym powrocie do Rzymu Meto zaciągnął się pod komendę Marka 
Mummiusza, ale że nie podobała mu się służba u Pompejusza, przeszedł pod 
sztandar Cezara. 
Jego wybór kariery wojskowej jest wciąż dla mnie zagadką, ale dawno już się z 
tym 
pogodziłem. Zawsze był nad wyraz dumny z blizny, której dorobił się pod 
Pistorią. W 
ostatnim liście, pisanym w mieście Bibracte na ziemi Eduów, Meto donosi mi o 
bitwie z 
Helwetami tak, że włosy mi się jeżą na głowie. Jak ten uroczy chłopiec, którego 
adoptowałem, mógł stać się tak nieczuły na widok krwi i rzezi? Zanim rozpoczął 
się bój, 
pisze, Cezar kazał odesłać wszystkie konie na tyły, poczynając od własnego i 
stawiając 
każdego z Rzymian przed jednakowym zagrożeniem. Ten gest był mi znajomy; przed 
jedyną 
bitwą, w której uczestniczyłem, pewien mniej szczęśliwy wódz uczynił to samo. 
Meto 
zapewnia mnie o geniuszu militarnym Cezara, ale to słabe pocieszenie dla ojca, 
który wolałby 
mieć syna przeciętnego, lecz żywego, niż okrytego chwałą i martwego. Sam pisuję 
doń 
często, nie wiedząc, czy moje listy do niego w ogóle dotrą. Bitwa pod Pistorią 
zbliżyła nas do 
siebie, choć z drugiej strony jeszcze poszerzyła dzielącą nas przepaść. Łatwiej 
mi otworzyć 
przed nim serce na pergaminie, zwracając się do jego przywołanego z pamięci 
wizerunku, niż 
rozmawiać z nim twarzą w twarz. Moją największą obawą jest, że być może piszę do 
już 
nieżyjącego młodzieńca, jeszcze o tym nie wiedząc. Załączam tu kopie dwóch moich 
listów, 
napisanych w odstępie paru miesięcy, z których pierwszy datowany jest na 
kwiecień.
Do mego ukochanego syna Metona, służącego pod komendą Gajusza Juliusza Cezara 
w Galii, od jego kochającego ojca w Rzymie, oby Fortuna była z tobą.
Noc jest ciepła, a dodatkowo grzeją nas płomienie pożaru szalejącego w 
sąsiedztwie. 
Pozwól, że ci to wyjaśnię.
Jakiś czas temu zajęty byłem swoimi sprawami (czytałem sobie w ogrodzie przy 
ostatnich blaskach dnia), kiedy zauważyłem na ciemniejącym niebie dziwną 
czerwonawą 
poświatę, ale przypisałem ją malowniczemu zachodowi słońca. Już miałem zawołać o 
lampę, lecz uprzedził mnie niewolnik anonsujący gościa. Do ogrodu wpadł nasz 
sąsiad 
Marek Celiusz, pytając, czy z naszego tarasu widać pożar. Pobiegliśmy razem na 
górę do 
sypialni, gdzie Bethesda stała już wpatrzona w gorejący dom Cycerona.
Parę dni wcześniej Cycero umknął na wygnanie, zaszczuty przez trybuna ludowego 
Klodiusza. Od pewnego czasu narastało przeciw niemu wrzenie. Wprawdzie wciąż są 
tacy, 
którzy wychwalają jego cnoty i zasługi dla Rzymu, ale nawet wielu spośród jego 
najwierniejszych sojuszników ma dosyć słuchania, jak Cycero do znudzenia 
powtarza 
peany o swej czujności i nieustraszoności w starciu z Katyliną, tak pełne 
nadętych fraz, że 
zakrawają na satyrę. Do legendy przeszła jego zarozumiałość i grubiaństwo. 
Krassus nim 
gardzi, Pompejusz ledwie go toleruje, a sam wiesz, jaki ma doń stosunek twój 
ukochany 
dowódca, Cezar. Nie można też pominąć rzeszy ludzi z różnych klas, którzy 
sympatyzowali 
z Katyliną, choć nigdy się do niego nie przyłączyli. Tych gniewały ciągłe 
przechwałki 
Cycerona i oczernianie – już po jego śmierci! – człowieka, którego darzyli 
szacunkiem.
Jako trybun, Klodiusz okazał się geniuszem manipulacji (nazywają go „panem 
tłumu”) 
i zastraszania, a nawet terroryzowania optymatów. Podobno jego zwada z Cyceronem 
zaczęła się od osobistego sporu – wywołała go żona Cycerona, Terencja, która 
oskarżyła 
siostrę Klodiusza o próbę rozbicia jej małżeństwa przez umizgi do Cycerona. 
Wyobrażasz 
to sobie? Bardzo szybko jednak Klodiusz przekonał się, że atakując publicznie 
Cycerona, 
może zyskać ogromne poparcie. Aby wzbudzić współczucie, Cycero zapuścił włosy i 
paradował po mieście w żałobie, ale Klodiusz z gromadą popleczników podążał za 
nim 
wszędzie, wyśmiewając go i obrzucając błotem, a tłumy sympatyków, na których 
obronę 
Cycero liczył, jakoś się nie zebrały. Cóż się stało z masami, które zaledwie 
parę lat 
wcześniej czciły go jako ojca ojczyzny? Nastroje tłumu są zmienne, Metonie. 
Cycero 
zaczął tak się bać o swe życie, że uciekł z miasta; wówczas Klodiusz nakłonił 
zgromadzenie ludowe do uchwalenia rezolucji skazującej byłego konsula na 
wygnanie za 
„uśmiercenie rzymskich obywateli bez ich wysłuchania i wyroku” i zakazującej 
komukolwiek w promieniu pięciuset mil od Rzymu udzielania mu schronienia. Nic 
nie 
pomógł wcześniejszy dekret senatu, obiecujący wszystkim nietykalność po 
egzekucji 
spiskowców. Co więcej, uchwalono też, że ktokolwiek by agitował za odwołaniem 
Cycerona z wygnania, zostanie uznany za wroga publicznego, „chyba że ci, których 
Cycero 
nielegalnie skazał na śmierć, zostaną przywróceni do życia”. Klodiusz ma 
poczucie 
czarnego humoru.
Tak więc Klodiusz szaleje, Cycero jest w drodze do Grecji, a jego piękna willa 
na 
Palatynie stoi w płomieniach. Piszę do ciebie nie przy świetle świecy, lecz przy 
jasnej 
pożodze, oświetlającej naszą sypialnię tak mocno, że nie dałbym rady zasnąć, 
nawet 
gdybym chciał. Czyż to nie dramat równy Twoim opowieściom o bitwach z Helwetami?
Dokąd nas zaprowadzi ten chaos, nie wiem. Wątpię jednak, abyśmy już nigdy nie 
mieli usłyszeć o Cyceronie. Lisy potrafią prześliznąć się z powrotem do swej 
jamy, kiedy 
myśliwi już odejdą.
Niech ci Fortuna błogosławi w twej służbie Cezarowi. Każdego dnia modlę się o 
twój 
szczęśliwy powrót.
Następny list nosi datę dzisiejszą, piszę go w idy sierpniowe.
Do mego ukochanego syna Metona, służącego pod komendą Gajusza Juliusza Cezara 
w Galii, od jego kochającego ojca w Rzymie, oby Fortuna była z tobą.
Dopiero co wróciłem z podróży na północ do Arretium. Jak cudownie jest powrócić 
do domu w Rzymie i być witanym przez Bethesdę i twą małą siostrę Dianę, która za 
kilka 
dni będzie obchodzić swoje dwunaste urodziny. Przesyłają ci obie wyrazy miłości, 
podobnie jak Eko z Menenią i bliźniętami, które zaczynają być naprawdę 
nieznośne. 
Powinienem zostać dziadkiem, mając trzydzieści kilka czy czterdzieści lat, jak 
większość 
mężczyzn. Chyba jestem na to za stary!
Muszę ci powiedzieć, co odkryłem podczas tej podróży. Od lat nie jeździłem na 
północ via Cassia; unikałem tej drogi, nie chcąc przejeżdżać obok naszego 
gospodarstwa, 
ale ostatnio sprawa, którą się zajmowałem, dotycząca zaginionego naszyjnika i 
niewiernej 
żony, zawiodła mnie w tamte strony. Jeśli chcesz znać szczegóły, powinieneś 
porzucić 
żołnierkę, wrócić do domu i przejąć praktykę ojca!
W drodze do Arretium tak się spieszyłem, że tylko przejechałem przez ziemie 
Klaudiuszów. Widok góry Argentum, winnic, sadów i pól napełnił mnie nostalgią, 
która 
dręczyła mnie jeszcze długo potem. W drodze powrotnej miałem więcej czasu, więc 
dojechawszy do stóp Argentum, zwolniłem biegu i pozwoliłem koniowi iść stępa. 
Pierwsze, co rzuciło mi się w oczy, to prowadzona właśnie rozbiórka muru na 
północnej 
granicy. Wskutek upału i kurzu widoczność była niezbyt dobra, ale dom i 
zabudowania 
gospodarcze widziałem wystarczająco wyraźnie. Wytężyłem wzrok w stronę 
strumienia, 
ale nie mogłem dostrzec młyna; dopiero po chwili udało mi się rozróżnić jego 
fundamenty. 
Młyn już nie istnieje. Kusiło mnie, by spiąć konia i pogalopować ku domowi. 
Zamiast tego 
po prostu zatrzymałem się na gościńcu i wpatrywałem się w swoją dawną 
posiadłość. Jakiś 
czas później spod stajni ruszył w moją stronę wóz zaprzężony w woły, którym 
powoził 
samotny niewolnik. Kiedy się zbliżył, stwierdziłem, że nie jest żadnym z moich 
byłych 
sług, więc spytałem go, czy należy do gospodarstwa. Odpowiedział twierdząco, nie 
podnosząc na mnie oczu i niemal kuląc się ze strachu. Poprosiłem, by powiedział 
mi, od 
kiedy jego pani zaczęła rozbiórkę muru północnego. „To nie był pomysł pani” – 
odrzekł z 
wyraźnym zdumieniem. „To pan kazał go zburzyć”. Pan? To mnie z kolei zdumiało; 
zastanowiłem się, czy może Klaudia wyszła za mąż. Okazało się, że panem 
gospodarstwa 
jest teraz Maniusz Klaudiusz. Według słów niewolnika, zaczął rozbiórkę muru od 
razu, gdy 
odziedziczył posiadłość. Powiedział, że skoro teraz jest właścicielem całej 
ziemi, którą 
można ujrzeć ze wzgórza w obu kierunkach, mur nie jest mu już potrzebny. 
Dowiedziałem 
się też od niego, co się stało z Klaudią. Otóż zmarła przed rokiem, 
pozostawiając cały 
majątek Maniuszowi. Stało się to nagle i w dramatycznych okolicznościach: wpadła 
w 
konwulsje, a język jej sczerniał. Nowy właściciel wydał też rozkaz zburzenia 
młyna jako 
„symbolu zniewagi dla instytucji niewolnictwa”. Wymieniliśmy z niewolnikiem 
kilka zdań, 
aż ośmielony zapytał, czy nie jestem dawnym panem tej ziemi. Kiedy 
potwierdziłem, 
usłyszałem, że starzy niewolnicy nazywają nasz czas w gospodarstwie „złotą erą”. 
Aratus 
wciąż jest tam ekonomem i woźnica bardzo go chwalił. A wiesz, co się dzieje z 
Kongrionem? Był w domostwie do niedawna, ale wkrótce po przejęciu posiadłości 
przez 
Maniusza Klaudiusza został wyzwolony, obdarowany mieszkiem srebra i odjechał do 
miasta. Wnioski możesz wyciągnąć sam.
Przekazywanie ci tej historii tak, jakbyś tu był, sprawia, że bardzo tęsknię za 
tobą, mój 
synu. Niepokoję się o twoje bezpieczeństwo i pragnę twego towarzystwa. Chociaż 
dzieliły 
nas różnice, są przecież rzeczy, o których tylko my dwaj wiemy i je rozumiemy, a 
przez to 
jesteś mi drogi. Gdyby nie ty, nie byłoby nikogo, kto by pamiętał i mógł 
świadczyć o 
pewnych wydarzeniach, które wciąż mnie prześladują. Widok naszej dawnej 
posiadłości 
przywołał wiele wspomnień, które teraz krążą wokół mnie niczym harpie. Komuż, 
jeśli nie 
tobie, mógłbym powiedzieć o swych odczuciach dotyczących Katyliny? Ile 
straciłem, 
myślę czasami, marnując mój cenny czas w jego towarzystwie na podejrzewanie i 
odpychanie go! Ale inny głos mówi mi: a co by było, gdybyś go popierał, gdybyś 
oddał się 
mu sercem i duszą? Jak byś skończył? A jeszcze inny, bardziej sceptyczny głos 
powątpiewa we wszystko w Katylinie i podejrzewa, że był on tylko jeszcze jednym 
niezwykle czarującym desperatem i szarlatanem, nie różniącym się od reszty.
O ile wiem, nie ma w Panteonie boga wątpliwości i żalu. Po cóż miałby istnieć, 
skoro 
Rzymianina nie powinny dręczyć takie uczucia? Nie ma więc nigdzie ołtarza, na 
którym 
mógłbym złożyć swoje emocje, ujrzeć, jak święty ogień oczyszcza je i spopiela. 
Dlatego 
żyję z żalem i wątpliwościami w sercu, podtrzymywany miłością najbliższych, 
zadziwiony 
ironią losu przejawiającą się w takich zdarzeniach, jak wygnanie Cycerona i 
śmierć 
Klaudii, i nieustannie się głowię, jak na pewno i ty, nad zagadką Katyliny.
OD AUTORA
Mało jest w historii postaci, które wywoływałyby tyle kontrowersji, jak Lucjusz 
Sergiusz 
Katylina. Już w następnym pokoleniu po jego śmierci został przedstawiony w 
Eneidzie 
Wergiliusza jako dusza potępiona. Na przestrzeni wieków na przemian opisywano go 
to jako 
bohatera, to jako złoczyńcę. Dwie prace, które dzielą setki lat i tysiące 
kilometrów, ilustrują tę 
dychotomię już samymi tytułami: z jednej strony anonimowy pamflet Patriae 
parricida: The 
History of the Horrid Conspiracy of Catiline Against the Commonwealth of Rome 
(„Historia 
ohydnego spisku Katyliny przeciw republice Rzymu”), wydany w Londynie w 1683 
roku, z 
drugiej zaś dzieło Ernesta Palacia Catilina: Una revolucion contra la 
plutocracia en Roma, 
wydane w Buenos Aires w roku 1977. Co wybrać? Katylina jako zdeprawowany 
rebeliant czy 
jako idol i przywódca najniższych klas?
Ben Jonson wiernie trzymał się klasycznych źródeł wrogich Katylinie, tworząc 
Catiline, 
tragedię po raz pierwszy wystawioną przez trupę króla Jakuba w 1611 roku i 
wznowioną w 
czasie restauracji Stuartów. Jej antyrewolucyjna treść musiała być miła 
monarchom. Wolter w 
swej sztuce Rome sauvee, ou Catilina uczynił Cycerona wzorem dla wieku 
oświecenia, 
Katylinę zaś symbolem chaosu. Sztuka poważnie odbiega od prawdy historycznej: 
Cezar 
zostaje wysłany w pole przeciw buntownikom! Z dzieła Gastona Bossiera La 
conjuration de 
Catilina z roku 1905 dowiadujemy się, że Robespierre’a nazywano le Catilina 
moderne, 
współczesnym Katyliną. Wcześniej, w 1850 roku, Ibsen napisał radykalny i 
rewizjonistyczny 
utwór Katylina, w którym przedstawia spiskowca jako kogoś w rodzaju Hamleta, 
walczącego 
z własnym sumieniem, by powstać przeciw tyranii. Problem z postacią Katyliny 
wynika ze 
źródeł, które są poważnie doń uprzedzone. Cztery słynne mowy Cycerona przeciwko 
Katylinie, tzw. katylinarki, mogą służyć za słownik inwektyw, Salustiusz zaś, 
zwolennik 
Cezara, miał własne zamiary, pisząc książkowych rozmiarów De coniuratione 
Catilinae. Jad, 
jakim tchną te dzieła, należy traktować z przymrużeniem oka. We własnych 
zapiskach 
Cycerona znaleźć można dowody na to, że tak przed, jak i po spisku konsul nie 
mógł się 
oprzeć podziwowi dla Katyliny, a Salustiusz, który wprawdzie powtarza każdą 
złośliwą 
plotkę o nim i jego wspólnikach z pieczołowitością reportera bulwarówki, podaje 
jednak 
także wiarygodne fakty usprawiedliwiające ich działania.
Wielu nowożytnych historyków zdaje się przyjmować za dobrą monetę ów negatywny 
portret Katyliny mimo iż wiedzą, że namalowali go jego zawzięci wrogowie. Inni 
próbują 
zajrzeć za kurtynę retoryki Cycerona i kabotyństwa Salustiusza. Można 
powiedzieć, że 
większość opracowań odzwierciedla własne poglądy polityczne i punkt widzenia 
poszczególnych autorów, postać Katyliny zaś służy jedynie za szkielet narracji. 
Jeszcze gorzej 
jest w wypadku historyków, upierających się przy ostatnim słowie w kwestii, w 
której 
takowego być nie może... chyba że ktoś wymyśli sposób na podróżowanie w czasie 
bądź 
porozumiewanie się ze zmarłymi.
Całe szczęście, że piszący w pierwszej osobie powieściopisarz, wolny od 
jakichkolwiek 
pretensji do wszechwiedzy, może skrupulatnie trzymać się materiałów 
historycznych, nawet 
gdy dopuszcza budowanie subiektywnej interpretacji. Zasadnicze szczegóły Zagadki 
Katyliny, włącznie z mowami i rozmaitymi manewrami politycznymi, są autentyczne. 
Niemniej czytelnik może swobodnie kwestionować odczucia i wnioski Gordianusa, 
jak 
zresztą czyni to on sam. Nie zamierzałem rehabilitować Katyliny; pozostaje on 
dziś dla mnie 
tym, czym musiał być i w swojej epoce: enigmą, czyli zagadką.
Książki rodzą książki; pomyślałem, że historia Katyliny może stanowić kanwę 
powieści, 
pod wpływem lektury The Conspiracy of Catiline Lestera Hutchinsona 
(Barnes&Noble, 
1967), która do dziś jest moją ulubioną pracą o książkowych rozmiarach. Spośród 
krótszych 
opracowań wyróżniłbym artykuł Waltera Allena W obronie Katyliny („Classical 
Journal” nr 
34, 1938 r), który dostarczył mi jedynych w swoim rodzaju, wnikliwych uwag. 
Wiele do 
myślenia dała mi też książka Arthura D. Kahna The Education of Julius Caesar 
(Schocken 
Books, 1986); sam tytuł odpowiedniego rozdziału – „Spisek Katyliny i Cycerona” – 
stanowił 
dla mnie wyzwanie, by wywrócić do góry podszewką każde napotkane opracowanie na 
ten 
temat.
Jeśli chodzi o źródła historyczne, oprócz Cycerona i Salustiusza korzystałem z 
historii 
Rzymu autorstwa Appiana i Diona, no i oczywiście z Żywotów Plutarcha, skarbnicy 
soczystych szczegółów, jak stenografowanie obrad senatu przez Tirona, starcie 
Cezara z 
Katonem z powodu listu miłosnego Serwilii, a wreszcie i sama sławna zagadka 
Katyliny. Jaka 
szkoda, że Plutarch nie przekazał nam jego pełnej biografii!
Czytelnikom poprzednich powieści z cyklu „Roma sub rosa”, których interesuje 
postać 
dobroczyńcy Gordianusa, Lucjusza Klaudiusza, spieszę wyjaśnić, że pojawił się on 
poprzednio w krótkich opowiadaniach zamieszczanych w „Ellery Queen’s Mystery 
Magazine”.
Materiały do powieści zbierałem, korzystając z księgozbiorów Biblioteki 
Publicznej San 
Francisco i systemu wypożyczeń międzybibliotecznych, a także Biblioteki 
Perry’ego-
Castanedy Uniwersytetu Teksaskiego w Austin oraz Biblioteki Widenera 
Uniwersytetu 
Harvarda (za udostępnienie mi zbiorów tej ostatniej wyrazy wdzięczności dla 
Michaela 
Bronsky’ego i Walty Borawski).
Osobiste podziękowania, jak zawsze, pragnę przekazać mojemu wydawcy Michaelowi 
Denneny’emu i jego asystentowi Keithowi Kahla; Penni Kimmel za przeczytanie 
rękopisu; 
mojej siostrze Gwyn – Strażniczce Dysków; no i oczywiście Rickowi Solomonowi, 
mistrzowi 
Macintosha i wszystkich jego tajemnic.
* Chodzi o Katona Starszego Cenzora (234-149 p.n.e.), wybitnego męża stanu i 
mówcę oraz cenionego pisarza 
(wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).
* Poprzednie przygody Gordianusa opisują powieści Rzymska krew oraz Ramiona 
Nemezis.
* Kwestor – urzędnik najniższy rangą, administrował skarbem.
* Pretor – w czasach republiki (od 367 p.n.e.) wybieralny urzędnik sprawujący 
władzę sądowniczą i zastępujący 
nieobecnych konsulów (praetor urbanus).
* Harpie: w mitologii greckiej złośliwe demony uprowadzające ludzi i rabujące 
przedmioty, przedstawione jako 
kobiety ze skrzydłami i szponami.
* Stela – pionowa kamienna płyta nagrobna, zwykle czworoboczna, często z 
inskrypcją.
* Łac. cicer.
* Katon Młodszy Utyceński (95-46 p.n.e.), polityk rzymski, prawnuk Katona 
Starszego i jego naśladowca.
* Optymaci (łac. optimates – „najlepsi”) – konserwatywne rzymskie ugrupowanie 
polityczne, które powstało w 
drugiej połowie II w. p.n.e.
* Propretor (łac. propraetor) – w starożytnym Rzymie tytuł nadawany od I w. 
p.n.e. pretorowi po zakończeniu 
jego kadencji, wraz z otrzymywaną w zarząd prowincją. Propretor posiadał pełnię 
władzy sądowniczej i 
administracyjnej, a w sytuacjach zagrożenia – również wojskowej.
* Tzw. toga candida („śnieżnobiała”).
* Morze Śródziemne, zwane przez Rzymian Wewnętrznym (Internum), Naszym 
(Nostrum), Wielkim (Magnum), 
a w końcu tak, jak obecnie (Mediterraneum).
* Plemię Albańczyków zamieszkiwało ówczesną Albanię, krainę leżącą między 
Kolchidą a Armenią.
* Megalesia – Wielkie Święta ku czci Kybele obchodzone (od II w. p.n.e.) od 4 do 
10 kwietnia, urządzano 
wówczas igrzyska w cyrku i widowiska sceniczne.
* d łac. populus – lud.
* Dzisiejsza Prowansja i Langwedocja.