WESPAZJAN KOCHOWSKI

LATA POTOPU

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIŁ: HISTORIAN@Z.PL
MMII
ANNAL IUM
POLONIA CLIMACTERIS
SEC  V N D I,
REGNANTE
IOANNE CASIM IR O
LIBER   PRIMYS.
AnCŁ Mdc.LV.
'zwędzi, zamieszkujący północną część świata, zawdzięczają swoje nazwisko i 
swoje początki Gotom (w każdym razie sami tak utrzymują), pod względem zaś 
obyczajów, języka, i trybu życia zbliżają się najbardziej do Niemców. Do jednych 
i do drugich upodabnia ich gorliwość o wojsko i o sławą, a swoje męstwo 
wypróbowali, tocząc ze zmiennym szczęściem sąsiedzkie wojny, przy czym prawem 
zwycięzcy lub dzięki łaskawości losu znacznie rozszerzyli granice szwedzkiego 
królestwa. Zajmuje ono .północną połać Europy: na południu opiera się o Danię i 
kilka obwodów Cesarstwa, na wschodzie ma naprzeciw siebie państwo moskiewskie, 
od czoła zaś oblewa je Morze Bałtyckie. To były jego granice od najdawniejszych 
czasów i dopiero za pamięci naszych dziadów Szwedzi zaczęli wypuszczać się za 
morze, zdobywając z bronią w ręku albo przez układy, a także dzięki 
testamentowym zapisom, Estonię na Polakach, a Bremę i Wismar z przyległościami 
na Niemcach i Pomorzanach. Rządzili nimi zawsze władcy dziedziczni, jednakże 
odsądziwszy od korony Zygmunta III, prawowitego króla i dziedzica, odważyli się 
zastosować coś w rodzaju elekcji, nigdy przedtem nie praktykowanej, i wynieśli 
na tron Karola, księcia Sudermanii, stryja Zygmuntowego; Stało się to przyczyną 
niezgody, a wnet potem i wojny polsko-szwedzkiej, Polacy bowiem stanęli w 
obronie króla Zygmunta i praw, których go Szwedzi pozbawili.
Prawdziwi dziedzice, utraciwszy królestwo swoich przodków, nie zrezygnowali 
jednak z królewskiej tytulatury i królewskiego herbu, broniąc gdzie tylko można 
swojej racji. W miarę jak pergaminy pęczniały od próżnych tytułów, a pałacowe 
podwoje od herbowych płaskorzeźb, wzbierał też wzajemny gniew obu narodów, 
współzawodniczących o te zaszczyty: podczas gdy synowie Zygmunta używali tytułu 
dziedziców, władca szwedzkiego królestwa utrzymywał nie tylko, że jedynym 
dziedzicem jest on sam, ale także, iż nikt inny nawet zwać się tak nie może. 
Wielu autorów w naszym stuleciu roztrząsało kwestię, czyje prawo jest lepsze, 
linii Zygmunta, dziedzicznej, czy też linii Karola Sudermańskiego, 
przysposobionej przez naród (bo nie była to prawdziwa elekcja). Sąd w tej mierze 
pozostawiam owym autorom i czytelnikowi; sam spieszę do spraw polskich i do 
nowszych czasów. Nie powoduje mną ani nieprzyjaźń, ani powolność dla 
kogokolwiek, a piórem moim chcę słu-
żyć jedynie prawdzie i potomnym pokoleniom, to bowiem postawiłem sobie za cel.
Syn Karola, król szwedzki Gustaw Adolf, wojował z nami w Prusiech ze zmiennym 
szczęściem; kilkakrotnie w starciach ponosił porażki, dwa razy kulą został 
postrzelony, dwakroć też o mało nie dostał się do niewoli (bohaterowie bowiem 
zdobywają sławę tym, że śmiało wystawiają się na niebezpieczeństwa), aż wreszcie 
zbrzydła mu nieprzyjaźń i położył kres wojnie, zawierając z Polską pięcioletni 
rozejm — podobno dlatego, że wojna w Niemczech łatwiejsze mu obiecywała 
zwycięstwa. Świat cały grozą, a Cesarstwo wojskiem swym poraziwszy, poległ w 
bitwie pod Lutzen w Saksonii; był to król-wojownik, dorównujący starożytnym 
wodzom. Rządy po nim objęła jego córka, Krystyna. Choć małoletnia, nie 
ustępowała ona ojcu: nie lękała się szczęku oręża, ale i pokój umiała sobie 
cenić. Zawarła z nami w Sztumdorfie rozejm na lat dwadzieścia jeden. [...]
Dopóki Krystyna sprawowała władzę, pokój, ugruntowany rozejmem, trwał 
niewzruszenie — może wskutek niewieściej słabości królowej, a może dzięki 
przezorności jej doradców; zmieniło się to jednak, gdy przekazała rządy swemu 
następcy, a naszemu wrogowi, Karolowi Gustawowi. Był on synem Jana Kazimierza, 
księcia Dwu Mostów z rodu palatynów Renu, i Katarzyny, córki Karola 
Sudermańskiego; pragnąc przywrócić świetność Domowi Reńskiemu, a także idąc za 
popędem krwi i kierując się żądzą sławy, walczył od najwcześniejszej młodości 
pod szwedzkimi sztandarami,
aż wreszcie na życzenie Krystyny, która zrzekła się tronu, objął po niej 
panowanie i ukoronował się w Uppsali w roku Pańskim 1654. Nowy władca zajął się 
zrazu swymi prywatnymi sprawami, pojął za żonę księżniczkę szlezwicką Jadwigę 
Eleonorę, a na ślub, pozorując szacunek, zaprosił sąsiednich panujących. Ale 
cisza na morzu zawsze jest podejrzana, nagłe uspokojenie powietrza grozi 
nadejściem chmur i burzą. Wkrótce zaprzątnęły Karola większe troski, szczególnie 
zaś dokuczała mu myśl, że Kazimierz, przywłaszczając sobie tytuł króla 
szwedzkiego, obraża jego majestat. Zaczął przemyśliwać nad tym, jak osiągnąć 
orężem, czego przez żadne układy uzyskać się nie spodziewał. Po raz pierwszy 
rozgniewał go poseł Canasilles, wyprawiony przez Kazimierza do Szwecji; tuż 
przed koronacją wystąpił on z protestem, odmawiając nowemu władcy praw do tronu, 
który powinien przypaść prawowitemu dziedzicowi. Protest oburzył Karola i stał 
się zarzewiem wojny. Nowy władca, równie porywczy w działaniu jak
w swych uczuciach, przeciągnął na swoją stronę senat królestwa, nakazał podatki 
i zaciągi, hojnością pozyskał sobie dowódców, uzbroił Szwedów, zwerbował 
cudzoziemców, uszykował flotę, wyposażył zbrojownie, zgromadził zapasy żywności 
i zadbał o wszystko, czego potrzeba do prowadzenia wojny. Przez cały ten czas 
panowało zadziwiające milczenie o tym, przeciwko komu trwają przygotowania 
wojenne, i wzmagał się gniew, okryty na razie nieprzeniknioną tajemnicą. Cesarz 
przypuszczał, że inicjatywę do zbrojeń dała Francja, jako że Szwecja uchodziła 
za narzędzie jej polityki; Duńczycy natomiast domyślali się zatargu z lordem-
protektorem Anglii. Zarówno jeden jak i drudzy byli przekonam, że u ich sąsiada 
zanosi się na burzę, i tylko Polacy, na których piorun przygotowywano, trwali w 
zupełnej beztrosce i wierzyli w zachowanie pokoju. Do końca rozejmu było aż 
siedem lat, królestwo polskie zasługiwało raczej na litość niż na napaść, nic 
nie prowokowało wojny ani nie dawało do niej powodu, a panujący obu krajów byli 
ze sobą blisko spokrewnieni. Krążyła pogłoska, dość prawdopodobna, że Krystyna, 
opuszczając Szwecję, z całą powagą napominała Karola i przedniej szych panów 
królestwa, żeby wobec rozkwitu szwedzkiego państwa nie wdawali się w długotrwałą 
i trudną wojnę i żeby w niczym nie naruszali rozejmu. Ale Krystyna mogła już 
tylko doradzać, a Karolowi, który piastował władzę, wolno było robić, co chciał. 
Ażeby łatwiej dało się utrzymać w tajemnicy przyszłą wojnę, postanowiono 
rzeczywiste zamiary okryć zasłoną pozorów (taki godny Tyberiusza sposób 
postępowania w naszym stuleciu na dworach królewskich uchodzi za zaszczytny i 
jest szeroko rozpowszechniony). Karol wystosował do Kazimierza list, w którym 
zapewniał go o swojej szczerej przyjaźni i oświadczał się z pragnieniem zawarcia 
wieczystego pokoju, ze względu na łączący go z Kazimierzem związek 
pokrewieństwa, a jeszcze bardziej dla wzajemnego pożytku obu sąsiadujących ze 
sobą królestw. [...]
List ten zawiózł do Polski Jan Koch, pełnomocnik handlowy królestwa szwedzkiego 
w Gdańsku (pełnomocnik taki nosi miano agenta). Z uwagi na treść pisma Koch 
został życzliwie przyjęty i uprzejmie się do niego odnoszono. Na okazaną przez 
Karola grzeczność Kazimierz odpowiedział w sposób, któremu nic nie można było 
zarzucić: serdecznie winszował nowemu władcy objęcia rządów i dając wyraz swojej 
chęci zawarcia wieczystego pokoju, obiecywał wyprawić posłów do Szwecji. [...] 
Ta wymiana listów spowodowała, że Kazimierz wnet potem wysłał do Szwecji swego 
dworzanina pokojowego, Andrzeja Morsztyna,
człowieka szlacheckiego rodu, podczaszego wówczas sandomierskiego, z 
oświadczeniem, że szczerze pragnie pokoju, i z zapowiedzią rychłego wyprawienia 
posłów wyposażonych w pełnomocnictwo do jego zawarcia. Posłowie byli już gotowi 
do drogi, gdy Zbigniew Gorajski, kasztelan kijowski, człowiek rzadkiej wiedzy i 
wymowy, któremu Rzeczpospolita postanowiła powierzyć przewodniczenie w le-gacji, 
zmarł tknięty apopleksją. Wynikła stad zwłoka wyjazdu, spowodowana koniecznością 
znalezienia następcy; miejsce zmarłego zajął na koniec Jan Leszczyński, wojewoda 
łęczycki.
Wielu uważało za niewłaściwe, ubliżające wręcz naszemu narodowi, żeby zmieniać 
miejsce obrad pokojowych, które pierwotnie miały się toczyć w Lubece; sądzili 
oni, że należy skarcić pychę świeżo koronowanego monarchy, który powinien 
zastosować się do króla panującego dłużej i nad większym królestwem. Ale 
Kazimierz przeszedł nad tym do porządku, gdyż chciał, ażeby cały świat przyznał, 
iż o powszechne dobro chrześcijaństwa więcej dba ten, kto szuka pokoju w obcym 
kraju za morzem, niż taki, co z pychą w sercu czeka u siebie w domu, by go o 
pokój proszono. Aliści już u progu zawiodła nadzieja na to, że układ pokojowy 
łatwo dojdzie do skutku: Morsztyn przyjęty został z lekceważeniem i nie okazano 
mu szacunku, który mu się należał jako przedstawicielowi panującego, a nawet — 
co dowodziło, że zniewaga była umyślna — z trudem uzyskał powitalną audiencję u 
szwedzkiego króla. Cóż to była za Charybda, o którą uderzył okręt dobra 
publicznego obydwu królestw? Jaki wpływ gwiazd, jaka ich ko-niunkcja dokonały 
tak niegodziwej metamorfozy, przeobrażając nagle króla tej samej krwi w 
nieprzyjaciela? Co stało się powodem tej raptownej przemiany? Śmiertelna zaiste 
obraza: w nagłówku opuszczono trzecie et cetera po tytule króla szwedzkiego, a 
na końcu, stosownie do zwykłej formy listów uwierzytelniających czyli 
kredencjaliów, napisano: „...królestw Polski i Szwecji." Oto Acroceraunia, o 
które rozbił się okręt pokoju, oto ważkie powody do wojny: opuszczone et cetera 
i wynikła z niedbalstwa sekretarza liczba mnoga „królestw"!
Chcąc naprawić niedopatrzenie, wysłano kuriera, który drogą morską co prędzej 
przywiózł z Polski nowe listy, wedle życzenia Szwedów; lecz pragnienie wojny, 
przesłaniające Szwedom słuszność i sprawiedliwość, z góry ich źle do nas 
usposabiało i ustępstwo to nie miało żadnego znaczenia. Wkrótce potem 
senatorowie szwedzcy, pragnąc zachować pozory rozsądku w  swoim postępowaniu,  
wystosowali  list  do  senatu
polskiego. W zawiły sposób, ażeby nie zdradzić swych wojennych zamiarów, 
zarzucili nam, że to my nie mamy ochoty zawrzeć pokoju. Odpowiedział na to z 
należytą grzecznością prymas Leszczyński; zaprosił do siebie do Łowicza 
znakomitszych polskich senatorów, próbując zachwianą przyjaźń sąsiadujących 
narodów ocalić w drodze kontaktów między senatami obu królestw. [...] Na dzień 
19 maja zwołany został do Warszawy sejm dwumiesięczny, na którym radzono 
wyłącznie nad obroną Rzeczypospolitej; marszałkiem izby poselskiej został 
Kazimierz Umiastowski, sędzia brzeskolitewski (którego autor niemieckiej 
Historii nazywa Unbassutius). Na początku obradowano nad utratą Smoleńska, 
ponieważ Filip Obuchowicz, wojewoda smoleński, niedawno poddał go Moskwie. 
Postanowiono wojewodę wraz ze współwinnymi tego występku dowódcami szlachty i 
załogi postawić przed sądem. Gniew na nich był powszechny, pałano nim zwłaszcza 
do wojewody, głównego winowajcy, który choć sumienie go gryzło i strach 
przejmował, rozpowiadał, że się gotuje do obrony. Wydawało się rzeczą konieczną 
ukarać niedbałość ze względu na nadchodzące niebezpieczeństwa, jako że każda 
wojna stanowi lekcję wojowania dla następnej, a pamięć na nagrody i kary wzmaga 
dzielność żołnierzy. Wówczas jednak winowajca zdołał się wykręcić od kary 
sądowej, mianowicie śledztwo się przeciągało, a on tymczasem umarł i już tylko 
jeden Pan Bóg go mógł sądzić. Wiele potem na tym sejmie podjęto postanowień: 
uchwalono pospolite ruszenie i pobór piechoty z miasteczek i wsi, przywrócono 
karność wojskową, zaopatrzono zbrojownie, wyznaczono podatki, obmyślono zapłatę 
wojsku, podwyższono cła i myta. Każda z tych uchwał była zbawienna, ale 
wszystkie powzięte za późno.
Koroną postanowień było prawo o ograniczeniu zbytku uchwalone na czas wojny, 
albowiem właśnie podczas wojny najlepiej widać niesytą bogactw rozrzutność 
Korony — nieumiarkowany zbytek, zło zawsze w narodzie naszym bardziej od innych 
potępiane i zawsze cierpliwie znoszone. W Italii niegdyś konsul Manliusz, jak 
powiadają, wprowadził do Rzymu wraz z obyczajem odbywania triumfów obyczaj 
okazałych biesiad, jeden i drugi przejąw-szy od Galatów. My również podczas 
pokoju i w czasie wojny nie znamy w zbytku umiarkowania; nawet kiedy rozlega się 
szczęk oręża, wyrzucamy złoto na uczty, uważając, że lepiej to złoto przejeść, 
niż żeby miało wpaść w ręce nieprzyjaciela. W kuchni giną bogactwa 
najurodzajniejszego z królestw i chyba więcej u nas idzie na płacę dla kucharzy 
niż na żołd dla wojska. Rozrzutność nie ogranicza się
do podniebienia, sięga również pleców: jedwabna suknia, purpura i szkarłaty są w 
pogardzie i jeżeli ktoś nie ma na sobie tkaniny lśniącej złotą nicią, jeżeli 
materia, przetkana srebrem, nie połyskuje barwami rozmaitych kwiatów albo jeżeli 
szaty zdobione przez biegłych hafciarzy nie
Są obsypane złotem, to ubiór uchodzi za brzydki, strój za nie dosyć okazały. 
Inne rzeczy pomijam, dodam tylko jeszcze, że w występkach panuje 
współzawodnictwo: skoro bogatsi znajdują upodobanie w bankietach albo w 
wyszukanym ubiorze, skoro raduje ich przepych domów, gromada służby i mnogość 
koni, zaczynają z nimi współzawodniczyć w zbytku możni, szlachta idzie za ich 
przykładem i swawola, szerząc się coraz bardziej, przenika nawet do miast. 
Postąpiono zatem przezornie, wnosząc uchwałę o ograniczeniu zbytku; nie wiem 
tylko, jakim sposobem i jak długo zdoła przetrwać.
W tym samym czasie, gdy pragnienie pokoju, a raczej obawa przed wojną napełniała 
troską umysły stanów, z całą powagą wyprawiano do Szwecji poselstwo, którego 
wyjazd odwlekła niespodziewana śmierć Gorajskiego. W jego skład wchodzili teraz 
wojewoda łęczycki Jan Leszczyński i pisarz polny litewski Aleksander Naruszewicz 
— znakomici mężowie, którzy potem obaj wyniesieni zostali na urzędy kanclerskie. 
Ponieważ przygotowania do podróży morskiej się przewlekły, a nadto oczekiwano na 
odpowiedź od niewłaściwie przez Szwedów potraktowanego Morsztyna, ostatecznie 
posłowie przybyli do Szwecji z opóźnieniem. W Sztokholmie znaleźli się z 
początkiem lipca, właśnie gdy parlament kończył obrady, podczas których 
debatowano nad wypowiedzeniem wojny Polsce. Kiedy poprosili o posłuchanie, 
zostali kurtuazyjnie przyjęci przez dwóch senatorów królestwa — kanclerza 
Rosenhane i Banera. Zaraz po powitalnych grzecznościach obaj Szwedzi rozwiedli 
się w pochwałach nad swoim królem, rzekomo pragnącym pokoju; wnet jednak 
zabrakło im słów do dalszego udawania i oświadczyli, że ich królowi przestanie 
zależeć na zawarciu traktatu pokojowego, jeżeli uzna, że korzystniej mu będzie 
zawrzeć pokój z mieczem i tarczą w ręku. Od tej chwili dla nikogo już nie było 
tajemnicą, że nasze wyobrażenie o pokojowych chęciach Karola jest zupełnie mylne 
i że Szwedzi te chęci jedynie pozorują. [...] Wkrótce potem doszło do rozmowy, 
na którą do posłów przybyli: hrabia Eryk Oxenstierna, podskarbi Magnus De la 
Gardie, senator Gustaw Bielke i sekretarz stanu Wawrzyniec Cantersten. 
Przytoczyli   oni   te   same   powody   do   wojny,   które  już   uprzednio
rozgłoszono pod nazwą preliminariów; spokojnie i jasno przemawiając, rozdzielali 
przedmiot rozmowy na sprawy przeszłe, teraźniejsze i przyszłe. Ale nasi bez 
żadnych krętactw stawali przy słuszności i Szwedzi nie zdołali ich zmieszać, 
więc jak gdyby mając zamiar dalej prowadzić rozpoczęte rokowania (aż tyle sobie 
bowiem trudu zadawali dla zachowania fałszywych pozorów) zażądali, ażeby 
posłowie wyłuszczyli im, z czym przybywają. Posłowie odrzekli na to, że chcą 
zaproponować przede wszystkim wieczysty pokój, następnie zaś przymierze zbrojne 
przeciwko Moskwie, pysznej ponad miarę swych powodzeń. Propozycje posłów były 
następnego dnia przed-miotem narady Karola ze szwedzkimi senatorami, przy czym 
znaleźli się w senacie tacy, co pragnęli przynajmniej odwlec wojnę, której nie 
mogli zapobiec (był wśród nich luterański biskup uppsal-ski, Piotr Brahe), ale 
król oświadczył, że życzy sobie tylko takiego pokoju, do którego prowadzi droga 
wojny, ponieważ (będzie on trwalszy, i nie dbając już o zachowanie fałszywych 
pozorów, pospieszył do portu i wsiadł na okręt. Zaproponował naszym posłom, żeby 
udali się za nim na Pomorze i tam, już przepłynąwszy Bałtyk i będąc blisko 
Polski, układali wraz z nim artykuły przyszłego pokoju. Posłowie z godnością 
odrzucili tę propozycję; król udał się na Pomorze do Wolgastu, oni zaś popłynęli 
do Gdańska. [...]
Kiedy wieści o grożącej wojnie szwedzkiej zaczęły się rozchodzić coraz szerzej, 
zdarzył się wypadek raczej osobliwy niż cudowny, który uznano za prognostyk 
podobny do tych, jakie opisałem w poprzedniej księdze. W pobliżu Gdańska, na 
równinie otwartej ze wszystkich stron, znajdują się wsie Życzów i Zagórze; 
pomiędzy nimi dwa orły stoczyły ze sobą wróżebną walkę. Nieczęsto widuje się w 
tamtych stronach ten rodzaj ptaków, ponieważ lasów w okolicy jest niewiele i 
kraina bynajmniej nie obfituje w drobne ptactwo, będące pokarmem drapieżników. 
Od strony morza nadleciał orzeł wyobrażający Karola szwedzkiego, zaś od wschodu 
ukazał się drugi, przedstawiający sobą Kazimierza. Pohukiwały na siebie, a ich 
niespokojny lot zapowiadał wrogie spotkanie. Następnie, krążąc w powietrzu, 
zaczęły bić się nawzajem skrzydłami, wyrywać sobie szponami pióra i szarpać 
dziobami ciała; na koniec, splątane ze sobą, spadły na ziemię. Nie złagodziło to 
bynajmniej ich zajadłości i nadal zawzięcie na śmierć i życie walczyły. Wreszcie 
jeden z nich uległ, ściśnięty szponami przeciwnika; wtedy chłopi, zajęci siewem 
na okolicznych polach i przypatrujący się walce, wdali się w nią i przerwali 
zapalczywy
pojedynek, utłukłszy kijem jednego z ptaków i uwolniwszy drugiego. Oba orły 
miały upierzenie popielate, tylko po skrzydłach były białe, a dzioby i szpony 
miały tak grube, jak żaden z ptaków widywanych w tamtych stronach. Orzeł-
zwycięzca utracił żywot; zwyciężonego żywcem pojmano i zawieziono do Gdańska, 
wystawiając go tam na widok publiczny. Całe to wydarzenie zostało poczytane za 
prognostyk, ludzie bowiem o leniwych umysłach biorą przypadkowe zdarzenia za 
przepowiednie przyszłych wydarzeń.
Czwartego lipca wódz szwedzki Arvid Wittenberg, prowadząc postanowioną wyprawę, 
wkroczył do Polski na czele nielicznych oddziałów, w sile zaledwie sześciu 
tysięcy żołnierzy. Liczba ta zwiększyła się, gdy dołączyły do niego zaciągi 
Pomorzan z Konigsmarckiem na czele oraz formacje niemieckie, ściągające z 
różnych stron. Przybył też Hieronim Radziejowski, niegdyś niesłusznie pozbawiony 
urzędu podkanclerskiego i bezlitośnie usunięty z królestwa, jako skrzywdzony 
wygnaniec zawzięty na swoich prześladowców i dla przypodobania się Szwedom 
nieubłagany wobec swoich przeciwników. Cóż jednak innego mu pozostawało? 
Wstawiennictwo Rzeczypospolitej nic mu nie pomogło, interwencje papieża, cesarza 
i innych panujących nie wyjednały dla niego łaski, powodowany więc ostateczną 
koniecznością musiał — niczym drugi Koriolan — przystać do Szwedów.
Pierwsze uderzenie, wymierzone w Wielkopolskę, zastało ją nieprzygotowaną, albo 
raczej pogrążoną w zamieszaniu. Czterech wojewodów dzieliło władzę nad 
pospolitym ruszeniem, byli to: wojewoda poznański Krzysztof Opaliński, wojewoda 
kaliski Andrzej Grudziński, wojewoda inowrocławski Jakub Rozrażewski i wojewoda 
podlaski Piotr Opaliński. Prócz nich znajdowało się tam wielu kasztelanów i 
dygnitarzy (w dalszym ciągu nie omieszkam wymienić imion tych, którzy czegoś 
chlubnego dokonali, innym natomiast oszczędzę złej sławy, której i sami przecież 
nie pragną). Zebrali oni powołaną pod broń szlachtę nad brzegiem rzeki Noteci, w 
pobliżu miasteczka Ujście; nie bę-dąc ze sobą w zgodzie, nie potrafili sprzęgnąć 
w jedną całość obozu ani zjednoczyć umysłów. Zwiększała zło uporczywa niewiara w 
nadejście nieprzyjaciela; chorągwie, jak gdyby je tylko próżnymi plotkami 
straszono, zamiast razem przeciwstawić się wrogowi, rozbiegły się po wsiach i 
wyrządzały szkodę swoim. Wątpliwości rozproszył dopiero wojewoda podlaski, 
człowiek odważny, który idąc w ślady swoich przodków,    wolał   odznaczać    
się   bohaterskimi    czynami   niż
subtelnością dowcipu; wyprawił się na podjazd i przywiódł dziewięciu Szwedów. 
Później Kłodziński, doświadczony żołnierz, przyprowadził jeszcze kapitana, 
ujętego w Drahimiu. Jeńcy nieomylnie świadczyli o zbliżaniu się nieprzyjaciela. 
Ustąpiła wówczas niewiara, a zaczął się szerzyć lęk.
Gdy zabrano się do rozważania sytuacji, niespodziewanie przybył trębacz z 
listami od Szwedów. Pismo Wittenberga było krótkie. Najpierw wspominał w nim 
klęski, które dotknęły Polskę, następnie zaś, kreśląc z przesadą obecną niedolę 
kraju, dowodził, że łaskawość niebios obmyśliła na nie lekarstwo, a jest nim 
przybycie najpotężniejszego i najlepszego władcy, króla szwedzkiego Karola: on 
to będzie bronił religii, praw i wolności Polaków, a położy kres nieprawościom. 
Wkrótce pojawi się tu jako protektor i lepiej, żeby utrapione królestwo 
doświadczyło jego łaskawości, niż żeby miało do-świadczać jego siły. Takie są 
jego rady i obietnice, a jeżeli Wielkopolanie wyrażą swoją zgodę, to postara się 
on, ażeby wszyscy doznali skutków jego życzeń i pragnień. Dań w obozie pod 
Wałczem dnia 14 lipca 1655 roku.
List ten dla wielu stanowił przestrogę, że trzeba wreszcie skupić wojsko i z 
całą powagą, choć późno, zacząć radzić o niebezpieczeństwie. Jazda składała się 
ze szlachty, piechotę natomiast stanowili ludzie z miasteczek i wsi, niekarni i 
bez wojskowego doświadczenia. Powszechnie uchodziło za błąd, że przez nieufność 
wzgardzono pułkiem, przysłanym przez elektora brandenburskiego, ażeby strzegł 
przeprawy, i że zawrócono go, gdy przybył.
Wnet wojsko szwedzkie pokazało się od strony Drahimia, zbliżyło do naszych 
stanowisk pod Czajkowem i uszykowało na rozległej równinie pod błyszczącymi 
sztandarami. Na przedzie ustawiła się lejbgwardia króla Karola, za nią szła 
artyleria, a po obu jej stronach piechota; jazda rozwinęła się
z tyłu. Dowództwo nad jazdą sprawowali Pontus De la Gardie, Bretlach, 
Konigsmarck i inni, piechotę zaś miał pod swoimi rozkazami generał Paweł Wirtz, 
dowódca straży. Ruszywszy naprzód w szyku Szwedzi na znak dany do bitwy 
nacierają na przednie straże Grudzińskiego i zmiatają je; trudno im się było 
przeciwstawić, gdyż przeważali i liczbą, i uzbrojeniem, ale mimo to Władysław 
Sko-raszewski ze swoją piechotą aż do późnej nocy wytrzymywał natarcie.
Gdy noc zapadła, Grudziński, ujrzawszy, jak niewielu pozostało mu ludzi zdolnych 
nadal stawiać czoło nieprzyjacielowi, posłuchał wezwań kolegów j  przeprowadził  
swoje  oddziały pod  osłoną
ciemności do obozu, zapominając o waśniach w obliczu grożącego 
niebezpieczeństwa.          Pozostali          dowódcy,          poruszeni
niespodziewanym zagrożeniem, obiegali wśród nocy chorągwie; szukali rady, 
wzajemnie zarzucali sobie zaniedbania i, jak to bywa w rozpaczliwych sytuacjach, 
obwiniali wszystko po kolei, nic pożytecznego nie czyniąc. Na koniec 
postanowili, niby to odpowiadając na list Wittenberga, zapytać, co jest 
przyczyną tej niezasłużonej przemocy szwedzkiej, dlaczego naród sąsiedzki, wbrew 
rozejmowi i bez żadnego powodu, najeżdża ziemie Rzeczypospolitej jako wróg i 
czemu ci, których uważano za przyjaciół, okazują nieprzyjaźń.
Wittenberg uchylił się od odpowiedzi, wymawiając się brakiem czasu. Zaproponował 
natomiast rozmowę: oświadczył, że jeżeli Polacy chcą, mogą się więcej dowiedzieć 
przez swoich przedstawicieli, ale muszą ich przysłać natychmiast, gdyż zwłoka, 
nawet najmniejsza, nie byłaby dla niego dogodna ani też pożyteczna dla Polaków.
Dawszy sobie nawzajem parol, przedstawiciele obu stron spotkali się ze sobą i 
wówczas Wirtz odezwał się w te słowa: — Nie daj Boże, żeby Polska wobec tak 
nierównych sił miała próbować wojennego szczęścia, wyzwawszy niezwalczoną potęgę 
niezwyciężonego szwedzkiego króla! Przybywa on nie jako napastnik, lecz jako 
obrońca, a sławny generał Wit-tenberg poprzedza go tak, jak jutrzenka poprzedza 
słońce. Już teraz Moskwa nie będzie ciążyć nad Litwą ani Kozacy nad Rusią, 
poskromi ich król-obrońca, który po to w te strony przybywa, ażeby ratując ten 
kraj, sobie sławę zdobyć, Polakom przywrócić pokój, a sąsiedzkim narodom 
zapewnić bezpieczeństwo. Na tym rozmowa się zakończyła. Przedstawiciele zdali z 
niej sprawę szlachcie, gdyż stosownie do krajowego zwyczaju jedynie ona mogła 
podjąć decyzję. Wittenberg zgodził się czekać tylko do po-łudnia następnego 
dnia.
Przez cały ten czas nasi obradowali, wyrażając rozmaite opinie: jedni uważali, 
że należy wycofać się ku Toruniowi, gdzie można się będzie połączyć ze szlachtą 
pruską oraz wzmocnić posiłkami od elektora brandenburskiego; inni sądzili, że 
lepiej pozostać na miejscu i bronić nieprzyjacielowi przeprawy przez błotnistą 
rzekę; wielu, nie odważając się jawnie wypowiadać swoich myśli, potajemnie 
mówiło o tym, że przyjmując szwedzką protekcję, nie trzeba by porzucać domów i 
rodzin. Kiedy    zbliżało    się    południe,    ujrzano    Wittenber-ga,    gdy
przeprawiwszy się z wojskiem przez Noteć pod Dziembowem, szykiem swoim opasał 
już Polaków od tyłu. Strach skłonił teraz wszystkich do zgody i jednomyślnie 
oświadczono się za przyjęciem szwedzkiej protekcji. Cóż za szaleństwo! Sromotna 
ucieczka pilawiecka, okrutna rzeź pod Batohem i wszystkie inne klęski, które 
hańbą okryły nasze imię, były niczym Wobec tej bezecnej kapitulacji. Chroniąc 
się obelżywego słowa, nazwano ją ugodą, tak już bowiem jest na tym świecie, że 
ludzie zwykli osłaniać haniebne postępki zaszczytnymi imionami.
W ten sposób, nabawiwszy Wielkopolskę niespodziewanego strachu i omamiwszy 
zwodniczą protekcją, Szwedzi opanowali ją bez rozlewu krwi (a raczej stało się 
to, nazywając Ti&ziy po imieniu, skutkiem niezgody i współzawodnictwa dowódców). 
Poczynali sobie na sposób doświadczonego ujeż-dżacza, który szlachetne zwierzę 
łagodną ręką gładzi i wędzidło miodem smaruje, by tym łatwiej konia ujeździć. 
Wittenberg, wódz doświadczony i przebiegły, chcąc dowieść, że nowa protekcja 
jest narodowi polskiemu życzliwa, wziął własny nasz obyczaj za przynętę i 
senatorów razem z całą pozostałą szlachtą podjął wspaniałą ucztą. Ugościł ich 
pod gołym niebem, nie skąpiąc wymyślnych potraw i obficie szafując wszelkiego 
rodzaju trunkami. Było to zręcznie obmyślone, żeby przejmujące strachem akcje 
wojenne przepleść manifestacją ludzkości, która ten strach uśmierza. Król Karol, 
uradowany dochodzącymi go wieściami, przyspieszył swoją drogę do Polski; 
pierwsze powodzenia utwierdzały go w jego przedsięwzięciu. Wiódł ze sobą, jak 
mówiono, siedem tysięcy ludzi ze Szwecji, przeważnie Finów i Lapończyków, 
będących wybornymi żołnierzami; zwiększyły tę liczbę zaciągi z miast nadmorskich 
i załogi inflanckie, tak że razem z armią Wittenberga miał wkrótce pod swoją 
komendą ponad siedemnaście tysięcy żołnierzy. Wkroczywszy do Wielkopolski, 
stojącej otworem ze wszystkich stron, przyjmowany był powitaniami i darami jak 
gość, nie jak nieprzyjaciel; on sam miał tak wielkie zaufanie do Polaków, że 
kiedy Grudziński, wojewoda kaliski, zaprosił go do siebie do Złotowa, udał się 
do niego w orszaku liczącym zaledwie dwustu zbrojnych, ufając gospodarzowi i 
jego gościom. [...] Trudno wprost opisać, jak wielkie niespodziewany najazd u 
wszystkich wywołał przerażenie. Gdziekolwiek się Szwedzi pojawiali, wszędzie 
odnosili zwycięstwa; nie potrzebowali nawet dobywać oręża, gdyż zbrojne ich 
oddziały nie napotykały nigdzie na opór, a przykład uległości jednych zachęcał 
innych do przyjmowania protekcji. Szlachta małopolska uchodziła gromadnie
na Śląsk i na Węgry lub też chroniła się w górach, zazdroszcząc bezpieczeństwa 
tym, których nieprzyjaciel już nawiedził. U boku króla Kazimierza znajdowali się 
spośród dowódców hetman polny Stanisław Lanckoroński i kasztelan kijowski Stefan 
Czarniecki (hetman Potocki przebywał wówczas na Rusi) z trzema tysiącami 
kwarcianych, którzy pod Łowiczem połączyli się ze szlachtą, zwołaną na pospolite 
ruszenie. Pocieszano się nadzieją, że jeżeli Karol skieruje się do Prus, to 
nietrudno będzie uwolnić Wielkopolskę od szwedzkiej protekcji. Królowa Ludwika 
wyjechała do Krakowa; uczyniła to niechętnie, długo sprzeciwiając się 
rozłączeniu z królewskim małżonkiem.
Czarniecki, wyprawiwszy się na podjazd na czele lekkich oddziałów jazdy, starł 
się ze Szwedami pod Piątkiem; wnet potem zniósł na równym polu napotkany pod 
Inowłodzem półtysięczny oddział nieprzyjaciela, a tym samym pierwszy pokazał, że 
Polacy nie są bezbronni i że chętne mają do walki z wrogiem ręce. Tymczasem 
Karol spiesznym pochodem przybył do Warszawy, obsadzonej zaledwie dwustuosobo-wą 
załogą, gdzie jednakże nie zastał już króla (który ustąpił do Wolborza). 
Zostawił w Warszawie Benedykta Oxenstiernę, polecając mu obwarować miasto, sam 
zaś z największym pośpiechem popędził za Kazimierzem. Poprzedzał go Wittenberg 
na czele ośmiu wielkich pułków kawalerii, które wyruszały w uformowanym szyku co 
dzień o samym świcie i szły aż do południa. W ślad za nimi podążał król z 
artylerią i piechotą, posuwając się nieco wolniej i znajdując po drodze 
przygotowane postoje i prowiant.
O zbliżaniu się nieprzyjaciela doniesiono Kazimierzowi w Sulejowie; wnet 
wyprawił dwanaście chorągwi z rozkazem, ażeby zatrzymywały nieprzyjaciela u 
przeprawy przez rzekę Drzewicę tak długo, aż zostaną powzięte stosowne 
postanowienia i wojsko stanie w szyku bojowym. Rozkaz wykonany został 
bezzwłocznie, wyprawione chorągwie pomknęły niepostrzeżone ku prawemu skrzypu 
nieprzyjaciela i nad brzegiem rzeki, opływającej miasteczko Opoczno, uderzyły na 
Szwedów, którzy nie spodziewając się ataku, znużeni skwarem i trudami drogi, 
rozkiełznali konie i puścili je luzem w zboże. Nagłe natarcie wywołało wśród 
nich wielkie zamieszanie i gdyby atakujący byli liczniejsi, mogliby zadać 
nieprzyjacielowi dotkliwą klęskę. Lecz Kazimierz, zdecydowany na odwrót, trzymał 
wojsko przy sobie i obie armie spotkały się dopiero następnego dnia, pod wsią 
Straszowa Wola. Dziedzic tej wsi, Franciszek Strasz, towarzysz chorągwi 
Myszkowskiego, wstąpiwszy do domu i ujrzawszy w
swojej wsi Szwedów, natychmiast doniósł o tym Kazimierzowi. Wittenberg, który 
szedł przodem, zataił przed wojskiem przegraną poprzedniego dnia potyczkę i 
utrzymywał zuchwale, że nasi uciekają; jednakże ujrzawszy, że król osobiście 
sprawuje szyk naszego wojska, przez gońców wezwał Karola do przyspieszenia 
pochodu, żeby zaś wyraźniej uwiadomić go o niebezpieczeństwie, podłożył ogień 
pod zabudowania całej wsi. Tymczasem lekkie znaki rozpoczęły walkę: chorąży 
koronny Koniecpolski, dowodzący prawym skrzydłem, natarł tak gwałtownie, że 
Szwedzi, rozproszeni już za pierwszym uderzeniem, pozostawili na polu prawie 
dwustu zabitych. Zatrąbiono zaraz potem na odwrót i chorągwie cofnęły się (błąd 
to był jeszcze gorszy od poprzedniego), żeby przeszkodzić nieprzyjacielowi w 
opanowaniu drogi przez pobliski las, złej i błotnistej. Zmieszane szyki 
Wittenberga bez trudu można było doszczętnie rozbić, gdyby i później z takim 
zapałem walczono, z jakim bitwę rozpoczęto.
Karol, przybywając z piechotą i z artylerią, dodał sił spędzonej z pola jeździe 
i wnet bitwa rozgorzała na nowo. Kazimierz słabszy był w obu tych riodzajach 
broni, miał bowiem zaledwie półtora tysiąca dragonów i tylko sześć dział 
polowych, toteż wojsko nasze nie mogło nawiązać równorzędnej walki, ogień 
armatni zaczął w jego szeregach siać spustoszenie i na koniec zmuszone zostało 
do odwrotu. Jednakże Szwedzi, jak już wspominałem, ponieśli w tym starciu 
niemałe straty: wzięto do niewoli Forgella i Konigsmarcka młodszego oraz raniono 
generała Wittenberga szablą w ramię, co dowodzi, że nasi bynajmniej opieszale 
sobie nie poczynali. Pod wieczór, kiedy bitwa już dogasała, Kazimierz, uproszony 
przez swoje otoczenie, odjechał do Włoszczowej, polecając hetmanowi polnemu 
Lanckorońskiemu prowadzić za sobą wojsko. Nasi opuszczali pole bitwy powoli, 
gdyż gęsty las utrudniał odwrót, i dopiero na trzeci dzień znaleźli się pod 
Przedborzem. Tak bardzo czuli się tam bezpieczni, że znaleźli dość czasu, by z 
całą wojskową pompą sprawić pogrzeb chorążemu królewskiej chorągwi, Andrzejowi 
Gromadzkiemu, zmarłemu wskutek choroby. Stamtąd wojsko skierowało się do 
Krakowa, dokąd również i Szwedzi zdążali. Jedni i drudzy chcieli opanować 
miasto, którego posiadanie dawało władzę nad całym krajem.
Królowa Ludwika, stanąwszy w Krakowie wcześniej, troszczyła się o wszystko, 
cokolwiek jej zdaniem mogło się przyczynić do umocnienia miasta. Najbardziej 
niepokoił ją brak pieniędzy, gdyż wobec powszechnego zamieszania prawie 
niepodobna było wybierać podatków, zaciągać długów lub pożyczać na procent, a
nie mając pieniędzy, nie można było ani obwarowywać miasta, ani powiększać 
załogi. Zaiste, bezsilne jest królestwo bez pieniędzy: chore ciało prędzej 
agonia, a potem śmierć dosięgnie, gdy pozbawione jest tej siły życiowej. Królowa 
zażądała od miejscowego biskupa, Piotra Gembickiego, żeby zechciał zaradzić 
potrzebie skarbami kościelnymi, przedkładając mu, że należy owe bogactwa obrócić 
raczej na obronę przybytków bożych niż zostawiać na łup najeźdźcy; niech bodaj 
pożyczy, jeżeli nie może ofiarować, inaczej przecież samym właścicielom staną 
się ciężarem, gdyż wzbudzą chciwość nieprzyjaciela; zarówno kościelne jak i jego 
własne bogactwa, których użyczy, zostaną niezadługo zwrócone, jak tylko 
niebezpieczeństwo przestanie zagrażać domom i świątyniom. Gembicki odpowiedział 
na to kanclerzowi królowej Stefanowi Wydżdze, że życzeniu królowej nie może ani 
odmówić, ani też nie może go spełnić, albowiem nie jest posiadaczem skarbów 
Kościoła, lecz tylko ich strażnikiem, i byłoby świętokradztwem obracać te skarby 
na użytek świecki bez pozwolenia Ojca Świętego albo przynajmniej zgody innych 
biskupów. Jako człowiek prywatny,
ile tylko ma gotowych własnych pieniędzy, wszystkie je na potrzebę Ojczyzny 
wyłoży i wystawi za nie regiment z ośmiuset pieszych na obronę miasta.
Wkrótce potem przybył do Krakowa król, a w ślad za nim kwarciani, którzy 
rozłożyli obóz pod Prądnikiem. Oddziały szlachty były mocno przerzedzone, gdyż 
wielu troska o własny dom wyrwała z szeregów. Królowi, tyloma przeciwnościa-mi 
utrapionemu, i tutaj nieprzychylny los nie pobłażał. Kwarciani wypowiedzieli mu 
posłuszeństwo: domagali się zaległego żołdu i donatywy, a gdy im z uwagi na 
sytuację i na brak pieniędzy odmówiono, wzgardzili władzą hetmańską i obrali 
sobie marszałkiem niejakiego Tyrawskiego, wysłużonego żołnierza, a jego zastępcą 
Aleksandra Prackiego; obaj oni służyli w husarskiej chorągwi hetmana 
Lanckorońskiego. Żołnierze powierzyli im władzę nad sobą, ażeby w ich imieniu 
prowadzili rokowania z królem i z senatem w sprawie żołnierskich żądań; oni też 
ordynowali straże obozowe i wydawali codzienne hasło oraz spełniali wszystkie 
obowiązki dowódców. Król, podejrzewając, że ten ogień wzniecany jest przez 
czyjeś potajemne tchnienie, wielokrotnie, lecz bezskutecznie, wzywał ich do 
opamiętania. Zwoławszy na koniec radę senatu oświadczył, że ponieważ w Krakowie 
został ukoronowany i złożył przysięgę, która go aż do śmierci obowiązuje, 
postanowił tutaj stawić nieprzyjacielowi czoło
lub zginąć. Niechaj ci, co w polu walczącego monarchę odstąpili, ujrząjego 
chwalebną śmierć w miejskich murach. Jest Bóg na niebie, z którego woli 
monarchowie panują i który wspomaga utrapionych uciekających się do niego w 
pokorze, jeżeli jednak z jego niewzruszonego wyroku zagraża, zguba, przystojniej 
będzie zginąć w królewskiej stolicy.
Wypowiadając te oskarżycielskie słowa, miał łzy w oczach, a gdy skończył, cały 
senat usilnie go zaczął prosić, ażeby nie wystawiał Rzeczypospolitej na 
niebezpieczeństwo, zdając wszystko na los szczęścia, lecz raczej ażeby w obliczu 
przeciwności, opuściwszy żagle, siebie i ją zachował na lepsze czasy. Prymas 
królestwa Andrzej Leszczyński, arcybiskup lwowski Tarnowski, biskupi krakowski i 
łucki Gembiccy, biskup kujawski książę Czartoryski i pięciu innych biskupów — 
wszyscy zaklinali go na wszystkie świętości i na miłość wspólnej Ojczyzny, żeby 
nie wystawiał się na oczywiste niebezpieczeństwo, jeżeli przewiduje nadejście 
nieprzyjaciół. Również trzydziestu świeckich senatorów, sięgnąwszy do 
ostatecznych zaklęć, o to samo króla błagało. Istotnie, w owym czasie, gdyby 
król w mieście pozostał, kres wolności wyznaczałyby mury miejskie, a jej jedyną 
gwarancją byłaby grubość tych murów. Ten sam naród, którego zwycięskie orły nie 
tak dawno poza granicami królestwa widywano, teraz w samym sercu królestwa, w 
jego mieście stołecznym, naradzał się nad swoim zagrożonym istnieniem — już 
przez to samo godzien niepodległego bytu, że w największym upadku nie zwątpił o 
Rzeczypospolitej.
Nad poczuciem hańby wzięła w końcu górę nadzieja, a nad skrajną rozpaczą 
spokojnieszy stan
uczuć, zrozumiano bowiem, że tylko wola i gniew niebios mogłyby ostateczną zgubę 
uczynić czymś nieuchronnym. Król dobrze wiedział z doświadczenia, jakie bywają 
kaprysy losu, i że niekiedy, jeżeli można okrężną drogą ugodzić nieprzyjaciela, 
niebezpiecznie jest trzymać się jednego sposobu walki, ryzykuje się bowiem 
zwycięstwo. Zgodził się przeto, acz niechętnie, ustąpić z Krakowa, a za miejsce 
schronienia wybrano Śląsk, gdzie królestwo mieli swoje lenno. Królową Ludwikę 
wyprawił przodem wcześniej, sam zaś tymczasem pospiesznie wydawał polecenia 
stosowne do potrzeb i okoliczności. Skład insygniów, zwany skarbcem koronnym, 
zostawił pod opieką marszałka Lubomirskiego, zaś kasztelana kijowskiego 
Czarnieckiego mianował komendantem, powierzając mu obronę miasta. Nieprzyjaciela 
spodziewano się lada chwila, nie zdążono by więc w
żaden sposób umocnić przedmieść i Czarniecki rozkazał podłożyć tam ogień pod 
budynki, zarówno kościelne jak i świeckie, zwłaszcza pod te, które przytykając 
do murów utrudniałyby obronę. W ten sposób obróciły się w perzynę Kleparz, 
Stradom, Piasek, Biskupie, Garbary i całe tak zwane Ogrody, położone od północy; 
spłonęły w nich kościoły, klasztory, ogrody i zabudowania. Nawet dla wroga 
stanowiłoby to przykry widok. Kazimierz dojrzał blask płonącego miasta z 
bielańskiego wzgórza kamedułów; wzdychając, wyobraził sobie, że oto w jednej 
chwili spopiela się jego królewski los i chwała nabyta bohaterskimi czynami.
Ale nie uskarżajmy się na naszą dolę. Bóg chciał ocalić Polskę sposobami 
nadnaturalnymi i cudownymi, dopuścił więc do jej głębokiego upadku, by później 
tym wyżej się mogła podnieść. Nie dosyć że wstrząsnęła nią złowieszcza nawałnica 
rozszalałej za morzem burzy: równie gwałtownie jak Szwedzi i w tym samym czasie 
gnębił Litwę książę moskiewski Aleksy, oblegając ze swoim wojskiem Wilno, zaś 
Chmielnicki, sprzęgnąwszy ogromne siły ukraińskie z armią moskiewską, szturmował 
Lwów. Spośród trzech kwitnących stolic, równocześnie i niezasłużenie 
wystawionych na atak nieprzyjaciół, dwie się poddały, natomiast trzecia, choć 
słabsza od nich, zdołała przetrwać oblężenie. Zewsząd dochodziły smutne wieści o 
klęskach, kapitulacjach i spustoszeniach, nieszczęścia zbierały obfite żniwo, 
król znękany był przeciwnościami i znikąd nie spodziewano się pomyślnych nowin.
Radziwiłł, hetman litewski, kilkakroć niespodzianie starłszy się z oddziałami 
moskiewskimi, prezentował wprawdzie przeszłemu sejmowi zdobyte na nieprzyjacielu 
sztandary, lecz uczynił to jedynie dla pozoru, ażeby zdobyć sobie sławę 
człowieka walecznego. Teraz, widząc ogrom moskiewskiej potęgi, cofnął się w głąb 
kraju i poróżniony ze swym kolegą Gosiewskim, zaczął knuć coraz to nowe zamysły. 
Wskutek jego postępowania Litwa stanęła ze wszystkich stron otworem przed 
najazdem moskiewskiego wojska, które nie natrafiając na żadne przeszkody zajęło 
Mińsk i inne twierdze, a dnia 8 sierpnia, nie dobywając nawet oręża, opanowało 
Wilno, pozbawione obrony po wyjściu z niego litewskich pułków. W tym samym 
czasie Magnus De la Gardie, podskarbi szwedzki, urządził demonstrację sił u 
najdalszego krańca Inflant, pozornie nieprzyjazną wobec Litwinów; naprawdę 
jednak to namawiał ich do przyjęcia protekcji, obiecywał odwojować zagarnięte 
przez Moskwę ziemie i pochlebstwami zachęcał do uległości. Za pretekst do 
odstępstwa posłużyło Radziwiłłowi,  że  Szwedzi jakoby zagrażają jego  Birżom  
oraz
innym miejscowościom położonym w pobliżu inflanckich granic, ale w gruncie 
rzeczy postępek jego wynikł z chęci dostąpienia nowych zaszczytów i ze wspólnoty 
wiary z nieprzyjacielem. Powszechnie sądzono, że z tych właśnie przyczyn opuścił 
Wilno, skoro do wytrwania w tym mieście i do porzucenia zamiaru odejścia nie 
zdołały go skłonić ani wzgląd na sławę (którą nigdy przecież nie gardził), ani 
prośby szlachty i mieszczan, ani nawet zaklęcia wojskowych (którzy musieli się 
więc od niego oddalić, jako od tego, co odstąpił Ojczyzny).
Do napastników, którzy się targnęli na Koronę, przyłączył się również 
Chmielnicki, nacierając na Ukrainie wraz z Buturlinem, wodzem moskiewskiego 
wojska, na hetmana Potockiego, który bronił Rusi z tej strony. Obaj prowadzili 
ze sobą sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy, ogromne działa polowe, a także działa 
oblężnićze, nie wiedzieli bowiem, czy im przyjdzie zdobywać warownie, czy też 
potykać się w otwartym polu. Nawałność ta kierowała się na Lwów, ale przedtem 
napastnicy musieli znieść Potockiego z jego jazdą, żeby uniknąć jednoczesnej 
walki na dwie strony. Ogromne siły nieprzyjaciela pędziły przed sobą nasze 
nieliczne wojsko, którego było niespełna cztery tysiące, ale które pomimo to 
kilkakroć niespodzianymi atakami mocno nieprzyjacielowi dało się we znaki, 
zwłaszcza pod miasteczkiem Borek, gdzie straciło pięciuset ludzi. Cóż jednak 
mogło zdziałać przeciwko tak wielkiej potędze? Potocki, widząc przewagę wroga, 
wyprawił przodem tabory i musiał ustępować, szarpany od tyłu przez 
nieprzyjaciół. Choć szczęście zwykle mniej dopisuje cofającym się aniżeli 
ścigającym, niemniej, mijając po swojej prawej stronie Lwów, hetman zdołał 
wzmocnić go załogą, na ile mu pozwoliły okoliczności. Przewidywał, że 
nieprzyjaciel wszelkimi siłami będzie miasto usiłował zdobyć; sam wycofał się do 
Gródka, żeby tam, jeżeli zajdzie potrzeba, zetrzeć się z nieprzyjacielem. 
Dokądże bowiem miał się udać albo skąd spodziewać się pomocy, skoro dochodziły 
go wieści, że król odłączył się od wojska, że Kraków jest oblężony, że na Litwie 
powstało zamieszanie i że znikąd nie ma żadnej nadziei.
Gródek, miasteczko oddalone o cztery mile od Lwowa, nie wyróżnia się niczym 
szczególnym, tyle że wielki staw, do którego na rozległej przestrzeni wpływają 
liczne potoki, nadaje mu niejaki rozgłos. Potocki, przeprawiwszy swoje wojsko 
przez spust stawu, zatrzymał się i obsadził groblę, zamierzając stawić tam opór 
napastnikom.    Chmielnicki    nie    zwlekał,    chcąc    wykorzystać
sprzyjające mu szczęście: spędził najprzód spod pobliskich zagajników straże, 
podpalił miasteczko, a jego Kozacy, ominąwszy groblę, której broniła polska 
załoga, pospiesznie wypełnili belkami z kilku chałup błotnistą topiel rzeczki 
zagradzającej im drogę i z niewiarogodną szybkością przedostali się na drugi 
brzeg. Zaskoczyło to naszych, przygotowanych na natarcie od przodu, że zostali 
opasani od tyłu, ale pomimo to przez trzy godziny z powodzeniem bronili się na 
swojej pozycji (zginął tam wówczas De-mułt, oberszterlejtnant arkabuzerów, a 
także Paweł Lipnicki, zacny młodzieniec z rodu Korsboków, i wielu innych); kiedy 
jednak zmieszały się szeregi i nieprzyjaciół przybywało, chorągwie się 
rozproszyły i całe wojsko ruszyło do odwrotu. Było to tym łatwiejsze, że 
nieprzyjaciel, zaprzątnięty zdobyczą, zaniechał pogoni, może z obawy, żeby 
zmienne jak zwykle wojenne szczęście nie uwikłało ścigających w podobne 
trudności, w jakich znaleźli się Polacy.
Z Gródka nieprzyjaciel skierował się do Lwowa, wzbudzając grozę niespodziewanym 
manewrem i swoją zuchwałością. Miasto przygotowane było jednak na jego nadejście 
i z powodzeniem mu się oparło, uprzednio już bowiem zaopatrzyło się na wypadek 
potrzeby w żołnierzy, prowiant i we wszystko inne, a nadzór nad obroną 
powierzyło Krzysztofowi Grodzickiemu, generałowi artylerii koronnej. Oblężenie 
trwało przez cały miesiąc, wytrzymywano groźby, szturmy i cięższy od wszystkiego 
głód, a zdołano dzielnie to wszystko znieść dzięki męstwu komendanta oraz 
wytrwałości załogi i mieszczan. Położenie i wielkość miasta opisałem w 
poprzednim Klimakterze, gdzie o nim często była mowa, nie będę się więc teraz 
powtarzał; na tym miejscu wystarczy pochwała, że wśród tylu różnych przejść 
okazało ono wielką stałość i odwagę, przekładając chwalebną śmierć nad 
niechlubne układy. Nieprzyjacielowi, gdy wymienił cenę, za jaką gotów jest 
odstąpić od miasta, oblężeni odpowiedzieli, że nie mają już niczego, za co by 
warto było złożyć okup, zostało im już tylko powietrze, którym oddychają, i 
ziemia, w której znajdą swój grób, a tego im nikt nie może odebrać. Z początkiem 
drugiego miesiąca oblężenie zostało zwinięte; taki już był los Lwowa, że żadne 
inne miasto Korony nie było wystawione na większe szturmy i częstsze 
niebezpieczeństwa.
Tymczasem plądrujące wojsko moskiewskie ciężko gnębiło całą okolicę; do łupiestw 
dołączały się wszędzie rozpasane okrucieństwa, aż do brzegów Wisły uchodzące 
bezkarnie. Doznał ich na sobie Lublin, który wycierpiał nieludzką dzikość, choć 
złożył
ogromny okup: wy sieczono tam ludność i złupiono całe miasto, nic na to nie 
bacząc, że wódz moskiewski Iwanowicz uroczyście zaprzysiągł mieszkańcom 
nietykalność. Dziś jeszcze oglądać można spalony zamek, pamiątkę moskiewskiej 
niegodziwości. Ale co teraz robiło moskiewskie wojsko, to niegdyś Polacy w samej 
Moskwie wyczyniali: odpłacano pięknym za nadobne, trzeba więc być wyrozumiałym.
Kazimierz, zniewolony prośbami senatu do opuszczenia granic Korony, ustąpił z 
Wiśnicza do Sącza, a stamtąd do zamku czorsztyńskiego nad Dunajcem, spodziewając 
się, że drogę na Śląsk odbędzie przez góry bez przeszkód i bez niebezpieczeństw. 
Jerzy Lubomirski, marszałek koronny, zapraszał go do Lubowli, zamku spiskiego 
podległego Polsce, ale król uznał, że nie przystoi mu rezydować na małym skrawku 
ziemi, skoro ustąpił z całego kraju. Nikt wówczas tak wiernie i z taką 
gorliwością nie wspierał króla radą a całego królestwa czynami jak Lubomirski; 
insygnia koronne, pozostające pod dozorem senatu a wywiezione z wielkim 
niebezpieczeństwem z zamku krakowskiego, dworzanin królewski WolfF przywiózł do 
Lubowli i złożył u Lubomirskiego na przechowanie.
Głogówek, miasteczko śląskie, przekształcił się w rezydencję króla-wygnańca: bez 
ustanku pełno tam było poselstw od cudzoziemskich władców, a także uchodźców, 
którzy chronili się tu ustępując z kraju. Cesarz Ferdynand jako pierwszy wyraził 
swoje współczucie dla godnych ubolewania nieszczęść spokrewnionego ze sobą 
władcy, po nim cesarzowa Eleonora pocieszała w niedoli królową Ludwikę, jako że 
obie pochodziły Gonzagów. Przyjechał też na rączym koniu Tatar nazwiskiem Zach 
Murza, zaliczający się do tatarskiej starszyzny; oznajmił on, że chan tak bardzo 
przejął się nieszczęsną dolą króla, że przyrzeka niezwłocznie stawić mu na pomoc 
dwadzieścia tysięcy jezdnych. Barbarzyńca na dowód, że chan pragnie pospieszyć z 
pomocą natychmiast, pokazywał swojego konia, zdrożonego szybką jazdą.
Ponieważ przyrodzoną cechą dworzan jest ciekawość, podczas pobytu w Głogówku 
kilku z nich wzięła chęć dowiedzieć się z płonnego badania gwiazd, jaki będzie 
kioniec ówczesnych nieszczęść
i czy jest na nie jakieś lekarstwo. Prawo boskie słusznie zabrania tego rodzaju 
wróżb, gdyż wiara w to, że gwiazdy skrywają w sobie przepowiednię przyszłości, 
ubliża czci należnej jedynemu Bogu, wszelako wrodzona duszy ludzkiej chętka, 
żeby znać naprzód przyszłe przeznaczenie, mocno korci ciekawych, a obyczaj wróżb
takich nie zakazuje. Był wówczas u dworu Mikołaj Żórawski, sławny lekarz i 
astrolog, nakłaniano go więc, żeby z układów i wpływów gwiazd odczytał 
przyszłość. Długo nie dawał się namówić, aż wreszcie doszedł go z kobiecych 
komnat rozkaz na piśmie, któremu towarzyszyły groźby. Porównawszy pomyślne i 
niepomyślne domy i koniunkcje planet z konstelacją królewską oraz prześledziwszy 
obraz nieba i układ gwiazd, wyprowadził prognostyk, przedstawiając go na piśmie. 
(Prognostyk ten został mi udzielony w tajemnicy przez pewnego znakomitego męża i 
rad bym go tutaj dołączył, tylko że nie chcę wobec potomności osłabiać powagi 
dworu, przygniecionego wówczas nieszczęściami, a zresztą nie byłoby rzeczą 
właściwą zapełniać dzieło historyczne prywatnymi pismami niepoważnej treści.) 
Kiedy polecono mu odczytać z prognostyku, co bogowie zapowiadają na przyszłość, 
długo się ociągał, nie chcąc podsycać ani nadziei, ani lęku; na koniec 
przytoczył zdanie Liwiusza z drugiej wojny punickiej: koniec wojny, jak 
sprawiedliwy sędzia, temu da zwycięstwo, przy kim jest prawo i słuszność. 
Dwuznaczność tych słów była oczywista, i choć zaklinał się, że niebo ponosi za 
to winę, surowy rozkaz zmusił go, że znowu raz i drugi jak najdokładniej 
przestudiował prognostyk, po czym stwierdził, że wróżebne położenie gwiazd 
zapowiada, iż Kazimierz po tylu nieszczęściach i klęskach może w chwale odzyskać 
królestwo, ale że nie umrze w Polsce jako król. Kazimierz nie wiedział o tych 
wróżbach, a gdy mu o nich doniesiono, nie bardzo je pochwalał. Świadomy był, że 
czcza ta umiejętność nigdy z należytą dokładnością i pewnością nie jest zdolna 
określić z gwiazd ludzkich poczynań i przypadków, i pamiętał z Tacyta, że 
astrologowie stanowią rodzaj ludzi niebezpieczny dla dobrze się mających, a 
zdradliwy dla takich, którzy się karmią nadzieją.
Tymczasem szczęśliwa gwiazda prowadziła Karola do Krakowa. Dnia 27 września 
oddziały przedniej straży pod dowództwem margrabiego Sulzbacha pojawiły się na 
podkrakowskich wzgórzach od strony Michałowie i nie napotykając przeciwnika 
posunęły się naprzód aż pod Kleparz, gdzie przepędziły noc pod gołym niebem. 
Następnego dnia (była to niedziela) przybył sam król z całą swoją potęgą. Wojsko 
szwedzkie rozwinęło się naprzeciwko miasta na rozległej równinie pod Promni-
kiem, zajmując obszar od pałacyku na Woli aż po brzegi Wisły, a z lewej strony 
rozciągniętymi skrzydłami szyku sięgając aż po Strzelnicę. Około południa garść 
naszych harcowników wypadła z miasta, ale potykając się z nieprzyjacielem    
raczej    tylko    zatrudniała    go    utarczką    niż
wstrzymywała w pochodzie. Szwedzi zbliżyli się do dymiących zgliszczy Kleparza i 
rozłożyli obozem na równinie. Karol, dowiedziawszy się, że król polski wraz z 
senatorami okrężną drogą uszedł w góry oraz że wojsko, wciąż jeszcze niesforne, 
udało się w inną stronę, postanowił zrazu pójść w ślady za uchodzącymi, a 
jednocześnie oblec miasto, pewien, że dokona swojego dzieła zarówno wówczas, gdy 
schwyci króla, jak i wtedy, gdy miasto wpadnie mu w ręce. Przewidywał jednak, że 
niełatwo mu będzie zdobyć Kraków, dobrze broniony przez walecznego wodza, i 
przekonany był, że kwarciani nie wytrzymają, żeby nie zaatakować go od tyłu, 
kiedy zacznie kruszyć miejskie mury. Przeto, powodowany skłonnością do wyzywania 
niebezpieczeństw, czy też może chcąc prędzej zakończyć całe przedsięwzięcie, 
postanowił ścigać na czele swojej jazdy uchodzącego Kazimierza i wyruszył w 
kierunku Bochni.
Do przyspieszenia drogi skłonił go przybyły niespodziewanie Aleksander Pracki, 
towarzysz chorągwi husarskiej. Był to człowiek niespokojnego ducha: w młodości 
przywdział kaptur u dominikanów, ale zrzuciwszy go, służył potem wojskowo. 
Niedawno podżegał wojsko do buntu, a teraz, z obawy przed karą, czy też wskutek 
niestałości umysłu, robił Karolowi nadzieję, że jeżeli kwarciani otrzymają 
zaległy żołd, to chętnie przejdą na stronę hojniejszego monarchy. Karol, zawsze 
szybki w działaniu i urzeczywistniający swoje postanowienia z większym 
pośpiechem niż rozwagą, chwycił się tej myśli i nie zwlekając przyrzeka kwarcia-
nym wziąć na siebie wypłatę zaległego żołdu, obiecuje im donatywę i zapowiada, 
że dla pozyskania
ich sobie da hojny upust swej królewskiej szczodrobliwości. Jeżeli przybędą 
wysłannicy, to dla większej pewności obietnice te słowem królewskim osobiście 
potwierdzi. Pracki zaręczał, że poprzedza deputatów chorągwi, którzy wkrótce 
przyjadą; król dowie się od nich, iż całe wojsko jednomyślnie postanowiło pójść 
pod rozkazy zwycięskiego Karola.
Nie potrafię powiedzieć, czy Pracki mówił to wszystko z własnej zuchwałości, czy 
też z cudzego polecenia, nie ulega wszakże wątpliwości, że jakaś ukryta 
przychylność czy też nieszczęsny popęd sprawiły, że zarówno dowódcy jak i 
towarzysze bez oporów zastanawiali się nad przyjęciem szwedzkiej protekcji, 
wychwalali łaskawość Karola, jego wspaniałomyślność, powodzenia wojenne i 
hojność. Żołnierzom obmierzły niespokojne czasy Kazimie-rzowego panowania i 
rozgoryczeni na służbę, z której nie mieli żadnych zysków, zapałali chęcią 
nowych korzyści. Jak to zwykle
bywa w powszechnym zamieszaniu, zdemoralizowanym i demoralizatorom nic nie 
wydawało się niegodziwe, po jednych przeto i po drugich można się było 
spodziewać, że nie będą się sprzeciwiać odstępstwu. Napełniło to Karola 
nadzieją, że łatwo ach sobie zjedna. Mocno iwierzył w swoje szczęście, wyruszył 
więc spiesznie, wyprzedzając swoje wojsko, w orszaku zaledwie dwustu zbrojnych; 
posłuchał rady Prackiego i zamierzał swoją obecnością i łaskawym przemówieniem 
zaszczycić wysłanników chorągwi. Król wiedział, kim są kwarciani, w kilku 
potyczkach dobrze poznał i należycie ocenił ich męstwo.
Kiedy szybko posuwając się naprzód odbył już część drogi, pod wsią Bieżanowem 
wstrzymali go jego ludzie, przedkładając mu, że nierozważną wyprawą wyzywa 
niebezpieczeństwo i zachęca do użycia podstępu Polaków, krążących naokoło, oraz 
że jest rzeczą niestosowną, by szukał tych, którzy jego raczej powinni szukać, 
przeto jeżeli nawet nie dba o niebezpieczeństwa, niech przynajmniej wstrzymawszy 
konia wyprawi podjazd, żeby się dowiedzieć, dokąd prowadzi droga. W pobliżu 
znajdowało się miasteczko Wieliczka, a ponieważ zewsząd przyjeżdżano do niego po 
sól, z rozdroża gościńce prowadziły w różne strony. Pracki, niepe-wien, w którym 
kierunku należy iść, zląkł się, żeby błędnie się skierowawszy, niechcący nie 
zwieść króla. Ale choć przewodnik zasłaniał się nieznajomością drogi, a Szwedzi 
odradzali dalszy pochód, Karol nie zrezygnował z wyprawy, tylko zatrzymał się, 
wysyłając przodem hrabiego Wittgensteina z młodym Schlippenbachem, żeby 
sprowadzili wysłanników. Obaj Szwedzi wraz z Prackim wyruszyli natychmiast, gdy 
wtem, ujechawszy zaledwie ćwierć mili, ujrzeli oddział złożony z trzystu 
naszych, wracający z podjazdu, przy czym mieli Polaków za swoimi plecami, co 
wzbudziło w nich nie tylko lęk, ale i podejrzenie podstępu. Położenie stawało 
się groźne i jeden ze Szwedów odezwał się do Prackiego:
— Cóż na to powiesz, jeżeli łaska? Udawaliśmy się na poszukiwanie przyjaciół, a 
osaczyli nas od tyłu wrogowie. Wyprowadź teraz z niebezpieczeństwa tych, co ci 
zawierzyli, albo przynajmniej oznajmij im nieuchronną śmierć. Na to Pracki, nie 
drgnąwszy na twarzy ani w sercu, stanowczo zapewnił, że nie ma żadnego 
niebezpieczeństwa: oddział jazdy podąża traktem, dokąd mu rozkazano, a im nic 
nie zagraża, i nie potrzebują się obawiać zasadzki. Jednocześnie zażądał, ażeby 
Szwedzi zaczęli udawać furażerów, zbierając w wiązki siano, którego   sterta   
przypadkiem   znajdowała   się   koło   drogi;   w
największym niebezpieczeństwie nie tracąc głowy, chciał bez wątpienia udać, że 
to żołnierze Kazimierza przygotowują na noc paszę dla koni, aby tym łatwiej 
zwieść nadjeżdżających, którzy nie podejrzewali podstępu; sam tymczasem prędko 
podjechał do Polaków, znał ich bowiem, i niby to spełniając otrzymane polecenie, 
kazał im jak najprędzej pospieszać do hetmana Lanckorońskiego. Polacy usłuchali 
rozkazu i popędziwszy konie, oddalili się, uwalniając Szwedów od 
niebezpieczeństwa. Wrócili oni wieczorem do Karola, któremu opowiedzieli o 
przygodzie, jaka ich spotkała, przy czym chwalili wierność i spryt Prac-kiego. 
Chociaż król, sam będąc świadkiem, że mówią prawdę, w duszy strofował się za 
zbyteczną swoją śmiałość, niemniej podczas wieczerzy był wesół i kilkakroć 
odezwał się do swych najbliższych przyjaciół, że się już teraz przekonał, jaka 
jest wierność Polaków. Nikt nie wątpił, iż owego dnia w ręku jednego człowieka 
spoczywały losy dwóch królów i dwóch królestw. Karol w nagrodę wywyższył 
Prackiego, hojnie go obdarowując i przyznając mu rangę pułkownika jazdy — może 
dlatego, że chciał dać przykład niezwykłej łaskawości, a może osądziwszy, że 
powinien hojnie wynagrodzić tego, który swym postępkiem jemu się zasłużył, a 
swojej Ojczyźnie przyniósł hańbę. Jednakże Pracki, że wspomnę o tym mimochodem, 
niedługo cieszył się niespodziewanymi względami cudzoziemskiego władcy: zabito 
go, gdy w Krośnie zaciągał żołnierzy dla pomnożenia sił nieprzyjaciela. Na 
sztandarze swojej chorągwi kazał wymalować trzy wrony przebite włócznią, z 
napisem Deusve, casusve (Albo Bóg, albo przypadek); wiadomo, że była to dewiza 
Godfryda de Bouillon, który zdobywał Ziemię Świętą na Saracenach. I trafnie 
sobie przepowiedział swój los, zrządzeniem bowiem przypadku nagle tak wyrósł, że 
w swoim ręku trzymał losy królestw, zaś ze skrytego boskiego wyroku, jako 
bezecny odstępca, postradał życie na samym progu sprzyjającego mu szczęścia.
Karol znał jeden tylko sposób na niebezpieczeństwa: wyzywać je, i samą 
śmiałością zbrojny postanowił ścigać Kazimierza. Poprowadził swoje wojsko do 
Wiśnicza, zamku Lubomirskich, w którym zamknęła się piechota nawój owska w sile 
dwustu ludzi oraz nieco szlachty. Do nadchodzących Szwedów wystrzelono 
kilkakrotnie z dział, ale kiedy się rozniosło, że to Karol we własnej osobie 
przybywa, zaniechano zbrojnych demonstracji. Król wysłał trębacza, obiecując 
zachować zamek nietknięty, jeżeli załoga się podda.   Polacy   złożyli   broń   
i   rzeczywiście   nikomu   nic   nie
uczyniono.
Szwedzi uznali, że warto, ażeby ich łaskawość nabrała na początek rozgłosu.
Z Wiśnicza Karol wyruszył pod Wojnicz, gdzie przebywał z kwarcianymi chorągwiami 
Lanckoroń-ski. Uspokoiwszy na pewien czas rozruchy w wojsku, wyprawił on 
Krzysztofa Modrzewskiego na podjazd z doborowym oddziałem towarzyszy, chcąc się 
dowiedzieć, dokąd Szwedzi udają się z Wiśnicza. W mglisty poranek Modrzewski 
natknął się na przednią straż szwedzką, a ponieważ wiedział, że obóz polski, 
niedbale strzeżony, mógłby w razie nagłego ataku znaleźć się w wielkim 
niebezpieczeństwie, pospiesznie doniósł o zbliżaniu się nieprzyjaciół. Sam wdał 
się tymczasem w utarczkę z wrogiem, chcąc wstrzymać jego pochód, a tym samym 
sprawić, żeby Polacy mieli czas chwycić za broń i przygotować się do walki.
Zgodnie z zapowiedzią, wnet ukazały się szwedzkie szeregi; nasi na dany znak 
osiodłali konie, przy-pasali broń, wypadli z obozu i rozbiegłszy się po 
rozległej równinie, odważnie ruszyli na przeciwnika, przy czym wielu z nich 
zagrzewały do boju trunki, od których ich bitwa oderwała. Przednią straż 
szwedzką prowadzili pułkownicy Bretlach i Rosen; Koniecpolski, wojewoda 
sandomierski, gwałtownie na nich naciera i jednego z dowódców sam tnie szablą w 
głowę i zrzuca z konia; drugiego, równie szczęśliwie sobie poczynając, z godną 
podziwu zręcznością ścina Burzyński. Reszta Polaków też nie próżnowała, ale i 
naszych kilku zginęło: między innymi Szandarowski, dzielny młodzieniec, padł 
przeszyty kulą.
Tak ostro przednią straż w pierwszym starciu witano, dopóki Karol, idąc 
spiesznie, a przy tym głośno każąc dąć w trąby, nie podesłał walczącym silnych 
posiłków, wskutek czego bitwa rozpaliła się jeszcze bardziej. Chorągwie polskie 
nadal ochotnie walczyły, a odwagi dodawało im lekceważenie przeciwnika. Sądzono, 
że jest to jakiś niewielki oddział szwedzki, doświadczeni uważali bowiem za 
nieprawdopodobne, żeby sam król mógł odstąpić od Krakowa i tutaj przyciągnąć, a 
podjazdy, które wyprawiano, nic pewnego nie zdołały się dowiedzieć, ponieważ 
Szwedzi odbywali swój pochód bardzo ostrożnie. Prześcigano się nawzajem w 
okazywaniu odwagi, walcząc zacięcie: wówczas Karol, stanąwszy na czele swoich, 
liczne zastępy od lewej strony rozwija i naprzód prowadzi. Przeciął Polakom 
odwrót, ażeby przyciągnąć ich do siebie prawem wojny, skoro nie zdołał ich 
dotychczas przyciągnąć pozorem protekcji. Gdy wreszcie zrozumiano, że siły są 
zbyt słabe na to, by można
dotrzymać pola nieprzyjacielowi, osłabł zapał, zwłaszcza że Szwedzi nękali nas 
ogniem z dział. Chorągwie zaczęły się wycofywać, przy czym wozy ze sprzętem 
wyprawiono już zawczasu przed bitwą, żeby później nie tamowały w pośpiechu drogi 
i nie spowodowały nieporządku podczas przeprawy przez rzekę Dunajec.
Dowódcy nadaremnie usiłowali zawracać uchodzących, wszystkim spieszno było 
uciekać, nikt nie zważał na hańbę takiego postępku ani na wojskową karność i 
każdy umykał, jak mu się tylko nadarzyła sposobność. Hetman polny jedynie 
nielicznych zdołał utrzymać w szyku, a wnet potem, opuszczony przez swoich, 
znalazł się w niebezpieczeństwie życia. Z rąk ścigających go nieprzyjaciół 
wymknął isię tylko dlatego, że odważnie przyszedł mu z pomocą Stefan Bidziński 
(już teraz, dzięki złożonym dowodom wojskowej dzielności, zasiadający na 
senatorskim krześle); ja również pospieszyłem ze zbrojną odsieczą, co publicznie 
wyznaję, wiedząc, jak rzecz naprawdę wyglądała. Hetmanowi polnemu zagroziło 
wielkie niebezpieczeństwo, ponieważ ustał mu znużony koń; biciem zdołaliśmy 
pobudzić zwierzę do biegu, a wnet potem, od uciekającego pocztowego innego konia 
wziąwszy, ocaliliśmy hetmana, który już miał stać się zdobyczą Szwedów.
Odwrót chorągwi podobny był raczej do odjazdu niż do ucieczki, gdyż 
nieprzyjaciele nie kwapili się do pościgu, uważając, iż zwyciężyli, skoro 
zdołali sobie zapewnić bezpieczeństwo i zdobyć pole bitwy. Pod Tarnowem 
Lanckoroński, przyszedłszy do siebie i połączywszy się z wojskiem, zawrócił 
oddziały, które się w różne strony rozbiegły. Wyjąwszy niesławę ucieczki, wojsko 
poniosło niewielkie straty, również wozy ze sprzętem, które szły przodem, nie 
zostały naruszone.
Karol, spędziwszy Polaków z pola, był uradowany, że mu się powiodło to, co sobie 
przedsięwziął, i poprowadził zwycięskie oddziały na oblężenie Krakowa, którego 
zdobycie uważał za najważniejszy etap w dziele ujarzmiania kraju. Pod 
nieobecność króla Wittenberg ze szwedzką piechotą opasał Kraków wznoszonymi 
wszędzie umocnieniami,
a teraz powracającego triumfatora witał straszliwym dźwiękiem trąb i armatnimi 
salwami. Żeby zaś oblężeni dowiedzieli się, czego Karol dokonał i w jaki sposób 
pod Wojniczem zwyciężył Polaków, napisano do miasta, wyolbrzymiając rozmiary 
klęski, jak gdyby już nic gorszego Polakom nie mogło się przydarzyć. Kraków, 
założony przez Kraka, starożytnego władcę słowiańskiego
(gdyż bajką jest, że to był Rzymianin Grakchus), około roku Pańskiego 1070, stał 
się po Gnieźnie (pierwotnej siedzibie naszych królów) stolicą i największym 
miastem Polski. Oblewa go od południa Wisła, której odnoga otacza również 
Kazimierz, przy czym po obu brzegach rzeki rozciągają się bujne łąki, służące 
bydłu za pastwiska. Wisła wypływa z pobliskiej części Śląska, mając swój 
początek pod wsią Skoczów, gdzie jest lichym źródełkiem (zwykle rzeczy wielkie 
początek swój zawdzięczają małym), ale powiększa się następnie dzięki licznym 
dopływom. Zajmuje drugie miejsce wśród wszystkich rzek Północy, a ponieważ 
płynie przez środek Korony, spławiamy nią nad Morze Bałtyckie do Gdańska płody 
naszej Cerery, skąd zamorskie narody rozwożą je do siebie, i dlatego też rzeka 
uchodzi za złotodajny sarmacki Pactolus. Samo miasto leży ha równinie, klimat ma 
umiarkowany, a wokoło ziemia jest żyzna i urodzajna i rozpościera się mnóstwo 
wspaniałych pastwisk. Powiadają, że kontur miasta przypomina swym kształtem 
lutnię, której okrągły korpus otacza rynek, zwężającą się zaś szyjkę tworzą dwie 
ulice: Grodzka i Kanonicza. Zamek na wzgórzu wawelskim stoi na litej skale, 
którą od zachodu opływa Wisła; roztacza się stamtąd piękny i rozległy widok. 
Stary, podwójny mur obiega miasto, pozbawione poza tym nowoczesnych 
fortyfikacji, co być może wynikło z upodobań dawnych Sarmatów, którzy nie zwykli 
swego ocalenia powierzać murom miast, a może też jest skutkiem wiary w pokój.
Kazimierz na czas wojny oddał władzę nad miastem i dowództwo nad załogą 
kasztelanowi kijowskiemu Stefanowi Czarnieckiemu; funkcja ta została utworzona 
na czas wojny i nie było nikogo, kto by zdaniem króla i wedle powszechnej opinii 
bardziej się od Czarnieckiego nadawał do jej sprawowania w momencie grożącego 
niebezpieczeństwa. W Krakowie przebywali również Fromhold von Ludingshausen 
Wolff, dowódca gwardii, oraz Mikołaj Gnoiński, dowodzący pułkiem piechoty 
województwa sandomierskiego, tak że załoga dochodziła niemal do trzech tysięcy 
sześciuset ludzi. Oprócz licznych mieszkańców tego ludnego miasta znajdowało się 
w Krakowie również niemało szlachty, która ściągnęła ze swoich ziemskich 
majątków, zaś lud miejski, dzięki temu że miał wprawę w strzelaniu, znacznie 
zwiększał liczbę obrońców. Król szwedzki, choć ufał męstwu swoich ludzi, 
niemniej mocno się niepokoił, żeby go od tyłu albo z boków nie szarpano, gdy 
zacznie szturmować mury. Rozrzucone po okolicy chorągwie polskie, czasowa tylko 
nieobecność króla i senatorów, szlachta wszędzie gniewna i uzbrojona, 
rozchodząca się wieść o tym, że na pomoc
Kazimierzowi
ma wkrótce przybyć dwadzieścia tysięcy Tatarów, wreszcie głośne imię 
Czarnieckiego, walecznego wodza z wielkim wojskowym doświadczeniem — wszystko to 
sprawiało, że forsowanie bram miasta nie mogło stanowić łatwego zadania. Ale nad 
wszystkim brały górę odwaga Karola i nieodmiennie dopisujące mu szczęście: nic 
nie wydawało mu się zbyt trudne i nie istniały dla niego nieprzebyte przeszkody 
— byle tylko kapryśna Fortuna zechciała mu nadal okazywać swój nieodmienny 
dotychczas fawor. Zaczęto szturmować Kraków od strony Kazimierza, oddzielonego 
od miasta Wisłaj dawne domy mieszkanie, sąsiadujące z bramą Grodzką, obsadzone 
teraz przez nieprzyjaciół, służyły za stanowiska dla wciągniętych na piętra 
dział. Jednocześnie Szwedzi opanowali Stradom, którego nikt nie bronił; z 
tamtejszego klasztoru bernardynów, wznoszącego się u podnóży Wawelu, dogodnie im 
było strzelać, a potem szturmować do Zamku. Już pierwsze poczynania 
nieprzyjaciół wywołały w mieście poruszenie, a jeszcze większy strach przejął 
mieszkańców, kiedy wiatr, wiejący w kierunku miasta, zaczął przerzucać przez 
mury ogień z pożarów wznieconych przez Szwedów na przedmieściach. Zgorzał 
wówczas wspaniały kościół franciszkanów razem z obszernym klasztorem, a w pałacu 
biskupim z trudem opanowano szalejące płomienie. Smutny był widok kościelnych 
budowli, palonych już to przez oblegającego nieprzyjaciela, już to przez 
naszych, żeby nie stały się schronieniem dla przeciwnika. Najbardziej ucierpiał 
klasztor bernardynów: trzeba w nim było zapalającymi pociskami wzniecić ogień, a 
potem go zburzyć, ponieważ nieprzyjaciel strzelał stamtąd do Zamku, co groziło 
obrońcom wielkim niebezpieczeństwem. Do gniewu przyprowadził wojsko ukryty w 
owym klasztorze szwedzki muszkieter, który ranił kulą w policzek Czarnieckiego, 
gdy ten przypadkiem wytknął głowę zza wału. Trwoga, jaka z tego zdarzenia 
wynikła, była większa i gorsza niż odniesiony przez Czarnieckiego postrzał; 
wielu rozgłaszało, że rana jest śmiertelna i nie będzie już komu bronić miasta, 
a tym samym wychodziło na jaw, jak mała jest wytrzymałość obrońców na 
niebezpieczeństwa. Ale Czarniecki, wieczorem raniony, o świtaniu już mury konno 
objeżdżał, pokazując wojsku, a potem w rynku mieszczanom, że jest zdrów, choć 
ranny; nie mógł wprawdzie mówić, ale dodawał wszystkim serca swoim przykładem.
Postawa Czarnieckiego sprawiła, że około czterystu młodzieńców, studentów  
krakowskiej   Akademii  i  rzemieślników  cechowych,
zaczęło się domagać, żeby rozdzielić między nich broń i proch; przyrzekali 
posłuszeństwo i wytrwałość, choćby nie wiem jakie niebezpieczeństwo miastu 
groziło. Komendant skorzystał z ich zapału i w sam dzień Przeniesienia relikwii 
św. Stanisława, Biskupa i Męczennika, przydawszy im drugie tyle doświadczonych 
żołnierzy, pozwolił zrobić wycieczkę pod wodzą Krzysztofa Wąsowicza, majora 
dragonów, i Konstantego Byliny z husarskiej chorągwi królewskiej. Zapał do walki 
uwieńczony został godnym skutkiem: część wycieczki rzuciła się przy moście 
królewskim na transport faszyny, w oka mgnieniu połamała wozy i całą szwedzką 
eskortę zmusiła do cofnięcia się za rzekę; inni napadli na stanowiska 
Wittenberga na wprost bramy Mikołaj skiej, gdzie rozrzucili umocnienia, o 
których wiedziano, że otaczają wejścia do podkopów, strącili z nasypów trzy 
nieprzyjacielskie działa, a nie mogąc ich zabrać ze sobą, pogruchotali im ucha, 
przez co uczynili je bezużytecznymi. Walczyli z wielkim animuszem, a ich okrzyki 
i bezładna strzelanina czyniły taki zgiełk, że król Karol, który wówczas 
rezydował w klasztorze Bożego Ciała na Kazimierzu, porwawszy się od stołu, 
dosiadł konia i musiał łajać swoich dowódców za sromotny odwrót. Twierdzą 
niektórzy, że do stu Szwedów zginęło; spośród naszych zabito Konstantego Bylinę, 
znakomitego urodzeniem i czynami wojennymi, a także Cekwarta, kapitana piechoty, 
biegłego w wojskowej inżynierii. Nie obyło się też bez strat wśród studentów, 
gdyż nieświadoma niebezpieczeństwa młodzież niepotrzebnie się narażała, nie 
wiedząc, czym to grozi.
Kiedy rozwiały się obawy, że wojsko polskie przybędzie miastu na odsiecz, 
Szwedzi śmielej zabrali się do kruszenia murów z dział i zaczęli coraz ściślej 
otaczać miasto pasem umocnień. Linia oblężnicza z jednej strony biegła nierównym 
ciągiem wzdłuż murów, poczynając od nowej bramy Mikołaj skiej aż do bramy 
Floriańskiej, a z drugiej szła Kleparzem aż do klasztoru Karmelitów na Piasku. 
Na wpół spalony kościół Karmelitów, słynny cudami i otoczony czcią, 
nieprzyjaciele bezcześcili wojskowymi przedsięwzięciami. Przy pomocy wind 
wciągali nań działa, zaś budynki klasztorne, ocalałe poprzednio z pożaru, z 
których nie mieli żadnego pożytku, splądrowawszy spalili. Przygotowywano stamtąd 
atak na bramę Szwiecką; ażeby go móc odeprzeć, trzeba było zburzyć kościół Św. 
Kazimierza wraz z klasztorem reformatów, ponieważ stały tuż przy murach i swym 
położeniem utrudniałyby obronę. Mimo to jednak nieprzyjaciel zdołał przedostać 
się do ruin, gdzie krył się za kamiennym ogrodzeniem i
wśród stosów kamieni. Aż do pierwszego października Szwedzi nie zaniedbywali 
niczego, co ułatwiłoby im szturm miasta, szczególnie zaś nieustannym 
ostrzeliwaniem z dział starali się naruszyć mury oraz robili podkopy.
Warto upamiętnić, że wycieczka naszej załogi z majorem na czele, przeszedłszy z 
rozkazu komendanta mur, wtargnęła do królewskiego młyna w sąsiedztwie obwarowań, 
gdzie w samo południe posiekała kilku Szwedów, zamroczonych winem i bezsilnych 
wskutek pijaństwa. Na uczyniony zgiełk inni Szwedzi nadbiegli z pomocą 
napadniętym; Polacy śmiało stawiają czoła przeważającemu liczebnie 
nieprzyjacielowi, a wówczas kapitan szwedzki, zwracając się do jednego z nich, 
rzecze:
— Polacy, cóż za szaleństwo was ogarnęło, że wolicie dobrowolnie ginąć,   niż   
ocalić   się   dzięki   naszej   łaskawości?   Brak   wam prowiantów, załoga 
wasza topnieje, sił walczącym ubywa, czemuż więc nie zapobiegacie ostatecznej 
swojej zgubie i wciąż wierzycie, że szaleniec Czarniecki razem z jednorękim 
Wolffem ocalą miasto od zagłady?
Na to Polak:
—  Bądź pewien, że w mieście żywności mamy pod dostatkiem, dwakroć dzisiaj 
jadłem, zaś siłę murów mogłem ocenić, gdy mnie z nich  na  linie  spuszczano.  
Przekonasz  się też,  że  walecznych żołnierzy w Krakowie nie brakuje, jeżeli 
przypuścicie szturm, który odwlekacie ze strachu.
Rozgniewany tą odpowiedzią Szwed wyzwał Polaka na pojedynek. Polak wnet kulą go 
przeszył i na ziemię obalił, a potem chciał mu odebrać rapier, ale przeszkodziło 
mu nadejście innych Szwedów i musiał zadowolić się tym, że pokonał przeciwnika i 
ie mu się udało szczęśliwie powrócić do miasta.
Dnia siódmego października król Karol, nie chcąc dłużej bezczynnie trawić czasu 
i pragnąc, żeby się nie wydawało, iż krwią swoich ludzi zbytecznie szafuje, 
stosownie do wojskowego obyczaju wysłał trębacza z oznajmieniem, że jeżeli 
miasto się nie podda, to czeka je zagłada. Okazanej przez króla łaskawości ani 
nie odrzucono, ani też nie przyjęto; komendant odpowiedział, że wychował się na 
wojnach, a wśród huku dział zestarzał, toteż i teraz nie przerażają go ich ryki; 
co więcej, spostrzegł, że nie zdołały one napędzić stracha nawet chłopcom, 
którzy biegając po mieście, chwytają kule szwedzkie, jak gdyby to była zabawa, i 
do niego przynoszą, żeby je kazał wystrzelić z powrotem. Wkrótce przybył drugi 
trębacz, z listem od kanclerza Oxenstierny, który niby to przez grzeczność pisał 
do Czarnieckiego z przestrogą.
Komendant, stanąwszy w pośrodku rynku, wśród zbrojnych gromad    mieszczan   i   
żołnierzy,      odczytał   to   pismo, brzmiące następująco:
W mieście, którym rządzisz, składałeś, komendancie, aż do tej pory wspaniałe 
dowody swej dzielności; doznali Szwedzi twego męstwa w otwartym polu, 
doświadczyli twej odwagi i hartu w otoczeniu wałów i murów. Ale nie popisuj się 
śmiałością ponad potrzebę, cnota zawsze znajduje się pośrodku. Król wasz uszedł 
z kraju, wojsko się rozproszyło, województwa skapitulowały albo zdały się na 
łaskę — z tobą więc jednym mamy walczyć jako z wrogiem? Czy nie dosyć, żeś raz i 
drugi przeciwstawił się tym, którzy ci pobłażali? Czy nie wystarczy ci do 
chwały, żeś tylekroć oparł się niezwyciężonemu Karolowi? Szaleństwem byłoby 
nadużywać jego cierpliwości. Miej sobie za nic bombardowanie, wytrzymuj szturmy, 
lekceważ sztuki pirotechniczne — z tym wszystkim będziesz przelewał krew, 
wyginie szlachta, przerzedzą się szeregi żołnierzy i mieszczan, potem zaś głód, 
na koniec śmierć cię zwojuje; wówczas to, co teraz uchodzi za cnotę, zacznie się 
nazywać ślepym uporem. Bacz, żebyś tych, których dzięki łaskawości najlepszego z 
królów możesz jeszcze ocalić, przez swój upór nie przyprowadził do zguby; 
przecież Kazimierz po to powierzył ci nad nimi zwierzchnictwo, żebyś ich 
zachował, nie zaś, żebyś ich wygubił. Obrona miasta nie powinna mieć na celu 
jego zagłady, jeżeli więc orężem obronić go nie możesz, w odpowiedniej chwili 
ocal je kapitulacją. A zatem słuszność nakazuje, żebyś miasto, Zamek i ludzi z 
zaufaniem poddał zwycięzcy, póki jeszcze zachowane są w całości.
Na ten list Czarniecki na razie nie odpowiedział, każąc trębaczowi natychmiast 
wracać, ponieważ wzmagający się huk dział — a komendant na najdrobniejsze rzeczy 
zwracał uwagę — odwoływał go gdzie indziej.
Kiedy oblężenie wkroczyło w drugi miesiąc i gdy stało się widoczne, że 
nieprzyjaciel trzema podkopami podsunął się pod mury, co groziło miastu bliskim 
i nieuchronnym niebezpieczeństwem, wielu (jak to bywa) spokorniało, a niektórzy 
nawet odważali się strofować komendanta, że jest okrutny wobec tych, których 
podjął się bronić; powinien uprzedzić zagładę, skoro Szwedzi gotowi są okazać 
łaskawość, inaczej bowiem będzie musiał zdać rachunek z przelanej krwi przed 
Bogiem i przed światem.
Było w mieście sporo ludzi, których Czarniecki zwykł zapraszać na sekretne 
narady, między innymi Szymon Starowolski, kanonik,
który naonczas z polecenia biskupa Gembickiego miał pieczę nad sprawami 
kościelnymi; Aleksander Płaza, starosta rabsztyński, wielkorządca krakowskiego 
Zamku; Jan Klemens Branicki, starosta Chęciński; Krzysztof Rupniowski, wojski 
krakowski, który wedle starego prawa wraz z dwunastoma burgrabiami zamkowymi 
roztaczał opiekę nad Zamkiem; nadto wielu spośród szlachty, którzy uważali, że 
im i ich rodzinom będzie bezpieczniej w murach, niż gdyby zostali na wsł w 
swoich domach, wystawieni na swawole plądrującego wojska. Gdy naradzał się z 
nimi w osobnej izbie, przybyli przedstawiciele rady miejskiej, tłumacząc, z 
jakich powodów nie można już dłużej znosić oblężenia, i prosząc, żeby komendant 
— skoro Szwedzi okazują łaskawość — zechciał się zastanowić nad układem 
pokojowym, godnym stolicy; teraz miasto winne jest mu, jako swemu obrońcy, 
dozgonną publiczną wdzięczność, jeżeli zaś przyczyni się do zawarcia ugody, to 
po wszystkie czasy, jako swego wybawcę, będzie go uważało za patrona. Wyliczali 
też trudności, które ich jako ludność cywilną szczególnie trapią: brak 
prowiantów i pieniędzy, uciążliwe konfiskaty dokonywane przez żołnierzy załogi, 
wreszcie nieznośna swawola rabusiów i rozbójników, którzy gromadząc się nocami, 
napastują domy mieszczan, włamują się do sklepów, grabią zapasy oraz różnego 
rodzaju towary i rozpasani na wszelką niegodziwość, czego nawet nieprzyjaciel 
pod miastem nie czyni, uważają, że im wszystko wolno.
Zdarzyło się właśnie w owym czasie, że pewien duchowny, a przy tym szlachcic, 
może mając nikczemny charakter, a może też będąc nierozsądny wskutek młodego 
wieku, złupił kilka kramów; zuchwałość ta uchodziła mu bezkarnie, ponieważ 
konsystorz duchowny zawiesił swoją działalność, aż wreszcie ci, co mieli pieczę 
nad sprawami Kościoła, zezwolili, ażeby władza świecka ukróciła jego swawolę. 
Pojmano go więc (nie wymieniam jego nazwiska przez wzgląd na jego stan duchowny 
i jego szanowaną rodzinę), a grasującą bandę rabusiów rozproszono, przy czym 
dwóch z nich, którym Udowodniono grabież, zostało ukaranych dla przykładu i dla 
postrachu.
Wśród naszych, chociaż szczerby w murach nadal pilnie naprawiali, zaczęła się 
roznosić wieść, że miasto skapituluje? nikt określony jej nie szerzył, ale 
wszyscy do niej nakłaniali ucha. Czarniecki dwukrotnie miał od Kazimierza listy, 
zapowiadające odsiecz, ale skoro powziął wiadomość od Leszczyńskiego, wojewody 
łęczyckiego (który przedtem posłował do Sztokholmu, a teraz odwiedził Szwedów 
pod Krakowem, żeby podjąć układy na nowo),
że król rezyduje w Opolu, i kiedy dowiedział się, że nieprzyjaciel rozgromił 
Potockiego i jego wojsko oraz że wysłannicy kwarcianych przebywają u Karola, 
postanowił również prosić o szwedzką protekcję. Niedostatek żywności, której 
zapasy zupełnie nie wystarczały na długotrwałe oblężenie, skłonił obleganych do 
pojednawczości: komendant skorzystał z tego, że niedawno otrzymał od Karola 
list, i niby to czując się zobowiązanym do udzielenia odpowiedzi, tak do króla 
napisał:
Już drugi miesiąc trwa oblężenie i stojąc z wojskiem pod stolicą naszego 
królestwa zdążyłeś, Królu Miłościwy, przekonać się, co może twoje szczęście, a 
co nasza wytrwałość. Ty walczysz dla zdobycia sławy, my zaś bronimy Ojczyzny, 
gotowi z miłości dla niej wysączyć ostatnią kroplę naszej krwi. Wiesz dobrze 
WKMość, co dotąd zdołałeś na nas orężem zwojować; za to łaskawość, z jaką się 
nam WKMość oświadczyłeś w swoim liście, wielu z nas poruszyła, albowiem do 
szlachetnych serc, niezdolnych ustąpić przed mieczem, łatwiej trafić łagodnością 
i łaskawością niż groźbami. Postępowanie takie przynosi WKMości zaszczyt i 
dokazałeś nim, że wszyscy wolimy, żebyś nam WKMość był przychylny zamiast nam 
być nieprzyjacielem. Ponieważ jednak o łaskawości najlepiej świadczą czyny, 
prosimy WKMość o udzielenie nam czasu, żebyśmy mogli się znieść z JKMością 
naszym królem Kazimierzem; jak tylko otrzymamy od niego przyzwolenie, ustąpimy 
przed koniecznością i staniesz się, Królu Miłościwy, panem Krakowa, już nie jako 
nieprzyjaciel, lecz jako krewny naszego monarchy.
Karol przeczytał ten list, gdy mu go przyniesiono, z zadowoleniem i z uwagą, 
jako że bardzo pragnął wejść w posiadanie miasta. Jego wysłannicy, których wnet 
wyprawił, żeby doprowadzili dobrowolną kapitulację do skutku, przekonywali 
oblężonych, że zwłoka byłaby dla nich nader szkodliwa i że więcej zyskają 
zawierając szybko ugodę, niż jeżeli dłużej będą trwali w uporze. Dopokąd 
pozostają zamknięci w mieście, znajdują się w niewoli i życie ich oddziela od 
zguby tylko szerokość obronnych murów, niechże więc przedsięwezmą środki 
zapewnienia <sobie bezpieczeństwa, skoro nic nie stoi temu na przeszkodzie, a 
król szwedzki sobie tego życzy. Żeby jednak nie wątpili w łaskawość Karola, 
zgadza się on dać im osiem 'dni czasu dla zniesienia się w sprawie kapitulacji z 
Kazimierzem, choć monarcha ten zapewne nieszczególnie się losami Krakowa 
przejmuje, skoro z całego królestwa ustąpił i całe je potężnemu współzawodnikowi 
zostawił. Ogłoszono   zatem   starszyżnie,   wchodzącej   w   skład   rady,   że
wypadnie poddać się konieczności, jeżeli tylko Karol zagwarantuje zaszczytne i 
bezpieczne warunki ugody; ale zresztą rzecz całą utrzymano w tajemnicy, żeby 
wieść o zamierzonej kapitulacji, rozniósłszy się, nie odciągała nieprzezornych 
od ich żołnierskich obowiązków.
Tymczasem miasto, ogarnięte niepokojem, gryzło się tym, że nieprzyjaciel co 
dzień ciaśniej je opasuje, a jeszcze bardziej, że rozwiewa się nadzieja na 
odsiecz. Już bowiem ważniejsze województwa Korony oddały się pod władzę 
szwedzkiego króla, zwątpiono w powrót Kazimierza, a pochop do złego dawała 
wszystkim łudząca nazwa protekcji, w której można było upatrywać gwarancję 
bezpieczeństwa. Szemrano więc i za podszeptem przezorniejszych powszechnie 
zgadzano się na to, że skoro nie ma nadziei na odwrócenie klęsk, należy skłonić 
Czarnieckiego, ażeby przestał działać na zwłokę, gdyż postępowanie takie grozi 
oczywistym niebezpieczeństwem.
W rezultacie Czarniecki, zebrawszy na Zamku co znaczniejszych spośród 
duchowieństwa i szlachty, a także przedstawicieli rady miejskiej oraz dowódców 
wojska, przemówił do nich, zatajając jednak powzięty zamiar, ażeby się 
przekonać, czy panuje wśród nich jednomyślność, lub może dlatego, iż uważał za 
bardziej honorowe, żeby nie on namawiał, lecz żeby jego Wszyscy nakłaniali do 
kapitulacji. Zebrani jednogłośnie zażądali zawarcia ugody dla ocalenia miasta i 
powierzyli ułożenie jej warunków duchownym, polecając im od razu w pierwszym 
paragrafie zastrzec poszanowanie religii. Karol przysłał listy bezpieczeństwa i 
nasi komisarze udali się do szwedzkiego obozu omówić warunki kapitulacji. 
Komisarzami tymi byli: starosta dyneburski Fromhold WolfF, starosta Chęciński 
Jan Branicki i wielkorządca Zamku Aleksander Płaza.
U Wittenberga rokowania prowadzono w otoczeniu licznie zgromadzonych wojskowych, 
dla łatwiejszego porozumienia się, gdyż znajomość łaciny jest wśród Szwedów 
bardzo rzadka. Jak tylko punkta kapitulacji zostały sformułowane, król je 
natychmiast potwierdził, nic nie zwlekając, a nawet sądząc, że przyniesie mu to 
chwałę i zaszczyt, że z monarszą wspaniałomyślnością od razu i bez żadnych 
zatrzeżeń zgodzi się na wszystko, o co tylko go poproszą. Uważam za właściwe 
podać na tym miejscu, pod jakimi warunkami stolica nasza zgodziła się otworzyć 
swoje bramy przed ubiegającym się o nią cudzoziemcem.
Wyznawanie i praktykowanie religii rzymskokatolickiej, która jak z dawna w 
królestwie polskim kwitnęła, tak i teraz kwitnie, nie
będzie niczym ograniczane, ani w Krakowie, ani gdzie indziej; jednakże ci, 
którzy tę religię wyznają, muszą okazywać należną wierność i posłuszeństwo dla 
najmiłościwszego króla szwedzkiego. Kościoły, kolegia, klasztory, szkoły, 
szpitale i wszystkie dobra stanu duchownego, ruchome i nieruchome, będą wolne od 
jakichkolwiek ciężarów na rzecz wojska, a obowiązane jedynie do danin 
publicznych, które zwykły płacić z dawnego obyczaju. Duchowni oraz zakonnicy i 
zakonnice, żyjący w spokoju i w posłuszeństwie, będą nadal korzystać ze swych 
przywilejów i pozostaną w posiadaniu swych majętności.
Komendant miasta i Zamku, pułkownicy, oficerowie, żołnierze, burgrabiowie i cała 
szlachta przebywająca w oblężonym Krakowie swobodnie odejdą, dokąd im się 
spodoba, z nienaruszonym dobytkiem, zachowując swoje urzędy i przywileje. Księgi 
sądowe, akta, rejestry, skrypty, tak grodzkie, jak ziemskie, szczególnie zaś 
kościelne, zostaną zachowane w całości. Sądy i magistratury wszelkiego rodzaju i 
stopnia będą wymierzały sprawiedliwość wedle dawnego zwyczaju, ogłaszając 
reasumpcję przez publiczne (jak to nazywają) obwieszczenia. Komu się spodoba 
opuścić miasto, a także i królestwo, ten będzie mógł swoje majętności, ruchome i 
nieruchome, w dowolny sposób przenieść, sprzedać lub odstąpić.
Miasto Kraków ze swoją radą miejską, swymi mieszkańcami i swoim terytorium 
będzie korzystać, jak dotychczas, ze wszystkich swoich przywilejów i wolności. 
Uniwersytet czyli Akademia, główna szkoła Korony, pozostanie przy swoich 
prerogatywach, potwierdzonych przez sejmy koronne, jak również przy swoich 
majętnościach i dochodach.
Wielmożny Stefan na Czarncy Czarniecki, kasztelan kijowski, komendant Zamku i 
miasta krakowskiego, a także Fromhold Wolff, starosta dyneburski, oraz wszyscy 
pułkownicy, kapitanowie, inni oficerowie i żołnierze opuszczą miasto z 
rozwiniętymi sztandarami, z nabitą bronią i z zapalonymi lontami, bijąc w bębny, 
przy czym zabiorą ze sobą dwanaście różnego rodzaju dział. Na wyżywienie dla 
nich przeznacza się królewszczyzny leżące nad śląską granicą, na okres 
dwumiesięczny, przez który nie wolno im będzie podnieść broni przeciwko JKMci 
królowi szwedzkiemu. Dworzanie, urzędnicy i słudzy JKMci króla polskiego będą 
mogli swobodnie odejść do swego pana, mając zapewnioną bezpieczną drogę. Również 
wozy i sprzęt wojskowy bez żadnej przeszkody czy trudności w bezpieczne miejsce 
pozwoli się im przeprowadzić. Jeńcy szwedzcy, jacy tylko są w mieście, zostaną 
rzetelnie i bez
żadnego okupu uwolnieni; to samo uczyni JKMć król szwedzki z jeńcami polskimi, 
których liczba jest większa. Archiwum koronne, zarówno rachunki skarbowe jak i 
wykazy dochodów   z   królewszczyzn,   będzie   rzetelnie,   bez   zatajenia 
czegokolwiek, przekazane komisarzom JKMci króla szwedzkiego. Wszystkie działa, 
należące do Zamku i do miasta, oraz prowianty i broń pozostaną na swoim miejscu, 
a wyżej wymieniony komendant powstrzyma się od
wszelkich podstępów wobec oblegających i nie zostawi w mieście żadnych 
podziemnych min dla zaszkodzenia Szwedom. Powyższe warunki poddania miasta, 
ułożone wspólnie przez komisarzy i generała Wittenberga, dnia siedemnastego 
października 1655 podpisał król szwedzki, potwierdzając je zarazem oficjalnym 
dyplomem i przyrzekając ściśle dotrzymać wszystkich punktów układu.
Wkrótce potem przybył do miasta zaufany dworzanin Karola, Schlippenbach młodszy, 
jako zakładnik, żeby komendant mógł bez obawy udać się do szwedzkiego obozu. 
Czarniecki oświadczył jednak, że nie potrzebuje zastawu, gdyż największą 
rękojmią bezpieczeństwa jest dla niego słowo króla, i że poczyta sobie za honor 
z własnej woli stanąć przed jego majestatem. Nazajutrz Schlippenbach znów 
przyjechał na Zamek, obejrzał królewskie komnaty i w imieniu swojego pana kazał 
kustoszowi, księdzu Miaskowskiemu, otworzyć sobie skarbiec. Polecenia tego nie 
można było wykonać, ponieważ marszałek, wywożąc insygnia i kosztowności, zabrał 
ze sobą klucze. Sprowadzeni ślusarze wyłamali zamki i rygle, ale w skarbcu nie 
znaleziono niczego, prócz kilku zatęchłych od starości drobiazgów z wyprawy 
królowej i stosu papierów. Wszystko, co mogłoby wzbudzać pożądliwość, świeciło 
nieobecnością.
W dzień św. Łukasza wojsko szwedzkie obsadziło bramę Grodzką i drugą, Poboczną, 
znajdującą się tuż pod Zamkiem, a jednocześnie o wyznaczonej godzinie dawna 
załoga opuszczała miasto. Mieszczanie frasowali się, co im dobrego może 
przynieść nowa władza. Najpierw wyszedł oddział Wolffa z rozwiniętymi 
sztandarami, z muszkietami i ze spisami na ramionach, grając wojskowym obyczajem 
na piszczałkach i bębnach i postępując naprzód raźnym krokiem. Żołnierze 
zachowywali dobrą postawę w odwrocie, rzucając Szwedom żarty i przymówki. Za 
nimi szedł regiment hajduków Gnoińskiego; borsucze skórki na pokrowcach 
muszkietów nadawały mu nastroszony wygląd. Dalej postępowało trzynaście     
kompanii     dragońskich,     doświadczeni     żołnierze
Czarnieckiego, pod wodzą Krzysztofa Wąsowicza i Jana Tedtwina. Pochód zamykało 
około sześciuset jezdnych, a po nich opuścił Kraków sam komendant miasta, 
Czarniecki, swoim obyczajem przyodziany w szkarłatną szatę na wzór arabski; 
dosiadał wspaniałego rumaka i sprężyście wydawał rozkazy. W obozie przywitał się 
z Karolem, który zawiózł go w karecie do swojej kwatery, po przyjacielsku 
zaprosił do stołu, a potem, oddając cześć jego męstwu, z szacunkiem pożegnał. 
Czarniecki, odwzajemniając się, mówił o odmianie losu i o niezwalczonych 
wojskach Karola — sobie na chwałę, lub może na pociechę.
Zasłużone pochwały wielkiemu, bohaterskiemu wręcz męstwu Czarnieckiego oddawali 
również i Polacy, nawet zawistni nie mogli mu ich odmówić; niemniej nie 
brakowało takich, co go w prywatnych rozmowach obmawiali, szarpiąc dobrą sławę 
znakomitego wojownika. Żołnierze wypominali mu, że im skąpo wydzielał żywność, 
chociaż w publicznych składach było jej pod dostatkiem, że więc, oszukiwani na 
wikcie i na żołdzie, przyciśnięci głodem, żeby mieć czym żyć, musieli rabować 
mieszczan. Utrzymywali też, że znaczną, część sreber wypożyczonych z kościołów 
na potrzeby oblężenia kazał w mennicy Zacherlego przekuć na bitą monetę, którą 
wziął na swój prywatny użytek, bezprawnie przywłaszczając sobie należące do 
wojska pieniądze, dla których żołnierze przelewali krew, a nawet tracili życie. 
Szlachta i mieszczanie nie mogli przebaczyć Czarnieckiemu, że ich skrzywdził, 
dozwalając rozswawolonym żołnierzom i rabusiom plądrować kramy i żydowskie 
sklepy; przez ten okrutny rabunek stracili półtora miliona, gdyż udział w 
zdobyczy zmuszał komendanta do pobłażania winowajcom. Król szwedzki obsypał — 
jego jednego — nie tylko pochlebnymi słowami, lecz i kosztownymi darami, których 
dziesięciokrotną cenę musieli zapłacić mieszkańcy miasta, Karol bowiem zażądał 
od nich ogromnych sum pieniężnych w podarunku. Zwykła to jednak rzecz, że ludzie 
znalazłszy się w niebezpieczeństwie, ze strachu wszystko ofiarowują, byle się z 
niego wydobyć, ale później oskarżają tych, co niebezpieczeństwo zażegnali, jak 
gdyby nie było lepiej dać albo poświęcić swoje majętności dla ogólnego ocalenia, 
niż zachować je na łaskę i niełaskę wrogów.
Po wyjściu Polaków Wittenberg wprowadził do miasta szwedzkie oddziały, przy czym 
dokonał tego nocą, żeby ciekawi nie mogli się zorientować w ich liczebności. 
Wkrótce potem król Karol w otoczeniu bardzo szczupłego orszaku, niemal jak osoba 
prywatna, wjechał na Zamek; witano go z mię-
szanymi uczuciami, ponieważ afekty Polaków rozdzielone były pomiędzy dwóch 
królów. Dla nikogo jednak przybycie jego nie było milsze niż dla innowierców, a 
już najbardziej dla tych spośród nich, których dotknęła ariańska zaraza. Ci 
ostatni, pod względem zasad wiary, niezupełnie się zgadzają z ewangelikami, a 
zupełnie różnią się od katolików, jednakże z resztą sekciarzy łączy ich wspólna 
nienawiść do rzymskiego Kościoła. Dając wyraz swojej radości, powitali Karola 
uroczystym pane-girykiem, który kazali wydrukować w Lesznie, żeby wieść o tym 
szerzej się rozeszła. Tytuł owego panegiryku brzmiał: Karolowi, królowi 
szwedzkiemu, gockiemu, wandalskiemu itd., bezkrwawemu zwycięzcy Polski, 
oswobodzicielowi pobożnemu, szczęśliwemu i niezwyciężonemu, utrapionym na 
pocieszenie, a królom na przykład zrodzonemu itd. Pisał to godny skądinąd uwagi 
orator — cóż, kiedy pochlebca. Do arian, czyli anabaptystów zaliczało się wielu 
spośród dobrej szlachty (zgubna ta zaraza szerzyła się szczególnie na Podgórzu), 
ale nie wymienię żadnych nazwisk, mając wzgląd na dobrą sławę ich przodków. 
Przemawiali oni do Karola imieniem swego zboru, jak gdyby nie wiedzieli, że 
Szwedzi różnią się w wierze od katolików w takim stopniu, w jakim nie zgadzają 
się z anabaptystami.
Na upamiętnienie zasługuje to, czego się dowiedziałem z opowiadania pewnej 
wiarogodnej osoby. Otóż Karol, przyjechawszy na krakowski Zamek, oglądał między 
innymi kościół katedralny Św. Stanisława, bez wątpienia powodowany ciekawością, 
nie zaś pobożnością. Oprowadzał go Szymon Starowolski, wówczas kanonik 
krakowski, człowiek cnotliwy i uczony, który na życzenie króla pokazywał mu 
godne obejrzenia starożytne pamiątki, zwłaszcza groby królów polskich, dodając 
przy każdym krótką pochwałę panującego, jako że posiadał wyborną znajomość 
dziejów. Przypadek czy przeznaczenie zrządziły, że podeszli obaj do grobowca 
Władysława Łokietka.
—   Król  ten  —  rzecze   Starowolski  —  trzykroć  z  królestwa wygnany, 
trzykroć je na powrót odzyskał.
Na to Karol:
—  Ale wasz Kazimierz, raz wygnany, już więcej  utraconego królestwa odzyskać 
nie zdoła.
Wówczas starzec, czy to wieszczym duchem natchniony, czy też wskutek lat 
podeszłych śmiały, odparł:
— Któż to wie? Albowiem i Bóg jest potężny, i fortuna zmienna. Król, dotknięty 
tą odpowiedzią, pohamował swoją ciekawość i więcej przewodnika nie zagadywał, 
gdzie indziej się skierowawszy.
Zwiedzał kościół z odkrytą głową i wszystkiemu, co mu Starowolski mówił, 
przysłuchiwał się z największą pilnością. [...] Po kapitulacji Krakowa wojsko 
szwedzkie uderzyło na okoliczne zamki i miasteczka. Jakub Wilkoński, otoczony w 
Lanckoronie przez Douglasa i jego oddziały, wdał się w układy i kapitulował; był 
to człowiek odważny i bynajmniej nie przeląkł się nieprzyjacielskiej siły, lecz 
tylko zastosował do rozkazu Michała Zebrzydowskiego, miecznika koronnego, który 
miał wzgląd na Kalwarię, nie chcąc, żeby ją rozgniewany napastnik złupił. Na 
zamku lanckorońskim stanęło załogą dwustu Szwedów pod dowództwem Burchalsena, 
ażeby trzymać w ryzach górali; w dalszym ciągu wspomnę o tym, jak później przy 
pomocy słynnego fortelu odebrano ów zamek najeźdźcom. Gorszy był los Tęczyna; 
kiedy Kónigsmarck młodszy przypuścił do niego szturm, zamek najpierw dzielnie 
się bronił, a potem się poddał, ale Szwedzi nie dotrzymali słowa i zająwszy go, 
okrutnym sposobem wy-siekli załogę, którą dowodził Jan Dziuli, kapitan piechoty, 
zaś bezbronnych mieszkańców i słabą płeć obrabowali aż do bielizny. 
Nieprzyjaciel opanował następnie zamki w Ojcowie, w Niepołomicach, w Pieskowej 
Skale, oraz twierdze w Ogrodzieńcu i w Pilicy, zagarniając słynny skarbiec 
Stanisława Warszyckiego, kasztelana krakowskiego. Warszycki, przywiązany do 
Ojczyzny obywatel i nieprzejednany wróg najeźdźców, pozostał w Polsce podczas 
wojny jako jedyny spośród senatorów koronnych; inni przedniej si panowie uszli 
na Węgry albo na Śląsk, a także do Gdańska. Znaleźli się również i tacy, co niby 
to wypełniając śluby, umknęli do słynnych cudami miejscowości w obcych krajach. 
Prymas królestwa Andrzej Leszczyński przebywał w Nysie albo w Głogówku, 
podzielając los Kazimierza i służąc mu radą; pozostali biskupi rozjechali się w 
różne strony, chociaż przez wzgląd na pasterskie obowiązki nie powinni byli 
opuszczać swoich owiec. Opanowanie miasteczek przyszło Szwedom bez większego 
trudu, ale wiedzieli, że większy pożytek przyniosłoby im przeciągnięcie na swoją 
stronę koronnego wojska, gdyż wtedy miejscowymi siłami łatwiej mogliby kraj 
podbić. Chorągwie, rozproszone pod Wojniczem, rozłożyły się po tej stronie 
Wisły, głównie w okolicach Radłowa; obozowały daleko jedne od drugich, nie wiem 
w jaki sposób wśród gorejącej wojny potrafiąc zachowywać beztroskę; ponieważ 
pozbawione były dowódcy, wśród żołnierzy szwankowała karność i zdarzały się 
wszelkiego rodzaju swawole. Wyprawiani potajemnie wysłannicy szwedzcy, a także 
nasi, którzy sami   podjęli   inicjatywę,   jak   Pracki,   o   którym   już   
wyżej
wspominałem, robili Karolowi nadzieję, że kwarciani wkrótce przejdą na jego 
stronę, gdyż ma on w swoim ręku zarówno przynętę jak i korzyść: może sypnąć 
bogactwem, jak z rogu obfitości, nagradzając wojsko za to, że pójdzie pod jego 
rozkazy, dobrami wychodźców i majętnościami opuszczonymi przez duchownych, które 
już teraz do nikogo nie należą.
Wśród żołnierzy panowało przekonanie, że przede wszystkim należy troszczyć się o 
zachowanie życia, a potem dopiero o sławę; sądzili, że podobnie jak okręt bez 
wiosła w pośrodku burzy, tak i oni, opuszczeni przez króla, nie zdołają wydobyć 
się z grożącego im niebezpieczeństwa. Opierać się teraz szwedzkiej przemocy, po 
tym, jak powstrzymali moskiewską nawałę i poskromili kozacki bunt, byłoby 
zanadto niebezpieczne; cóż dopiero, jeżeli przybędą Tatarzy, którym zostaną 
wydani na łup pod zarzutem zawiązania nieprzyjaznej konfederacji i wypowiedzenia 
posłuszeństwa? Zaiste, lepiej nie gardzić łaską i pieniędzmi hojnego króla, 
który dzielnością swoją przewyższa niezwyciężonych, niż bez żadnej korzyści i z 
pewną zgubą nadal trwać przy tym, który wymawiał im, że go opuścili, a sam z 
kraju uszedł. Przekonani takim podstępnym rozumowaniem, zgodzili się na koniec 
pójść pod władzę hojniejszego monarchy i gdy król szwedzki po raz czwarty do 
nich przysłał, wyprawili dwóch poruczników chorągwi jazdy, podstolego 
nowogrodzkiego St[anisława] Wy-życkiego i Samuela Karskiego, dla omówienia 
warunków, pod jakimi gotowi byliby przyjąć protekcję.
Obaj wysłannicy długo wymawiali się od haniebnej posługi, ale wreszcie, ulegając 
namowom starszyzny i powszechnym prośbom, podjęli się przedstawić Karolowi 
żądania wojska. Żołnierze utrzymywali, że wypowiadając prawowitemu królowi 
posłuszeństwo, bynajmniej nie łamią wierności i nie sprzeniewierzają się dawnym 
zwyczajom —jedno bowiem i drugie droższe im jest nad życie — lecz że tylko na 
pewien czas ustępują przed przeciwnościami. Ażeby nie stać się pastwą 
nieprzyjaciół, wszystkich ich jednocześnie na siebie rozgniewawszy, chcą 
przynajmniej jednego z nich ułagodzić. Sroży się Moskwa, pustoszą Ruś Kozacy, a 
i Szwedzi byliby wrogami Korony, gdyby z trojga złego nie wybrać 
najznośniejszego; utrapiona Polska korzyść z tego (odniesie, będzie to lekarstwo 
na jej obecną niemoc, choć przyrządzone z niebezpiecznej substancji. Póki 
nawałność nie przestanie srożyć się burzami, opuszczeni przez los i przez króla, 
muszą szukać schronienia pod skrzydłami protekcji; tak jednak pod władzę 
szwedzką chcą przejść, żeby pamiętano, iż są Polakami: będą
służyć cudzoziemskiemu królowi, o ile religia przodków pozostanie nietknięta a 
Ojczyzna nieumniejszona, oraz jeżeli będą mieli zapewnioną swobodę odejścia w 
razie powrotu Kazimierza. Przystępują do Szwedów nie dlatego, że są zmuszeni 
albo że przekupiono ich niewolniczą zapłatą, lecz żeby uniknąć grożącego 
większego zła. Stawiają przy tym własne żądania, sformułowane w postaci 
artykułów, które Karol słowem królewskim z góry im musi potwierdzić. Warunki 
wojska były następujące: Wiara katolicka, wyznanie rzymskie z dawnych czasów 
praktykowane, oraz wolności, krwią przez przodków nabyte, zostaną zachowane; 
dobra ziemskie będą wolne od ciężarów wojskowych; życie i honor szlachty 
podlegać będzie trybunałom albo właściwym sądom; wojsku kwarcianemu zostanie 
zapłacony żołd, ale żołnierze nie będą obowiązani do składania wojskowej 
przysięgi. Prowincje zajęte przez wrogów zostaną odzyskane, a następnie włączone 
do Korony; godności i urzędy udzielane będą tylko miejscowej osiadłej szlachcie 
itd., itd.
Wysłannikom zlecono, żeby to wszystko, a także i inne jeszcze warunki, 
uwzględniające dawne tradycje i teraźniejsze potrzeby, król szwedzki potwierdził 
osobnym dyplomem. Miłe było Karolowi to poselstwo; przyjął je dnia szóstego 
października pod Krakowem, gdy jeszcze trwało oblężenie miasta. Skwapliwie, bez 
żadnych zastrzeżeń przystał na żądania i hojnie szafował obietnicami, o które 
zawsze łatwiej niż o gotowe pieniądze.
Kiedy później w Nowym Korczynie odwiedziła go starszyzna polskiego wojska, 
kanclerz szwedzki, dając wyraz królewskiej łaskawości, zaczął swoje przemówienie 
od następujących słów św. Tomasza z Akwinu: Dokazano przeciwko Manichej-czykom. 
Powodzenie przedsięwzięć króla Karola zdawało się przyświadczać wyobrażeniu 
starożytnych, którzy przedstawiając rozrzutność zbytkującej Fortuny, taki jej 
odmalowali obraz: podczas snu Dionizjusza miasta i prowincje dobrowolnie 
wyrzekają się swobody i bez pomocy jakiegokolwiek starania czy zabiegów tyrana, 
z własnej woli dostają się w jego moc. Fortuna jednak, jeżeli pilnie w jej 
istotę wejrzymy, okazuje się po prostu przyczyną przypadkowych wydarzeń, albo 
też, mówiąc słowami komediopisarza: Fortuna trafunkiem tylko sprzyja, nigdy zaś 
ustawicznie. Kiedy część wojska kwarcianego uznała Karola za protektora i 
złożyła mu hołd, Szwedzi oblegali jeszcze Kraków. Kwarcianych uprzedziło Wielkie 
Księstwo Litewskie, oddając się pod szwedzką opiekę przeciw potężniejącym siłom 
moskiewskim,
które złowieszczo rozłożyły się pod stolicą kraju, Wilnem. Magnus De la Gardie, 
gubernator Inflant, robił co mógł, żeby zachęcić Litwinów do przyjęcia 
szwedzkiej protekcji; wśród ogólnego zamieszania wyzyskał okoliczność, że 
hetmanowie, śmiertelnie ze sobą powaśnieni, skłaniali się w przeciwne strony; 
nieprzystępny dla cudzych rad Radziwiłł, wskutek gorliwego oddania swojej sekcie 
nie tak jakby należało usposobiony do Ojczyzny, niegodnie stawał na przekór 
Wincentemu Gosiewskiemu, swemu koledze w dowodzeniu, hetmanowi polnemu a zarazem 
podskarbiemu. Z tego powodu szwedzka protekcja łatwiej utorowała sobie drogę, a 
co jeszcze dziwniejsze, do jej przyjęcia zachęcali katolicy: biskup żmudzki oraz 
Mikołaj Korff, wojewoda wendeński. Kiedy przybyli przysłani przez Szwedów dla 
doprowadzenia sprawy do skutku feldmarszałek Gustaw Adolf hrabia Lewenhaupt i 
gubernator rewelskiego zamku Benedykt Skytte baron Duderhof, Litwini spotkali 
się z nimi pod Kiejdanami, miasteczkiem Radziwiłła (które właściciel zwał Caio-
dunum, szczycąc się jego starożytnością), i w wyniku przeprowadzonych rozmów, 
dnia dziesiątego sierpnia, zawarto ugodę co do przyjęcia szwedzkiej protekcji. 
Na dobro sprawców tego dzieła trzeba zapisać, że zadbali o to, iż w pierwszym 
artykule ugody zastrzeżono prawa katolickiej religii. Podobnie jak podczas 
ciężkiej niemocy natężenie choroby w pewnych okresach czasu słabnie albo też się 
wzmaga, które to dni lekarze nazywają krytycznymi, tak i wojenna fortuna ma 
właściwe sobie stopnie i przesilenia, przez które na szczyt wstępuje albo się od 
niego oddala; najgorsze jest w niej to, że zstępując na dół, nie czyni tego w 
taki sposób, w jaki się pięła pod górę, i częściej, gwałtownym uderzeniem 
rażona, od razu ze szczytu spada na samo dno. W owym czasie Polska tak bardzo 
dotknięta została przez los, że w większym poniżeniu już się znaleźć nie mogła, 
a tym samym pomyślność i potęga Karola stanęły u swego szczytu, nie mogąc już 
ani wyżej, ani dalej postąpić. Zwycięzcy towarzyszyło trzydzieści sześć tysięcy 
zbrojnych, zaś w skład jego wojska wchodziła polska jazda, w otwartym polu 
najdzielniejsza i jak piorun uderzająca w bitwach, oraz piechota, która składała 
się z Finów i z Lapończyków, żołnierzy zaprawionych w bojach, nikomu w starciu 
nie ustępujących kroku, zahartowanych we wzgardzie śmierci i w wojennych 
zwycięstwach. Miał też Karol niezmierzoną moc dział oraz mnóstwo inżynierów 
wojskowych i pirotechników. Prócz szlachty szwedzkiej i prócz wodzów 
doświadczonych w niemieckiej wojnie towarzyszyło mu dziewięciu książąt cesarstwa
rzymskiego (m.in. książęta: anhalcki, heski, de Croy), trzynastu margrabiów, 
niezliczeni hrabiowie, pułkownicy, oficerowie, wypróbowani żołnierze itd. 
Rozmiary przygotowań i powodzeń, a także ogromne wydatki — wszystko to poważnie 
zatrwożyło Europę, zwłaszcza zaś sąsiednią Austrię, która zaczęła zwracać 
baczniejszą uwagę na losy Rzeczypospolitej. Paweł Wirtz został jako gubernator w 
Krakowie, żeby sprawować jego obronę, w Warszawie na czele załogi stał Benedykt 
Oxenstierna, Douglas natomiast pilnował Wisły, żeby drogę wodną utrzymać w 
szwedzkich rękach. Generał Witten-berg przebywał wskutek choroby w Krakowie, 
dowództwo nad piechotą powierzono więc w jego zastępstwie margrabiemu 
badeńskłemu Karolowi; jazdą dowodził hrabia-palatyn Sulzbach, a jego 
namiestnikiem był Eberhard hrabia Tott. Posłuszeństwo wojska polskiego zapewnił 
sobie Karol szczodrymi obietnicami; w Nowym Korczynie przyjął pułkowników i 
rotmistrzów, którzy przybyli się mu pokłonić, ugościł ich uprzejmie i prawie 
wszystkich obsypał hojnymi darami, żeby w ich pamięci utrwaliła się jego 
szczodrobliwość, ogarniająca wszystkich bez różnicy. Miał nadzwyczajną łatwość w 
obejściu: wszystkim okazywał uprzejmość, był układny w ruchach, grzeczny w 
rozmowie, przystępny w obcowaniu i umiejętnościami tymi zniewalał sobie serca. 
Ze starszyzną rozprawiał o wojnie tureckiej; doświadczonych wypytywał o życie, 
obyczaje i potęgę narodu; u statystów wywiadywał się o wymiar sprawiedliwości, o 
trybunały i o sejmy. Zwiedzał nawet kościoły, oglądał w nich obrazy, okazywał 
szacunek duchownym i z przykładną surowością karał takich, co je profanowali — a 
wszystko to czynił na pokaz. Udał się następnie do Warszawy, gdzie w Pałacu 
Ujazdowskim naradzał się ze szwedzkimi dostojnikami, czy ma najpierw w 
uroczystej formie zwołać zgromadzenie stanów polskich, czy też krocząc dalej 
drogą wojny, dążyć do ostatecznego zwycięstwa. Przeważyła pokojowa chęć 
uporządkowania rządów, rozesłał przeto uniwersały i na ostami dzień października 
naznaczył do Warszawy sejm. Później jednak porzucił ten zamiar:
rozkochany w wojnie, ujrzał pilną potrzebę swojej obecności w Prusiech, 
dzielnicy zasobnej w składy żywności, pełnej warownych miast, znowu więc wstąpił 
na drogę wojny, a postanowienie to podszyte było uzasadnionym lękiem, który w 
nim wzbudziła wieść o tym, że stany pruskie z elektorem brandenburskim na czele 
ściśle sprzymierzyły się wzajemnym węzłem obronnym z Prusami Książęcymi,   jedne   
drugim   do   ostatniego   tchu   postanawiając
pomagać. Zawiązana konfederacja mianowała Fryderyka Wilhelma, elektora 
brandenburskiego, naczelnym wodzem wojsk mających się połączyć dla wzajemnej 
obrony; jego namiestnikiem został Jakub Wejher, wojewoda malborski, któremu 
dodano do boku radę, zwaną dyrektorium, a złożoną z przedniej szych 
przedstawicieli obu prowincji, miały one bowiem odmienne instytucje i rządziły 
się odmiennymi prawami.
Związek ten nie godził w interesy króla polskiego i nie miał charakteru 
ofensywnego; zmierzał wyłącznie do zapewnienia spokoju pruskim prowincjom. Obie 
strony zobowiązały się wspólnie umawiać o pokój, zawierać rozejmy i ogłaszać 
neutralność, obie przyrzekły sobie wzajemną obronę i połączyły swe siły zbrojne. 
Znaczniejsze miasta obsadzono elektorskim wojskiem, uchwalono podatki na wypłatę 
żołdu, wyznaczono miejsca, do których po wojnie załogi przeniosą się z miast, i 
wszystko zgodnie i dokładnie między sobą ułożono. Umowę podpisali również 
biskupi warmiński i chełmiński, gdyż zabezpieczono w niej należycie prawa 
katolickiej religii. Składała się ona z 42 punktów, a zawarto ją w Ryńsku dnia 
dwunastego listopada 1655 roku, przy czym wzajemnymi dyplomami poręczono sobie, 
że ani elektor nie porzuci stanów Prus Królewskich, ani one elektora nie 
opuszczą aż do chwili, kiedy po uspokojeniu wojny powróci pokój. Konfederacja 
ta, wybornie poczęta i mądrze ułożona, dawała zrazu dobre rezultaty; dlaczego 
jednak nie udało się jej osiągnąć pomyślnie swoich celów, sam czytelnik będzie 
mógł osądzić z tego, co powiem dalej.
Ponieważ dzielnice królestwa, otoczone ze wszystkich stron wojskami, razem albo 
z osobna dotknięte były klęską wojny, nie od rzeczy będzie krótko i jak gdyby w 
streszczeniu przedstawić czytelnikowi położenie Polski, ażeby cudzoziemiec, 
którego by zainteresowały nasze sprawy, mógł łatwiej rozpoznać miejsca wsławione 
wojnami, gdyż Polakom mówić o tym byłoby nadaremną pracą. Ujmę to, jak tylko 
potrafię najkrócej: w naszych czasach zwykło się wielkie rzeczy uzmysławiać przy 
pomocy małych, można więc powiedzieć, że powierzchnia królestwa, obwiedziona 
konturem, przypomina jak gdyby rozpostartą dłoń; jego sarmackich mieszkańców 
dopiero niedawno zaczęto określać mianem Polaków. Korona dzieli się na Wielką i 
Małą Polskę (stąd też tytuł panujących jest zdwojony i monarchowie w liczbie 
mnogiej królami Obojej Polski się nazywają), te zaś składają się z województw. 
Małopolska, rozległejsza, zamożna jest dzięki urodzajności ziemi, a
ponadto przypisuje sobie pierwsze miejsce, ponieważ tutaj znajduje się stolica, 
w której przechowywane są koronne insygnia. Po niej idzie Wielkopolska, 
następnie zaś Litwa, Ruś, Prusy, Mazowsze, Żmudź, Smoleńszczyzna, Podlasie, 
Czernihowszczyna — przynależności Korony, przyłączone do niej orężem albo ponętą 
swobód. O próżne tytuły panujący nasi nie zabiegają, a jeżeli je ktoś z 
nieświadomości albo przez pomyłkę pominie, nie gniewają się o to. Naród za swoje 
własne szczerze te tylko ziemie uważa, które stanowią posiadłość Korony na mocy 
odwiecznego i rzeczywistego władania.
Województwo krakowskie dotyka węgierskiej granicy; od południa ma Góry Karpackie 
(Beskidy), a od zachodu Śląsk. Znajdują się tu źródła Wisły, która potem 
przecina Mazowsze i przyległe pruskie posiadłości, a pod Gdańskiem wpada do 
Morza Bałtyckiego. Ziemia siewierska, położona tuż koło tego województwa, nosi 
nazwę księstwa, stanowiąc lenno i posiadłość krakowskich biskupów.
Województwo sandomierskie od wschodu przytyka do krakowskiego; przewyższa to 
ostatnie obszarem, będąc największym województwem w całym kraju. Żyje tu liczna 
szlachta, zdatna do wojny i wykształcona, a ponieważ przez środek województwa 
przepływa Wisła, z łatwością bogaci się spławiając zboże do Gdańska.
Województwo lubelskie leży bardziej na wschód, a rozgłos swój zawdzięcza 
trybunałowi koronnemu, ustanowionemu przez Stefana Batorego. Wszystkie te trzy 
województwa w sprawach duchownych podlegają jurysdykcji krakowskiego biskupa. Ku 
południowi rozciąga się Ruś, spiżarnia zasobna także i w klęski, których tu 
obfite w owym czasie dla Polski było żniwo; obejmuje ona cztery województwa: 
ruskie, bełskie, podolskie i wołyńskie. Dalej Ukraina zajmuje rozległy szmat 
kraju, sięgając aż do Morza Czarnego, dokąd uchodzą jej największe rzeki, 
Dniepr, Dniestr i Boh; dzieli się na trzy województwa, mianowicie kijowskie, 
bracławskie i czernihowskie, a swoim rozległym obszarem dorównuje niejednemu 
mniejszemu królestwu. Cokolwiek w niej było osobliwego, godne pamięci miejsca 
wsławione ludzkimi czynami, wszystko to zaciętość buntu obróciła wniwecz, o czym 
i my na innym miejscu wspominaliśmy.
Litwa swymi granicami podchodzi na północy pod Moskwę i pod nazwą wielkiego 
księstwa obejmuje województwa wileńskie, trockie, mińskie, mścisławskie, 
witebskie, smoleńskie i żmudzkie; z boku oblewa ją Morze Kurońskie, a od 
zachodniej strony obejmuje
Inflanty.
Mazowsze mieści się w środku, położone jak gdyby w samym wnętrzu królestwa, stąd 
też jego stolica, Warszawa, wznosząca się na pięknym wiślanym brzegu, stanowi 
siedzibę naszych królów i miejsce obrad sejmów całego narodu. W skład Mazowsza 
wchodzą cztery województwa: mazowieckie, płockie, rawskie i podlaskie, a 
przecina je żeglowna rzeka Bug. Powiadają, że były tu siedliska dawnych Połowców 
i Jadźwingów, tam gdzie dziś gęsto siedzą podlaskie rody.
Kierując się położeniem dzielnic, przechodzę z kolei do Wielkopolski: przytyka 
ona prawym bokiem do Śląska, tyłem do Marchii, a lewą stroną do Prus 
Królewskich. Liczy siedem województw; pierwsze z nich, poznańskie, wzięło swoją 
nazwę od stolicy. Żeglowna rzeka Warta podchodzi pod Poznań podwójnym korytem, a 
potem przecina Marchię i Pomorze Zachodnie i poniżej Szczecina wpada do Zatoki 
Wenedyjskiej. Za poznańskim idą województwa kaliskie, inowrocławskie, 
brzeskokujawskie, łęczyckie i sieradzkie, a ponadto ziemia wieluńska. Prusy, 
szczycące się warownymi miastami, spławnymi rzekami i morskim wybrzeżem, a także 
i handlem, zręcznie przez na poły niemiecką ludność prowadzonym, rozciągają się 
po obu brzegach Wisły i dzielą na Królewskie, Książęce i Biskupie. Te, które 
zostają pod panowaniem polskiego króla, składają się z trzech województw, 
chełmińskiego, malborskiego i pomorskiego. Prusy Królewskie leżą na pomocnym 
wschodzie, Książęce bardziej ku zachodowi, a Warmia, przytykająca do Zalewu 
Wiślanego, też ma Morze Bałtyckie niedaleko. Gdańsk, Elbląg, Malbork, Toruń, 
słynne miasta, należą do miast hanzeatyckich (jak to nazywają); Gdańsk słynie ze 
wspaniałego portu, chociaż my, Polacy, panując nad trzema morskimi wybrzeżami, 
mianowicie Morza Czarnego, Bałtyckiego i Kurońskiego, nic nie dbamy o morskie 
korzyści. Prusy Książęce, lenno elektorskie, mają
za stolicę Królewiec, a Prusy Biskupie Warmię; biskupowi warmińskiemu 
przysługuje prawo miecza w sprawach świeckich i tytuł księcia.
Śląsk, niegdyś znajdujący się pod polską władzą, stanowi teraz dziedzictwo Domu 
Austriackiego; także Inflanty i Estonia, niedawno utracone, nie są już nawet 
wymieniane wśród tytułów panującego. Jeżelibym dodał podział województw na 
ziemie i powiaty, to bez wątpienia nie tylko sprzeniewierzyłbym się 
przedsięwziętej zwięzłości, ale nawet porządek rzeczy bym zamieszał.
W czasie kiedy Karol przebywał w Warszawie, naradzano się tam nad różnymi 
sprawami. Zamysły nowego dworu wybiegały daleko w przyszłość; zaufani doradcy 
królewscy zastanawiali się już nie nad doprowadzeniem wojny do końca, lecz nad 
sposobem urządzenia nowo powstającego królestwa. Z powinszowaniami i 
pochlebstwami dla nowego władcy przybyły poselstwa angielskie, moskiewskie, 
niderlandzkie, a nawet kozackie. Skończywszy zajmować się sprawami poważnymi, 
resztę dnia król przepędzał na wesołych zabawach; nie wiem, czy dlatego że 
odniósł nad Polakami zwycięstwo, czy też że ich obyczaje przypadły mu do smaku, 
dość, że właśnie Polaków zapraszał do stołu i na uczty, na widowiska i na 
teatra, i w ich otoczeniu oglądał rozmaite przedstawienia, nieustannie 
zaszczycając ich swym towarzystwem i rozmową. Widać było, że Szwedzi zazdroszczą 
Polakom zażyłości z królem, jak gdyby potępiali taką zbytnią konfidencję, i nie 
podobało się im, że Karol przekłada cudzoziemców
nad rodaków. Nie skrywali swego rozżalenia, ale pocieszali się tym, że (jak to 
często bywa) ów gust do nadmiernej poufałości szybko minie, i to za czym król 
teraz przepada, wnet mu obmierznie. Karol bawił w Warszawie prawie przez pół 
miesiąca, a wojsko szwedzkie na ten czas rozłożyło się pod miastem. Powód do 
zwłoki w pochodzie dali Douglas, dowódca jazdy, i Muller, dowódca piechoty. Obaj 
mieli sobie powierzone pewne zadania i król czekał, aż się z nim połączą po ich 
wykonaniu.
Douglas, wyprawiwszy w drogę wojsko polskie, żeby towarzyszyło królowi do Prus, 
miał trochę kłopotów ze szlachtą województwa sandomierskiego. Później od innych 
dała się ona wprowadzić w matnię, protekcję przyjęła warunkowo, zastanawiała się 
nad treścią królewskiego manifestu i domagała się, żeby Karol przyobiecał 
zachować wolności, które zastał w Polsce. Douglas długo ze szlachtą dysputował, 
wreszcie wysłała ona swoich przedstawicieli do króla z żądaniem, ażeby 
potwierdził przede wszystkim wolną elekcję, stanowiącą posadę i fundament 
wolności królestwa, i żeby z góry wydał im na to oficjalny dyplom. Trafili w 
sedno; Karol chętnie przystał na większą część wysuniętych żądań, ale o elekcji 
wyraził się, że nie widzi potrzeby jej zachowania:
— Na co by mi się zdało zwoływać elekcyjny sejm, skoro jej tylko
—  tu wskazał na przypasa-ną do boku szpadę — wybór mój zawdzięczam? I po cóż 
miałbym się oglądać na hałaśliwe głosy pomieszanych gromad szlachty i senatu, 
ja, który
nie na mocy formalnego tylko aktu, lecz dzięki tej oto ręce mógłbym być, a nawet 
już jestem waszym królem.
W ten sposób, wskutek poruszenia umysłu, spadła przykrywka i Karol publicznie 
przyznał się do tego, co zamierza. Odsłonił prawdziwe oblicze protekcji i 
ujawnił podstępy, dzięki którym wpędzał wolnych ludzi w przeznaczoną dla nich 
niewolę, łagodniej niż z poddanymi, a zaraz potem surowiej niż z wrogami z nimi 
rozmawiając.
Muller, wyprawiwszy się do Jasnej Góry częstochowskiej, miał trudniejsze zadanie 
do spełnienia, porwał się bowiem na Pana Boga. Cóż warta gwarancja zachowania 
religii katolickiej, skoro miejsca kultu narażone są na gwałt? Nie dość że ludzi 
ciemiężyli, jeszcze i ze świętym przybytkiem zachciało się Szwedom wojny. Jasna 
Góra poświęcona jest Niepokalanej Dziewicy Marii, ponieważ tutaj znajduje się 
jej wizerunek, malowany na cyprysowej desce przez św. Łukasza Ewangelistę, 
słynny z licznych cudów. Zyskała sobie sławę dobrodziejstwami, które tu 
wszelkiego rodzaju ludziom cudownym sposobem są wyświadczane, i to właśnie 
zachęciło nieprzyjaciela do sięgnięcia po zgromadzone w niej bogactwa, domyślał 
się bowiem, że ludzie od przeszło trzech stuleci spłacali przez wdzięczność 
otrzymywane dobrodziejstwa pamiątkowymi wotami, i chciał teraz owe wota obrócić 
świętokradczo na koszta wojny. Inicjatorem niegodziwego przedsięwzięcia, jak 
wieść niosła, był Czech, Jan Weihard hrabia Wrzesowicz. Burchard Muller, generał 
wojsk szwedzkich, uznał, że bez większego trudu zdoła sam posiąść wspaniałą 
zdobycz, zaś niesławę czynu złożyć na swego wspólnika, wysłał przeto 
wspomnianego Wrzesowicza przodem do świętego miejsca na czele czterech tysięcy 
żołnierzy, żeby demonstracją siły napędził stracha zakonnikom. Wrzesowicz przy 
dźwięku trąb podstąpił pod klasztor i groźnie rozkazał, żeby mu natychmiast 
otworzono bramy, niepomny tego, że niegdyś to święte miejsce czcił i szanował. 
Spotkał się jednak z odmową, uzasadnioną względami religijnymi, wobec czego 
Szwedzi postanowili użyć siły.
Za Wrzesowiczem, który szedł przodem, przybył z Wielunia Muller na czele 
dziewięciu tysięcy piechoty, prowadząc ze sobą działa. Była to straszliwa 
potęga; wojsko Mullera miało być użyte na wojnie pruskiej, tutaj zaś tylko jak 
gdyby po drodze wstąpiło. Wrzesowicz spodziewał się, że zdoła namówić 
zakonników, żeby zaufali swej dawnej z nim znajomości i otworzyli klasztor przed 
wojskami Karola, a gdyby nawet nie chcieli tego uczynić, to że demonstracja 
zbrojna zmusi ich, żeby postąpili tak, jak całe królestwo, i swój klasztor, 
słaby kurnik, poddali pod władzę zwycięzcy.    Ale    oba   przypuszczenia   
były   mylne.    Ojcowie
jasnogórscy, wezwani do wpuszczenia szwedzkiej załogi, odpowiedzieli śmiało, że 
na służbę bożą związani są ślubami i że przysięga ta każe im bronić miejsca z 
dawien dawna otaczanego kultem, gdyż wydać je w ręce ludzi świeckich byłoby 
świętokradztwem, JKMć króla szwedzkiego
szanują jako pana łaskawego i pozostają dla niego z całą należną uniżonością, 
ale obstają przy tym, że Jasna Góra cierpi gwałt od wojska szwedzkiego bez jego 
wiedzy, gdyż jest on protektorem religii katolickiej i całego królestwa. 
Powołali się ponadto na specjalne pismo, w którym król uroczyście przyrzekł, że 
Jasna Góra będzie wolna od wszelkich ciężarów na rzecz wojska, a cóż dopiero od 
oblężenia.
Kiedy namowy nie dały żadnego rezultatu, Szwedzi zabrali się do gwałtownego 
bombardowania murów, następnie zaś, żeby rzucić postrach na obrońców, zaczęli 
miotać płonące żagwie, skutkiem czego zgorzał klasztorny spichlerz, w którym 
zgromadzone było mnóstwo zboża. Potem poustawiali dookoła klasztoru kosze i 
drewniane osłony oraz wznieśli nasypy dla dział. Mullerowi przypadły w udziale 
stanowiska od strony północnej i stamtąd przypuszczał szturm; z drugiej strony 
nacierali landgraf heski i pułkownik Wacław Sadowski. Natarcie nie odniosło 
wielkiego skutku, ponieważ mury klasztorne były wewnątrz wypełnione ziemią i 
zaledwie kilka cegieł, trafionych kulami, uległo wykruszeniu. Jasnogórcy 
niedługo namyślali się z odpowiedzią na bombardowanie i otworzyli ogień, przy 
czym ich puszkarze strzelali tak celnie, że po upływie trzech godzin 
nieprzyjaciel, zepchnięty z klasztornego przedpola, cofnął się, ponosząc od kul 
znaczne straty. Ponieważ przytykające do klasztoru domy dawały nieprzyjaciołom 
schronienie i stanowiły dla nich kryjówkę, ich mieszkańcy, nic nie dbając na 
szkodę, podłożyli pod nie ogień i obrócili je w perzynę, a płomień tym prędzej 
je objął, że pod ich dachami znajdowało się zwiezione z pola zboże, niektóre zaś 
kryte były słomą i skutkiem tego łatwo zapalne.
Następnie Muller znów wysłał listy i uciekł się do namów, usiłując przy pomocy 
pochlebiających słów jak najprędzej warownię opanować, żeby po dokonaniu tego 
wielkiego dzieła móc niezwłocznie wyruszyć za królem do Prus; może zresztą 
chodziło mu o to, żeby pod pozorem rokowań zyskać trochę czasu na wzniesienie 
wojskowych umocnień.
Dziewiętnastego listopada, w dzień Ofiarowania Najśw. Panny, Szwedzi znowu 
przystąpili do natarcia, z większą niż poprzednio siłą, gdyż dostarczono im z 
Krakowa sześć burzących dział i wielką
ilość amunicji. Żołnierze, świeżo ściągnięci z pobliskich załóg, z zapałem rwali 
się do szturmu. Na znak dany do ataku działa zaczynają miotać błyskawice i 
przeraźliwie grzmieć, podnosi się mocniejsza niż poprzednio wrzawa w gęstych, 
uformowanych w kliny szeregach, rozlegają się straszliwe grzmoty i sypie się 
grad pocisków, a cały nieboskłon, zasnuty dymem, zaćmiewa się prochowymi 
wyziewami. Gigantomachia, czyli opis tego oblężenia, utrwalony w druku, 
zaświadcza, że kule i różnego rodzaju pociski tak gęsto padały na kościół i na 
przytykającą do niego wieżę, że Jasna Góra, spowita dymem i ogniem, zdawała się 
stać w płomieniach. Ale starcie z siłami nadprzyrodzonymi Szwedom się nie 
powiodło: ich pociski odpadały od murów albo przelatywały ponad dachem kościoła, 
nie wyrządzając żadnej szkody. Ani doświadczeni puszkarze, ani mistrzowie sztuki 
pirotechnicznej nic na to nie mogli poradzić: kule chybiały dachówek, a gorejące 
żagwie odskakiwały od gontów jak od litej skały. Nieprzyjaciele przypisywali 
bezskuteczność swoich usiłowań czarom, ponieważ wielu z nich ginęło straszną 
śmiercią. Wstyd opanował słynnych wojowników, zdobywców tylu twierdz, że muszą 
sromotnie ustępować przed gromadką niewojennych zakonników, zamkniętych w swoim 
klasztorze. Jak tylko któryś znalazł się w zasięgu strzałów, natychmiast padał 
od celnej kuli wystrzelonej z murów. A już najbardziej gniewało Mullera to, że 
podczas szturmu, jakby na urągowisko, śpiewacy klasztorni, zebrani wysoko w 
chórze na wieży, zawodzili pobożne pienia do wtóru walczącym. Wśród oblężonych 
znajdowali się miecznik sieradzki Stefan Zamojski herbu Róża, następnie 
stryjeczny brat kasztelana kijowskiego Piotr Czarniecki, dalej Krzysztoporski, 
Skórzewski i sporo sieradzkiej szlachty, która przyłączyła się do jasnogórców i 
uczestniczyła w obronie. Zwierzchność nad wszystkimi, odkąd zagroziło 
niebezpieczeństwo, mieli wspólnie przeor klasztoru Augustyn Kordecki oraz 
Zamojski; ten ostami dowodził piechotą, która strzegła murów, Kordecki natomiast 
nad najważniejszymi sprawami czuwał, szczególnie zaś troszczył się o działa. 
Szwedzi przerwali szturm, widząc daremność swoich usiłowań, a także z uwagi na 
zapadający
zmrok. Czarniecki postanowił zakłócić nieprzyjacielowi nocny spoczynek: na czele 
sześćdziesięciu żołnierzy załogi w pierwospy wyszedłszy z murów, cichaczem 
podsunął się aż do stanowisk generała, gdzie z krzykiem i gęsto strzelając 
uderzył na strudzonych i pogrążonych we śnie Szwedów. Grozę położenia 
napadniętych potęgowała północna pora;  wreszcie  Muller, porwawszy  się z
posłania, kazał dąć w trąby i zaczął zwoływać swoich ludzi, ażeby dali odpór 
atakującym. Czarniecki, odważnie i żwawo sobie poczynając, zniósł doszczętnie 
straż nieprzyjaciół i uderzywszy na tych, którzy pilnowali dział na nasypach, 
wysiekł ich do nogi, a potem z takim samym impetem starł się z tymi, którzy 
spieszyli z odsieczą. Znaczna część nocy minęła w ten sposób wśród zamieszania i 
Szwedom sprawiono większą rzeź, niż to liczbność wycieczki zapowiadała. Koło 
dział, z ręki samego Czarnieckiego, padł gubernator Krzepie, hrabia Horn, 
potomek znakomitego rodu, wyborny budowniczy wojskowych umocnień; zginęli 
również oberszterlejtnant de Fossis, Włoch, oraz oficer Wrzesowicza. O tym, że 
poległo bardzo wielu prostych żołnierzy, przekonano się z liczby rannych i 
zabitych, których nieprzyjaciel nie bez trudności przewoził do Krzepie. Spośród 
jasno-górców zabity został jeden tylko Węgrzyn: kiedy oddalił się od swoich, 
któryś z jego towarzyszy wziął go za Szweda i przeszył kulą. Muller zaczął teraz 
pozorować łagodność. Jego wysłannicy namawiali obrońców do kapitulacji, a nawet 
wśród naszych, o hańbo, znaleźli się tacy, którzy to samo ośmielili się 
zakonnikom doradzać. Ale dostali należną odprawę: zlekceważono groźby 
nieprzyjaciela, wzgardzono pochlebstwami, przetrzymano dzielnie szturmy, w porę 
ukrócono niesnaski wśród załogi, zaś tych spośród zakonników i szlachty, którym 
serce zadrżało, umocniono w wytrwałości, naprawiono otwory i szczerby w murach — 
jednym słowem dokonano tego, że Jasna Góra, miejsce, gdzie Bóg upodobał sobie 
przebywać, trwała niewzruszona. Ręka pojedynczego człowieka, przełożonego 
klasztoru, i nieugiętość kilku starców niewiele znaczyły wobec tak wielkiej 
potęgi nieprzyjaciół, ale Bóg uczynił mocnym swoje ramię. Nie ludzie Jasną Górę, 
lecz Bóg miejsce święte i ludzi ocalił, gdyż bardziej tam cudami niż orężem 
walczono. Gęsta mgła osłaniała klasztor przed szturmem; kule odpadały od dachu 
kaplicy i leciały nazad, sam Muller widział niewiastę w błękitnej sukni, jak na 
murach rychtowała armaty i zwracała pociski w przeciwną stronę; sędziwy jakiś 
starzec napędzał stracha kopaczom, drążącym podkopy; jeden ze Szwedów, gdy w 
obraz rusznicę wycelował, zdrętwiał, drugiemu lufa przywarła do policzka, że aż 
cyrulik ją musiał odrzynać; granat napełniony materiałem wybuchowym, wpadł do 
kołyski, w której leżało dziecko, i rozpęknął się, ale chłopcu, jak gdyby go 
jakiś amulet strzegł, nie wyrządził żadnej szkody; sześciu puszkarzy 
nieprzyjacielskich w jednym czasie proch armatni oślepił; popękało równocześnie    
wiele    dział.    Pomijam    inne    zdarzenia;    dość
wspomnieć, że nawet
nieprzyjaciele uważali je za przeciwne naturze i głośno o tym mówili; opisy 
wszystkich tych zdarzeń, potwierdzone świadectwami wiarogodnych ludzi, zachowały 
się do dziś w klasztornym archiwum.
Tymczasem oblężenie zwykłym trybem dalej się toczyło. Szwedzi nieustannie 
bombardowali mury, drążyli wykopy i przypuszczali szturmy, oblężeni zaś 
odpowiadali im ogniem armatnim, robili częste wycieczki, zakładali kontrminy i 
dla pozoru, jak gdyby łagodząc sytuację, uciekali się kilkakroć do próśb, a 
częściej jeszcze napomykali o układach.
Żołnierze kasztelana kijowskiego po kapitulacji Krakowa stanęli na leżach w 
ziemi siewier-skiej, którą im Karol przeznaczył na miejsce odpoczynku. Spędzali 
tam czas spokojnie, ufając solennemu królewskiemu przyrzeczeniu. Miiller 
wyprawił do nich swoją jazdę, otoczył część z nich, głównie żołnierzy Wolffa, i 
jako liczebnie słabszych, siłą sprowadził pod Jasną Górę, nakazawszy im 
uprzednio złożyć wojskową przysięgę szwedzkiemu królowi. Jasnogórcy rozpoznali 
polskie sztandary i ogarnął ich smutek, że swoi liczą się do nieprzyjaciół, 
zamiast, jak katolikom przystało, znajdować się wśród obrońców. Wnet wszakże od 
jednego z Polaków, który uciekł od Szwedów, dowiedziano się, że wbrew własnej 
woli zostali zmuszeni do pójścia w niewolniczą służbę z leż zimowych, gdzie 
zaufawszy solennemu przyrzeczeniu przebywali. Pewnego rodzaju pociechą było to, 
że kasztelan kijowski zorientował się w zamiarach Szwedów i zdążył siebie i 
swoich ludzi wyprowadzić z grożącego niebezpieczeństwa. Zakonnicy, jeszcze przed 
początkiem oblężenia, zatopili w pobliskim stawie srebrny sprzęt kościelny, 
uważając, że bezpieczniej ukryć kruszec w wodzie pod lodem niż wystawiać go na 
widok dla pobudzenia ludzkiej chciwości. Otóż zdarzyło się, że hałastra z 
polskiego obozu — rodzaj ludzi, którzy nawet rybom nie przepuszczają — wyłowiła 
z wody siecią srebrne przedmioty (u Szwedów służyło bowiem ponad tysiąc naszych, 
pod Kaliń-skim i Kuklinowskim). Wspaniałej zdobyczy nie dało się ukryć i wieść o 
niej doszła od hałastry do jej panów, od nich z kolei do dowódców, na koniec zaś 
do samego Miillera, który bynajmniej nie pogardzał tego rodzaju drobiazgami i 
który na mocy przysługującego mu prawa kazał wszystko przynieść do siebie. Ale 
Polacy sprzeciwili się temu stanowczo, oświadczając, że znalezionych rzeczy nie 
godzi się oddawać nikomu prócz Boga, któremu są poświęcone. Wynikł stąd spór 
między dowódcą a podwładnymi, aż wreszcie generał,
żeby nie dopuścić do nieposłuszeństwa, zrobił podarunek z tego, czego sam nie 
mógł posiąść, i polecił oddać srebro jasnogórcom. Za pomocą przebiegłej 
łaskawości zastawił na nich pułapkę: odsyłał małą część kruszcu, żeby otworzyć 
sobie drogę do zrabowania wszystkiego. Zwrócił zatem ojcom srebro jako dar przez 
Piotra Śladkowskiego, polskiego rotmistrza, który wynosząc pochwałami 
dobrodziejstwo Miillera miał doradzać kapitulację. Ale Śladkowski, człowiek 
prawy, poczuwał się do większej powinności wobec Boga niż wobec ludzi i raczej 
zachęcał ojców, żeby jeszcze pilniej przykładali się do obrony, aniżeli ich od 
takiego zamiaru odwodził; wyraźnie dawał im do zrozumienia, że powinni wytrwać, 
żeby ocalić święte miejsce i siebie samych, gdyż niedługo powróci do Ojczyzny 
Kazimierz, albo też z pomocą skrzywdzonemu władcy pospieszą Tatarzy (jeżeli już 
chrześcijanie nie zechcą).
Tymczasem nastała zima, nie sprzyjająca działaniom oblężniczym i uciążliwa dla 
Miillera. Był on wściekły, gdyż przewidywał, że daremne przedsięwzięcie okryje 
go niesławą. Kapitulacja się odwlekała, nadzieja na zdobycie Jasnej Góry gasła, 
wygrażał się więc srogimi słowami, a kiedy mu już gróźb zabrakło, wszystko się w 
nim zaczęło gotować ze złości. Swoją sławę, nabytą w Niemczech podczas 
długotrwałych wojen, zbrukał teraz niezatartą hańbą: jemu, zwycięskiemu wodzowi, 
triumfatorowi niezliczonych bitew, sromotnie dali odpór mnisi, nienawykli do 
wojny i (jak sam się pogardliwie wyrażał) z brody tylko będący mężami. Jako 
człowieka walecznego nie mniej go i to gniewało, że zakonnicy jak gdyby się z 
niego naigrawali: zwracali się do niego z prośbami, a jednocześnie strzelali z 
dział; spokojnie do niego przemawiali, a zarazem wyrządzali mu szkody. Widział 
też, że nie ma już żadnej nadziei ani na odzyskanie dobrej sławy, ani na 
pomszczenie strat w ludziach i że całkowicie pozbawiony został możliwości 
wywarcia na obrońcach swojej zemsty.
Jego siostrzeńca, leżącego na posłaniu, kula armatnia rozszarpała w strzępy; 
jego samego, człowieka skądinąd nieporuszonej odwagi, jakiś zły duch straszył; 
oblężeni porwali kilka dział z nasypów, kilka zaś innych zagwoździli, czyniąc je 
tym samym bezużytecznymi. Poległo takie mnóstwo oficerów i żołnierzy, że później 
poszło to u Szwedów w przysłowie i mówiono: Jeżeli jesteś mężczyzną, idź, 
zdobywaj Częstochowę.
Ostatnim w owym czasie natarciem — a podobno natarcie takie bywa najbardziej 
zacięte — zagroził Miiller Jasnej Górze w sam dzień    Bożego    Narodzenia,    
ze    wszystkich    dział    strzelając
jednocześnie i całe wojsko wysyłając do szturmu. Nad oblężonymi zawisło tym 
większe niebezpieczeństwo, że groziło im również od wewnątrz, w wielu bowiem 
obrońcach zadrżała, odwaga i stracili wiarę w to, że zawziętość nieprzyjaciela 
można przemóc. Atoli za zrządzeniem bożym powszechne stało się przeświadczenie, 
że człowiek nie powinien uważać za swoje dzieło tego, co sam Bóg czyni, i 
jasnogórcy, skarceni tym przypomnieniem za upadek serc, znowu nabrali odwagi 
albo też, słysząc robione im wymówki, taili swój strach. Kordecki podnosił na 
duchu zakonników, Zamojski pokrzepiał szlachtę i żołnierzy, ponieważ zaś na 
wojnie czyny zwykle więcej znaczą niż upomnienia, zrobił w samo południe 
wycieczkę. U wejścia do podkopu zabił trzynastu kopaczy, resztę rozproszył i 
dotarł aż do nieprzyjacielskich szańców. W owym czasie Miillerowi znowu zdarzył 
się fatalny przypadek: jadł właśnie śniadanie w dość odległym domu i siedząc 
przy stole złorzeczeniami odgrażał się Jasnej Górze, gdy nagle żelazna kula, 
przebiwszy ścianę, rozrzuciła potrawy, potłukła kieliszki i flasze, strwożyła 
współbiesiadników, a jego samego straciwszy rozpęd uderzyła w ramię.
Dzięki temu wszystkiemu, z łaski niebios, wytrwałość jasnogórców okrzepła i z 
taką jak na początku odwagą aż do samego końca wytrzymywali oblężenie. Zaczęli 
je Szwedzi od przysłania listu i listem je również zakończyli. Miiller 
wystosował do obrońców pismo następujące:
Wielebni, Jaśnie Wielmożni, Wielmożni i Urodzeni Panowie! Listy wasze zaleciły 
się nam zwykłym swoim sposobem: sam w nich tylko dym, godzien dymu i ognia, same 
nam gładkie słówka prawicie, żeby działać na zwłokę, a tym samym upornie 
odmawiać poddania się królowi szwedzkiemu, panu potężnemu i miłościwemu. Cóż 
możemy uczynić ponad to, co już uczyniliśmy, skoro wciąż stawiacie łaskawemu 
królowi czoło twardsze niż skała? Dobrze wiecie, że sami przyprawiacie się o 
zgubę. Wspaniałomyślnie proponujemy wam do wyboru dwa sposoby ocalenia: albo 
fortecę i siebie samych poddacie pod protekcję JKMci króla szwedzkiego, pana 
naszego miłościwego, albo też złożycie przysięgę na wierność, zaś jako 
rekompensatę za długotrwałe oblężenie i za szkody wyrządzone całemu królestwu a 
zarazem wyraz należnego dla władzy szacunku zakonnicy zapłacą czterdzieści 
tysięcy talarów, a drugie tyle zapłaci szlachta przebywająca na Jasnej Górze — 
bez zwłoki i ociągania się. Jeżeli żadnego z tych dwóch sposobów nie 
wybierzecie, to karę za wasz upór, godzien Buzyry-dowego stosu albo byka 
Perillusa, taką samą
miarą wam odmierzymy. Dan w obozie, dnia 25 grudnia roku Pańskiego 1655.
Zakonnicy w odpowiedzi lamentowali, że nie mają pieniędzy, że już i żywności im 
brakuje i zginęliby z głodu, nawet gdyby ich nie oblegano, gdyż klasztorne 
folwarki, które ich żywią, zniszczył ogień, podłożony przez hrabiego Wrzesowi-
cza. Do listu dołączyli kilka obrazków Najświętszej Panny, różaniec oraz 
drukowaną historię obrazu — dar stosowny do zakonnego ubóstwa i do okoliczności. 
Tego rodzaju drobiazgów nikt nigdy chciwemu generałowi nie ważył się przysłać.
Wreszcie w nocy poprzedzającej dzień św. Szczepana Męczennika Szwedzi zaczęli 
ściągać działa z nasypów, zbierać sprzęt oblężniczy i wyprawiać wozy w kierunku 
na Kłobuck; na ostatek oddziały piechoty i jazdy, wyruszywszy o godzinie 
dziesiątej przed południem, opuściły Jasną Górę. Miiller podążył do Piotrkowa, 
mając zamiar udać się stamtąd za królem do Prus; Sadowski pospieszył do Kalisza, 
Wrzesowicz do Wielunia, a książę heski do Krakowa. Zgrzytali zębami, że ominął 
ich spodziewany kąsek i że najedli się wstydu.
Wprawdzie heretycy nie wierzą, że kule odskakiwały od murów Jasnej Góry 
nadnaturalnym sposobem, ale dalsze wydarzenia dowiodły, że pomyślność Szwedów 
odbiła się od świętego miejsca, na które napadli, jak od twardej ściany, i że od 
owej chwili fortuna już się od nich odwróciła. Sam obraz, namalowany na 
cyprysowej tablicy ręką wielkiego artysty, ojcowie zakonni, jak wiadomo, jeszcze 
przed oblężeniem wywieźli z Jasnej Góry na Śląsk do Lublińca, ale w ołtarzu 
umieszczona była kopia, która barwami i rysunkiem przypominała oryginał. 
Wszystko, co o oblężeniu Jasnej Góry, świętokradczo przedsięwziętym i niesławnie 
zakończonym, opowiedziałem, jest prawdziwe; jednakże szwedzcy dziejopisowie 
przemilczają całe to wydarzenie, przytłumiając zarówno hańbę daremnego 
usiłowania, jak i chwałę przez Boga sprawionej obrony. [...]
Wyjąwszy jedną Jasną Górę, Karolowi wszędzie sprzyjało powodzenie, przyspieszył 
więc swoją wyprawę do Prus, bez wątpienia dlatego, żeby jak najprędzej zdobyć 
wieniec i zebrać żniwo ostatecznego zwycięstwa. Wyruszywszy z Warszawy, 
prowadził wojsko wzdłuż obu brzegów Wisły, sprzęt zaś wojskowy i działa kazał 
spławiać rzeką, stosownie do teraźniejszej wojennej reguły, wedle której ten, co 
opanował pole, powinien dla względów bezpieczeństwa również i rzeką owładnąć. 
Toruń,    sławny   gród,    stolica   województwa   chełmińskiego   i
przedsionek Prus Królewskich, był pierwszym miastem, pod jakie po drodze 
podstąpił. Za dawniejszych wojen ze Szwedami Gustawa Adolfa, gdy do Torunia 
szturmował Wrangel, Gerard DenhofF dzielnie go bronił, ale od tego czasu sława i 
zamożność miasta wzrosły tak znacznie, że mieszczanie, Niemcy z pochodzenia, 
uznali, iż teraz sami zdołają zorganizować sobie obronę. W końcu jednak 
zarozumiałość ich się zachwiała i doszli do przekonania, że w obecnym 
zamieszaniu będzie korzystniej postąpić tak jak inni i przyjąć protekcję 
zwycięzcy, aniżeli nie w porę popisywać się odwagą, z narażeniem życia zabiegać
o sławę i wystawiać się na pewną zgubę. Mówiąc to, nie powoduję się ani 
sympatią, ani niechęcią, od obu tych uczuć jestem daleki; stwierdzam tylko, że 
Karol zdobył Toruń nie orężem d nie hukiem dział, lecz słowami i łagodną namową. 
Niczym Pyrrusowi nie zabrakło mu Cyneaszów, którzy gorliwie wychwalali łaskawość 
szwedzkiego króla i dowodzili, że tylko ten, kto pragnie własnej zguby, może się 
mu sprzeciwiać. Najgorliwszymi z nich byli Daniel Żytkiewicz, instygator 
koronny, człowiek nietutejszy i bardziej niż potrzeba wymowny, oraz Jan 
Szlichtyng, sędzia wschow-ski, w sprawach publicznych doświadczony, ale zawzięty 
zwolennik kalwińskiej nauki. Oni to po parodniowych rokowaniach wydali Szwedom 
miasto; a gdyby nieprzyjaciel miał Toruń zdobywać orężem, to by go nie zdołał 
opanować, choćby do niego przez całą zimę przypuszczał szturmy.
Dowódcy szwedzcy, Gustaw Otto Stenbock, Linde, Horn i hrabia Dohna, ruszyli 
dalej; otoczyli wojskiem Chełmno, Gniew, Grudziądz i inne okoliczne fortece 
pruskie, namowami i pogróżkami zmusili je do otwarcia bram i obsadzili szwedzką 
załogą. W wyprawie tej Szwedzi szli jednym, a Polacy drugim brzegiem rzeki. 
Tymczasem Karol czwartego grudnia wkroczył do Torunia, witany owacyjnie, jako że 
na początku zapał bywa zazwyczaj większy niż później; podejmowano go wraz z 
bratem Adolfem po królewsku, wspaniałą ucztą (na którą zaproszeni zostali, 
oprócz zagranicznych posłów, również pułkownicy obu wojsk). Kiedy król udał się 
w dalszą drogę, miasto obsadzono załogą, tak na wszelki wypadek, ponieważ Karol, 
odjeżdżając na czas dłuższy, uważał, że należy ubezpieczyć tyły. Nowy władca 
wolał, żeby poddani żałowali, że nachylili kark pod jarzmo, niż żeby mieli 
możność to jarzmo ze siebie zrzucić; ponadto chciał ograniczyć swobodę rzecznej 
żeglugi. Tyle zostało mieszczanom toruńskim z ich wolności pod nowym panującym. 
Choć był ich rodakiem i wyznawał tę samą religię, postępował z
nimi inaczej, niż się spodziewali; a przedtem skarżyli się, że Jan Kazimierz ich 
uciska, chociaż chodziło tylko o jeden kościół. Po Toruniu przyszła kolej na 
Malbork, klucz do Prus i najmocniejszą pruską fortecę. Zdobycie Malborka dałoby 
Karolowi cały ten kraj w ręce, a tym samym pozwoliłoby mu zbliżyć się do 
Gdańska, przeciwnika znacznie groźniejszego. W skład załogi Malborka wchodziło 
zaciężne wojsko koronne oraz oddziały elektorskie; dowodził tą załogą imieniem 
Kazimierza wojewoda Jakub Wej-her, tytułujący się regentem Prus (jak o tym wyżej 
wspominałem), człowiek waleczny i wielki miłośnik Ojczyzny. Połączenie się 
stanów pruskich z elektorem brandenburskim dla wspólnej obrony prowincji 
sprawiło, że Szwedzi postanowili pokusić się najpierw raczej o głowę niż o 
pozostałe członki, w przekonaniu, że skoro elektora zwyciężą, to wnet i całą tę 
ziemię, znaną pod nazwą trojga Prus, bez rozlewu krwi opanują. Albowiem elektor 
obsadził swoimi załogami liczne miejscowości, mianowicie Człuchów, Lębork, 
Braniewo, Brodnicę, Tczew itd.; chciał i do Głowy, fortecy położonej na 
terytorium gdańskim, wprowadzić swoich ludzi, ale Gdańszczanie, roztropnie 
zapobiegając temu, żeby w ich mieście o potrzebie obrony albo o konieczności 
poddania się nie rozstrzygała cudza wola, wykręcili się od ofiarowanej im 
opieki, dowodząc, że są wystarczająco silni, żeby obronić siebie i swoje 
posiadłości. Cała ta sprawa stała się podobno powodem, że Gdańszczanie przez 
swego pełnomocnika oficjalnie wymówili się od udziału w związku zawartym dla 
obrony Prus; umieli patrzeć w przyszłość i przeniknąwszy skryte zamiary zarówno 
wrogów jak i przyjaciół, zdołali uniknąć niebezpieczeństwa. Król Karol niczego 
nie zaniedbał, żeby ich przeciągnąć na swoją stronę, czy to pochlebstwami, czy 
też groźbami, ale miasto, nieprzystępne namowom i pogróżkom, a przy tym 
stawiające wyżej prawdziwy swój pożytek niż wspólnotę wyznania, wołało zachować 
wierność dawnemu i prawowitemu królowi i największe nawet trudności nie zdołały 
go zachwiać w jego postanowieniu.
Karol, przekonawszy się, że Gdańszczanie nieczuli są ani na pochlebstwa, ani na 
groźby, zostawił ich na razie w spokoju, pewien, że z czasem i tak ich pokona, 
ponieważ po rozstrzygnięciu zbrojnym w otwartym polu miał zamiar obrócić całą 
swoją potęgę na zdobywanie miast. Tymczasem skierował się do Elbląga, miasta 
leżącego na wybrzeżu, które w dawniejszych czasach zaznało już szwedzkiego 
panowania i które spodziewał się bez trudu nakłonić do kapitulacji. Wysłany 
przodem kanclerz Eryk Oxenstierna zdołał przywieść miasto do tego, że otworzyło 
serca i bramy Karolowi;
mieszczanie dobrowolnie zgodzili się poddać, gdy ich zapewniono, że stare miasto 
będzie wolne od obowiązku przyjmowania i utrzymywania szwedzkiej załogi, zaś 
nowe ma żywić tylko tysiąc zbrojnych — choć dawniej Elbląg nie żywił ani jednego 
polskiego żołnierza. Tuż pod koniec grudnia odkomenderowana została do Elbląga 
piechota w sile dwóch tysięcy ludzi i pod dowództwem generała Lindego stanęła w 
mieście załogą. Kiedy mieszczanie zaczęli się domagać, żeby zgodnie ż ugodą 
liczbę stacjonujących żołnierzy zmniejszyć o połowę, odrzekł im kanclerz, że w 
układzie nie zostało bynajmniej powiedziane, że Elbląg ma królowi szwedzkiemu 
dyktować liczebność załogi. Karol odbył następnie wjazd do miasta; ulice i rynek 
pełne były żołnierzy, a mieszkańcy zgotowali mu wielką owację, którą jeszcze 
bardziej wzmogła radosna wieść o tym, że żona Karola, królowa Jadwiga, 
szczęśliwie urodziła w Sztokholmie syna.
Tajnych radców Schlippenbacha i Biórnkloua, wysłanych do Królewca, elektor 
bynajmniej nie przyjął chłodno i mogli donieść królowi, że sprawy przybierają 
obrót zgodny z ich życzeniami. Chociaż zastali elektora starannie przygotowanego 
do wojny, niemniej wniknąwszy w jego skryte zamiary, nabrali przekonania, że 
wnet bez rozlewu krwi uda się wejść z nim w przymierze, przy czym obaj władcy 
powinni zawrzeć je osobiście. Król Karol (cnotom zwykłem oddawać pochwały, nawet 
wówczas gdy zdobią nieprzyjaciela) prócz tego, że był niezwykle odważny i miał 
nieustraszone serce, odznaczał się — zanim powodzenie nie popsuło mu charakteru 
— tak układnymi obyczajami, że samym tylko spojrzeniem i rozmową zniewalał sobie 
ludzkie serca; w owym czasie postanowiwszy wyprawić chrzciny nowo narodzonemu 
synowi, oprócz innych, znakomit-szych panujących, zaszczycił również i elektora 
brandenburskiego uroczystym zaproszeniem, żeby jako ojciec chrzestny asystował 
królewskiemu dziecięciu przy obmyciu grzechu pierworodnego. Elektor bynajmniej 
się nie wymówił i nie uchylił się od przyjęcia otrzymanego zaproszenia, a 
uczynił to tym chętniej, że wkrótce sam miał zamiar prosić króla, żeby mu 
wyświadczył podobną usługę przy chrzcie potomka.
Powszechnie sądzono, że ta więź duchowej przyjaźni z wolna osłabia wzajemną 
wrogość obu panujących, i rozniosła się nawet pogłoska, że tylko dla pozoru 
zbrojnie przeciwko sobie występują, gdyż uprzednio już obaj zawarli porozumienie 
i uzgodnili podział wojennych zdobyczy. Albowiem jak tylko Szwedzi weszli w 
granice   Korony,   książę   elektor   przez   Schwerina   winszował
Karolowi wkroczenia do Polski, a zarazem zaczął pilnie zabiegać o przyjaźń 
szwedzkiego króla, wysuwając warunki, którymi chciał sobie z góry zagwarantować 
bezpieczeństwo. Układ ze stanami pruskimi (o którym wspominałem uprzednio) 
zawarł jedynie dla pozoru i wcale nie dla pożytku obu prowincji, tylko po to, 
żeby wzrósłszy pozornie w potęgę, móc sobie wytargować u Karola odpowiednio 
korzystniejsze warunki. Kiedy już bezkrwawym sposobem uchronił swoje posiadłości 
przed wojną, na ostatek naznaczył cenę ugody: chciał otrzymać od Szwedów 
suwerenne prawo w Pru-siech oraz biskupstwo warmińskie jako lenno. Jeżeli Toruń 
i Elbląg tak prędko poddały się nieprzyjacielowi, to mogło się to stać tylko za 
wiedzą i z rozkazu elektora, który oba miasta wtajemniczył w swoje zamiary. Nie 
potrafię powiedzieć, czy wszystkie te wieści były prawdziwe, zwłaszcza że po 
części opierały się na pogłoskach, ale na pewno nie były zbyt dalekie od prawdy, 
o czym świadczą późniejsze wydarzenia; taką samą wersję podaje zresztą również 
dziej opis szwedzki Loccenius. Karol, skupiwszy pod Elblągiem swoje wojska, z 
największym pośpiechem podążył do Królewca, ażeby jak najprędzej zakończyć 
rozgrywkę z bran-denburczykiem. Pozostawało wówczas tajemnicą, dlaczego elektor 
czeka na nieprzyjaciela w głębi swoich posiadłości, skoro z równym powodzeniem, 
a nawet z większym pożytkiem dla swoich pól, którym oszczędziłby zniszczeń, mógł 
mu wyjść na spotkanie ku granicy. Miał przy sobie trzydzieści tysięcy zbrojnych 
pod wodzą hrabiego Jerzego Fryderyka Waldecka oraz Ottona Krzysztofa Spa-ra, 
który stał na czele piechoty; obaj ci dowódcy podczas wojen niemieckich odbyli 
chwalebną żołnierską służbę. Były to siły zupełnie wystarczające do stawienia 
czoła nieprzyjacielowi — cóż, kiedy niedostawało chęci. Elektor zwlekał z 
działaniem, przy czym opieszałość ta całkiem nie licowała z jego wojskowymi 
możliwościami; kazał swojemu wojsku stać w miejscu, nie zważając na to, że Karol 
działa szybko i z impetem; rozpuścił przy tym wieść, że choć nie lęka się króla, 
wątpi w powodzenie, ponieważ Szwedzi rozgromili całą Polskę i teraz on sam jeden 
wystawiony został na niebezpieczeństwo zagrażające od straszliwego wroga.
Pod Bartoszycami, miasteczkiem pruskim, obaj przeciwnicy spotkali się w szyku 
bojowym i już niemal rozpoczynali starcie, gdy przeszkodzili im w tym rozjemcy, 
z obu stron wzywający do złożenia broni (w starożytnym Rzymie zwano takich 
rozjemców patres patrati), którzy tak, jak to z góry było ułożone, teraz, kiedy 
już stanęło przymierze, szyki przeciwników rozdzielili. Mimo to
doszło do rozlewu krwi, gdyż chorągwie polskie rozumiejąc, że bitwa toczyć się 
będzie na serio, raźnie natarły na lewe skrzydło nieprzyjaciół i przypuściwszy 
niespodziewany atak, zaczęły spędzać z pola elektorskie pułki, które odważyły 
się stawiać im opór. Co prędzej zatrąbiono do odwrotu i przybiegł sam Karol, 
powstrzymując nacierających i hamując ich porywczość. Wojna (bellum) wywodzi 
swoje miano od dzikich zwierząt (bellua), ale zwierzęta są łagodne wobec 
osobników tego samego gatunku i tylko na istotach innego gatunku wywierają swą 
dzikość; człowiek natomiast, dzikszy od zwierząt, człowiekowi jest wilkiem — jak 
gdyby rodzaj ludzki nie mógł ginąć inaczej, tylko z ludzkiej ręki. W Pru-siech 
Szwedzi byli łaskawsi, starali się odnieść zwycięstwo politycznym sposobem, tak 
żeby nie gubić żołnierzy przeciwnika — swoich rodaków i niemal braci. Elektor 
uznał, że zadośćuczynił wymogom wojennego męstwa i lennej wierności, stawiwszy 
powierzchowny opór, i nie próbując walki przeszedł na stronę Szwedów. Król Karol 
uzyskał dzięki temu rozgłos, że jakoby oszczędza chrześcijańską krew (jeden z 
ludzi elektorskich pisał do naszego Tańskiego o tej bitwie, że muł się o muła 
ocierał), a kres nieprzyjaźni położyła ugoda, której punkty były następujące: 
Elektor będzie odtąd trzymał Prusy Książęce jako lenno królów szwedzkich i z tej 
przyczyny przestanie uznawać zwierzchność polskiego króla. Piławy i Kłajpedy, 
portów bałtyckich, będzie bronił własnymi siłami, ale połowa ceł przypadnie 
królowi szwedzkiemu. Elektor przyrzeka dopilnować, żeby wszystkie oddziały i 
załogi, które ma w Prusiech Królewskich, zostały co prędzej ściągnięte. 
Biskupstwo warmińskie, z wyjątkiem Braniewa, przypada elektorowi, Inflanty 
zostają przy Szwedach. Szwedzi przyrzekają wycofać z Prus Książęcych wszystkie 
swoje wojska, nie wyrządzając żadnych szkód mieszkańcom. Kiedy te warunki 
zostały zatwierdzone, obie strony złożyły broń; stało się to dnia pierwszego 
lutego, z początkiem roku 1656. Karol okazał się hojny dla urzędników elektora, 
elektor zaś ze swojej strony wysłał Ellera i Trotza, żeby w nadmorskich 
posiadłościach werbowali żołnierzy dla Szwedów.
Król Kazimierz zmiarkował wkrótce, że między przeciwnikami prowadzone są 
sekretne układy ze szkodą dla niego i dla całego królestwa, toteż wyprawił Jana 
Tańskiego, pisarza skarbowego, żeby starał się przeniknąć tajemnicę, a przy tym 
żeby utwierdził elektora w przyjaźni i przedstawił mu, że nie powinien dla 
nowych widoków na krótkotrwałą pomyślność wzgardzać z dawna wypróbowaną 
łaskawością Kazimierza,   o  której  wielekroć   się
przekonał, że jest niezmienna. Elektor odpowiedział po myśli Kazimierza, że 
dobrze pamięta, jakie ma obowiązki wobec królestwa polskiego z tytułu wierności, 
a także z racji przyjętych zobowiązań, zwłaszcza że zaszczycony został tyloma 
dowodami królewskiej łaskawości. Chociaż bynajmniej nie pochwala niepohamowanej 
gwałtowności szwedzkiego króla, to jednak, mając zbyt mało sił do 
przeciwstawienia się siedzącym mu na karku wojskom i pozbawiony pomocy, skłania 
się do neutralności, żeby lnie mieszając się do wojny móc troszczyć się o swoje 
sprawy — chyba że umyślnie i bez powodu zostałby napadnięty, to wtedy dopiero 
przez wzgląd na słuszność i własny pożytek siłę siłą odeprze.
W ten sposób, na przemian wśród układów i szczęku oręża, dobiegł do końca rok; 
nie wiem, czy Polska od samego początku swego istnienia przeżyła 
nieszczęśliwszy. Jego schyłek, prócz nieszczęść publicznych, naznaczyły również 
liczne zgony, ze znakomitszych wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego 
oraz Wojewody wileńskiego Janusza księcia Radziwiłła. Obaj byli znakomitego 
rodu, obaj cieszyli się wielką wziętością, ale mieli odmienne charaktery. 
Opaliński celował nauką, wymową, senatorską powagą i odgrywał wielką rolę w 
politycznym życiu kraju. Władysław IV wyprawił go jako swego dziewosłęba po 
królową Ludwikę do Francji, gdzie wojewoda narodowi swemu zjednał rozgłos, a 
sobie samemu przyczynił chwały, tylko że zbytnio się tym chełpił, co dało powód 
do iskrytych niechęci i pozbawiło go nagrody, na jaką sobie zasłużył. Poza 
zatrudnieniami publicznymi oddawał się wczasom literackim; w młodości studiował 
w cudzoziemskich akademiach, głównie w Lowanium, i stąd też ludzie pióra 
szanowali go i przypisywali mu swoje prace. Również i sam zajmował się pisaniem; 
ogłosił tom satyr pod tytułem Przestrogi, których polski wiersz tchnie łacińskim 
wdziękiem i subtelnością. Sławę znakomitego męża skaziło bez wątpienia to, że 
pod koniec życia wdał się w sprawy wojskowe, gdyż uznano go za sprawcę przyjęcia 
szwedzkiej protekcji.
Inaczej Radziwiłł — urodzony żołnierz, z którego byłby pożytek na wojnie (nie z 
każdego bowiem żaka bywa ksiądz), gdyby jego męstwo, któremu wytykał wielkie 
cele, kierowało się również względami na słuszność i sprawiedliwość. Żądnemu 
niebezpieczeństw i umiejętnemu wodzowi posłuszni byli żołnierze, zjednywał ich 
sobie darowiznami i ludzkim postępowaniem, gdy jednak przed śmiercią zaczął 
żywić zbyt wielkie nadzieje, szczęście go zawiodło, tak jak on sam zawiódł swoją 
Ojczyznę. Skwapliwie
przeszedłszy na stronę Szwedów, stał się znienawidzony przez swoich, a i Karola 
nie zadowolił, który dla wodza bez wojska nie miał wielkiego poważania. Wojewoda 
rozważał położenie, w jakim się znalazł;
ogarniała go coraz większa niespokojność umysłu, gryzł się tym, że nadzieje go 
zawiodły, i skutkiem hipochondrii podupadł na siłach. Umarł na zamku tykocińskim 
dnia 30 grudnia tego roku. Zostawił córkę jedynaczkę, którą później wydano za 
jego stryjecznego brata Bogusława (rzecz prosta dlatego, żeby ogromne 
radziwiłłowskie dziedzictwo nie przeszło w obce ręce). Województwo wileńskie d 
buławę dostał po Radziwille wojewoda Witebski Paweł Sapieha, zaś województwo 
poznańskie po Opalińskim przypadło jako nagroda za zasługi Janowi 
Leszczyńskiemu.
Pomyślność dźwiga ludzi w górę, natomiast niepowodzenia są kamieniem probierczym 
cnoty. Któż by wiedział, że król szwedzki upadł w swoich zamysłach, gdyby 
sprzyjający los nie wyniósł go wysoko, a potem, strudziwszy się czy też 
odmieniwszy, nie strącił na samo dno? Któż zdołałby przeniknąć serce naszego 
Kazimierza, gdyby nieprzyjazny los nie postawił go między młotem i kowadłem, nie 
złamanego klęskami, które nań spadły? Ale wśród nieszczęść niezłomne serce 
zachował nie tylko nasz król, zaiste nieodrodny potomek bohaterów, mający 
nieugiętość we krwi: w mroku, w którym się cały kraj pogrążył, znalazło się 
wielu takich, co nawet w największych trudnościach nie zwątpili o 
Rzeczypospolitej; oni to byli źródłem dobrej nadziei i natchnieniem dla reszty. 
Szczególna chwała należy się królowej Ludwice, nieznużonej inicjatorce śmiałych 
królewskich planów, z której ust w czasie pobytu na wygnaniu wyszły (te oto 
wiekopomne słowa: — Z boskiego dopustu Polska może doznawać uciemiężenia, ale 
nie może zginąć — po cóż by bowiem Bóg wynosił ją do wielkości, jeżeli w jednej 
chwili postanowił ją zgubić? Wprawdzie w swojej wszechmocy mógłby to uczynić, 
ale byłoby to sprzeczne z miłosierdziem i ze sprawiedliwością, jako że w 
królestwie tym kwitnie prawdziwa wiara, a zamieszkują je ludzie szczerego serca, 
wśród których podstęp i zdrada trafiają się rzadko i którzy nie znają 
piekielnych bluźnierstw ani zawziętości i wyganiają ze swoich dusz pragnienia 
nieubłaganej zemsty.
Królowa dawała wyraz swojej mocnej wierze w to, że rozgniewany Bóg, którego 
prawica karze teraz nieposłusznych synów, wnet zacznie ich pocieszać, zmieniając 
uderzenia w pocałunki. Niewiasta wielkiej duszy, nie ograniczała się do słów i 
niejeden raz dowiodła czynami, że w piersi jej bije odważne serce, o czym będzie 
mowa
na właściwym miejscu.
Jan Leszczyński, nowy wojewoda poznański, człowiek niewzruszonej odwagi, biegły 
w prawie boskim i ludzkim, złożył dowody równie wspaniałego, staropolskiego 
animuszu. Każdego napotkanego Polaka czy też cudzoziemca starał się natchnąć 
wiarą, zapowiadając lepszą przyszłość Rzeczypospolitej albo też powołując się na 
przykłady z dziejów (jako że był wybornym mówcą). Nieraz powtarzał, że to, co 
jest poniżone, może w jednej chwili znów zostać wywyższone. Joachim Pastorius 
zapisał dla potomności słowa, które wojewoda, Katon swojej epoki, zwykł był 
wypowiadać: Nieprzyjaciel mógł nam zająć nasz kraj, ale nie może nas podbić ani 
ujarzmić. [...]
A.     M.    «$*     D.     C.
ANNALIUM
POLONIA CLIMACTERIS
S E C V N D I,
REGNANTE
IOANNE CASI MIRO,
LIBER SECUNDYS
An. Cn. M. DC.LYII.
ak więc po raz pierwszy szczęście przestało sprzyjać nieprzyjaciołom i przyćmiła 
się ich sława: Szwedzi, chełpiący się zwycięstwem nad całą Polską, od parci 
zostali od klasztoru częstochowskiego, o którego zdobycie daremnie się kusili. 
Zaiste, nie było to chlubą dla Mullera, który niegdyś pozyskał sobie opinię 
wodza tak doświadczonego, że podczas wojny niemieckiej Szwedzi powierzyli mu 
dowództwo po Torstensonie. [...] Polacy, ujrzawszy, że Jasna Góra wyszła z 
gwałtownej napaści nietknięta, dopiero jakby na nowo nabrali odwagi i zaczęli 
przychodzić do siebie. Coraz powszechniej dostrzegali, że obietnice poszanowania 
religii katolickiej nic nie są warte, skoro miejsce poświęcone Bogu narażane 
jest na gwałt ze strony innowierczego narodu. Jednomyślnie zapragnęli zrzucić ze 
siebie jarzmo i natchnieni nadludzkim duchem, śmiało powstali przeciwko 
gwałcicielom starodawnych świętości, dopiero wówczas zrozumiawszy, że pod 
pozorem przywracania wolności król-protektor uciska Polskę nieznośną niewolą: 
religię ochrania słowami, a profanuje czynami, pisze i przemawia do szlachty 
gładkimi słowy, a zezwala na niegodziwości i dopuszcza się okrucieństw. Nie 
dosyć mu zajmować miasta, wdziera się do klasztorów, odbierając je zakonnikom, 
przy czym łupem napastników stają się zarówno ozdoby ołtarzy jak i majątki 
mieszkańców. Zwyciężonym oraz tym, co mu się dobrowolnie poddali, zarzuca 
opieszałość, a jednocześnie takich, co mu się odważnie opierają, oskarża o 
zbrodnicze bunty. Czyż to sprawiedliwie pozbawiać życia obywateli, walczących za 
Ojczyznę z bronią w ręku, jak krnąbrnych poddanych, na mocy prawa, które jest 
najwyższą niesprawiedliwością? Dlaczego zawzięta zajadłość nieprzyjaciół zwraca 
się przeciwko bezbronnym kapłanom i miejscom poświęconym ma składanie 
bezkrwawych ofiar? Jan Branecki, biskup enneński i sufragan poznański, mąż 
stojący na świeczniku Kościoła, został niegodziwie zabity we własnym swym domu; 
Wojciecha Gowarczewskiego, archidiakona, czyli najstarszego z duchownych tegoż 
kościoła, podczas drogi pod Zbąszyniem, obciąwszy mu ręce, zepchnięto z mostu, 
tak że aż woda podeszła kapłańską krwią, czy też raczej zarumieniła się, jak 
gdyby zaświadczając, że jest bardziej ludzka od bestialskich Szwedów. Trudno 
byłoby wymienić wszystkich księży o mniej
głośnych nazwiskach, których po barbarzyńsku potraktowano; samym tylko 
franciszkanom zabito prawie dwudziestu kapłanów. Później, gdy srożenie się nad 
ciałami już się uprzykrzyło, dobrano się do ludzkich sumień i tyrańska surowość 
zaczęła pastwić się nad duszami najbardziej wolnego z narodów: zakazano głosić 
słowo Boże ludowi katolickiemu, zamknięto usta kaznodziejom i usunięto 
spowiedników, zabraniając pod karą śmierci oczyszczać się z grzechów przez uszną 
spowiedź, a wszystko to pod pozorem zapobiegania rozruchom. W taki to zaiste 
szatański sposób Wirtz w Krakowie a Erskein w Ujeździe pod Sandomierzem 
'zamyślali zniszczyć świętą wiarę.
W tym samym czasie wszystkim domostwom nieustannie groziło niebezpieczeństwo, 
rodziny nie miały żadnej obrony, wszędzie szerzyły się rozboje i dokonywane były 
zabójstwa, a podczas łu-piestw i rabunków hańbiono kobiety i nawet starców nie 
zostawiano w spokoju, gdyż — jak to zwykle bywa — chciwość stawała się przyczyną 
okrucieństw. Ustała działalność trybunałów, zabrakło sędziów i nie było nikogo, 
kto by w narodzie pozbawionym władcy czuwał nad sprawiedliwością. Prawem był 
miecz zwycięzcy. Wszystko to boleśnie dotknęło naród szlachecki, który nie 
zdołał jeszcze zapomnieć o swoich wolnościach. Z wolna zaczęto sobie 
uświadamiać, że pod nazwą protekcji kryją się okrucieństwa dokonywane podczas 
pokoju oraz szalbiercze podstępy samowładnych rządów. Powszechne stało się 
pragnienie przywrócenia do tronu prawowitego władcy, którego nieprzychylność 
losu niedawno pozbawiła panowania. Wszyscy, nawet i tacy, co nie dbali o sprawy 
publiczne, jasno zrozumieli, że starodawny ustrój królestwa jest naruszony, że 
podcięte zostały jego podstawy, to znaczy religia i wolność. Szwedzi nie 
respektowali przywilejów Kościoła (chociaż najuroczyściej zobowiązali się je 
szanować) i zasłaniając się nieobecnością beneficjantów oddawali posiadłości 
kościelne ludziom świeckim, ażeby tym sposobem pozbawić owce pasterzy, a Koronę 
senatu. W sprawach publicznych podobnie sobie poczynali. Całkiem wbrew dawnemu 
obyczajowi nakładali daniny, nie tylko na chłopów, którzy przywykli płacić, lecz 
również na posiadłości szlacheckie, i wedle tego, jak komu gubernator jego 
własnego zamku rozkazał, trzeba było wyznaczoną sumą siebie i rodzinę wykupywać 
od wojskowego rabunku. Wprawdzie tu i ówdzie skargi ludności powodowały, że 
łagodzono rozkazy, zmniejszając wymiar podatków, na ogół jednak uzbrojeni 
poborcy nikomu nie pobłażali. W  tej   wielkiej   odmianie  rzeczy,  gdy  
wszyscy  tracili  zmysły
wskutek prywatnych swych nieszczęść, nie znalazł się nikt, kto by potrafił 
zaradzić złu, a tymczasem Szwedzi, korzystając z powszechnego zamieszania, w 
mętnej wodzie ryby łowili, nie dbając na przyrzeczenia, łamiąc umowy, wywracając 
na nice ludzkie i boskie prawa i w miejsce zbawiennej protekcji przywłaszczając 
sobie nieograniczoną władzę, niby nad jakimś podbitym narodem. Do tego na koniec 
doprowadzili Polaków, naród zarówno w szczęściu jak i w nieszczęściu prawy, że 
przychodząc do siebie, gorąco zapragnęli strącić z karków to uciążliwe jarzmo, 
które nierozważnie dali sobie nałożyć. Tymczasem zaś poszczególne województwa 
słały do króla nieoficjalnych wysłanników z prośbami o uwolnienie od ciężarów 
lub też o powściągnięcie bezprawi. Otrzymywali oni łatwy przystęp i niemal 
wszyscy łaskawie byli przyjmowani, na pożegnanie zaś (jak to się przydarzyło 
wysłannikom sandomierskim) strofowano ich o zbytek wolności. Czy to przez wzgląd 
na obecnych, czy też rażeni bijącym od Karola blaskiem cudownej szczęśliwości, 
milczeli o tym, co im w sprawie nieprzestrzegania dawnych obyczajów polecono 
królowi przedłożyć, toteż mniemał on, że odchodzą życzliwie dla niego 
usposobieni. Wzgarda nowego władcy, który tak wyniośle odniósł się do życzeń 
mieszkańców kraju, stała się źródłem powszechnego oburzenia. Najbardziej jednak 
wzmagało gniew niegodne postępowanie Karola, który swoich obietnic, 
potwierdzonych królewskim słowem, nie traktował poważnie i nie uważał za 
niewzruszone, a tym, którzy mu wypominali, że nie dotrzymuje przyrzeczeń, 
naigrawając się odpowiadał, że król nie może być niewolnikiem swojego słowa. Nic 
nie mogło być bardziej na rękę Janowi Kazimierzowi niż to, że Polacy 
znienawidzili szwedzkiego króla za jego podstępne wiarołomstwa. Na wszystkie 
zatem możliwe sposoby gromadząc siły, wezwał do siebie do Głogówka znakomitszych 
spośród dygnitarzy koronnych; złożywszy z nimi radę, rozesłał do województw 
uniwersały, zachęcając hetmanów i dawnych pułkowników do zrzucenia jarzma, 
przede wszystkim zaś zaapelował do kasztelana kijowskiego Czarnieckiego, który 
zorientowawszy się, że Szwedzi usiłują zagarnąć jego oddziały, z tym większym 
zapałem stanął po stronie prawowitego monarchy. Do cesarza Ferdynanda III i do 
życzliwszych spośród ościennych władców zwrócono się z prośbami o pomoc. 
Wspieranie nieszczęśliwych jest nakazem chrześcijańskiej miłości, a wspieranie 
niezasłużenie poniżonych władców stanowi nakaz prawa politycznego — któż bowiem 
z tak wielką pewnością kroczy po
drodze panowania, żeby mu się nigdy nie przydarzyło potknąć na śliskim albo 
upaść, gdy mu nogi osłabną. Losy nieszczęsnego króla stanowiły przestrogę dla 
innych panujących i wielu z nich usilnie pragnęło przywrócić w Polsce dawny stan 
rzeczy. Cesarz, złączony z Janem Kazimierzem bliskimi więzami krwi, bynajmniej 
nie aprobował triumfów króla Karola, ale miał ręce skrępowane pokojem 
westfalskim, niedawno zawartym ze Szwecją. Duńczycy przysłali posła ze słowami 
pociechy, cichaczem dając do zrozumienia, iż chętnie by pomogli, żeby 
nieprzyjaznemu sąsiadowi pokrzyżować plany, gdyby się po temu nadarzyła 
sposobność; z podobnymi uczuciami oświadczyli się również Holendrzy. I jedni, i 
drudzy niepokoili się o swobodę żeglugi po Bałtyku, obawiając się, żeby Szwedzi, 
opanowawszy Polskę i obsadziwszy brzeg morski uzbrojonymi statkami, nie 
zakłócili biegu interesów handlowych. Tak się to zwykle dzieje, że wspierając 
innych w potrzebie, rzadko powodujemy się przyjaźnią, częściej obawą, a 
najczęściej względami na własny nasz pożytek.
Niespodzianie opanowani przez wrogów, gdy mała była nadzieja na rychłe posiłki 
od przyjaciół, musieliśmy polegać, po Bogu, tylko na sobie samych. Był to okres, 
kiedy wielka pomyślność króla szwedzkiego znajdowała się u swego szczytu, a 
położenie Polaków, dotychczas beznadziejne, z wolna zaczęło zmieniać się na 
lepsze. Kazimierz, przekonany, że wygnanie niegodne jest królewskiego majestatu, 
i nie chcąc, by mu cudzoziemcy wytykali, że opuścił swoich poddanych, gdyż brak 
mu męstwa, ani też by rzucano mu w twarz obelgi, że został wygnany ze swego 
królestwa, odważnie gotował się do powrotu. Nieszczęścia nie zdołały go załamać, 
potrafił znieść dotychczasowe przeciwności i nie lękał się przyszłych. Ciągle 
tylko powtarzał: Nie nam, Panie, nie nam, lecz Imieniu Twemu daj chwałą. Nieraz 
widziano go, jak w towarzystwie jednego tylko dworzanina całymi nocami modlił 
się leżąc na ziemi u podwojów kościoła w Głogówku, świadom tego, że boskiej 
pomocy trzeba, gdzie ludzka zawodzi. Rozsyłał do Polski listy, animując 
szlachetnych, strofując nikczemnych, przebaczając tym, co się opamiętali, a 
wszystkich zachęcając do wspólnego ratowania Ojczyzny. Współdziałała z nim 
królowa Ludwika, natchniona bohaterskim duchem, po męsku, nie po kobiecemu 
niezłomna, która czyniła wszystko,
żeby nie pozwolić majestatowi ugiąć się pod ciosami losu. I to nie słowami czy 
ślubowaniami, jak to jest we zwyczaju u kobiet: myśli jej przekształcały się w 
czyn, a rady w sprawną działalność. Wszystkie gotowe pieniądze, kosztowne 
sprzęty, perły, złoto i
srebro w wyrobach i w sztabach, a także inne przedmioty uświetniające królewską 
wspaniałość hojnie rozszafowywała, przeznaczając je na pokrycie wydatków i na 
podarunki, szczególnie dla posłów tych zagranicznych dworów, u których zabiegano 
o posiłki, albowiem obyczajem skażonego wieku trzeba było najpierw ich samych 
kupić, żeby ich władcy udzielili tego, o co byli proszeni. Król nie zaniedbywał 
korzystać z rad swojej małżonki, doświadczywszy ich trafności i skuteczności, i 
przywykł się do nich stale stosować.
Do przebywających przy królu znakomitych senatorów należeli: arcybiskup 
gnieźnieński Andrzej Leszczyński, biskupi: krakowski, Piotr Gembicki (ale ten 
był chory), poznański, Florian książę Czar-toryski, warmiński, Wacław 
Leszczyński, wojewoda poznański Jan Leszczyński, kanclerz koronny Stefan 
Koryciński, podkanclerzy Andrzej Trzebicki oraz wielu innych, którzy wierność 
dla prawowitego króla-wygnańca przełożyli ponad łaskę obcego władcy i ponad 
troskę o własne swe domy. Naradzając się z racji piastowanych urzędów nad 
sposobami ratowania ciężko doświadczonej Ojczyzny, wszyscy okazywali jak 
najlepsze chęci, ale żaden nie umiał niczego przekonywającego wymyślić, a 
chociaż wielu z nich pięknie przemawiało, wnet inni wykazywali próżność 
udzielanych rad. O ile mi wiadomo, rozważano cztery zalecenia. Królowa nalegała, 
ażeby król zdobył się na odwagę, powrócił w granice Ojczyzny i pojawił wśród 
obywateli, którzy zaczynają przychodzić do siebie. Prymas odradzał pospieszny 
powrót, obawiając się wydać bezbronny majestat na łaskę wroga, ważącego się na 
każdą niegodziwość. Wielu skłaniało się do tego, żeby przyjąć warunki ugody, 
proponowane przez Szwedów za pośrednictwem Forgella, jeżeli tylko okażą się 
znośne; nadto wśród powszechnego wzburzeniu umysłów znaleźli się i tacy, którzy 
radzili, żeby król wyznaczył swego następcę, byle tylko wyznającego rzymską 
wiarę i dostatecznie potężnego, by odzyskać, co zostało utracone: własną 
przemyślnością i siłą wypędziwszy najeźdźcę, przywróciłby on nieszczęsne 
królestwo Kazimierzowi, a sobie zapewnił rychłe po nim następstwo.
Zaiste, potrzeba zaostrza władze umysłu, a ludzie, którzy stracili nadzieję, 
nader często zwykli upatrywać lekarstwo na jedną ostateczność w innej. 
Niebezpieczne to lekarstwo naruszać źrenicę wolności, która tyloma prawami, 
przysięgami królów i nieprzerwanym zwyczajem została utwierdzona! Obieranie 
panujących stanowi fundament naszego ustroju i jeżeli taki zamysł wyszedłby na 
jaw, przeraziłby cały naród, mocno do ojczystego
obyczaju przywiązany, który bolejąc nad tym, że zamysły niewielkiego grona 
dygnitarzy grożą mu popad-nięciem w niewolę, wolałby pogodzić się raczej z 
jarzmem zbrojnego zwycięzcy niż ze zgubną dla wolności intrygą przebywającego na 
wygnaniu senatu. A jeszcze gorszy skutek miałoby to na przyszłość dla 
Kazimierza: gdyby postawił na swoim miejscu innego, władza spoczywałaby w rękach 
następcy, a on sam byłby królem jedynie z tytułu. Cóż by komu zależało na 
ratowaniu królestwa, jeżeli wolna elekcja, zawsze dotąd będąca powszechnym 
prawem i przywilejem, zostałaby zniesiona na podstawie nielegalnej decyzji 
szczupłego grona osób! Prawdziwie można by powiedzieć, że taki sposób ratowania 
Ojczyzny podobny byłby do lekarstwa, zwanego przez lekarzy antymonem, którego 
moc albo powoduje powrót do zdrowia, albo też, wprost przeciwnie, przyspiesza 
zgon. O Forgellu wspomniałem już wyżej, teraz wyjaśnię całą rzecz dokładniej. 
Przybył on do Gło-gówka razem z Henrykiem DenhorTem, pułkownikiem naszego wojska 
(którego Szwedzi pojmali pod Straszową Wolą, a potem na pewien czas uwolnili, 
utrzymawszy od niego słowo honoru, że powróci), i przywiózł wspaniałe pismo od 
króla Karola; jego treść byłaby chwalebna, gdyby jej można było dać wiarę. Król 
szwedzki oświadczał, że jeżeli król Kazimierz zechce być jego ojcem i uzna go za 
syna, wówczas on będzie mu okazywał pokorną cześć jako starszemu wiekiem, z 
którym go łącza związki krwi. Do Polski wkroczył raczej jako protektor niż jako 
najeźdźca, chcąc bronić naród przed obcymi, a Kazimierza przed swoimi; skoro 
jednak zwróci Kazimierzowi królestwo, znów dawny król panować będzie nad 
poddanymi. W rękach Kazimierza będzie spoczywało dowództwo nad wojskiem, a Karol 
weźmie na siebie trud wojowania, obojętna przeciw jakim wrogom przyjdzie 
walczyć; Karol uzna starszeństwo Kazimierza, a Kazimierz wyznaczy go swoim 
następcą, w niczym przez to nie naruszając religii, powagi majestatu i 
panowania. Propozycje Forgella wzbudziły podejrzenie, że pochlebstwami chcą 
uzyskać to, czego nie zdołały sprawić zrządzone przez los nieszczęścia. Przybył 
też Wolff, starosta dyneburski, niecierpliwie nalegając, żeby z Kazimierzem mógł 
się spotkać hrabia Schlippenbach, którego król szwedzki wysłał z poleceniem 
doprowadzenia do skutku zgody obu monarchów. Oferta króla szwedzkiego spodobała 
się niektórym dzięki swojej niezwykłości, zapowiadała bowiem pożądaną odmianę, 
niespodziewane przekształcenie się nieprzyjaźni w przyjaźń; smutek, 
uprzykrzenie, strach, rozmaite prywatne sprawy wreszcie, niejednego ciągnęły do
Polski, a zawarcie pokoju oznaczałoby koniec wygnania. Ostatecznie jednak, z 
należytą uwagą zbadawszy propozycje, oświadczono Forgellowi, że Kazimierz 
dopiero przez własnych wysłanników da poznać swoje zdanie. Królowa, która 
najmocniej podejrzewała zdradliwy podstęp, rozumowała następująco: Do wyboru 
mamy albo zawierzyć pochlebiającemu wrogowi, albo też oczekiwać na opamiętanie 
się Polaków. Być może przyjdą oni do siebie później, ale jest to pewniejszy 
środek na nasze nieszczęścia; jeżeli wcześniej zdasz się, królu, na niepewną 
wiarę wrogów, zagrozi ci zguba, lepiej więc odwlec ratunek niż wystawić się na 
niebezpieczeństwo. Nie powinniśmy zuchwałego władcy wbijać w jeszcze większą 
pychę, której jawnym dowodem jest to, że chce nam wyświadczać dobrodziejstwa, 
wszystko nam wydarłszy; to, co nam ofiarowuje, wcale nie jest jego. Podobnie 
czynił Lucyfer, obiecując Chrystusowi królestwa tego świata, bynajmniej do niego 
nie należące. Lepiej zginąć niż tak żyć, niemiłe jest bowiem życie, które 
dostaje się nam z łaski wroga. Trzeba przyznać, że królowa, której przenikliwość 
i doświadczenie dostarczały argumentów, niemało przyczyniła się do odrzucenia 
negocjacji Schlippenbacha i dokazała, że król zaczął poważnie myśleć o powrocie 
do kraju. Wszystko to działo się z woli bożej; gdy minęło wreszcie odrętwienie, 
podstępy wrogów wyszły na jaw, a niezasłużony ucisk tak mocno dał się Polakom we 
znaki, że Karola, którego dotychczas nazywali protektorem, zaczęli określać 
właściwym imieniem wroga.
O ile wiem, pierwszymi, którzy odważyli się zaprotestować przeciwko nakazanym 
daninom, byli mieszkańcy województwa lubelskiego; wnet ich postępek zyskał sobie 
ogólne uznanie i wszyscy ci, którzy zdecydowali się przeciwstawić przemocy, 
zawiązali w Tyszowcach godną pamięci potomnych konfederację. Na jej czele 
stanęli hetmanowie, za ich przykładem poszło wielu senatorów, a potem stan 
rycerski, i wspólnie ułożono akt konfederacji. [...]
Wiekopomny ten akt podpisali wojewoda kijowski i hetman wielki Stanisław 
Potocki, wojewoda ruski i hetman polny Stanisław Lanckoroński, a także obecni 
wówczas komisarze Rzeczypospolitej: wojewoda czernihowski Krzysztof Tyszkie-
wicz, oboźny koronny Andrzej Potocki, starosta
horodelski Stanisław Służewski, sędzia ziemski łukowski Stanisław Domaszewski i 
inni. Wkrótce potem dołączyli się do nich wysłannicy województw, którzy po 
złożeniu przysięgi przyjmowani byli do liczby komisarzy, przydając swymi 
podpisami znaczenia
uniwersałom, których odpisy posyłano do ich województw. Stany zgromadzone w Ty-
szowcach sporządziły ten akt, poczęty pod dobrą wróżbą, pod koniec roku 1655, 
dnia 29 grudnia, w cztery dni po tym, jak zakończyło się oblężenie Jasnej Góry. 
Przytoczyłem istotną jego część, dotyczącą przyczyn zrzucenia szwedzkiej 
protekcji; w dalszym ciągu aktu mowa była o sposobach ustanowienia karności w 
wojsku, następnie szły roty przysiąg, spis kar na opornych, wreszcie zaś inne 
rzeczy, wykraczające już poza ramy, które wyznaczyłem mojemu dziełu.
Skoro tylko tyszowiecka konfederacja stanów doszła do skutku, tłumiona dotąd 
niechęć do szkodliwej protekcji przeistoczyła się w otwartą wrogość: w umysłach 
i w sercach zaszła taka raptowna zmiana, że Polacy, którzy dotychczas w 
milczeniu znosili krzywdy, teraz grozili zbrojnym odwetem. Jarzmo powinno było 
zostać zrzucone najpierw tam, skąd całe nieszczęście wzięło swój początek, to 
znaczy w Wielkopolsce, gdzie komendanci szwedzcy po miastach i zamkach poczynali 
sobie ze szlachtą okrutnie i po tyrańsku. Poznaniem, stolicą całej dzielnicy, 
rządził Klaudiusz Ralamb, Kościanem — landgraf heski, Kaliszem — Sadowski, 
Piotrko-wem — Piron, Wieluniem i pobliskimi twierdzami — Weihard hrabia 
Wrzesowicz, każdy z nich w randze pułkownika lub generała; stąd też, ile zamków, 
tylu było panów, a że ich było wielu, tym bardziej byli nienasyceni. Zwyciężonym 
kazano żywić i odziewać wojsko, musieli składać się na żołd dla żołnierzy, na 
pensje dla dowódców i na płace dla służby, przechodzącym oddziałom dostarczać 
kwater i prowiantów, stacjonującym urządzać biesiady, nadto zaś żądano, by 
przykładali się do prac nad obwarowywaniem zamków albo też się z nich 
wykupywali. Wszystkie te ciężary spadały na szlachtę całej okolicy, wedle tego 
jak się spodobało miejscowemu komendantowi, a gdy przedtem nie godziło się na 
sejmie uchwalać podatków, jeżeli jeden się sprzeciwiał, to teraz, pod protekcją, 
choć nikt nie wyrażał zgody, wybierano je przemocą. Przykre to było dla tych, co 
pamiętali dawny stan rzeczy; wojewoda podlaski Piotr Opaliński, człowiek starego 
pokroju i mąż wojenny, jako pierwszy ogłosił się nieprzyjacielem Szwedów, 
słowami i przykładem zachęcając szlachtę wielkopolską do chwycenia za broń.
Krzysztof Żegocki, starosta babimojski, idąc w jego ślady, choć więcej miał 
śmiałości niż sił, dokonał pamiętnego wyczynu. W Kościanie, miasteczku oddalonym 
o siedem mil od Poznania, stało załogą czterdziestu Szwedów i rezydował landgraf 
heski Fryderyk, szwagier króla Karola, żonaty z jego siostrą, a w Wielkopolsce
pełniący funkcje jak gdyby wicekróla; Żegockiemu doniesiono, że często 
przemierza okolice, polując w otoczeniu myśliwych, oraz że nie myśli o 
niebezpieczeństwie i nie podejrzewa żadnego podstępu — takim więc podszedł go 
fortelem: Dowiedziawszy się, że mieszkańcom miasta nakazano zwozić drzewa, które 
następnie po pocięciu na pale służyły do wznoszenia palisad, skłonił kilku 
chłopów, żeby wioząc wielką sosnę do miasta, umyślnie zgubili koło od wozu i 
opóźnili tym zamknięcie bramy. Kiedy drzewo stoczyło się z wozu i bramy nie 
można było zamknąć, a ci, którym kazano dźwignąć je na ramionach, mitrężyli, 
wówczas Polacy, szybko nadbiegłszy, opanowali most zwodzony i wy siekli warte. 
Miasto zostało zajęte bez rozlewu krwi i bez wielkiego zamieszania dzięki pomocy 
mieszkańców, którzy przymusili do poddania się i zatrzymali pod strażą żołnierzy 
załogi stojących u nich na kwaterach.
Przypadkiem tego dnia łandgraf przebywał na polowaniu i nie wiedział, co się 
stało w mieście, ponieważ zaś zwykł był wracać dopiero późnym wieczorem, 
Żegocki, stawszy się panem miasta, za wszelką cenę chciał go wciągnąć w pułapkę. 
Gdy słońce zachodziło, łandgraf, wracając zadowolony z udanych łowów, przez 
wysłanego przodem trębacza polecił otworzyć sobie bramę. Żołnierz, stojący na 
warcie, z odzienia przypominający Szweda, ale Polak, jak tylko się łandgraf 
przybliżył, naciera nań zbrojnie, a zaraz potem oddział polski, ukryty w 
sąsiednich domach, rzuca się nań od tyłu. Łandgraf, zaskoczony, zaczyna 
przywoływać na pomoc swoich ludzi, wreszcie zaś sam porywa się do broni, 
usiłując przeciwstawić się niespodziewanej przemocy i niepewien, czy ma się 
gniewać na swoich, że mu nie spieszą z pomocą, czy też na siebie samego, że 
zaniedbał własne bezpieczeństwo. Siły były nierówne: pierwsza od razu kula 
wysadziła landgrafa z siodła, a w chwilę potem padł, odniósłszy śmiertelny 
postrzał w udo. Taki był koniec utalentowanego i wysoko urodzonego księcia, 
który jednakże w Polsce splamił się strasznymi łupiestwami. Król szwedzki 
ogromnie żałował zabitego szwagra i nie mniej oburzał się na Żegockiego, który 
miasto opanował dzięki swej odwadze, a landgrafa zabił dzięki swej 
przemyślności. Mieszkańców miasta, kiedy Żegocki się wycofał, ukarano za 
zabójstwo landgrafa ogólną rzezią i rabunkiem majętności. Jan Służewski, 
starosta horodelski, wysłany przez konfederację tyszowiecką do króla, utwierdził 
Kazimierza w zamiarze powrotu ze Śląska. Żaląc się na ciężkie czasy, prosił 
monarchę, ażeby wrócił do kraju, gdyż obywatele znów są mu wierni i posłuszni. 
Uradowany z przybycia posła
postanowił Kazimierz przyspieszyć swój wyjazd, wbrew opinii wszystkich 
senatorów, idąc za zdaniem królowej. Przybył też Franciszek hrabia Póttingen, 
marszałek cesarskiego dworu, wyprawiony przez cesarza Ferdynanda do obu królów, 
by ich ze sobą pojednać; miał on udać się następnie do Karola i cesarz życzył 
sobie, ażeby Kazimierz czekał na wynik jego poselstwa w Opolu. Chociaż strach 
wyolbrzymiał niektórym niebezpieczeństwa powrotu, choć dawne i nowe kłopoty 
opóźniały ostateczną decyzję, zaś orszak wyprawiającego się w drogę króla był 
szczupły i, jeżeli odliczyć niewojskowych, nie wystarczający nawet na polowanie, 
niemniej jakaś ukryta siła przemogła. Możliwe, że to ręka Boża dodała królowej 
odwagi: wszakże nierzadko się zdarza, że kobieta jest sprawcą i narzędziem 
wielkich przedsięwzięć. Król nie zwlekał, jak tego pragnęli ci, co czuli się 
bezpieczniejsi na wygnaniu, i zachowawszy w tajemnicy przed wszystkimi — prócz 
jednej tylko królowej — czas odjazdu, wyruszył z Opola dziewiątego stycznia. 
Dzień ten przypadał w sobotę, a król doświadczył już niejednokrotnie, że jest to 
szczęśliwy dla niego dzień tygodnia i że zaczęte w ten dzień ważne sprawy dobrze 
się wiodą. Towarzyszył mu trzystuosobowy orszak — więcej ludzi miał nadzieję 
zgromadzić, jak znajdzie się w Ojczyźnie. Nikomu nie ujawniono marszruty. 
Zaledwie król wyruszył, gdy w Raciborzu natknął się na posłów od wojska, którzy 
winszowali mu powrotu do kraju i przyrzekli posłuszeństwo. Stamtąd skierował się 
w stronę gór i od Żywca szedł przez leżące pod śniegiem Karpaty, wzdłuż 
węgierskiej granicy, nieuczęszczaną i kamienistą drogą. Do Dukli, miasta 
Męcińskich, odebrawszy wiadomość o zbliżaniu się króla, wyszedł mu na spotkanie 
marszałek koronny Lubomirski. Podczas pierwszego przywitania więcej obaj uronili 
łez niż wypowiedzieli słów, ale siła szlachetnych serc obu bohaterom, 
odczuwającym doniosłość chwili, nie pozwoliła długo płakać. Z utrudzeniem 
przebywszy niewygodną drogę, zajechał król do Łańcuta, gdzie marszałek 
podejmował go ze wspaniałością; potem stanął we Lwowie, ku radości swoich i 
niespodziewanie dla nieprzyjaciół. Niczego nie zaniedbano, co mogło służyć 
przygotowaniom do wojny: województwa wezwano uniwersałami, by stanęły po stronie 
króla, zaś tym, co sprzyjali strome przeciwnej, dano do zrozumienia, że mogą 
liczyć na przebaczenie: jeżeli nawet niedawno temu wskutek nieżyczliwości losu 
pobłądzili, teraz wolno im się zrehabilitować wiernością i stosowną pokutą. Do 
orła, roztaczającego skrzydła, niech się zlatują orlęta, za ojcem niech idą 
synowie, niech się szykują do sprawiedliwej wojny przeciwko
tyranowi, który ich zwiódł, zdradliwymi podstępami rozbroił i przytłumił w nich 
przyrodzone uczucie dla prawowitego króla — chyba że wolą, by ich lżono, że są 
nikczemnego serca. Kazimierz, urodzony wśród nich, wolnymi głosami przez nich 
samych królem obrany, wespół z nimi tyle krwawych bitew przetrwawszy, wraz z 
nimi pragnie umrzeć; razem otrząsnęli się z odrętwienia i we wspólnej sprawie 
dobędą oręża, w imię umiłowanej wolności i w słusznej nienawiści dla 
wiarołomnego nieprzyjaciela. Tego rodzaju zachęta niejednemu przywróciła odwagę 
i już po publicznym zaprzysiężeniu konfederacji, ściskając prawice, prywatnie 
przyrzekano sobie nie znosić dłużej krzywdzącego panowania Szwedów.
Powstała zbrojnie szlachta z najdalszych okolic, zaczęły ściągać chorągwie, 
które nie poddały się Szwedom, zarządzono nowe zaciągi i poczyniono 
przygotowania niezbędne do rozpoczęcia działań wojennych. Wnet rozeszła się 
wieść, że wojsko polskie, które wciąż jeszcze trwało po stronie Karola, z wolna 
przychodzi do siebie i coraz liczniejsi
zaczynają uważać dokonane odstępstwo za hańbę. Przykład innym dał królewski 
pułk, którym pod nieobecność Czarnieckiego dowodził Władysław Wilczkowski: z leż 
zimowych w ziemi różańskiej powrócił pod prawowitą władzę, żeby zaś dobitniej 
zaznaczyć swoje nawrócenie, natknąwszy się pod Zakrzowem, wsią położoną w 
powiecie radomskim, na maszerujący podjazd szwedzki z pułkownikiem Aschebergiem, 
wpędził go między wiejskie opłotki i zaatakował. Z obu stron byli zabici, kiedy 
jednak przeciwnikowi przybyły posiłki, nasi musieli się wycofać.
Nie próżnowali też chłopi, którzy chwycili za broń na Podgórzu Karpackim; 
działał tam również pułkownik nasz Michał Wojniłłowicz z oddziałem jazdy. 
Wypędzono Szwedów z Nowego Sącza, przy czym stało się to głównie za sprawą 
Felicjana Ko-chowskiego, mojego stryja, który dowodził wówczas nawójowską 
piechotą; pod Żywcem zniesiono szwedzki oddział, zaś hrabia Wrzesowicz, który 
zwołał szlachtę wieluńską na pewnego rodzaju zjazd pod Częstochowę, przez jazdę 
Kuleszy, a głównie przez Piotra Czarnieckiego zmuszony został do sromotnej 
ucieczki. Jan Zarzecki, podstarości Zebrzydowskiego, uprowadził Arnolda 
Strumbila, komendanta Lanckorony, z jego zamku za pomocą dowcipnego fortelu, 
wywabiwszy go niby dla wypróbowania biegu podarowanego mu konia. Stanisław 
Warszycki, kasztelan krakowski, wypędził Lintorma z zamku w Pilicy, znękawszy go 
nieustannymi   atakami;   tenże   Warszycki   pilnie   strzegł   swojej
twierdzy dankowskiej, będąc bodajże jedynym dygnitarzem o głośnym nazwisku, 
który w tym wielkim zawichrzeniu nie uszedł za granicę i pozostał w Polsce. 
[...]
Tymczasem król szwedzki, świeżo umocniwszy przyjaźń z elektorem brandenburskim, 
pędził wesołe chwile w Prusiech; choć morze było zimą burzliwe, sprowadził do 
siebie statkiem ze Sztokholmu królową Jadwigę, ażeby uczestniczyła w jego 
triumfach. Niespodziewanie dowiedział się od Eryka Oxenstierny, kanclerza 
szwedzkiego (gdyż człowiek ten, nader biegły i fortunny w przenikaniu tajemnic, 
nawet na dworze polskim miał swoich szpiegów), że Kazimierz wrócił do Polski 
oraz że chan tatarski przyrzekł mu posiłki d przymusił Kozaków, by królowi 
polskiemu pospieszyli z pomocą. W jeszcze większe zdumienie wprawiła Karola 
wiadomość o konfederacji tyszowieckiej: wzburzyła go ona tak bardzo, że szalony 
z bezsilnego gniewu, pałając wściekłością, groził szlachcie polskiej już nie 
przemocą i orężem, jak wrogom, lecz rychłą karą za wiarołomstwo, jak zdrajcom. 
Lżył Polaków, którzy stanęli w obronie Ojczyzny i zaczęli się otrząsać z 
niewoli, nazywając ich buntownikami i wiarołomcami. Zaraz potem opanowała go 
troska o to, w jaki sposób zdoła zatrzymać przy sobie tych, co przy nim 
wytrwali, zwłaszcza że wydawało mu się, iż na posłuszeństwo polskich żołnierzy, 
pozostających pod jego rozkazami, nie bardzo może liczyć. Nienawidził tych, 
którzy go odstąpili, a lękał się tych, co z nim pozostali. Nieufność była 
zresztą wzajemna, ponieważ nasi tracili do Karola serce, w miarę jak 
spostrzegali, że nowy ich pan nie okazuje równowagi ducha wobec zrządzeń losu, a 
ponieważ w czasie odnoszonych sukcesów był nieumiarkowanie łaskawy, przeto 
sądzili, że gdy szczęście się od niego odwróciło, z lada przyczyny może stać się 
nieumiarkowanie surowy.
Nie ulega wątpliwości, że król szwedzki odznaczał się wieloma cnotami, był 
zwłaszcza szybki w decyzjach, energiczny w działaniu i niezmordowany w akcjach 
bojowych, był przystępny i szczo-drobliwy; szczególnie ceniono w nim to, że 
wyprawiał częste uczty, jak gdyby przejmując nasze obyczaje, czym ujmował sobie 
wojskową starszyznę; ale ta właśnie zbytnia ludzkość, jako płód obłudy, 
wszystkim zbrzydła. Klaskaniem w ręce, przymrużaniem oczu, nagłym marszczeniem 
albo rozpogadzaniem czoła zdradzał zmienność umysłu, a w swych postępkach 
podobnie był niestały: pochwał nie miarkował rozsądkiem i nie znał miary w 
obietnicach, przyrzekając proszącym to, co kto inny już był od niego otrzymał. 
Wdzięczył się, obiecywał, chwalił, jakby przystając na prośbę, wnet
jednak zmrużeniem oczu dawał do poznania obecnym, że myśli inaczej; u 
niedoświadczonych nazywało się to ludzkością, gdy naprawdę było zwykłym 
udawaniem. Skoro tylko zaczęto poznawać się na obłudzie, spostrzegając, że słowa 
króla zupełnie nie odpowiadają temu, co ma w sercu, zaczęto coraz mniej go 
szanować.
Powstałe w Polsce zamieszanie bardziej pobudziło do gniewu porywczy umysł 
szwedzkiego króla niż go przeraziło, a ponieważ Karol byt równie stanowczy w 
działaniu co w uczuciach, gniew jego znalazł ujście w czynach, a chęć zemsty 
popchnęła go do akcji. Nic nie dbając na daleką drogę i lekceważąc sobie 
trudności spowodowane zimową porą roku, zostawił na pieczy Stenbocka Prusy, 
gdzie Jakub Wejher, stronnik Kazimierza, wciąż jeszcze bronił Malborka, i około 
połowy stycznia, na czele tej tylko jazdy, którą miał przy sobie, z największym 
pośpiechem, niczym wicher jaki gwałtowny, popędził z wybrzeży Morza Bałtyckiego, 
od których Elbląg niewiele jest oddalony, w głąb królestwa. Towarzyszył mu jego 
brat Adolf, książę Dwu Mostów, jako zastępca naczelnego wodza, a także 
feldmarszałek Arvid Wittenberg (jeszcze słaby po chorobie), Robert Douglas, 
Henryk Horn, hrabia duński Waldemar, Miiller, Hammarskóld, Ascheberg oraz inni 
doświadczeni dowódcy, wojsko liczyło dziesięć tysięcy jezdnych. Z pieszych nie 
byłoby żadnego pożytku, gdyż opóźnialiby tylko pochód; w razie potrzeby mogły 
ich zawsze w wystarczającej liczbie dostarczyć załogi pobliskich zamków. Szybkim 
pochodem, od Łowicza jeszcze bardziej go przyspieszywszy, szedł Karol w kierunku 
Solca gdzie przebywał Czarniecki, który zaciągał tam okoliczną szlachtę pod 
broń, skupiał rozproszone chorągwie i ze zwykłą sobie szybkością działania 
niepokoił wroga. Czarniecki, uznawszy, że przyjęcie walki wobec przeważającej 
siły nieprzyjaciół byłoby zbyt ryzykowne, przeszedł Wisłę i zajął taką pozycję, 
żeby móc później szarpać od tyłu nieprzyjacielską kolumnę i utrudniać pochód 
królowi, zdrożonemu długotrwałym marszem i pragnącemu posuwać się jak 
najspieszniej naprzód. Ale Karol zboczył z drogi i szedł wprost na niego, chcąc 
go zniszczyć, gdyż dobrze wiedział, że jeżeli tego nie uczyni, narazi się na 
pościg, który mu wyrządzi ogromne szkody. Wyruszywszy ze swoim wojskiem o 
szóstej wieczorem, przed świtem znalazł się pod Gołębiem, w widłach Wisły i 
Wieprza, uderzył na nieprzygotowanych i w słabym świetle wschodzącego dnia 
rozproszył ich straże. Polacy, osiodławszy konie, stanęli w szyku i udało im się 
odeprzeć natarcie Douglasa. Lewe  skrzydło jego
oddziałów zamieszało się w odwrocie i liczni żołnierze, strąceni z urwistego 
brzegu do rzeki, pospadali na twardą pokrywę lodową; inni, ze strachu przed 
spadnięciem porzucając konie, kryli się wśród nadbrzeżnej chruściny. Ale gdy 
następnie sam król włączył się do starcia i zaczął strzelać z dział polowych, 
wojsko Czarnieckiego ustąpiło z pola bitwy i rozproszyło się. Było trzykrotnie 
mniej liczne i nie miało zamiaru toczyć ze Szwedami rozstrzygającej walki.
Czczy ten sukces nazwano zwycięstwem, uważając go za dalszy ciąg poprzednich 
triumfów króla, choć stając się panami pola bitwy Szwedzi ponieśli znaczne 
straty: brat królewski Adolf, spadając z postrzelonego konia, złamał sobie 
goleń; hrabia Waldemar, naturalny syn króla duńskiego Chrystiana IV, odniósł 
śmiertelną ranę, z której wkrótce potem umarł w Lublinie; Anglik Wilkinson, 
dowódca straży, został zabity; nadto zaś poległo wielu żołnierzy. Nasze straty 
były mniejsze: tylko ci, pod którymi lód się załamał, gdy przeprawiali się przez
Wieprz, zginęli pochłonięci przez wodę, wśród nich bracia Kaweccy, Jan i Samuel, 
Malawski, Rudawski i inni. Nieprzyjaciel, zmusiwszy Polaków do odwrotu i widząc, 
że spiesznie uchodzą, nie ścigał ich, mając na to za mało rącze konie. Szwedzi, 
uradowani zwycięstwem, wyolbrzymili swój sukces na przekór prawdzie i 
prawdopodobieństwu, ogłaszając sprzymierzeńcom i całemu światu w drukowanych 
nowinach, że Polacy, poniósłszy niepowetowaną klęskę, już nigdy nie podniosą 
głowy, oraz że wzięto wielką zdobycz i znaczną liczbę dział; obie ostatnie 
wiadomości były zupełnie nieprawdziwe, gdyż Polacy wyruszyli na podjazd przeciw 
Szwedom komunikiem i nie mieli ze sobą ani wozów, ani też dział. Spod Gołębia 
Karol postanowił iść prostą drogą na Zamość, ażeby opanowawszy twierdze w tym 
rejonie, mocniej dzierżyć oba brzegi Wisły. Pochód uległ jednakże zahamowaniu 
pod Lublinem, gdzie trzeba było czekać, aż jazdę dopędzą oddziały piesze, 
ściągnięte z zamków. Znalazłszy się wreszcie pod Zamościem, król szwedzki zaczął 
demonstrować sprzęt obłężniczy, za którego pomocą zamierzał zdobywać miasto, 
ażeby posiać grozę i opanować twierdzę bez rozlewu krwi. Zamościa, posiadłości 
swych przodków, bronił podczaszy koronny Jan Zamojski; w mieście schroniło się 
sporo szlachty, a także chłopów, nie brakowało żywności, z animuszem szykowano 
się więc do odparcia spodziewanego oblężenia. Zamojski, jak tylko Szwedzi 
wystrzelili z dział, kazał odpowiedzieć taką samą powitalną grzecznością, po 
czym nastąpiła wymiana listów o treści
następującej:
Arvid Wittenberg etc. Janowi Zamojskiemu etc. Trudno wprost uwierzyć, że bramy 
Zamościa zostały zamknięte przed niezwyciężonym królem szwedzkim, którego jako 
protektora, wierność i posłuszeństwo mu zaprzysiągłszy, całe polskie królestwo 
do siebie wezwało, oddając mu cześć jako przyszłemu swemu monarsze. Czyżby 
szeroko sławiona wielkopańskość Zamojskich przemieniła się w krnąbrność? Czyżby 
twoja cnota, której dałeś dowody, mężnie walcząc z nieprzyjacielem Ojczyzny, 
wyrodziła się teraz w nikczemność, skoro przeciwko najmiłościwszemu królowi 
nieprzyjaź-nie powstajesz? Czyżby prywatne miasto wzgardziło niezwyciężonym 
królem szwedzkim, którego stolice województw, Kraków, Poznań, Warszawa, Toruń 
itd., okrzykami radości przyjmowały? Pojedynczy obywatel ma opóźnić powszechną 
zgodę, ośmielając się sam jeden gardzić tym, co wszyscy inni pochwalają? Czegoś 
lepszego kazały się po tobie spodziewać wrodzona twoja cnota i wypolerowana w 
zagranicznych podróżach młodość! Jeżeli się opamiętasz, porzucisz dziwaczne swe 
postępowanie i poddasz się niezwyciężonemu królowi, nie omieszka się on za to 
wywdzięczyć. Przezornie więc zabiegaj niebezpieczeństwu i nie wyzywaj surowego 
losu. Jeżeli zaufasz królewskiemu słowu, będzie to dowodem szlachetnego sposobu 
myślenia; jeżeli zawierzysz się królowi wraz ze wszystkim, co twoje, będzie to 
dowodem roztropności; nadto odniesiesz z tego korzyść, gdyż majętności twoje 
pozostaną nietknięte, a od króla otrzymasz w zarząd całą Polskę. Bądź zdrów. Dan 
w obozie, 2 marca 1656 roku. Zamojski odpowiedział na to z godnością:
Przyjemniej byłoby wszystkim, gdyby JKMć król szwedzki przybył w te strony z 
gałązką pokoju, nie zaś z wojennym orężem, albowiem gdzie nie ma nieprzyjaźni, 
zbyteczny jest sprzęt oblężniczy i nie potrzeba nikogo straszyć; protektor 
powinien zachować broń na nieprzyjaciół, spokojnym obywatelom okazując 
łaskawość. Co do posiadłości, którą mam po przodkach, to tak wielki król, 
wyborny przy tym wojownik, mógłby oszczędzić to małe miasto, skoro już nieraz 
większe zdobywał. Słońce, symbol monarchy, świeci, porusza się, sekretny wpływ 
na ludzi wywiera i przez to wzrok ludzki na siebie ściąga i biegiem pór roku 
rządzi; więc królom dobrze byłoby się stosować do obyczajów tej dobroczynnej 
gwiazdy, pamiętając, że bardziej przystoi im udzielać własnego niż wyciągać rękę 
po cudze. Co się tyczy poddania miasta, to stoi temu na przeszkodzie wierność, 
którą przysiągłem
JKMci Janowi Kazimierzowi, obranemu sobie monarsze i pomazańcowi: niewzruszonym 
moim postanowieniem jest bronić Zamościa aż do końca, choćby mnie to miało 
kosztować ruinę ojcowizny, a nawet utratę życia. Poza tym pełen jestem szacunku 
dla JKMci króla szwedzkiego, któremu i teraz pozostaję gotowy do usług.
Jan Zamojski, podczaszy koronny i starosta kałuski. Karol pałał chęcią 
zdobywania Zamościa, ale Wittenberg, jak powiadają, usilnie go od tego odwodził 
— czy to przewidując, że próżno kusić się o zawładnięcie miastem tak dobrze 
obwarowanym, czy też może tknięty przeczuciem chciał oszczędzić miejsce, w 
którym znakomity ten wojownik wkrótce sam miał życia dokonać. Odradzał 
długotrwałe oblężenie, połączone z rozlewem krwi, dowodząc, że okolica jest 
spustoszona i słabo zaopatrzona w żywność, a kiedy dowóz prowiantów zostanie 
odcięty, powstanie głód, i choćby nawet największe posiłki Szwedom przybyły, 
niemożliwe, żeby się oblężenie powiodło, gdyż Polacy, ze wszystkich stron 
doskakując, prowiantowych i furażerów chwytając, ani dniem, ani nocą odetchnąć 
by Szwedom nie pozwolili. Król, doceniając groźbę odcięcia dróg i niedostatku 
żywności, poddał się, choć z żalem, konieczności. Wszelako znacznymi 
uzupełnieniami zwiększył liczbę swego wojska, tak że doszedł do osiemnastu 
tysięcy jezdnych i pieszych oraz do trzydziestu różnego rodzaju dział; na te 
ostatnie szczególnie liczył, ponieważ Polacy, którzy żadnych dział nie mieli, w 
otwartym polu tylko ręczną bronią walczyli.
Odstąpiwszy zatem od pierwotnego zamiaru, udał się Karol do Jarosławia, ażeby 
swoim żołnierzom dać wzmocnić się na siłach, jako że po wsiach nad Sanem 
żywności nie brakowało; stamtąd zamyślał wyprawić się na Lwów, będący jego 
głównym celem. Pierwszą czynność cofającego się króla stanowiła budowa mostu na 
Sanie; most ten miał sprawić, żeby łatwiej było dowozić żywność z obu stron 
rzeki. Wnet potem Douglas wysłany został do Przemyśla, ale wbrew oczekiwaniom 
miasto stawiło mu opór i odważyło się zamknąć przed nim bramy. Douglas przyrzekł 
swoim żołnierzom, że wyda im miasto na łup, jeżeli natarcie się powiedzie, i 
ruszył na bramę Rzeczną. Mieszkańcy miasta wraz z żołnierzami załogi przyjęli go 
inaczej, niż się tego spodziewał: wypadli zza murów, zabili mu kilku oficerów i 
odparli natarcie. Wielu jego żołnierzy pochłonął nurt bystrej rzeki; wreszcie, 
nic nie wskórawszy, musiał uchodzić. I już więcej nie próbował nacierać; 
przestraszyły go wieści, że oblężonym ze wszystkich stron przybywają posiłki, i
postanowił uprzedzić niebezpieczeństwo,
wycofując się do obozu. Już bowiem Jerzy Lubomirski, marszałek wielki koronny, 
skupiwszy chorągwie swoje i swoich braci, prowadził z Przeworska niemało 
zbrojnych; zbliżał się też Paweł Sapieha, wojewoda wileński, który nigdy nie 
wszedł w żadną komitywę ze Szwedami, żeby się nie wystawiać na pokusę 
odszczepieństwa, i który wiódł wyprowadzone z Tykocina chorągwie litewskie; 
nadto szlachta okoliczna, zwłaszcza sandomierska, zagrzana zarówno uniwersałami 
Kazimierza jak i własnym zapałem, licznie garnęła się pod sztandary, porzucając 
domy i rodziny, choć u wielu stali załogą Szwedzi. Szwedom zaczęły teraz zewsząd 
zagrażać niebezpieczeństwa; szczególnie chłopi tak byli zawzięci na furażerów, 
że kąsek chleba albo wiązkę siana nierzadko przychodziło im przypłacać krwią. 
Utrudnieniem dla Polaków było to, że każdy ich oddział walczył osobno przeciwko 
zjednoczonemu nieprzyjacielowi, który siły swoje w jeden korpus skupiwszy, bez 
trudu odpierał ataki pojedynczych oddziałów. Polacy raczej szarpali 
nieprzyjaciela niż z nim walczyli, gdy bowiem stawali z nim oko w oko, okazywał 
się niezwyciężony i bezpieczny dzięki zwartości swych szeregów i obronności 
miejsca, Szwedzi bowiem nigdzie indziej nie rozkładali obozu, jak tylko tam, 
gdzie od tyłu ubezpieczał ich urwisty brzeg rzeki, a od czoła bronił wał 
obsadzony działami. Z Jarosławia, gdzie budowano most na Sanie, Karol wyprawił 
podjazd w sile tysiąca jezdnych, ażeby uzyskać pewną wiadomość, czy król 
Kazimierz wciąż jeszcze przebywa we Lwowie. Nie dawał wiary tym, którzy 
utrzymywali, że nadal tam rezyduje, nie brakło bowiem takich, co chcąc pochlebić 
królowi opowiadali, że Kazimierz uszedł do Kamieńca Podolskiego. Podjazd pod 
wodzą pułkownika Kannenberga zdążył ujść zaledwie milę, kiedy Czarniecki, 
uwiadomiony o jego zbliżaniu się, urządził nań w pobliskim lesie zasadzkę. 
Wysłał naprzód harcowników, czym skłonił Szwedów do podjęcia walki, następnie 
zaś cały jego oddział nagle uderza na walczących, wyjąc na podobieństwo Tatarów, 
żeby nieprzyjaciel sądził, że z Tatarami ma do czynienia. Po krótkim starciu 
Szwedzi, pokonani i rozgromieni, usławszy drogę trupami, cofnęli się z powrotem 
nad San, Polacy zaś, porwani gorączką walki, rzucili się na wozy, które 
przeprawiały się przez rzekę, i zdobyli zastawę stołową samego króla Karola, 
wydawszy w pień pięćdziesięciu strażników, nie licząc taborowej czeladzi. Stało 
się to 12 marca i przyprawiło Szwedów w obozie o takie przerażenie, że przez 
cały dzień nikt się nie znalazł, kto by się odważył wyprawić
na zwiady za rzekę.
Karol, dobrze widząc, na jakie niebezpieczeństwo wskutek własnego zuchwalstwa 
się wystawił zapuściwszy się tak daleko, stracił wiele z dawnej pewności siebie. 
On, który najechał Polskę nie wyjmując nawet miecza z pochwy, który chciał być 
władcą i bezkrwawym zwycięzcą naszego kraju, on, któremu nieposkromiona żądza 
próżnej sławy nie pozwalała poprzestać na królestwie polskim i który przez 
pustkowia Besarabii i przez Morze Czarne, przez ląd i przez wodę aż po 
Konstantynopol chciał sięgnąć swymi zwycięstwami — teraz, żadnej prawdziwej 
bitwy nie stoczywszy i bynajmniej nie rozgromiony, pilnie starał się o 
bezpieczny powrót nad Morze Bałtyckie. Mógłby kto obwiniać o tę zmianę 
niestałość fortuny, ja jednak przyczynę jej upatruję w niesłuszności sprawy 
króla, gdyż prawie zawsze tak się dzieje, że zwycięstwo przechyla się w końcu na 
tę stronę, która ma za sobą prawo i sprawiedliwość. Z tym wszystkim ślepe 
bóstwo, zwane Fortuną, nigdy nie zdobyło zupełnej władzy nad mężnym królem, i 
choć szczęście zaczęło go zawodzić, wśród niepowodzeń nie stracił serca.
Skoro niedostatek żywności zaczął doskwierać, Karol postanowił wracać i wysłał 
przodem Douglasa, żeby przetrząsał trudniejsze przejścia i kryjówki leśne i 
oczyszczał je z zasadzek. Sam postępował za nim w szyku bojowym, mając na 
przedzie działa, a z tyłu złączony ze sobą szereg wozów; po bokach strzegły go 
silne oddziały straży. Przenocował w obozie, zatoczonym pod Przeworskiem, 
wytrwale dążąc w kierunku Wisły, ponieważ przypuszczał, i nie bez racji, że nad 
tą rzeką znajdzie bezpieczne schronienie. Tymczasem Polacy, opasawszy naokoło 
cofające się wojsko, niepokoili je — nie tyle w dzień, co całymi nocami je 
szarpiąc. Było to uciążliwe i trudne do zniesienia dla Finów i Estończyków: 
nieustraszeni wśród bitewnych niebezpieczeństw, niechętni byli odprawianiu 
nocnych wart, a zakłócenie niezbędnego im spoczynku, brak snu i głód, stanowiły 
dla nich prawdziwą klęskę.
Ponadto rozwścieczało ich, że nasi udawali Tatarów, naśladując straszliwe 
tatarskie wycia.
Król nieustannie porał się z niebezpieczeństwami, ale nigdzie nie naraził się na 
większe niż pod miasteczkiem Rudnikiem. Postawiwszy najdzielniejszych spośród 
swoich żołnierzy na straży, bez żadnych obaw zasiadł w tamtejszej plebanii do 
stołu, żeby zjeść śniadanie. Ledwie jednak zdążył skosztować pierwszej potrawy, 
gdy dano mu znać, że zbliżają się Polacy. Ci, co z Karolem siedzieli
przy stole, wypadają z impetem, chwytają za broń i od-wiązują konie, on zaś sam, 
nieulękły, porzuca jedzenie i szykuje się stawić czoło niebezpieczeństwu, 
niepewien, czy może liczyć na odsiecz ze strony oddziałów, które zostawił na 
straży. Zaledwie zdążył wstać od stołu, gdy Szandarowski, namiestnik Dymitra 
Wiśniowieckiego, nagle przypadłszy na czele chorągwi, uderzył na tych, którzy 
skupili się wokół plebanii, przy czym nie wiedział, że król znajduje się w 
środku. Wskutek tego natarcia król zmuszony był porwać za broń i dwakroć 
wystrzelił do atakujących; dzięki koniowi, którego rączość ocaliła mu życie, 
wyszedł cało z niebezpieczeństwa. Poznano go po wstążce ze szkarłatnego 
jedwabiu, a także po śniadej twarzy; nasi żołnierze znali go, gdyż często 
dokonywał wojskowych przeglądów.
Szwedzi cofali się, raz po raz zmuszani do takich ucieczek, nękani nieustannymi 
niebezpieczeństwami, głodem i bezsennością, przedzierając się przez błotniste 
drogi i trudne do przebycia rzeki, zwątpiwszy o posiłkach i niosąc w piersiach 
upadło-serca; ale ich król, na przekór przeciwnościom, okazywał niezłomne 
męstwo: żadnymi niebezpieczeństwami nie ustraszony, przewodził swoim żołnierzom 
w wysiłkach, zagrzewając słowami ich odwagę, a bardziej jeszcze dodając im 
otuchy własnym przykładem. Wiele pomogło, że nie dopuszczając do siebie myśli o 
zagrażającej zgubie, starał się doraźnie zapobiegać niebezpieczeństwom, a nie-
ugiętość umysłu i krzepkość ciała pozwalały mu znosić nieustanne ataki 
szarpiących go Polaków. Przez całą drogę z Jarosławia do Sandomierza, to znaczy 
w ciągu szesnastu dni, nie znalazł chwili czasu, by strudzonym członkom dać 
konieczny odpoczynek, by zdjąć koszulę lub zmienić odzież; nękany ustawicznymi 
natarciami, uchodził, wyrywając się atakującym. Dla ułatwienia sobie drogi przez 
lasy i błota porzucił wozy, juki, moździerze i ciężki sprzęt, nawet chorych, 
którzy nie wytrzymywali konnej jazdy, zostawiając po drodze. Z tym wszystkim 
kilkakrotnie próbował doprowadzić do zbrojnego starcia, zwłaszcza między wsiami 
Górzyce i Zaleszany. Nasi jednak uznali za korzystniejsze dla siebie niszczyć 
hojnie szafującego krwią i diabelsko śmiałego króla tym co zaczęli sposobem, 
dopóki przyparty do nieprzebytej rzeki i przyciśnięty głodem nie zostanie 
zupełnie rozgromiony. Od tyłu zagradzała Karolowi drogę Wisła, z lewej strony 
wpadający do niej San (spływ ten, jak powiadają, dał nazwę Sandomierzowi), z 
prawej zaś powstałe wskutek wylania rzek rozległe bagniska — nie miał więc 
możliwości, żeby się wymknąć. Czegóż potrzeba więcej?
Aliści Karol, który w niebezpieczeństwie nie stracił głowy, zdołał to, co w 
mniemaniu naszych miało być przyczyną jego zguby, obrócić na swoje ocalenie. 
Stanąwszy w widłach rzek pod wsią Zalesię, obwarował swój obóz, zgromadził ile 
się dało żywności i podczas gdy sam wyzywał do walki idących za nim Polaków, za 
jego plecami Douglas szukał statków, żeby ściągnąć rzeką posiłki, których 
królowi, znajdującemu się w największym niebezpieczeństwie, dostarczali 
komendanci pobliskich zamków i miasteczek.
Sandomierza bronił wówczas jego komendant, Szwed Sincler; gdy przystąpił do 
wznoszenia mostu, nasi, przeprawiwszy się przez rzekę, zaskoczyli go 
niespodziewanie i zmusili do ucieczki. Sandomierz został zajęty, a Sincler 
pospiesznie schronił się na zamek. Ale zamek, spustoszony i niedostatecznie 
obwarowany, nie zapewniał mu bezpieczeństwa, obmyślił więc sposób, żeby się z 
niego wydostać. W nocy, wypadłszy z zamku, podpalił domy przylegające do 
kościoła NMPanny, żeby zakłócić Polakom spoczynek; nasi odwdzięczyli mu się za 
to, sprawiając Szwedom czarny dzień i mnóstwo ich zabijając. Czarniecki, który 
bolał nad tym, że sławne miasto strawione zostało przez ogień i który nie 
chciał, żeby sprawca pożaru uszedł bezkarnie, następnego dnia nakazał oblężenie 
zamku. Zbiegły się gromady hałastry obozowej i pospólstwa miejskiego — i jedni, 
i drudzy z natury podobni do much, które ciągną do miodu, by w nim stracić 
życie. Wieść niosła, że na zamku znajduje się mnóstwo cennych przedmiotów, 
zrabowanych po kościołach, po miastach i po szlacheckich dworach, a także 
wszelkiego rodzaju żywność i prowianty, zgromadzone tu w oczekiwaniu na powrót 
szwedzkiego króla. Sincler wiedział, że do obrony brak mu dostatecznych sił, a 
przy tym strwożony był zbiegowiskiem obozowego motłochu, ale nie chciał oddać 
zamku w ręce Polaków darmo, nie popisawszy się jakim świetnym czynem, zwłaszcza 
że wszystko to działo się na oczach króla Karola. Umieścił w posadach murów 
beczki z prochem i łatwopalne materiały siarkowe, a potem zapalił podłożony 
lont. Straszliwy wybuch wysadził w powietrze zamkowe mury, zaś sprawca tego 
dzieła zdołał zawczasu schronić się wraz ze swoimi ludźmi do przygotowanych na 
rzece łodzi i kiedy nasi, słysząc straszliwy huk i widząc zamek wylatujący w 
powietrze, podrętwieli, bezkarnie umknął. Pod gruzami znalazło się ponad 
pięćdziesięciu Polaków; ogień przyniósł im zgubę, w powietrzu ponieśli śmierć, a 
grób mieli pod rumowiskiem. Ten sam ogień, prócz   zamku,   pochłonął   również   
akta   sądowe   województwa;
powstało stąd później wielkie zamieszanie, gdyż zatrata zapisów i rozporządzeń 
ziemian prowadziła do zawikłanych procesów sądowych.
O ile Szwedzi, siedząc w widłach rzek, czuli się bezpieczniej, o tyle Polacy, 
pozbawieni piechoty, dział i sprzętu oblężniczego, nie mogli doprowadzić do 
zakończenia wojny tak, jak się spodziewali i jak sobie tego życzyli. Z Krakowa 
rzeką przywożono dla nieprzyjaciela żywność, a z innych dzielnic pospiesznie 
wyprawiano posiłki: podjazdy doniosły, że Gustaw Stenbock, zdobywszy dwunastego 
marca Malbork, nadchodzi z Prus z niemałym wojskiem, że margrabia badeński 
ciągnie z nowo-zaciężnymi i że wszystkie załogi z Mazowsza zdążają do Karola z 
największym pośpiechem.
Skoro Karol znowu zaczął wzmacniać się na siłach, a Kazimierz zwlekał z 
przybyciem, hetmanowie postanowili samym chorągwiom kwarcianym poruczyć 
atakowanie, a przynajmniej szarpanie zamkniętego na małej przestrzeni króla. 
Marszałek koronny Lubomirski wyprawiony został z zadaniem powstrzymania 
oddziałów idących nieprzyjacielowi na pomoc z Małopolski, a Czarniecki miał się 
posuwać brzegiem Wisły w stronę Mazowsza, żeby odciąć drogę posiłkom elektorskim 
i przeciwstawić się Stenbockowi, nadchodzącemu z Prus. W ten sposób działania 
wojenne uległy rozdrobnieniu i z przewagą raz tej, a raz tamtej strony, Szwedzi 
nad Polakami, to znów odwrotnie, Polacy nad Szwedami ze zmiennym szczęściem 
przemagali. Czarniecki najpierw pod mazowieckim miasteczkiem Kozienicami 
rozgromił osiem szwedzkich chorągwi jazdy pod wodzą pułkownika Tórneskióldha, 
czyniąc to z błyskawiczną szybkością, tak że i świadek klęski nie uszedł, 
chociaż on sam stracił tylko trzydziestu towarzyszy, wśród których znalazł się 
nieodżałowanej pamięci porucznik pancernych margrabiego Myszkowskiego, Stefan 
Stapkowski. Następnie, dowiedziawszy się, że margrabia badeński jest już 
niedaleko, wyruszył mu naprzeciw, ani we dnie, ani w nocy nie przerywając 
pochodu, dopóki oba wojska nie stanęły ze sobą oko w oko pod Warką. Szyki 
przeciwników przedzielała rzeka Pilica, wysoko wskutek wiosennych roztopów 
wezbrana, przez którą prowadził most, ale tak wąski, że niepodobna było szybko 
przeprawić się na drugi brzeg. Nieprzyjaciel, stojąc po przeciwnej stronie 
rzeki, kazał zadąć w trąby, jak gdyby miał zamiar przystąpić do bitwy i tylko 
rzeka mu to uniemożliwiała; można było sądzić, że Szwedzi szukają brodu. Lecz 
chęć do bitwy, jaką okazywali, była pozorna.
Tymczasem Czarniecki, rozkazawszy opanować most regimentowi dragonów pod 
dowództwem majora Krzysztofa Wąsowicza, sam lamparcią skórą przyodziany stanął 
przed swoim pułkiem i odezwał się w te słowa:
— Drwi sobie z nas pyszny nieprzyjaciel i odważny jest, bo za rzeką stoi. 
Przeszedł morze, żeby Polskę uciemiężyć, pokażę mu więc, że i Polakom rzeki nie 
przeszkadzają wypędzać najeźdźcy. Za mną, bracia, dla odważnych droga na drugi 
brzeg taka sama jest przez most, co przez wodę.
Powiedziawszy to, ściska ostrogami konia i pierwszy wpław rzekę przebywa; za nim 
spieszą chorągwie wojska i w półtorej godziny trzy tysiące ludzi staje na drugim 
brzegu. Zdumiał się i zląkł nieprzyjaciel na widok tej niespodziewanej przeprawy 
i mogąc zatamować Polakom drogę, patrzył tylko, na własną szkodę niepomny. Z 
równą odwagą, co w wodę, skoczyli Polacy na nieprzyjaciela, przekonani, że 
większym było zwycięstwem pokonać żywioł niż ludzi. Szwedzi, uszykowawszy swoje 
oddziały według prawideł wojennej sztuki, przyjmują nacierające chorągwie gęstą 
strzelbą, ale Czarniecki uderza na nich z przemożną siłą i po dwugodzinnej 
bitwie zmusza najpierw do odwrotu pod las, a potem do tego, że wszyscy na łeb na 
szyję zaczynają uciekać. Doszło do rzezi; najwięcej zabito lub schwytano spośród 
tych, co skierowali się na drogę warszawską, Polacy bowiem mieli szybsze konie. 
Niektórzy próbowali szukać ocalenia w głębi lasu, ale wpadali tam w ręce 
chłopów. Wódz wojska, margrabia-senior Fryderyk, wraz z hrabią Schlippenbachem i 
Ebersteinem, zaufanym doradcą króla Karola, przemykając się zarośniętymi 
ścieżkami i przejściami wydeptanymi przez dzikie zwierzęta, przedarł się na 
koniec przez las do Czerska, gdzie w opustoszałych zwaliskach zamku trzy dni o 
chłodzie i o głodzie przesiedziawszy przyszedł nieco do siebie i pod osłoną nocy 
dobrnął do Warszawy. Margrabia-junior Adolf, a także hrabia Falkenstein, 
generałowie Wegger, Porter i Benz oraz liczni oficerowie dostali się do niewoli; 
wzięto prawie czterystu jeńców, wśród których, pamiętam, wielu było Francuzów. 
Nadzieje Karola na posiłki, które pomogłyby mu się wydobyć z matni pod 
Sandomierzem, tym bardziej zmalały, że wojsko polskie, które poszło na szwedzką 
służbę, a które znajdowało się na leżach zimowych w Prusiech i na Mazowszu, 
wypowiedziało Szwedom posłuszeństwo. Żołnierzy ogarnął lęk przed niesławą, którą 
by się okryli, gdyby nadal odstępowali Ojczyzny i byli wrogami swoich braci, 
zhańbionymi bezecnym występkiem przed oczami współczesnych i w pamięci 
potomnych. Ruszyło ich sumienie i
wszyscy zapragnęli zrobić to, co już tylu innych uczyniło. Najpierw wymykała się 
czeladź, następnie towarzysze zaczęli opuszczać chorągwie, na koniec i 
starszyzna przestała się kryć z podobnym zamiarem, widząc rzedniejące szeregi 
wojska, które przy tym żołd i strawę mogło mieć jedynie z grabieży. Niedługo 
wahano się między zamiarem odejścia a względami na wojskowy obowiązek; miłość 
Ojczyzny przemogła i wszyscy jednomyślnie postanowili rozstać się z Karolem. 
Żeby jednak odejście to nie wydało się postępkiem nieprzemyślanym, w skrypcie 
oblatowanym w aktach sądowych wyłożyli przyczyny swego postępowania, 
uzasadniając je koniecznością i względami na uczciwość. Pismo to przesłano 
Karolowi; obyczajem wojskowym cała rzecz przedstawiona tam była szczerze i bez 
żadnych ogródek. [...]
Jednakże starszyzna wojskowa, która kierowała się względami na dobrą sławę u 
cudzoziemców i na zachowanie powagi u swoich, była powściągliwsza i wolała nie 
wypowiadać posłuszeństwa, dopokąd nie nadarzy się sposobność odejścia bez 
uszczerbku dla reputacji. Naczelne dowództwo miał w swym ręku chorąży koronny 
Aleksander Koniecpolski; cieszył się on łaskami Karola, ale nie czuł się tak 
dalece związany ze Szwedami, żeby miał całkiem nie dbać o Ojczyznę. Kiedy wojsko 
litewskie oblegało Tykocin, gdzie przebywała wdowa po wojewodzie wileńskim 
Radziwille, Koniecpolski, sam też wdowiec, za zgodą króla szwedzkiego pospieszył 
jej z odsieczą. Stało się to wówczas, gdy Karol przygotowywał się do swej 
niespodziewanej wyprawy, a inne pułki polskie, rozmieszczone po całym Mazowszu, 
kryły się jeszcze z zamiarem odejścia. Skoro postanowienie porzucenia Szwedów 
ostatecznie dojrzało — a do zjednoczenia umysłów niemało pomogła przewlekająca 
się nieobecność Karola — chorąży Koniecpolski wystosował do króla list, brzmiący 
jak następuje: Polacy są narodem o nieposzlakowanym przywiązaniu do swoich 
królów i cały świat o tym wie, że podczas gdy narodom dziedzicznych królestw 
zdarzało się oglądać gwałtowne zgony panujących, królowie Polski nigdzie nie 
mogą spać bezpieczniej niż wsparci na łonie swoich poddanych, albowiem 
przodkowie nasi uważali za rzecz niegodną nawet najmniejszym wiarołomstwem 
uchybić przywiązaniu do władców, którzy wolnymi głosami wyniesieni zostali na 
tron. Podobnie i my, którzyśmy niedawno musieli szukać cudzoziemskiej protekcji, 
kiedy sprzysięgły się na nas nieprzyjazne losy, teraz, za powrotem JKMci Jana 
Kazimierza pana naszego miłościwego, nie tylko pamiętni na ślubowaną obranemu 
przez nas i koronowanemu władcy wierność, ale także
poruszeni wielkimi krzywdami, jakie ponoszą religia i wolność, wracamy na łono 
Ojczyzny, posłuszni uniwersałowi, wydanemu przez braci starszych i przez 
współobywateli naszych przeciwko tym, co opuścili wspólną sprawę. Żeby się zaś 
nie wydawało, że postępujemy jak zbiegowie, nie taimy naszych poczynań: 
wypowiadamy posłuszeństwo WKMci nie z braku odwagi, lecz żeby poprzeć sprawę 
droższej nam nad życie Ojczyzny. Przeto WKMć wspólnie powziętą uchwałą pokornie 
prosimy o pisemne zezwolenie, ażebyśmy mogli bez przeszkód do naszego króla 
powrócić (słowem WKMci ubezpieczeni), udowadniając wobec potomności naszą 
wierność. Wierzymy, że WKMć uczyni nam tę łaskę jako tym, którzy zamierzają 
podnieść broń nie przeciw niemu, lecz za Ojczyznę, i którzy we wszystkim, 
wyjąwszy interes Ojczyzny, pozostają WKMci oddani do usług. Król szwedzki bardzo 
się tym listem przejął — wpadł w gniew, złorzeczył i groził. Rad byłby wywrzeć 
na wojsku zemstę, ale atak na nie przedstawiałby zbyt wielkie niebezpieczeństwo 
i zniszczyć go nie byłoby tak łatwo. Wysłał zatem swoich ludzi, żeby namawiali 
wojsko do wytrwania przy Szwedach, w żaden jednak sposób nie zdołali oni odwieść 
wojska od szczerej chęci odpokutowania przewinień, na koniec zaś otrzymali taką 
deklarację na piśmie:
Wojsko polskie — ani przez wzgląd na słuszność sprawy, ani przez żaden wzgląd na 
państwo lub wiarę, ani przez wzgląd na zaciągnięte zobowiązania, słowem, z 
żadnych słusznych i sprawiedliwych przyczyn — nie ma obowiązku i nie musi trwać 
dłużej przy królu szwedzkim. Jawnie bierzemy rozbrat z odstępstwem i powracamy 
do prawowicie obranego władcy, któremu już wcześniej i jednomyślnie przysięgą 
ślubowaliśmy posłuszeństwo. Wierność narodu dla króla musi pozostać 
nieposzlakowana, każdemu z nas mówi to głos sumienia; nasze postępowanie dyktuje 
nam nasza święta wiara, za którą, obyczajem przodków, chcemy zwyciężyć lub 
zginąć.
Dobiegał końca miesiąc marzec, kiedy Karol, uwięziony w obozie nad brzegiem 
Wisły, wydobył się z okrążenia, choć wielu uważało, że nigdy nie zdoła się z 
niego uwolnić. Statkami wiślanymi przybyło mu na pomoc prawie trzy tysiące ludzi 
ściągniętych z różnych załóg; wzmocniony przez te posiłki, pozorował, że się 
sposobi do walki, każąc częściej niż przedtem strzelać z dział. Obwiódł 
przekopem obóz i wypuszczając małe oddziały na jego przedpole, wystawiał je na 
sztychy naszego wojska, jak gdyby na przygrywkę przed  bitwą —  chociaż,  jak  
wspominałem,   dowódcy  polscy
postanowili, i słusznie, w walną bitwę nie dać się Szwedom wciągnąć. Podczas gdy 
nasi trwali w oczekiwaniu na batalię, Karol z największym pośpiechem ładował na 
statki piechotę, działa i sprzęt, następnie zaś, zręcznie wykorzystawszy niski 
stan wody, nocą bezpiecznie przeprowadził jazdę na drugi brzeg. Powiódł 
strudzone niebezpieczeństwami wojsko wzdłuż rzeki, aż na koniec, przekroczywszy 
granice Mazowsza, dotarł do Warszawy. Polacy nie nastawali nań podczas tego 
odwrotu, nie dorównując liczebnie wzmocnionym jego siłom i mając wojsko sterane 
dwumiesięczną nieustanną pracą, a także, wskutek niedostatku paszy, słabe 
przeważnie konie.
Prowadzę teraz moją opowieść do stolicy królestwa. Krakowem, stołecznym miastem 
Korony, rządziła w imieniu Karola załoga zmniejszona do trzech tysięcy 
żołnierzy; przebywali tam również niektórzy z naszych, dla własnych korzyści 
albo z obawy przed szkodą, zwłaszcza ci, co mieli posiadłości w pobliżu miasta 
albo też ukryty w mieście dobytek. Gubernator Krakowa Paweł Wirtz zręcznie 
czuwał nad wszystkim, posłusznym okazywał przychylność, dla krnąbrnych był 
surowy i robił, co mógł, żeby się ludziom przypodobać. Wszelkimi sposobami 
starał się utrzymać ludność w posłuszeństwie, z uległymi obchodził się łaskawie, 
zaś z tymi, co mu stawiali opór, brutalnie. Miasteczka Żywiec, Zakliczyn, 
Pilicę, Szczekociny, Przyrów i wiele innych obrócił w perzynę, rozkazując je 
rozgrabić i spalić. Tych spośród szlachty, którzy próbowali się Szwedom 
przeciwstawiać, nachodzono niespodziewanie po domach, zabijając albo zabierając 
ich do więzienia; pozostałymi owładnął strach, ale pałali coraz większą chęcią 
pomsty, a utajony gniew, gdy tylko miał po temu sposobność, coraz częściej 
wybuchał otwarcie. Pierwszy w ziemi krakowskiej wezwał jej mieszkańców do 
chwycenia za broń Franciszek Dembiń-ski, starosta nowokorczyński; skupił wokół 
siebie niemało szlachty i rozpoczął otwartą walkę ze Szwedami, następując na 
nich, gdzie się dało, znosząc załogi po miasteczkach i podczas przemarszów, czym 
pohamował napady i łupiestwa. Przenosił się z miejsca na miejsce, zagrażał 
furażerom po wszystkich drogach i utrudniał Szwedom dowóz żywności. Ale kiedy 
stanąwszy pod Mogiłą zaniedbał należytego strażowania obozu, Wirtz napadł nań 
nocą i rozproszył cały oddział, a to dzięki szybkości swego działania i wskutek 
naszego niedbalstwa.
W Wielkopolsce wojna zaczęła się toczyć coraz raźniej, w miarę jak Karol coraz 
dłużej przebywał z dala od tych okolic oraz dzięki
przybyciu Lubomirskiego i Czarnieckiego, wodzów fortunnych i okrytych sławą. 
Andrzej Grudziński, wojewoda kaliski, porzucił Szwedów, powodując się miłością 
Ojczyzny, zaś Piotr Opaliński, wojewoda podlaski, człowiek starej daty i odważny 
w boju, zwoływał szlachtę pod broń nie tylko z nienawiści do wroga, ale i 
mszcząc się własnej krzywdy, gdyż z jego synem, Janem Opalińskim, Szwedzi, niby 
to jako goście do niego zajechawszy, przez żołnierską swawolę obeszli się jak z 
niewolnikiem. Do tych dwóch dołączyli równi im odwagą: wojewoda inowrocławski 
Jakub Rozrażewski, kasztelan kaliski Jan Star-kowiecki, kasztelan krzywiński 
Stanisław Pogorzel-ski, podkomorzy kaliski Krzysztof Grzymułtowski, starosta 
gnieźnieński Jan Gniński, a potem i inni; po różnych miejscach każdy z nich 
osobno ścierał się z nieprzyjacielem, dopóki wreszcie nieustanne trwanie tych 
starć nie doprowadziło do zjednoczenia się walczących, dzięki czemu wojna stała 
się powszechna.
Rodowa posiadłość rodziny Leszczyńskich, miasteczko Leszno, skąd tylko trzy mile 
do Śląska, pełne było obywateli pogranicznego narodu; ponieważ przyjęło niegdyś 
nauki Kalwina, ich zwolennicy licznie do Leszna ściągali. Podczas niedawnych 
zawichrzeń w Niemczech Ślązacy, uchodząc przed klęskami wojny, szukali tutaj 
schronienia; teraz, na odwrót, Polacy na Śląsku znajdowali gościnę. Nieszczęsny 
traf chciał, że najemni żołnierze szwedzcy, przemierzający kraj we wszystkich 
kierunkach, tutaj właśnie składali zrabowane łupy, uważając Leszno za bezpieczną 
kryjówkę. Wojewoda podlaski wezwał mieszkańców, żeby wyrzekłszy się przyjaźni z 
wrogiem przeszli na stronę królewską, a kiedy nie chcieli spełnić jego 
polecenia, najpierw demonstracją siły ich postraszył, a potem zbrojnie na nich 
nastąpił. Ale żadne groźby nie zdołały ich poruszyć, tym bardziej że pułkownik 
Lintorm, który na czele trzystu Szwedów wzmocnił obronę miasteczka, nakłaniał 
ich do przeciwstawienia się natarciu. Wyszli więc zbrojnie przed bramy miejskie, 
zajęli stanowiska w dogodnym dla siebie miejscu i zgromadziwszy stosy drzew 
ukryli za nimi piechotę i działa. Wojewoda, nie chcąc, żeby go później oskarżano 
o niepotrzebne zniszczenie miasta, raz i drugi naciera łagodnie, ale kiedy 
mieszczanie trwają w swej zawziętości, otoczeni czymś w rodzaju ogrodowego 
płotu, zaś jazda szwedzka gwałtownie następuje z flanku, nie może dłużej 
pozwolić na taką zuchwałość i rozsierdziwszy się, daje znak do ataku. W mgnieniu 
oka obrońców zapędzono z powrotem do miasta, przy czym pospólstwo miejskie 
ogarnięte zostało podczas ucieczki tak gwałtownym przerażeniem,
że atakujący mogli na jego karkach wpaść przez otwartą bramę do miasta. Na progu 
bramy niektórzy z naszych znaleźli śmierć (padło tam siedemnastu spośród 
szlachty, ze znakomit-szych — Nowowiejski, Koźmiński, Czerski), ale wojewoda 
powstrzymał natarcie i kazał swoim zawrócić, głównie dlatego, że zapadał już 
zmrok. Zamierzał następnego dnia zaatakować powtórnie; tymczasem mieszczanie, 
zastanowiwszy się nocą nad grożącym niebezpieczeństwem i uznawszy, że spóźnione 
poddanie się byłoby niebezpieczne, uchwycili się pośredniej drogi ratunku, 
postanowili mianowicie szukać ocalenia w ucieczce. Ogarnięci strachem przed 
zgubą, znajdowali ulgę na myśl o tym, że plecami odwrócą się od 
niebezpieczeństwa. Ale strach jest w desperackim położeniu najgorszym doradcą: 
każąc im uchodzić na Śląsk, niebezpieczeństwo podwoił. Kiedy porwali się do 
ucieczki, szlachta, mszcząc się za śmierć swoich towarzyszy, dopędziła ich na 
drodze i wszystkich bez różnicy wycięła w pień. Następnie okoliczni chłopi, 
naszedłszy Leszno, całe je splądrowali, a potem, wzbogaceni znaczną zdobyczą, 
nie miarkując swawoli, podłożyli ogień i przestronne to miasteczko, niemal 
miasto, doszczętnie spalili.
Podobno popioły spalonego miasta stały się stosem pogrzebowym dla Krzysztofa 
Arciszewskiego (który jako generał artylerii koronnej zdobył sobie niegdyś 
wielką sławę wojskową, lecz bardziej zniesławił się jako zarażony ariaństwem), 
jego zwłoki oczekiwały tam bowiem na pogrzeb. Tak więc wojna nie oszczędza nawet 
umarłych. Zeszpecone nieszczęsnym pożarem Leszno później z wielkim nakładem 
kosztów wystawione zostało na nowo, i nie na próżno ktoś na odnowionym po 
pożarze domu dał taki napis: Spójrz na mnie, przechodniu, otom gorący stos: 
pożar, zamiast strawić, jeszcze mnie bardziej umocnił. Wnet potem wojewoda 
skierował się do Kościana, leżącego wśród bagnisk nad rzeką Obrą, gdzie często 
stawali przejazdem Szwedzi, choć mieli do tego miejsca wstręt, jako że niedawno 
zabito tutaj landgrafa. Powodzenie i tym razem dopisało. Podjazd Jakuba 
Jaraczewskiego przywiódł jeńców, od
których się dowiedziano, że oddział szwedzki, wyprawiony przez gubernatora 
poznańskiego Weese-mana, zbliża się w gotowości bojowej, zamierzając nocą 
niespodziewanie zaatakować Polaków oblegających Kościan. Wojewoda zaraz wyruszył 
nieprzyjacielowi naprzeciw i zaskoczywszy Szwedów wśród dąbrowy, gdzie nie mogli 
rozwinąć bojowego szyku, wy siekł ich i rozproszył, ścigając i zabijając  
uciekających  aż  do  Mosiny.   Z  naszych  zginął  tam
Smuszewski, mąż odwagą i rodem znakomity, a także Dąmbrowski, Bronikowski, 
Przysiecki i inni, nie mówiąc o prostych żołnierzach. Pomszczono tę stratę 
zabiciem Lintorma (owego wysłannika We-esemana) oraz wzięciem do niewoli 
pułkownika de Wahla i majora Totta, którzy błagali o zachowanie ich przy życiu. 
Kiedy król szwedzki powrócił do Prus, wodzowie polscy zabiegali o to, żeby 
działania wojenne, odepchnięte teraz od brzegów Wisły, odsunąć jeszcze dalej, 
choćby i za morze. Wielkopolanie, zaproszeni do wzięcia udziału w wojnie, 
wymówili się od uczestnictwa, tłumacząc, że rozmieszczone gęsto po miastach i 
zamkach szwedzkie załogi napełniają ich obawą o domy. Z pewnością miało to 
wielkie znaczenie, żeby wspólnie prowadzić działania wojenne, gdyż z osobna ani 
jedni, ani drudzy nie dorównywali swymi siłami zdążającym do Prus Szwedom. 
Jednakże uznano, że wzgląd na rodziny jest dostatecznym powodem, żeby odmówić 
udziału w wojnie. Uformuj, wodzu, wojsko wierne, sprawne, karne i jak tylko 
chcesz odważne wobec wroga —jeżeli ogląda się na dom, jeżeli lęka się o dzieci, 
o żony, o domostwa albo też boi utraty majętności, to niechętnie będzie 
pilnowało szeregów i broniło chorągwi i nigdy nie będziesz pewien zwycięstwa: 
takiego raczej wojska szukaj, które bogactw nie ma nawet w swoich myślach. Około 
tego czasu dowiedziano się, że pułkownik szwedzki Izrael wyruszył właśnie z 
Łowicza i z lekkim swoim pułkiem spiesznie dąży do Prus. Szedł śmiało, na czele 
tysiąca jezdnych, prowadząc ponad dwa tysiące wozów, na których wiózł zrabowane 
w okolicy łupy, ażeby je następnie statkami przewieźć do Szwecji. Lekkozbrojne 
nasze chorągwie dopadły go w otwartym polu, zmuszając do przerwania drogi. 
Pułkownik zarządził odwrót i dzielnie odpierając natarcie, wycofał się z 
powrotem do Łowicza, gdzie zajął zamek. Wozy z całym łupem, wyładowane srebrem i 
kosztownościami, porwała taborowa hałastra, a czeladź Pawła Borzęckiego ujęła 
jadącą w karecie żonę pułkownika. Była ona w daleko posuniętej ciąży; gdy któryś 
z Polaków powiedział jej, że jeżeli chce odzyskać wolność, to nie pozostaje jej 
nic innego jak poradzić mężowi, ażeby poddał zamek, odparła odważnie, że do tego 
stopnia nie boi się o życie ani tak bardzo nie lęka się niewoli, żeby przez 
wzgląd na jedno albo drugie miała przyprowadzić swego męża do haniebnego 
postępku, i wolałaby wybrać raczej śmierć niż sprawić, żeby się dopuścił tak 
sromotnego czynu, jakim jest niedochowanie wierności. Czarniecki, litując się 
nad słabą płcią, odesłał ją z należytą grzecznością do męża, wraz ze wszystkimi
kobietami szwedzkimi, które razem z nią dostały się do niewoli; obdarzył je 
wolnością bez żadnego okupu, żeby zobowiązać nieprzyjaciela do równie ludzkich 
postępków. Następnie udano się do Wielkopolski. Dzielnica ta poniosła wskutek 
przemarszu naszego wojska znaczne szkody, rozluźniona bowiem przez wojnę karność 
stała się przyczyną częstych rabunków i plądrowania domostw. Niesłychane i 
nieludzkie było to, że kiedy pokrzywdzeni głośno narzekali, żołnierze nasi 
wypominali im niestałość i wiarołomstwo, mówiąc, że szlachta tej dzielnicy 
pierwsza przystała do nieprzyjaciela. Taborowa hałastra ze szczególnym 
rozpasaniem bestwiła się nad Żydami; postępując gromadnie przed wojskiem, 
wszędzie nieszczęsnych strzelała, nazywając zaprzedanymi wrogowi i zdrajcami 
swoich. Szaleństwo ciurów przybrało takie rozmiary, że dla ukrócenia rabunków i 
zabójstw niewinnych ludzi trzeba było wysłać naprzód oddział złożony z pięciu 
chorągwi. Chociaż Czarniecki sam z natury też był bezwzględny, dla jawnych 
łotrów nie miał pobłażania i gdziekolwiek ich przyłapał, natychmiast wymierzał 
im karę, a jak nie było gotowej szubienicy na podorędziu, kazał ich wieszać na 
wystających rynnach domów albo powrozem za nogi przywiązywać do koni i włóczyć 
tak długo, dopóki straszliwą śmiercią nie ginęli, mając o kamienie i pniaki 
poszarpane ciała i wyprute wnętrzności. Wojsko stało pod Gnieznem, kiedy 
niespodziewanie doniesiono, że zbliża się książę Adolf z Dougla-sem, prowadząc 
dziesięciotysięczne wojsko szwedzkie. Starcie było nieuniknione, Rzecz osobliwa, 
że we wszystkich rękach znalazła się przepowiednia pewnego astrologa, która 
przewidywała na dzień ósmego maja wielkie zwycięstwo Polaków nad 
nieprzyjacielem. Powstało stąd poruszenie umysłów, ale wnet inne wydarzenie 
skłoniło mądrzejszych do zastanowienia. W kościele katedralnym, po jego 
północnej stronie, znajdował się drewniany krucyfiks (jaki zwykle wisi nad 
ołtarzem), z którego na dwa dni przed nadejściem Douglasa rzęsistymi kroplami 
prawdziwa krew zaczęła płynąć na nakrycie ołtarza. Zaprawdę, nie było w tym 
żadnego oszukaństwa ani szalbierstwa, jakżeż bowiem wyciekający obficie płyn 
mógłby zostać ukryty w cienkim kawałku drzewa? Cud ten przeraził przypatrujących 
się, zadziwionych niezwykłością zdarzenia; również ja, który piszę te słowa, 
zdumiony i ciekawy, dotknąwszy palcem spadającej kropli, przekonałem się, że to 
prawdziwa krew płynie.
Skoro podjazdy doniosły, że nieprzyjaciel jest już niedaleko, nasi spiesznie 
wyruszyli mu naprzeciwko; stało się to o świcie dnia,
wypadającego w niedzielę. Oba wojska spotkały się o dwie mile od Gniezna. 
Naszymi wodzami byli: marszałek Lu-bomirski, kasztelan kijowski Czarniecki, 
kasztelan sandomierski Stanisław Witowski, a wśród pozostałych dowódców był też 
Andrzej Grudziński, wojewoda kaliski, który wyparłszy się odstępstwa, pilnie 
okazywał swą gotowość do służenia Ojczyźnie. Douglas ujrzawszy, że czeka go 
spotkanie z Polakami, wybrał dogodne dla siebie miejsce; czuł się tam bezpieczny 
i zależnie od własnej woli mógł przyjąć bitwę lub się od niej uchylić. 
Poumieszczał w pobliskim zagajniku zasadzki i umocnił błotniste przejście przez 
wezbraną po niedawnym deszczu rzeczkę piechotą i działami, które poustawiał u 
szczytu grobli przytykającej do rozlewiska, żeby utrzymać w swoim ręku 
przeprawę. W ten sposób, ubezpieczony obronnością miejsca, przyjął nadchodzących 
Polaków.
Prawym naszym skrzydłem, które znalazło się na wprost rozlewiska, dowodził 
marszałek, lewym zaś — Czarniecki; bitwę miał zacząć ten z nich, który pierwszy 
zdoła sforsować groblę. Ale Szwedzi zacięcie bronili wąskiego przejścia, a przez 
błotnistą topiel rozlewiska nie można się było przedostać, gdyż konie zapadały 
się w nim aż po karki. Na koniec Czarniecki, odszedłszy ze swoją dywizją 
(dywizje nosiły wówczas imiona dowódców) dość daleko wzdłuż rzeki, przebył ją 
niżej, gdzie nie była rozlana, i skierował się na prawe skrzydło Douglasa. 
Kilkakroć natarł na Szwedów, stojących w zwartym szeregu, ażeby im zmieszać 
szyki i odciągnąć od grobli, co otworzyłoby drogę przeprawiającemu się 
marszałkowi. Od razu pierwszy atak zmusił przeciwnika do cofnięcia się, ale 
dragoni, ukryci w zagajniku, zaczęli z boku gęstą strzelbą bezkarnie razić 
atakujących i losy starcia ważyły się, dopóki Douglas nie skierował w to miejsce 
wszystkich swoich sił (przeprawy nadal mocno bronił Adolf). Rozkazał swoim 
oddziałom zająć dogodną pozycję nad głębokim rowem, służącym do osuszania 
gruntu, i zaczął naszych razić kulami, sam będąc zabezpieczony od pchnięć 
naszych kopii, ponieważ rów go od nas odgradzał. Tymczasem marszałek wciąż 
znajdował się po drugiej stronie topie-liska i nie mógł włączyć się do bitwy. 
Zatrąbiono więc na odwrót i Polacy cofnęli się z powrotem do Gniezna, ustępując 
z pola w rozluźnionym szyku, zgodnie z zasadami sztuki wojennej. Kilka tylko mil 
tego dnia przebyli; przenocowali w mieście, a wielu pozostało tam aż do świtu 
następnego dnia, żeby opatrzyć odniesione rany.
W bitwie poległo niemal czterdziestu spośród towarzystwa, Kiełczowski, 
Goszczymiński, Burzyński i inni, a wśród licznych
rannych znajdował się Władysław Wilczkowski, długoletni porucznik margrabiego 
Myszkowskiego. Również ja, służąc w tej samej chorągwi, odebrałem dwa postrzały 
w ramię; było to, jak przypuszczam, karą za moją wścibską zuchwałość, żem tą 
samą ręką poważył się dotknąć owej purpurowej rosy, która, jak o tym 
wspominałem, w katedrze gnieźnieńskiej płynęła z krucyfiksu. Już po większej 
części (wyjąwszy miasta osadzone szwedzkimi załogami) Polska zdawała się 
przychodzić do siebie, kiedy Moskwa, zgodziwszy się na zawarcie krótkotrwałego 
rozejmu z Polakami, przeniosła wojnę z Litwy do Inflant. Karol dwukrotnie 
wyprawiał Gustawa Bielke, senatora Szwecji, z poselstwem do wielkiego księcia, 
nalegając nań, ażeby pozostał z nim w przyjaźni, ale na przeszkodzie stanęła 
Litwa, o którą obaj się współubie-gając, jak dwa psy o kawał mięsa się 
powadzili, niepomni na dawne przymierze. Władcy mają zazwyczaj w podejrzeniu 
zbytnią innych panujących pomyślność, a kiedy sami doznają powodzeń, niechętnie 
patrzą na cudze triumfy i napawają ich one lękiem. Gniewało wielkiego księcia, 
który od dawna liczył Inflanty między swoje tytuły, że mieszkańcy tej prowincji 
trwają w szwedzkim poddaństwie; sądził, że nie uda mu się ich inaczej ujarzmić, 
jak tylko rozdzielając siły wroga pomiędzy siebie a Polaków i dopiero wówczas, 
zbrojnie albo przez układy, odrywając Inflanty od Szwecji. Wyprawił zatem do nas 
Jana Obryńskiego, pisarza dekretowego, zgadzając się wstrzymać nieprzyjazne 
wobec nas kroki, i skierował swój oręż przeciwko swemu współzawodnikowi. 
Rozgłosił, że chce z bronią w ręku odzyskać ziemie, które niesłusznie zostały 
odłączone od państwa moskiewskiego; uzasadnionych przyczyn do wojny niepodobna 
było wynaleźć, ale chcącemu wywołać wojnę nietrudno przyszło je wymyślić i 
upozorować prawem.
Tymczasem Kazimierz, z początkiem kwietnia, uczyniwszy dla wzmocnienia swych sił 
wszystko, na co tylko krótki czas i niedostatek pieniędzy pozwoliły, ruszył ze 
Lwowa do Sokala na czele wojska, którego liczba wzrosła, skoro dołączyli do 
króla hetmanowie z chorągwiami kwarcianych. Pierwszym zadaniem odzyskującego swą 
władzę monarchy było umocnić Gdańszczan w wierności. Król listownie oddał 
pochwałę ich przywiązaniu, a nadto polecił Mikołajowi Ostrorogowi, staroście 
drohowyskiemu, człowiekowi bystrego umysłu, a przy tym słynącemu dziedzicznym w 
rodzie Ostrorogów talentem krasomówczym, żeby stosownym przemówieniem pokrzepił 
ich serca. Do    Gdańska,    wielkiego   miasta   handlowego   nad   Morzem
Bałtyckim, spławiane są Wisłą z Polski wszelkiego rodzaju towary i rzeczy 
przeznaczone na sprzedaż; Gdańsk też, zaopatrywany dzięki swemu nadmorskiemu 
położeniu w cudzoziemskie towary, dostarcza ich całej Koronie. Miasto zdobyło 
sobie rozgłos nie tylko dzięki zręczności w prowadzeniu handlu i nagromadzonym z 
kupiectwa bogactwom; również obronne położenie i podziwu godne umocnienia, 
zwłaszcza te, które bronią wznoszącej się w porcie latarni, zjednują mu liczne 
pochwały. Szwedom bardzo na tym zależało, żeby to miasto, mające dzięki swemu 
portowi i swej morskiej potędze niemałe znaczenie, w jakiś sposób do zawarcia 
przymierza zachęcić i do siebie przyłączyć. Gdy jednak Gdańsk pomimo nęcących 
obietnic pozostał niewzruszony i nie chciał słyszeć o protekcji, Szwedzi 
postanowili siłą zmusić go do tego, żeby się im podporządkował. Najpierw więc, 
ubiegłej zimy, Karol kazał oblec port admirałowi szwedzkiemu Wranglowi, ale ten, 
choć z wojenną flotą krążył po nadbrzeżnych wodach, ostatecznie niczego nie 
osiągnął, gdyż morze było burzliwe wskutek gwałtownych wiatrów północnych, a 
miasto opatrzone i przygotowane do odparcia przemocy. Następnie Gustaw Stenbock, 
zająwszy Malbork, na przemian namawiał Gdańsk do poddania się i groził mu 
zniszczeniem, nadaremnie go strasząc, gdyż miasto mało sobie robiło z jego 
gniewu i nie lękało się jego wojska. Potem sam król, niczego przez wysłanników 
nie osiągnąwszy, nie wstydził się zaproponować Gdańszczanom przymierza; od 
przyjęcia przedłożonej im propozycji uchylali się, miarkując pychę Karola swoją 
pokorą i grając na zwłokę. Na koniec niejaki Bogusław książę Croy, administrator 
biskupstwa mindeńskiego, podjął się doprowadzić sprawę do skutku swoimi 
namowami— jak gdyby to, czego ani pochlebstwem, ani groźbą inni nie zdołali 
wymusić, mógł osiągnąć człowiek obcy, przy pomocy argumentacji wysnutej z samej 
tylko wiary, którą przecież i od Szwedów, i od miasta się różnił. Podstęp ten 
nie wzruszył stałości Gdańszczan, niezłomnie wiernych Kazimierzowi. Mimo to 
Ostroróg, zgodnie z otrzymanym poleceniem, zwrócił się do rady miejskiej z 
pytaniem, czy miastu wystarczą własne siły do przeciwstawienia się zagrażającej 
potędze nieprzyjaciela, czy też liczy ono na zbrojną pomoc i czy król, skoro 
będzie do tego przygotowany, ma to wierne sobie miasto posiłkować swoim 
wojskiem. Odpowiedź rady potwierdzała zamiar trwania w wierności, zaś w kwestii, 
czy konieczna jest pomoc, nie zajęła stanowiska, bez wątpienia dlatego, że 
posiłki, których rada mogłaby się domagać, powiększyłyby liczbę zamkniętej w 
mieście ludności, a tym samym przyczyniły do
szybszego wyczerpania się zapasów żywności. Było to posunięcie roztropne i 
przewidujące również i z innych względów: wiedziano, że siły królewskie są 
jeszcze zupełnie niesposobne do wojny i strzeżono się przez żądanie posiłków 
uszczuplić chwałę niezachwianej swej wierności.
Po bitwie pod Gnieznem, niby to szukając wytchnienia, dowódcy oddziałów byliby 
się ze sobą
rozeszli, gdyby nie Czarniecki, który zarówno zwyciężając jak odnosząc porażki 
zachowywał tę sama siłę ducha i który zrobił pospiesznie wycieczkę w kierunku na 
Żnin, niespodzianymi atakami niepokojąc rozproszone szwedzkie załogi. Zdarzyło 
się przypadkiem, że wojewoda malborski Jakub Wejher, zdążając na czele oddziału 
szlachty pruskiej w tę okolicę celem złączenia się z naszymi, natknął się po 
drodze na znaczne siły szwedzkie. Dowodził nimi książę meklemburski Karol, który 
choć żadnej nie wyrządziliśmy mu krzywdy, zaciągnąwszy wojsko w okręgu Dolnej 
Saksonii i żywiąc takie same uczucia do Polski jak inni niemieccy książęta, 
przyłączył się do Karola. Wyznaczył sobie na miejsce postoju Tucholę, ale 
odebrawszy wiadomość o pochodzie Wejhera, zboczył do Chojnic i obiegł tam 
naszych, których broniły mury i własna ich odwaga. Hardy Niemiec trafił na 
człowieka walecznego, który okazał się nieczuły na namowy do poddania się, 
wzgardził groźbami szturmu i przez dwa dni dzielnie wytrzymywał oblężenie, 
dopóki nie nadbiegł Czarniecki, uwiadomiony o niebezpieczeństwie: uderzywszy od 
tyłu na meklemburczyków, zmusił ich do ucieczki, wielu pozabijał i oswobodził 
oddział Wejhera.
Wojsko polskie złożyło liczne i nie byle jakie dowody swego męstwa i w pełni 
zasłużyło sobie na odpoczynek po trudach kampanii; zwłaszcza koniom, znużonym 
nieustanną pracą, należało się wytchnienie. Rozmieszczono zatem chorągwie w 
ziemiach chełmińskiej i dobrzyńskiej, obfitujących wiosną w pastwiska, konieczne 
dla zwierząt.
Zaledwie wojsko zdążyło rozsiodłać konie, by dać im krótkie wytchnienie, gdy 
niespodzianie rozeszła się wieść o śmierci króla Karola; wkrótce jednak ci, co 
go uznali za zmarłego, przekonali się, że ożył, gdy jak zwykle szybki w 
działaniach wojennych, pod Kcynią natarł gwałtownie na nasze chorągwie i 
rozproszywszy je w niespodziewanym starciu, zepchnął z urodzajnych stanowisk i 
wprawił w zamieszanie. Czarniecki znowu musiał je zbierać; od początku roku aż 
do owego dnia szesnastokrot-nie ze zmiennym szczęściem potykały się ze Szwedami, 
a teraz Kazimierz wzywał je
na oblężenie Warszawy.
Warszawa, stolica Mazowsza, leżąca w samym środku polskiego królestwa, już 
teraz, odkąd wygaśli miejscowi książęta, przeszła pod panowanie polskich królów. 
Z racji swojego położenia jest miejscem obrad sejmów, ponieważ mieszkańcom 
królestwa zewsząd taka sama do niej droga. Szwedzi zajęli ją bez trudności, a 
potem silnie obwarowali; miasto wznosi się na wiślanej skarpie, dzięki czemu 
może ściągać lub popuszczać cugle żegludze, i Szwedzi sądzili, że nałożoną rzece 
uzdę trzymają w swoim ręku. Kwaterowali tu Arvid Wittenberg, generał wojsk 
szwedzkich, a także i inni dowódcy o głośnych nazwiskach, tu znajdowały się 
zwiezione z całego królestwa łupy, ściągnięte zewsząd skarby i złożone na 
przechowanie wszelkiego rodzaju kosztowności; całą tę zdobycz miano zamiar w 
stosownym czasie przewieźć morzem do Szwecji. Załoga miasta liczyła przeszło dwa 
tysiące żołnierzy, nie licząc obsady trzydziestu dużych statków,
które zakotwiczone pod Zamkiem czekały sposobnej pory do wywiezienia skarbów. 
Wojewoda wileński Paweł Sapieha z Litwinami (rozejm położył bowiem kres 
nieprzyjaźni z Moskwą), a także szlachta województw mazowieckich, choć swobodę 
ruchów krępowały jej szwedzkie załogi, poroz-mieszczane w miasteczkach, 
obsadzili drogi prowadzące do miasta (czyli, jak to mówią, pasy), odcięli dowóz 
żywności i uniemożliwili wszelkie dostawy, uważnie przy tym pilnując, żeby 
nieprzyjaciel nie wykorzystał drogi wodnej i nie wywiózł ogromnej zdobyczy w 
obce kraje. Dnia dwudziestego piątego maja przybył pod Warszawę Kazimierz, 
wiodąc ze sobą niemal dwadzieścia tysięcy żołnierzy; wkrótce potem zjawili się 
marszałek i Czarniecki, a w ślad za nimi szlachta wielkopolska: na głos orła 
gromadnie zleciały się orlęta. Król stanął w Pałacu Ujazdowskim, a obaj wodzowie 
w obozie razem z kwarcianymi; szlachta rozłożyła się po tej stronie rzeki, 
natomiast Litwini, do których dołączył ze swoją dywizją Czarniecki, rozłożyli 
obóz za Wisłą, w wiejskiej posiadłości sąsiadującej z miasteczkiem Pragą. 
Bezzwłocznie przystąpiono do dzieła, rozpoczynając regularne oblężenie miasta. 
Piechota zajęła się kopaniem rowów i sypaniem szańców (jazda przez ten czas 
starała się wybadać położenie nieprzyjaciela), przy czym pracowano z pilnością i 
z pośpiechem, żeby przed zakończeniem robót oblęż-niczych nie dać się zaskoczyć 
Karolowi, którego nadejście zapowiadała pogłoska. Douglas, który go poprzedzał, 
znajdował się już wówczas na czele znacznych szwedzkich sił pod Kępą w pobliżu 
Zakroczymia. Ponadto Kazimierz obawiał się, że gdyby zwlekać, to przy tak
wielkiej liczbie ludzi, zgromadzonych pod Warszawą — a oceniano tę liczbę na 
ponad sześćdziesiąt tysięcy — nieuchronnie musiałoby zabraknąć żywności. Cała 
dzielnica była spustoszona wskutek przemarszów wojsk i pełna zbiegów z innych 
stron kraju, którzy zjadali zapasy mieszkańców.
Stosownie do zwyczaju oblężenie zaczęto salwą armatnią, następnie zaś zabrano 
się do kruszenia murów ze wszystkich dział jednocześnie. Kazimierz wysłał do 
Wittenberga trębacza z żądaniem, żeby zwrócił Warszawie wolność; gdyby zaś, 
ukrywszy się za murami, pragnął widzieć ruinę miasta, to niechaj wie, że ze 
swoimi ludźmi nie wyjdzie cało, jeżeli nie odda Warszawy nietkniętej i w takim 
stanie, w jakim ją objął, jej panu, czyli królowi polskiemu. Na to Wittenberg, 
który jeszcze nie wiedział, jaki zapał przenika polskich żołnierzy, 
odpowiedział, że nie jest komornikiem króla Kazimierza, żeby się musiał wynosić 
z miasta i iść precz z jego woli i rozkazu; jest wodzem szwedzkim, którego 
wierności król Karol powierzył Warszawę i który podjął się jej bronić aż do 
ostatka.
Polacy wznieśli umocnienia, opasując nimi miasto wokoło; wykorzystali w tym celu 
kamienne ogrodzenia poburzonych podmiejskich domów: inżynierowie królewscy 
połączyli je rowami, podchodzącymi aż pod posterunki straży i pod drewniane 
zapory oblężonych. Ponieważ uporczywie krążyła wieść, że król Karol drugim 
brzegiem Wisły ciągnie na odsiecz oblężonym, przez rzekę przerzucono podwójny 
most, wsparty na wielkich łodziach, żeby chorągwie mogły ją łatwo przebyć i 
znaleźć się po tej stronie, po której będą potrzebne. Tymczasem Kazimierz pilnie 
zastanawiał się nad sposobami odzyskania miasta. Dowódca nieprzyjaciół był 
nieugięty i nie dawał się namówić do kapitulacji, ale z drugiej strony, jeżeli 
zdecydowano by się na szturm, to można było przewidzieć, że nie obyłoby się bez 
wielkiego rozlewu krwi i że zwycięstwo trzeba by było okupić dotkliwymi 
stratami. Znaleźli się tacy, co uszczypliwie przymawiali wahającemu się królowi, 
że zwlekając szkodzi swoim i podsyca jeszcze bardziej zawziętość oblężonych oraz 
że wolałby odzyskać Warszawę bez rozlewu krwi, niż żeby potomni mieli mierzyć 
sławę i znaczenie zwycięstwa wielkością poniesionych strat albo rozmiarem rzezi 
dokonanej na Szwedach. Okazało się jednak, że zamysły Kazimierza wcale nie były 
takie, jakimi je przedstawiano. Skoro na radzie wojennej zapadło postanowienie, 
żeby orężem złamać opór oblężonych, król, odłożywszy na stronę łagodność, kazał 
przypuścić generalny szturm do miasta, przy czym dowódców
i żołnierzy na wyznaczonych im miejscach sam ordynował do natarcia. Kiedy dano 
znak do ataku, najpierw żołnierze, a następnie i czeladź obozowa (którą nazywać 
ciurami albo hałastrą byłoby krzywdzące) ruszają naprzód, podsuwają się pod 
obwarowania (nagroda czekała na tych, co się dzielnie spiszą) i lekceważąc sobie 
niebezpieczeństwo, od razu forsują wysunięte umocnienia przed pałacem 
Kazanowskiego, chociaż w pobliżu bramy, zwanej Senatorską, wystrzelona przez 
Szwedów kula odrzuciła ku tyłowi pierwsze szeregi i choć na otwartej przestrzeni 
dokuczliwy armatni ogień posiał zamieszanie wśród tych, co tamtędy nacierali. 
Atakujący nie ustąpili i zdobyliby na Szwedach pałac Kazanowskiego, ale król 
kazał zatrąbić na odwrót, ponieważ wszelkich dział, przysłanych z Zamościa, na 
które mocno liczył, nie zdążono przed zapadnięciem zmroku umieścić na nasypach. 
Douglas w czasie oblężenia Warszawy tkwił pod Zakroczymiem, w widłach Wisły i 
Bugu, w warownym obozie, bezpieczny dzięki obronności miejsca; czekał tam na 
przybycie króla Karola, mającego wkrótce nadejść. Kiedy zaczęto bić z dział do 
murów miasta, wódz szwedzki usłyszał huk z odległości sześciu mil i zadrżał: był 
nieprzytomny z miłości, że się tak wyrażę, i ogarnęło go przerażenie. Ściskało 
mu się serce, że na niebezpieczeństwa oblężenia narażona jest jego żona (wraz z 
przedniejszymi kobietami przebywała ona w Warszawie, zaufawszy jej murom); 
przewidywał, że jeżeli Wittenberg będzie stawiał opór i zechce miasta odważnie 
bronić, to jego żona, będąc słabą kobietą, przetrwa oblężenie półżywa; jeżeli 
natomiast Warszawę zdobędą Polacy, to jego lepsza połowa znajdzie się w niewoli, 
wydana na łaskę i na igrzysko zwycięzców. Spośród rozmaitych pomysłów, które 
podsuwała mu miłość, najlepszy wydał mu się ten, żeby za pomocą listu spróbować, 
czyby mężowi żony, ciału ciała nie zwrócono — jeżeli nie za darmo, to 
przynajmniej za wyznaczony okup. Załatwienia tej sprawy podjął się Radziejowski, 
który tego rodzaju list skierował do Butlera, podkomorzego koronnego, z którym 
niegdyś łączyła go wielka przyjaźń. Napisał, że pragnie odnowić zerwane od 
dłuższego czasu stosunki z dawnym przyjacielem, a to w związku ze sprawą 
zasługującą na przychylność i nie mogącą nikomu przynieść szkody: chce 
mianowicie prosić, żeby Butler był łaskaw wybadać, czy można się spodziewać, że 
JKMć wyrazi zgodę na swobodne wyjście z oblężonego miasta kobiet, czyli (jak to 
brzmi w jęzku dworskim) dam szwedzkich, jeżeli poprosi go o to listownie książę 
Adolf, brat króla Karola i genera-lissimus szwedzkiego wojska; książę, człowiek 
wzniosłej duszy, litując się
nad słabą płcią, zamierza to uczynić na prośby mężów, z których każdy niepokoi 
się o los swojej drugiej połowy. Nie ma obawy, żeby to była pułapka zastawiona 
celem wywiezienia skarbów albo żeby chodziło o podstęp mający na celu zbadanie 
sytuacji otoczonego miasta; ani jednego, ani drugiego nie ma powodu się lękać, 
albowiem do wywiezienia kosztowności nie dopuściłaby czujność eskorty, można zaś 
być pewnym, że o sytuacji oblężonych Szwedzi otrzymują wiadomości inną drogą, i 
to codziennie, mianowicie przez kurierów. Jeżeli zatem prośba, choć słuszna, bez 
żadnego względu na występującego z nią księcia zostałaby odrzucona, to byłby to 
postępek nieludzki, nie mówiąc już o jego poważnych następstwach, gdyż 
oblężonych umocniłby jeszcze bardziej w uporze, a Szwedów rozgniewał, wzniecił w 
nich wielką zawziętość i pobudził do zemsty. Z obozu pod Nowym Dworem itd. 
Butler odpowiedział na ten list odmownie, wspominając między innymi, że skoro 
kobiety szwedzkie, jak mu napisano, są w Warszawie bezpieczne, to po co je 
stamtąd sprowadzać do obozu, na pole otwarte dla niebezpieczeństw, pozbawione 
wysokich wałów, silnych murów i kunsztownych obwarowań. Zresztą uważa za 
stosowne wymówić się od udziału w tego rodzaju gachostwie, nie zamierzając wśród 
szczęku oręża przykładać ręki do stręczenia komuś tam miłostek. Dan w Ujazdowie.
Tymczasem część wojska została wyprawiona przeciwko Douglasowi. Pogłoska o tym, 
że przybędzie on z Zakroczymia z pomocą oblężonemu miastu, czyniła go groźnym, 
ale w rzeczywistości nie miał ze sobą wielkich sił, i choć głosił, że zamierza 
pospieszyć z odsieczą, nie ruszał się z miejsca. Skoro jednak, opasany 
obwarowaniami, znajdował się w tak niewielkiej odległości, Kazimierz we własnej 
osobie przybliżył się do niego, żeby wypróbować jego odwagę i skłonić go do 
rokowań albo do bitwy, ale przez dwa dni nadaremnie czekał, żeby Szwedzi wyszli 
ze swojej kryjówki. Doug-las, który się niegdyś chełpił, że wystarczy mu raz 
zaatakować, a stanie się wyzwolicielem Warszawy, teraz, mając słabsze siły, 
ochłonął z dawniejszego zapału i siedząc w widłach rzek, w miejscu skądinąd 
niedostępnym, wolał, żeby go uważano za bojaźliwego, niż żeby go pobito. Był 
bezpieczny dzięki obronności miejsca i Polacy dali mu spokój; król polecił im 
wziąć udział w generalnym szturmie do obleganego miasta.
Mury Warszawy kruszono nieustającym ogniem armatnim tak długo, aż wyłomy 
(wojskowi zwą je breszami) stały się dostatecznie rozległe, żeby można było 
przypuścić szturm. Na znak
dany do bitwy znów z wielkim zapałem ruszono do natarcia; rozpoczęło się ono w 
samo południe w ostatnim dniu czerwca. Wśród gęstego gradu kuł nasi podstawili 
najprzód pod klasztor Bernardynów i odebrali go Szwedom po trzygodzinnej walce. 
Z obu stron doszło do ogromnego przelewu krwi i gdyby Witten-berg w porę się nie 
wycofał, zagroziłoby mu wielkie niebezpieczeństwo. Następnie Polacy sforsowali 
zewnętrzne obwarowania Zamku i wtedy dopiero zawziętość natarcia uprzytomniła 
oblężonym, czego się mogą spodziewać i czego lękać.
Na Nowym Mieście, przy północnej bramie przytykającej do klasztoru Dominikanów, 
pozycji szwedzkich bronił Wegger, a szturmował do nich pułkownik nasz Ernest 
Grothaus. Koło kościoła Św. Ducha oo. paulinów Litwini odważnie wdzierali się na 
wały i forsowali rowy; z ich piechotą zmieszana była młodzież spod szlacheckich 
chorągwi, a także gromada obozowej hałastry, nie tyle liczna, co nieświadoma 
niebezpieczeństwa. Ludzie ci, podciąwszy rzędy ostrokołów, wtargnęli na 
zewnętrzne obwarowania, przy czym znaleźli się tacy, co na szczycie wału, 
strąciwszy z niego obrońców, zatknęli litewskie sztandary. Z obu stron polało 
się sporo krwi, ale więcej poległo naszych, ponieważ kule trafiały ich w 
niezakryte piersi, zwłaszcza
koło kolumny Zygmunta, gdzie sądzili, że zawalony mur wypełnił wydrążenie wału, 
tymczasem zaś wpadli na łeb na szyję na samo jego dno, a gdy się usiłowali wy 
drapać z rowu, nieprzyjacielskie pociski strącały ich z jego urwistej krawędzi. 
Nie osłabiło to jednak ich zapału i Wittenberg zorientował się, że sytuacja jest 
poważna. Jeszcze niedawno przepełniała go hardość (mówił, że jeżeli będzie 
musiał poddać Warszawę, to schowawszy w głębi miasta jego klucze, siądzie na 
beczce z prochem, zapali podłożony lont i wtedy dopiero zacznie się zastanawiać 
nad kapitulacją), teraz wszakże odmienił umysł i przemyśliwał nad innymi 
sposobami ocalenia. Zwątpił w to, że zdoła miasto obronić uporem i odwagą; 
ogarnęła go obawa, że może wybuchnąć bunt wśród mieszkańców, a głód wśród 
żołnierzy. Nadzieja na odsiecz była niepewna, a niebezpieczeństwo wielkie; król 
szwedzki przebywał daleko, Douglas nie śmiał się na nic odważyć ani dla miasta, 
ani dla swojej żony, a tymczasem ogień armatni postrącał już zasłony z umocnień, 
zniszczone i pozrywane zostały obwarowania, a Polacy podeszli pod sam wał. Prócz 
tego Wittenberg widział, że wojownikom okrytym głośną sławą przyszłoby ponieść 
żałosną i mało chwalebną śmierć z nierycerskich rąk hałastry i czeladzi. 
Doświadczywszy siły przeciwnika, powściągnął swoją zuchwałość, złożył z serca 
pychę i
dał przystęp myślom o kapitulacji. Strach wziął górę nad nadzieją i nakłonił go 
do zabiegania o łaskawość polskiego króla, przy czym konieczność wyboru między 
kapitulacją a klęską tym bardziej była dla niego przykra, im większe było to, co 
tracił — to znaczy jego sława i bogactwa. A zatem szczęśliwy wódz, którego czyny 
wojenne rozsławiły w całej Europie, który zyskał sobie rozgłos dzięki tylu 
sukcesom w oblężeniach, w obronach i w bitwach, ma teraz ze strachu dać sobie 
związać ręce? Jak nazwą Polacy tego, co poddał słynne miasto, i z jakim czołem 
stanie on przed szwedzkim królem, który, choćby wybaczył uchybienie wobec 
wierności i brak wytrwałości w obronie miasta, z pewnością nie przejdzie do 
porządku nad utratą ogromnych skarbów i zdobytych w całej Polsce bogactw. Atoli 
konieczność przeważyła nad troską o sławę, a przy tym dowódcy jednogłośnie 
domagali się, żeby nie upierał się dłużej przeciwko przeznaczeniu. Doświadczony 
wódz nie od razu przyznał, że podziela ich zdanie, może dla popisania się 
odwagą, a może też chcąc zmusić ich tą zwłoką, żeby go na nowo namawiali do 
poddania. Skoro tylko oznajmił, że wybiera życie z łaski zwycięzcy, gdyż nie 
chce ginąć skutkiem uporu, wyprawiono przez tajemną furtkę trębacza z prośbą o 
sześciogodzinne zawieszenie broni, żeby w tym czasie można było uzgodnić warunki 
kapitulacji — smutną konieczność dla oblężonych a przedmiot chwały dla 
zwycięzcy. Kiedy wysłannik przedstawił swoje zlecenie, dowódcy więcej trudności 
niż z nieprzyjacielem zaczęli mieć z obozowym motłochem, żeby go odciągnąć od 
szturmu. Ludzie ci jak ślepi darli się na mury, głusi na rozkazy pułkowników, 
którzy ich chcieli pohamować. Nie usłuchali, gdy zatrąbiono
do odwrotu, i nawet gęsty grad pocisków nie zdołał ich powstrzymać od wdzierania 
się przez rowy i wysokie wały na pozycje przeciwnika. Wreszcie z wielkim trudem 
szturm udało się przerwać i Kazimierz, uważając, że mało czasu zostaje do 
namysłu, oświadczył, że daje Szwedom dwie godziny na omówienie warunków 
kapitulacji.
Niektórzy sądzili, że nie należy przerywać walki i orężem zadać druzgocącą 
klęskę nieprzyjacielowi, który upadł na duchu i którego powodzenie opuściło. 
Innego zdania byli dygnitarze cywilni, a także król, który rozgłos łaskawości 
zawsze wynosił nad zamysły użycia siły. Krótko swoim zwyczajem oznajmił, że 
pragnie oswobodzić Warszawę, ale nie ma zamiaru jej burzyć ani też przelewać 
zbytecznie niewinnej krwi. Albowiem cóż będzie w mieście bezpieczne i co zdoła 
ocaleć, gdy raz pozwoli się na
wszystko mieczowi? Szwedzi zginą razem z mieszczanami, wrogowie wraz z 
niewinnymi; poświęcone Bogu osoby i świeccy mieszkańcy, słaba płeć i nieświadome 
nieszczęścia dzieci bez różnicy zostaną przyprawieni o zgubę. Ta sama wściekłość 
wtargnie do miejsc świętych, przed chciwymi łupu rękami nie uchronią się 
bogactwa kościołów, skarbce publiczne ani prywatne majętności, a przy tym 
zwycięzcy, srożąc się, sami poniosą znaczne straty, gdyż Szwedzi, mężnie 
spojrzawszy w oczy przeznaczeniu, drogo będą oddawać swoje życie.
Skoro zatem przerwanie działań wojennych zostało surowo nakazane, zjawili się 
Szwedzi, żeby w ciągu wyznaczonego czasu (zgodzono się tylko
na dwie godziny) omówić warunki kapitulacji. Wittenberg uznał, że dłużej igrać z 
ogniem byłoby nierozsądne i zdecydował się poddać miasto. Do spisania warunków 
kapitulacji wyznaczono gubernatora Adama Weggera i Jerzego Forgella. Naszymi 
komisarzami byli biskup przemyski Andrzej Trze-bicki, wojewoda poznański Jan 
Leszczyński i kanclerz Stefan Koryciński. Krwawą pracę odzyskiwania miasta 
doprowadzili oni do końca w ciągu godziny, spisując układ, czyli, jak to teraz 
nazywają, kapitulację, którą tu na wieczną rzeczy pamiątkę załączam:
Jaśnie wielmożny pan feldmarszałek Wittenberg, pułkownicy, dowódcy i wszyscy 
urzędnicy oraz załoga znajdująca się w mieście ustąpią z Warszawy i zostaną z 
niej bez przeszkód wypuszczeni, z tą różnicą, że Szwedzi udadzą się do Torunia, 
zaś poddani króla polskiego, którzy dotąd jeszcze służą pod szwedzkimi 
sztandarami, pozostaną na łasce wspomnianego swojego pana. Cudzoziemcom wolno 
będzie odejść, dokąd zechcą, albo też zmienić służbę. Po podpisaniu tych 
artykułów bramy miasta zostaną przekazane polskiej załodze, razem z Zamkiem i ze 
wszystkimi obwarowaniami. Szwedzi będą mieli prawo pozostać w mieście przez trzy 
dni. Będzie im wolno wywieźć zabitych oraz wziąć ze sobą swoje rzeczy (czyli 
swoje mienie), pozostawią natomiast wszystkie łupy zdobyte w Koronie, a w 
szczególności sprzęt kościelny. Żony Szwedów zostaną razem z dziećmi puszczone 
wolno; nawzajem jaśnie wielmożny pan feldmarszałek przyrzeka uwolnić kobiety 
polskie wzięte w zakład przez Szwedów. Akta sądowe pozostaną na swoim miejscu, 
jeńcy będą wypuszczeni, a Warszawa zostanie wydana Polakom bez żadnego podstępu. 
Nadto przez cztery miesiące żadnemu ze Szwedów nie będzie się godziło walczyć w 
jakikolwiek sposób przeciwko królowi i królestwu polskiemu.
Kiedy spisano umowę, miasto zostało przekazane Polakom, a przedtem jeszcze akt 
kapitulacji potwierdzili swymi pieczęciami i podpisami: Arvid Wittenberg z 
Debern, feldmarszałek i generał wojsk króla szwedzkiego, hrabia Neuburg, baron 
Iltes itd., generalny gubernator Pomorza; hrabia Ludwik Lewenhaupt, senator 
szwedzkiego królestwa; Benedykt hrabia Oxenstierna (który chorobie zawdzięczał 
swą wolność); przewodniczący rady wojennej Jan Wrangel; gubernator miasta Adam 
Wegger; dowódca straży Aleksander Erskein; sekretarz stanu Wawrzyniec Cantersten 
pułkownicy Busso, Schlangenfelt, Forgell itd. Załoga, złożona z tysiąca dwustu 
żołnierzy, zgodnie z umową, została pierwszego lipca przeprowadzona do pałacu 
Ossolińskich, gdzie zaopatrzono ją w żywność na trzy dni. Wittenberg opuścił 
Zamek i korzystał z gościny w ratuszu miejskim, pułkowników zaś poumieszczano w 
różnych domach mieszczańskich. Jednocześnie bramy i mury miejskie zostały 
obsadzone silnymi strażami i nikomu bez osobnego pozwolenia nie wolno było 
wchodzić ani wychodzić. Kiedy już upłynął trzeci dzień, polecono Szwedom, żeby 
się przygotowali do drogi. Żona i córka Douglasa zostały z honorami odprowadzone 
na statek, a razem z nimi inne znakomitsze damy wraz ze służbą i czeladzią; 
pozwolono im zabrać ze sobą rzeczy osobiste, a na
drogę dostały pieniędzy ile potrzeba. Pozostałą gromadę kobiet, ponieważ wiele z 
nich potajemnie wykradało albo też z uporem przetrzymywało zakazane przedmioty, 
przetrząsnęła straż postawiona przy bramie, a potem przeznaczone na ten ładunek 
szkuty uwiozły całą tę zgraję w dół rzeki ku Toruniowi. Wypuszczenie z miasta 
dowódców szwedzkich napotkało na większe trudności niż się było można 
spodziewać. Szlachta zabiegała o to, żeby ich pozostawić w naszej mocy, a 
również wojsko obu narodów przez wyprawionych do króla wysłanników usilnie 
domagało się, żeby ich zatrzymać. I szlachta, i wojsko żądali tego samego, choć 
pobudki ich postępowania były różne. Szlachta, powinszowawszy królowi zdobycia 
miasta, wypomniała mu krzywdę, która dzieje się prawom, zabraniającym bez zgody 
trzeciego stanu cokolwiek postanawiać. Król samowolnie zdecydował o wypuszczeniu 
Szwedów, bez wiedzy i przyzwolenia tych, którzy nie szczędząc krwi przywiedli 
nieprzyjaciela do takiego stanu, że miasto poddał. Zdaniem szlachty należałoby 
zatrzymać przede wszystkim Wittenberga, jako tego, który był i jest 
niebezpieczny dla pokoju i który jeszcze za panowania króla Gustawa   Adolfa   
zawichrzył   prowincje   rzymskiego   cesarstwa.
Warszawę, miasto o rozrzuconej zabudowie, niekorzystnym położeniu i słabych 
murach, w krótkim czasie, dzięki swej znajomości wojskowego budownictwa, 
przekształcił w regularną twierdzę; cóż się więc stanie, jeżeli zacznie to samo 
robić w Pru-siech? Z pewnością wszystko, co tylko tam jest z cegieł, przeobrazi 
w niedostępne skały. Jeżeli
Wittenberg zostanie zatrzymany, to Moskwa stanie się skłonniejsza do zawarcia 
pokoju, widząc w polskich rękach inicjatora i sprawcę wojny. Wszystko to mówione 
było wszakże tylko dla pozoru; w gruncie rzeczy szlachcie najbardziej zależało 
na tym, żeby zatrzymani dowódcy szwedzcy stanowili rękojmię, że rodziny i 
domostwa szlacheckie będą bezpieczne od żołnierskiej swawoli i od ucisku załóg 
stacjonujących w miasteczkach.
Inaczej argumentowali wysłannicy wojska, utrzymując, że wprawdzie łaskawość 
wobec tych, co się poddali, okryłaby wielką sławą królewski majestat, ale że 
przede wszystkim trzeba myśleć o bezpieczeństwie, o tym, czy uwalniając wężową 
głowę, nie popełni się błędu gorszego niż poprzedni. Jeżeli takich, co cudze 
najeżdżają, nie godzi się puszczać bezkarnie, to byłoby niesprawiedliwością 
przebaczać publicznemu szkodnikowi, na którym ciąży tyle niewinnej krwi. Niech 
wódz nieprzyjaciół doświadczy łaski zwycięskiego króla, lecz dopiero po 
zakończeniu wojny, gdy już pokój zostanie całkowicie przywrócony; teraz zaś, 
kiedy wojsku wstrzymano żołd, łupami zdobytymi przez Wittenberga należy zapłacić 
żołnierzom, gdyż województwa, zubożone przez jego rabunki i swawole, nie będą 
tego mogły uczynić. Szwedzi wyładowali na drogę worki złotem i niesłusznie 
wzbogaca ono wydzierców, sprawiedliwiej byłoby rozdzielić je między zasłużonych 
żołnierzy. Wittenberg oświadczał podobno (wedle tego, co mówił Forgell), że całą 
zdobycz wrzuci w nurty Wisły, żeby nie wpadła w ręce Polakom — czy to prawda? 
Jeżeli uczyni, jak powiedział, i pozbawi nas naszej własności, to będzie się 
godziło zabrać mu prawem odwetu to, co jest jego, a mianowicie wolność. Gdyby 
zaś wszystko oddał, byle tylko odzyskawszy swobodę znowu rabować, to popadnie w 
gniew i stanie się tym bardziej bezwzględnym rozbójnikiem. Jeżeli prawa na 
wojnie cokolwiek znaczą, wypada uznać, że skoro Warszawa została zdobyta 
zbrojnym szturmem, jej obrońców, zgodnie z prawami wojny, należy uważać za 
jeńców; tylko wówczas, gdyby byli poddali miasto za trzecim żądaniem królewskim, 
trzeba by im było zwrócić wolność. Jeżeli zatrzymany Wittenberg chciałby 
wiedzieć, dlaczego nie dotrzymano słowa, to można mu przypomnieć, jak on
sam po kapitulacji Krakowa i później na leżach siewierskich dotrzymał go 
Wolffowi, i co by się stało z kasztelanem kijowskim, gdyby zawczasu nie 
zwietrzył podstępu i nie uszedł. Do żądań szlachty i wojska, jak gdyby 
podkreślając ich znaczenie, dołączyła się natarczywość obozowej hałastry. Ludzie 
ci, przypadkiem ujrzawszy jadącego konno króla, wielką gromadą zabiegli mu drogę 
i z naprzykrzaniem domagali się za swoją pracę i za przelaną krew zapłaty, którą 
im król dla podsycenia ich zapału był przyobiecał. Prosili przede wszystkim, 
żeby albo wypłacić im pieniądze przyrzeczone za to, że się dobrze spiszą, albo 
też wydać im w zastaw nieprzyjacielskich dowódców, a jak ci dowódcy nie będą 
chcieli zapłacić okupu, to żeby ich odprawić z powrotem do Warszawy i szturm 
rozpocząć na nowo. Jeżeli tym słusznym żądaniom nie będzie uczynione zadość, to 
trzeba się spodziewać, że sześćdziesiąt tysięcy ludzi będzie trwało w gotowości, 
żeby wziąć odwet za tylu poległych towarzyszy i pochwycić wychodzących z miasta 
Szwedów, którym udało się wymknąć z sieci. Widoczne było, że gróźb tych nie 
rzucano tylko dla postrachu, albowiem czeladź, zbijając się w gromady, ostro 
ścierała się ze Szwedami, których ziemią albo rzeką wyprawiano z Warszawy. 
Przeto nazajutrz król z wyraźną przykrością postanowił wycofać swoje 
przyrzeczenie, zląkł się bowiem nieuniknionego nowego rozruchu i skutków odmiany 
umysłów wojska. Kiedy Szwedom przedstawiono tę przymusową sytuację, zrozumieli, 
że ich wolność jest niepewna i zagrożona jawnym niebezpieczeństwem; widząc 
srożącą się burzę, bez sprzeciwu pogodzili się z odmianą losu. Wittenberg, który 
spostrzegł był w czasie szturmu, że rozkazy dowódców nie są w stanie okiełznać 
tłumu, usilniej niż całe wojsko domagał się, żeby go nie uwalniać. Ogłoszono 
zatem, że zachodzi konieczność zatrzymania Szwedów przez wzgląd na ich 
bezpieczeństwo, i odesłano jeńców do Zamościa, dokąd ich zaprowadził Mikołaj 
Ostroróg, starosta drohowyski, i gdzie zostali gościnnie przyjęci i byli 
uprzejmie traktowani. Po odzyskaniu miasta król w kościele Św. Jana odśpiewał Te 
Deum laudamus w podzięce Panu Bogu i gęstymi salwami armatnimi dał wyraz swojej 
radości. Zabrano się do obrachowywania nagrabionej przez Szwedów zdobyczy, 
zaiste ogromnej.
Oceniano jej wartość na przeszło dwa miliony, ale, jak to zwykle bywa ze źle 
nabytymi rzeczami, cała ta niezmierzona masa ruchomości doszczętnie znikła w 
rękach ludzi, którzy ją mieli obrachować. Pierwszym zadaniem wyznaczonych przez 
króla komisarzy było wydzielić skarby i szaty kościelne i przywrócić je
do pierwotnego użytku na chwałę bożą. Następnie wraz z komisarzami od wojska 
zaczęli rachować gotowe pieniądze, ustalać przy pomocy wagi ilości kruszców oraz 
przeprowadzać szacunek kosztowności i złotych naczyń, ażeby móc określić łączną 
wartość nieprzeliczonych skarbów, a potem całą zdobycz sprawiedliwie rozdzielić 
między tych, którym się należała za zasługi. Żołnierze czekali na przyrzeczone 
pieniężne podarki, ale praca komisarzy postępowała opieszale i jakaś tajemna 
siła, skryta w działaniach rachunkowych, powodowała, że bogactwa topniały w 
rękach rachmistrzów jak śnieg od słońca. Skargi żołnierzy o rozkradanie skarbu 
przerwało później nadejście szwedzkiego króla. Skutkiem tego wszystkiego czeladź 
obozowa, aż do buntu krnąbrna, która dopominała się u króla o przyobiecaną 
zapłatę za gorliwość w szturmowaniu miasta, skoro tylko spostrzegła, że jej 
żądania zbywane są niczym, a w każdym razie odwleka się ich spełnienie, rzuciła 
się na przekupniów, ciągnących jak zwykle za obozem, przeważnie Ormian, i z 
wielką nieszczęśników szkodą zrabowała im przeznaczone na sprzedaż towary. 
Radość ze zdobycia miasta została zakłócona płaczem przekupniów nad utratą 
dobytku. Rabusie byli tacy zuchwali, że targnęli się nawet na hetmana polnego 
Lanckorońskiego, który przybiegł, żeby uśmierzyć rozruchy. Rzucali nań 
kamieniami i w swoim szaleństwie o mało go nie ranili.
Wkrótce potem część szlachty zaczęła nalegać na króla, żeby jej pozwolił odejść. 
Niektórzy czynili to ze słusznych przyczyn, innymi powodowała naganna chęć 
powrotu do domów, a wielu opuściła po prostu wytrwałość. Niedostatek żywności, 
ile że zbiorowisko ludzi było ogromne, z dnia na dzień coraz bardziej dokuczał, 
a wielu złożonych było obozowymi chorobami. Przeciwdziałając złu, król 
postanowił uwolnić obóz od nieużytecznego ciężaru i pozwolił odejść przede 
wszystkim tym województwom, które miały u siebie zamki poobsa-dzane szwedzkimi 
załogami.
Rzymianie trafnie mawiali, że ciosy, które gnuś-nym odbierają odwagę, stanowią 
bodziec dla dzielnych, a desperacja bywa często źródłem nowej nadziei. Odbita 
piłka odskakuje z większą siłą i nie trzeba jej mocniej uderzać. Król szwedzki 
również się nie załamał i pokazał, że nie zamierza pogodzić się ze zrzuceniem 
przez Polskę protekcji. Nie zwracając uwagi na namowy posłów cesarza Ferdynanda 
i króla francuskiego, usilnie nakłaniających go do pokoju, zaczął się gorliwie 
przygotowywać do dalszej wojny. Sprowadził ile się tylko dało wojska ze Szwecji 
i z Pomorza i posłał
pieniądze na zaciągi do ziem niemieckich, leżących nad Morzem Bałtyckim, a nawet 
do Szkocji. Oliwer Cromwell, protektor Anglii, nie tylko robił nadzieję na 
posiłki, ale nadto czynił zabiegi, żeby zjednoczone stany Niderlandów nie 
wmieszały się do naszych spraw. Poseł Bielke namawiał do zawarcia przymierza 
Moskwę — jak gdyby między pysznymi i pragnącymi cudzego władcami rzeczywiście 
mogła kwitnąć szczera przyjaźń. Z tym wszystkim najbardziej skutecznej pomocy 
mógł Karolowi udzielić elektor brandenburski, który był najbliżej i miał gotowe 
do wojny wojsko. Krótko mówiąc, Karol niczego nie zaniedbał, żeby zwiększyć 
swoje siły. Poruszył niebo i ziemię, a nawet i piekło. Wyszło na jaw (w co 
trudno byłoby uwierzyć, gdyby oczywiste dowody nie rozpraszały wszelkich 
wątpliwości), że gniew i żądza zemsty doprowadziły go do tego, iż wydał 
manifest, w którym zachęcał, żeby poddani polscy zabijali swych panów, żeby 
niewolnicy mordowali bohaterów, a rozbójnicy niewinnych, przy czym biedakom 
przyrzekał nagrodę, a winowajcom bezkarność. Kiedy los utrapionego królestwa 
dzięki powszechnej zgodzie całego narodu wydawał się polepszać, okrutne to 
przedsięwzięcie miało zakłócić jedność wewnętrznymi rozterkami i rozbić ją przy 
pomocy zgubnego wymysłu, godnego raczej nikczemnych doradców z ich podszeptami 
niż szlachetnego wojownika. Ten nie licujący z królewskim majestatem manifest 
ogłosił drukiem niemiecki pisarz Adolf Thulden; był on potwierdzony podpisem 
królewskiej ręki i datowany z zamku malborskiego dnia 8 maja roku 1656 pod 
pieczęcią szwedzkiego króla.
Kazimierz, postępując zupełnie inaczej, kazał ogłosić w Koronie, że ofiarowuje 
łaskę i przebaczenie tym, co przeszli na stronę nieprzyjaciela, i że puszcza 
przeszłe czasy w niepamięć. Nie ulega wątpliwości, że wszystkich, których Karol 
przez swoją zawziętość chciał sprowadzić z drogi sprawiedliwości, on łaskawością 
i ojcowskim uczuciem do siebie pociągnął, dzięki czemu widoczna się stała 
różnica między szlachetnym i prawowitym monarchą a tym, co tytułując się 
protektorem, tyle tylko o Polskę dbał, żeby ją zagarnąć, i chciał ją utrzymać w 
swoim posiadaniu podstępem i makiawelskimi sztukami.
Nadeszła wieść, że Szwedzi, złączywszy się pod Płońskiem z elektorem 
brandenburskim, zbliżają się w gotowości bojowej, pragnąc doprowadzić do 
zbrojnego spotkania, które przechyliłoby szale wojny. Nasi zaczęli rozważać, czy 
należy wyjść im naprzeciwko i zastawiwszy drogę jazdą, zmusić napastników do 
zatrzymania się w okolicy, ogołoconej z żywności, czy też — co
wydawało się słuszniej sze — czekać w obozie i nie oddalać się niebacznie od 
składów prowiantu i paszy, zwłaszcza że w takim razie, nawet gdyby się zdarzyło, 
że nieprzyjaciel zwycięży w polu, wały i obwarowania obozu będą mogły stanowić 
miejsce schronienia.
Gdy tak rozważają sytuację, nagle nieprzyjaciel ukazuje się na drugim brzegu 
Wisły. Kazimierz nie zwlekając przeprawia się z wojskiem przez rzekę i osobiście 
przystępuje do rozstawiania oddziałów i formowania szyku. Chociaż męczy go 
febra, na dziarskim rumaku galopuje wzdłuż rozciągniętych szeregów, żeby każdego 
z dowódców jego widok, słowa i zapał zachęcały do mężnego działania.
Karol, przeniknięty nie mniejszym zapałem, jako ten, co wydaje bitwę, zbliżał 
się w szyku uformowanym do walki. Sytuacja wyglądała następująco: Pod Pragą 
rozciąga się rozległa równina, z prawej strony płynie Wisła, z lewej zaś tu i 
ówdzie strumienie tworzą błotniste rozlewiska i wznoszą się piaszczyste pagórki. 
Do równiny przytyka lasek sosnowy, wprawdzie niezbyt gęsty, lecz pełen niskich 
drzew i skutkiem tego trudny do przebycia i nader odpowiedni do ukrycia w nim 
zasadzek. Król szwedzki we własnej osobie znajdował się przed szeregami wojska; 
nie potrafię powiedzieć, co w nim było bardziej godne podziwu — szczęście czy 
odwaga. Odróżnić go było można nie tylko po błyszczącej złotem zbroi i po barwie 
spływającej mu z ramienia wstążki; zdradzała, króla również dziarskość w 
postawie i w obliczu, na którym malowały się na przemian rozmaite uczucia. 
Towarzyszyli mu margrabiowie Filip Sulzbach i Karol badeński, książęta weimarski 
i anhalcki, Henryk Horn, Baner, Miller, pułkownicy szwedzcy itd. Na lewym 
skrzydle, którym dowodził książę Adolf, generalissimus wojska, znajdowali się 
dowódca jazdy (zwany feldmarszałkiem) Robert Douglas, Bogusław książę Radziwiłł, 
Ralamb, Engel, Taube, Izrael, Biilow i inni. Prawe skrzydło, rozciągające się ku 
rzece, miał pod swoimi rozkazami elektor, którego imię szeroko słynęło sławą i 
który tym groźniejszym był dla nas wrogiem, że stał się nim z przyjaciela, jak 
zwykle bowiem ze szlachetniejszego wina kwaśniejszy bywa ocet. Naczelnym dowódcą 
elektorskiego wojska był hrabia Waldeck; Otto Spar miał pod sobą artylerię, 
pułkami komenderowali Kannenberg, Eller, Heyl i inni, a oprócz nich znajdowali 
się tu przysłani przez Karola Gustaw Wrangel, Tott, Boddeker i wielu niższych 
rangą oficerów. Dowództwo nad wojskiem Kazimierza sprawowali widoczni w 
pierwszym szeregu wodzowie: hetman Stanisław Potocki i hetman
polny Lanckoroński pod okiem wszędzie obecnego króla. Środek szyku zajmowali: 
Czarniecki z kwarcianymi, chorąży koronny Sobieski (teraźniejszy nasz król), 
Dymitr książę Wiśniowiecki, Jan Sapieha, Marcin Zamojski, stolnik wówczas 
lwowski, i liczni inni dowódcy. Komendę nad lewym skrzydłem miał hetman polny 
litewski Gosiewski wraz z Hilarym Połubiń-skim i Michałem Pacem, ponieważ drugi 
hetman, Paweł Sapieha, z zapałem wypadłszy na pole, wskutek upadku konia 
wywichnął sobie straszliwie goleń. Było godne ubolewania, że ubył z szeregów 
znakomity wojownik, a wypadek ten stanowił zastanawiający prognostyk 
nadchodzących wydarzeń.
Szyk szwedzki, rozciągnięty w kształt półkola, postępował powoli naprzód; w tym 
czasie Kazimierz, z ogniem w oczach i w głosie (słyszano, jak mówił „W imię 
Boże", dając rozkaz do natarcia), pchnął swoje wojsko na nieprzyjaciela. Po 
krótkiej utarczce harcowników obie strony pobudzają konie do biegu i ostro 
ruszają na siebie — nasi wyciągniętym kłusem, Szwedzi zaś wolniej. Polacy 
natarli dużymi zgrupowaniami, ale oddzielonymi od siebie niby kliny, i Szwedzi 
zdołali wytrzymać uderzenie. Dowiedziano się później od wziętych w tej bitwie 
jeńców, że z samego jej początku, rażony pierwszą kulą armatnią, jaką 
wystrzelono, zginął pułkownik szwedzki Sincler, ten sam, który niegdyś 
podstępnie zburzył sandomierski zamek, podkładając podeń beczki z prochem i 
zasypując bardzo wielu naszych, jak w grobie, gruzem zwalisk wysadzonej w 
powietrze budowli. Ogniem wojował i od ognia zginął, a nie ma sprawiedliwszego 
prawa niż to, które sprawcom cudzej gwałtownej śmierci każe umierać tym samym 
sposobem. Lanckoroński wprowadził zamieszanie na lewym skrzydle, natarłszy na 
elektorską piechotę, która zajmowała stanowiska od strony rzeki. Wciągnął do 
walki pierwsze szeregi szyku, przy czym wielu z naszych nieprzyjaciel z 
muszkietów pozabijał albo ranił, póki nie zaczęła się walka wręcz i Polacy nie 
starli się ze Szwedami piersią w pierś i nie położyli kresu szkodliwemu ogniowi. 
Bój toczył się ze zmiennym szczęściem, raz jedni, to znowu drudzy przemagali i 
przez dłuższy czas zwycięstwo nie przechylało się na żadną stronę. Wówczas do 
bitwy ruszyli husarze, popuściwszy koniom wodze i pochyliwszy kopie. Nieodbitym 
pchnięciom że-leźcy i impetowi galopujących rumaków szwedzkie szeregi nie 
zdołały się oprzeć. Zakołysało się czoło nieprzyjacielskiego wojska, zachwiały 
się sztandary, pokotem jęli padać żołnierze, rozpadł się szyk oddziałów i 
Szwedzi w panicznej ucieczce zaczęli wycofywać się do lasku, który dzięki temu, 
że nie był zbyt gęsty, zdołał ich
wszystkich wchłonąć.
Na zepchniętych z pola i skupiających się wokół sztandarów nieprzyjaciół znowu 
natarli pancerni, rażąc ich dzidami i rąbiąc koncerzami. Szwedów przejęła tak 
paraliżująca trwoga, że ich hardy i chciwy walki król, obawiając się 
niepomyślnego wyniku bitwy, wydał rozkaz do odwrotu i żeby przerwać starcie, 
przez trębacza zwrócił się do Polaków z prośbą o krótkie zawieszenie broni. Nie 
potrafię powiedzieć, czy tak było rzeczywiście, czy też rzecz tę rozgłoszono na 
doraźny użytek; w każdym razie bardzo wielu opowiadało, że Karol prosił o 
zawieszenie broni, kiedy chwiejne szale losu zaczęły się przechylać na jego 
niekorzyść i zawisło nad nim niebezpieczeństwo. Zresztą już sam charakter 
sytuacji, w jakiej się król szwedzki znalazł, przemawia za tym, że to prawda: 
nie mogąc się uwolnić od grożącego mu niebezpieczeństwa, starał się je 
przynajmniej odwlec. Albowiem nadchodziła noc, jak zwykle przyjazna 
beznadziejnym sprawom, Karolowi zaś będąca wówczas szczególnie na rękę. 
Ciemności pozwoliłyby mu przeformować szyk, lepszy duch wstąpiłby w wojsko i 
dzięki temu nazajutrz mógłby walczyć z większym powodzeniem.
Stało się tak istotnie. Szwedzi, w obawie przed tym, że Tatarzy (których było 
sześć tysięcy) mogą objechać ich pozycje naokoło i napaść na walczących od tyłu, 
zajęli pobliskie piaszczyste wzgórze i nocą wznieśli naprędce kilka obwarowań, w 
przekonaniu, że osadziwszy je pieszą załogą, łatwiej zdołają utrzymać pole bitwy 
i dogodniej im będzie strzelać z dział do atakujących. W sobotę o świcie skroś 
obozowy zgiełk słychać było, jak śpiewają psalmy Dawidowe, u wszystkich bowiem 
ludzi, kiedy życie ich znajduje się w niebezpieczeństwie, powstaje szczególna 
potrzeba oddawania Bogu chwały.
Nazajutrz dowódcy polscy znów przygotowali się do bitwy, i to szybciej niż się 
da wypowiedzieć, ponieważ król rozstawiał oddziały w największym pośpiechu. 
Pragnąc swoim obyczajem rozpocząć bitwę od nabożeństwa, odwiedził był praski 
klasztor Bernardynów, gdzie podczas ofiary mszy świętej pożywił się zbawiennym 
ciałem Chrystusowym, powróciwszy zaś do spraw wojny, zachęcał wojsko do raźnego 
działania, a nawet sam, gdyby go otoczenie nie wstrzymywało, gotów był wystawiać 
się na niebezpieczeństwa. Obie strony składały w walce świetniej sze niż 
kiedykolwiek dowody męstwa i wytrwałości i bitwa w tym samym miejscu toczyła się 
od rana aż do popołudnia. Wreszcie znowu udało   się   zepchnąć   lewe   
skrzydło   Szwedów   w   bagniska   i
zwycięstwo zdawało się wyraźnie przechylać na polską stronę, gdy Douglas z 
Hornem, niespodziewanie skupiwszy oddziały jazdy, złączyli się z piechotą, która 
stanowiła najmocniejszą część sił elektorskich, i gwałtownie uderzyli na 
obwarowania strzegące warszawskiego mostu; przez ten czas Karol ogniem armatnim 
osłabiał ataki naszej jazdy. Mostu broniły dwa regimenty piechoty; hetman 
Potocki, chcąc je wesprzeć, uderza na Douglasa, ale zostaje odrzucony. Z pomocą 
spieszą oddziały kwarcianych, godząc z boku na atakującego nieprzyjaciela, lecz 
i one zostają odparte. Nieprzyjaciel rozprasza regimenty naszej piechoty, 
opanowuje strzegące mostu obwarowania, wycina ich załogę i zagarnia działa, 
wśród których znajdował się Smok, słynny z grubego ryku i celnych strzałów.
Karol zaraz spostrzegł, że szala losu przechyla się na jego stronę, i dobywając 
ostatnich sił, żeby doprowadzić dzieło do końca, krok za krokiem opanowywał pole 
bitwy. Zwrócił szczególną uwagę na swoje lewe skrzydło, starając się dodać mu 
ducha, gdyż ze wszystkich stron naciskali na nie Litwini i Tatarzy. Spieszno mu 
było odnieść ostateczne zwycięstwo, porywa więc silny oddział jazdy i wziąwszy 
za cel chorążego, lekceważąc sobie wszelkie niebezpieczeństwo, rzuca się w sam 
śro-dem polskich chorągwi. Szwedzi spieszą za nim, ale nie wiadomo, na czym im 
bardziej zależy, czy na zwycięstwie, czy też na ocaleniu narażonego na zgubę 
króla. Kiedy ruszyli mu na pomoc, bardziej niż o Polakach myśleli o tym, co by 
się z nimi stało, gdyby Karol cało nie uszedł. Litwini przez czas dłuższy 
wytrzymywali natarcie, ale na koniec, zorientowawszy się, że na prawym skrzydle 
wynik bitwy się chwieje, cofnęli się, dołączając do reszty wojska. Piękny 
przykład dzielności dał tutaj na oczach obu wojsk Jakub Kowalowski, towarzysz 
królewskiej chorągwi husarskiej, którą dowodził pisarz polny litewski Hilary 
Połubiński. Wśród toczącej się bitwy wypatrzył Karola, który walczył w 
pierwszych szeregach i można go było poznać po świetnej zbroi i po niesionym 
przed nim sztandarze. Ścigał
go wzrokiem, a kiedy chorągiew skierowała kopie ku szykom przeciwnika, on swoją 
kopią, zwarłszy ostrogami konia, w pierś króla mierzy, ostrym jej grotem zdolny 
zdruzgotać każdą broń nadstawioną w obronie. Już prawie dosięga celu, gdy u 
samego progu godnego pamięci przedsięwzięcia wstrzymuje go ta sama śmierć, którą 
wzgardził. Albowiem kiedy Szwedzi osłupieli na widok niezwykłej jego śmiałości, 
ktoś z królewskiego otoczenia (wielu przypisywało ten uczynek Bogusławowi 
Radziwiłłowi), kto
przypadkiem znajdował się na swoim koniu tuż przy królu, wystrzelił z pistoletu 
w głowę pędzącego i celnym strzałem obalił wspaniałego żołnierza, w chwili gdy 
już miał dokonać przedsięwziętego czynu; z pewnością był to znakomity strzelec, 
skoro mu nawet w takim momencie nie drgnęła ręka. Karol kazał podnieść zabitego 
(że dodam dla porządku), któremu wskutek postrzału wypłynął mózg, i rozpytywał, 
kto to taki i jaka jest jego godność. Nikt z otoczenia nie potrafił 
odpowiedzieć, a wówczas król rzekł:
—  Choć jego imię pozostaje nieznane, sam jestem świadkiem, że męstwo dzielnego 
żołnierza, kimkolwiek by był, z całą pewnością zasługuje na wiekopomną chwałę.
Potem wzniósłszy ramiona gestem podziwu, dodał:
— Gdybym miał przynajmniej dziesięć tysięcy takich żołnierzy, to nie tylko 
Turcję, ale cały świat spodziewałbym się z łatwością podbić.
I żeby pokazać, że pochwala dzielność nawet w nieprzyjacielu, sprawiedliwy król, 
umiejący docenić męstwo, którego doświadczył niemal ze swoją szkodą, polecił 
umieścić ciało w trumnie, nakryć ją jedwabną tkaniną, przenieść do praskiego 
klasztoru Bernardynów i tam, zebrawszy ile się tylko da księży, sprawić zabitemu 
katolicki pogrzeb.
Kowalowski zaiste nie mógł umrzeć bardziej sławną śmiercią. Nawet Historia 
Szwedzka nie przemilcza jego niepospolicie śmiałego czynu, tymi słowy 
opowiadając o niebezpieczeństwie, które zawisło nad królem Karolem:
Kiedy husarz zagroził królowi kopią, król uchylił jego pchnięcie rapierem, a 
jego samego, wplątanego w wędzidła królewskiego konia, z pistoletu przeszył i z 
konia, jak powiadają, zrzucił. Przybywajcie z północnego świata Arystobulowie, 
wasz Magnus zabija słonia! Zaprawdę, gdyby autor napisał, że kiedyś miał weń 
uderzyć piorun, a on to uderzenie odwrócił, zastawiwszy się kapeluszem, to mniej 
by się minął z prawdą niż utrzymując, że kopię pędzącego husarza można odbić 
rapierem; chyba że może rzeczywiście, jak o tym wspomina Olaf Wielki, Szwedzi 
zaopatrzeni są w inkluzy, stanowiące amulet, który odwraca pioruny, jako że 
inkluzy i pioruny mają ku sobie wzajemną skłonność. Autor Historii, Loccenius, 
spędziwszy całe życie wśród uppsalskich audytoriów, rozprawia o wojnie, której 
nie widział, niczym Phormion Antiocha — a przecież Salustiusz pływał do Afryki, 
żeby lepiej opisać wojnę z Jugurtą. Nie chciałbym obrażać, ale szwedzki ten 
historyk, jak dodońska miedź, raczej dzwoni niż
mówi, przetykając opowieść jawnymi niedorzecznościami, a czasem nawet i 
Scypiońskimi snami, kiedy zmyśla bitwy, których nikt nigdy nie staczał, a 
przemilcza takie, w których jego naród poniósł klęskę, kiedy wspomina nie znane 
nam miejscowości, wymienia nie istniejące zamki, góry i rzeki; żeby zaś jeszcze 
bardziej oddalić się od prawdy, każe wojsku szwedzkiemu w ciągu jednego dnia 
zrobić choćby i sto mil i zaraz potem zadać Polakom druzgocącą klęskę i 
pozabijać ich bez liku. Gdyby Polacy rzeczywiście ginęli od szwedzkiej broni, 
tak jak tego chce srogi autor, to trudniej byłoby dziś w Polsce znaleźć 
człowieka niż w izbie Domicjana muchę. Ale to tylko nawiasem. Noc znowu 
rozdzieliła przeciwników, a ostateczne rozstrzygnięcie bitwy los trzymał w 
zawieszeniu aż do trzeciego dnia, jak gdyby dlatego je odwlekając, żeby 
zwycięstwo miało czas dojrzeć w długotrwałej walce. Jednakże nasi (trzeba to 
szczerze wyznać) znacznie ochłonęli z poprzedniego swego zapału. Żołnierze 
zrobili się opieszali, poczuli znużenie dwudniowym bojem i sprzykrzyło się im 
ustawiczne niebezpieczeństwo, a jazda, świadoma rą-czości swych koni, 
dopatrywała się w odwrocie wszelakich korzyści. Szwedzi, przeciwnie, twardo 
przeciągali bitwę, byli bowiem przekonani, że odwrót przyprawi ich o pewną 
zgubę, i ostatnią nadzieję na ocalenie pokładali w orężu. Skoro zatem 
spostrzegli, że nasz szyk się chwieje, coraz mocniej zaczęli nacierać, 
odzyskując pole, z którego poprzedniego dnia zostali wyparci, przy czym 
postępowali naprzód w szyku, wyrównanymi szeregami, na kształt ruchomego wału, 
mającego tu i ówdzie niewielkie wklęśnięcia przeznaczone dla akcji 
artyleryjskich.
Polacy wycofali się do Okuniewa i nieprzyjaciel odniósł tym sposobem bezkrwawe 
zwycięstwo, z którego miał zresztą więcej sławy niż korzyści. Poległo stosunkowo 
niewielu z naszych, a zdobyczy nie było żadnej, gdyż w porę odesłano obozowe 
tabory. Z szeregów naszej jazdy ubyło nie więcej niż tysiąc zabitych; 
znaczniejsze straty poniosła piechota, której trzy regimenty wraz ze sztandarami 
nieprzyjaciel zagarnął, oddziały zaś, które walczyły przy moście albo które 
usiłowały przedostać się przez rzekę, uległy przerzedzeniu, most bowiem z 
trudnością wytrzymywał ciężar pędzącego tłumu, a raczej sami żołnierze, 
stłoczeni na wąskim przejściu, jedni drugich spychali w wodę. Hetman Potocki, 
który tam nadbiegł, żeby wstrzymać ucieczkę, naraził swoje życie na wielkie 
niebezpieczeństwo, kiedy bowiem ordynował chorągwie, znajdujące się najbliżej 
nieprzyjacielskiego szyku, został zepchnięty aż do samego wejścia na most i 
bardziej niż sami Szwedzi zagroził
mu napierający tłum, na oślep spieszący do przeprawy. Zajaśniała wówczas, jak 
wszędzie i zawsze, dzielność sandomierskiej szlachty, godna wielkiej pochwały; 
szlachta ta po wzięciu Warszawy, kiedy kilka województw odeszło do domów, razem 
z lubelską i bełską pozostała z królem i teraz w bitwie wyświadczyła Ojczyźnie 
niemałą przysługę. Marcin Dembicki, chorąży a zarazem duktor sandomierski, 
wsparł walczącego przy moście hetmana, przy czym sam ledwie uniknął śmierci. 
Polegli wówczas chorąży Jan Rogowski, podczaszy nowogrodzki Piotr Piasecki i 
siedemnastu innych towarzyszy.
Ze znakomitszych zginął w tej bitwie wojewodzie rawski Olbracht Ładzie Lipski; 
Jan Odrowąż Pieniążek, porucznik kasztelana wojnickiego Wielopolskiego, w czasie 
najgorętszego boju został kulą armatnią, która mu zgniotła piętę, straszliwie 
ranny, a jego życie znalazło się w wielkim niebezpieczeństwie; na szczęście 
ocalił mu je biegły cyrulik. Kalectwo nie przeszkodziło mu później zasiać na 
senatorskim krześle sieradzkiego województwa, które otrzymał dzięki swemu męstwu 
i swoim zasługom. Szwedów poległo ponad trzy tysiące, jak o tym Polacy będący u 
nich w służbie donieśli, i czemu nawet sami nieprzyjaciele nie przeczyli. Pułk 
jazdy pułkownika Horna został wycięty w pień, a ów piaszczysty wzgórek, gdzie 
stała piechota pod wodzą Bulowa, oraz sosnowy lasek usiane były grobami.
Kiedy podczas odwrotu szyki polskie uległy rozerwaniu, Szwedzi nie nacierali 
zbyt gwałtownie na odchodzących i bynajmniej zawzięcie ich nie ścigali, ponieważ 
znali się na wojennych podstępach. Chorągwie kwarciane, które od czasu do czasu 
zawracały, jak gdyby zamierzając znowu nacierać, oraz watahy Tatarów, krążące 
wokoło poza zasięgiem pocisków, napełniały ich lękiem, że walka może zostać 
wznowiona albo że padną ofiarą zasadzki.
Poprzedniej nocy Kazimierz posłał do królowej Ludwiki, żeby na wszelki wypadek 
jak najprędzej wyjechała z miasta, gdyż losy bitwy są niepewne i bezpieczniej 
będzie, jeżeli się oddali, niż żeby miała nieprzezornie pozostać w mieście. Na 
tę przestrogę królowa, która liczyła na zwycięstwo, oburzona namową do wyjazdu, 
podobno tymi słowy odpowiedziała:
—  Skoro  król  z  tak wielkim  wojskiem  opuszcza Warszawę, siedzibę monarchów, 
ja w niej wytrwam, z bezbronną gromadką mojego fraucymeru, przygotowana na 
najgorsze. Stefan   Wydżga,   kanclerz   królowej,   długo   musiał   uzasadniać 
konieczność wyjazdu, zanim zdołał królową przekonać, że powinna
wyruszyć w drogę. Choć niechętnie, wyjechała na koniec z Warszawy, kierując się 
w stronę Częstochowy. Kazimierz przebywał przez trzy dni w Okunie-wie, stamtąd 
zaś udał się w kierunku Lublina, a hetmanowie zajęli się ponownym skupianiem 
rozproszonych chorągwi. Szwedom również czas nie pozwalał pozostawać zbyt długo 
w Warszawie i korzystać z owoców zwycięstwa. Zabawili tam tylko trzy dni, gdyż 
Karol postanowił jak najprędzej wracać do Prus, dokąd go wzywała nowa wojna. 
Wojsko moskiewskie obiegło Rygę i niespodziewanie zagroziło całym Inflantom z 
ich przy-ległościami. Opowiem teraz historię, która jest ucieszna, ale która 
wydarzyła się przed oczyma samego króla i dlatego nie można jej uważać za 
gminną. Opowiem ją tym chętniej, że znamienite czyny zasługują na pamięć i 
chwałę u potomności bez względu na to, kto ich dokonał. Otóż Karol w drodze z 
Warszawy do Krakowa zatrzymał się na noc w miasteczku Radomiu, w domu Adama 
Gąski, człowieka zacnego, a przy tym miejscowego rajcy. Udręczony słonecznym 
skwarem zapragnął po wieczerzy orzeźwić się przechadzką po chłodniejszym 
wieczornym powietrzu i wyszedł z domu w otoczeniu przyjaciół i wyższych 
wojskowych. Ostatnie wydarzenia wojny nastręczały przedmiot do rozmowy — 
odbywano przecież jak gdyby triumfalny przemarsz przez Polskę. Zdarzyło się 
przypadkiem, że przechodziły dwie kobiety, niosąc wodę w stągwi, i któryś ze 
Szwedów z żołnierskiej swawoli jedną z nich nie-przystojnie dotknął ręką. 
Zaczepiona, bardziej dbając o zachowanie swojego wstydu niż o dogodzenie cudzej 
lubieżności, nie bacząc na gromadę wojskowych, a nawet na obecność samego króla, 
rzuca się na tego, co uraził jej skromność, i wywijając chwacko drewnianym 
nosidłem, gęstymi razami okłada napastnika. Szwed musiał uciekać przez cały 
rynek, aż wreszcie wmieszał się w tłum otaczający króla. Karol, ujrzawszy 
potyczkę dwóch płci, rzekł:
— Cóż to, więc nawet i ta amazonka walczy ze Szwedami? Kiedy mu powiedziano, że 
chodzi o pomstę za urażony wstyd, pokiwał głową:
— Pod moją władzą nawet i po zwycięstwie taka rzecz nie uchodzi. Surowo zatem 
napomniawszy dowódców, żeby krótko trzymali żołnierzy, kazał przywołać do siebie 
ową kobietę, a ujrzawszy, że jest silna i krzepka, powiedział ze śmiechem do 
przyjaciół:
—  Zrodzeni  z niej   synowie będą z pewnością groźnymi  dla Szwedów wrogami.
Po czym ją odprawił, obdarowawszy garścią monet.
Historia ta jest godna większego podziwu niż historia Lukrecji:
Rzymianka dopiero po zgwałceniu sama na siebie miecz podniosła, natomiast 
uczciwsza od niej radomianka napastnika swej wsty-dliwości przed sprawą kijem po 
męsku ukarała. W Małopolsce sprawy nasze nie przedstawiały się lepiej. 
Gubernator Krakowa Wirtz strzegł nader sprawnie i czujnie nie tylko otoczonego 
murami miasta, lecz również przyległej okolicy, dokąd wyprawiał swoje oddziały, 
usiłując utrzymać ją w podległości. Obsadzone szwedzkimi załogami podkrakowskie 
zamki: Lanckorona, Tęczyn, Wiś-nicz, Pilica, Ojców, Pieskowa Skała itd., 
opasywały stolicę niczym zewnętrzne obwarowania i stanowiły składową część jej 
systemu obrony. W ten sposób gubernator dzierżył w swoim ręku cugle, nie 
pozwalając okolicznej szlachcie wierzgać. Trapiło szlachtę województwa, że ją te 
zamki jak kajdany obezwładniają; długo taiła swój gniew, aż wreszcie żal nad 
utraconą wolnością wyzwolił w niej pragnienie odzyskania swobody.
Wirtz, czujny na wszystko, co się tylko działo i o czym mówiono, rozproszył pod 
Mogiłą Dembińskiego, starostę nowokorczyńskiego, o czym już poprzednio 
wspominałem, uknuwszy następujący fortel — jeżeli to tak można nazwać. Nakłonił 
mianowicie pewnego człowieka z Bałkanów, zwykłego u nas dawniej przeprowadzać 
wojskowe zaciągi, żeby udając zbiega dokładnie wy szpiegował, jakie są zamiary i 
nastroje szlachty województwa, i żeby mu o tym doniósł. Człowiek ów, nikczemny i 
nie brzydzący się występkiem, podjął się zleconego mu zadania i za pomocą 
zręcznego oszustwa tak podszedł Dembińskiego, iż ten uwierzył, że zdrajca 
rzeczywiście porzucił nieprzyjaciół. Rajca miejski Karchutowicz, opisując w 
sekretnym liście sytuację Krakowa, doniósł był Dembińskiemu między innymi, że 
Hieronim Wierzbowski, wojewoda brzeski, pod cegielnią Zakrzów z polecenia króla 
Kazimierza rokował z zaproszonym na rozmowę Wirtzem w sprawie poddania miasta, 
ale że gubernator nie przystał na proponowane warunki; atak z zewnątrz byłby 
zatem jak najbardziej na czasie, gdyby bowiem za murami rozległ się szczęk 
oręża, mieszczanie wykorzystaliby okazję, a wówczas do kapitulacji skłaniałyby 
Szwedów nie tylko ofiarowane im warunki, lecz również trwoga, co przyspieszyłoby 
poddanie się miasta. Dembińskiego wiadomość ta napełniła zadowoleniem i nie 
dbając na żadne podstępy, za oszukańczym podszeptem zdrajcy zwołał szlachtę, 
przedstawił jej to, o czym się dowiedział, wyjawił treść listu Karchutowicza, na 
koniec zaś, żeby ją natchnąć zapałem, wśród   biesiadnej   uciechy   zachęcał   
do   dzielnych   czynów   w
oczekującej ją nazajutrz walce. Nie zrażały go trudności, niestety jednak 
zapomniał, że nieprzyjaciel jest
blisko. Albowiem zdrajca spostrzegłszy, że kiedy wino uderzyło do głów, 
przerzedziły się straże — jak tylko noc zapadła, posłał jednego ze swoich do 
Wirtza z doniesieniem, że za pomocą wojennej zasadzki można sprawić, żeby 
szlachta, zmorzona nieumiarkowanym pijaństwem, już się więcej nie obudziła ze 
snu: półsenni dadzą się zaskoczyć bez trudności, a noc podwoi ich trwogę.
Gubernator skwapliwie wykorzystał otrzymaną wiadomość, wyprowadził z miasta 
piechotę wraz z jazdą oraz kilka dział i około północy zbliżył się do 
nieprzezornych; żeby im zaś napędzić większego stracha, kazał zadąć w trąby, 
uderzyć w bębny i głośno strzelać. Niespodziewane natarcie na obóz przerwało 
śpiącym ich gnuśne sny, zastępując je pomieszanym zgiełkiem okrutnej 
rzeczywistości. Hałas stawał się coraz większy, a wówczas niektórzy chwycili za 
broń, przede wszystkim piechota muszyńska (która przebywała tam w sile trzystu 
ludzi z rozkazu biskupa krakowskiego Gembickie-go), i starali się powstrzymać 
nieprzyjaciół, ale gdy inni, nie mogąc się przebudzić z twardego snu lub też na 
poły tylko uzbrojeni, zaczęli się bezładnie kłębić, zwłaszcza że nie mieli koni, 
które na noc wypuszczono na pastwiska, a pieszo walczyć nie przywykli — bez 
trudu wszystkich rozproszono i w ciemności nad półsennym wojskiem Szwedzi łatwo 
odnieśli zwycięstwo. Wpadło im w ręce wiele wozów ze sprzętem, w tym również wóz 
Dembińskiego, gdzie znajdowała się srebrna szkatułka, w której przechowywał on 
list Karchutowi-cza, opisujący sytuację w mieście, i stąd Szwedzi
dowiedzieli się, kto wydał sekrety oblężonych. Przejęli się tą sprawą i 
Karchutowicza wzięto na tortury, żeby wymienił wspólników.
Wirtz, gniewny, że mu wydarto tajemnice, obłożył miasto wielką karą pieniężną, 
zmusił mieszczan do odnowienia przysięgi na posłuszeństwo, zakazał im swobodnego 
wychodzenia z domów, odebrał im broń, a podejrzanych sprowadził do siebie jako 
zakładników. Następnie, z całą surowością dopełniając powierzonego mu obowiązku, 
przymusił ludność do płacenia dwa razy większego niż przedtem podatku na wojsko, 
a dla postrachu udawał, że zwiększa się załoga miasta. Nocą potajemnie wyprawiał 
jazdę za mury, a za dnia, niby świeżo przybyłych, prowadził ją przez ulice; żeby 
zaś to zmyślenie nie ograniczało się do samej tylko   demonstracji,  pomnażał  
ze  względu  na  przybywających
zapasy żywności i żądał dodatkowych danin, utrzymując, że zwiększenie się 
liczebności załogi pociąga za sobą konieczność zaopatrywania jej w obfltszy 
prowiant. Nawet do miejsc poświęconych Bogu świecki ten człowiek ośmielił się 
sięgnąć. Ograniczono liczbę księży przy kościołach i nałożono na nich pieniężne 
kontrybucje; zabroniono bić w dzwony i obłożono je okupem, a jak nie został 
uiszczony, przetapiano je na działa. Powszechne prześladowania nie ominęły 
Uniwersytetu czyli Akademii Krakowskiej. Nie baczono na przywileje nauki i na 
przyrzeczenia szwedzkiego króla, który gwarantował całość i nietykalność 
najsławniejszej szkoły koronnej, uwalniając ją od wszelkich danin. Chciwość 
przemogła i nałożono na akademików okup, choć na mocy przywileju wolni byli od 
tego rodzaju świadczeń. Następnie, za rektoratu kanonika krakowskiego Adama 
Roszczewicza, z tyrańskiego rozkazu Wirtza zażądano od nich, żeby przysięgą 
zobowiązali się do wierności Karolowi. Rzecz to niesłychana, zaiste barbarzyński 
zwyczaj, tego rodzaju węzłem krępować wolnych ludzi, a tym bardziej uczonych; 
ale dla każdego Szweda zaklinanie się w mowie jest chlebem powszednim, i nawet 
ostatni z żołnierzy w szwedzkim wojsku, przyrzekając coś, mówi: Bóg mi 
świadkiem. Okrutne wymagania gubernatora odwleczono trochę racjami, a trochę 
prośbami, aż wreszcie, gdy rzeczpospolita uczonych nie mogła się już dłużej 
uchylać, rektor naradził się z profesorami poszczególnych fakultetów i 
jednomyślnie postanowiono raczej opuścić audytoria i przybytek nauk niż przez 
złożenie nowej przysięgi naruszać i łamać wierność należną Kościołowi i Koronie. 
Przeto uczniowie Akademii, oddawszy kolegia i bursy pod opiekę rady miejskiej, 
wyszli gromadnie z miasta, a zamkniętą szkołę po raz wtóry opuściły Muzy. Już 
poprzednio, w sierpniu, Szwedzi znieważyli je, zabijając wielu uczniów, teraz 
zaś, niegodziwie wymuszając przysięgę, ruszyli je ze starej ich siedziby i 
wygnali. Zaprawdę, postępowanie profesorów zasługuje na największe pochwały i 
zgodne jest z prawidłami etyki: udowodnili oni, że nie tylko udzielają wiedzy i 
dbają o pobożność polskiej młodzieży, ale że świetnym przykładem potrafią uczyć 
jej niezłomnej stałości w obronie Ojczyzny.
Obowiązek pilnowania Krakowa powierzył król Kazimierz Michałowi Zebrzydowskiemu, 
miecznikowi koronnemu; chodziło zwłaszcza o to, żeby wypuszczające się z miasta 
gromady Szwedów nie plądrowały pobliskiej okolicy. Szwedzi przypadkiem schwytali 
Edwarda Rokeby, Anglika, domownika Zebrzydowskiego, i skoro Wirtz   się  od  
niego   dowiedział,   że  ma  w   osobie   miecznika
nieprzyjaciela, postanowił natychmiast uprzedzić działania swego nowego 
przeciwnika i rzeczywiście udało mu się tego dokonać. W dniu 10 sierpnia 
Zebrzydowski wraz z licznie zgromadzoną szlachtą przebywał w obozie pod Tyńcem; 
ponieważ był obłożnie chory, do czasu wyzdrowienia przekazał władzę wojskową 
swojemu zięciowi Karolowi księciu Czartoryskiemu. W nocy, podobnie jak 
poprzednio pod Mogiłą, stojący na czatach żołnierze donieśli, że zbliża się 
nieprzyjaciel. Atakowi Szwedów przeciwstawiła się chorągiew straży, a gdy się 
rozwidniło, z obozu spod Kobierzyna przybyli ludzie Zebrzydowskiego i raźnie 
włączywszy się do walki — przy czym szczególnie śmiało poczynał sobie namiestnik 
Jakub Wilkoński — powstrzymali nieprzyjacielskie uderzenie. Po krótkim wstępnym 
starciu bitwa przygasła i Szwedzi zaczęli się cofać, jak gdyby nie ośmielając 
się odważyć na nic więcej; w rzeczywistości odwrót ten należało położyć na karb 
fortelu, zwłaszcza że podczas walki odwiedli Polaków od obozu i prowadzili ich 
za sobą w stronę pobliskiego lasu, gdzie zastawiona była zasadzka. Polacy mają 
głęboko zakorzeniony zwyczaj aż do ostatka nacierać na uchodzących, gdy 
zwyciężają, a znowuż rzucać się do niepowstrzymanej ucieczki, jeżeli 
nieprzyjaciel przemaga. Nie odstąpili od tego zwyczaju i tym razem: uznawszy 
zdradliwy odwrót Szwedów za osiągnięte nad nimi zwycięstwo, niebacznie pędzą 
naprzód; tymczasem na skraju lasu najpierw strzały armatnie wprowadzają 
zamieszanie w ich szeregi, a potem nieprzyjacielskie oddziały, wypadłszy z 
leśnej zasadzki, otaczają ich i rozbijają. Głównym powodem nieszczęśliwego 
wyniku walki było to, że jak tylko doszło do starcia, nie wiadomo kto wydał 
rozkaz chorągwiom, żeby wracały z powrotem do obozu, a w każdej bitwie taki 
rozkaz jest niebezpieczny, powoduje bowiem — jak o tym pouczają prawidła 
wojennej sztuki — że zdjęte strachem serca nieprawym sposobem dopatrują się w 
nim rozgrzeszenia z ucieczki. Spośród szlachty województwa polegli wówczas 
między innymi: wysłużony żołnierz Andrzej Misiowski, chorąży Oraczewskiego 
Aleksander Czar-nocki oraz Walety Wilczogórski, Włoch z pochodzenia, a Polak 
przez swą prawość i męstwo, był on przedtem przez dziesięć lat namiestnikiem 
pancernej chorągwi u starosty winnickiego Andrzeja Potockiego. Do niewoli 
dostali się namiestnik Zebrzydowskiego i oberszterlejtnant Jakub Wilkoń-ski, 
dalej Konstanty Łysakowski, Aleksander Frezer, Stanisław Zagórowski i inni. 
Frezera, podeszłego w latach, Wirtz po sześciu dniach puścił wolno, może ujęty 
powagą jego charakteru, a może też powodowany
szacunkiem dla jego wieku. Przyjaźnie się z nim żegnając powiedział, że nie 
chce, żeby mu był nieprzyjacielem człowiek, którego z racji podeszłych lat uważa 
za właściwe poważać niczym własnego ojca.
Po zwycięstwie pod Tyńcem Szwedzi, obnosząc się z naszymi sztandarami i ze 
zdobyczą i przesadnie się chełpiąc, czego to dokonali, w triumfie wkroczyli do 
Krakowa. Ale do radości wnet dołączył się strach, gdyż właśnie wówczas 
dowiedzieli się od szpiegów, że Dom Austriacki zgodził się przyjść Polsce z 
pomocą. Zaczęli zatem surowiej odnosić się do miasta i do jego mieszkańców, a 
także gromadzić zapasy oraz poprawiać mury i umocnienia, kościoły zaś, 
przytykające do obwarowań i wskutek tego zwiększające niebezpieczeństwo, kazali 
zburzyć i zrównać z ziemią.
Najprzód postanowili zburzyć kościół na Piasku oo. karmelitów, pomimo próśb rady 
miejskiej, chociaż całe miasto gotowe było złożyć okup, żeby oszczędzono 
przynajmniej kaplicę, gdzie na ścianie kościelnego muru namalowany jest obraz 
świętej Bogarodzicy Dziewicy, słynny starożytnością i cudami. Nieubłagany 
gubernator, choć nie zawsze był taki nieludzki, tym razem odrzucił powszechne 
prośby (nawet sami Szwedzi nie pochwalaliby jego postępowania, gdyby nie namowy 
naszych arian) i ku wielkiemu żalowi całego miasta kazał budowlę rozebrać, co 
wymagało niemałego nakładu pracy.
Akta klasztorne wspominają o dziwnym, a nawet wręcz cudownym wydarzeniu: otóż 
dnia dziesiątego lipca roku 1655, w chwili kiedy król szwedzki Karol wkraczał do 
Poznania, stolicy Wielkopolski, o tejże dziesiątej godzinie przed południem na 
twarzy obrazu pojawiły się jawne oznaki smutku i na powierzchnię boskiego 
oblicza wystąpił tak obfity pot, że na mensę ołtarza ściekały krople wielkości 
awellańskiego orzecha, ku zdumieniu patrzących i jako zapowiedź nadchodzących 
klęsk. I to również trzeba uznać za dzieło boskie, że kiedy przysłani przez 
Wirtza kamieniarze i kopacze burzyli mury kaplicy, wskutek działania jakiejś 
tajemnej siły nie można było zburzyć ściany, na której był obraz, i z woli bożej 
robotnicy nie zdołali wykonać danego im polecenia. Połupane kamienie, spadając z 
góry, utworzyły rodzaj kurtyny czy też zasłony, jakby je jakaś wprawna ręka 
układała, i ta niezwykła kupa kamieni, niczym pokrowiec, zakryła w końcu całą 
powierzchnię obrazu.
Gubernator wybrał się przekonać, czy pogłoski o tym odpowiadają prawdzie (zwykła 
to innowiercom zatwardziałość: widzieć, a nie
wierzyć, dotykać jak Tomasz, a umysłem się sprzeciwiać), i spotkał po drodze 
znajomego malarza, nazwiskiem Chryzostom Proszowski, do którego zwrócił się z 
pytaniem:
—  Czy ten wasz obraz został już pogrzebany? W odpowiedzi usłyszał:
— Niezadługo zmartwychwstanie.
I rzeczywiście, zmartwychwstał z ruin w chwale, gdyż nieprzyjaciele Bogarodzicy 
poszli w wieczne zapomnienie, natomiast Matka Słowa, które stało się Ciałem, 
jest i będzie czczona przez wszystkie pokolenia.
Potem do tego obrazu, odgarnąwszy kamienie, zbliżyło się dwóch ludzi, 
nikczemnych arian, żeby go lżyć. Jeden z nich, niegodzien wspomnienia, dobywszy 
broni, rzekł:
— Przekonam się teraz, czy to prawda, że zdarzają się tutaj cuda. Jednocześnie 
ciął szablą najświętsze oblicze, zdoławszy naruszyć jedynie powierzchnię tynku.  
Bezbożnik z wściekłą zajadłością ponawiał    swoje    ciosy,    kiedy    w    
momencie    niegodziwego zuchwalstwa nadbiegł, nie wiadomo skąd, podjazd polski 
i łotrowi, konno przez podmurze usiłującemu uciekać, zabiegł drogę. Stracił 
życie    natychmiast,    odebrawszy    postrzał    w    usta,    którymi 
Najświętszą Bogarodzicę świętokradczo znieważał. Rzekłbyś, że z nieba spadła 
pomsta,  albowiem jak gdyby z umysłu, jednego zabiwszy, drugiego ze sprawców 
niegodziwego czynu żołnierze żywcem wzięli  i  uprowadzili,  pospiesznie  
uchodząc.   Gdybym pominął   milczeniem   te   dzieła   boskie,   dopuściłbym   
się   nie mniejszego grzechu niż ów, co znieważył obraz.
Uległy potem zburzeniu następujące kościoły, oprócz karmelitańskiego na Piasku: 
budynek kolegiaty Św. Floriana, fundowany niegdyś przez Kazimierza 
Sprawiedliwego w roku Pańskim 1183; Św. Filipa i Jakuba; Św. Szymona i Judy 
Apostołów; Św. Walentego; Św. Krzyża; Sw. Piotra i Pawła na Garbarach; Św. 
Kazimierza z klasztorem Reformatów; Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku; Św. 
Mikołaja parafialny; klasztor Karmelitów Bosych na Strzelnicy; Matki Boskiej na 
Gródku z klasztorem zakonnic; Bernardynów na Stradomiu z klasztorem; Św. Jadwigi 
ze szpitalem przy moście królewskim; Sw. Agnieszki z klasztorem zakonnic; Św. 
Sebastiana ze szpitalem; Św. Leonarda; a także i inne sakralne budowle zrównane 
zostały z ziemią. Kraków bardzo bolał nad zburzeniem tych pamiątek starodawnej 
pobożności Polaków.
Wodzowie polscy zbierali rozproszone po bitwie pod Warszawą chorągwie:   hetman   
Potocki   w   województwie   lubelskim,   a
Lanckoroński w widłach Bugu i Narwi. Gosiewski powiódł pułki litewskie oraz 
znaczną, liczbę przybyłych z pomocą Tatarów aż nad granice Prus Książęcych. 
Karol zrazu miał zamiar udać się w stronę Krakowa, mianowicie po to, żeby jako 
zwycięzca pojawić się wśród przelękłych mieszkańców tej dzielnicy kraju; nadto 
wielu utrzymywało, że chciał znajdującymi się w Krakowie bogactwami kościelnymi 
nagrodzić sobie utratę zdobyczy, odebranej Szwedom w Warszawie. Przyszło mu 
jednak odmienić przedsięwziętą drogę, gdy dowiedział się o niebezpieczeństwach, 
jakimi mu zagroziła Moskwa. Skierował się do Torunia, skąd spiesznie podążył do 
odległej części Prus, ażeby ratować Inflanty, które znalazły się w trudnej 
sytuacji, i oswobodzić oblężoną Rygę. Tymczasem Czarniecki zadał Szwedom pod 
Trzemesznem dotkliwą klęskę: był on dla nieprzyjaciół prawdziwym biczem, którego 
najbardziej bać im się należało w okresach pomyślności. Zdążając do 
Wielkopolski, zboczył do Piotrkowa, który szlachta sieradzka pod wodzą wojewody 
Stefana Koniecpolskiego trzymała w oblężeniu i który obsadzony był szwedzką 
załogą. Kiedy tam przybył, podjazdy doniosły mu, że Szwedzi przez ziemię rawską 
zdążają do Torunia. Fryderyk Porter, doświadczony namiestnik Wittenberga w jego 
pułku, prowadził tysiąc dwustu jezdnych, ściągniętych z różnych załóg, i drugie 
tyle pieszych dragonów, a przy tym liczne wozy, na których wieziono łupy, 
zagrabione w województwie krakowskim, i którymi jechały żony oficerów; te 
ostatnie dowiedziawszy się, że królowa Jadwiga ma popłynąć za morze, puściły się 
w drogę, żeby przyspieszyć swój powrót do Szwecji. Szwedzi czuli się pod 
Trzemesznem bezpieczni, ale choć Czarniecki spiesznie się do nich zbliżył, nie 
uderzył na nieprzygotowanych. Nie przelękli niespodziewanym jego atakiem, śmiało 
wystąpili do walki wręcz, a wielu z nich, już w południe na wpół pijanych, 
wystrzeliwszy do nacierających, naczyniami napełnionymi winem zaczęło do nich 
przepijać jak gdyby z poczęstunkiem. Zuchwałość ta rozgniewała trzeźwego wodza, 
uznał za rzecz nieprzystojną składać się mieczem do kielichów i pogroził tylko 
przednim szeregom, a za to tym gwałtowniej uderzył na skrzydła. Już po godzinie 
Szwedzi, którzy się bronili, zgnieceni atakiem jazdy, zostali pobici na głowę. 
Stało się to dnia dwudziestego czwartego sierpnia; tylko bardzo nielicznych 
ucieczka ocaliła od śmierci, ponieważ rozległa równina ułatwiała raczej jeździe 
pościg,
a wysoka grobla uniemożliwiła uciekającym przebycie stawu, który rozciągał się 
im w poprzek drogi.
Gdzie indziej Szwedom też zaczęło się wieść gorzej. Gubernator Piotrkowa, Piron, 
o którym już wspominałem, oblężony przez sieradzan, zmuszony został do 
kapitulacji; Wieluń i Bolesławiec się poddały, a wojewoda podlaski Opaliński, 
nie bacząc na swoje podeszłe lata i nie skąpiąc swych uszczuplonych przez wojnę 
majętności, nie pozwalał nieprzyjacielowi odetchnąć. Szlachtę wielkopolską do 
chwycenia za broń pobudzały nie tylko jego gorące wezwania; jej gniew podsycała 
również wiadomość, że król szwedzki, nagradzając ze swoich zdobyczy elektorowi 
przypieczętowane pod Warszawą braterstwo broni, sobie zostawił Prusy, a jemu 
przekazał województwa wielkopolskie, i całą Koronę jakby ze współdziedzicem z 
nim dzielił. Wieść ta bynajmniej nie była płonna, a potwierdzały ją liczne 
fakty: do Poznania wprowadzono elektorską załogę, dowództwa miast oddano 
Prusakom, pod nową władzą odmieniono sposoby aprowizowania wojska, inna forma i 
inne tytuły pojawiły się w rozporządzeniach do szlachty, a nadto wprowadzono 
nowe instytucje, które dowodziły, że dzielnica istotnie przekazana została 
elektorowi. Z tym wszystkim nie było rzeczy trudniejszej do zniesienia niż 
bezecne zdzierstwa Wrzesowicza, którymi człowiek ten, nie odróżniający 
świeckiego od świętego i nigdy nie nasycony, tę okolicę nękał. Nie oszczędził 
kościołów w Gostyniu, Poniecu, Gorcach, Uniejowie i innych, a i klasztor 
kobyliński nikczemnie złupił. Chciwość tego niby to katolika zwiększała 
okoliczność, że własne dochody, jakie miał z dzierżawy wielickich żup solnych, 
rozrzutnie przemarnował na zbytki i teraz rabowaniem niewinnych ludzi usiłował 
podreperować swój nadwerężony stan posiadania. Żaden żołnierz nie był tak 
rozpasany, jak jego podkomendni: naśladowali oni obyczaje swego dowódcy, dla 
którego igraszką było mieszać świeckie ze świętym, a zabawą porywać z kościoła 
czy ze dworu. Opaliński pilnie na niego godził, chcąc jak najprędzej schwytać 
łupieżcę, od którego nikt w całej Wielkopolsce nie był cięższy i który jak 
rozbójnik krążył po całej dzielnicy. W owym czasie Wrzesowicz rabował w 
okolicach Osiecznej; skargi szlachty zbywał wzgardą i przemierzał kraj pośród 
uczt, jak gdyby panował w nim spokój. Pewnego razu, kiedy znajdował się nad 
Wartą i po strawionym na biesiadach dniu położył się już do łóżka, gwałtownie 
przerwał mu sen wojewoda kaliski Grudziński, który szybko zbliżał się na czele 
zbrojnych chorągwi. Wojewoda taił poniesione na swoich dobrach krzywdy, a nawet 
w listach wystrzegał się upomnień i starał się umacniać przyjaźń z Wrzesowiczem,   
ale   wreszcie,   nie   mogąc   już   dłużej   znieść
rozpasania występnego człowieka, skrzyknął swoich ludzi i we wsi Lubiczu nocą go 
napadł. Podłożył ogień pod chaty chłopskie, żeby przeciwnika przejęła tym 
większa trwoga, i Szwedów, którzy nie wiedzieli, czy mają gasić płomienie, czy 
też usiłować się bronić, bez trudności jeszcze przed końcem nocy pokonał. 
Poległo wówczas albo utonęło przeszło ośmiuset ludzi Wrzesowicza, on sam zaś 
ukrył się w stercie słomy, ale znaleziono go, pojmano, a potem chłopi nędznie 
kijami go utłukli. Nie znalazł się nikt, kto by zwłoki niegodziwego człowieka 
uczcił pogrzebem; poniósł karę za swoje świętokradztwa i za napaść na kościół 
jasnogórski, kiedy go nawet ziemia nie przyjęła. Z narodowości był Czechem, z 
wyznania udawał katolika — bezbożny napastnik Jasnej Góry i nieprzejednany wróg 
Polski.
Tymczasem Kazimierz, zwoławszy w Lublinie radę senatu, zastanawiał się nad 
sposobami zapobieżenia niebezpieczeństwom, jako że starania o pokój leżały mu na 
sercu nie mniej niż nieszczęścia wojny. Władcy europejscy żywią dla siebie 
rozmaite sympatie i niechęci, toteż nawzajem na siebie bacznie uważają: jeżeli 
od jednego uzyskalibyśmy pomoc, wielu innych miałoby do nas urazę, i gdybyśmy z 
jednym związali się przyjaźnią, ściągnęlibyśmy na siebie gniew tych, co dla 
niego żywią wrogie uczucia. Stulecie nasze jest do tego stopnia przewrotne, że 
zaszczytne imię przyjaźni zostało w nim rozciągnięte na związki, które mają na 
widoku własną korzyść lub cudzą szkodę. Przedmiotem narady była mediacja 
francuska: Austrii nie podobała się nieproszona usłużność Francuzów i nie 
chciała słyszeć o podejrzanym rozjemstwie w sprawach polskich swojego 
współzawodnika. Moskwę, hamującą na pozór dawny gniew, rozejmem trochę tylko 
ułagodziliśmy i podejrzewaliśmy, że jest nam nadal nieprzyjazna; cesarz wstawiał 
się
jednak za dawnym sprzymierzeńcem i radził zawrzeć z nim traktat. Należało też 
dojść do ładu z zawziętym narodem tatarskim, niegodnie sobie poczynającym. 
Duńczycy niechętni są Szwedom, a zjednoczone stany Niderlandów ze względu na to, 
że Szwedzi są równie potężni na lądzie, jak i na morzu, także wrogi do nich mają 
stosunek; jednym i drugim nadskakuje Anglia, odwodząc ich od chęci szkodzenia 
Szwedom, ale tej znowuż zagraża, hiszpańska potęga. Szwedzi uciskają teraz 
Polskę, ale może się to odmienić i kto wie czy nawałność, wygnana od nas, nie 
nawiedzi cesarstwa; obawa przed tym napełniała Austriaków strachem, a strach 
kazał im się mieć na baczności. Uznali, że ich własny pożytek wymaga, ażeby   
elektora   brandenburskiego   odciągnąć   od   Szwedów,   a
sprzymierzyć z cesarstwem.
Jak chorzy, którym choroba dokucza, kręcą się na swoim łożu i wyobrażają sobie, 
że zmiana pozycji przyniesie im ulgę, tak dotknięta nieszczęściami Polska 
niezdecydowanie spoglądała na tych, co ofiarowywali się przywrócić pokój, i 
starannie rozważała swoje położenie, niepewna, czyją pomocną dłoń ma przyjąć. 
Dwaj władcy chcieli i mogli nasze sprawy doprowadzić do uspokojenia, mianowicie 
cesarz i król arcychrześcijański, lecz nie wiem jaka zła gwiazda sprawiła, że ze 
względu na ich starą wzajemną nieprzyjaźń nie godziło się Polsce z cesarskich 
wawrzynów i z francuskich lilii jednocześnie zebrać złotego żniwa pokoju. Ale 
choć obaj razem pomocni być nam nie mogli, w każdej z tych dwu pokojowych 
mediacji z osobna upatrywaliśmy znaczne pożytki, obaj władcy nam je zresztą 
pilnie zalecali. Jakkolwiek wiadomo było, że Szwedzi są sprzymierzeńcami króla 
francuskiego, to przecież tego pierwszego monarchę chrześcijaństwa można by było 
przyjąć za życzliwego rozjemcę do uspokojenia polskiej wojny w taki sposób, 
żeby—wedle przysłowia—i wilk był syty, i owca cała, a strony zostały rozsądzone 
zgodnie z zasadami chrześcijańskiej sprawiedliwości, co stanowiło okoliczność 
szczególnie zachęcającą. Z drugiej strony, za utwierdzeniem pokoju przy pomocy 
mediacji Domu Austriackiego przemawiało to, że choć między cesarstwem a koroną 
szwedzką pokój westfalski usunął wszelkie źródła niezgody, to przecież 
teraźniejsze dążenie Szwedów do za-wichrzenia Europy tak bardzo było dla 
cesarstwa podejrzane, że Ferdynand III postanowił posłać uciśniętej Polsce 
posiłki. Stanowiło to zachętę, żeby zwrócić się do monarchy, którego kraj 
znajdował się bliżej, gdyż pomoc stamtąd mogła nadejść prędzej.
Wysłano zatem do Wiednia znakomite poselstwo, a odprawić je podjęli się wojewoda 
poznański Jan Leszczyński i kasztelan wojnicki Jan Wielopolski (Andrzej 
Miaskowski, który wyruszył wcześniej, miał wybadać, czy misja ma szansę 
powodzenia), żeby zaś żadna zwłoka nie zahamowała sprawy, wyjechali wyposażeni 
we wszelkie pełnomocnictwa do rokowań. Dopuszczeni przed oblicze cesarza, 
otwarcie przedstawili położenie Polski, dotkniętej nieszczęściami, które, jak to 
podkreślili, niechybnie staną się również udziałem Niemiec, o czym dwór
cesarski dobrze wie. Chęć pośredniczenia między walczącymi ze sobą narodami 
wyraził król arcy-chrześcijański, ale król Kazimierz nie podjął w tej sprawie 
decyzji i dopiero za radą i zgodą cesarza postanowi, czy ma francuską mediację 
przyjąć, czy też odrzucić. W gruncie  rzeczy  poselstwo  miało  zachęcić  Dom  
Austriacki  do
zawarcia zbrojnego przymierza przeciwko Szwedom, uzasadniając je tym, że 
połączonymi siłami da się uśmierzyć zgubny płomień wojny, zanim z pobliskiej 
Polski przeniesie się do Niemiec. Jak cesarz przyjął posłów i jak sprawa 
przywiedziona została do skutku, opowiem na właściwym miejscu i w odpowiednim 
czasie. Również do innych monarchów wysłani zostali posłowie, którzy mieli ich 
nakłaniać do wojny względnie prosić o zachowanie pokoju. Do stanów cesarstwa 
udał się Andrzej Ołszowski, wówczas dziekan krakowski; do wielkiego księcia 
moskiewskiego podkomorzy chełmiński Ignacy Bąkowski; do księcia 
siedmiogrodzkiego Rakoczego sekretarz wielki koronny Mikołaj Prażmowski; do 
króla duńskiego starosta gnieźnieński Jan Gniński; do Anglii i Niderlandów 
Pinocci; inni do jeszcze innych krajów. Rzekłbyś, że to wcale niezła odmiana, 
poniechawszy marsowych dzieł, wznowić pokojowe rokowania i pod tarczą zabiegać o 
pogodzenie umysłów, ażeby strudzonym wojną narodom zajaśniała jutrzenka 
pożądanego pokoju. Tego rodzaju dworskie posługi nazywają się negocjacjami, a 
przenośnia ta wzięta jest z obyczajów i czynności kupców, którzy targują się o 
cenę, zawierają kontrakty, zaciągają i udzielają pożyczek, przy czym chodzi
0  rzeczy, które zwyczaj albo konieczność ukrycia zysku czynią godziwymi.    
Podobnie   i   nasi   negocjanci   rozwijają   skrzętną działalność, 
przekonywają, nalegają, doradzają i grożą, robiąc to dla pożytku     swojej     
Ojczyzny     albo    według     życzeń     swoich mocodawców, chytrze i 
przebiegle. Niekiedy zdarza się im uchybić otrzymanym  poleceniom  i   
wskazówkom  i  przekroczyć   swoje upoważnienia;   zresztą i  prawdziwym  
negocjantom  trafiają  się bankructwa,   a  rękojmia  zwrotu  należności  
nierzadko  zawodzi wierzycieli.  Wiem z  instrukcji,  że posłom  do  obcych 
krajów bezwarunkowo    zakazano    robić    komukolwiek    nadzieję    na 
otrzymanie polskiego królestwa. Powiedziane tam było wyraźnie: Pod żadnym 
warunkiem nie wdadzą się w jakiekolwiek inne układy
1  ani na piśmie, ani ustnie nie zrobią nikomu żadnej nadziei na elekcję albo 
sukcesję polskiego tronu, ani też nie dadzą powodu do jakichkolwiek do niego 
roszczeń.
Pod koniec roku wyszło na jaw, że licznym spośród ościennych panujących robiono 
nadzieję na panowanie, wystawiając im na przynętę królewską koronę, byle tylko 
dali się uprosić o udzielenie pomocy. W teraźniejszych czasach mało kto skory 
jest pomagać bliźniemu i władcy ci naszych próśb słuchali bez zapału, nie 
zanadto się nimi przejmując, nie sądzili bowiem, żeby z udzielenia posiłków 
mogli wyciągnąć jakąś rychłą korzyść.  Cóż bowiem
mogliśmy im ofiarować, skoro żądali wiele, a Ojczyzna nasza była spustoszona i 
ogołocona ze wszystkiego? Czy królestwo, które kto inny z prawa posiadał, a kto 
inny faktycznie dzierżył? Zaiste, niewdzięczna to nagroda! Zalotnicy wzgardzili 
naszą Ojczyzną, której całym posagiem były bieda i spustoszenie. Tylko tych, co 
sprawy nasze bacznie śledzili, przejściowe zniszczenie sąsiedzkich pól nie 
odstraszyło od zabiegów i Polska nawet wówczas, kiedy była najnędzniejsza, 
znalazła sobie konkurentów. Beznadziejne położenie kraju rozpaliło w niejednym 
tym bardziej pożądliwe pragnienia i mocniej wbili sobie w łatwowierne głowy, że 
po śmierci bezdzietnego i niemłodego już władcy niezawodnie otrzymają jego 
królestwo jako nagrodę za swoją pomoc. Jednakże z łaski bożej źrenica wolności 
przetrwała nienaruszona; niechaj potomność okaże pobłażanie groźnej nierozwadze: 
jak rozbitków w niebezpieczeństwie, tak nas w rozpaczliwym położeniu konieczność 
uczyła chwytać się ostatecznych sposobów. Niejednemu wszakże obiecany kąsek 
zaostrzył apetyt i stał się kamieniem obrazy, gdy bowiem przedwczesną chęć 
zdobycia tronu rozwiały zwłoka albo odmowa, powzięte nadzieje przeobraziły się w 
zaciekły gniew. Zatroszczywszy się o pomoc z zewnątrz, król pod Kazimierzem 
Dolnym przebył Wisłę, połączył się z wodzami wojska i wyruszył w daleką drogę. 
Szczególnie trudna sytuacja Gdańska wymagała, żeby się udał do Prus. Gdańsk 
przechodził w owym czasie zmienne koleje losu, ale jego chwalebna wierność dla 
Kazimierza pozostała niezachwiana. Wytrwałe miasto nie dało się ani namowami 
poruszyć, ani ponętami pociągnąć, ani groźbami zastraszyć. Za nic sobie mając 
koszta, niebezpieczeństwa,
a nawet życie swoich mieszkańców, nieugięcie stało po stronie prawowitego króla 
i potrafiło na wylot przeniknąć podstępy szwedzkiej protekcji. Szwedzi wtargnęli 
w okolice miasta, zajęli Głowę, zadali pod Tczewem pułkownikowi Winterowi 
klęskę, zabijając mu prawie siedemdziesięciu ludzi, zamknęli dla spływu towarów 
Wisłę i otoczyli flotą Wrangla port od strony morza — a jednak, mimo tylu 
przeciwności, miasto wolało wystawić na szwank raczej swoje najżywotniejsze 
interesy niż swoją wierność, i dlatego król Kazimierz pospieszył mu z pomocą. Po 
drodze leżała Łęczyca, przekazana elektorowi i obsadzona jego załogą. 
Rozłożywszy się w pobliżu obozem, Kazimierz przez trębacza zażądał od komendanta 
Schóninga, żeby mu przekazał miasto jako panu i władcy, ale ten wymówił się 
przysięgą złożoną elektorowi. Wkrótce wyszło na jaw, że śmielszy jest w słowach 
niż w czynie. Zaczęto z dział kruszyć mury, całe wojsko ochotnie
uderzyło do szturmu i miasto już po półtorej godzinie zostało zdobyte. Uderzono 
następnie na zamek, gdzie zamknęła się załoga; komendant zwrócił się z prośbą o 
krótkie zawieszenie broni, po czym siebie i zamek zdał na łaskę króla.
Dalsza droga prowadziła do Chojnic, miasteczka wsławionego tym, że podczas wojen 
z Krzyżakami zadaliśmy im tu wiele klęsk. W Chojnicach stacjonował książę 
anhalcki, Jan Jerzy, który służył Szwedom, ale niezbyt fortunnie; ujrzawszy 
Polaków wcześniej, niż się tego spodziewał, i zaatakowany przez oddziały 
królewskie, pokornie musiał prosić Kazimierza o łaskę, chociaż gdy mu ją 
przedtem ofiarowywano, dumnie nią wzgardził. Poddał miasteczko i został wysłany 
na Pomorze pod warunkiem, że ani sam, ani żołnierze, których ma ze sobą, przez 
dwa miesiące nie będą walczyli przeciwko królowi i królestwu polskiemu i że 
wyjdą z granic Korony, nie wyrządzając żadnych szkód. Zaraz potem oddział jazdy 
powiódł księcia i jego żołnierzy w kierunku Marchii, gdzie przekroczyli granicę.
Z kolei Kazimierzowi poddał się Kalisz, którego w imieniu szwedzkiego króla 
bronił Czech, Wacław Sadowski. Nie będąc pewien, czy może liczyć na posiłki, za 
namową i skutkiem starań kasztelana krzywińskiego Stanisława Starkowieckiego 
przekazał miasto Kazimierzowi, sam zaś z załogą odprowadzony został do Torunia.
Tymczasem niepokój i troska o zachwianą potęgę cichaczem trapiły serce Karola, 
nie złamane dotychczas przez żadną trudność. Albowiem i szczęśliwi mają swoje 
zgryzoty, słodycz nawet w miodzie gorzknieje, a kwitnące drzewa wewnątrz robak 
wyniszcza. Królowa Jadwiga nie tak dawno we Fromborku nawet zwycięskiego 
małżonka witając wymawiała mu poniesione straty i pochopne odstąpienie od 
Zamościa, nie każda bowiem kobieta tylko urodę posiada, są i takie, co potrafią 
służyć mądrą radą. Senat szwedzkiego królestwa słał do Karola cierpkie listy, 
napominając go, żeby poniechawszy cudzego, zaczął się troszczyć o swoje własne: 
Duńczycy zagarnęli Skanię, a Moskwa Inflanty, i kraj, bez króla i bez wojska, 
bezradny jest
i bezsilny wobec wrogów. W Elblągu zmarł przedwcześnie kanclerz szwedzki Eryk 
hrabia Oxenstierna, nieoceniony doradca, umiejący każdą niepewność wyjaśnić, a 
złą sytuację naprawić; śmierć go dosięgła, gdy stał się Karolowi najbardziej 
potrzebny. Elektor, czy to żeby pomyśleć o swoich sprawach, czy też żeby 
wzmocnić swoje siły, ustąpił do Królewca, ponieważ Gosiewski wraz z Tatarami 
zagrażał Prusom Książęcym, a Opaliński zmierzał do Marchii,
nadto zaś wieść o zbliżaniu się wielkiego wojska z Kazimierzem na czele szerzyła 
ogromną trwogę. Wszystko chyliło się ku gorszemu i Karol, rozważywszy każdą 
rzecz z osobna, pojął, że wszystkim im jednocześnie nie poradzi. Nie stracił 
pomimo to serca, wielekroć bowiem miał się sposobność przekonać, co może 
śmiałość. Wyprawił Douglasa do Kurlandii, a Izraela na pomoc Prusom, i 
natarczywymi prośbami zaczął domagać się posiłków od Oliwera Cromwella, 
protektora Anglii, jak to wówczas mówiono. Ponadto, choć co innego bardziej go 
teraz zatrudniało, nie przestał napastować Gdańska na przemian obietnicami i 
zbrojnymi zaczepkami. Na koniec podążył ku granicom Inflant, gdzie zastanawiał 
się, czy ma z Moskwą prowadzić wojnę, czy też zawrzeć pokój.
Tymczasem Wincenty Gosiewski, hetman polny litewski, który pustoszył Prusy 
Książęce, natknął się pod Prostkami, wsią pruską, na nieprzyjaciela. Elektor, 
bolejąc nad okropnym spustoszeniem swoich posiadłości i pragnąc jak najprędzej 
odwrócić klęskę, którą na siebie ściągnął, wyprawił przeciwko Gosiewskiemu swoje 
wojsko pod dowództwem Jerzego Fryderyka hrabiego Waldecka, którego posiłkowało 
sześć szwedzkich regimentów pod wodzą pułkownika Izraela i do którego przyłączył 
się również Bogusław Radziwiłł, wówczas jeszcze wytrwale trzymający stronę 
Karola. Środkiem między obu wojskami wąskim korytem płynęła rzeka Pis, którą 
można było zbrodzić po pierś; żołnierze elektorscy, porwani chęcią walki czy też 
może lekceważąc sobie przeszkodę, spiesznie ją przebyli i na dany znak ruszyli 
do natarcia. Litwini przyjęli bitwę, wiedząc, że ich przeciwnik byłby lepiej 
postąpił, gdyby był pohamował swoją śmiałość. Gosiewski umieścił na jego tyłach, 
w dolinie jakby stworzonej do zasadzek, prawie tysiąc swoich ludzi z Wołłowiczem 
na czele, Tatarom, których miał spory oddział, rozkazał szukać brodu w dole 
rzeki, sam zaś z główną częścią swojego wojska natarł na zbliżającego się 
nieprzyjaciela. Łatwo radzono sobie z przeciwnikiem w początkowych utarczkach, 
ale wnet przeprowadzone przez rzekę elektorskie działa otworzyły ciągły ogień na 
litewskie oddziały, próbujące wysforować się naprzód. Radziwiłł starał się 
powstrzymać zapalczy-wość atakujących, podejrzewał bowiem zasadzkę, gdyż 
wiedział, że Tatarzy mają zwyczaj na początku bitwy rzucać się do odwrotu, ale 
nikt go nie słuchał. Kiedy wojsko elektorskie z większym zapałem niż rozsądkiem 
rzuca się w wir walki, ludzie Gosiewskiego ściągnięciem cugli nawracają konie, 
watahy Tatarów wypadają na pole i najpierw wstrzymują pułki nieprzyjaciół, potem 
zmuszają je
do cofnięcia się, a wreszcie, uderzywszy na odwodowe linie szyku,   całe wojsko   
elektorskie   rozbijają.
Rozbite oddziały poniosły większe straty w czasie odwrotu niż podczas samej 
bitwy, ponieważ musiały przebywać błotnisty bród, a Tatarzy po drugiej stronie 
rzeki ustawili się w kształt półksiężyca, zamykając im drogę. Nastąpiła wielka 
rzeź; jeżeli nawet jednemu czy drugiemu łaskawszy los pozwolił wydobyć się z 
matni, zawodziła nadzieja na ucieczkę, gdyż niemieckie stępaki nie dorównywały 
tatarskim koniom w rączości. Poległo trzy tysiące nieprzyjaciół, wzięto im 
wszystkie działa i trzydzieści dziewięć sztandarów, ich zaś dowódca, Waldeck, 
mając bok przeszyty strzałą, ledwie uszedł. Radziwiłł dostał się do niewoli; 
Izrael (którego król Karol zwykł był nazywać swoim nauczycielem, ponieważ pod 
jego sztandarami służył w wojnie niemieckiej, ucząc się początków sztuki 
wojennej) został uprowadzony nie do Egiptu przez faraona, lecz na Krym przez 
dowódcę Tatarów, Sefera Ghazi-agę, a jego los podzielili dwaj Anglicy, bracia 
Englowie, a także generał Wallenrodt, Horn, Scharfenberg, Koch, Brunell, 
Amerstein i inni; pułkownicy Kannenberg i Baner wraz z księciem weimarskim 
uniknęli niewoli, natomiast oberszterlejtnanci Purdek, Heltz, Hemmin-ger oraz 
siedemnastu oficerów zostało zabitych. Zwycięstwo miało miejsce ósmego 
października i pogrążyło całe Prusy Książęce w głębokiej żałobie, ponieważ w 
bitwie poległ kwiat elektorskiego wojska, a poniesiona klęska kazała się 
spodziewać,
że wkrótce nad krajem zawisną jeszcze większe niebezpieczeństwa. Tatarzy, 
objuczeni jeńcami i zdobyczą, wymawiali Litwinom naruszenie zbrojnego przymierza 
(przez to, że odebrali im oni Radziwiłła) i zdawali się szukać pretekstu do 
szybszego powrotu do domów, ale Gosiewski zupełnie nie przejął się odejściem tej 
drapieżnej zgrai i po zwycięstwie pociągnął do Warmii, gdzie nagłym natarciem 
rozproszył Ottona Dórflinga, pułkownika elektorskiego, który z trzema pułkami 
wracał z Poznania. Wkrótce i samemu przyszło mu doświadczyć zmienności losu: w 
pobliżu jeziora Habo Gustaw Stenbock niespodziewanie na niego natarł, rozproszył 
go i zwyciężył, a poniesione straty były tym większe, że kiedy Litwini poszli w 
rozsypkę i rozerwały się ich szyki, znakomici Szwedzi, trzymani w niewoli od 
czasu bitwy pod Prostkami, wydostali się na wolność.
Podobnie jak znużenie wojną skłania nierzadko do chwytania się środków 
pokojowych, tak znowuż niepomyślny rezultat starań o pokój wznieca zapalczywą 
chęć do wojny, i często dla takiego,
który przewiduje, że mu grozi nieuchronna zguba, stanowi pociechę w 
nieszczęściu, jeżeli kogoś drugiego zdoła za sobą pociągnąć w przepaść. Karol 
zmiarkował, że wielki książę moskiewski, z którym walczył jako z nieprzyjacielem 
w Inflantach, traktuje z narodem polskim przez wysłanników nad przywróceniem 
pokoju i że traktat jest już prawie zawarty; mocno go to zabolało, że potężny 
sąsiad zmienił do nas swój stosunek, ponieważ imię tego północnego władcy nie 
tylko w Inflantach i na Pomorzu, ale nawet w samym szwedzkim królestwie 
wzbudzało uzasadniony lęk. Zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa i nie mogąc 
przeciągnąć Moskwy na swoją stronę, dołożył Karol wszelkich starań, żebyśmy się 
z nią nie związali przymierzem, i odłożywszy chwilowo na stronę swoją pychę czy 
też wyniosłość, wyprawił Forgella, świeżo uwolnionego z tatarskiej niewoli, żeby 
spowodował zerwanie rokowań pokojowych z Moskwą i usilnie zalecił Polsce 
szwedzką przyjaźń. Przebiegły wysłannik przystąpił do działania i rozpowszechnił 
pismo (pod nazwą projektu), w którym wykazywał, że między obu narodami może 
zostać zawarty wieczysty pokój bez czyjego-kolwiek pośrednictwa, i to w czasie 
krótszym od jednej doby. Dzięki takiemu pokojowi całe królestwo w swoich 
przedwojennych granicach zostałoby przywrócone Kazimierzowi i znowu mieszkańcy 
mieliby spokój, a sprzymierzeńcy bezpieczne z krajem stosunki, nieprzyjaciele 
odczuwaliby strach, a sąsiedzi cieszyliby się pokojem i każdemu co mu się należy 
zostałoby przywrócone. Skoro głębiej rozważono te propozycje, nie wydały się 
godne uwagi, a pragnienie pokoju uznano za podejrzane, jako że Szwedzi 
ofiarowanym sobie pokojem nieraz już wyniośle wzgardzili, a także ponieważ Karol 
otwarcie wolał pośrednictwo francuskie od cesarskiego. Toteż Forgell odjechał 
nic nie wskórawszy, nie bez gniewu tego, który go przysłał, i wielu sądziło, że 
właśnie wówczas Karol postanowił gorącymi zachętami przekonać Rakoczego, 
rozczarowanego w swoich nadziejach na polską koronę, żeby zbrojnie pomścił urazę 
swojego honoru. Rzecz przedstawiała się następująco:
Jerzy Rakoczy, książę siedmiogrodzki, wsparty przed paroma laty pod Suczawą 
przez wojsko przysłane mu w posiłku przez Kazimierza, zdołał — zgładziwszy 
Tymoszka Chmielnickiego — uśmierzyć groźne połączenie Mołdawian z Kozakami; 
następnie, wywdzięczając się za przysługę, wysłał swoich Węgrów na pomoc 
królowi, walczącemu z Kozakami pod Żwańcem. Sądzono, że nie zmienił swoich uczuć 
i nadal trwa w przyjaźni, toteż teraz, kiedy Polska znalazła się w trudnościach, 
król nalegał, żeby zabiegać u
niego o posiłki, i wysłał do Siedmiogrodu Mikołaja Prażmowskiego, sekretarza 
wielkiego koronnego, któremu polecono, żeby zachęcił Rakoczego do pospieszenia z 
pomocą, robiąc mu nadzieję na polską koronę. Jeżeli za przykładem króla 
francuskiego Henryka IV wyrzeknie się wiary kalwińskiej, którą wyznaje, i wróci 
na łono kościoła katolickiego, to mógłby otrzymać królestwo polskie, skoro 
zechce zabiegać o nie na prawowitej elekcji po najpóźniejszej śmierci 
teraźniejszego panującego. Nie obiecywano mu niczego ponadto, a Prażmowski 
stanowczo podkreślał, że Polacy, przywiązani do religii katolickiej, nie oddadzą 
tronu nikomu, kto by jej nie wyznawał. Książę rozważał tę sprawę, a kiedy 
przypadkiem wdał się z Prażmowskim w rozmowę na otwartym ganku i spostrzegł, że 
spowiednik posła trzęsie się z zimna — był bowiem wówczas bardzo silny mróz — 
rzekł:
—  Dobry człowieku, niepotrzebnie marzniesz, daj swoje szaty, a zaraz ci je każę 
zwrócić podszyte futrem, chroniącym od zimna. Nic mi  nie  będziesz  winien  za  
to  dobrodziejstwo:   wystarczy,   że zmienisz swoją religię na tę, którą ja 
wyznaję.
Świątobliwy kapłan, urażony niespodziewanym uszczypliwym żartem, zmarszczył brwi 
i tymi słowy odparł drwinę:
—  Wdzięczny jestem za szczodrobliwość, ale nie mogę przyjąć takiego daru. 
Wilczej skóry nie potrzebuję, a wiary mojej za nic w świecie nie odstąpię.
Na to Rakoczy:
—  Jeżeli religia, w której się urodziliście, tak bardzo się wam podoba, że 
wolicie umierać z zimna niżeli ją zmienić, to dlaczego zachęcacie mnie, żebym 
się wyrzekł wiary, w której się urodziłem, w zamian za obietnicę panowania w 
waszym królestwie? Poselstwo Prażmowskiego miało ten skutek, że Rakoczy, któremu 
lekkomyślnie   okazano   zaufanie,   powziął   wielkie   nadzieje   i 
postawiwszy sobie wysoki cel, zamiast oczekiwać na koronę, zaczął się jej coraz 
bardziej napierać.
Kiedy koło połowy listopada Kazimierz zbliżał się do Gdańska, nadeszła 
wiadomość, że Karol powraca z Inflant i z największym pośpiechem zdąża do 
Malborka, żeby przeprowadzić swoje wojsko przez świeżo wzniesiony most, opanować 
oba brzegi Wisły i zmierzyć się z Kazimierzem w zbrojnym starciu. Wysłany na 
zwiady Mariusz Jaskólski, strażnik wojskowy, o pierwszym brzasku natknął się pod 
Kwidzyniem na pięciuset Szwedów, rozkwaterowanych po chałupach i nie 
spodziewających się ataku. Rozproszył ich bez trudności, przy czym wielu z nich 
pospadało z urwistego brzegu do rzeki i do jej rozlewisk, chociaż nasi stosowali
się do wojskowego zwyczaju (chcąc, żeby Szwedzi postępowali podobnie) i 
poddających się zachowywali przy życiu. W całym tym zamieszaniu hrabia 
Kónigsmarck młodszy, znalazłszy się w wodzie, gdy jego koń nie zdołał oprzeć się 
wirom, zginął pochłonięty przez fale. Był to ten sam Kónigsmarck, który niegdyś 
na zamku tęczyńskim trzystu Polakom z kapitanem Janem Dziulim przyrzekł 
bezpieczeństwo, ale kiedy otworzyli mu bramy, kazał wszystkich niecnie 
wymordować.
Na trzy dni przed śmiercią syna, zgodnie z porządkiem natury, jego ojcu 
wydarzyła się nieszczęśliwa przygoda. Jan Krzysztof Kónigsmarck, feldmarszałek 
szwedzki, noszący nazwisko, które w Niemczech otoczyła niegdyś wojenna chwała, w 
owym czasie podeszły już w latach, był gubernatorem miasta Bremy i należał do 
najbliższego otoczenia Karola, któremu umiał zręcznie przysłużyć się radą lub 
przyprowadzeniem żołnierskich zaciągów; także i teraz na królewskie wezwanie 
wiózł szkockie posiłki z Wismaru do Piławy. Stanęły mu jednak na przeszkodzie 
gwałtowne wiatry i długo miotany burzą nie zdołał przybić do brzegu w 
wyznaczonym miejscu, a niesnaski wśród żołnierzy i nieposłuszeństwo marynarzy 
sprawiły, że zabłądził do sąsiedniej zatoki. Gdańszczanie, ujrzawszy 
nieprzyjacielską flotę krążącą tuż przy brzegu, wyprawili przeciwko niej wojenne 
okręty. Dopisywała im odwaga i sprzyjały wiatry, toteż kiedy Kónigsmarck 
zdecydował się przyjąć walkę, został pokonany i otoczony. Kapitanowie gdańskich 
okrętów, Winter i Bomgart, zmusili go do tego, że opuścił żagle i poddał się. 
Nie licząc wojennych okrętów, miał trzy statki, załadowane rozmaitym sprzętem, 
jako to bronią palną i białą, pociskami wszelkiego rodzaju i mnóstwem 
strzelniczego prochu, a także znaczną ilością bitej monety; wszystko to stało 
się łupem Gdańszczan. Ale największą zdobyczą był sam dowódca; zaprowadzono go 
do miasta, gdzie rada miejska przyjęła go z honorami, następnie zaś wyznaczono 
mu na miejsce pobytu latarnię morską, a Reiggerowi, który nią zawiadywał, 
powierzono straż nad jeńcem.
Tymczasem Kazimierz, przedostawszy się do Gdańska, został tam piętnastego 
listopada powitany z ogromną owacją. Wkraczającemu do miasta królowi towarzyszył 
kwiat polskiego wojska, a młódź rycerska, pełna zapału i pięknie przystrojona, 
paradowała u jego boku. Nadmorski lud najbardziej radował się na widok husarii, 
której w tych okolicach nikt nigdy nie widział, chyba tacy, co prowadząc w 
Polsce handel, natknęli się tam na przeciągające oddziały  kopijników.   Liczne  
formacje  uzbrojonych  mieszczan,
ściągnięte spoza murów, dla okazania czci wyszły królowi na spotkanie; ze 
wszystkich dział oddano trzykrotnie salwę i uroczyste okazałości przeciągnęły 
się głęboko w noc. Na zakończenie władcę powitała na ratuszu rada miejska, w 
której imieniu przemówił syndyk miejski Wincenty Fabricius. [...] Stosowną 
oracją odpowiedział od króla kanclerz koronny Koryciński. [...] Także ksiądz 
Seweryn Karwat, jezuita, wygłosił w przytomności Kazimierza mowę, w której 
szczerze i wymownie oddawał pochwały miastu, co umiało wytrwać w wierności, choć 
wyznanie różni je od Polski, a łączy ze Szwedami; żeby zaś jeszcze bardziej 
podkreślić zasługę Gdańska, strofował całe królestwo o niedochowanie wierności.
Rozejm z nami, krótki i wygasający z końcem roku, utorował Moskwie drogę do 
nowych przedsięwzięć, przeniósłszy więc, jak o tym wspominałem, swoje siły do 
Inflant, przystąpiła z ogromnym wojskiem do oblężenia stolicy tej prowincji, 
Rygi. Z początku powodzenie jej sprzyjało, albowiem od razu w pierwszym starciu 
dowódca szwedzki hrabia Thurn, walcząc na czele jazdy, został zmuszony do 
ucieczki i wraz z pułkownikiem Kronmanem zabity, a bitwa potoczyła się dla 
Szwedów nieszczęśliwie i ponieśli w niej znaczne straty. Później Gabrielowi De 
la Gardie, broniącemu miasta, które zacięło się w uporze, Karol przyobiecał 
posiłki, a ponadto pomogła surowość nadciągającej zimy i Moskwa, nic nie 
wskórawszy, musiała odstąpić od oblężenia. Ale chociaż bolało ją, że bez skutku, 
a nawet z hańbą została odparta, zabiegi i namowy wysłanników Karola nie zdołały 
jej skłonić do tego, żeby rozważyła ofiarowane jej nader korzystne warunki 
przymierza ze Szwecją; może niebo nie chciało, żeby dwaj najpotężniejsi 
nieprzyjaciele Polski się ze sobą połączyli, może z natury niezdolna była do 
sprzymierzania się, a może wreszcie my znęciliśmy ją tłustszym kąskiem.
Nad warunkami traktatu, który Moskwa z nami zawarła, chociaż jego odpis z 
manuskryptu Pawła Konojadzkiego, szlachcica pruskiego, mam pod ręką, nie będę 
się rozwodził, nie mając co do nich całkowitej pewności, jako że oryginału nie 
zdarzyło mi się widzieć. Po artykułach dotyczących wyboru wielkiego księcia na 
króla polskiego były tam postanowienia o kontynuowaniu wojny szwedzkiej, o 
zwrocie Inflant i Estonii Polakom, o dostarczeniu pieniędzy na zapłatę żołdu 
żołnierzom, a także i inne, o których nie będę wspominał, postanowiwszy być 
zwięzłym. Rokowania w Niemieży zakończyły się dnia piątego listopada roku 1656; 
z naszej strony prowadzili je wojewoda płocki Jan Kazimierz Krasiński,
marszałek litewski Krzysztof Zawisza, referendarz Cyprian Brzostowski i starosta 
grabowiec-ki Stanisław Sarbiewski. Zaiste, rozsądne by to było przedsięwzięcie 
położyć kres krwawej wojnie, gdyby jedno królestwo mogło mieć dwóch królów, a 
jedna korona mogła zdobić dwie głowy; gdzie jednak przywiązanie poddanych 
rozdzielałoby się między dwóch panujących, próżno by szukać jednomyślności: 
nawet machina świata by się zatrzymała, gdyby dwa były słońca. I rzeczywiście, 
od czasu nowych traktatów znowu Polska uwikłała się w bardzo niebezpieczną 
wojnę, uważała bowiem za lekarstwo to, co było trucizną. Wielu jednakże traktat 
ten wychwalało, jak gdyby Opatrzność już nic lepszego dla Polski nie mogła 
uczynić, i fałszywie przewidywano, że połączenie obu narodów przyniesie zgubę 
Porcie Ottomańskiej. Byli i tacy, którzy upatrywali w tym połączeniu podwalmy 
pod ową ostatnią, przepowiedzianą przez Daniela monarchię światową, mającą 
powstać na końcu wszystkich czasów — zaiste, fałszywi tłumacze prawdomównego 
proroka.
W głębi Korony oręż nie próżnował nawet i wtedy, kiedy po odjeździe obu królów 
wojna przeniosła się nad morze. Karol zostawił po sobie zamki obsadzone załogami 
i trzeba je było siłą odbierać z rąk nieprzyjaciół. Najbardziej wszystkim 
zależało na odzyskaniu Krakowa, będącego najważniejszym i niejako macierzystym 
miastem polskim; pragnął tego również i Kazimierz, który odjeżdżając do Prus, na 
dowódcę sił oblężniczych wyznaczył marszałka koronnego Jerzego Lubomirskiego. 
Marszałek zaczął sprężyście wywiązywać się z powierzonego mu zadania. Przywiódł 
ze sobą szesnaście kwarcianych chorągwi, a towarzyszyli mu starosta bohusławski 
Jacek Szemberg, chorąży halicki Michał Stanisławski, porucznik husarii Andrzej 
Sokol-nicki, Piotr Śladkowski, Marcin Dembicki, Władysław Lubowiecki i inni 
dowódcy. Nadto posiłkowała marszałka szlachta z województw krakowskiego, 
sandomierskiego i lubelskiego, a także górale i chłopi z Zawisła, w sumie więc 
wojsko jego liczyło do ośmiu tysięcy ludzi.
Skoro Wirtz się dowiedział, że marszałek przybywa, żeby oblec miasto, i wieść tę 
potwierdziło pojawienie się oddziałów przedniej straży, które zaczęły krążyć 
wokół Krakowa, nie zaniedbał żadnego starania i wzmógł swoją czujność, chociaż
już przedtem ze wszystkich stron zdążył Kraków otoczyć silnymi umocnieniami. 
Polacy rozłożyli się obozem pod wsią Bieżanowem, zamierzając najpierw zdobyć 
Wieliczkę, gdzie wydobywa się sól, z której   można   było   mieć   spory   
dochód;   następnie   obsadzili
wszystkie drogi, wiodące do miasta z południa, żeby móc powstrzymać 
niebezpieczeństwo, które, jak przewidywali, zagrozi od strony Siedmiogrodu. 
Gubernator ściągnął z wielickich kopalni do składów na Kazimierzu ogromną ilość 
soli, przeznaczając ją na sprzedaż. Miał z tego łatwy zysk, ponieważ tym 
niezbędnym dodatkiem zarówno na wojnie jak i podczas pokoju bogaci i biedni 
zwykli przyprawiać swoje potrawy. Licznie zjeżdżali się kupujący i sprzedaż soli 
przynosiła Wirtzo-wi znaczną, intratę: podczas gdy ubożył miasto daninami i w 
nieskończoność zwlekał z wypłatą żołdu żołnierzom, jednocześnie ogromnymi 
zyskami ze sprzedaży soli niezmiernie się bogacił, dopóki nadejście Polaków nie 
popsuło mu całego tego interesu. Obronę składów powierzył Wirtz majorowi 
nazwiskiem Schacht; Szemberg wyrusza nań z trzema chorągwiami i napotkanego 
wciąga w walkę: rozprasza jego ludzi, jego samego zabija i opanowuje składy.
Następnie Polacy otoczyli Kraków — nie tyle wałem i umocnieniami, gdyż wskutek 
rozległości miasta byłoby to zupełnie niemożliwe, co raczej wyprawiając w różne 
strony zbrojne oddziały i obsadzając wszystkie drogi, a tym samym nie pozwalając 
nikomu wchodzić do miasta ani z niego wychodzić i uniemożliwiając oblężonym 
porozumiewanie się ze światem. Na wysokim wzgórzu pod Kazimierzem, noszącym 
nazwę Rękawka (wedle starej tradycji znajduje się tam grób Kraka, założyciela 
Krakowa), wzniesiono nasyp i z licznych dział bito stamtąd w mury i strzelano do 
miasta albo do wychodzących z niego nieprzyjaciół, a wokoło rozmieszczono 
piechotę i chłopów, gotowych do walki i do szturmu. W tym samym czasie rokowano 
o kapitulacji, próbując obietnicami i groźbami zachwiać odwagę Wirtza. Był on 
jednak niewzruszony. Zmieniał postawę zależnie od okoliczności: odwzajemniał 
pochlebstwa, nie dając się na nie schwytać, a groźby zbywał żartami, okazując 
swoją wzgardę. Jego doradcą i pośrednikiem w rokowaniach był Jerzy Forgell, 
człowiek, który siedział na dwóch stołkach, jednym szwedzkim a drugim polskim. 
Rokowania nie pociągnęły za sobą żadnego skutku, gubernator bowiem, nie 
zaniedbując swoich obowiązków, choć łagodnie przemawiał, nadal sprężyście 
działał. Nie gardził nawet podstępem: kiedy wojsko wyszło z obozu pod mury 
miasta, skusił przyobiecaną nagrodą dwóch łotrów do tego, że podłożyli ogień pod 
budy obozowe, które wojsku pozwalały łatwiej znosić surowość zimowej pory i 
służyły za skład furażu i słomy. Dostali się oni do obozu w przebraniu, jeden 
jako mnich, a drugi jako kobieta, i wznieciwszy ogień,
bezkarnie umknęli. Pożar wyrządził chorągwiom znaczne szkody i wprowadził 
wielkie zamieszanie, spłonęła bowiem cała broń, wszystkie ubiory i wszystka 
żywność, a ogień srożył się tym gwałtowniej, że nie było go komu gasić.
Pod murami miasta rozciągała się równina, służąca za miejsce rycerskich popisów. 
Odbywały się tam nieustanne harce, podczas których doborowi szermierze z obu 
stron pojedynkiem się potykali. W tych utarczkach wielu Szwedów ginęło albo 
dostawało się do niewoli, nasi zaś ponosili jeszcze większe straty, gdyż 
powodowani chęcią popisania się męstwem albo też ufając swoim koniom niebacznie 
podchodzili pod mury.
Oblężenie trwało już trzeci miesiąc, gdy zewsząd zaczęły nadchodzić wieści, że 
wojewoda siedmiogrodzki Rakoczy przygotowuje nowy straszliwy najazd na królestwo 
polskie. Jakkolwiek marszałkowi od dawna wiadomo było, że ma on wrogie zamysły, 
długo nie chciano dawać wiary niepomyślnej nowinie. Potwierdzili ją jeńcy, 
pochwyceni przez nasze podjazdy, zwłaszcza że znajdowali się wśród nich ludzie 
przysłani do Wirtza, który przypuszczony był do tajemnicy dzięki szyfrowanym 
listom z Siedmiogrodu. Ponadto sam Rakoczy, uznawszy, że nie trzeba mu już 
dłużej ukrywać, jakie żywi do Polski uczucia, w liście wysłanym do marszałka 
napisał, że przygotowuje się do wojny i że nie jest już przyjacielem Polaków. 
Podał przyczynę, która ściągnęła na nas jego niełaskę: mianowicie wbrew 
słuszności nie dotrzymaliśmy umowy o przekazaniu mu polskiego tronu. Zawarł taką 
umowę niedawno z Prażmowskim, a gdy zapytywał następnie, czy Rzeczpospolita 
zamierza jej dotrzymać, nie dostał odpowiedzi, co poczytał sobie za wielką 
obrazę. W obronie swojej dobrej sławy i swojego bezpieczeństwa postanowił zatem 
uciec się do rozstrzygnięć orężnych. Dan w Alba Iulia, dnia 14 listopada roku 
1656. Marszałek, chcąc zapobiec grożącemu niebezpieczeństwu, a nie widząc nań 
żadnego sposobu i będąc świadom słabości naszych sił, zwrócił się listownie do 
Rakoczego. Starał się go pohamować w jego zapędach i przeszkodzić 
niespodziewanej przemianie. Radził mu, żeby nie zrywał starej przyjaźni z 
królestwem polskim, o której wie, że jest nieodmienna i że wychodzi jego sprawom 
na pożytek. Spodziewano się, że chorąży halicki Michał Stanisławski, wywodzący 
się z zacnej ruskiej rodziny, zdoła odwieść Rakoczego od wojny; oprócz pisma 
marszałka powiózł on do Siedmiogrodu listy od króla Kazimierza, który powołując 
się na wzajemne zobowiązania, apelował do wojewody o porzucenie nieprzyjaznych 
uczuć, a także od cesarza, który protestował przeciwko wrogim
wobec Polski posunięciom swojego lennika. Stanisławski wyruszył z pośpiechem, 
ale czy to długa droga, czy też umyślnie stawiane mu przez Rakoczego przeszkody 
spowodowały, że zanim dotarł do celu, burza węgierskiej wojny niespodziewanie 
wtargnęła w granice Polski i ogarnęła Podgórze. Marszałek, nie mając dość sił, 
żeby jej stawić czoło, a przy tym wobec nieobecności króla pozbawiony nadziei na 
posiłki, zmuszony był zwinąć prowadzone z wielkim wysiłkiem oblężenie Krakowa i 
wycofać swoje oddziały spod miasta.
A.     M.    •$¦     D.     C.
ANNALIUM
POLONIA CLIMACTERIS
SECVNDI,
REGNANTE
IOANNE CASI MIRO,
LIBER TERTIYS
An. Cn. M. DC.LYII.
^początku wzajemne gniewy i zbrojne starcia były udziałem obu królów, później i 
słabsza płeć, bez żadnego wzglę-du na jej delikatność, zaczęła doznawać przygód 
i niebezpieczeństw wojny. Królowa szwedzka Jadwiga przepłynęła Morze statkiem 
Bałtyckie i przybyła do Polski, a nasza Ludwika nie lękała się wystawić na 
niebezpieczeństwa i opuścić Opole, dokąd się była schroniła, a następnie 
Częstochowę, gdzie się z kolei zatrzymała. Pierwsza z nich uczyniła to, chcąc 
zaznać radości i razem ze swoim małżonkiem triumfować nad Polską; druga, nawykła 
do męskich trosk, pragnęła służyć swojemu mężowi pomocą w doli i w niedoli. Obie 
wykazały zajęcie sprawami polskiego królestwa, ale inaczej u obu się to 
skończyło: Szwedka, czy to nie mogąc znieść cudzoziemskiego klimatu, czy też 
przez wzgląd na niepowodzenia, których
zaczął doznawać jej królewski małżonek, okazała przyrodzoną jej płci bojaźliwość 
i przyspieszyła swój powrót za morze; Ludwika natomiast, lekceważąc sobie 
niebezpieczeństwa wojny, postanowiła udać się do swego męża, chociaż droga do 
Gdańska wiodła terenem opanowanym przez nieprzyjacielskie siły. Powziąwszy ten 
zamiar, wezwała do Częstochowy liczne grono senatorów, wyjaśniła im powody oraz 
konieczność zamierzonej podróży i wymusiła na nich zezwolenie, którego jej 
udzielili raczej ulegając jej woli niż uznając wyprawę za pożyteczną. Królową 
powodował wzgląd na francuską mediację: Antoni de Lumbres usłużnie ofiarowywał 
się za wstawiennictwem swojego króla doprowadzić do zakończenia szwedzko-
polskiej wojny na zaszczytnych warunkach. Ponieważ między Francuzami a Szwedami 
panuje wielka konfidencja, zależało nam, żeby królowa włączyła się do tej sprawy 
i zgłębiła zamysły Francuzów, uniemożliwiając królowi-rozjemcy faworyzowanie 
sprzymierzeńca z naszą szkodą. Leszczyński, prymas królestwa, uważał obecność 
królowej w Gdańsku za bardzo potrzebną, ale kiedy uprzytomnił sobie, jakie 
zagrażałyby jej w podróży niebezpieczeństwa ł jak niepowetowana w razie jakiejś 
nieszczęśliwej przygody byłaby jej strata, już chciał odradzać wyprawę, i tylko 
dlatego, że widział, jak uparcie trwa przy swoim zamiarze, dla uniknięcia obrazy 
zmuszony był wyrazić zgodę; zresztą z listów króla wiedziano, iż życzy on sobie 
przyjazdu swojej małżonki. Królowa wyruszyła przeto z Wolborza z dość szczupłym 
orszakiem; wkrótce potem złączył się z nią kasztelan kijowski Czarniecki   (na   
którego   Kazimierz   włożył   obowiązek   sprowadzenia
królowej do Gdańska) z oddziałem jazdy w sile tysiąca dwustu ludzi i czuwał nad 
bezpieczeństwem podróży.
Kasztelan, zawsze pełen energii i nawykły do nieustannego działania, wiedział z 
doświadczenia, że żołnierze posłuszni są wśród trudów wojny, ale kiedy trwają w 
bezczynności, ich karność słabnie. Potwierdziło się to i wówczas. Żołnierze, 
którzy stali obozem pod Gdańskiem, już od dwóch tygodni nie mieli żadnych 
wojennych zatrudnień, prócz tego, że jako plądrownicy najeżdżali ziemie Marchii 
elektorskiej, rabując kogo się dało i przyprowadzając do obozu stada bydła. Król 
polecił zamknąć miasto i zabronił wpuszczać do niego kogokolwiek (chyba że za 
specjalnym zezwoleniem), ponieważ nie chciał, żeby wojsko, siedząc w mieście po 
zamtuzach, zostawiało obóz pusty i żeby zakłócało spokój miasta przypadkowo 
wszczynanymi zwadami, o które w takim wielkim zbiegowisku różnego rodzaju ludzi 
nie byłoby trudno. Zamknięcie bram miasta przyprawiło żołnierzy o gniew, do tego 
jeszcze dawały im się we znaki uporczywe deszcze, które ciężko było znosić pod 
gołym niebem, i dotkliwie odczuwali znaczne szkody, poniesione w koniach. 
Najpierw pojedynczo, a wnet potem wszyscy razem zaczęli się użalać, że 
niesłusznie zamknięto bramy miasta przed umierającym z głodu wojskiem, nie 
pozwalając nikomu kupić bochenka chleba dla nasycenia głodu, gdy tymczasem 
słudzy i woźnice
królewscy opływają we wszystkie wygody; że rozkazy dowódców spowodowały 
przyjęcie w obręb murów Niemców, którzy raczą się tam reńskim winem, podczas gdy 
szlachta polska, która w tym roku już szesnaście razy w bitwach walczyła, stoi 
pod gołym niebem o chłodzie i głodzie, przez wszystkich zapomniana. Przedkładano 
te skargi również i dlatego, żeby przypomnieć, że żołnierzom należy się 
trzyletni zaległy żołd, i domagano się jego wypłaty. Wysłannicy wojska śmiało 
nalegali na króla, żeby spełnił żądania żołnierzy, a król uznał, że 
najwłaściwszym wyjściem z sytuacji będzie wyprawić żołnierzy na leża zimowe, 
miał bowiem nadzieję, że rozdzieleni będą powściągliwsi, a jak nie będą 
odczuwali niedostatku żywności, to spełnienie uciążliwego w danej chwili żądania 
wypłaty żołdu można będzie odłożyć na później. Ostatecznie więc za pozwoleniem 
króla chorągwie udały się na leża zimowe (czyli na konsystencje) wespół ze 
swoimi dowódcami, żeby zachowany został bodaj jakiś pozór posłuszeństwa i 
wojskowej karności.
O wszystkim tym dowiedzieli się Szwedzi, którzy w owym czasie skupiali swoje 
siły na Żuławie Mal-borskiej, i uderzyli pod wodzą Stenbocka na rozrzucone w 
marszu chorągwie. Pułkownik Bódde-ker owładnął pod Fulcinem opuszczonym obozem i 
triumfował, zająwszy opustoszały wał i
pełen padliny teren obozowy — rzecz doprawdy śmiechu warta. Kłamliwie obwieścił 
w drukowanych nowinach o odniesionym zwycięstwie nad Polakami, których jakoby 
zabił niemal dwadzieścia tysięcy, wtargnąwszy do ich obozu. Stenbock poczynał 
sobie bardziej po męsku: postępował śladami odchodzących, a jego głośny z odwagi 
pułkownik Asche-berg zadał klęskę pułkowi księcia Wiśniowieckie-go nie 
spodziewającemu się żadnego niebezpieczeństwa.
Królowa Ludwika przybyła właśnie do Chojnic, gdy od zbiegów dowiedziano się, że 
niedaleko stamtąd Polacy potykają się z nieprzyjacielem, który zdobył już ich 
rozproszone wozy ze sprzętem. O północy Czarniecki zażądał widzenia z królową, 
oznajmił jej, że idzie na pomoc walczącym, a zarazem usilnie ją prosił, żeby 
przez ten krótki czas nie ruszała się z Chojnic, gdzie jest bezpieczna. 
Przypuszczał, że królowa nie zezwoli, żeby ją opuściła zbrojna straż, i że nie 
zechce zostać sama, wystawiona na niebezpieczeństwo w słabych murach miasteczka, 
ale ona, bynajmniej nie przestraszona tym, że nagła trwoga wyrwała ją z nocnego 
spoczynku, tymi słowy odparła Czarnieckie-mu, który prosił ją o przebaczenie za 
przerwanie snu:
— Ruszaj z Bogiem, Czarniecki, i jak najprędzej uderzaj na nieprzyjaciela, z 
całą odwagą, jak tego wymaga potrzeba. Ja przez ten czas zostanę tutaj i dopóki 
nie wrócisz, będę pilnowała miasta.
Czarniecki nie zwlekał z wymarszem i o świcie natarł na Szwedów. Szczęście 
sprzyjało mu w walce i zdołał wydrzeć zwycięzcom ich zdobycz, rozproszywszy pięć 
chorągwi. Ukarał tym sposobem należycie Ascheberga i tegoż samego dnia wieczorem 
jako sprawca zwycięstwa, przywożąc zarazem
pierwszą o nim wieść, wrócił do Chojnic. Przyprowadził ze sobą ponad 
pięćdziesięciu jeńców; było wśród nich wielu Francuzów, i tych oddał na łaskę 
królowej, żeby ich obdarzyła wolnością.
Wkrótce potem przybyła powitać królową starszyzna wojskowa, król bowiem zezwolił 
dowódcom towarzyszyć odchodzącemu wojsku, żeby zachowane posłuszeństwo dla 
zwykłej władzy dowodziło, iż odejście nie jest bezprawne i dokonuje się za 
królewską zgodą. Królowa przypuszczonych przed jej oblicze dowódców przyjęła 
zrazu wesołą twarzą, ale wnet, kiedy wspomnieli o królu Kazimierzu, 
pozostawionym w Gdańsku, wytknęła im przed oczy ich sromotny postępek.
— Cóż to za odmiana? — rzekła. — Polacy, cóż za szaleństwo obłąkało wasze  
umysły?  Mamże  to  nazwać  haniebnym  czynem  wynikłym  z wiarołom-stwa, czy 
też występkiem zrodzonym z nikczem-ności? Czy to nie   jakiś   szwedzki   
czarnoksięski   trunek   znowu   was   zaczarował?
Opuszczacie waszego króla — cóż za hańba! Łamiecie złożoną w Tyszow-cach 
przysięgę — przecież to zbrodnia! Zostawiacie obóz na łaskę nieprzyjaciół — a 
oni natychmiast nacierają na odchodzących; uchodzicie, nierozważnie upatrując w 
ucieczce bezpieczeństwo, a natkniecie się na innego, nowego nieprzyjaciela, tym 
razem z Siedmiogrodu. Bardziej mi was żal przez wzgląd na wasze dawne męstwo, 
niżeli mi wstyd za waszą niestałość. Pokażcie, na Boga, że jesteście synami 
Ojczyzny i poddanymi króla, opamiętajcie się! Zróbcie mi ten zaszczyt — 
kobiecie, ale waszej królowej — żebym mogła was pochwalić, że kiedy
dla honoru zaszliście mi drogę, zatrzymałam was, gotowych trwać w posłuszeństwie 
królowi, inaczej bowiem byłabym zmuszona obwiniać was jako krnąbrnych żołnierzy, 
którzy wzgardzili namowami do powrotu. Kiedy królowa wypowiedziała to wszystko, 
na przemian z gniewną i uśmiechniętą twarzą, wielu poczuło wstyd i wyrzuty 
sumienia. Uniesiona kobiecym afektem, z większym zapałem niż rozwagą gromiła 
przybyłych z powitaniem dowódców, aż wreszcie wyłożyli jej przyczyny swojego 
odejścia, podkreślając zwłaszcza to, że podczas ciężkiej pory roku ani 
żołnierze, ani konie nie mogli znosić już dłużej surowości klimatu i 
dokuczliwego głodu; nadto powołali się na wyraźną zgodę króla, który zezwolił im 
udać się na leża zimowe. Doświadczona w zjednywaniu sobie umysłów, królowa 
groźby zastąpiła prośbami, zachęcając chorągwie do powrotu, a prośby poparła 
darowiznami, które mogła wówczas uczynić, i hojnymi obietnicami na przyszłość. W 
ten sposób wielu dało się namówić do powrotu z królową; nie wydawało się jednak 
pożyteczne, żeby wracali wszyscy, dlatego że z całej okolicy od dawna już 
ściągano żywność i nie byłaby teraz w stanie dostarczyć wygłodniałym żołnierzom 
dostatecznej ilości pożywienia, a jeszcze bardziej dlatego, że Rakoczy, jak 
wieść niosła, przeszedłszy Karpaty, z wielkim wojskiem dążył ku Krakowu. Również 
i królowa musiała zawrócić z drogi, którą przedsięwzięła z największym 
niebezpieczeństwem, gdyż kraj aż do Gdańska obsadzony był zbrojnymi oddziałami 
Stenbocka, które
czujnie i z niezmordowaną uwagą piklowały, żeby tak wielka zdobycz nie wymknęła 
się im z rąk. Rozważywszy położenie, królowa słusznie postanowiła poniechać 
zamierzonej wyprawy i skierowała się do Kalisza, skąd powróciła do Częstochowy.
Podczas gdy król Kazimierz przebywał w Gdańsku, od południa nowa wojna wtargnęła 
w granice Polski. Nie tylko morze burzy się wiatrami i nie tylko morze rodzi 
dzikie bestie: z Siedmiogrodu przez Karpaty wdarł się do tego królestwa z 
gwałtownym impetem szkaradny potwór wojny, jakiego i Afryka nigdy nie widziała. 
Zaiste, prawdziwy potwór: Jerzy
Rakoczy, książę siedmiogrodzki, który jeszcze nie tak dawno usilnie zabiegał o 
przypuszczenie go do praw polskiej szlachty, wypowiedział teraz królestwu 
polskiemu wojnę, łamiąc dawne i nowe przymierza i nie bacząc na słuszność i 
sprawiedliwość. Podczas niedawnej wojny kozackiej zasłużył na wdzięczność za 
przysłane nam posiłki i łączyła go przyjaźń z naszym królem, a teraz, kiedy nie 
istniał żaden powód ani nawet pretekst do niespodziewanej wrogości, 
przewędrowawszy leśne i górskie bezdroża Karpat, które tworzą naturalną granicę 
i które stały mu na przeszkodzie, zjawił się w Koronie — jako tym gorszy wróg, 
że był dawniej przyjacielem.
Pożyteczne będzie wiedzieć, kim był i skąd przybył. Otóż Siedmiogród stanowił 
niegdyś część Dacji, którą zaliczano do rzymskich prowincji i która zyskała 
sobie sławę głównie dzięki wojnie cesarza Trajana z Decebalem. Naród tamtejszy 
wywodzi się od Hunów, ludu scytyjskiego, i po dziś dzień pod
względem obyczajów nie odbiegł od swoich przodków; wielki rozgłos otoczył słynne 
imię Attyli, który zasłużył sobie na przydomek „bicza Bożego". W czasie wędrówek 
ludów i nieszczęsnego przenoszenia się z miejsca na miejsce wielkiego mnóstwa 
ludzi, kiedy potęga Rzymu rozsypywała się w gruzy, Hunowie wraz z Awarami, 
opanowawszy Panonię, zmieszali się ze sobą, a nawet złączyli swoje nazwy, z 
Hunów i Awarów stając się Węgrami (Hungari).
Siedmiogród od południa graniczy z Mołdawią zakarpacką, od nas oddzielają go 
góry i lasy, na zachodzie łączy się z pozostałą częścią Węgier, a jego środkiem 
płyną dwie słynne rzeki, Cisa i Marusza. Panujący nad tą krainą nosili z dawna 
tytuł wojewody, odpowiadający rangą i dostojeństwem tytułom hospodarów 
mołdawskich; teraz wszakże, przewyższywszy hospodarów swymi bogactwami, używają 
tytułu książąt. Niegdyś kraj pozostawał we władaniu królów węgierskich, 
następnie dostał go jako lenno słynny wódz Jan Hunyadi, ale musiał się zadowolić 
tytułem hrabiego Bystrzycy i nie nazywano go władcą Siedmiogrodu. W roku 1541 
Stefan Majlath, opanowawszy zamek Fogaras, wymusił na królu Janie Zapolyi, że mu 
go ustąpił jako wojewodzie; później jednak Turcy, którzy wdarli się w głąb 
Węgier, osadzili tam swoich wasalów. Jakie są zasługi i grzechy wobec 
chrześcijaństwa Batorych, Bocskaiów i Rakoczych, którzy panowali w 
Siedmiogrodzie, jasno wynika z dziejów i z teraźniejszego stanu tego kraju. 
Odkąd między Turcją a Austrią zapanował pokój, Rakoczemu zaczęła
się przykrzyć bezczynność; uważając go za przyjaciela, zwróciliśmy się do niego 
o pomoc, ale okazało się, że niespodziewanie przeistoczył się w
naszego wroga.
Do niedawna Rakoczy i marszałek koronny Jerzy Lubomirski żyli w przyjaznych 
stosunkach: może współzawodnictwo w wyświadczaniu sobie wzajemnych grzeczności i 
przyjacielskich usług, jak to bywa między sąsiadami, a może też łącząca ich od 
dawna znajomość sprawiała, że obaj ci znakomici mężowie byli ze sobą w ścisłej 
zażyłości. Trwała ona przez dłuższy czas niewzruszenie; nadto, jak już uprzednio 
wspominałem, przysyłając posiłki pod Żwaniec, Rakoczy dowiódł swojego 
przywiązania do Korony. Marszałek miał wielką nadzieję, że i tym razem książę 
nie odmówi pomocy przeciwko nieprzyjaciołom Korony, zważywszy że przed niedawnym 
czasem doznał od Rzeczypospolitej dobrodziejstwa w podobnym rodzaju i chwalebnie 
odwzajemnił się wówczas za wyświadczoną mu przysługę. Wymieniono w tej sprawie 
liczne listy, wyprawiono do siebie nawzajem niejednego posłańca, a w czasie 
rokowań marszałek wielokrotnie oświadczał Rakoczemu, że jeżeli udzieli Polsce 
skutecznej pomocy w jej trudnym położeniu, wspierając orężem niezasłużenie 
uciemiężonych, to Rzeczpospolita nie omieszka okazać mu za to swojej 
wdzięczności. Wyświadczonym dobrodziejstwem książę zobowiąże sobie serca Polaków 
i kiedy kraj wydobędzie się wreszcie z nieszczęść, po najpóź-niejszej śmierci 
teraźniejszego króla będzie mógł zasiąść na polskim tronie. Rozsnuwając takie 
perspektywy, marszałek przestrzegał Rakoczego, żeby zabiegał o koronę godziwymi 
i dozwolonymi sposobami i żeby nie pragnął jej osiągnąć gwałtem.
Kazimierz, który gdzie tylko można starał się o pomoc, wyprawił Mikołaja 
Prażmowskiego, sekretarza wielkiego koronnego, do Siedmiogrodu, żeby wybadał, 
jakie jest nastawienie Rakoczego, żeby zaś poseł mógł je łatwiej zgłębić, 
polecono mu wspomnieć o koronie — ale tylko wspomnieć i pozostawić sprawę w 
zawieszeniu, dopóki Rakoczy nie oświadczy się z gotowością do przyjęcia religii 
katolickiej i do potwierdzenia ojczystych naszych swobód. Tak się też i stało; 
jak o tym już wspominałem, istotnie poruszono tę sprawę, ale do żadnych 
postanowień nie doszło. Z tym wszystkim tego rodzaju przynęta wystarczyła, żeby 
Rakoczego rozgorączkować, gdyż żądza panowania zawsze była i jest u ludzi 
uczuciem wrodzonym; pragnąc dopiąć celu natychmiast, nie miał zamiaru zbyt długo 
czekać na koronę. Gryzła go przy tym zazdrość, dowiedział się bowiem, że taką 
samą nagrodą nęcono już Dom Austriacki, a także i moskiewskiego księcia.
Postępowanie Rakoczego, biorącego z nami rozbrat, było na rękę Szwedom; kiedy 
więc Karol powziął wiadomość, że Rakoczy płonie
nieumiarko-waną chęcią zdobycia polskiego tronu, przez swoich posłów zaczął go 
jeszcze bardziej podjudzać, żeby wzgardzony i wyszydzony pomścił zniewagę 
swojego honoru, a dla zachowania jakichś pozorów legalności ustąpił Rakoczemu w 
drodze pewnego rodzaju umowy tytuł, który sam w królestwie polskim wywojował 
sobie orężem, a do którego ani on jako udzielający, ani też Rakoczy jako 
obdarowywany nie mieli żadnego prawa. Zatem książę siedmiogrodzki, czy to z 
cudzego poduszczenia, czy też zaślepiony przepełniającą go żądzą, publicznie 
wypowiedział Polakom w Alba Iulia wojnę i uzbroił przeciwko nam wszystką 
młodzież, zdolną do noszenia broni, jaka tylko była w jego kraju. Uczyniłby z 
pewnością lepiej i rozsądniej, gdyby ją był wyprawił przeciwko nieprzyjacielowi 
chrześcijaństwa albo też wysłał na pomoc zaprzyjaźnionemu narodowi: dłużej by 
wówczas żył i dłużej panował w swoim księstwie. Kiedy niespodziewana wiadomość o 
wrogich poczynaniach Rakoczego doszła do marszałka, oblegającego wówczas Kraków, 
owładnęły nim wątpliwości i żeby się od nich uwolnić, zwrócił się przez Michała 
Stanisławskiego, chorążego halickiego, z listem do księcia. Odradzał Rakoczemu 
niesprawiedliwą wojnę, stawiając mu przed oczy jej wątpliwy wynik, ukazywał inne 
sposoby osiągnięcia korony i po przyjacielsku zachęcał Księcia, żeby powrócił do 
dawnej życzliwości i obrał pewniejszą drogę do sławy. Stanisławski znalazł 
Rakoczego w Kluż, kiedy wojna została już postanowio-na; dopełniwszy powitalnych 
grzeczności, upatrywał sposobnej chwili, żeby wyłożyć, z czym przybył, ale 
Rakoczy uprzedził go, zwracając się do niego z pytaniem, co nowego dzieje się w 
Polsce. Stanisławski rzekł wówczas:
—  Bodajby się wszystko działo tu i tam wedle dawnego trybu! Zanim jednak 
cokolwiek powiem,
pozwól, książę, przez wrodzoną ci szczerość, żebym się dowiedział, czy
przybyłem do przyjaciela naszego królestwa, czy też jest inaczej, nie
chciałbym   bowiem,   trwając   w   przekonaniu,   że   nie  jesteś   naszym
nieprzyjacielem, kierować moich słów do wroga. Polacy przyjaźń dla
ciebie zachowują statecznie i bynajmniej nie zasłużyliśmy sobie na twoją
niechęć.
Na to Rakoczy:
—  Widzę, że chcesz usłyszeć z moich ust, czego sam dobrze jesteś świadom. 
Dowiedz się zatem, że wkrótce Polska będzie ze mną walczyć jako z 
nieprzyjacielem, ponieważ nie umiała dochować mi przyjaźni. Następnie przywołał 
kanclerza i kazał wyłożyć Stanisławskiemu, jak to z niego Polacy z wielką jego 
zniewagą zadrwili, ofiarowując mu koronę niby
jakieś cacko, które daje się dzieciom po to, żeby je zaraz potem odebrać. Dość 
ma i bez przywalonego nieszczęściami królestwa sławy i bogactw i bynajmniej nie 
ubiega się o żałosne nad nim panowanie, ale boli go, że go oszukano, robiąc mu 
nadzieję na koronę, i że go z niezmierną wzgardą obrażono, jak mu bowiem 
przyjaciele donieśli, taką samą nadzieję na panowanie zrobili Polacy obłudnie i 
potajemnie Domowi Austriackiemu — musi więc dochodzić swojej krzywdy z bronią w 
ręku. Stanisławski wyjaśnił, że nie została zawarta żadna realna umowa (jak to 
nazywają), potwierdzona wzajemną zgodą, uroczystymi przyrzeczeniami i 
oryginalnymi pismami — a dopiero taka umowa zwykła strony obowiązywać. Skoro 
zatem umowy nie zawarto, to nie powstały żadne zobowiązania i nie można mówić o 
zniewadze. Dalej, zgodnie z kardynalnymi prawami Polski, konieczna jest 
gwarancja zachowania w nienaruszonym stanie religii rzymskokatolickiej i 
starożytnych wolności królestwa. Chcąc usunąć tę przeszkodę, Prażmowski 
wspomniał, że jeżeli książę nie chciałby odstąpić od wyznania przodków, to 
mógłby wysłać swego małoletniego syna na dwór Kazimierza; syn ten, wychowując 
się na łonie królewskim i na oczach całego narodu, miałby większą nadzieję na 
panowanie i zyskałby sobie prawo do przysposobienia. Wolność Polaków opiera się 
przede wszystkim na wybieraniu króla zgodnymi głosami; przeto Rakoczy, ubiegając 
się o tron, musiałby najpierw podczas zwołanego sejmu, wśród zgromadzonych 
stanów, wystąpić jako kandydat, ażeby na koniec za jednomyślną wszystkich zgodą 
zostać królem. Ponadto książę nie udzielił ani pieniężnej, ani wojskowej pomocy 
znajdującemu się w potrzebie królestwu, a przecież korona miała być nagrodą 
właśnie za taką pomoc — skoro zatem jego przyrzeczenia nie wzięły żadnego 
skutku, to i drugiej stronie godziło się wycofać obietnice, albowiem jeżeli w 
umowie postawiony jest jakiś warunek, to jego niedotrzymanie umowę unieważnia. 
Nie godzi się poczytywać za przymusową ofiarę tego, co z dobrej woli ofiarujący 
przynoszą, i odpłacać wrogością za dowód życzliwego usposobienia. Poseł mówił 
zgodnie z otrzymanymi poleceniami, o czym wiem, znając jego instrukcje. W tym 
samym kierunku szły starania cesarza Ferdynanda III, który przez biskupa 
nitrzańskiego, kanclerza Węgier, odradzał Rakoczemu niegodziwą napaść na 
pograniczne państwo, a wojewoda Franciszek Wesselini czynił to samo w imieniu 
stanów węgierskiego królestwa. Poza tym matka księcia, łagodnymi przestrogami 
nic nie sprawiwszy, uciekła się do gróźb, przepowiadając nieszczęśliwy koniec 
wyprawy, czym jednak nie zdołała przyczynić się do jej odwleczenia. Wszystko  
było  daremne:  przeznaczenie  ciągnęło  upartego  księcia  w
przepaść. Podobnie jak ludzie dotknięci szaleństwem dopiero po powrocie do 
zdrowia dostrzegają, że utracili rozum, tak i władcy, przez zuchwałość popychani 
do wojny, więcej zwykli myśleć o nadziejach, którymi ich łudzą żądze, niż o 
przyszłych nieszczęściach i o niepewnych losach wojny. [...] Na samym początku 
roku wojska siedmiogrodzkie wkroczyły w granice Korony. Rakoczy, żeby się nie 
wydawało, że całkiem wzgardził przestrogą cesarza Ferdynanda, który mu odradzał 
wojnę z Polakami, wyprawił do niego Franciszka Riday, wyjaśniając konieczność 
akcji zbrojnej: ofiarowano mu następstwo tronu w królestwie polskim, ale gdy 
przyrzeczenie potwierdzone zostało umową, zerwano układ z jego zniewagą, i 
dobrze wie, że tę samą koronę podsuwano Karolowi oraz że taką samą nagrodą 
łudzono moskiewskiego księcia. Nie powoduje nim chęć zdobycia królestwa ani też 
gniew, nad którym by nie potrafił zapanować, pragnie tylko pomścić urażony honor 
i dlatego wydał wojnę tym, co sobie z niego zadrwili, i będzie ją prowadził tak 
długo, dopóki im nie odpłaci za swoją zniewagę. Rakoczy prowadził swoje wojsko z 
Siedmiogrodu najprzód przez dolną część Pokucia, gdzie Karpaty są mniej strome, 
i przekroczył tu rzekę Prut (przez starożytnych zwaną Hierasus). Liczbę Węgrów 
oceniano na przeszło dwadzieścia tysięcy; wraz z nimi ciągnęli na wojnę 
Mołdawianie, Wołosi, a także rozbójnicy, żyjący nad brzegami Dniestru, w łącznej 
sile ponad dziesięciu tysięcy ludzi. Naczelne dowództwo sprawował Jan Kemeny, 
Gabriel Ba-kos dowodził jazdą, Stefan Geroffi strażą, a Gabriel Bethlen 
artylerią; Michał Mikes zawiadywał kancelarią księcia. Kiedy wojsko przekroczyło 
Karpaty, przyłączyło się do niego dziesięć tysięcy ukraińskich Kozaków z 
pułkownikami Antonem Zeleneckim i Popenką; jeszcze niedawno byli to śmiertelni 
wrogowie Siedmiogrodu, ale teraz przemogła w nich niechęć do Polaków i 
wyrzekłszy się dawnych uraz, przysięgli Rakoczemu posłuszeństwo. Zawiedzie się 
jednak, kto sądzi, że Kozak związany przysięgą jest wierniejszy: prędzej zginie 
albo zmieni swoją naturę, niż się zdoła pozbyć wrodzonej skłonności do 
wiarołomstwa. Nadgraniczne ziemie Korony wnet odczuły wkroczenie Węgrów, wojska 
najezdniczego, nie kryjącego swojej wrogości: w Rakoczym ożył Attyla i książę 
pomny początków węgierskiego narodu, z nieludzkim okrucieństwem srożył się nad 
niewinnymi. Nieustającymi pożarami oświecał podgórskie okolice, a jego pochód 
znaczyły zabójstwa, ogień i spustoszenie. Niełaskawy od samego początku
władca co innego głosił w swoich uniwersałach, a czego innego dowodził w 
działaniu: pragnął nie tyle panowania nad Polską, co jej zguby. Pierwsze 
uderzenie spadło na Sambor, miasteczko ludne, ale nie opatrzone żadnymi
umocnieniami i obsadzone tylko chłopami podgórskimi i górnikami z żup solnych. 
Kapitan Guldyn, który z siedemdziesięcioma żołnierzami zdążył się tam zamknąć, 
prawie przez trzy dni z powodzeniem odpierał ataki Węgrów i zdołał miasto 
obronić. Również bez rezultatu próbowano zdobyć Przemyśl, a następnie Jarosław, 
z tym, że miasta te złożyły okup, woląc zawdzięczać bezpieczeństwo pieniądzom.
Wszyscy przypuszczali, że Rakoczy zamierza udać się do Lwowa, żeby prowadzić 
działania wojenne tam, gdzie byłoby mu łatwiej o posiłki z Węgier i z Ukrainy, a 
także dlatego, że chcąc mieć swobodną drogę w głąb królestwa, nie powinien, 
wedle prawideł wojny, zostawiać z tyłu nieprzyjaciela. Ale on poniechał Lwowa i 
pospieszył w kierunku Krakowa, mniemając, że opanowanie stolicy da mu władzę nad 
pozostałymi miastami. Myślał tylko o tym, żeby ją zająć i żeby jak najprędzej 
owładnąć koroną królestwa. Te jego zbyt wielkie nadzieje przygasił nieco zamek 
łańcucki, dziedzictwo marszałka. Rakoczy rozkazał, jeżeli zamek się natychmiast 
nie podda, zburzyć go za pomocą dział i zrównać z ziemią; ale okazało się, że 
łatwiej o wściekłość w słowach niż o skutek w działaniu: załoga propozycję 
poddania się odrzuciła, a mury były zbyt mocne, żeby się je dało nadwerężyć lada 
jaką strzelaniną. Zamku bronił szlachcic z Mazowsza, Pniowski, dowódca dragonów 
Lubomirskiego; kiedy Rakoczy przekonał się, że jest on gotów choćby i na 
najgorsze, ruszył w kierunku Krakowa, a jego Węgrzy spiesznie odstąpili od 
oblężenia, nie dokonawszy nic godnego uwagi, prócz tego, że zapalili otaczające 
zamek chałupy. Stan naszych spraw wydawał się beznadziejny, Rzeczpospolita 
znajdowała się w rozpaczliwym położeniu. Z trudnością wytrzymywała siłę Szwedów, 
skoro jednak Rakoczy się do nich dołączył, dwom napastnikom w żaden sposób nie 
mogła podołać. Ale Bóg, który pragnąc ocalić lud izraelski, rozdzielił wody 
Morza Czerwonego, również i teraz, kiedy Polska znajdowała się w największym 
niebezpieczeństwie wskutek wojny z dwoma sprzymierzonymi ze sobą wrogami, 
zapragnął ją cudem ocalić i spowodował rozbrat między napastnikami.
Było rzeczą oczywistą, że utrapionemu ciału królestwa trzeba przede wszystkim 
przywrócić jego głowę, to znaczy króla Kazimierza, który przebywał wówczas w 
Gdańsku i nie mógł powrócić do królestwa, ponieważ drogi opanowane były przez 
nieprzyjaciela. Wspominałem już uprzednio, że pod koniec ubiegłego roku jechała 
do niego królowa Ludwika, ale na skutek trudności podróży, kiedy odstraszyły ją 
napotkane oddziały nieprzyjaciół, powróciła na Jasną Górę. Tam doszły ją wieści 
o wojnie siedmiogrodzkiej i o wtargnięciu Rakoczego w głąb Korony. Niepokój   
powiększało   zwinięcie   oblężenia   Krakowa;   wojsko   było
rozproszone i wyczerpane, a przy tym znikąd nie spodziewano się posiłków. Z tym 
wszystkim największy powód do
troski stanowiła nieobecność króla, goszczącego czy też unieruchomionego w 
Gdańsku; zaiste, niebezpieczna to sytuacja dla koronowanej głowy znajdować się 
na łasce miasta, które jest wprawdzie wierne i stałe, ale nie zapewnia 
dostatecznego bezpieczeństwa monarsze, który w jego obronnych murach się 
zatrzymał. Zaprawdę, czy tak wielki depozyt jest tam bezpieczny? Któż będzie 
ratował królestwo w niespodziewanym zawichrze-niu? U kogo szukać zbawiennej 
rady? Kto powściągnie rabującego z nieposkromioną zuchwałością Rakoczego? I kto 
nadstawi nieulękłą pierś zbliżającemu się Karolowi?
Królowa tak długo wszystkie te pytania stawiała listownie nieobecnemu prymasowi 
i ustnie towarzyszącym jej senatorom, że wreszcie wszyscy ulegli jej perswazjom 
i doszli do przekonania, iż najlepiej będzie na wszelkie możliwe sposoby starać 
się sprowadzić króla z Gdańska, gdyż tylko on, powróciwszy szczęśliwie w głąb 
kraju, zdoła zapobiec zgubie, która zawisła nad Ojczyzną i nad jego tronem. 
Zadanie przyprowadzenia Kazimierza powierzono za staraniem królowej 
Czarnieckiemu; kasztelan, przywykły stawiać czoła niebezpieczeństwom z zuchwałym 
męstwem a zarazem z przezorną rozwagą, wywiązał się z włożonego na niego 
obowiązku następująco:
Po odejściu wojska polskiego z Prus Szwedzi do tego stopnia swobodnie krążyli po 
tamtej dzielnicy, że król Karol, który — nie licząc łupiestw i żałosnego 
pustoszenia okolicy — niewiele mógł orężem szkodzić na ziemi i na morzu 
Gdańszczanom,
jął w swojej zawziętości walczyć z nimi przy pomocy żywiołu. Wisła podczas 
wiosennego przyboru rozlała szeroko i wystąpiła z brzegów, a wówczas król 
szwedzki, przekopawszy tamy, co powstrzymywały napór wezbranej rzeki, skierował 
wodę na żyzne gdańskie Żuławy, które skutkiem tego zostały nagle zalane. 
Pastwiska, pola uprawne, domy, pałace, ogrody i wszystkie inne dzieła ludzkiej 
ręki w całej okolicy padły ofiarą żywiołu, a mieszkańcy widząc, że woda 
przybiera, i chcąc uprzedzić niebezpieczeństwo, daremnie chronili się na dachach 
budynków. Wprost trudno uwierzyć, jak wielkie było to niespodziewane 
nieszczęście: gdzie przedtem rozciągały się uprawne pola i stały chaty, nagle 
pojawiło się miejsce odpowiednie dla statków; gdzie dawniej chłopi pracowali na 
roli, teraz wskutek dziwnej odmiany mogli pływać żeglarze, zamiast pługiem 
łodziami prując niezmierzone zwierciadło wody. Wylew sięgnął aż pod obronne mury 
miasta i niebezpieczeństwo zagroziło Motła-wie, która płynąc w depresji, zaczęła 
szybko przybierać.
Ale wracam do Szwedów. Ascheberg pod Chojnicami, Stenbock w okolicach Świecia, a 
Douglas koło Gniewu osobno obozowali, bacznie wypatrując, dokąd się król polski 
uda. Czarniecki, puściwszy przez podjazdy wieść o swoim przybyciu, spieszy ku 
nim i zamierzając pójść okrężną drogą do Tucholi, udaje, że nie wie o bliskości 
nieprzyjaciela i że kieruje się prosto do Gdańska. Ascheberg ze swoim pułkiem i 
z jazdą Stenbocka w sile tysiąca dwustu ludzi staje kasztelanowi w drodze i 
wyzywa go do walki, czyniąc to tym zapalczywiej, że w ubiegłym roku Czarniecki 
rozproszył jego oddział pod Jarosławiem. Chciał teraz oddać zwycięzcy wet za wet 
i z bronią w ręku odpłacić się za swoją klęskę, ale Czarniecki nie miał zamiaru 
staczać bitwy, jak sobie tego nieprzyjaciel życzył, i uważał za korzystniejsze 
dla siebie odwlec starcie z zuchwałym i żądnym walki przeciwnikiem. Uchylił się 
przeto od spotkania i szybkim pochodem, wybierając najkrótsze drogi, odbił się 
od Szwedów, a potem znowu, niby to odpoczywając, zatrzymywał się za dnia w szyku 
gotowym do bitwy i jednako sposobnym zarówno do marszu jak do walki. Stenbock 
zorientował się, że to podstęp: kasztelan, doświadczony wojownik, przygotowany 
był do bitwy, ale nie przerywał pochodu; chciał walczyć, ale nieustannym marszem 
trudził swoich ludzi; ciągnął za sobą przeciwnika, ale przy tym odwodził go od 
jego głównych sił. Czymże to było, jeżeli nie fortelem wojennym, za którego 
pomocą usiłował oderwać część oddziałów od całości wojska, chciał prowokować 
pojedyncze formacje do wysuwania się naprzód i zamierzał spowodować 
rozczłonkowanie szwedzkich sił? Nie mogąc stawić czoła całemu wojsku, pragnął 
poszczególne oddziały z osobna powycinać w pień. Stenbock sądził zatem, że 
Czarnieckiemu nie należy przeszkadzać w jego pochodzie; jednakże inne było 
zdanie Dou-glasa i wielu pułkowników, mniemających, że przeciwnik po prostu 
ucieka, gdyż zdaje sobie sprawę, iż siły szwedzkie są znacznie większe od jego 
własnych. Istotnie, szybki pochód kasztelana niewiele różnił się od ucieczki. 
Nietrudno mu było zrobić dziesięć mil dziennie, gdyż Polacy mieli konie nawykłe 
do rączego biegu, natomiast dla idących za nim Szwedów (którzy ostatecznie 
postanowili go ścigać) było to uciążliwe, a nawet prawie nieosiągalne, ponieważ 
konie ich były cięższe, o grubszych nogach i nieskore do biegu, a kiedy 
przymuszano je do pośpiechu, z utrudzenia padały jeden po drugim. Do tego 
jeszcze silny mróz ściął błoto na drogach w bardzo twardą grudę i konie Szwedów, 
pozbawione podków, potykały się albo i przewracały podczas marszu. Nasi, 
postępując przodem, niszczyli wszystką znalezioną żywność, której nie zdołali 
spożytkować,    zostawiając    dla    ścigających stratowaną słomę i same
odpadki. Mimo to wszystko Szwedzi nie przerywali pościgu w przekonaniu, że 
wcześniej czy później żołnierzy Czarnieckiego wstrzyma przeprawa przez rzekę, 
jakieś wąskie przejście, albo też że zepchnięci nad brzeg Wisły stracą wszelką 
możliwość ucieczki i będzie ich można pochwytać jak ptaki na lepie. Tym sposobem 
uciekający Polacy i ścigający ich Szwedzi przemierzyli Prusy i na ostatek 
dotarli na Mazowsze.
Pod Płockiem, miastem słynnym z biskupiej siedziby, położonym nad brzegiem 
Wisły, szerokość oblewającej miasto rzeki i jej głębokość są tak znaczne, że 
nawet podczas najbardziej suchej pory roku bez trudności mogą po niej pływać 
statki
wyładowane zbożem. Czarniecki zatrzymał się tutaj i zapalił w miejscu postoju 
ogniska, żeby się wydawało, iż zamierza zostać tam na noc. Przez większą część 
nocy stał cicho, ale o brzasku dnia, nie zważając na wartki bieg i skryte wiry 
głębokiej rzeki ani też na zimną skutkiem nocnego chłodu wodę, rozkazał 
chorągwiom przebyć ją wpław. Zdecydował się dokonać takiego wyczynu po raz 
trzeci (Pilicę pod Warką i Wieprz pod Gołębiem również przebył konno), z czego 
żołnierze mogli wywnioskować, że zdążył się już wydoskonalić w umiejętności 
pływania, że wobec tego nie mają powodu do obaw, ponieważ prowadzi ich wódz, 
który dowiódł, że potrafi pokonywać stojące mu na zawadzie żywioły. Niejednego 
ogarnął jednakże lęk na widok rozległych odmętów, a wielu zwątpiło o możliwości 
przebycia rzeki, widząc głębokość jej koryta, gdy oto sam Czarniecki daje 
skuteczną zachętę do czynu: staje na czele oddziałów i zwarłszy ostrogami konia 
skacze w szeroko rozlane nurty. Nie było czasu na przemowy — zamiast przemawiać 
wyprzedził wszystkich w działaniu, a na wojnie od pouczeń więcej znaczy przykład 
dowódców, którzy na oczach żołnierzy nieustraszenie pokonują przeszkody, czym 
zagrzewają wojsko do męstwa.
Rozwidniało się, kiedy chorągwie, które podążały konno za swoim wodzem, znalazły 
się na głębinie: chorążowie, powiewając nad wodą sztandarami, żartowali 
stosownie do żołnierskiego obyczaju; trębacze dęli w trąby, a inni zawodzili 
pobożne pienia; niejeden, popuściwszy wodze, głosem albo poklepywaniem po szyi 
pobudzał swojego konia do szybszego płynięcia na drugi brzeg. Tym sposobem 
przebyto rzekę i tylko czterech żołnierzy, których konie słabo pływały, nie 
zdołało ujść topieli. Gdy zrobił się dzień, Szwedzi, przekonani, że zdobycz 
wpadła im do sieci, zbierają wszystkie swoje siły i spieszą do natarcia — gdy 
oto nagle spostrzegają, że oddziały polskie są już na drugim brzegu. Na widok 
tak szybkiej   przeprawy  ogarnia  ich  zdumienie  i  gniew;  potem  i   sami,
wynalazłszy promy, przygotowują się do przebycia rzeki w uzasadnionej obawie, że 
nieprzyjaciel może niespodziewanie zaskoczyć oddziały szwedzkie znajdujące się 
po drugiej stronie Wisły albo też pospiesznie zabrać się do plądrowania Prus 
Książęcych.
W owym czasie Paweł Sapieha, wojewoda wileński i hetman litewski, oblegał zamek 
tykociński, w którym przebywała wdowa po Radziwille z rodziną. Zamku broniło 
czterystu Szwedów i ani żadne namowy, ani ofiarowane im zaszczytne warunki nie 
zdołały ich nakłonić do kapitulacji. Czarniecki zachęcał wojewodę, żeby się z 
nim połączył dla wspólnego odbycia wyprawy po Kazimierza, ale ten w żaden sposób 
nie chciał odstąpić od Tykocina, zanim zamek się nie podda albo nie zostanie 
zdobyty. Oblężenie przeciągnęło się aż do połowy marca, kiedy to pułkownik 
Erskein, zwątpiwszy wreszcie w możliwość dalszej obrony, umieścił w posadach 
murów beczki z prochem (Szwedzi mają już taki zwyczaj) i większą część zamku 
obrócił w perzynę. Powiadano, że przepadły wówczas bogactwa Radziwiłłów, 
gromadzone przez wiele stuleci, a co bardziej osobliwe, wybuch wyrzucił w 
powietrze nie pogrzebane ciało niedawno zmarłego księcia wojewody wileńskiego 
Janusza, który w ten sposób znalazł sobie grób w chmurach. Podczas gdy Szwedzi 
przeprawiali się przez rzekę, Czarniecki, pokrzepiwszy żołnierzy trzydniowym 
odpoczynkiem, skierował się ku najdalszym granicom Mazowsza. Niespodziewanymi 
atakami pod wsią Chorzele i pod miasteczkiem Działdowem rozproszył napotkane 
oddziały elektorskiego wojska, a potem, znów równie szybko przebywszy Wisłę, 
dotarł do Tczewa, stamtąd zaś do Gdańska, szczęśliwie osiągając cel swojego 
pochodu. Kiedy wieczorem przybył do miasta, powitano go z radością i tłum 
miejskiego pospólstwa przy blasku pochodni owacyjnie zawiódł go do królewskiej 
rezydencji. Czarniecki powitał króla ze czcią i odezwał się do niego w te oto 
pamiętne słowa:
— Od najwcześniejszej młodości aż do teraźniejszej mojej starości służyłem jako 
żołnierz pod rozkazami moich królów — twojego ojca, brata, i twoimi — ale teraz 
wpisany zostałem w rejestr publicznych posłańców i przybywam do ciebie, królu 
miłościwy, żeby ci zdać sprawę z tego, co się dzieje w głębi naszej Ojczyzny. 
Bodajby los, który nie zdołał się jeszcze nasycić nieszczęściami naszego kraju, 
pozwolił mi przynosić weselsze wieści, i obyśmy, wycierpiawszy tyle 
przeciwności, mogli się wreszcie pocieszyć nadejściem pożądanego pokoju! Na 
razie jednak niebo nad naszym horyzontem jeszcze się nie rozpogadza i prócz 
gwałtownej nawałnicy od północy, świeża od strony Karpat nad Polską się sroży 
burza. Rakoczy, wyrodek i hańba
nie napastowany, jak gdyby dowódcy szwedzcy zapadli w sen, i przemknął się do 
Kalisza, a stamtąd do Częstochowy, gdzie przebywała wówczas królowa wraz z 
senatem. Z łaski bożej wyszedł cało z tylu zastawionych nań pułapek; w Gdańsku, 
mieście, które pozostało mu wierne, był wprawdzie wolny, ale poza jego murami 
wszystkie przejścia były obsadzone przez Szwedów, którzy tym sposobem trzymali 
króla niejako pod strażą i można było trafnie powiedzieć, że był tam zarazem 
jeńcem na wolności i człowiekiem wolnym w niewoli.
W Częstochowie powitano Kazimierza z wielką radością, a ponieważ poprzedziła go 
wieść, że nie ma nadziei na jego szczęśliwe przybycie, wszyscy weseląc się 
winszowali mu powrotu. Zastał tam licznie zgromadzonych senatorów, mianowicie 
arcybiskupa lwowskiego Jana Tarnowskiego, biskupów kujawskiego Floriana 
Czartoryskiego i wileńskiego Jana Zawiszę, wojewodów krakowskiego Władysława 
Myszkowskiego, poznańskiego Jana Leszczyńskiego, lubelskiego Jana Tarłę, 
brzeskiego Hieronima Wierzbowskiego, a prócz nich kasztelana wojnickiego Jana 
Wielopolskiego i podskarbiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego, którzy mieli 
się udać z poselstwem do Wiednia; tylko prymas, na którego rady szczególnie 
wówczas liczono, był nieobecny, zmógł go bowiem atak podagry. Kiedy rozpoczęto 
obrady, przybyli jeszcze kasztelan krakowski Jan Warszycki i marszałek koronny 
Jerzy Lubomirski, a także obaj kanclerze. Przedmiot narady był następujący: 
Skoro rozwiała się nadzieja na zawarcie pokoju z Karolem, który wskutek zwykłego 
swojego szaleństwa trwał w nadmiernej pewności siebie i godziwymi warunkami nie 
pozwolił się nakłonić do poniechania zbrojnych poczynań, wypada zabiegać o pokój 
i o posiłki u moskiewskiego księcia. Władca ten pod względem wyznania bliższy 
jest kościołowi rzymskiemu i byłoby nader pożyteczne, gdyby zechciał się 
przyczynić do odwrócenia wojny od Inflant i do oswobodzenia Litwy. Jednomyślnie 
przyjęto tę propozycję i natychmiast wyprawiono Jana Szomowskie-go, starostę 
opoczyńskiego, żeby wybadał, czy
książę zechce z początkiem maja przysłać posłów dla omówienia warunków rozejmu i 
dla zawarcia układu, który by położył pożądany kres wojnie. Wobec obiecanych 
zewsząd posiłków było rzeczą konieczną zaradzić w jakiś sposób ubóstwu państwa: 
skarb koronny skutkiem ustania podatków był całkiem wyczerpany i świecił 
pustkami, a nowe podatki mógł uchwalić jedynie sejm, którego niepodobna było 
zwołać. Ale choćby nawet, ze względu na gwałtowną potrzebę, złamano prawa i 
naznaczono pobór pieniężny, to i tak nie można by tego poboru wybrać, dopóki 
nieprzyjaciel grasuje po całym kraju. Posiadłości królewskie, które w
innych krajach zwą się apanażami, a które u nas noszą nazwę królewszczyzn i 
królewskich dóbr stołowych, wojna do szczętu zniszczyła: żupy solne, 
wielkorządztwo krakowskiego Zamku, starostwa pruskie znajdowały się w rękach 
nieprzyjaciela; nieczynne były mennice, ustały dochody z ceł, handel podupadł, 
pola uprawne leżały przeważnie odłogiem, a na skutek zamknięcia Wisły ustał 
wywóz zboża do bałtyckich portów. W rezultacie brakowało pieniędzy i nikt nie 
chciał ich pożyczać, do wszystkich bowiem stracono zaufanie, a bankierzy, 
zwątpiwszy w to, że dłużnicy zdołają uiścić się ze zobowiązań, nie chcieli 
nikomu udzielać kredytu; zubożałą ludność trapiły rozmaite kłopoty, jako że 
ubóstwo państwa powodowało powszechną biedę, albowiem pieniądze stanowią nie 
tylko bodziec do wojny, ale także rzecz niezbędną do życia. Jednym ze sposobów 
zapełnienia skarbu stała się akcyza od wszystkich pokarmów i napojów i każdy 
musiał płacić jeden grosz od złotego. Przywileje szlacheckie wystawiono na 
sprzedaż i tacy, co stronili od rozlewu swojej albo nieprzyjacielskiej krwi, 
mogli uzyskać przystęp do szlacheckich praw, płacąc wyznaczoną cenę (wedle 
obyczaju przodków szlachectwo stanowiło nagrodę za okazane na wojnie męstwo). 
Rozesłano ponadto dwoje wici na pospolite ruszenie i wezwano podgórskich 
chłopów, żeby zasiekami z drzew tarasowali w Karpatach wąskie przejścia, 
utrudniając poruszanie się Rakoczemu.
W owym czasie zmarł Stanisław Lanckoroński wojewoda ruski i hetman polny, 
doszedłszy niemalże sześćdziesiątego roku życia. Zasłynął podczas wojny 
ukraińskiej, okazując odwagę w niebezpieczeństwach, i chociaż, jak to zwykle 
bywa, jego poczynaniom towarzyszyło zmienne szczęście, los nigdy nie zdołał go 
złamać. Uchodził za jednego z głównych twórców konfederacji tyszowieckiej; 
nierzadko zjednywał sobie uznanie żołnierzy, kiedy łudząc ich nadzieją, wiele im 
obiecywał, ale częściej, gdy nie dotrzymywał obietnic, niechętnie nań patrzyli. 
Po wyprawie żwanieckiej dostał buławę, cieszył się bowiem łaskami Kazimierza, 
który uważał go za człowieka walecznego. Odstąpienie wojska od króla pod 
Krakowem wiele mu ujęło powagi, jako temu, co nie potrafił utrzymać żołnierzy w 
karbach; a nawet i to przypisywano jego pobłażliwości, że przywódcami 
buntowniczego związku byli Tyrawski i Pracki, towarzysze z jego własnej 
chorągwi. W starciu ze Szwedami pod Wojniczem o mało co nie dostał się do 
niewoli
i z trudem wymknął się nieprzyjacielowi, a w bitwie warszawskiej okazał odwagę, 
ale towarzyszące mu dawniej powodzenie już go opuściło. Wakująca   po  jego   
śmierci   buława   polna   dostała   się   marszałkowi
koronnemu Jerzemu Lubomirskiemu, a godność wojewody ruskiego wraz z bogatymi 
staro-stwami kowelskim i ratneńskim przypadła kasztelanowi kijowskiemu 
Czarnieckiemu; jeżeli zważyć świeże zasługi obu tych znakomitych wojowników, to 
ich wielkie męstwo nawet i na większe nagrody w pełni zasługiwało. Umarł również 
Jakub Wejher, wojewoda malborski, mąż rzadkiej w naszych czasach prawości i 
niepospolicie sprawny w wojennych przedsięwzięciach.
Kiedy skończyła się rada senatu, król przeniósł się z Częstochowy do Dankowa, 
miejscowości zalecającej się pięknym położeniem i zdrowym powietrzem. Jej 
dziedzic, kasztelan krakowski Stanisław Warszycki, z niezwykłą grzecznością 
monarchę powitał i ugościł, z własnej spiżarni obficie zaopatrując go w żywność, 
a ponadto ofiarowując znakomitemu gościowi znaczną sumę pieniężną. Król z tym 
większą wdzięcznością oddawał pochwały zasłużonemu senatorowi za jego 
szczodrobliwość, że Warszycki, odkąd ojciec Kazimierza, Zygmunt III, przyjął go 
do senatu, nie dostał nawet najmniejszej odrobiny z chleba Rzeczypospolitej. I 
to też trzeba powiedzieć na jego pochwałę, że przez cały czas wojny ze Szwedami 
nie ustąpił z granic Korony, żadnym podstępem nie dał się przeciągnąć na stronę 
nieprzyjaciół i nie przyjął szwedzkiej protekcji ani ofiarowywanych mu łask;
dzięki swojej rozwadze zdoławszy uchronić się od szyderstw cudzoziemców i od 
bezprawi Szwedów wypełnił swój senatorski obowiązek, choć poniósł przy tym 
znaczną, szkodę w majętnościach. Tymczasem Rakoczy, z zuchwalstwem dowodzącym 
raczej zawziętej wrogości niż urażonej przyjaźni, przekroczył Wisłę pod 
Opatowcem i w Wielkim Tygodniu prostą drogą zmierzał do Krakowa. Karol polecił 
Wirtzowi, gubernatorowi miasta, żeby wpuścił księcia do stolicy i pozwolił 
wprowadzić do miasta węgierską załogę, ale w sekretnym dopisku rozkazał mu 
pilnie strzec Zamku, a księcia, jeżeliby chciał Zamek obejrzeć, wpuścić tam 
tylko jako gościa, z niewielkim orszakiem przyjaciół. Wjazd Rakoczego do Krakowa 
przypadł na 28 marca i mimo że dzień był dżdżysty a niebo zasnute szkaradnymi 
chmurami, Węgrzy wkraczali do stolicy z uroczystą okazałością.
Najprzód szły chorągwie, rozciągnięte w długi szereg po to, żeby każdy jeździec, 
okryty opończą, tym świetniej mógł się zaprezentować; potem postępowała 
starszyzna wojskowa; na ostatku jechał sam książę, w sześciokonnej karecie, a 
towarzyszyli mu poseł szwedzki i chorąży halicki Sta-nisławski. Pod miastem 
znajduje się od wschodu rozległa równina, zwana Strzelnicą, ponieważ straż 
miejska doskonali się tam w umiejętności celnego strzelania z broni palnej i 
odbywają swoje ćwiczenia puszkarze;
otóż kiedy Rakoczy przejechał przez środek tego pola i chciał powitać Wirtza, 
który mu wyszedł naprzeciwko, nagle niebem wstrząsa straszliwy grzmot, chmury 
gwałtownie
uderzają o siebie, a wylatujący z nich piorun obala i zabija żołnierza z konnej 
eskorty powozu. Konie, zaprzęgnięte do karety, strwożone niebieskim ogniem, nie 
dały się kierować ani powstrzymać cuglami, wyrwały lejce z rąk woźniców, 
zboczyły z drogi na manowiec i narażając jadących na niebezpieczeństwo wywróciły 
karetę na ziemię. Nikt z konnej eskorty ani z postępującego za pojazdem orszaku 
nie pospieszył z pomocą, czy to że strach ich poraził, czy też że groza 
niespodziewanego niebezpieczeństwa wprawiła ich w odrętwienie i pozbawiła 
odwagi. Rakoczego huk piorunu ogłuszył, a kiedy wypadł z powozu, tak gwałtownie 
uderzył się o ziemię, że aż sobie wywichnął kciuk u prawej ręki.
Tymczasem zjawił się gubernator miasta i jak tylko konie się uspokoiły, a ludzi 
odszedł strach, z szacunkiem poprosił księcia do miasta. Dokuczliwa ulewa i 
niezwykłe wydarzenie opóźniły wprawdzie wjazd i zakłóciły jego okazałość, ale 
ostatecznie Rakoczy wkroczył do miasta i gościł tam przez trzy dni. Zostawiwszy 
w Krakowie Jana Bethlena z dwoma tysiącami Węgrów, wyruszył następnie z 
pośpiechem w samą Wielką Sobotę w kierunku Pińczowa.
Król szwedzki Karol, dokonawszy pod Łowiczem przeglądu wojska, szybkim pochodem 
zdążał w głąb Korony, sądząc, że tym razem zdoła działania wojenne doprowadzić 
do ostatecznego końca, i pragnąc co prędzej połączyć się ze swoim 
sprzymierzeńcem, który z większym powodzeniem niż Decebal jak młot zawisnął nad 
Rzecząpospolitą. Zespolenie się trzech sprzysiężonych przeciwko Polce 
nieprzyjaciół było zaiste przerażające: kraj nie zdołał odeprzeć nawet jednego 
wroga, a teraz zagroziło mu uderzenie ze strony czegoś w rodzaju wojennego 
trójkąta. Sprzymierzeni władcy spodziewali się tak rychłego triumfu, że jak 
tylko wspólnie zapowiedzieli naszą zgubę, zaraz przystąpili do podziału 
koronnych prowincji, niczym ich współdziedzice. Dokonali tego następująco: 
Małopolska z Rusią, Mazowsze i Podlasie miały przypaść Rakoczemu, a ponadto cała 
Ukraina; elektorowi dostawały się Wielkopolska oraz województwa brzeskie, 
sieradzkie i łęczyckie; dla siebie samego dokonujący podziału król zatrzymywał 
Prusy, Pomorze, Kaszuby i wszystko, co tylko rozciąga się nad brzegami Morza 
Bałtyckiego. Litwa nie została objęta podziałem, jak gdyby uważano, że stanowi 
część przypadającą Moskwie, choć owa trójca, która się cudzym dzieliła, nie 
miała żadnej pewności, czy ten jej współzawodnik, ostrzący
sobie zęby na całe królestwo, zechce się wyznaczoną mu częścią zadowolić. Tak 
zatem wyglądałby podział Polski — gdyby można było wbrew woli bożej nie tylko 
dzielić się cudzym, ale i źle nabyte zachować. Karol szwedzki i Rakoczy zjechali 
się ze sobą w województwie sandomierskim pod Opatowem, a skoro oba wojska się 
spotkały, z obu stron, zgodnie ze zwyczajem wojskowym, oddano armatni salut. 
Żołnierze obu armii różnili się między sobą pod względem karności, obyczajów i 
charakteru, a nawet pod względem przekonań i obrządków religijnych, a łączyła 
ich tylko wspólna niechęć do katolickiego kościoła. Po przebyciu Wisły 
postanowiono przez ziemię lubelską skierować się w stronę Lwowa; jednocześnie 
rozeszła się pogłoska, że Karol bardzo pragnie udać się pod Zamość, żeby uwolnić 
Wittenberga, którego trzymano tam pod strażą. Pogłoska ta bynajmniej nie mijała 
się z prawdą, Karol bowiem istotnie z zapałem myślał o tej drodze, pewien, że 
nie oznaczałaby ona zbyt wielkiego wyboczenia z ustalonej trasy pochodu; ale 
miasto było trudne do zdobycia, o czym się sam w ubiegłym roku przekonał, i 
mogło również tym razem nie poddać się tak szybko, zdecydował się więc 
pokojowymi sposobami nakłaniać jego dziedzica, Zamojskiego, żeby się zgodził 
zwolnić uwięzionych dowódców. Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, pokładając 
nadzieję w dawnej swej zażyłości z Zamojskim, zwrócił się do niego listownie w 
tej sprawie. [...] Zamojski odpisał mu następująco:
List, który od ciebie, Niemiryczu, dostałem, świadczy o złej woli autora, który 
zostawszy zdrajcą Ojczyzny, innych do podobnej sromoty chce przywieść. Wiedz o 
tym, że moją wiernością nie zdołają zachwiać ani łaskawe ponęty, ani 
nieprzyjazne groźby, i przestań do mnie pisywać. Dopóki jakimś godnym czynem nie 
zmyjesz ze siebie piętna zdrady, nie odpowiem na żaden twój list, albowiem z 
duszy brzydzę się mieć do czynienia z takimi, co na podobieństwo jaszczurek 
rozszarpują trzewia swojej własnej Ojczyzny. Co się tyczy Szwedów, trzymanych 
przeze mnie pod strażą, to uwolnić ich mogę jedynie na rozkaz i polecenie 
Kazimierza — tak samo mojego, jak i twojego, Niemiryczu, prawowitego władcy. 
Jeżeli moim majętnościom nieprzyjaciel wyrządzi jakieś szkody, to będę ich 
uważał za zakładników i wypuszczę na wolność dopiero wówczas, kiedy moje straty 
zostaną mi powetowane. Pełna animuszu odpowiedź Zamojskiego rozwiała wszelkie 
nadzieje na to, że zechce się on podporządkować żądaniu, poniechano więc ataku 
na niego i na jego miasto i nieprzyjacielskie wojska postanowiły wyruszyć na 
Litwę. Przyczyna, dla której zdecydowano się podążyć na Litwę, dopiero później 
wyszła na jaw. Rakoczy poddał się całkowicie pod rozkazy Karola, a król
szwedzki, choć mu robił wiele obietnic, w działaniu kierował się wyłącznie 
względami na własny pożytek. Obawą napawały go Inflanty, zagrażało im bowiem 
niebezpieczeństwo ze strony Moskwy, która w ubiegłym roku oblegała już Rygę. 
Karol słusznie przewidywał, że zbraknie mu zapału do wojowania w Polsce, jeżeli 
groźna napaść potężnego sąsiada będzie go stamtąd odciągać, i że na nic się mu 
nie przydadzą zwycięskie wawrzyny, zdobywane z dala od ojczystego kraju, jeżeli 
jego ojczyzna i jego własne posiadłości nie będą bezpieczne. Osądziwszy zatem, 
że łatwiej zdoła przeciągnąć na swoją stronę przeciwnika, kiedy przekona się on, 
że siły sprzymierzonych zdolne są sprostać jego potędze, podążył na Litwę, żeby 
tam zmierzyć się z Moskwą jako z wrogiem albo też pozyskać w niej nowego 
przyjaciela.
Do Brześcia Litewskiego przyjechało kilku spośród naszych; rozeszła się wieść, 
że przybędą tam również wysłannicy moskiewscy i zapowiadano rychłe nadejście 
posiłków moskiewskich przeciwko Karolowi. Karol, dowiedziawszy się o tym, 
postanowił nie dopuścić do narad i rozpędzić radzących, żywił bowiem nadzieję, 
że jeżeli zaraz w pierwszym starciu sprzymierzeni popiszą się siłą i animuszem, 
to Moskwa łatwiej da się potem nakłonić do zawarcia pokoju. Wojsko polskie, zbyt 
słabe, żeby stawić czoło nieprzyjacielowi w otwartym boju, krążyło po bocznych 
drogach Podlasia i wyraźnie uchylało się od walki. Istotnie Polacy znajdowali 
się w odwrocie, ale potrafili przy tym wypatrzyć niejedną sposobność dokonania 
czegoś pożytecznego: kiedy wojska sprzymierzonych odeszły daleko, Czarniecki 
miał czas powrócić ze swoimi ludźmi do Polski, a marszałek z chorążym koronnym 
zrobili najazd na Siedmiogród. Czarnieckiego wzywał do swojego boku król 
Kazimierz; tamci zaś chcieli prawem odwetu odpłacić się za doznane krzywdy i 
spowodować, żeby Rakoczy, zamiast ciemiężyć Polskę, musiał się zabrać do obrony 
własnego kraju — czyli że chcieli zgodnie ze starą wojenną regułą odciągnąć 
Hannibala z Italii do walki w obronie Kartaginy. Brześć leży w widiach Bugu i 
Muchawca, w miejscu bardzo błotnistym, ale wówczas nie był zaopatrzony ani w 
stosowne umocnienia, ani też w potrzebne zapasy żywności. Ludzi było w nim 
sporo, zarówno mieszkańców jak ł przybyszy, niezbyt jednak zdatnych do obrony. 
Jak tylko za pierwszym natarciem nieprzyjaciel sforsował zewnętrzne rowy i 
położone w dole miasteczko stanęło otworem dla armatniego ognia, mieszkańcy w 
obawie, że oblegający, miotając płonące żagwie, mogą zapalić domy, samą tylko 
groźbą szturmu przestraszeni, od razu się poddali, byle zachować życie i 
dobytek. Przyrzeczone im to, ale wnet obietnica została złamana i nie dotrzymano
danego słowa, Szwedzi bowiem zdążyli się już nauczyć wiarołomstwa od swoich 
węgierskich sprzymierzeńców i współzawodniczyli z nimi w okrucieństwach.
Komendant zamku również skapitulował, choć załoga (w sile czterystu ludzi) od 
samego początku okazała większy hart ducha i przez trzy dni wytrzymywała szturmy 
nieprzyjaciół. Rozgniewało to Karola i kazał oznajmić komendantowi, że jeżeli 
nie przestanie popisywać się niewczesną odwagą i nie podda się natychmiast, to 
wkrótce stanie się sprawcą śmierci tylu ludzi, ilu ich jest w zamku. Komendant 
ugiął się pod groźbą i poddał zamek, ale chociaż został z niego wypuszczony z 
salwa-gwardią, czyli z pozwoleniem swobodnego odejścia, Węgrzy w nikczemny 
sposób zdziesiątkowali i złupili załogę podczas jej wymarszu. Zdobycie Brześcia 
było pierwszym osiągnięciem sprzymierzonych wojsk i pod tym miastem — jeżeli 
Brześć w ogóle zasługuje na tę nazwę — zamieszkałym przeważnie przez ludność 
żydowską (albowiem ci obrzezańcy mają tutaj swoją uprzywilejowaną szkołę) 
ugrzęzła potęga budząca grozę w Europie, a zgubna dla Polski. Ogromna machina 
wojenna zaczęła się niespodziewanie rozsypywać, i to nie wskutek jakiegoś 
ludzkiego podstępu czy działania, tylko z woli bożej. Niczym rzeka Gyndes, która 
przestała istnieć, kiedy ją Cyrus rozdzielił na wiele drobnych strumieni, tak 
owa mieszanina rozmaitych narodów, która trzymając się razem, z dopustu bożego 
szerzyła strach, kiedy się podzieliła na części, przepadła. Żeby utrzymać Brześć 
w swoim posiadaniu, Rakoczy obsadził go węgierską załogą z Michałem Bakosem jako 
gubernatorem; reszta tej całej wielkiej wojskowej zbieraniny, rozbiegłszy się po 
okolicy, wszystko rabowała i paliła, dopuszczając się przy tym najgorszych 
rozbojów, cóż bowiem może być bardziej nieludzkie od bestwienia się nad grobami 
i cmentarzami.
Spod Brześcia sprzymierzeni postanowili wrócić do Warszawy, tam bowiem 
najdogodniej im było stawić czoło Kazimierzowi, który wzmocniony austriackimi 
posiłkami zdążał im naprzeciwko; chcieli na wszelki wypadek opanować brzeg Wisły 
i w razie potrzeby mieć zapewnioną rychlejszą pomoc ze strony załóg pruskich 
fortec. Po drodze obaj odebrali niezbyt wesołe nowiny. Karolowi doniesiono, że 
król duński Fryderyk III, pamiętny dawnych krzywd, zbrojnie najechał szwedzkie 
posiadłości, wyprawił flotę wojenną na Morze Bałtyckie i zagroził Bremie oraz 
Pomorzu szwedzkiemu, gdzie spodziewano się w najbliższym czasie lądowania 
duńskich wojsk. Rakoczego doszły wieści, że marszałek Lubomirski wtargnął 
zbrojnie do Siedmiogrodu i że jeżeli natychmiast nie pospieszy na ratunek, kraj  
zostanie doszczętnie zniszczony ogniem i
mieczem, zostali w nim bowiem tylko starcy i kobiety i nie ma go komu bronić — a 
do tego jeszcze Turcy patrzą krzywym okiem, że ich wasal bez porozumienia z 
Porta Ottomańską wdał się w wojnę z pogranicznym narodem.
Zgoda między sprzymierzonymi zaczęła się roz-chwiewać, pojawiła się wyraźna 
różnica zdań i każdy chciał czego innego. Wprawdzie Rakoczy poddał się był pod 
rozkazy Karola w zakresie działań wojennych, a postanowienia i decyzje 
szwedzkiego króla stanowiły dla niego wyrocznię, z tym wszystkim jednak różnica 
pochodzenia i usposobień, a także odmienność obyczajów i charakteru spowodowały, 
że trzeba było nie tylko rozłączyć obozy, ale nawet drogę odbywać oddzielnymi 
szykami. Węgrzy rabowali Szwedów, udających się po furaż, a Kozacy, jeżeli 
któregoś z nich napotkali z jakąś znaczniejszą zdobyczą, to mu ją wydzierali 
razem z życiem. W obozie dochodziło raz po raz do swarów, tumultów i zabójstw, a 
zwaśnionych chęć zemsty i żądza posiadania doprowadzały tak daleko, że prywatne 
urazy groziły rozpaleniem powszechnej zgubnej walki. Sprzymierzeni, zbliżywszy 
się do Warszawy, bez trudu opanowali miasto, wyniszczone poprzednimi 
przejściami, po czym, podobnie jak Brześć, wydali je swoim żołnierzom na łup. 
Warszawa poddała się Węgrom (jako że układ rozbiorowy przysądzał ją Rakoczemu) 
dobrowolnie, ale kiedy bramy miejskie stanęły otworem, dokonali oni nad miastem 
tak okrutnego gwałtu, że większego nawet zdobyte pewnie by nie wycierpiało. 
Sprofanowano kościoły i splądrowano domy mieszkańców, tylko nielicznym darowując 
życie; przedmieścia stanęły w ogniu i płomienie nie oszczędziły nawet 
królewskiego
pałacu. Nieludzka to zaiste zbrodnia srożyć się nad bezbronnymi, którzy się 
zdali na łaskę, i choć żoł-nierstwo dopuściło się tej swawoli bez wiedzy 
Rakoczego, obwiniano go o tę niegodziwość, bo choć nie wydał do gwałtów rozkazu, 
z racji piastowanej władzy powinien im był zapobiec. Około tego czasu zmarł 
cesarz rzymski Ferdynand III, ku wielkiemu żalowi całego chrześcijaństwa i 
wszystkich swoich ludów. [...] Obiecał on królowi Kazimierzowi posiłki, ale 
tylko w słowach — czy to na skutek właściwej podeszłym latom skłonności do 
odwlekania decyzji, czy też przez wzgląd na zawarty ze Szwedami pokój; jednakże 
przed samą śmiercią polecił swemu synowi Leopoldowi, żeby bezzwłocznie udzielił 
Polsce pomocy, ten zaś jak tylko mógł naprawił zwłokę spowodowaną przez ojca. 
Posłowie nasi, wojewoda poznański Jan Leszczyński i kasztelan wojnicki Jan 
Wielopolski, najpierw w imieniu króla wyrazili żal ze śmierci najlepszego z 
cesarzy, a następnie wspomnieli o posiłkach, które zgodnie z umową zobowiązano 
się przysłać, prosząc, ażeby zostały
bezzwłocznie wyprawione w drogę. Wnet potem wojsko austriackie w sile szesnastu 
tysięcy pieszych i jezdnych wkroczyło od strony Śląska do Polski — przy czym 
nazwano to pomocą udzieloną przeciwko księciu siedmiogrodzkiemu Rakoczemu, na 
razie bowiem starano się oszczędzać Karola przez wzgląd na zawarty ze Szwecją 
pokój west-falski, którego nie chciano formalnie naruszać. [...]
W Warszawie, potraktowanej nikczemnie przez obu wrogów, Karol wezwał na naradę 
Rakoczego
i starszyznę obu wojsk, zapowiadając, że przedmiotem obrad będą sprawy 
najwyższej wagi; król szwedzki miał dziwne usposobienie i na pozór nigdy nie był 
bardziej wesoły, niż kiedy weń uderzały przeciwności. Zebrani z napięciem 
oczekiwali, że usłyszą słowa odpowiadające roześmianemu wyrazowi jego twarzy, on 
tymczasem, zwracając się do Rakoczego, rzekł: — Bierz teraz w swoje władanie, 
dostojny książę, mój przyjacielu, tę część Polski, która ci przypadła w udziale, 
a którą wspólnie podbiliśmy i opanowali. Przeciwników zmietliśmy zwycięskim 
orężem, królestwo polskie przemierzyliśmy w bojowej gotowości, wojska 
nieprzyjaciół (pokonaliśmy lub rozproszyli, miasta zostały zdobyte albo 
obsadzone załogami, nikt nam już nie stawia oporu, wszyscy są wobec nas bezsilni 
— czemuż więc nie robimy użytku z naszego prawa i nie bierzemy w posiadanie 
tego, czym zawładnęliśmy? Przecież zgodnie z prawem rzecz niczyja staje się 
własnością tego, kto ją ma w swoim ręku, jeżeli więc zdołaliśmy zwyciężyć, wolno 
nam teraz ze zwycięstwa korzystać. A zatem, książę, możesz się udać, dokąd ci 
się podoba; co do mnie, to wybieram się do Prus, żeby z bronią w ręku 
przeciwstawić się nieprzyjaciołom, którzy krnąbrnie stają na drodze moich 
zwycięstw. Przez ten czas będzie ci towarzyszył Stenbock z częścią mojego 
wojska, spełniając wszystkie twoje rozkazy. Chociaż rozłączeni, obaj nadal 
będziemy działali dla wspólnej korzyści, żeby po usunięciu ubocznych trudności 
jeszcze ściślej się ze sobą zjednoczyć.
Rakoczy (równie skłonny do gniewu jak i do strachu) wysłuchał tych słów z 
niepruszoną twarzą, żeby się nie wydać ze swoimi myślami, i zaraz jął dziękować 
za dochowane aż dotąd przymierze, choć niepokoił się o jego przyszłe losy. Ale 
kiedy mówił do króla, stracił pewność siebie i zabrakło mu słów, z czego 
baczniejsi wywnioskowali, że nie pochwala odejścia Karola — albowiem serce 
ludzkie, jakkolwiek ukryte wśród wewnętrznych obwarowań i zamknięte w murach 
piersi, najmocniej odczuwa poruszenia duszy i drżeniem zdradza, jej cierpienie. 
Rakoczy odczuł boleśnie, że jego sprzymierzeniec odłącza się od niego i 
niespodziewanie odchodzi w dalekie strony, skąd późno lub może nawet nigdy nie 
powróci, przy czym
czyni to akurat w momencie, kiedy książę może zostać otoczony przez oddziały 
cesarskie i rozdzielone na czworo wojsko polskie. Co więcej, węgierskie 
posiadłości Rakoczego palą i pustoszą nie tylko Polacy, wobec których zawinił, 
ale i wojewoda Wesselini, jego rodak i powinowaty, który mści się za 
zlekceważenie cesarskich przestróg. W pozostawionych mu szwedzkich posiłkach 
niewielką mógł Rakoczy pokładać nadzieję: wprawdzie Stenbock miał mieć ze sobą 
dwa tysiące ludzi, ale, w rzeczywistości miał ich niespełna tysiąc, gdyż 
oddziały były zdekompletowane. Cóż się stanie, jeżeli nawet i to wsparcie 
przestanie istnieć, jeżeli niemieccy żołnierze wzgardzą obcym wodzem, sprzykrzą 
sobie braterstwo broni z Węgrami i niespodzianie umkną? Książę rozważał swoje 
położenie, pojmując, że wojsko, kiedy zostanie rozdzielone, znajdzie się w 
niebezpieczeństwie, jak statek, który pływa, kiedy jest cały, ale który tonie, 
gdy go rozłupać na dwoje. Wszystko to były słuszne uwagi, tyle że za późno mu 
przyszły na myśl, i lepiej by postąpił, gdyby je sobie rozważył, zanim jeszcze 
wyruszył z Siedmiogrodu.
Podczas pobytu Kazimierza w Dankowie, twierdzy Warszyckich, wojsko austriackie 
weszło w granice Korony. Hrabia Hatzfeld, Montecuccoli, Suze, Spork, Bouchaym, 
Heister, Souches i inni dowódcy w rangach generałów lub pułkowników przybyli 
powitać króla, który im udzielił posłuchania, a potem zaprosił na ucztę i 
wystawnie ugościł. Przeciągające pułki zostały zaopatrzone w obfity prowiant, 
którego dostarczyła okoliczna szlachta, otrzymując w zamian zapewnienie, że po 
wojnie zostanie za to wynagrodzona. Pomoc udzielona przez Leopolda, świeżo 
wyniesionego na tron węgierski, długo oczekiwana, uchodziła w oczach bardzo 
wielu ludzi za ogromną przysługę; jednakże ci, co umieli głębiej patrzeć, 
przewidywali, że posiłki, w pierwszej chwili witane z zadowoleniem, wkrótce 
staną się ciężarem — przede wszystkim dlatego, że trzeba było za ,nie zgodnie z 
umową dać w zastaw żupy wielickie (przynoszące największy dochód ze wszystkich 
królewskich dóbr stołowych), dopóki Austrii nie zwrócą się wszystkie jej wojenne 
wydatki. Przez cały ten czas miały ponadto wpływać do skarbu cesarskiego 
procenty od sum neapolitań-skich, które ustąpiono Austrii jako rękojmię kredytu. 
Posłowie nasi protestowali w Wiedniu przeciw ciężkim warunkom, Austriacy bowiem 
nie
okazywali żadnej wspaniałomyślności, kierowali się wyłącznie własną korzyścią i 
nie mieli żadnego współczucia dla utrapionej i doszczętnie wyczerpanej Polski; 
ale Kazimierz, który nawet w trudnej sytuacji nie upadał na duchu, polecił im 
zgodzić się na wszystko. Nieraz powtarzał, że
godzi się oddać część, żeby odzyskać całość, i że lepiej przez pewien czas 
cierpieć niedostatek, niż na zawsze pozostać w biedzie. Kiedy król był już gotów 
do prowadzenia wojny, wstąpił najprzód na Jasną Górę (dziewiątego czerwca), 
szukając w świętym miejscu ucieczki przed ciosami losu i pociechy w 
strapieniach. Wiedząc, że pomoc ludzka jest zawodna i że daremnie pokładamy w 
niej zaufanie, uciekł się w modlitwach do Bogarodzicy, trzymającej na ręku Syna, 
przez którego królowie panują i królestwa dostają się władcom. Wnet potem 
doniesiono mu, że Karol odłączył się od Węgrów oraz że Rakoczy o niczym innym 
już nie myśli, jak tylko o powrocie do domu, i nie czekając na wybudowanie mostu 
przeprawił się pod Zawichostem przez Wisłę, częściowo na promach, a częściowo 
wpław — byle tylko jak najprędzej wracać do siebie. Zaraz po odebraniu tych 
wiadomości Kazimierz wyruszył ku Wiśle w pościg za nieprzyjacielem; przodem 
wyprawiono lekkozbroj-ne chorągwie, żeby atakując i szarpiąc od tyłu 
odchodzących Węgrów powstrzymywały ich odwrót do czasu przybycia króla, który z 
silnymi oddziałami niemieckimi rozłożył się pod Pińczowem, siedzibą margrabiego, 
zamierzając zdobyć to
Pińczów leży nad brzegiem rzeki Nidy, pięknie położony, a tamtejszy zamek wznosi 
się na wysokim wzgórzu. Bronił go Mikołaj Gnoiński — szlachcic bynajmniej nie 
podłego rodu, ale niespokojna głowa — z załogą złożoną ze Szwedów i Węgrów w 
sile pięciuset ludzi. Z początku śmiało wytrzymywał ataki Niemców, ale kiedy 
ujrzał, że na wzniesionym koło kaplicy Św. Anny nasypie umieszczają działa i że 
pilnie przygotowują się do szturmu, od razu się poddał i wyszedł z zamku, skąd 
go swobodnie wypuszczono. Czarniecki chciał go ukarać z przykładną surowością, 
jednakże łaskawość królewska przeważyła; surowy ten wódz nie zwykł pozwalać, 
żeby ludzka zuchwałość uchodziła płazem, i kiedy pochwycił dwóch arian, 
Szlichtynga i jeszcze drugiego szlachcica, wiozących Wirtzowi sekretne listy, 
oddał ich pod sąd wojskowy i pod wsią Michałowem kazał powiesić, nie 
dopuściwszy, żeby czyjekolwiek wstawiennictwo złagodziło im karę, dbał bowiem o 
przestrzeganie wojskowej karności i wobec występków był nieubłagany. Tymczasem 
Węgrzy, przeszedłszy przez Wisłę, uchodzili w gwałtownym pośpiechu; sprzęt 
obozowy, który im opóźniał pochód, popalili, a działa i żywność potopili w 
stawach. Porzucili chorych, pozabijali jeńców, poniechali nawet wozów ze 
zdobyczą, zachowując jedynie cenniejsze łupy ze szlachetnego metalu, które każdy 
skrywał w kulba-ce albo w zanadrzu, i bezładnie pędzili przed siebie. Chorągwie 
polskie pod wodzą Czarnieckie-go, przeprawiwszy się pod Solcem przez rzekę,
nacierały na nich od tyłu albo szarpały ich z boku; były słabsze liczebnie, ale 
płonęły zapałem i Czarniecki wiedział z doświadczenia, że kogo ogarnął strach, 
ten wlepia oczy w drogę, po której ucieka, i nie patrzy na ścigających. Wkrótce 
od strony Sokala przybliżył się hetman Potocki, a następnie pisarz polny Hilary 
Połubiński z trzema tysiącami Litwinów zaatakował prawe skrzydło rozchwianych 
szyków nieprzyjaciela na całej jego długości. Wszędzie, gdzie tylko droga wiodła 
przez rzekę albo przez las, brodem albo wąskim wąwozem, raptownie nacierano na 
uchodzących, powodując, że gęsty trup znaczył ich ślady.
Pod Magierowem Rakoczy zatrzymał się, żeby jego zdrożeni żołnierze mogli trochę 
wytchnąć. Nie minęło pół godziny, gdy przypadają Polacy, rozpraszają tych, co 
się odważyli stawić opór, i zmuszają ich do ucieczki, a pozostałym napędzają 
gwałtownego stracha. Wydawało się, że łatwo będzie zniszczyć Rakoczego i do nogi 
wyciąć jego niegotowych do walki żołnierzy, ale Kemeny na czele jazdy zdołał 
zająć stanowisko na grobli koło stawu, Czarniecki rozkazał więc swoim oddziałom, 
żeby ją za wszelką cenę odbiły. Kiedy z zapałem przystąpiono do wykonania 
rozkazu, u samego wejścia na groblę padł przeszyty kulą Joachim Łącki, 
namiestnik pancernej chorągwi Myszkowskiego; odniósł śmiertelną ranę, ale nie 
opuścił pola bitwy, walcząc do samej śmierci. Straty Węgrów oceniano na ponad 
tysiąc zabitych, a dzięki tej ich klęsce, poniesionej jedenastego lipca, Polacy 
zdołali odzyskać znaczną część łupów, ponieważ udało się
im odebrać Rakoczemu połowę jego taborów. Sprawdziła się wówczas najlepiej owa 
biblijna przypowieść o takim, co ucztuje, podczas gdy złodziej przychodzi go 
rabować.
Pomimo poniesionej klęski Rakoczy zachowywał w odwrocie pozory uporządkowanego 
szyku, ale kiedy pod Rozwoleńcami znowu go rozproszono, upadł na duchu. Skutkiem 
strachu i głodu Węgrzy opadli z sił, Kozacy myśleli tylko o ucieczce, największy 
zaś powód do rozpaczy stanowiła wieść o zbliżaniu się chana krymskiego na czele 
wielkiego tatarskiego wojska. Strwożony nadciągającym niebezpieczeństwem zanim 
jeszcze stanął z nim oko w oko, książę zupełnie stracił nadzieję na ocalenie. W 
stronę gór prowadziła pewniejsza droga odwrotu, ale nie poszedł tamtędy (w 
obliczu ostatniej zguby nietrudno o złą radę) i całkiem niedorzecznie skierował 
się ku wołyńskim równinom, aż zaszedł pod Czarny Ostrów. Na tym miejscu 
nieprzyjazna fortuna zdecydowała się wreszcie pokazać, jaki los zgotowała 
wystawionemu na zgubę wojsku. Po lewej stronie wznosił się Międzybóż, zamek 
Sieniawskich, a po prawej drogę zagradzała rzeka Deraźnia: zdradliwe brody 
czyniły ją nieprzebytą, a
wąski most z trudem przepuściłby wojsko na drugi brzeg w ciągu sześciu dni. 
Pułkownicy kozaccy, którzy znali drogę, wysforowali się na czoło uchodzących; 
ich dowódca, Anton, spostrzegłszy beznadziejność położenia, przeprowadził swoje 
oddziały na drugą stronę rzeki i zrzucił most z pali, a tym samym, zapewniając 
bezpieczny odwrót Kozakom, odciął go Węgrom. Rakoczy, kiedy jego niepowodzenia 
dosięgnęły samego dna, opuszczony przez sprzymierzeńców i nie mogąc się już 
mierzyć z Polakami (albowiem powrót marszałka Lubomir-skiego z Węgier znacznie 
zwiększył nasze siły), postanowił wreszcie szukać wyjścia z rozpaczliwego 
położenia, odwołując się do naszej łaskawości, i przez wyprawionych do hetmana 
Potockiego wysłanników zwrócił się z prośbą o pokój. Wysłannicy księcia 
zaklinali na wszystkie świętości, żeby nie przyprawiać ich wojska o zgubę: 
Węgrzy uważają się za pokonanych i nie byłoby szlachetnie upierać się przy 
zemście, od której Polacy powinni odstąpić zarówno przez pamięć na okazywaną 
dawniej życzliwość, jak i przez wzgląd na chrześcijańskie braterstwo z 
sąsiedzkim narodem. Odpowiedziano im na to, że jeżeli książę siedmiogrodzki 
pragnie pokoju i ocalenia, to niech wstrzyma swój pochód. Polacy dopiero wówczas 
odłożą oręż, którym go nieustannie rażą, kiedy publicznie uzna się za pokonanego 
i poprosi o pokój; jeżeli natomiast nadal będzie uciekał, jego wojsko zostanie 
wycięte w pień. Wkrótce potem przybył od księcia Mikes, spodziewając się raz-dwa 
zawrzeć ugodę, ale ponieważ tylko sadził się na słowa i chciał uzyskać pokój za 
same pochwały zwycięzców, Czarniecki rzekł mu:
—  Skoro pragniecie i potrzebujecie pokoju, to możemy go zawrzeć, ale musi być 
zaszczytny i musi nam powetować poniesione przez nas szkody. Na to ów z 
niewczesną zawziętością odparł:
—  Nie przystoi Węgrom kupować pokoju, a Polakom nie godzi się go sprzedawać. 
Póki jeszcze trzymamy miecz w ręku, próżno targować się o złoto.
Czarniecki poczuł się mocno dotknięty zawadiacką odpowiedzią, tym bardziej że to 
cywilny urzędnik odezwał się takimi słowy do wojskowego, i śmiało ruszywszy z 
miejsca szeregi natarł na nieprzyjaciela. Nasi już przedtem stali uszykowani w 
ordynku i na dany znak Litwini z Połubińskim, tworzący lewe skrzydło, 
natychmiast uderzyli na stanowiska Kemenyego, czyniąc straszny początek bitwy i 
porażając nieprzyjacielskie szeregi łuną, która biła od szabel wzniesionych do 
cięcia. Rakoczy zrozumiał, że zguba zagraża, mu nie na żarty, i przysłał 
Druszkiewicza, Polaka, z prośbą o litość (słowem tym łatwiej otworzyć drogę do 
pokoju) i z obietnicą powetowania strat — byle tylko teraz krwi chrześcijańskiej
oszczędzić. Widziałeś dowódców węgierskich, niemal zwisających z koni, jak 
wyciągali ręce w błagalnym geście i zniżali aż do ziemi ozdobione piórami 
czapki, niedawną dzikość, dla zachowania życia, zastępując teraz prośbami.
Potocki kazał dać znak do wstrzymania ataku, choć niektórzy sądzili inaczej i 
chcieli złożyć na ołtarzu zwycięskiego Marsa całkowitą klęskę nieprzyjaciół. Ale 
hetman był z usposobienia i z wieku bardziej skłonny do litości, otrzymał 
zresztą niedawno rozkazy od króla Kazimierza, w których było powiedziane, że 
jeżeliby Rakoczego dosięgła kara boża, to należy zwyciężonego oszczędzić i 
położyć koniec wojnie bez rozlewu krwi. Zemsta jest słabością, która przystoi 
ludziom prywatnym, królowie natomiast powinni się kierować racją stanu i raczej 
myśleć o bezpieczeństwie niż powodować się uczuciem. Łatwo pokonać 
nieprzyjaciela, którego przeznaczenie i niesłuszność jego sprawy rozgromiły, ale 
męstwo walczących wodzów powinno mieć na celu przede wszystkim to, żeby 
niebezpieczną materię obrócić na pożytek Rzeczypospolitej, sposobem lekarzy, 
którzy z zabójczych i z trujących substancji zwykli chorym przygotowywać 
lekarstwa. Przymierze z królem Partów Wologezem lepiej się Rzymianom opłaciło 
niżeli wrogie z nim stosunki, a Wenecjanie przeobrazili Gonzagę z 
najgroźniejszego nieprzyjaciela w sojusznika; wiele podobnych przykładów poucza 
nas, że najgorszy wróg dzięki pobłażaniu może się stać najwierniejszym 
przyjacielem.
Rozkaz królewski, powściągający oręż, ostudził gorączkę umysłów, dzięki czemu 
zaczęte starcie zbrojne zostało przerwane. Węgrzy nalegali, żeby jak najprędzej 
zawrzeć układ, a nasi nie widzieli powodu do zwłoki. Brzmienie układu było 
następujące:
Książę siedmiogrodzki Rakoczy, w miejscu i czasie, które zostaną ustalone 
później, zwróci się za pośrednictwem swoich posłów do króla i do 
Rzeczypospolitej polskiej z prośbą o przebaczenie za wszczętą bez powodu wojnę; 
za grabieże kościołów, dworów i miast oraz za rabunek i spustoszenie majętności 
zapłaci milion dwieście tysięcy węgierskich dukatów; chana tatarskiego, 
królewskiego sprzymierzeńca, w nagrodę za jego pracę, obdarzy podarunkami; 
zbiegów, zdrajców i wszystkie pisma, którymi go do najazdu na Polskę zachęcano, 
wyda nam do rąk; przyjaźń i przymierze z królem szwedzkim zerwie; jeńców 
wszelkiego stanu daruje wolnością; Kraków i Brześć opróżni z załóg i zwróci 
Polakom; część jego wojska, z działami i z uzbrojeniem, zostanie, żeby walczyć 
pod dowództwem hetmanów koronnych, itd. Ułożono i zawarto w obozie pod 
Międzybóżem, dnia 23 lipca r. P. 1657.
Ale to wszystko nie wystarczyło do zmazania winy, chociaż Rakoczy, żeby układ 
się uprawomocnił, bezzwłocznie przysłał zakładników, Franciszka Apafi i Stefana 
Geroffi, znakomitych szlachciców siedmiogrodzkich, będących istotnie godną 
rękojmią. Wiarołomnych czekała jeszcze okrutna boska pomsta, rozlew niewinnej 
krwi musieli przypłacić surowszymi karami, nadszedł bowiem chan krym-ski z 
sześćdziesięcioma tysiącami Tatarów — wykonawca i narzędzie bożego gniewu (jak 
godzi się wierzyć), i ledwo układ zdążono spisać na karcie, rzuca na Węgrów 
swoje watahy, które ze straszliwym wyciem pędzą przez błonie, rozciągające się w 
rozległą równinę. Nasi, zasłaniając się układem, żądają przerwania ataku; 
Rakoczy błaga o to na klęczkach i ofiarowuje okup; na koniec Polacy grożą 
użyciem siły i biorą Węgrów w obronę — ale na barbarzyńcach perswazje nie robią 
wrażenia, groźby zbywają lekceważeniem, a obietnice nagrody wzgardą. Gwałtownie 
nacierają na wojsko przeciwnika i w przeciągu dwóch godzin dziesiątkują i biorą 
w niewolę stawiających słaby opór Węgrów. Nasi na widok niespodziewanej napaści 
stoją jak wryci, a wówczas przybiega od Tatarów
Delmen aga i w imieniu chana krótko pyta, dlaczego to Polacy okazują większe 
względy wrogom niż przyjacielowi i czemu tak niebacznie chcieliby puścić Węgrów 
z życiem, pozbawiając tym samym sprzymierzeńców zdobyczy, a siebie samych 
bezpieczeństwa. Taki oto koniec zgotował los wyprawie Rakoczego. Ponad dziewięć 
tysięcy Węgrów zabito w szyku, a resztę wzięto do niewoli. Naczelny wódz, 
Kemeny, dzielnie zastawiał się mieczem, ale na koniec i on wpadł w ręce Tatarów. 
Z Rakoczym los obszedł się łaskawiej, albowiem pisarz polny Jan Sapieha, 
uprzedzając niebezpieczeństwo, zdążył wyprowadzić go w góry, a niesława 
ucieczki, jak to zwykle bywa, stała się dla księcia karą za nikczemne postępki. 
Nieprawe były przyczyny tej wojny, niesławny miała przebieg, a zgubny dla swego 
sprawcy koniec, i niczym słomiany ogień w jednej chwili wygasła. Kiedy Rakoczy 
powrócił do Siedmiogrodu, matki jęły go wypytywać o synów, żony o mężów, a 
wszyscy o swoich krewnych, i na sprawcę bezecnej wojny posypały się przekleństwa 
i złorzeczenia. Żałosny był dla księcia ostateczny skutek niegodnych jego 
czynów: wypadł z łask tureckiego sułtana i został wyzuty ze swego 
siedmiogrodzkiego księstwa. [...]
W owym czasie Wielkopolanie zapragnęli oswobodzić Poznań, obsadzony załogą 
elektorską (po-nieważ dzielnica ta, jak wspominałem, przypadła w udziale 
Brandenburczykowi). Wojewoda podlaski Opaliński z podkomorzym poznańskim 
Krzysztofem Grzymułtowskim, zgromadziwszy pod swoimi sztan-
darami wielkopolską szlachtę, odcięli Poznań od świata, następnie zaś nadszedł 
Krzysztof Grodzic-ki, generał artylerii koronnej (któremu król, wychodząc z 
Gdańska, polecił zostać pod Głową), i rozpoczął regularne oblężenie rozległego 
tego miasta, obwiedzionego potrójnym korytem przepływającej przez nie Warty. 
Cywilną i wojskową władzę sprawował w Poznaniu komisarz elektorski Wedigo Bonin, 
prócz niego znajdowali się tam pułkownik Chrystian Kleyt, dowódca straży Jan 
Reichs-feld, Wilhelm Hubert, Tomasz Brass i inni oficerowie dwutysięcznej 
załogi. Na początku, jak to zwykle bywa podczas wojny, z obu stron strzelano z 
dział i oblegający potykali się z wycieczkami obleganych; na koniec jednak nasi 
opanowali wyspę, na której wznosi się katedra, zabijając przy tym wielu 
żołnierzy załogi, i oblężeni, którym zabrakło paszy dla koni i bydła, musieli 
udać się w pokorę i prosić o wolny przejazd dla posłańca, przez którego 
zamierzali zwrócić się do elektora o wyrażenie zgody na nieuniknioną 
kapitulację. Ponieważ elektor zezwolił na poddanie miasta (z zastrzeżeniem, żeby 
wojsku wolno było wyjść z honorami), od razu po powrocie posłańca spisano układ 
i załoga zobowiązała się opuścić Poznań pod następującymi warunkami:
Załoga elektorska opuści miasto; wszystek sprzęt kościelny, księgi sądowe, 
metryki, archiwa, depozyty szlacheckie, towary mieszczan i dobytek mieszkańców 
zachowane zostaną w całości; załoga popłaci wszystkie zaciągnięte długi gotowymi 
pieniędzmi albo też rzeczami o tej samej wartości. Jeżeli komukolwiek wyrządzono
krzywdę, to pułkownik albo komendant poznański będą musieli ją wynagrodzić, 
zanim załoga wyjdzie z miasta; później wszelkie roszczenia ustaną.
Tyle co do miasta; natomiast na korzyść wychodzących dodano: Cała załoga wyjdzie 
z rozwiniętymi sztandarami, bijąc w bębny i z zapalonymi lontami, a następnie 
zostanie odprowadzona do Marchii, do Gorzowa albo do Drezdenka, w asyście 
chorągwi dodanych jej dla bezpieczeństwa; działa, stanowiące własność elektora, 
zabierze ze sobą, natomiast szwedzkie zostawi na użytek miasta. Załoga Kórnika, 
z bronią i z całym swoim dobytkiem, otrzyma wolny przechód i zostanie 
bezpiecznie wypuszczona, jeszcze przed odejściem załogi poznańskiej. 
Postanowienia tego układu dotyczyć będą również żon urzędników i oficerów 
szwedzkich, a także ich dzieci i służby itd.
Pomijam mniej ważne punkta, które zgodnie ze zwyczajem wprowadza się zwykle do 
tego rodzaju kapitulacji — okazałe w słowach, ale pozbawione większego 
znaczenia. Wnet potem prawie dwa tysiące ludzi elektorskich, włączając w tę 
liczbę żołnierzy z Kościana i z Kórnika, opuściło Poznań
tak, jak to przewidywał układ. Nad odejściem załogi czuwali starosta 
gnieźnieński Jan Gniński (którego starania mocno się przyczyniły do zdobycia 
miasta), starosta radzyński Wilhelm Butler i miecznik kaliski Franciszek 
Rydziński, a w zakład za to, że miasto zostanie przekazane bez żadnego podstępu, 
wzięty został pułkownik Miintzer. Tym sposobem Poznań odzyskał wolność: miasto 
samo siebie nie mogło poznać, kiedy otrząsnąwszy się z dwuletniego snu, ujrzało, 
że jest wyzute z ozdób, pozbawione mieszkańców, ogołocone z towarów; 
przypominało człowieka, który zbudził się z letargu i powraca do życia. Trzeba 
jednak przyznać, że Poznaniowi szczęście dopisało: jako pierwsze z miast 
polskich wpuścił do siebie nieprzyjaciela, a teraz także przed innymi miastami 
winszował sobie odzyskania wolności.
Po Poznaniu przyszła kolej na Kraków, macierzyste miasto polskiego narodu i 
stolicę Korony, godziło się bowiem, żeby ogień szwedzkiej wojny — który 
posuwając się od zachodu i nie omijając bardziej na wschód położonej Małopolski 
cały kraj pożarami spustoszył — został teraz wygaszony w podobnej kolejności i w 
takich samych odstępach czasu, w jakich poszczególne dzielnice kraju niegdyś 
ogarniał. Na litej skale wysokiego wzgórza, zwanego Wawelem, wznosi się tu 
wspaniały Zamek, w którego podziemiach pokazują Smoczą Jamę, stanowiącą dawnymi 
czasy legowisko straszliwego i nienasyconego potwora, który pożerał okoliczne 
bydło; teraz na Zamku siedział szwedzki lew, o tyle bardziej szkodliwy od smoka, 
że tamten skrywał się pod ziemią, a ten zagnieździł się na jej powierzchni, w 
siedzibie królów.
Król Karol powierzył obronę miasta i Zaniku Pawłowi Wirtzowi jako gubernatorowi; 
miał on pod sobą trzy tysiące załogi, przeważnie Finów, doświadczonych żołnierzy 
o niezłomnej odwadze, zahartowanych w niejednym boju, choć przy tym pozbawionych 
wszystkich innych zalet. Gubernator nie zaniedbał swoich powinności, a ponieważ 
znał się na inżynierii wojskowej, miał przez dwa
lata dość czasu, żeby opasać miasto nowymi obwarowaniami. Gromadzono prowiant i 
bydło na ubój, pracowały wiatraki i młyny, czyszczono publiczne studnie, 
doprowadzano kanałami rzeczną wodę, myślano o drzewie na opał i o soli — jednym 
słowem, miasto zostało należycie zaopatrzone we wszystko, czego tylko potrzeba 
do życia. Położono nawet areszt na spiżarniach ludzi prywatnych i gubernator 
kazał wciągnąć w publiczny rejestr całą żywność, a także wszystkie trunki 
znajdujące się w piwnicach u mieszczan, na wypadek gdyby podczas oblężenia 
zagroził głód. Rakoczy zostawił w Krakowie Jana Bethlena z dwoma tysiącami 
Węgrów
jako swoją załogę, żeby zachować pozory, że władza nad miastem do niego należy. 
Szwedzi ponad wszelką wątpliwość przelali na księcia swoje prawa: dnia 
szesnastego maja Wirtz, wezwawszy do siebie radę miejską i starszych cechowych, 
wyraźnie przybyłym oświadczył, że z woli JKMci króla szwedzkiego Kraków 
przechodzi odtąd pod cywilne i wojskowe zwierzchnictwo węgierskiego dowódcy. 
Bethlen rozpoczął swoją działalność od zmuszania mieszkańców do przysięgi na 
wierność Rakoczemu, ale nie mogąc podołać obowiązkom, wkrótce złożył swój urząd: 
wolał go przekazać swemu szwedzkiemu koledze, niż samemu narażać się na 
niebezpieczeństwo. Wobec tego Wirtz znowu objął zwierzchnictwo i przejął na 
siebie obronę, ponieważ widział, że Węgrzy nie będą w stanie utrzymać miasta, i 
przewidywał, że nie mógłby ze swymi Szwedami bezpiecznie Krakowa opuścić. 
Niemieckie i polskie wojsko miało wnet przybyć na oblężenie miasta, a w takiej 
sytuacji czuł się pewniej, pozostając w swoim gnieździe, zdecydował się więc nie 
wychodzić z murów i pod ich osłoną oczekiwać na nadejście króla polskiego i 
nieprzyjacielskich sił. Dnia dwudziestego czerwca generał Spork na czele 
doborowej niemieckiej jazdy pierwszy pojawił się pod miastem, przeszedł rzekę i 
stanął pod Krzemionkami. Gubernator zaraz go przez trębaczy pozdrowił i przysłał 
mu z miasta w upominku wino i różne potrawy, w nocy zaś, jak wieść niosła, obaj 
zeszli się ze sobą, jako że byli sobie znajomi z czasów niemieckiej wojny, i 
wdali się w rozmowę. Z początkiem lipca przybyło wojsko i rozpoczęto regularne 
oblężenie. Niemieckie oddziały posiłkowe raźnie zabrały się do wznoszenia 
umocnień — może dlatego, że do każdej pracy ma się z początku zapał, a może też 
wiedząc, że polska jazda wyprawiła się w pościg za Rakoczym, przybysze nie 
chcieli, żeby się wydawało, że przez ten czas próżnują. Naczelne dowództwo nad 
oddziałami posiłkowymi spoczywało w rękach Melchiora hrabiego na Hatzfeld i 
Gleichem, feldmarszałka cesarza Ferdynanda; wojenne zasługi uczyniły głośnym 
jego imię i okryły je sławą. Zastępcą naczelnego dowódcy był Franciszek delia 
Baume hrabia Suza, z narodowości Francuz, ale od dawna służący pod austriackimi 
sztandarami, a w liczbie pozostałych dowódców znajdowali się włoski hrabia 
Montecuccoli, Otto Krzysztof Spork, De la Souches, Bouchaym i inni. Wokół 
różnych części miasta wytyczono pozycje oblężnicze (zwie się to linią
obwałowań) i pilnie nad ich wznoszeniem pracowano. Kazimierz w owym czasie 
pokrzepiał się w Niepołomicach łowami, które wśród prac i niebezpieczeństw 
stanowią dla wojowników wspaniały wypoczynek, orzeźwiający ich umysły.
Wkrótce potem cesarskie działa zagrzmiały od tej strony miasta, gdzie kościół 
Św. Floriana dał nazwę bramie, oraz z nasypu wzniesionego przy bramie 
Sławkowskiej, tam bowiem w dole stał potężny szaniec ziemny, w języku wojskowym 
zwany kawalerem (pod nazwą tą rozumiemy rawe-lin, czyli wysunięte obwarowanie 
służące za osłonę muru), ów szaniec przytykał do pobliskiego młyna 
przeobrażonego w bastionowany narożnik i Szwedzi osadzili go bardzo silną 
załogą. Kraków opasany był okrągłymi murami, wedle starodawnego trybu, i nie 
broniły go one dostatecznie, przeto gubernator, biegły w inżynierii wojskowej, 
otoczył miasto zewnętrznymi umocnieniami: stanowiły one pierwszą linię oporu, a 
ich siłę obronną wzmacniał ogień z blanek i baszt. Jedną z baszt ustawione 
naprzeciwko działa tak gwałtownie ostrzeliwały, że zniszczeniu uległa drewniana 
osłona mieszczących się w niej dział, a jej samej zagroziła ruina.
Na początku oblężenia, dopóki po zwycięstwie nad Rakoczym nie przybyli wojskowi, 
otoczenie Kazimierza składało się niemal wyłącznie z dygnitarzy cywilnych. 
Spośród senatorów był tam biskup przemyski Andrzej Trzebicki, wojewodowie: 
lubelski Jan Tarło, brzeski Hieronim Wierzbowski, płocki Kazimierz Krasiński i 
czernihowski Krzysztof Tyszkiewicz; kasztelanowie: wojnicki Jan Wie-
lopolski, łęczycki Aleksander Sielski i kijowski Gratus hrabia Tarnowski; 
kanclerz wielki koronny Stefan Koryciński, podskarbi Bogusław Leszczyński, 
marszałek nadworny Łukasz Opaliński itd. Później przybyło jeszcze wielu innych, 
ofiarując się ochotnie ze swoją gorliwością i służąc swoją pomocą. Również i 
królowa Ludwika, chcąc koniecznie uczestniczyć w zdobywaniu miasta, dnia 
dwudziestego lipca zjechała do obozu, a wraz z nią nadciągnęły dwa regimenty 
piechoty razem z działami. Wodzowie niemieccy postanowili tymczasem uderzyć do 
szturmu, przede wszystkim od strony bramy zwanej Szwiecką, gdzie mur był niższy, 
a przykopy ułatwiały do niego przystęp. Zagrzmiała kanonada i zaczęto miotać 
zapalające pociski na furtkę Sw. Anny i na domy przytykające do kościoła tejże 
świętej, skutkiem czego w oczywistym niebezpieczeństwie znalazły się kolegia 
Akademii i tylko święci patronowie osłonili przybytek nauk, co później 
Uniwersytet, wdzięczny im za to dobrodziejstwo, upamiętnił napisem wyrytym na 
dwu basztach. Wokół miasta nadal wznoszono nasypy dla dział i mocowano zasłony 
dla strzelców; przykopy podprowadzono aż pod same mury, a ponadto, stosownie do 
najnowszego obyczaju oblęż-niczego, przystąpiono do drążenia podkopów mi-
nierskich, szczególnie koło zburzonego kościoła Sw. Kazimierza, gdzie wśród 
stert gruzu wejścia do podziemnych korytarzy stawały się niewidoczne, a zwały
wydrążonych kamieni nie rzucały się w oczy. Pod Kazimierz natomiast, na 
rozciągającą
się wzdłuż brzegu rzeki równiną, wyjeżdżali na harc jeźdźcy — raz w pojedynkę, 
to znowu całymi oddziałami, przy czym Szwedzi gromadnie to miejsce nawiedzali, 
Wirtz bowiem pragnął strudzić oblegających, ażeby oblężenie się przeciągnęło i 
żeby się dzięki temu zdołał doczekać posiłków od Karola.
Wśród popisów odwagi upłynęły dwa tygodnie, wielu bowiem uważało, że lepiej 
zdobyć miasto po długotrwałym oblężeniu z mniejszym rozlewem krwi, niż zabiegać 
o niepotrzebną sławę i kusić niepewny los. Zbiegowie z miasta donosili, że 
gubernator bynajmniej nie zawziął się aż tak bardzo w uporze, żeby go nie można 
nakłonić do poddania, zwłaszcza że królowa ofiarowywała korzystne warunki 
kapitulacji, byle tylko Kraków nietknięty powrócił w ręce króla. Wielu 
utrzymywało, że mieszczanie potajemnie przygotowują się do zrzucenia jarzma i że 
jak tylko nastąpi atak z zewnątrz, nie zawahają się przystąpić do działania. 
Cechy rzemieślnicze i pachołkowie czekają tylko na sposobność do wzniecenia 
tumultu, ażeby wewnętrzne rozruchy odciągnęły załogę od obrony. Mieszkańcy mieli 
zresztą i inne pomysły, tyle że obrotność gubernatora stawała na przeszkodzie 
ich urzeczywistnieniu, albowiem Wirtz, zawczasu zapobiegając trudnościom, 
rozbroił mieszczan, na rynku postawił posterunki, mury obsadził załogą, ulice i 
zaułki zagrodził żelaznymi łańcuchami albo palisadami, budynki publiczne i domy 
prywatne pozamykał, zabraniając nie tylko mężczyznom wychodzić z domów, ale 
nawet kobietom wyglądać przez
okna, i całe miasto trzymał jak gdyby zamknięte w więzieniu; do tego jeszcze 
posługiwał się wyszukanym podstępem dla wybadania ludzkich umysłów: rozgłaszał, 
że zamierza kapitulować, i przez donosicieli, przeważnie Żydów albo arian, 
wywia-dywał się, co na to ludzie czynią i mówią. Nie chcąc jednak, żeby sądzono, 
że jest zupełnie nieczuły na ofiarowaną mu przez króla łaskawość, dwukrotnie 
przez trębacza prosił o przerwanie działań oblężniczych, ażeby mógł w czasie 
trwającego zawieszenia broni znieść się z królem Karolem.
Wojewoda brzeski Hieronim Wierzbowski, który przedtem podczas kilkakrotnych 
rozmów dał się poznać Wirtzowi, wystosował do niego list, poufale gubernatora 
przestrzegając, żeby nie czekał na szturm, który całe to wielkie wojsko wkrótce 
do murów przypuści, gdyż wówczas wszyscy obrońcy, zamknięci w mieście, znajdą w 
nim swój grób i będzie to kara za niewczesny upór. Rozwiała się wszelka nadzieja 
na posiłki, gdyż król szwedzki zajęty jest wojną nad morzem, a Rakoczego 
rozgromiono, jeżeli
więc gubernator zawczasu nie zda się na ofiarowaną mu królewską łaskę, to 
przeważające siły oblężnicze wywleką go z cudzego gniazda przemocą. Jednocześnie 
posłał gubernatorowi w upominku kosz wczesnych owoców i kilka kuropatw, 
posłużywszy się w tym celu wziętym do niewoli kurierem. Wirtz, który potrafił 
dostosować się do każdej sytuacji, spojrzał tylko na jadło i od razu oddał je 
żołnierzom, a w odpowiedzi na list napisał do Wierzbowskiego, że każdy powinien 
dochowywać wierności i pilnie strzec honoru, a już szczególnie komendanci miast, 
którzy za powierzone im miasta dają w zakład swoje sumienie mocodawcom, a swoją 
sławę całemu światu. Jego również krępują takie podwójne więzy, ponieważ nie 
chce ani sprzeniewierzyć się zaufaniu swojego monarchy, ani też zaszargać u 
świata swojej sławy, zyskanej w bojach. Niełatwo da sobie wydrzeć z rąk silny 
wojskiem i umocnieniami Kraków, a gdyby nawet los chciał inaczej, to i tak 
miasto nie stanie się niesławnym grobem swojego obrońcy, ponieważ przedtem 
będzie świadkiem pogrzebu niejednego Polaka. Ofiarowaną mu przez JKMć króla 
polskiego łaskę wysoko sobie wprawdzie ceni, ale skorzysta z niej dopiero 
wówczas, kiedy nieuchronne przeznaczenie zmusi go do chwytania się 
ostateczności; teraz, kiedy sprawy dobrze stoją, daleki jest od myśli o 
kapitulacji. Szwedzi wolą raczej ponieść chwalebną śmierć z bronią w ręku niżeli 
sromotnie się poddać, a że przy tym pamięć na ugodę warszawską przejmuje ich 
zgrozą, postanowili wszyscy raczej tkwić w krakowskich murach niż w zamojskim 
więzieniu.
Do listu, jak gdyby odwzajemniając się za przysłane mu w upominku kuropatwy, 
dołączył Wirtz drukowane niemieckie nowiny, które mówiły o ogromie przygotowań 
wojennych Szwedów przeciwko królowi duńskiemu i dawały wyraz nadziei, że Karol 
wkrótce powróci do Polski. Gubernator używał nader przemyślnych sposobów, żeby 
mieć wiadomości z zewnątrz, nawet kobiety kursowały
jako jego gońcy i szpiedzy. Nie gardził też, jak powiadają, gusłami czarownic i 
kilka takich bab u siebie trzymał. Kiedy sam miał wyjść z miasta albo kiedy 
kogoś w drogę wyprawiał, nieraz widziano, jak spoziera w jakieś tajemnicze 
zwierciadło, służące do magicznych zabobonów, z którego zakazanym sposobem 
dociekał skrytych w przyszłości wydarzeń. Wiem o tym wszystkim z obiegających 
pogłosek, wielu ludzi twierdziło to samo, zresztą nie przygarnąłbym dzielnemu 
wojownikowi, gdybym nie był świadom, że w parze z wielkimi cnotami idą często 
przywary i że u Szwedów upodobanie do czarów jest szeroko rozpowszechnione. Na 
naradzie u króla rozważano, przy pomocy jakich sposobów zdobywać miasto:  siłą i 
jak najprędzej  czy też  środkami łagodniejszymi i bez
pośpiechu. Senatorowie różnili się w zdaniach: jedni uważali, że należy skończyć 
ze zwlekaniem i przypuścić szturm do miasta, drudzy natomiast sądzili, że 
niełatwo dałoby się sforsować mury i przełamać opór załogi. Król przywołał wobec 
tego dowódców obu wojsk i zapytał ich o zdanie, przy czym najpierw zwrócił się 
do wodzów austriackich jako do gości — ale ci, urodzeni w kraju rządzonym 
samowładnie, wymówili się żołnierską regułą, według której żołnierze powinni bić 
się i słuchać rozkazów, a królowie rozkazywać. Chwalebna to zaiste skromność — 
gdybyż tylko wytrwali w niej do końca!
Polacy reprezentowali dwie różne opinie. Znaleźli się więc tacy, co woleli 
szermować dowcipem,
niż walczyć z bronią w ręku: utrzymywali oni, że królowi towarzyszy szczęście, 
że nie istnieją dla niego żadne nieprzebyte przeszkody, że dzięki wyraźnej 
przychylności łaskawych niebios z wrogami Polski walczą za niego cudzoziemscy 
monarchowie, którzy mu nadesłali posiłki, oraz że groza, jaką sieje samo jego 
królewskie imię, wystarczy do zakończenia wojny. Kraków, przejęty strachem, jest 
już na wpół zdobyty, jednomyślność załogi rozdzieliła się na dwoje, gdyż 
Szwedów, pozbawionych nadziei na odsiecz, napełnił trwogą odwrót Karola, a 
znowuż Węgrzy stracili całą odwagę, dowiedziawszy się o pośpiesznej ucieczce 
Rakoczego z Korony. Należy się wobec tego spodziewać — i w tym upatrywać 
prawdziwą chwałę — że wkrótce uda się nam bez rozlewu krwi odebrać 
nieprzyjacielowi zagarnięte przezeń miasto, przy czym ręce żołnierzy i ich broń 
będą mogły przez ten czas odpocząć, ponieważ zwycięstwo odniesie żołądek, władca 
i gospodarz ludzkiego ciała. Ci, co się napierają zdobywać miasto szturmem, to 
ludzie opanowani nadmiernie wybujałą żądzą chwały, albowiem jeżeli użycie siły 
okaże się bezskuteczne, okryje nas niesława, jeżeli natomiast szturm się 
powiedzie, pogrążymy się w żalu i boleści, gdyż miasto koronacyjne królów stanie 
się jednym wielkim grobem zarówno dla nieprzyjaciół jak i dla swoich 
mieszkańców. Odzyskując w ten sposób Kraków, stracimy go, a szkody poniesione 
przez ludność będą większe niż straty Szwedów, gdyż łatwiej obalić bezbronnego, 
niż zbliżyć się do uzbrojonego. Jakkolwiek Wirtz okazał wielką odwagę,
jego zapał jest nieszczery i pod pokrywką zuchwałości gubernator dumnie skrywa 
bojaźń, która bierze się stąd, że jest on pomiędzy młotem a kowadłem, zmuszony 
lękać się zarówno nieprzyjaciół znajdujących się na zewnątrz, jak i mieszkańców 
przebywających wewnątrz miasta. Przypomina tkwiącego w jamie lisa, którego 
myśliwi dźgają żerdziami i który zrazu gryzie te żerdzie, ale potem podwinąwszy 
ogon pod siebie,
milczkiem znosi zadawane mu pchnięcia i pozwala się schwytać w sidła. Nie 
przystoi gwałtownym szturmem niszczyć stolicy, siedziby królów i głównego miasta 
Korony: przecież nawet Karol, a więc nieprzyjaciel, miał dla miasta względy i 
zajął je dopiero po dość długo trwającym oblężeniu. Ponadto dobrze byłoby, żeby 
Zamek przetrwał nietknięty i żeby można złożyć w nim wywiezione chwilowo 
insygnia koronne, kiedy w Rzeczypospolitej znów zapanuje pokój.
Tak rozumowali dygnitarze cywilni, silni umysłem, nie ręką. Ich przeciwnicy 
natomiast mówili następująco:
— I my również uważalibyśmy, że należy mieć wzgląd na wspaniałe budowle i że 
trzeba się starać zająć Kraków bez rozlewu krwi, gdyby od zakończenia szwedzkiej 
wojny dzieliło nas zdobycie tego tylko jednego miasta; skoro jednak tyle 
dzielnic wciąż jeszcze pozostaje w rękach nieprzyjaciela, tyle miast obsadzonych 
jest silnymi załogami, a wojna wre na ziemi i na morzu — bardziej nam żal czasu, 
którego straty nie da się powetować, niż murów czy domów miejskich, których 
można potem wystawić ile dusza zapragnie. Czyż aż tak
bardzo jesteśmy gnuśni i leniwi, żeby tylko patrzyć na umocnienia nieprzyjaciół 
i z bezczynnie opuszczonymi rękoma wyobrażać sobie, że można dostać miodu, nie 
odegnawszy dymem pszczół? A cóż by się stało, gdyby król szwedzki, idąc od 
strony morza, zaskoczył nas, próżnujących i zwlekających, szybkość swojego 
działania obracając na naszą zgubę? Jeżeli zdoła uporać się z prze-ciwnościami 
losu i przeważy na swoją stronę szalę wojny z królem duńskim, to czy wytrzymasz, 
miłościwy królu, natarcie jego wojsk? Bo przecież skoro oszczędzisz mury, to one 
same zjednają ci przydomek łagodnego, wszystkie zaś okoliczne posiadłości 
zostaną przez hałastrę obozową i przez niemieckie oddziały posiłkowe 
przywiedzione do ostatniego zniszczenia. Niewarta jest tego ta kupa kamieni, 
żeby pod nią stać i patrzyć, jak wszędzie dookoła kościoły i dwory szlacheckie 
padają ofiarą grabieży. Na pewno stracimy na tym, jeżeli zdobędziemy Kraków za 
cenę spustoszenia całej okolicy. Czyżby do uszu WKMci nie doszły jeszcze 
chłopskie jęki? Czy WKMć jeszcze nie wiesz, że swawolnicy ogałacają pola, 
niszczą chaty i rabują chłopom ich dobytek, żeby go potem sprzedawać? W obozie, 
niczyim na jarmarku, wystawia się na sprzedaż konie pociągowe i woły, wyprzężone 
z pługa albo oderwane od pracy w polu, i niczym na bydlęcym targowisku odchodzi 
handel bydłem i trzodą — a my tymczasem, kiedy cała okolica przeobraża się w 
pustynię, usprawiedliwiamy to oczekującym nas triumfem. Uwłaczałoby twojej 
sławie, królu miłościwy, i dobremu imieniu tak
licznego wojska, gdyby upór zuchwałego gubernatora Krakowa nie został złamany 
siłą i gdyby Wisła nie poniosła na swoich falach wieści do nieprzyjaciół w głębi 
kraju, że bezpieczniej jest zdać się na królewską łaskę niż trwać niebacznie w 
uporze.
Tak mówili Polacy, ponieważ mamy zwyczaj myśleć, co nam się podoba, i swobodnie 
wypowiadać, co myślimy. Nie zamilczę o tym, że właśnie wówczas posiane zostały 
pierwsze ziarna niezgody między wodzami wojska, mianowicie między marszałkiem 
Lubomirskim a wojewodą ruskim Czar-nieckim. Wzbierające w nich wzajemne gniewy 
doprowadziły wkrótce do zawziętej zwady pod bokiem samego króla, kiedy to 
skrywane dotychczas pobudki zatargu wybuchły ostrymi słowami. Królowa usilnie 
pracowała nad przywróceniem jedności, dobrze wiedząc, jak wielki jest z obu 
wodzów pożytek, i że jeżeli nie zdoła uspokoić ich umysłów, to i inni się tą 
zarazą zapowietrzą, a tego rodzaju niesnaski są robakiem, który podgryza 
wszelkie przedsięwzięcia, i ogromnie utrudniają prowadzenie wojny.
Kazimierz nie wiedząc, co postanowić, wahał się między trudnościami, które 
pociągnąłby za sobą szturm, a kłopotami, jakimi groziło przeciąganie oblężenia. 
Z jednej strony nie chciał być okrutny wobec swojego własnego królestwa i swoich 
poddanych, ale z drugiej strony widział, że zwlekanie jest zgubne, gdyż zarówno 
polscy jak i niemieccy żołnierze w żałosny sposób rujnują chłopów i łupią tych, 
których powinni bronić — wobec czego zdecydował się użyć siły zamiast upierać 
się przy szkodliwej zwłoce i wydał rozkaz do generalnego szturmu na dzień 
piątego sierpnia, żeby z bronią w ręku rozprawić się z zawziętym 
nieprzyjacielem, który wzgardził ofiarowaną mu łaską.
Przygotowując się do ataku, ze wzgórza, na którym stoi kaplica Św. Leonarda, 
zaczęto bić z potężnych dział do murów Kazimierza i nieustannym bombardowaniem 
wybito w nich szeroki otwór. Nie zrobiło to wielkiego wrażenia na Szwedach, 
którzy osłonięci krakowskimi murami bynajmniej nie upadali na duchu — szczęściem 
jednak łaskawe niebo dało nam dowód swej przychylności i pozwoliło zdobyć miasto 
bez rozlewu krwi. Oto bowiem, kiedy król zajmował się przygotowaniami do 
wyznaczonego na następny dzień szturmu, gruchnęła wieść o zwycięstwie nad 
Węgrami, zrazu niepewna, gdyż nie wiadomo było, kto ją szerzy, ale wkrótce potem 
potwierdzona przez naocznych świadków. Rotmistrz Paweł Cybulski przywiózł 
królowi listy od zwycięskich wodzów koronnych, donosząc nie tylko o klęsce 
Rakoczego, ale i o tym, że wojna siedmiogrodzka została ostatecznie zakończona. 
Kazimierz od razu w
królewskim swoim namiocie, w obecności licznie zgromadzonych wojskowych, złożył 
dzięki zwycięskiemu Bogu, a na znak powszechnej radości polecił oddać trzy salwy 
z dział, jak tego wymaga teraźniejszy obyczaj wojskowych owacji.
Ognie armatnie, błyskające w ciemnościach nocy, wprawiły w ogromne zdumienie 
Szwedów, nie pojmujących, dlaczego wojsko królewskie marnuje
amunicję; ale kiedy Wirtz się zorientował, że oblegający święcą uroczysty 
triumf, natychmiast sobie uświadomił, że klęska Rakoczego pociągnie za sobą 
smutne dla niego skutki. Spokorniał, zrozumiawszy, że nie ma co sprzeciwiać się 
przeznaczeniu i że nie należy odrzucać ofiarowanej mu łaski. Nazajutrz przybyli 
komisarze siedmiogrodzcy, przysłani przez Rakoczego, żeby prosić króla 
Kazimierza o przebaczenie i wyjednać bezpieczne wyjście z Krakowa dla Bethlena i 
węgierskiej załogi. Kiedy uzyskali na to zgodę, Wirtz, proszony przedtem o 
przyjęcie łaski, musiał teraz o nią u zwycięzcy zabiegać, i choć jeszcze 
niedawno chełpił się, że zdoła bronić miasta przez dwa lata, teraz zmuszony był 
prosić o pozwolenie na wyjście z Krakowa.
Aż do owego dnia pilnie pełnił powinności gubernatora i dłużej wytrzymał 
oblężenie w obcym mieście niż Polacy, którzy przedtem prędzej Kraków poddali, 
choć był ich własny; lekceważył ataki z zewnątrz, zapobiegał niebezpieczeństwom 
wewnętrznym i nie poruszyły go obietnice ani groźby. Przez dwa lata trwając w 
mieście, trzykroć walczył z Polakami w otwartym polu i trzykroć ich pokonał; 
dzielnie potem wytrzymywał natarcie potężnych wojsk, aż wreszcie, kiedy już nie 
miał innego wyjścia, wyjednał sobie zaszczytną kapitulację. Postępował z rozwagą 
i bez pośpiechu, tak że doszło aż do tego, że mógł nie tylko widzieć z murów 
nieprzyjaciół, ale nawet rozmawiać z nimi, gdyż podsunęli się aż pod same 
wewnętrzne umocnienia. Król szwedzki, przebywający daleko za morzem, nie mógł mu 
udzielić nie tylko pomocy, ale nawet rady, Wirtz udał się więc w pokorę, żeby 
ocalić swoich żołnierzy. Jego oficerowie przystali na kapitulację, ochłonąwszy z 
pierwszego zapału: klęska Rakoczego zachwiała ich uporem, a rozwianie się 
nadziei na odsiecz złamało do reszty ich zawziętość. Kiedy Bethlen sposobił się 
do wyjścia z miasta ze swoimi Węgrami, Wirtz poprosił o łaskę króla Kazimierza 
dla siebie i dla swoich Szwedów. Wysłał komisarzy dla omówienia warunków 
kapitulacji i nie zawiódł się w swoich nadziejach na królewską łaskawość. Zanim 
spisano układ, dnia dwudziestego pierwszego sierpnia wyszli z miasta Węgrzy ze 
swoim dowódcą— żołnierze zdatniejsi do rabunków niż na załogę obronnego miasta i 
zupełnie pozbawieni wojskowego ducha;
opuszczając Kraków, usilnie zabiegali, żeby rada miejska wystawiła im świadectwo 
na piśmie, że przyzwoicie i łagodnie obchodzili się z mieszkańcami. Rada nie 
odmówiła ich prośbie, a czyniąc zadość niepotrzebnemu żądaniu, po cichu cieszyła 
się, że ubywa niewdzięcznych przybyszów. Jak tylko Węgrzy opuścili Kazimierz, 
runęła brama Bocheńska, już przedtem przez pociski armatnie nadwerężona, jak 
gdyby wstrząśnięta bólem, że bezkarnie pozwoliła wyjść z miasta najgorszym 
wrogom Ojczyzny. Mówiono jednak, że tylko nieliczni spośród ludzi Bethlena 
zdołali dotrzeć cało do Siedmiogrodu.
Kiedy kapitulacja została postanowiona, w obozie królewskim oznajmiono rozkaz 
zaprzestania działań zbrojnych na dane hasło, a Wirtz kazał w mieście przy biciu 
w bębny ogłosić bliskie ustąpienie Szwedów. Wszędzie rozeszła się wesoła nowina, 
że bez rozlewu krwi, pokojowymi środkami, odzyskano trudne do zdobycia miasto. Z 
chęcią dodam tu, po to żeby potomność zachowała w pamięci wierność Krakowa, iż 
rada miejska dołożyła wszelkich możliwych usiłowań, ażeby zrzucić jarzmo: mimo 
iż majętności mieszczan były mocno nadszarpnięte, ofiarowano gubernatorowi okup, 
żeby się poddał, zanim miasto zostanie zniszczone, a także wzniecano w murach 
rozruchy, żeby nieprzyjacielowi utrudnić obronę. Wirtz, jak mógł, przeszkadzał 
groźnym dla niego poczynaniom spiskowców, kilku mieszczan uwięził, innych 
uciskał karami pieniężnymi albo męczył torturami (jak to uczynił 
Karchutowiczowi), a ponadto umieścił na widocznym miejscu szubienice, dyby i 
haki i odgrażał się, że zniszczy dobytek i wygubi rodziny mieszkańców. Kolczaste 
wędzidło poskramia nawet dzikiego konia, kaganiec czyni pokornym srogiego 
niedźwiedzia, a serca ludzkie trzyma w swoim ręku i ludźmi bez reszty władnie 
ten, kto ich żony i dzieci ma w swojej mocy. Wielu uważało, że do kapitulacji 
skłonił Wirtza raczej strach przed wewnętrznymi rozruchami aniżeli ataki z 
zewnątrz. Odzyskanie miasta wypadło za czasów burmistrza Andrzeja Cieniewicza, 
wieloletniego rajcy krakowskiego, męża godnego pamięci dzięki dwom wydarzeniom, 
smutnemu i szczęśliwemu, jakie przypadły na okres, w którym sprawował swój 
urząd, ponieważ za jego to burmistrzowania Kraków przeszedł w szwedzkie ręce, a 
następnie został nieprawnemu przywłaszczycielowi odebrany.
Wirtz usilnie się domagał, żeby dowódcy niemieckiego wojska uczestniczyli w 
zawieraniu układu, i nie można mu było tego odmówić. Jego życzeniu stało się 
zadość i zaraz potem ułożono warunki kapitulacji — łagodniejsze niżby to powinno 
wynikać z sytuacji. Były one następujące:
Gubernator Krakowa, oficerowie, załoga i wszyscy stronnicy szwedzcy będą mogli 
swobodnie wyjść z miasta i zostaną przez dodanych im komisarzy odprowadzeni aż 
do granic Korony. Szwedzi opuszczą miasto w szyku wojskowym i będą traktowani z 
honorami. Gubernator dopilnuje, żeby naprawione zostały wszystkie krzywdy, a 
zaciągnięte w mieście długi będą przed odejściem popłacone, bez żadnej zwłoki, 
pieniędzmi albo w naturze. Działa (z wyjątkiem ośmiu mniejszych) pozostaną w 
Krakowie. Szwedom wolno będzie swoje rzeczy (czyli swoje mienie) w dowolny 
sposób sprzedać, podarować albo wymienić, również i sól, którą JKMć pozwolił 
zabrać znaczniejszym urzędnikom. Obie strony wypuszczą jeńców na wolność, a 
chorzy i ranni zostaną odesłani Odrą do Szczecina. Mieszkańcy Krakowa oraz 
poddani króla polskiego, którzy przystali do Szwedów, zostaną przywróceni do 
łask JKMci, ale tym, co chcieliby opuścić królestwo, wolno będzie odejść razem z 
załogą. Odchodzącym dla względów bezpieczeństwa towarzyszyć będą chorągwie 
polskie, nawzajem zaś Szwedzi dadzą zakładników za to, że miasto i wszystkie 
obwarowania przekazane zostaną bez żadnego podstępu. Gubernator Wirtz przed 
wyjściem z Krakowa będzie mógł przesłać królowi Karolowi wiadomość o swojej 
przymusowej sytuacji, a jego posłańcy otrzymają wolny przejazd. Ze strony JKMci 
króla polskiego zostaną wyprawieni komisarze celem zlustrowania relikwii 
świętych, zwłaszcza relikwii św. Stanisława Biskupa, przechowywanych w złotym 
relikwiarzu, oraz zbadania stanu archiwów koronnych, rachunków skarbowych, 
ruchomości pałacowych, porachowania dział itd. Brama Floriańska oraz druga 
brama, na Kazimierzu, zostaną bezzwłocznie przekazane pod władzę króla; poddanie 
całego miasta nastąpi za siedem dni, przy czym przez ten czas nikomu nie będzie 
wolno zbliżać się do bram i murów itd.
Pod takimi warunkami Kraków powrócił do swojego pana, po tym jak dręczony 
przeciwnościami losu pozostawał przez dwa lata w rękach nieprzyjaciół. Wirtz 
domagał się, żeby dla nadania większej mocy układowi król potwierdził go osobnym 
dyplomem, i jego życzenie zostało spełnione, jako że podobny dyplom wydał król 
Karol, zajmując Kraków. Akt kapitulacji podpisało wielu senatorów polskich, 
iprzede wszystkim kanclerze; ze Szwedów podpisali go: Paweł Wirtz, generał 
straży i gubernator Szczecina itd.; Zygmunt Fryderyk hrabia von Gótzen; 
pułkownik Jan baron Frank; pułkownik Otto Wilhelm von Borlitz; deputaci wojskowi 
Henryk von Vicken i Benedykt Wirtz i inni. Kiedy gubernator wraz ze szwedzką 
starszyzną przybył pokłonić się królowi, Kazimierz przypuścił go do pocałowania 
ręki i łaskawie zapytał, jak mu w oblężonym
mieście służyło powietrze. Następnego ranka po podpisaniu aktu przekazania 
miasta żołnierze austriaccy obsadzili bramę Floriańską, a jednocześnie chorągwie 
jazdy zajęły Kazimierz i żołnierze zostali tam rozmieszczeni na kwaterach. 
Więcej było kwater niż gospodarzy domów, albowiem liczne domostwa stały pustką, 
gdyż wojna wygnała z nich mieszkańców.
Dnia trzydziestego sierpnia opuścili Kraków Szwedzi, a wraz z nimi zbieranina 
rozmaitych ludzi: arian, zbiegów, zdrajców oraz wszelkiego rodzaju rabusiów ł 
złoczyńców. Na przedzie jechało trzysta obładowanych wozów, każdy zaprzęgnięty w 
sześć koni; następnie z rozwiniętymi sztandarami postępowała piechota, w 
poszarpanych ubiorach, przeważnie Finowie, doświadczeni żołnierze króla Karola, 
zahartowani w niebezpieczeństwach; prowadzili oni ze sobą osiem dział, zwanych 
falko-netami, z potrzebną amunicją. Dalej szła gromada kobiet, przy czym 
niektóre z nich niosły na plecach po jednym lub nawet po dwoje dzieci, a nie 
brakło i takich, co dźwigały na ramionach wielkie tłumoki z resztkami polskiej 
zdobyczy. Na samym końcu pokazało się dwadzieścia siedem (jeżeli dobrze 
pamiętam) oddziałów jazdy. Wymarsz odbywał się przejściem pomiędzy szeregami 
austriackiego szyku a ustawionymi naprzeciwko chorągwiami polskimi; tak jedni, 
jak i drudzy przypatrywali się tym, których mieli szturmować i których się 
obawiali. Podczas wymarszu doszło do pamiętnej zwady, a nawet niemal do tumultu,
0  czym krótko wspomnę. Bracia Wilkoszewscy, szlachcice, wiedząc, że z wrogiem 
publicznym godzi się walczyć na wszel-kie sposoby, uformowali oddział, złożony z 
czeladzi oraz z takich, co się przyłączyli z własnej woli,
1  zaczęli dokuczać, jak tylko mogli, nieprzyjacielowi w okolicy Krakowa. 
Chwytali Szwedów, wychodzących z miasta po furaż, przetrząsali plą-drowników, 
uprowadzali konie z pastwisk, a nawet
niejednokrotnie w przebraniu wkradali się do miasta i wywiadywali u mieszczan o 
sekretne zamierzenia Wirtza. Sługa jednego z nich, obraziwszy się na swojego 
pana, uciekł do Szwedów, żeby zaś odnieść z ucieczki jakąś korzyść, zabrał ze 
sobą konia znacznej ceny i wielkich zalet. Andrzej (było to imię 
Wilkoszewskiego) musiał na razie puścić płazem występek zbiega, dobrze wiedząc, 
że Wirtz godzi na jego życie, i czekał aż nadejdzie czas, kiedy będzie mógł 
powetować sobie stratę. Podczas wymarszu Szwedów nie spuszczał z nich oka i 
pilnie przypatrywał się każdemu, aż wreszcie spostrzegł, że jeden z urzędników, 
kwatermistrz, dosiada jego konia: okazałość zwierzęcia i jego sierść wilczej 
maści, łatwa do odróżnienia, od razu ściągnęły na siebie uwagę wypatrującego. 
Zwraca się zatem do jeźdźca z uprzejmą prośbą, żeby mu zechciał oddać konia,
który stanowi jego własność i który wraz z nim obowiązany jest odbywać wojskową 
służbę. Szwed zbywa grzeczną prośbę jakimś zuchwalstwem i odmawia zwrotu konia, 
którego nabył niedawno za wysoką cenę. Na to Wil-koszewski, oburzony odmową, 
rzecze:
— Skoro odmawiasz mojej prośbie, będziesz musiał zwrócić konia po niewoli.
Zarazem porwawszy za kołnierz Szweda, człowieka skądinąd wielkiego i grubego, 
zamachem krzepkiego ramienia zrzuca go na ziemię, konia zaś uprowadza ze sobą. A 
że zwierzę miało na grzbiecie szwedzkie siodło, ściąga je i porzuca przed 
szeregami, powtarzając, że bierze tylko to, co stanowi jego własność. Śmiały 
postępek szlachcica, któremu towarzyszyło tylko trzech pachołków, wprawił 
wszystkich w zdumienie — ale przecież zawsze odważniejszy jest ten, kto odbiera 
swoje, niż kto przywłaszcza sobie cudze. Szwedzi stali jak wryci, wśród 
cesarskich nie ibrakło jednak takich, którzy domagali się kary i ofiarowywali 
wstawić u króla, żeby polecił konia oddać. Dopiero później dowiedziano się, 
dlaczego Wirtz nie nalegał na to, żeby szkoda została nagrodzona: obawiał się 
mianowicie, żeby zła krew, której by narobiło wyrównanie straty, nie wywołała 
tumultu, i żeby hałastra nie rzuciła się na wozy i tłumoki, w których ukrył łupy 
z Polski. I nie bez racji bał się Czarnieckiego, którego rzeczy, złożone na 
przechowaniu w Krakowie, splądrował, albowiem ludzie z natury zwykli lękać się 
tych, którym wyrządzili szkodę. Gwarancje aktu kapitulacji pozwoliły Wirtzowi 
odejść bezpiecznie, a jako asystę przydzielono mu pułkownika austriackiego 
Garnie-ra i siedem polskich chorągwi. Konwojowani przez tę eskortę, Szwedzi szli 
prostą drogą do Szczecina. Mieszkańcy okolic, przez które wypadło im 
przechodzić, ponieśli znaczne szkody, ale pocieszali się tym, że Szwedzi 
odchodzą, żeby już więcej nie powrócić.
Kiedy w odzyskanym Krakowie zapanował jaki taki porządek, król przeniósł swoją 
kwaterę z obozu do podmiejskiej wsi Bronowice. Wkrótce przybyli tam do niego z 
pokłonem przedstawiciele rady miejskiej, doktor medycyny Jacek Łopacki, Marcin 
Lechman i Kasper Celesta; mówili o zachowanej w najtrudniejszych chwilach 
wierności i opisywali żałosny skutkiem długotrwałego oblężenia stan miasta. 
Kazimierz przyjął ich nader łaskawie i nie szczędził słów pociechy. Na koniec 
dnia czwartego września król wkroczył do miasta bez uroczystej okazałości, 
ponieważ nie chciał sprawiać radzie miejskiej kłopotu i stanowczo zabronił 
wszelkiej pompy, pozwalając tylko na to, żeby kilku zna-komitszych mieszczan 
prywatnie złożyło mu pokłon. Smętnego oblicza miasta nie mógł od razu zmienić 
nagły triumf: po ulicach leżało pełno chorych, nie
uprzątnięto jeszcze ciał tych, którzy poumierali i których pozabijały pociski. 
Ból ogarniał na widok spustoszenia miasta, niedawno jeszcze kwitnącego: domy 
stały w ruinie, zostały zrównane z ziemią albo strawione przez ogień, rynek 
pozagradzany był umocnieniami i palisadami, a zaułki pełne gnoju i plugastwa. Z 
kościołów prawie że wyrugowany został starodawny obrządek religijny i gdyby nie 
zdobycie miasta, wprowadzono by do nich luterskie praktyki. Król udał się do 
zamkowej katedry, gdzie zwycięskiemu Bogu złożył dzięki, śpiewając Te Deum 
laudamus. [...]
W mieście stanął załogą oddział austriackiej piechoty w sile dwóch tysięcy 
czterystu ludzi pod dowództwem barona Jana Franciszka Keisersteina, pułkownika 
Jego Cesarskiej Mości, który na życzenie króla przyjął na siebie obowiązki 
gubernatora Krakowa. Na utrzymanie tego wojska (czyli na lemingi) szedł dochód z 
wielickich i bocheńskich żup solnych, oddanych pod zarząd barona z Jaro-szyna, 
Ślązaka, który niemałe zyski ze sprzedaży soli przekazywał załodze. Zamek, 
królewskie gniazdo i miejsce koronacji monarchów, powrócił pod władzę swego 
starosty, marszałka Lubomirskiego; prócz zwykłej załogi w sile trzystu ludzi 
stanął w nim jeszcze i regiment pieszy pod dowództwem Pawła Celarego oraz 
oddział jazdy z podkomorzym kijowskim Stefanem Niemiryczem, żeby w razie 
potrzeby miał kto Zamku bronić.
KONIEC