Jerzy Szaniawski Profesor Tutka Wydawnictwo Literackie Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1985 Okładka i ilustracje Daniel Mróz ISBN 83-08-01485-2 Profesor Tutka wśród melomanów Kilku miłośników muzyki rozmawiało o instrumentach. Zastanawiano się, który z powszechnie znanych instrumentów działa najsilniej, najbardziej bezpośrednio na słuchacza. Najwięcej głosów otrzymały skrzypce. ('Skrzypce - powiedział ktoś - mogą mnie doprowadzić do ekstazy). Ktoś inny ujął się za wiolonczelą, jednakże w opinii górowały skrzypce. Gdy była mowa o fortepianie - owszem - przyznano mu wiele, i to, że skala duża, i wygrać można wszystko - ale właśnie tego oddziaływania, tego, co może doprowadzić niemal do ekstazy - tego fortepian dać nie może. - A jednak... - odezwał się milczący do tej pory Profesor Tutka - a jednak... Opowiem państwu pewne moje przeżycie. Jechałem statkiem z Genui do Aleksandrii. Morze było spokojne, a na pokładzie zebrało się mnóstwo podróżnych. Między nimi był młodzieniec, jak mi sam mówił, na wpół Grek, na wpół Rumun, człowiek w zachowaniu się swoim trochę ekscentryczny, trochę, można powiedzieć, wariat, ale P'anista wprost fenomenalny! Właśnie z nim rozmawiałem, gdy na pokładzie dał się zauważyć jakiś gorączkowy ruch za-'°gi. Po chwili spokojne morze zaczęło jakby przybierać inny Kolor i wezwano nas do opuszczenia pokładu, gdyż spodziewana 'est '- krótko mówiąc - burza. Wówczas ten na wpół Grek, na wpół Rumun, pianista wprost fenomenalny, spojrzał na mnie i powiedział: - Chcę grać! Zeszliśmy z nim do saloniku koncertowego i pianista zasiadł do potężnego fortepianu. Ledwie uderzył w klawisze, stało się coś nieoczekiwanego: dziób statku poszedł gwałtownie na dół, a przymocowany specjalnie do podłogi fortepian zerwał swoje więzy i odjechał na kółkach od pianisty. W ostatniej chwili chwyciłem pianistę, który z wyciągniętymi rękami pozostał na taborecie - powtarzam, w ostatniej chwili, gdyż dziób statku podniósł się nagle w górę, fortepian wracał. Oczywiście, że nie wróciłby grzecznie pod ręce pianisty, ale pędząc ku przeciwległej ścianie - zmiótłby po prostu człowieka. Gdyby dziób statku wpadał tylko w dół lub podnosił się ku górze, fortepian jeździłby tam i z powrotem, po jednej linii - i można by obrać jakiś punkt strategiczny, aby nas nie rozpłaszczył na ścianie. Ale rozszalała burza zaczęła rzucać statkiem we wszystkie strony: skręcała go, przewracała na boki. Nie można było przewidzieć, z której strony uderzy w nas już wprost rozszalały fortepian. W pewnej chwili rzuciliśmy się do drzwi - drzwi ktoś zamknął! Grozę sytuacji powiększała ciemność, w której rozszalałe cielsko fortepianu^ szczerząc klawisze i jęcząc strunami, przy każdym uderzeniu; o ścianę - wstrząsało widmem śmierci. Nie myśląc zupełnie o tym, że nikt treści mego wolania nie rozumie, zacząłem krzyczeć po polsku: "Ratunku, ratunku !" Pianista to samo krzyczał raz po grecku, a raz po rumuńsku. Wreszcie zaczęliśmy krzyczeć, mało krzyczeć - .darliśmy się w języku międzynarodowym: "S.O.S.! S.O.S.!" Ktoś otworzył drzwi. W te drzwi otwarte wbiegliśmy w ostatniej chwili, bo fortepian z jakąś wściekłością, z jakąś nieprawdopodobną furią pędził za nami, aż oparł się z jękiem, łoskotem o ścianę. Proszę państwa - mówił Profesor Tutka - nie skrzypce, nie wiolonczela - ale fortepian, właśnie fortepian zrobił na mnie najpotężniejsze wrażenie w mym życiu - tego dnia, gdy szalała burza na morzu, a ten na wpół Grek, na wpół Rumun, pianista... wprost fenomenalny! zasiadł do fortepianu i-.fortepian odjechał. profesor Tutka a hasło "sztuka dla sztuki" Ktoś z rozmawiających twierdził, że kierunki i hasła w sztuce, które pozornie są już przestarzałe i zapomniane, zjawiają się znów, jak powracająca fala. Ale ktoś inny twierdził z uporem, że na przykład takie hasło, jak "sztuka dla sztuki", już nigdy nie wróci. Uciszono się, bowiem Profesor Tutka zaczął opowiadać: - Byłem wówczas w Brazylii i znalazłem się tam na skraju dziewiczego lasu. W pewnej chwili posłyszałem, jak ktoś powiedział: "szczenię szczeka w szczawiu*. Czy mnie słuch myli? Znów słyszę: "szczenię szczeka w szczawiu*. Nasłuchuję: i znów - "szczenię szczeka w szczawiu*. Opowiadanie przerwał sędzia. - Proszę pana, jeżeli mi pan jeszcze czwarty raz powtórzy - "szczenię szczeka w szczawiu", to - za siebie nie odpowiadam! Bo rozumiem: nie wszystko, o czym mówimy, ma posiadać myśl głębszą. Ale musi być w tym jaki taki sens. A pan am tu opowiada... Dlaczego w szczawiu, pytam, dlaczego - w szczawiu?! , ~~ Panie sędzio. Gdyby wobec pana kobieta-Polka powie- - a a. "szczenię szczeka w szczawiu", mógłby pan słusz- 'e wysunąć zarzut, że w tym nie ma myśli głębszej. Ale: y y to powiedziała cudzoziemka, toby pana przede wszystkim zastanowiło to, że może ona wymówić tak trudne słowa. - Ano to mów pan od razu, że to była cudzoziemka. - Tak. Papuga. - Papuga? - Papuga. Zacząłem się zastanawiać, skąd papuga na skraju dziewiczego lasu mówi po polsku? Zacząłem myśleć jak detektyw. A ponieważ czytywałem i książki kryminalne, wiedziałem, jak powinien myśleć detektyw. Naprzód musi się zastanowić i dopiero - wywnioskować. Nigdy odwrotnie. Zastanowiłem się i wywnioskowałem, że tu musi mieszkać jakiś Polak, który nauczył mówić papugę po polsku. I nie jest to Polak zwykły. Bo, że zdolny, a nawet utalentowany, to - nie ma w tym nic nadzwyczajnego: Polacy są zdolni i utalentowani; ale był to przy tym Polak - cierpliwy. Zacząłem się zastanawiać, jaki cel miał ten Polak, który uczył papugę, jaka idea mu przyświecała? Bo tego, czego dokonał, nie można nawet nazwać "szerzeniem kultury polskiej za granicą". I nie można przypuścić, aby to zrobił dla zabawki. Owszem, znałem rodaków na obczyźnie, co uczyli dla zabawki. Uczyli cudzoziemkę słów nieprzyzwoitych, a potem taki nicpoń za boki się łapał, kiedy cudzoziemka w dobrej wierze to powtarzała. Ale trzeba zauważyć, iż we wszystkich językach słowa nieprzystojne mają to do siebie, że są łatwe do wymówienia. A tu - coś wręcz innego: bo i przyzwoite, i trudne. A więc człowiek ten wkładał w tę naukę trud, silną wolę, upór - i niewątpliwie poważną pracę. Dlaczego to robił? Widocznie hołdował on hasłu: "sztuka dla sztuki". Słuchacze Profesora Tutki orzekli, iż jest to przykład doskonały: ten Polak zdolny, utalentowany, a w dodatku Polak cierpliwy - nie zrobił nic, jak to inteligentnie zauważono, ani dla kraju, ani dla Brazylii. A więc hasło "sztuka dla sztuki*, któremu hołdował, jako bezużyteczne - już nie powinno powrócić. Profesor Tutka na małej stacji kolejowej Wieczór jesienny, deszcz, do kawiarni wchodzili ludzie przemoknięci, ten składał parasol, ów przecierał mokre okulary, niejeden mówił: "ale czas...", "psi czas". Profesor .Tutka powtórzył po kimś w zamyśleniu: "psi czas, psi czas"... Po chwili zaczął mówić: - Przypomniał mi się, panowie, taki, jak ten, wieczór. Tylko że nie siedziałem wówczas w kawiarni, ale na małej stacyjce kolejowej. Wysiadłem z jednego pociągu, aby przesiąść się na drugi. Nie jest to rzecz przyjemna czekać na stacji parę godzin, więc wypowiedziawszy w myśli, jak to zwykle w takich razach bywa, krytykę pod adresem dyrekcji kolejowej za złe połączenia, siadłem zrezygnowany w salce restauracyjnej, która była zarazem poczekalnia. Popatrzywszy na plakaty i ogłoszenia rozwieszone na ścianach, wstałem i zbliżyłem się do ubogiego bufetu, za którym siedziała panienka i czytała książkę. Przeprosiłem, że jej przerywam, i zamówiłem szklankę herbaty. Znudzona, senna panienka przyniosła mi ciepłego płynu, który na małych stacyjkach nazywają herbatą. Ten kolor żółtawy, ta gruba zielonkawa szklanka i łyżeczka cynowa jeszcze więcej dodawały wszystkiemu melancholii. Ale taki już jest zwyczaj, że się na stacji kolejowej pije... Deszcz spływał po szybach, na świecie zimno i ciemno, pa- li nienka małomówna, senna, nie interesująca się przybyłym gościem, no i ta herbata w grubej zielonkawej szklance. Wierzcie mi, panowie, że było smutno. Na szczęście od pieca szło ciepło, a wszedłem tu trochę zmarznięty, przepojony wilgocią, czułem się nieswojo, kto wie, może miałem trochę gorączki. Spróbowałem o coś zapytać, ale panienka odpowiedziała mi niechętnie, nie odrywając oczu od książki. Niech sobie czyta... Po jakimś czasie zobaczyłem za szybami światło i posłyszałem zbliżający się pociąg. Wiedziałem, że to nie ten, który ma mnie powieźć dalej. Panienka nie podniosła nawet oczu na szyby, wiedziała, że to jakiś pociąg towarowy. Po chwili wszedł konduktor z latarką i zbliżywszy się do bufetu, powiedział: "Musi mi pani dać kieliszek wódki". Powołała się na świeżo wydane rozporządzenie, że funkcjonariuszom kolejowym podczas służby nie wolno sprzedawać napojów wyskokowych. "Napo-jów wyskokowych* - tak się wyraziła. Konduktor odpowiedział, że rozporządzenie jest rozporządzeniem, ale dziś trzeba zrobić wyjątek: zimno, deszcz, wilgoć przenika człowieka do kości, a poza tym wiozą tym towarowym nieboszczyka. "Chyba, że tak" - odpowiedziała panienka i nalała kieliszek wódki. Konduktor wypił i powiedziawszy: "psi czas, psi czas", zniknął za drzwiami. Znudzony, zmęczony, czułem, że bym zasnął. Może nawet przymknąłem oczy, bo gdy się ocknąłem, zobaczyłem w rogu poczekalni trzy osoby: starszą damę, człowieka wyglądającego na cudzoziemca i jeszcze jednego pana w meloniku. Nie żądali niczego do jedzenia, zresztą zaczytana panienka nie zwracała na nich najmniejszej uwagi. Zacząłem ich obserwować. Wyglądali bardzo charakterystycznie. Pani, mimo starszego wieku, ubrana była dość jaskrawo; jej kapelusz z piórkiem miał nawet w sobie coś komicznego. Obok niej siedział chudy, wysoki człowiek, o rudych włosach. Miał czapkę na głowie, a szyję owiniętą wielkim wełnianym szalem w kratę. W ustach trzymał fajkę. Trzecim gościem był pan w podobnym do mojego meloniku i takim, jak moje, palcie. Miał przyjemną, inteligentną twarz i w ogóle wydawał mi się podobny do mnie. Pani mówiła: "...Znam dwóch mężczyzn. Są to przeciwnicy polityczni. Skaczą sobie do oczu, gdy zaczną rozmawiać. Podsłuchałam raz ich rozmowę. Jeden powiedział: "Zamordo- 12 wałbym tę babę". A drugi dodał: "Chętnie bym ci w tym dopomógł". Tu byli w zgodzie". Człowiek, który mi się wydawał podobny dq mnie, spytał: <(Czy to byli zięciowie pani?" "Tak - odpowiedziała z godnością - jestem ich teściową". Teraz zaczął mówić człowiek, wyglądający na cudzoziemca: "Mam teściową, ale ,nie mogę powiedzieć, abym był dla niej niedobry. Powiedziała mi raz żona, żebym kupił lekarstwo w aptece i zawiózł je matce jej, która mieszka o piętnaście kilometrów dalej. Wyszedłem z mieszkania i zacząłem się zastanawiać, czy jechać te piętnaście kilometrów koleją, czy też pójść pieszo? Jeżeli pójdę pieszo, to zaoszczędzę pieniędzy, ale zniszczą mi się buty. Zacząłem obliczać, co w rezultacie wyniesie taniej. Gdy tak obliczałem, nadszedł mój sąsiad; spytał, dokąd się wybieram? Powiedziałem, że do teściowej, ale przedtem muszę kupić lekarstwo w aptece, i pokazałem mu receptę. Sąsiad mój powiedział, że w ogóle w medycynę nie wierzy, a przeczytawszy receptę, chwycił się za głowę: "Człowieku - mówił - w tym jest cała kombinacja trucizn, którymi lekarze od lat zatruwają chorych. Nigdy nie dałbym czegoś podobnego drogiej mi osobie. Chyba... że cncesz otruć teściową". Nie chciałem jej otruć, więc przestałem wierzyć w medycynę i lekarstwa nie kupiłem. Nie mając lekarstwa, nie miałem po co jechać. Zrobiłem dobrze, bo matka mojej żony żyje do tej pory, a ja zaoszczędziłem na bilecie kolejowym tam i z powrotem, a względnie na obuwiu. No i nie wydałem pieniędzy na lekarstwo!" Odezwał się teraz podróżny, który wydawał mi się podobny do mnie: "Jeżeli mowa o teściowych, to powiem państwu, że parę dni temu powiedziała mi matka mojej żony, że pozytywka wnuka przestała grać, więc kiedy będę wychodził z domu, muszę ją zabrać do naprawy. Tylko żebym nie zapomniał, bo mam opinię, że jestem roztargniony. Wychodząc przypomniałem sobie pode drzwiami, że miałem cos zabrać do naprawy Ale co? Już wiem! Instrument muzyczny! Więc podszedłem do fortepianu, chcąc go włożyć do teki, ale poczuwszy wielki ciężar, zorientowałem się szybko, że to chodziło nie o fortepian, ale o inny instrument. Nawet Przypomniałem sobie, że - samogrający. Więc wziąłem gra- 13 mofon, ale dopiero gdy mi w sklepie powiedzieli, że naprawy me wymaga, zorientowałem sie i przypomniałem sobie, że to pozytywka*. Zmęczony - mówi} profesor Tutka - przymknąłem oczy, a gdy je otworzyłem -_ towarzystwo zniknęło. Wydało mi się to zniknięcie tak niespodziane bo przecież nie spałem, że spytałem panienki pr2y bufecie, kiedy wyszli ci podróżni? Panienka odpowiedziała zdziwiona, że tu nikogo oprócz mnie me było. Nic nie rozumialem j wyszedłem na peron, myśląc, że tam zobaczę tych dośc dziwnych gości. W tej chwili pociąg towarowy ruszał w dalszą droge Latarnia stacyjna oświetliła wagon, na którym bie]aia klepsydra. Zdołałem przeczytać: "Ferdynand Tyk, redaktor j wydawca tygodnika "Gwóźdź"". ^Gwóźdź", to znane mi dobrze pismo humorystyczne. Pociąg odjechał. Wróciłem do pOczekalni. Zrozumiałem teraz wszystko: ci ludzie - "teściowa> ((skąpy Szkot" i ^roztargniony profesor.), to trzy znane postacie humorystyczne, które konwojowały swego redaktora w jego ostatniej podróży. Profesor Tutka daje przykład opowiadania pogodnego Do towarzystwa, w którym rozmawiał Profesor Tutka, podszedł zmartwiony młodzieniec. Gdy spytano go, dlaczego jest w złym humorze - powiedział, że nie przyjęto w pewnej redakcji opowiadania, które napisał. Nie dlatego, że - złe, tylko, iż - ponure i odbierające czytelnikom pogodę ducha. Młodzieniec irytował się przy tym na redakcję ł pogodę ducha czytelników. - Gdybym pisywał - powiedział Profesor Tutka - to zaniósłbym do tej redakcji opowiadanie pogodne i słoneczne. Opowiem, jaki miałem kiedyś dzień. Obudziłem się, podszedłem ku oknu, żeby zobaczyć, czy ładna pogoda, i na tle błękitnego nieba ujrzałem kominiarza, stojącego na dachu. Dobrze, iż nie zobaczyłem pająka, gdyż według Francuzów to oznacza zmartwienie. Wkrótce potem miła staruszka-gospodyni podała mi śniadanie. Kawa pachniała, pieczywo przy łamaniu trzaskało ze świeżości, masło wyborne. W gazecie, którą przeglądałem, radosne wiadomości: nasza drużyna piłki nożnej zwyciężyła w Bukareszcie. Wesoły wyszedłem na miasto. Zobaczyłem znajomego, który z drugiej strony ulicy kiwał ręką i najwyraźniej szedł teraz ku mnie. •^dziwiłem się trochę, gdyż od pół roku, zawsze, gdy mnie zobaczył, znajdywał interes po drugiej stronie ulicy. Powiedział, 15 iż cieszy się, że mnie widzi, może mi dziś oddać swój dług, i zaprosił mnie nawet do przyjemnej restauracyjki, aby przy kieliszku wina swobodnie porozmawiać. Powiedział mi, że się niedawno ożenił z uroczą kobietą, powodzi mu się dobrze, że kraj nasz, dzięki centralnemu położeniu w Europie, oczekuje wielka przyszłość. Rozstaliśmy się serdecznie, obiecując, ?e się znowu spotkamy. Z uczuciem przyjaznym dla znajomego, z myślami, że nigdy przedwcześnie człowieka źle sądzić nie należy, bo nie liczyłem już, żeby oddał, co pożyczył - poszedłem do biblioteki. Szukając czegoś innego - natrafiłem na nie znany nikomu dokument, dowodzący, iż człowiek, który uchodzi za świętość narodową, wiódł życie rozwiązłe. Ucieszony tym odkryciem, udałem się do miejskiego parku porozkoszować się wiosenną zielenią i tulipanami. Po alejach spacerowały zakochane parki, ptaki uwijały się na gałęziach, a po pniu drzewa, tuż koło mnie, schodziła wiewiórka. Usiadłem na ławce - po chwili miałem sąsiadkę - miłą szesnastoletnią panienkę. Zaczęliśmy rozmawiać, dowiedziałem się, że jest rodem z Sanoka, brat jej zdaje w tym roku maturę, mają domek z ogródkiem, mamie dokuczają wprawdzie bóle reumatyczne, ale jest bardzo czynna, pielęgnuje kwiaty, a w domu mają fortepian, radio i dwa kanarki. Rozmawialiśmy bardzo przyjemnie, między nami nie czuło się różnicy wieku, nie było, zda się, innej płci, rozmowa pozbawiona cienia erotyzmu, rozmowa człowieka z człowiekiem, czysta, szlachetna a pełna wdzięku. Pożegnałem panienkę, poszedłem dalej, zobaczyłem, jak pewna pani chce wepchnąć wózek z dzieckiem na znaczne wzniesienie, ale idzie jej to ciężko - więc pomogłem wjechać z wózkiem na górkę - a gdy mi dziękowała, skłoniłem się nisko i powiedziałem: "Pani, spełniłem tylko obowiązek obywatela: w tym wózku leży przyszłość nasza". Tak mi przyjemnie było w parku, śród zieleni, śród matek, nianiek i dzieci, że pozostałem tam do wieczora. A wieczorem wytrysnęła fontanna. Naprzód szara, później puszczono reflektory i stała się srebrna, potem złota, wreszcie z boków wystrzeliła czerwień, fiolety, wybuchały i gasły coraz to inne kolory, słowem - tęcza - kalejdoskop - cudo! Ciemnymi ulicami wracałem do domu. Zadzwoniłem do swego mieszkania - nikt nie otwierał. Zdziwiony - bo sta- 16 ruszka-gospodyni o tej porze nigdy nie opuszczała domu, zadzwoniłem po raz drugi. I znów nikt nie otwierał. Zacząłem głośno pukać - za drzwiami cisza. Zaniepokojony nieco, poszedłem, aby poradzić się dozorcy. Człowiek ten zdziwił się i poszliśmy teraz we dwóch, żeby się dobijać. Nikt nie odpowiadał. Profesor Tutka, powiedziawszy to, zamyślił się i milczał, zainteresowani słuchacze, nie mogąc doczekać się dalszego ciągu opowiadania, spytali: "no i co dalej ?" Profesor Tutka ocknął się z zadumy. - Myślę o tym - powiedział - że się zagalopowałem; gdybym mówił dalej, mogłoby wam to krew zmrozić w żyłach. Autor opowiadania pogodnego musi pamiętać o tym, aby się w odpowiednim miejscu zatrzymać. Więc wrócę do tej fontanny. Panowie! tryskała prześlicznie. Okno - ...Proszę panów - mówił Profesor Tutka - ponieważ sędzia opowiedział nam, jak drogo kosztuje teraz odmalowanie okien, przypomniało mi się pewne okno, na które niegdyś patrzałem. To, co mam zamiar dzisiaj opowiedzieć, nie ma nic wspólnego z drożyzną, z farbą ani rzemieślnikiem - po prostu - słowo "okno" skojarzyło się w mym umyśle z pewnym wspomnieniem. Mieszkanie moje znajdowało się na piętrze w wąskiej, staroświeckiej uliczce. Naprzeciw mego okna było tuż, o dziesięć kroków, okno po drugiej stronie uliczki. Co wieczór tęga duża kobieta zapuszczała roletę, zapalała światło, a ja widziałem na tle tej zasłony tylko wielki cień, który poruszał się, znikał i znów się ukazywał. Ale kiedyś zobaczyłem cień drugi: cień mężczyzny. Mężczyzna był znacznie, może dwa razy mniejszy od kobiety. W pewnej chwili zobaczyłem, że dwa cienie zbliżyły się do siebie, złączyły - to pocałunek. I tak już powtarzało się co wieczór. Mało interesuje mnie cudza miłość; nie byłem wówczas już dzieckiem, wiedziałem, że mężczyzna i kobieta całują się od wieków i całować się będą i w następnych wiekach; a więc wszystko to, powtarzam, nie było dla mnie ani zbyt ciekawe, ani nowe. Widziałem tam tylko zabawkę, groteskę, coś z teatru chińskich cieni. 18 Pewnego dnia, o zmierzchu, ktoś zapukał do mego pokoju i po chwili wszedł nieznajomy człowiek, mężczyzna, chudy, wątły, nerwowy. Tę nerwowość, zresztą opanowywaną, spostrzegłem od pierwszej chwili. Gdy spytałem: "Czym mogę służyć?", i poprosiłem, aby usiadł, zaczął mówić. - Proszę pana. Zanim wyjaśnię, jaki cel ma moja wizyta, powiem, że znam pana z widzenia: widziałem, jak pan raz dawał jałmużnę żebrakowi; gdy panu dziękował, ukłonił mu się pan swoim melonikiem; a więc jest pan człowiekiem dobrym i uprzejmym. - Może tak i było - powiedziałem - ale co to ma za związek... - Jeszcze chwilę, wyjaśnię - mówił gość - poza tym jest pan człowiekiem już... przepraszam bardzo, ale na tym punkcie są niektórzy drażliwi - jest pan człowiekiem już... niezbyt młodym i wiele pan na pewno rozumie. - Nie jestem na punkcie swoich lat drażliwy... Zapewne... niejedno już zdołałem widzieć, zrozumieć i jak to mówią - "zrozumieć znaczy - wybaczyć". - Właśnie. Więc wybaczy mi pan przede wszystkim, że tu nie proszony przyszedłem. To okno naprzeciwko jest oknem mojej żony, która mnie... opuściła. Widział pan pewno nieraz tę kobietę. - Rzeczywiście, widuję tam czasem jakąś panią, która mi przypomina kobiety Rubensa. To jest pańska żona? • - Rubensa, pan mówi? - spojrzał na mnie podejrzliwie, jak by chciał zbadać, czy to z mojej strony aprobata, czy złośliwość. - Kocham tę kobietę i żyć bez niej nie mogę. Panie, niech mi pan pozwoli popatrzeć na nią z tego okna. Nie widząc jej, przeżywam wprost niewypowiedziane katusze. - Proszę pana, cóż?... owszem... niech pan patrzy. Ale zdaje mi się, że to jest zła metoda: nie wiem, czy to pana uspokoi. Poza tym... może pan ujrzeć coś, co pana żywiej poruszy albo wyprowadzi z równowagi... - Chce mi pan powiedzieć, że zobaczę kochanka mojej żony? Widział go pan! Wiem, wiem, że taki jest! - Ależ niech się pan uspokoi - mówiłem łagodnie. - °wołał się pan na mój wiek, a więc doświadczenie, znajomość życia: więc powtarzam panu, obrał pan złą metodę. Metoda 19 taka, aby kochaną, a nie kochającą widzieć, śledzić, podglądać, to tylko w rezultacie bolesne rozdzieranie ran. Uważam, iż powinien pan trzymać się z daleka od tej dzielnicy miasta, starać się nawet, o ile możliwe, wyjechać stąd na czas jakiś, jeżeli ma pan na biurku fotografię tej kobiety - niech pan lepiej włoży wizerunek głęboko do szuflady i nigdy nań nie patrzy; nawet jeżeli przechowuje pan jakieś przedmioty, których dotykała ta kobieta - niech je pan usunie. - Najważniejszym przedmiotem, którego dotykała - odpowiedział - jestem ja sam: jak się mam usunąć? Radzi pan, bym się zabił? - Ach! - odpowiedziałem. - Nikomu nigdy tego nie doradzam. Pozwoli pan, że zapytam: czym się pan zajmuje? - Jestem urzędnikiem w magistracie. - Pięknie. Pracuje pan dla ogółu mieszkańców. Nie weźmie nikt panu za złe, że chce pan parę chwil poświęcić szczęściu czysto osobistemu. Ale czy tym szczęściem ma być jedynie kobieta? Znam wielu, którzy po zawodowej pracy nie spędzają czasu tylko przy kobiecie. Na przykład biorą do rąk mandolinę. - Nie lubię mandoliny! - To tylko przykład... Są tacy, co wyszukują błędy drukarskie i gafy w gazetach i bardzo ich to cieszy. Znałem znów człowieka nieszczęśliwego w małżeństwie, który mimo starszego wieku postanowił kształcić się dalej. A jednego znałem, gdy go porzuciła żona, zaczął hodować lewkonie. Doszedł do pięknych rezultatów. Czy nie interesują pana lewkonie? Nie wiem dlaczego, ale słowa moje gościa drażniły. Widziałem to i przestałem mówić. Odpowiedział mi jednak grzecznie: - Podaje mi pan przykłady i rady rzeczowe, teoretycznie nawet dobre, ale... - Ha, w takim razie niech pan tu siedzi i patrzy. - A w myśli dodałem - "i głowy mi nie zawraca, bo mam pilną robotę". Gość mój siedział, patrząc w okno, a ja pochyliłem się nad biurkiem i opuściłem wzrok na swoją pracę. Gdy w pewnej chwili zerknąłem na siedzącego, zobaczyłem, że twarz mu się zmieniła, jak by z gniewu czy cierpienia. "Aha - pomyślałem - ujrzał cień rywala" i znów opuściłem oczy na leżący 20 przede mną papier. Nagle - zerwałem się z miejsca! Człowiek ten wprost sypał kulami z rewolweru w cienie na rolecie-_ I zabił? - spytał po chwili jeden z panów. - Nie miałem zamiaru - mówił Profesor Tutka - opowiedzenia jeszcze jednej historii, kończącej się rewolwerem. Tematem moim było dzisiaj okno. Temat podsunął mi pan sędzia, który musiał zapłacić dużo za odmalowanie. Dla rnnie okno, o którym opowiadałem, było groteską, zabawką; dla gościa mego - czymś bolesnym, dramatycznym. OknO to samo. Potem zamieszkali tam inni ludzie, zdaje się, szczęśliwi, w oknie były kwiaty i bawiły się za nimi dzieci. Ktoś, kto mnie odwiedził, powiedział z uśmiechem: "jakie miłe okno". Dla mnie teraz okno, w którym stały kwiaty, zza kwiatów wyglądały dzieci, było wciąż nawiedzane przez trzy zabawne Postacie, z jakiegoś teatru chińskich cieni, które w jednej parrłiet-nej chwili nabrały wstrząsającej dramatycznej treści. - Pięknie. Ale zabił czy nie zabił? - pytał jeden z panow- - Zabił. Zabił we mnie na zawsze chęć służenia dobrą radą ludziom zakochanym. Przeczucie Profesora Tutki Rozmawiano o różnych dziwach, z których człowiek nie może zdać sobie dokładnie sprawy i dobrze tego wytłumaczyć: o snach proroczych, o tajemniczych znakach ostrzegawczych, o przeczuciach. Dawano wiele przykładów. Sędzia, człowiek trzeźwy, jak sam o sobie mówił, twierdził, że miał przeczucie, aby nie jechać nocnym pociągiem. Nie pojechał i zrobił dobrze: pociąg ten się wykoleił. Mecenas miał raz sen, że chce go zamordować klient: i rano przegrał sprawę. Doktor twierdził, że w ogóle nie wierzy w przeczucia i nie dawał przykładów. Ale rejent opowiedział o swej babce, że kiedy miała dziewięćdziesiąt siedem lat i była najzupełniej zdrowa, powiedziała do otoczenia, że wkrótce umrze. Żyła jeszcze dwa lata, ale umarła. Rodzina wtedy zaczęła przypominać, co babka sobie przepowiedziała. Profesor Tutka słuchał, a potem opowiedział wypadek ze swego życia. - Miałem niegdyś po raz pierwszy lecieć samolotem, żeby znaleźć się w mieście portowym nad Adriatykiem i stamtąd udać się statkiem w dalszą podróż. Tego dnia, w którym miałem wsiąść do samolotu, czułem się nieswojo: nie mogę i teraz określić dlaczego, ale czułem, najwyraźniej czułem, że spotka mnie jakieś nieszczęście. Jednak postanowiłem nie ulegać 22 nerwom, karciłem się w myśli, odrzuciłem wahania - jechać czy nie jechać. Wreszcie samolot ze mną odleciał. Gdy maszyna spadała jak w przepaść, myślałem sobie: "Przepadłem! To już mój koniec". Ale sąsiad, stary wilk powietrzny, śmiał się z nowicjusza i mówił mi, że to są zwykłe przyjemności jazdy samolotem. Gdy uspokojony spytałem go, czy dawno lata, odpowiedział mi, że leci już po raz drugi w życiu. Dolecieliśmy bez wypadku na lotnisko w mieście portowym. Byłem naprawdę zadowolony. Wykąpałem się w hotelu i wyszedłem na miasto. Kpiłem ze wszelkich przeczuć, ośmieszałem się przed sobą samym. Wesoły, radosny, przechadzałem się po ulicach miasta, zachwycałem domami oplecionymi glicynią, a wszystkie młode dziewczęta wydawały mi się pociągające. Pamiętam jeszcze, iż rzuciłem do skrzynki pocztowej kartkę dla ukochanej w kraju, do której napisałem: wszystkie me myśli są tylko przy tobie", i wstąpiłem do jakiegoś sklepu, gdyż zobaczyłem na wystawie drobiazg, potrzebny mi do dalszej podróży. Sięgnąłem do kieszeni, aby kupcowi zapłacić - nie ma pugilaresu... Szukam jeszcze po innych kieszeniach - nie ma. Okradzione mnie! Proszę sobie wyobrazić - mówił Profesor Tutka - co to znaczy znaleźć się w obcym kraju, w obcym mieście, bez pieniędzy, bez dokumentów, bez biletu na statek, który miał mnie ^zawieźć dalej. To trzeba nazwać katastrofą. Byłem tym, kim -byłby sędzia, gdyby pojechał tym nocnym pociągiem, którym nie pojechał: to jest, stałem się człowiekiem wykolejonym. Powiem więcej: byłem zdruzgotany! Profesor Tutka przestał mówić i siedział zamyślony, jakby przeżywał wypadek, który spotkał go niegdyś nad Adriatykiem. Wreszcie sędzia spytał, jak sobie Profesor Tutka dał radę, będąc w takiej sytuacji, w obcym kraju, w obcym mieście, bez pugilaresu? - Ano cóż miałem robić?... - odpowiedział Profesor Tutka. - Wróciłem zgnębiony do hotelu. - Czy był w tym mieście nasz konsulat, który panu pomógł?- spytał mecenas. -- Nawet nie wiem. Gdy wszedłem do swego POKOJU, 23 zobaczyłem pugilares na stole. Wychodząc na miasto, po prostu zapomniałem go zabrać. - Czy pan zakpił w tej chwili z nas, czy z przeczucia? - spytał jeden z panów. - W każdym razie nie z przeczucia. Przeczucie mówiło prawdę: spotkała mnie katastrofa. Tylko, że wyszedłem z mej cało. Profesor Tutka o przywiązaniu do przeszłości Nie było śród rozmawiających panów człowieka, który by czegoś pięknego nie stracił podczas wojny. Rejent stracił bibliotekę, która była istnym stadem białych kruków. Sędziemu wstrząs bomby porozrzucał numizmaty, które zbierali skwapliwie nie-numizmatycy. Mecenas lokował przezornie swoje kapitały w mistrzach malarstwa polskiego z osiemnastego i dziewiętnastego wieku i - pozostał bez mistrzów i bez pieniędzy. Zaczął opowiadać Profesor Tutka: - Oczywiście wszyscyśmy potracili. Potraciliśmy rzeczy gorliwie przez nas zbierane, troskliwie przechowywane. Jednakże wojna, jako taka, była dla nas przeżyciem i wstrząsem tak silnym, że straty, jakie ponieśliśmy, jak by zmalały. Ta sama strata podczas pokoju wydawałaby się większa. Znalem przed wojną człowieka, który miał w swym staro-kawalerskim mieszkaniu sporo ładnych rzeczy, ale najwięcej cenił szablę turecką, zdobytą przez jednego z przodków podczas wyprawy wiedeńskiej. Szabla ta z zatartym nieco napisem tureckim, mieszczącym w sobie dewizę: "Półksiężyc i honor!", czy coś w tym rodzaju, wysadzana drogimi kamieniami przy rękojeści, należała zapewne do jakiegoś tureckiego dostojnika. Wyglądała rzeczywiście imponująco. I oto dnia pewnego 25 podczas nieobecności gospodarza zakradli się złodzieje. Skradli tę cenną szablę. Widocznie złodzieje byli nawet znawcami, gdyż, sądząc po niewielkich na ogół szkodach, jakie zrobili - polowali głównie na ten klejnot. Znajomy mój był niepocieszony. Rozpaczał, jak by po stracie najbliższej istoty. Ocknąwszy się nieco z bólu, rozwinął niezwykle silną akcję w celu odzyskania szabli: obiecał wielką nagrodę, kazał rozesłać depesze do wszystkich stacji pogranicznych, wysłał ostrzeżenia do antykwariuszów w kraju i za granicą. Niestety, upływały tygodnie, a na ślad bezcennej szabli nie natrafiono. Doprawdy żal mi było człowieka, który po tej stracie tak bardzo rozpaczał. Zacząłem się nawet nad tym zastanawiać i obalałem w myśli poglądy tych, którzy twierdzą, że najsilniejsze uczucia przejawiają się w sprawach nieobcych i światu zwierzęcemu: jak walka o byt, żądze płci odmiennych, chęć zachowania gatunku; otóż tutaj wchodziły w grę uczucia nie znane lwicy czy zającowi: bo już czysto ludzkim, związanym z intelektem, należy nazwać tak wielkie uczucie do czasów przeszłych i do dzieł sztuki, w tym wypadku - sztuki tureckiej. Miałem - mówił dalej Profesor Tutka - jakieś srebrne cacko staroweneckiej roboty, ale bardzo uszkodzone. Ktoś ze znajomych dał mi adres majstra, który takie rzeczy nie tylko naprawia, ale nawet rekonstruuje części, a robi to wprost po mistrzowsku. Odnalazłem z trudem tego majstra, co mieszkał w staromiejskiej dzielnicy, gdzieś poza ciemnym korytarzem, od którego prowadziły kręte schodki. Zobaczyłem w warsztacie postać jakby powieściową, która stała wśród części antyków, dziwnych narzędzi, tyglów, butli z kwasami. Powiało na mnie starożytnością, alchemią. W pewnej chwili, gdy rozmawiałem ze starym mistrzem, zobaczyłem na ścianie dobrze mi znaną szablę turecką. Odkrycie to zrobiło na mnie duże wrażenie: odnalazłem szablę człowieka, który w nią wkładał uczucia wyższe, ludzkie, obce światu zwierzęcemu. Nałożyłem maskę dyplomaty i zacząłem mówić niemal obojętnie. - Hm, ma pan, widzę, jakiś ciekawy okaz. Wygląda to na starą broń pochodzenia wschodniego. - Tak - odpowiedział - szabla turecka. 26 _ Musi liczyć sobie szabelka sporo latek... nawet ten napis turecki;, widzę, jest nieco starty... _ Nie. Jest to kopia oryginalnej szabli tureckiej, zdobytej pod Wiedniem, którą wykończyłem dwa dni temu. Wykonałem tę kopię na żądanie pewnego klienta, któremu parę miesięcy temu skradziono oryginał. - Hm... Ale jak pan mógł wykonać tak wierną kopię? Czyżby na podstawie najbardziej szczegółowego opisu można zrobić rzecz identycznie taką samą? - Oryginał zdobyty pod Wiedniem znałem dobrze, gdyż sam go kilkanaście lat temu na zamówienie tegoż klienta wykonałem. Profesor Tutka nie jest dzieckiem Sędzia opowiadał o swoim sześcioletnim wnuku. Jest to chłopczyk rozwinięty, inteligentny, zdolny, sam nauczył się już nieźle czytać, słowem - dziecko udane. Ale boi się ciemnego pokoju. Za nic tam nie pozostanie. Sędzia postanowił wytłumaczyć inteligentnemu wnukowi, że bać się nie ma czego: żadnych* strachów nie ma. Po tym wykładzie chłopczyk uwierzył, że strachów nie ma. inteligentny chłopczyk zgodził się pójść do ciemnego pokoju. Sędzia zamknął za nim drzwi. Po kilkunastu sekundach chłopczyk walił w drzwi zamknięte, krzycząc histerycznie: "nie chcę, nie chcę, otwieraj!" Zaczął mówić Profesor Tutka: - Byłem wówczas człowiekiem młodym, jeszcze studentem. Wyjechałem do małej miejscowości kuracyjnej, gdzie otrzymałem sezonową pracę. Jechało się od stacji kolejowej końmi. Gdy przejeżdżałem przez niewielki most na rzeczce, konie nagle szarpnęły i zaczęły pędzić galopem. Woźnica powiedział mi, że w tym miejscu zawsze straszy. Miejscowość kuracyjna, do której przyjeżdżało paręset ludzi, aby moczyć się w słonym błocie, nie obfitowała w rozrywki: jedyną atrakcją gości był spacer na "Zamkową Górę". Owa "Zamkowa Góra" nie była górą, tylko małym wzniesieniem, na którym pozostało parę kamieni jakiegoś istniejącego 28 niegdyś zamku. Zdaje się, że ten zamek wybudowała wyobraźnia właściciela zakładu, który chciał gościom uprzyjemnić pobyt. Przyjemnością drugą był ów most, na którym straszy. Konie most ten przebiegały w pędzie szalonym. Jakoby niegdyś, jeszcze w wieku siedemnastym, z mostu skoczyła do rzeki para kochanków, którym nie pozwolono się pobrać. Skoczyła - i utonęła. Od tej pory, zwłaszcza w nocy - strach jechać po moście. Patrząc z mostu na rzeczkę, pomyślałem raz, że trudno sobie wyobrazić, aby w tej wodzie po kolana mógł ktoś utonąć. Poza tym dowiedziałem się, że szosę wybudowano w wieku dziewiętnastym, a trakt dawniejszy biegł o parę kilometrów dalej. A więc i mostu, z którego skoczyli, by umrzeć, w tym miejscu nie było. Zapoznałem się ze starym woźnicą, który woził gości na stację. Umiałem o tym i owym nieźle opowiedzieć, stary lubił posłuchać, dość, że przyjaźniliśmy się z sobą. Gdyśmy raz, jadąc w stronę kolei, cwałowali przez most, a potem zatrzymaliśmy się przed zajazdem i poszli na kieliszek, spytałem, co też to może być za przyczyna, że na moście straszy. Bo ludzie jak ludzie, można im niejedno wmówić, ale konie?... Woźnica nie odpowiedział, jak by nie słyszał pytania. Ale po trzecim kieliszku, nie pamiętam zresztą, może to był i czwarty, obejrzał się, nachylił do mnie i mówił z cicha: "Proszę pana... ja panu powiem, tylko niech pan nikomu tego nie powtarza". Obiecałem, że nie powtórzę, i do dnia dzisiejszego dotrzymałem słowa. "To jest - mówił woźnica - taka nasza furmańska sztuczka. Trzeba znać konia. Koń ma pamięć. Koń, chociaż czytać nie umie, zawsze stanie, gdzie napisane "na miejscu i na wynos". Bo pamięta, że tam człowiek musi się zatrzymać. A z tym mostem, to robiło się tak: jak konie nowe, jeszcze mostu nie znające, to wtedy brało się lejce mocniej w garść i waliło konia wiele wlezie. I tak parę razy. Potem - już jak poczuły przed mostem, że się wzięło mocniej lejce, to już nie czekały na baty, tylko szły, jak by im kto ogony podpalał. Kiedy się przejechało most i stanęło koło zajazdu, pytało się gościa: "ale straszyło nas, co?" Jeżeli gość był człowiek ludzki i pojętny, to zawsze zaprosił na wódkę". A więc tajemnica została wyjaśniona. Ale co panowie powiecie? Gdyśmy wracali, noc już była późna, a konie przed 29 mostem przysiadły na zadach, szarpnęły wózkiem i poszły jak szalone, przyznam się, że nie było mi bardzo przyjemnie. Wstydziłem się tego i zacząłem rozmowę z woźnicą od - "ha, ha", bowiem śmiechem człowiek nieraz maskuje swe uczucia. Jechaliśmy już truchcikiem, kiedy zapytałem: "Ha, ha... powiedzcie mi, panie Wawrzyńcu, to, o co spytam, to może śmieszne, ha, ha, ale powiedzcie mi, kiedy tak sami w nocy jedziecie przez ten most, to was tak trochę... nie straszy?" - "Ii... ha, ha, ha... co ma straszyć?* Po chwili dodał: "Ale... jeżeli mam już tak panu szczerą prawdę powiedzieć, to tak na bok i za siebie wolę się nie oglądać". Panie sędzio. Nie wiem, czy byliśmy inteligentniejsi od pańskiego wnuka. Tego powiedzieć nie mogę. Ale na pewno - starsi. Mieliśmy poza tym dane historyczne, że to nie był most, z którego skoczyła para zakochanych. Znaliśmy różne "kulisy" sprawy; wiedzieliśmy, dlaczego konie na moście cwałują. Dodam jeszcze, że była to epoKa poromantyczna, epoka pozytywizmu. Na podstawie wielu rozmów z woźnicą mogłem stwierdzić, że jest to człowiek należący do ludzi, jak to określają, ^trzeźwych >>. Oczywiście o chwilach, kiedy był pijany, nie mówię. A więc pomimo dowodów niezbitych, że tam straszyć nie .może, jadąc przez most nie chcieliśmy się na boki i za siebie oglądać. Melonik Profesora Tutki Mecenas, człowiek solidny, ale - powiedzmy szczerze - trochę snob, opowiadał, jak będąc w Londynie, poszedł do pierwszorzędnego krawca, zamówił sobie ubranie, zapłacił za to dużo i - wyglądał jak król. A królował w tym ubraniu nie rok, nie dwa, ale siedem lat. A siedem dlatego, że w roku ósmym skradli mu walizkę, w której znajdowała się kreacja londyńskiego krawca. Mecenas, nosząc to ubranie, czuł się w nim po prostu wspaniale. Był pewny siebie, drwił z mody: różne franty dokoła nosiły marynarki to długie, to krótkie, to szerokie, to wcięte: ubrania ich wyglądały elegancko, ale tylko do tej pory, dopóki nie spotkały się z ubraniem mecenasa: wtedy - bladły, gasły, stawały się zażenowane, smutne. Profesor Tutka, słuchając tego, powiedział: - Istotnie. Kupić rzecz dobrą, solidną, zawsze się opłaci. Ale nie trzeba po to jechać do Londynu. "Cudze chwalicie, swego nie znacie" - powiedział niegdyś rodakom poeta. A po tym poecie jeszcze paru innych karciło ziomków za to, że we Francji czy zamorskich krajach szukają rzeczy jakoby lepszych niż u nas. Opowiem panom o moim meloniku. Z góry mówię, że to wyrób krajowy. Melonik ten noszę już jedenaście lat. Jedenaście lat pada nań deszcz, śnieg, lub bębni w niego grad. Nie traci fasonu. Już w pierwszym roku po kupnie miał on 31 niemiłą przygodę: zostawiłem go na krześle; do pokoju weszła rozdrażniona dama, mówiąc, że jest w położeniu rozpaczliwym: "Tylko siąść i płakać". Tak się wyraziła. Siadła i zapłakała. Panowie! - na moim meloniku! Pomyślałem - "źle"... Ale to nic!... Podbiłem kułakiem melonik ode dna i znów miał fason, i znów miał swój szyk. Kiedyś zatrzymałem się w gromadce przyglądającej się ulicznemu kuglarzowi. Artysta po;: rosił uprzejmie, abym dał mu na chwilę melonik. Pokazał zabranym, że jest pusty. Nakrył go chusteczką, zabrał chusteczkę i wyjął trzy gołębie. Z mego melonika! Przypomniało mi się w tej chwili, że ja sam pokazywałem raz sztuczkę swoim melonikiem: jechałem koleją, naprzeciw mnie w przedziale siedziała pani z małą dziewczynką. Dziewczynka czegoś grymasiła i płakała. Oczy miała jak szparki, a z tych szparek ciekły łzy. Rondkiem z tyłu mego melonika dotykałem z lekka oparcia nad plecami, uniosłem oczy, jak bym obserwował przód mego melonika i zacząłem dmuchać ku górze. Melonik nad czołem zaczął się unosić^ a gdy mniej dmuchałem - opadał. Dziecko przestało płakać, a jego oczy jak szparki zaczęły się ze zdziwienia rozszerzać, rozszerzać i stały się okrągłe jak młyńskie kamienie. I mamie się to podobało: prosiła, żeby jeszcze raz. Więc jeszcze raz pokazałem sztuczkę. Ale kiedyś z moim melonikiem było naprawdę źle. Nagły wiatr powiał i zdmuchnął kapelusz. Widziały to dwa psy. Psy tylko czekają na taką okazję: zaczęły gonić. Złapały. Jeden chciał sobie przywłaszczyć kapelusz ; - drugi. Chwyciły za rondo i zaczęły się z sobą mocować. Staram się być zawsze grzeczny, więc zacząłem prosić uprzejmie: "ładne pieski, miłe pieski, oddajcie kapelusz, nie będziecie przecież chodziły w meloniku!') Oddały. I jak panowie myślicie? Łachman? i trzep? Nie. Melonik dalej sztywny, elegancki, do twarzy, szyk! Tak, proszę panów - mówił Profesor Tutka - opowiedziałem wypadki tylko niektóre. Ale życie człowieka, jak życie melonika, nie składa się z wypadków tylko, mniej lub więcej efektownych; człowiek, jak też jego melonik, zużywają się w trudzie codziennym. Codziennie tym melonikiem kłaniam się kobietom, mężczyznom, starcom i dzieciom. Kłaniam się 32 przyjaciołom i ludziom nieżyczliwym; żegnam nim lądy, gdy płynę na morze, i witam nowe ziemie. Poza tym pod tym melonikiem falują, krążą, rodzą się moje myśli; układają się w zdania, które zamykam niekiedy zdecydowaną kropka i zatrzymuję w galopie albo każę im płynąć dalej, stosując wielokropek... Często również się zjawia znak zapytania. Pytajnik ten czasami jest twórczy, czekający na odpowiedź, czasem ma w sobie zarodek wahań. Ale za to wykrzyknik jest radosny, to znów gniewny, bojowy. Przy tym ma intencje, jak by chciał wylecieć w górę i przebić mój melonik. Tak, proszę panów! Pod moim melonikiem toczą się myśli, czasem, przyznaję, poziome, przyziemne, ale czasem wybuchają myśli płomienne, podniebne, myśli - wulkany! To wszystko musi wytrzymać mój melonik. I zawsze jest sztywny, elegancki, do twarzy - szyk. A wyrób krajowy. Profesor Tutka był dziennikarzem Niektórzy z rozmawiających panów twierdzili, że ludożerstwo istnieje do tej pory. Sędzia uważał, że to nie jest pewne. Doktor powiedział krótko: "bajki". A Profesor Tutka: - Proszę panów. Nie wiem, czy ludożerstwo istnieje dziś jeszcze, ale istniało na pewno jakieś trzydzieści lat temu. Byłem wówczas młodym człowiekiem i poznałem redaktora pisma. Opowiedziałem w kawiarni parę historii z niedługiego jeszcze mego życia, a redaktor uznał, że mam zdolności improwizacyjne. Zaproponował mi pracę w swoim piśmie. Dał mi takie zadanie: "Pójdzie pan do dzielnicy portowej, znajdzie pan gospodę Pod Lampartem; dowiedziałem się - mówił redaktor - że tam przesiaduje pewien kapitan floty handlowej, który po rozbiciu statku dostał się na wyspę zamieszkałą przez ludożerców, skąd go cudem uratowano. Pozna go pan po tym, że pali fajkę, pije porter i patrzy w przestrzeń. Poprosi go pan o wywiad. Nie chodzi o to, żeby to, co panu poda, było zupełnie prawdziwe - ale ma to być - egzotyczne. Wykaże pan swoje zdolności". Poszedłem Pod Lamparta. Dzień - osób niewiele. Zobaczyłem człowieka z fajką, który pił porter i patrzył w przestrzeń. Przedstawiłem się i poprosiłem o wywiad. Odpowiedział obojętnie: 34 - Proszę. - Słyszałem, że pan kapitan wpadł w ręce ludożerców. - Wpadłem. - Mówiono mi, że to było na archipelagu "Małych Kokosów*. _ Tak. - Co ci złoczyńcy zrobili panu na wstępie? Czy skrępowali panu ręce? - Nogi. - Jak się zachowywali poza tym? - Grzecznie. - Czy mógł się pan kapitan jakoś z nimi porozumieć? - Nie próbowałem. - Czy chcieli pana upiec? - Ugotować. - Czy mieli kocioł? - Duży. - Czy nie zechciałby pan kapitan podzielić się z ogółem czytelników wrażeniami człowieka, którego mają za chwilę zjeść. Jakie to jest uczucie? - Głupie. Gdy zapisywałem w notesie słowo "głupie", odezwał się człowiek siedzący przy sąsiednim stoliku. - Przepraszam najmocniej - powiedział - ale bardzo mnie to interesuje: nie przeczę, że kapitana chcieli zjeść, ale nie mogło się to stać na archipelagu "Małych Kokosów". Badałem przed laty dokładnie wyspy archipelagu "Małe Kokosy" i stwierdziłem, iż obywatele tamtejsi - to jarosze. Nie jedzą niczego, co chodzi lub lata. Nie jedzą nawet jaj, bo sama myśl, że zawartość jajka może w przyszłości chodzić lub latać, jest dla nich wstrętna. Budowa szczęk i jelit tych ludzi wskazuje wyraźnie na to, że są trawożerni. A więc surowy czy pieczony kapitan nie mógłby w nich wzbudzić apetytu. Był to na pewno archipelag inny, którego nie badałem. Zwróciłem się teraz do kapitana, który obojętnie patrzył w przestrzeń. - Co pan kapitan na to? - Nic. - Może to istotnie nie był archipelag wysp "Małe Kokosy"? 35 - Może. W tej chwili odezwa! się głos jeszcze jeden - gościa siedzącego nieco dalej. Zauważyłem na razie tylko tyle, że ma on biały kołnierzyk, zapinany nie z przodu, a z tyłu, co znaczyło, że gość należy do stanu duchownego. - Pan się myli - mówił duchowny - w archipelagu wysp "Małe Kokosy* nie ma jaroszów. - Jak to nie ma? Badałem tę sprawę, wysłany przez mój uniwersytet imienia Marco Polo. - No... profesorowie i tego uniwersytetu czasem się mylą. - Zapewne wielebny ojciec ma na myśli wypadki, że zamiast kapelusza bierzemy nieraz laskę swego kolegi. Ale archipelag to jest rzecz już większa i nie mogę wziąć jednego za drugi. - A jednak wziął pan profesor jeden archipelag za drugi Prawdopodobnie tamte wyspy, które pan badał, należały do archipelagu "Spokojnych Lwów", bo wyspy archipelagu "Małe Kokosy" zwiedzałem niedawno jako misjonarz, ale nie mogłem pomóc do zbawienia ani jednej duszy, gdyż ani jednej żywej duszy tam nie znalazłem. Są to bowiem wyspy bezludne. Profesor z misjonarzem zaczęli się gorąco sprzeczać, ale kapitana widocznie nie interesowała ta dyskusja: wstał, aby odejść. Spytałem jeszcze: - Czy chce pan kapitan, abym wywiad swój dał mu do sprawdzenia przed wydrukowaniem? - Nie. Profesor Tutka przestał mówić. Sędzia spytał: - Już pan skończył? - Skończyłem. - Nie przeczę, że słuchałem z zainteresowaniem - mówił sędzia - ale właściwie niczego nie dowiedzieliśmy się: kapitan mówił, że go chcieli zjeść, profesor twierdził, że nie chcieli, bo to byli jarosze, a misjonarz dowodził, iż nie mogli być jaroszami, bo ich tam w ogóle nie było. Więc gdzie tu prawda? - Redaktor mi powiedział, że to niekoniecznie ma być prawdziwe - chodzi o to, aby było egzotyczne. O krótkowidzach Jeden z panów, wybitny krótkowidz, mówił, że krótko-widztwo to prawdziwe nieszczęście. I opowiedział, że stłukł raz okulary i był wprost bezradny. Na to doktor: - Nie można krótkowidztwa nazwać nieszczęściem, nawet gdy się stłuką okulary: idzie się do optyka i kupuje nowe. - Ale jak znaleźć w obcym mieście optyka, gdy się nie ma okularów? Próbowałem odczytać szyldy na sklepach, już mi się wydawało, że czytam "optyk", a to była "apteka". W aptece poinformowano mnie bardzo uprzejmie, jak znaleźć optyka, ale nie brano pod uwagę, że nie zobaczę punktów orientacyjnych, które mi wskazywano, jak na przykład przystanek tramwajowy, pomnik czy drapacz chmur. - Kiedy już o tych rzeczach mowa - odezwał się Profesor Tutka - opowiem panom o przygodzie znajomego krótkowidza. Poszedł on z żoną do wielkiego magazynu z konfekcją damską. Żona wybierała coś, co miało jej służyć do podniesienia urody, a mąż tymczasem przechadzał się po obszernym magazynie. Pomimo że miał wzrok krótki, dojrzał niezwykle elegancką sylwetkę kobiety, która stojąc przy ladzie oglądała żurnal. Zbliżył się, już miał szepnąć - "jestem oczarowany", i dopiero wówczas spostrzegł, że jest to manekin. Sztuczna 37 kobieta, zrobiona zręcznie, łudząco, była reklamą, czy też zabawką dla gości. Mąż wrócił spokojnie do żony, po czym wyszli oboje ze sklepu. Żona powiedziała na ulicy: "Gdy tylko zobaczysz kobietę, która nie jest twoją żoną, stajesz się nieopanowany; cóż to za nieprzyzwoite zachowanie podchodzić tak blisko do nieznajomej". - "Ha, ha - odpowiedział mąż - sztuczna".- "Wiem, że sztuczna".- "Więc czego się dąsasz? To zdarzenie miało w sobie pierwiastek komizmu, a ty się nie śmiejesz, tylko się gniewasz". - "Nie wykręcaj się pierwiastkiem komizmu! Zawsze jesteś taki sam i niepoprawny*. Ponieważ Profesor Tutka na tym skończył, sędzia powiedział : - Nie rozumiem, do czego pan dążył, aby w ten sposób zakończyć to opowiadanie. Skoro żona wiedziała, że mąż podszedł zbyt blisko do kobiety "sztucznej, z jakiej racji mówiła mu słowa nieprzyjemne? Żona nie miała racji. - Żona miała rację. Mąż jej interesował się kobietą prawdziwą. Spragniony Arab, ujrzawszy na horyzoncie oazę, kieruje swego wielbłąda w tę stronę; okazuje się, że to była fatamorgana, złudzenie. Ale kiedy kierował swego wielbłąda w tę stronę, oaza dla Araba była prawdą. Opowiadanie "barwne" Sędzia, na ogól malkontent, twierdził, iż w sprawozdaniach, oceniających książki, czyta się często jakieś określenia, które nic nam nie mówią. Tu przeczytał z gazety: opowiadania są barwne". - Czytałem te opowiadania - mówił sędzia - i nie wiem, dlaczego sprawozdawca pisze, że to "barwne". "Barwne", "barwne" - przedrzeźniał zirytowany sędzia. - Szablon... ułatwienie... aby tylko coś powiedzieć. Lubię dokładność: niech mi taki pan powie, dlaczego to "barwne". Na to odezwał się Profesor Tutka: - Nie wiem, czemu pan sędzia się irytuje. Opowiadanie może być barwne. Opowiem panom, jaką miałem przygodę. Zamieszkałem nad rzeką, w osiedlu rybackim. Przebywało tam w lecie kilkanaście osób z miasta. Wyszedłem nad rzekę i pociągnęła mię nagle woda, aby się w niej wykąpać. Rozebrałem się i rzuciłem do rzeki. Pływałem z rozkoszą: stylem klasycznym, po kozacku i crawlem. Płynąłem w dół, to znów w górę rzeki, dawałem nurka, wynurzałem się, wreszcie, parskając, zadowolony, radosny, podszedłem do krzaczka, za którym pozostawiłem ubranie. Ale widzę tylko mój melonik. Ubranie, bielizna, buty zniknęły! Albo czyjś niemądry figiel, albo sprawka złodziejska. Co robić? Jestem nagi, nawet bez 39 żadnych trykocików. Jak przejść przez wioskę rybacką do mojego domku? No i ten melonik! Nałożę go na głowę - będę śmieszny; użyję go jako listka figowego - będę śmieszny. Naraz z lasku wyłoniła się na jasną łąkę purpurowa plama: to znajoma pani - sąsiadka - zbliżała się w moją stronę w czerwieni swego płaszcza. Wyszukałem odpowiedniej wielkości krzaczek i ukrywszy za nim trzy czwarte mej postaci, zacząłem machać melonikiem i wołać, prosząc, aby mnie jakoś poratowała. Zacna dama przejęła się moim nieszczęściem i powiedziała, że jest w kostiumie kąpielowym, odda mi tymczasem swój czerwony płaszcz, a sama pójdzie szukać dla mnie męskiej garderoby. Pani była tęga i duża, więc szata jej weszła na mnie doskonale. Wyobraźcie sobie, panowie, teraz łąkę jasnozieloną, dalej ciemną linię sosnowego lasku, w górze błękit nieba, a mnie w kardynalskiej purpurze z czarnym akcentem mego melonika. Czerwień zwabiła ku mnie dwie małe dziewczynki. Dobrze, iż - dziewczynki, byłoby gorzej, gdyby zwabiła pstrokatego byka, który pasł się nie opodal. Jedna z dziewczynek miała białą sukienkę, czerwone korale i niosła żółte kwiatki; dziewczynka druga miała błękitną sukienkę i ciągnęła za sobą wózek pełen lalek i pajaców. Dodajmy do tego, że krążyły nad nami kolorowe motyle. A niebo błękitne, łąka zielona, a ja w purpurze i w czarnym meloniku trzymam żółte kwiatki, ofiarowane mi przez dziewczynkę w białej sukience. W pół godziny później zobaczyłem zacną damę, jak niosła mi męskie ubranie. Zrzuciłem z siebie jedwabną purpurę i zacząłem naciągać czarne spodnie i szarą marynarkę. Zachmurzyło się, dziewczynki uciekły, przestały krążyć motyle, spadł deszcz, wszystko zgasło, zszarzało. Głowę miałem pełną czarnych myśli. Na chwilę znów wyjrzało słońce: rozżarzyły się żółte kwiatki, które dała mi dziewczynka. Profesor Tutka skończył. Słuchacze orzekli, że opowiadanie było - barwne. Uprzejmość a hipokryzja Jeden z panów twierdził podczas dyskusji, że wielka uprzejmość jest rodzoną siostrą hipokryzji. Rejent protestował, doktor również nie zgadzał się na takie ujęcie sprawy, mecenas miał zastrzeżenia, Profesor Tutka milczał. Wówczas pan, nie znajdujący uznania dla swego poglądu, dał przykład: olo pożyczył znajomemu pewną sumę; nie upominał się o zwrot pieniędzy, uważał je nawet za przepadłe; ale dziś sam znalazł się bez grosza, więc przypomniał sobie znajomego, a nuż coś od niego dostanie. Zadzwonił. Posłyszał' za drzwiami głos skierowany do żony: "kogo tam znów diabli przynoszą?" Po chwili gospodarz mieszkania uchylił drzwi, a ujrzawszy gościa, otworzył je szeroko i powiedział z radością: "Jakże się cieszę, że widzę kochanego pana!... Czy uwierzy pan, że właśnie przed chwilą o panu myślałem! Proszę serdecznie! O tu mam nawet doskonałe cygarko, które udało mi się zdobyć. Cóż tam dobrego słychać u kochanego, dawno nie widzianego pana i> Słowem, dużo uprzejmości. Pieniędzy nie oddał. - I ja także, pomimo przykładu - mówił Profesor Tutka - nie zgodzę się z panem, że uprzejmość i hipokryzja są to dwie rodzone siostry. Jestem zawsze uprzejmy - nie jestem hipokrytą. Pamiętam takie zdarzenie: jechałem pociągiem całą noc, potem niemal cały dzień i dopiero przed wieczorem zna- 41 lazłem się w pewnym mieście. Pomimo zmęczenia postanowiłem spędzić wieczór w jednym z nie znanych mi tam teatrów. Kupiłem bilet, zasiadłem w pierwszym rzędzie i rozglądałem się po sali. Stwierdziłem na razie, że sala przyjemna, a fotel, w którym siedzę, wygodny, jak rzadko w teatrze. Światła zgasły, kurtyna się podniosła, zaczęto mówić, a ja zasnąłem. Obudziłem się, gdy wystrzelili, ale zorientowawszy się szybko, że to tylko na scenie, zasnąłem znów. Zbudziły mnie oklaski po skończeniu aktu. Więc i ja zacząłem klaskać bardzo głośno, wyrażając tym swe najwyższe uznanie wspaniałej grze artystów i świetnej sztuce, w której już w pierwszym akcie wystrzelili. Uznawszy jednak, że dla śpiącego jest bardziej stosownym miejscem hotel niż teatr, skierowałem się do szatni. - Nie rozumiem - powiedział pan, na którego pogląd o uprzejmości nie zgadzała się reszta towarzystwa - nie rozumiem, czy to ma być przykład mający obalić moje twierdzenie? Bił pan brawo za to, czego pan nie widział; dziękował za to, czego pan nie dostał. Jak to nazwać? - Jest pan rozgoryczony - mówił Profesor Tutka - tym, że pan nie dostał pieniędzy, i dlatego widzi pan wszędzie ciemne strony. Jeżeli oklaskiwałem to, czego nie widziałem, jeżeli dziękowałem za to, czego nie otrzymałem, świadczy to tylko o uprzejmości czystej, bezinteresownej. Czystość intencji i bezinteresowność trudno jest kojarzyć z hipokryzją. O dumie męskiej - Mój dziesięcioletni synek - mówił mecenas - oglądając jakąś bardzo starą ilustrację, która przedstawiała kobiety demonstrujące przed parlamentem, spytał, czego one chciały? Odpowiedziałem: "walczy}y o równouprawnienie kobiet z mężczyznami ". Chłopiec bardzo się zdziwił, że o to trzeba było walczyć. - I starsi młodzieńcy od pańskiego synka - powiedział sędzia - nie zdają sobie sprawy z tych gorących walk, dyskusji, jakie my jeszcze pamiętamy. Jakieś echa tych walk znajdą w starej powieści, ale nawet się nad tym nie zastanawiają: kobieta zdobyła sobie prawa, jest to już rzecz tak naturalna, że nie wywołuje ani dyskusji, ani sprzeciwów, po prostu nie ma już tutaj interesującego zagadnienia. Na to rejent: - Tak. Zgadzam się. Jednak pozostały śród mężczyzn wielowiekowe nałogi, opory, jakieś specjalnie męskie ambicje dawnego "pana i władcy*. Oto taki przykład, który znam dobrze: kuzyn mój, młody poeta, ożenił się z poetką. Po zamąż-pójściu zwrócono na poetkę uwagę, sława jej rosła, a mąż pozostał w cieniu. Małżeństwo się rozeszło. Znam istotną przyczynę tego rozstania: męska ambicja mego kuzyna; żona jego nie może pisać lepiej. 43 - Nie rozumiem pańskiego kuzyna - powiedział na to Profesor Tutka. Stałem raz nad rzeką i młoda panienka również stała nad rzeką. Zbliżyłem się do panienki, aby porozmawiać. Rozmowa była tak łatwa, szczera, bezpośrednia i nawet serdeczna, że już po paru godzinach mogłem panience powiedzieć, nie obrażając jej, "moje ty czarujące głupiątko!" Po czym spytałem, czy nie zechciałaby zostać moją żoną? Na co ona powiedziała owszem". Po chwili spytała: "Czy umie pan puszczać kaczki? " Podniosłem płaski kamyk i rzuciłem go nad wodę. Kamyk odskoczył od powierzchni trzy razy. Zadowolony byłem z siebie, że tak mi się udało i że mogłem pokazać, co umiem. Wówczas ona wyszukała odpowiedni kamyk, przechyliła się trochę na bok, machnęła parę razy ręką, jakby próbując, i wreszcie rzuciła. Liczę głośno. Trzy, cztery, pięć, sześć, siedem. "O, aż siedem!* - powiedziałem z zachwytem. Znów wzięła kamyk, rzuciła. "Jedenaście; coś fenomenalnego!" Do małżeństwa nie doszło, ale zapewniam panów, iż w tym rozstaniu żadnej roli nie odgrywała moja duma męska i to, że dziewczę puszczało kaczki lepiej ode mnie. W obronie powieściopisarza Sędzia zarzucał autorowi powieści, o której rozmawiano, że jest tam zbyt dużo poetyzowania. - Jeżeli czytam prozaika czy, jak chcą inni - prozatora - mówił sędzia -- niech to będzie proza; jeżeli zechcę poezji - wezmę tom poety i będę miał poezję. Profesor Tutka bronił powieściopisarza: powieściopisarz musi dbać o prawdę życiową, a w życiu wciąż, na każdym kroku - to poezja, to proza. :- Opowiem państwu o mojej przygodzie. Działo się to podczas wojny. Ludzie o różnych profesjach, którzy nigdy nie byli kupcami, handlowali. I ja handlowałem. Szedłem wiejską drogą, niosąc parę kuponów sukna, które chciałem sprzedać. Koniec maja, wielki upał. Nagle zaczęło się chmurzyć. Słyszałem już pierwsze dalekie grzmoty. Gdzie się schronię? Nie widać żadnej wsi, tylko pola i pola. Wkrótce dojrzałem pod lasem jakąś stodółkę czy szopkę; widzę dach, może tam uda mi się ukryć. Poszedłem w stronę samotnej szopki. Ze strony przeciwnej szła dziewczyna; także ujrzała szopkę. Wrota, na szczęście, otwarte, mamy dach nad głową. Ściemniło się, zaświeciła błyskawica, uderzył blisko piorun. Dziewczyna powiedziała, że się bardzo boi. Zacząłem ją uspokajać słowami. Uderzył drugi piorun. Dziewczyna drżała. Mam 45 dobre serce, więc żal mi było, że się tak boi, a ponieważ słowa nie pomagały, pocałowałem dziewczynę. Pioruny waliły jeden za drugim. Objąłem drżącą ramieniem. Powiem już tylko, że burza stawała się coraz gwałtowniejsza, szalała. Ale wszystko się kończy: pioruny zaczęły się oddalać, deszcz przestał padać, zaświeciło słońce i słowik zaśpiewał. Odetchnęliśmy. - Co pan tu niesie? - spytała dziewczyna. - Sukno. Sprawdziła palcami gatunek. - Po ile? Poznałem od razu, że i ona handluje. Dalsza rozmowa była lapidarna, rzeczowa, pełna handlowych zwrotów i skrótów. Nawet, jak to zwykle dyletanci, co udają fachowców, nadużywaliśmy tej fachowej gwary. Dobiliśmy targu: kupony zabrała dziewczyna. Śpiewał słowik. Rozstaliśmy się: ja poszedłem w jedną stronę, a ona w przeciwną. Proszę panów... - mówił Profesor Tutka - samotna szopka na skraju lasu, spotkanie, burza, strach i pocałunki - to poezja. No i ten słowik; słowik to także poezja. Targ, transakcja i fachowe zwroty - to proza. A więc poezja i proza w ciągu niewielu minut. A przecież powieś ciopisarz opisuje dużo minut. A czasem całe lata. Profesor Tutka o urokach cichej uliczki Mecenas mówił, że męczy go hałaśliwe, pełne gwaru śródmieście. Czuje on, że nerwy nie są w porządku. Gdyby nie klienci i związane z nimi sprawy, chętnie poszukałby jakiejś cichej, małej uliczki i tam zamieszkał. Profesor Tutka: - Tak. Rozumiem. I ja byłem niegdyś zmęczony śródmieściem: szukałem cichej, małej uliczki. Znalazłem i wynająłem mieszkanie. Uliczka na krańcach miasta miała kilkanaście niewielkich kamieniczek. Jeden tylko wylot łączył ją z szerszym światem, była to bowiem uliczka ślepa. Część nazywana jezdnią, to ulubione miejsce psów: w dni pogodne spały one w słońcu, wiedząc, że nikt ich nie przejedzie. A jeżeli nawet wjechała czasem jakaś dorożka, kupcy wychodzili ze sklepów, fryzjer zostawiał fotel z niedomydlonym gościem, w oknach ukazywały się postacie mieszkańców, wszyscy byli ciekawi, kto przyjechał i do kogo? Każde zdarzenie na tej uliczce wydawało się większe, każdy głos wyraźniejszy niż w śródmieściu. Gdy raz chłopcy, którzy zajmowali się chemią, sprawdzili z wynikiem pomyślnym wartość swej petardy, ludziom się zdawało, że wylatuje w powietrze prochownia; gdy kiedyś głośno z fantazją wjechał orszak weselny, wrażenie było olbrzymie, zdawało się, że uroczysty patos tej chwili 47 rozsadza cichą uliczkę. A w ogóle zauważyłem, że wszystko tu widać wyraźniej i lepiej. Tam, w gwarnym śródmieściu, człowiek patrzący staje się tylko gapiem: nie może dostrzec, uchwycić wielu rzeczy ciekawych; tu porównać bym mógł siebie do miłośnika sztuk pięknych na wystawie obrazów, gdzie człowiek się nie rozprasza, ale skupia i patrzy na rzeczy widziane uważniej, głębiej, inteligentniej. Uliczka cicha, gazowe latarnie, trochę w tym przeszłości, ludzie mili, wszystko mi się podobało i chwaliłem siebie za ten pomysł, aby tu zamieszkać. Minąłem parę razy młodą kobietę. Tam, w ruchliwym śródmieściu, pewno przeszlibyśmy koło siebie obojętnie, tu - widzieliśmy się lepiej, spojrzenia nasze były przyjazne. Raz, upuszczony przez nią jakiś przedmiot, po który szybko podbiegłem, aby się nie schylała, posłużył do nawiązania pierwszej rozmowy. Po trzeciej rozmowie zostałem zaproszony przez panią na niedzielny obiad. W niedzielę poszedłem do śródmieścia i kupiłem kwiaty. Pani miała na imię Weronika, obiad dobry, a kwiaty przyjęte z uśmiechem. Nazajutrz mleczarka, która odwiedzała mnie codziennie z rana, przynosząc mleko i ostatnie wiadomości, powiedziała, że wszyscy wiedzą, iż byłem na obiedzie u pani Weroniki; że zaniosłem jej kwiaty. Roześmiałem się głośno z mieszkańców cichej uliczki. "Ech, kołtuny, kołtuny..." - powiedziałem łagodnie, a z wyższością, jak się mówi: "o, dzieci, dzieci..." W parę dni potem poszedłem na miasto i wracałem już późnym wieczorem. Przechodziłem pod oknami Weroniki. W zupełnej ciszy śpiącej uliczki usłyszałem pod latarnią głos mego serca: "kocham cię, Weroniko". - "E?... Czyżby?..." - zapytałem siebie i poszedłem dalej. Pod drugą latarnią posłyszałem, jak serce moje śpiewa: "ja kocham, kocham moją Weronikę!* Tak śpiewało moje serce, jak gdyby nie było w piersiach człowieka poważnego, ale w operetce. Na drugi dzień, z rana, kobieta, która przynosiła mi mleko, powiedziała, iż cała ulica wie o tym, że kocham panią Weronikę. Tego było dla mnie za wiele! Uliczka jest tak cicha, że słychać miłosny monolog mego serca. I śpiew mego serca. "Koł 48 tuny z cichej uliczki!" - pomyślałem z gniewem. Bo człowiek nie lubi, gdy inni interesują się jego sprawami; zwłaszcza nie lubi tego w pierwszych chwilach miłości: strzeże on zazdrośnie uroków słodkiej tajemnicy. I zacząłem marzyć jak młody student architektury, przyszły urbanista: zburzyć to wszystko! Przeprowadzić wielką arterię, puścić tędy tłumy, tysiące pojazdów, rozżarzyć ulice światłami, a wtedy w huku, łoskocie, pędzie wielkiego miasta zginie dla ludzi poszczególny Tutka, z jego liryką, z jego tęsknotą do Weroniki, Marianny czy Barbary. Profesor Tutka poszedł na bal Sędzie mówił, że wstąpił do restauracji, aby zjeść obiadl Zjadł i ciężko się rozchorował. Restauracja nosiła nazwę "zdrowie". Sędzie dodał jeszcze, że napisa nad wejściem miał listery złote. Profesor tutka: - Przeczytałem na afiszach - "bal". Do restauracji człowiek idzie, gdy jest głodny na bal - gdy się chce zabawić. Chciałem się zabawić. Naciągnąłem na siebie frak, a do klapy przypiołem wielką hryzantemę. Lustro mówiło: ostatnia moda, szyk! Z którego roku kalendarz, pytacie? W tej historii nie jest to ważne. o Bal ten urządzali studenci akademii malarskiej i dlatego może moje opowiadanie będzie dosyć barwne. * Doroczna ta zabawa słynęła w pięknie przystrojonej sali. W jednym roku, pamiętam, bal udbywał się bardzo wysoko, bo na niebie: widziało się księżyć, gwazdy, marsa i Wielką niedźwiedzicę. W roku następnym bal, dla odmiany, odbywał się bardzo nisko bo na dnie mórz. Lekkie przeźroczyste gazy i tiule przedstawiały wodę, a w wodzie były morskie rośliny, wyspy koralowe, fantastyczne ryby, olbrzymie raki i ośmiornice. * Kobiety na bal ten przebrały się za syreny, meduzy, za coś, co jest niby i morskie i niezwykłe, niezapominając jednak o tym, żeby nie przestały być ziemskie i ponętne. Niewidzialne reflektory rzucały wymyślne światła, odezwała się ukryta orkiestra, a ciemne fraki szły ku meduzom, syrenom, by złączyć się z nimi, zapomnieć o ziemi, a tylko kołysać, poddając się muzyce jak fali. Miałem zaszczyt tańczyć z "królową mórz". Piękna kobieta w złocistej łusce na piersiach i biodrach uwodziła mnie w tańcu swym wzrokiem. Oczy miała wielkie, o fantastycznie długich rzęsach. Nagle z bocznej salki wybiegł młody malarz i krzyknął: opali się!" Orkiestra urwała. Pary znieruchomiały. Stała się cisza. Wszyscy byli jak ludzie zbudzeni nagle ze snu. Ja pierwszy się ocknąłem. Krzyknąłem z całych sił - "za mną!"- i biegłem ku drzwiom wyjściowym, do których runął balowy tłum. Wybiegliśmy w ostatniej chwili, bo z ulicy widziało się już w oknach płomienie. Deszcz, śnieg, wiatr, błoto. O powrocie, żeby chwycić płaszcze, nie było mowy. Jedni w przerażeniu zaczęli co tchu na oślep biec przed siebie, inni zbili się w gromadkę, stojąc na wpół przytomni, bezradni. Ulica pusta, nie widać żadnych pojazdów. Co robić? Na szczęście ukazały się światła nocnego tramwaju. Fraki, suknie obiegły wóz, tłocząc się do wnętrza. Nie pytaliśmy, dokąd nas wiozą. Dygocące nasze ciała szukały w tej chwili tylko ciepła. Tuż koło mnie stała "królowa mórz". Długie, fantastycznie długie rzęsy miała tylko przy jednym oku; z oka drugiego rzęsy odlepiły się, przepadły. I gdy jedno oko patrzyło na mnie uwodząco, jak wówczas w tańcu, drugie było zmęczone, obojętne, nieszczęśliwe. Proszę panów... Krótkie spięcie, niedopałek papierosa czy -. coś w tym rodzaju, a materiał łatwopalny - stąd pożar. Oczywiście wypadek. Ale wypadek niesamowity, złośliwy. Bo zważmy: ogień obiera sobie miejsce osobliwe - dno morza; ludzie w noc zimową znajdują się na ulicy bez płaszczów, a w strojach balowych; deszcz, śnieg chloszcze nagie ręce, .ramiona, plecy kobiet; chcieliśmy bajki, mamy - tramwaj. No i te oczy, te oczy "królowej mórz", których zapomnieć nie mogę: jedno wciąż piękne, uwodzące, a drugie nieszczęsne, zgaszone. Koszmar, panowie! Pan sędzia chciał się posilić, a zasłabł; przeczytał "Zdrowie ", a znalazł chorobę; dodał nawet, że napis miał litery złote. 51 50 możemy nie możemy w pełni laty przeczytałem aby się zabaw*. O miłym staruszku Zdarza się, niestety, że chwalimy obcych, a zbyt surowo potępiamy swoich. Jeden z panów zaczął wychwalać uczciwość mieszkańców Skandynawii i porównywał ją do uczciwości rodaków. W porównaniu tym rodacy tracili. Na szczęście, odpowiedziano przykładami, które mogą nas pocieszyć. Rejent, człowiek pamiętający dawną Warszawę, opowiedział, jak pewien znany lakarz, stały bywalec cukierni Pod Filarami, płacąc, upuścił złotówkę metalową, która potoczyła się pod bufet cukierniczy. Powiedziano lekarzowi, że kiedy wieczorem będą robili porządki, to pieniądz się znajdzie i nazajutrz zwrócą go panu doktorowi. I rzeczywiście na drugi dzień wręczono lekarzowi monetę, którą znaleźli podczas robienia porządków. Okazało się jednak, że jest to moneta dwuzłotowa. Widocznie zgubił ja gość inny. Lekarz podziękował, włożył do portmonetki pieniądz, wyjął złotówkę i wsunął ją pod bufet, mówiąc, że zgubił tylko tyle. Sędzia przeniósł się do nowszych czasów: jechał niedawno taksówką warszawską; żona sędziego, wysiadaiąc, zapomniała zabrać paczkę, zawierającą pończochę damską, w której "puściło oczko" i .którą miała oddać do naprawy. W dwa dni Potem pani sędzina przeczytała w znanej gazecie, że szofer odniósł pozostawioną pończochę do redakcji. Kto zna szo- terów warszawskich - ten się temu nie zdziwi. Ale co ciekawsze : żona szofera, która umiała podnosić oczka, pończochę naprawiła i pani nie tylko, że otrzymała swoją zgubę, ale jeszcze z podniesionym oczkiem. Niewątpliwie, w takiej, powiedzmy, Norwegii oddano by również pończochę, ale czy z podniesionym oczkiem? Odezwał się teraz Profesor Tutka: *r - Dajecie, panowie, przykłady uczciwości, że tak powiem, dość skomplikowanej, finezyjnej. Otóż w związku z tym przypomnieliście mi pewnego staruszka. Wynająłem mieszkanie w domku, należącym do bardzo milej pary małżeńskiej. Oprócz pani i pana w domku mieszkało dwoje ślicznych dzieci, chłopczyk i dziewczynka, oraz dziadek, czyli ojciec pani. Koło domu był ogródek, ale tak młodziutki, że tylko na jednym jedynym drzewku czerwieniły się dwa jabłka. Posłyszałem, jak raz, przed wieczorem, ojciec powiedział do dzieci: "Jabłka już dojrzały, niech pobędą na drzewie do jutra - jutro niedziela, to je zerwiemy. Te pierwsze jabłka z naszego ogrodu będą dla was: jedno dla mojej dziewczynki, a drugie - dla mego chłopczyka*. Dziadek, który to słyszał, usiadł z dziećmi na ławce i zaczął im opowiadać. Treść bajki, która dochodziła do mych uszu, była taka: Stary król ma córkę, oczywiście królewnę. Chce ją wydać za kolegę, króla sąsiedniego państwa. Ale królewnie podoba się pastuszek, który gra pięknie na fujarce. Król, jak to król, ma przekonania zawsze trochę konserwatywne; nie był przy tym bardzo muzykalny, żeby odczuć i ocenić należycie piękną grę na fujarce kandydata na swego zięcia. Dość, że doszło do ostrej wymiany zdań między ojcem a córką. Ostatecznie król osadził nieposłuszną w wieży zamkowej, aby "nabrała rozumu". Ale córka, jak to często, niestety, młodzi, ceniła więcej uczucie niż rozum. I umarłaby może nieszczęśliwa z głodu, bo do tej pory siedzi, gdyby do okienka wieży nie przylatywał ptak złotopióry, zrywa on po ogrodach w nocy jabłka czerwone i dokarmia królewnę. Bajka, nie w streszczeniu, w jakim ja to podaję, ale opowiedziana obszerniej i ładniej, szczerze wzruszyła dzieci. Słyszałem, jak się umówiły: nie ruszą jabłek czerwonych, niech przyleci po nie ptak złotopióry! W nocy spać jakoś nie mogłem, wstałem z łóżka i nie zapalając światła, usiadłem w pobliżu okna. Zapatrzyłem się na gwiazdy. W cieniach nocy dojrzałem jakąś postać. Poznałem, że to dziadek. Zbliżył się on do drzewka, sięgnął po jabłka, a potem - usiadł na ławce i słyszałem, jak te jabłka zjadał. Z rana obudził mnie krzyk dzieci: "ptak zerwał jabłka! ptak zerwał jabłka!" - wołały z radością, godną lepszej sprawy. Koło drzewka zebrała się cała rodzina. Rodzice nawet nie słuchali, co mówią dzieci o ptaku: zaczęli biadać nad nieuczciwością i nad złodziejami, przed którymi nic się w naszym kraju ustrzec nie może. Staruszek przytakiwał. Mówił, że kraj nasz ma bohaterów, ma ludzi znakomitych, ale ma, niestety, i złodziei. No cóż... tak narzekali, bo byli rozdrażnieni, a zresztą nie słyszeli o przykładach uczciwości w naszym kraju, podanych nam tu niedawno przez rejenta i sędziego, jednak - co nie jest bez znaczenia - przez ludzi z sądownictwa. Uspokojono się wreszcie. Rodzice poszli na miasto, dzieci biegały po ogrodzie, a staruszek usiadł na ławce i zapłakał. Zbliżyłem się do staruszka i spytałem: - Pan płacze? - A tak, panie, płaczę. Ale nie ze smutku. Są to łzy radości - odpowiedział dziadek. - Aż czego się pan tak cieszy? - Panie - mówił staruszek - rodzice się martwią, że jakiś szelma-złodziej zjadł dzieciom jabłka. Jest to podejście, że tak powiem, biologiczne czy zoologiczne: aby tylko dzieci nakarmić. Dba o to lwica, kotka, słowik. Ale ja sięgam dalej: wiem, że z tych kochanych wnuków, które mają takie dobre serca i nie żałują jabłek dla głodnej, wiem, widzę to jasno, że wyrosną z nich ludzie szlachetni. Tak to pięknie ujmował staruszek. A ja z początku myślałem, gdy zjadał jabłka, że to człowiek nieuczciwy. Nawet - kanalia. 54 Profesor Tutka wyjaśnia sens tajemniczego rysunku W kawiarni zebrało się, jak zwykle, grono osób: rejent, doktor, sędzia, to jest panowie, z którymi najczęściej przesiadywał Profesor Tutka. Rejent wyjął z kieszeni kartkę papieru i powiedział, że jest od samego rana bardzo zaintrygowany, otóż znalazł na ławce w parku miejskim kartkę, pochodzącą z zeszytu szkolnego. Znajduje się na niej rysunek typowo dziecinny, o treści naprawdę intrygującej: narysowana jest palma, tygrys, w dali dymi wulkan, a pod tym napisane: "Paragwaj". W środku tego obrazka znajduje się serce z napisem: "serce prezydenta miasta". Rysunek przechodził z rąk do rąk, panowie wzruszali ramionami, mówili: "rzeczywiście", albo: "coś takiego" - nikt nie rozumiał. - Proszę panów - mówił rejent - nie wiem, jak wygląda Paragwaj i czy tam są wulkany. Zdaje się, że nie. W każdym razie jest to kraj egzotyczny i sposób, w jaki został pokazany - na to można się zgodzić. Ale skąd tutaj serce z wyraźną informacją- "serce prezydenta miasta"? Bo gdyby taki siedmio czy ośmioletni chłopiec narysował mi ratusz, most, zieleńce, słowem, jakąś syntezę miasta, a nad tym wszystkim dal serce burmistrza, moglibyśmy zrozumieć ten symbol. Ale tutaj pejzaż najwyraźniej wiejski, więc skąd wzięło się serce prezydenta miasta? - Tak... - powiedział mecenas - wyobraźnia dziecka błądzi tajemniczymi ścieżkami. Rzeczywiście, ciekawa jest geneza tego pomysłu. Na to żachnął się sędzia - Geneza, geneza! Nie przesadzajmy! Co tam mamy mówić po grecku... Dałbym takiemu w skórę, żeby rysował zrozumiale, bo właśnie z takich wyrastają później niezrozumiali poeci, malarze, dramaturdzy, którzy nam krew psują swymi zagadkami. Profesor Tutka, który długo patrzył na rysunek, powiedział wreszcie krótko: - Wyjaśnię to, ale jutro. - I schował kartkę do kieszeni. Nazajutrz wszyscy panowie zebrali się w kawiarni, czekając na Profesora Tutkę. Gdy się zjawił, pytano dość nieufnie, a nawet z odcieniem ironii: - No i cóż? Wytłumaczy pan, co znaczy serce prezydenta miasta na tle Paragwaju? - Oczywiście - powiedział Profesor Tutka - przecież obiecałem. Po chwili zaczął mówić do zaciekawionych panów: - Prezydenta miasta nazywają w niektórych krajach "głową miasta". Postanowiłem pójść po rozum do głowy, czyli do samego prezydenta. Sekretarz magistratu zapytał mnie - w jakiej sprawie? Odpowiedziałem, że w "poufnej >>, bo trudno mi było powiedzieć, że w sprawie serca prezydenta. "Czym mogę służyć ?" - spytał mnie prezydent. Przeprosiłem go, że może przychodzę w sprawie pozornie zbyt błahej, ale zagadka jest istotnie - nie do rozwiązania. I pokazałem mu rysunek, przedstawiający jego serce na tle Paragwaju. Prezydent zaśmiał się serdecznie i zawołał: "poznaję rysunek mego syna!" I po chwili zaczai mówić: "Proszę pana. Ciągle, co parę dni muszę witać zagranicznych gości. A więc przyjeżdżają bakteriolodzy francuscy, mówi się im wtedy - "przyjeżdżacie z kraju Pasteura - witamy was całym sercem". Przyjeżdża teatr angielski, mówi się im znów - "przyjeżdżacie z kraju Szekspira, witamy was całym sercem", przyjeżdżają szachiści szwajcarscy, więc znów - "przyjeżdżacie z kraju Wilhelma Tella" - i znów - "witamy was całym sercem". Ale zjechała drużyna piłki nożnej z Paragwaju! Co im na wstępie powiedzieć? 57 56 Co to za kraj? Czy mieli wielkiego człowieka? Czy walczyli o co? Czy oni bili, czy też ich bito - doprawdy nie wiedziałem. W takich razach trzeba szukać w encyklopedii. Pogrążyłem się w czytaniu o Paragwaju. Wszedł mój synek. Poprosiłem uprzejmie, żeby mi nie przeszkadzał, gdyż zbieram wiadomości o Paragwaju. "Tatuś będzie witał całym sercem Paragwaj?" "Tak". "A są tam tygrysy?" Odpowiedziałem machinalnie: "Są". "I palmy?- I wulkany?" - "Nie przeszkadzaj!"- Synek usiadł na uboczu, zamyślił się i narysował -, moje serce na tle Paragwaju. Oto ma pan wyjaśnienie...* Podziękowałem prezydentowi serdecznie, a teraz dzielę się tym z wami. - A więc tak - powiedział mecenas - zagadka rozwiązana. I jest to dowód, panie sędzio, jak niesłusznie karcimy często artystów za ich niezrozumialstwo: nie znamy źródeł, motorów ich sztuki. Odezwał się teraz doktor: - Byłem dziś w magistracie. Powiedziano mi, że prezydenta \ już od trzech dni nie ma w naszym mieście i powróci dopiero za tydzień. Więc jak pan, panie Profesorze, mógł się z nim dzisiaj widzieć. - No, jeżeli panu tak powiedzieli w magistracie - mówił spokojnie Profesor Tutka - to zapewne, że... wyjechał. Chciałem wyjaśnienie zagadki uprawdopodobnić, więc powołałem się na prezydenta. Ale wobec tego, że wyjechał, może któryś z panów da wyjaśnienie lepsze? Wszyscy milczeli. Więc Profesor Tutka powiedział: - Właśnie. Po czym zapłacił za kawę, nałożył melonik i wyszedł. Profesor Tutka o kozach w Pacanowie Do stolika w kawiarni, przy którym siedział już Profesor Tutka z kilkoma panami, podszedł rejent, prowadząc z sobą człowieka bardzo młodego, niemal chłopca, po czym przedstawił go znajomym: "pozwolą panowie, mój siostrzeniec*. Gdy ktoś spytał chłopca, gdzie stale mieszka, odpowiedział, że w Pacanowie. A gdy zapytujący mruknął: "a... w Pacanowie...", młodzieniec, jak by urażony, zaczął mówić: - Jak powiem, że mieszkam w Pacanowie, każdemu przychodzi na myśl miasto, w którym kują kozy. Należy raz już skończyć z tym głupstwem, z tym idiotycznym twierdzeniem! Kto widział kiedy podkutą kozę? - No, zapewne, mało kto widział - powiedział jeden z panów - ale... mało kto był w Pacanowie. - Proszę państwa - mówił zaperzony młodzieniec - ta bzdura powstała stąd, iż przed laty rzeczywiście mieszkała w Pacanowie rodzina kowali, nosząca nazwisko Koza. Byli to bardzo pracowici ludzie i już o świcie słyszało się, że kuli. Mieszkańcy miasta mówili wówczas: "pora wstawać - Kozy kują!" - Zapewne... mogło być i tak - powiedział Profesor Tutka - ale... Profesor Tutka zamyślił się nad czymś i dopiero po chwili zaczął mówić: 59 - Napisałem niegdyś książkę, w której starałem się prostować rozpowszechnione mniemanie o różnych stworzeniach. Dowodziłem na przykład, że osioł niesłusznie posadzony jest o tępotę umysłową: nie jest to wprawdzie inteligencja błyskotliwa, olśniewająca, ale osioł to nie kretyn; dałem wiele przykładów świadczących, jak to sympatyczne stworzenie radzi sobie rozsądnie w trudnych sytuacjach życiowych. Broniłem również hieny; cóż, że - kanalia... ale nie gorsza od kanalii innych; kobietę chciwą, która potrafi wynieść coś z pokoju świeżo zmarłego, nazywają hieną; jest to kobieta gorsza od hieny, bo tamto zwierzę, mieszkanka pustyni, nie mogło otrzymać należytego wychowania i zasad moralnych, jakie otrzymała w domu i w szkole kobieta. Poza tym, jeżeli to zwierzę znajdzie gdzieś na pustyni zmarłego Araba, to tylko ogryzie go należycie, ale znalezionych przy nim pieniędzy i zegarka nawet nie dotknie. Tak, proszę panów, dużo o zwierzętach jest opinii mylnych - mówił dalej Profesor Tutka. - Na przykład weźmy słynne "końskie zdrowie". Właśnie rzadko na które stworzenie czyha tyle chorób, co na konia: cały szereg dolegliwości, które trzeba nazwać "chorobami zawodowymi", jak ^odparzenie", "spleczenie", "zaciąg", "podbicie", nie będę wyliczał wszystkiego, gdyż nie ma w tym towarzystwie rolnika, dorożkarza lub kawalerzysty, który by te wszystkie nazwy rozumiał, wspomnę tylko jeszcze o "kolce" i "ochwacie", które to choroby krążą groźnie a nieustannie nad koniem. Zwróciłem również \\ swej pracy uwagę, żeby nikt nie liczył na to, że "koń się uśmieje". Bo otoczony ogólną sympatią i poważaniem koń nie posiada żadnej lotności umysłu, a więc nie jest zdolny do zrozumienia dowcipu. Cała lotność poszła mu w nogi. I chociaż czytaliśmy miłe powiastki o mądrości tego zwierzęcia, niestety, trzeba ze smutkiem stwierdzić prawdę, że to głowa często piękna, ale - tępa. Kiedy mowa o koniu, przejdźmy teraz do konika polnego: ma opinię, że jest lekkomyślny; jest lekki, elegancki i - skacze. Skacze, bo inaczej nie może: choćby chciał iść powoli i poważnie za pogrzebem mrówki - to nie może: musi skoczyć. Skoczy i powagę diabli biorą. I tak, proszę panów - mówił Profesor Tutka - wymieniając w swej pracy różne zwierzęta, gady, ptaki i owady, idąc krok za krokiem, rehabilitowałem świnię, podwyższałem żółwia, obniżałem orła, kwestionowałem rzekomy nadmiar namiętności u karalucha, aż zbliżyłem się do ostatniego rozdziału mej książki, w którym dowodziłem, że łabędź przed śmiercią nie śpiewa. Pracę moją pochwalono nawet w gazetach, a chociaż zadałem sobie wiele trudu, pisano, że czyta się ją lekko. Jako młody wówczas autor łudziłem się, że ludzie po przeczytaniu mojej książki zapamiętają, co tam było napisane, i sprostują swe mylne mniemania o tych licznych bestiach. Gdzie tam! To samo na każdym kroku słyszałem, co i przed napisaniem mej książki. Byłem tym tak rozgoryczony, że postanowiłem więcej nie pisywać. Ale co najciekawsze, panowie: gdy spojrzałem na rozdział mojej pracy, dowodzący niezbicie, że łabędź przed śmiercią nie śpiewa, i zamknąłem książkę z gestem wyrażającym rezygnację powiedziałem ze smutkiem: "to był mój łabędzi śpiew". Profesor Tutka zamyślił się, potem ocknął z zadumy i powiedział: - Proszę panów - dlaczego o tym mówię? Otóż chcę powiedzieć człowiekowi młodemu, rodem z Pacanowa, że nic nie pomoże... Gdy coś przylgnie do bestii, człowieka czy jakiegoś miasta, nie pomogą żadne wyjaśnienia. A więc, drogi chłopcze, niech pan wierzy człowiekowi doświadczonemu: dopóki istnieć będzie sławny Pacanów, będą tam kuli kozy. Powiem więcej: nie będzie Pacanowa - jeszcze tam będą kuli kozy. Profesor Tutka stara się być sprawiedliwy Rejent opowiada! panom, co zaszło wczoraj w jego bliskiej rodzinie, którą odwiedził. Dzieci bawiły się "w sklep", czyli jedne sprzedawały, drugie kupowały. Dzieci ustawiły na stole [ szereg przedmiotów. Przedtem paru filiżankom utrąciły uszka i nazwały "towarem wysortowanym". Gdy jedno z dzieci podeszło do matki i zaproponowało jej kupno "towaru wy-sortowanego" po zniżonej cenie, matka, zobaczywszy filiżanki z utrąconym uszkiem, krzyknęła, przepędziła całe bractwo i zapowiedziała, że nie pójdą na obiecany film rysunkowy. Rejent zastanawiał się nad tym, że przecież dzieci są tutaj w istocie niewinne; matka nie miała racji, aby karać dzieci i nie pokazać im filmu rysunkowego. Odezwał się teraz Profesor Tutka. - Opowiem panom o kobiecie, która poznałem niegdyś i spotykałem często jako sąsiadkę. Mieszkaliśmy przy obcej rodzinie, jeden pokój ja zajmowałem, w drugim mieszkała owa pani. Pani pisała książkę. Gdy praca jej była gotowa i pięknie przepisana, pani wręczyła mi maszynopis, chcąc, abym przeczytał. Tytuł tej pracy był dość oryginalny i niekrótki: Człowieku dorosły, chciej zrozumieć dziecko. Autorka wykazała na wielu stronicach, jak nieraz ludzie starsi nie rozumieją dziecka; jak karzą je często niesłusznie. Słowem, zastanawiała się głęboko nad tym, nad czym zastanawiał się przed chwilą pan rejent: czy matka za utrącenie uszek przy filiżankach powinna ukarać dzieci i nie pokazać im filmu rysunkowego? Autorka nie tylko, że się nad tym zastanawiała w swej pracy, ale kazała przed ukaraniem dzieci zastanawiać się poważnie rodzicom i wychowawcom. Przy tym dawała rady cenne, chociaż, moim zdaniem, dość trudne, w rodzaju: "zanim krzykniesz gniewnie na dziecko, staraj się przedtem chociażby pięć minut rozważać w myśli, czy masz rację". Po przeczytaniu tej pracy zostawiłem ją na swym biurku i poszedłem na miasto. W rodzinie, od której wynajmowałem pokój, było dwoje dzieci: pięcioletni chłopczyk i o rok starsza od niego dziewczynka. Zaprzyjaźniłem się z dziećmi i często wchodziły one do mego pokoju. Weszły również, gdy byłem w mieście. Tego dnia Andrzeje obchodzili swoje imieniny; poprzedniego wieczora dzieci widziały, jak stare kobiety leją roztopiony wosk na wodę i otrzymują kształty podobne do przedmiotów, ludzi albo zwierząt. Dzieciom tak się to podobało, że wszedłszy do mego pokoju postanowiły zabawić się w ten sam sposób. Tylko że zamiast wosku użyły atramentu z kałamarza, a zamiast wody - pracy autorki. Mówiąc nawiasem, nie przypuszczam, aby potraktowanie pracy autorki jako naczynia z wodą podyktowane było świadomą złośliwością dzieci. Zaczęły lać atrament na papier. Właśnie w tej chwili wszedłem do pokoju. Dzieci pokazały mi z zachwytem, "co wyszło". - "O, lew!" - powiedział chłopczyk. - "O, mapa ! D - wykrzyknęła dziewczynka. Zobaczyłem tytuł - Człowieku dorosły, chciej zrozumieć dziecko - zalany atramentem. Ponieważ papier był porowaty, atrament przesączał się w głąb dalszych kartek, zaciemniając wiele cennych myśli i tak już wyrażonych w sposób niezbyt jasny. Zapukano do drzwi: to autorka, która posłyszała, że wróciłem. "Czy już pan przeczytał?* - spytała z uśmiechem. "Tak jest, oczywiście... ale... weszły tu dzieci i... no i... taki wypadek*. Pani spojrzała na swą pracę: twarz jej zmieniła się nagle, a w oczach błysnęło coś niebezpiecznego. Wrażliwa dziewczynka, nie czekając, co będzie dalej, uciekła. Chciał za nią uciec chłopczyk, a ja - za chłopczykiem, ale pani chwyciła dziecko za kołnierz, porwała leżącą na biurku linię i - biła. 63 3, - Profesor Tutka 62 Tutka na tjm TU Profesor Tutka jest człowiekiem skromnym - Pewien człowiek, widocznie bystry i spostrzegawczy - mówił Profesor Tutka - powiedział o mnie: "ktokolwiek poruszy jakiś temat, wówczas Profesor Tutka znajdzie jakąś historię ze swego życia". Czyli że zawsze mam coś do powiedzenia. I wam, panowie, może się tak zdawać. Ale wyobraźcie sobie, był wieczór, że tylko słuchałem: mówili inni. Działo się to w mieście portowym, w jednej z nadmorskich gospod, gdzie zbierali się ludzie z całego świata. Zostałem zaproszony do stołu, przy którym siedziało kilku mężczyzn. Dowiedziałem się wkrótce, że człowiek siedzący naprzeciw mnie jest łowcą dzikich słoni. Łowi je, oswaja i oddaje wy-edukowane w służbę ludzi. Rozumiecie, panowie, że to jednak bardzo ciekawe wiedzieć, jak oswajają słonie. Ja raz tylko w swoim życiu oswoiłem zdziczałego kotka; nie pozwalał podejść do siebie, tylko groźnie fukał. Jednak, po jakimś czasie, kotek siadał mi na ramieniu. Nie powiedziałem jednak o tym ani słowa, bo rozumiecie panowie te proporcje: on mi o słoniu, a ja mu o - kotku. Drugi gość przy tym stole mówił o swych przygodach. Objechał całą kulę ziemską, więc spotykał kobiety o kolorze czarnym, żółtym, czerwonym. Pomyślałem sobie wówczas, jak bym mało miał do opowiadania: najdalszy mój, jeżeli 65 mogę się tak wyrazić, najdalszy mój wylot miłosny w stronę egzotyki to była pewna Mulatka. Ale cóż znaczy Mulatka, ta jedna jedyna moja egzotyczna, w obec wielu kobiet o skórze jak heban, brąz czy też mahoń? Więc tylko słuchałem. Najciekawszy by jednak gość trzeci. Opowiadał, że dzid jego handlował niewolnikami, a babka założyła wielki dom gry w jednym z miast Ameryki Południowej. Ojciec opowiadającego dzięki zacnym i przedsiębiorczym rodzicom był tak bogaty, że mógł w Meksyku prosić o rękę kobiety, zwanej "królową bydł". Nie pamiętam już cyfry tego bydła, którą wymienił, ale pasło się tego tysiące, tysiące. A więc ten, co opowiadał, dzięki dziadkowi, babce, i złoączonym fortunom rodziców mógł wieść beztroskie życie. Okazało się, że człowiek ten nie jest cynikiem, jak przypuszczałem z początku jego opowiadania, gdy mówił szczerze i naturalnie o źródłach bogactwa swych dziadków; to, o czym opowiadał, potrzebne było jako wstęp do jego charakterystyki: On oto nie chciał bogactw i spokojnego życia; rzucił rodzicielskie bydło i powędrował w świat. Nęciły go wielkie przygody. Postanowił wedrzeć się na niedostępny szczyt w Himalajach. Ale jeszcze coś ciekawszego: Gdy był już blisko szczytu, tę niespokojną, głodną nowych wrażeń naturę wzięła nagła ochota, aby jako nurek zgłębić najniższe, nieznane do tej pory, tonie mórz. Słuchając jego przygód, pomyślałem sobie wówczas, co ja bym takiemu panu opowiedzieć? Całe bydło moich rodziców to koza i parę królików; Raz rzeczywiście wdarłem swię na wysoki szczyt alpejski, ale trzy czwarte drogi jechałem kolejką zębatą, a najgłębszym punktem na ziemi, do którego mnie wpuszczono, to kopalnia soli w Wieliczce. Proszę panów! Nigdy nie byłem megalomanem, ale ten wieczór w nadmorskiej gospodzie nauczył mnie jeszcze skromności. - A teraz - powiedział jeden z panów - jesteśmy tu sami mężczyźni... Niech pan opowie coś o tej mulatce, o której pan wspomniał. - Cóż? ... Miała śniadą cerę, grube wargi i kręcone włosy. Podobna była do swego ojca murzyna. - Czy to był murzyn afrykański, czy taki z Ameryki? - Ze Śląska. Urodził się przed laty, taki wybryk miejscowej natury, chłopiec podobny do Murzyna. Koledzy nazywali go Murzynem i ta nazwa pozostała mu na całe życie. Miał córkę podobną do siebie. Co by tu jeszcze panom o tym ojcu powiedzieć?... Przyzwoity człowiek i stawiał piece. Po prostu - zdun. Cóż?... To chyba będzie wszystko... Panowie orzekli, że Profesor Tutka jest rzeczywiście człowiekiem dyskretnym, skromnym, nie samochwałem, nie megalomanem. Wykład profesora Tutki w Wyższej szkole handlowej Gdy wspomniano nazwisko pewnego profesora, rejent powiedział, że słyszał od studentów, iż wykłady jego określane są jako "suche". Na to odezwał się sędzia: - Jak uczeń jest leniuchem i nie chce myśleć, będzie on zawsze oskarżał profesora o to, że wykłady jego są nudne lub suche. Mury wyższej uczelni to nie magazyn ilustrowany, w którym popularyzuje się wiedze i podaję się ją w sposób przystępny, pociągający, a nawet czasem frywolny. Profesor Tutka zamyślił się i powiedział: - przypomniał mi się mój wykład w wyższej szkole handlowej. Dyrektor tej szkoły, ekonomista nie mógł raz mieć lekcji, a wiedząc, żeby słuchacze nie stracili godziny, skorzystał z mej obecności w szkole i poprosił, abym cos im opowiedział. Wspomniał tylko, że miewa teraz wykłady o "wartości". Zjawienie się moje na katedrze, czułem, że było przyjęte z sympatią, bo chociaż to nie byli moi uczniowie, miałem opinię, iż wykłady moje nie bywają suche, jak to usłyszeliście przed chwilą. Ta sympatia młodych słuchaczów, pora, w której odczuwało się wiosnę, zresztą już nie pamiętam, jaka jeszcze była przyczyna - dość, że wszystko to nastroiło mnie jakby lirycznie, trochę nawet sentymentalnie - może i dlatego sięgnąłem do osobistych wspomnień. Zapowiedziałem, że to, o czym będę mówił, nie ma może wiele wspólnego z dziedziną ekonomii, ale zupełnie od niej nie odbiega. I tak mniej więcej mówiłem: Działo się to w Alpach, w miejscowości położonej wysoko, oddalonej od ludnych szlaków turystycznych. Zamieszkałem w małym hoteliku. Usługiwała mi niezwykle sympatyczna, mająca wiele uroku dziewczyna. Widocznie, że i ja byłem sympatyczny i miałem w sobie wiele uroku, gdyż wkrótce bardzośmy się pokochali. Miłość ta była pogodna, słoneczna, jedyna chmura, która czasem przesłaniała słońce - to świadomość, że się kochanie wkrótce skończy. Cóż?... "Turysta"... Odjedzie, powie, że na przyszły rok tutaj wróci, ale zwykle nie wraca. Napisze serdeczny list, później w czasie jakichś uroczystych świąt przypomni sobie znajomą i pośle jej barwną pocztówkę, przedstawiającą tańce z jego kraju i - na tym się zwykle kończy. Wiedziała o tym dobrze moja dziewczyna. Gdy po sześciu tygodniach nadszedł dzień, w którym trzeba było się pożegnać, przemiłe, kochane dziewczę przyniosło mi paczuszkę. Dziewczyna miała łzy w oczach, ale mówiła z leciutkim uśmiechem: "To jest popielniczka, którą sama zrobiłam. Gdy pan będzie daleko u siebie i zapali papierosa, proszę strząsać popiół do tej popielniczki i... pomyśleć czasem o mnie*. Popielniczka, którą postawiłem później na swym biurku, to dwa nałożone na siebie szklane spodki. Spodek dolny wy-klejony był obrączkami z cygar. Wypalili te cygara goście hoteliku. W środku widziało się podobiznę Franciszka Józefa, poza tym były głowy Indian, słonie, antylopy, palmy, monogramy, słowem, to, co się zwykle widuje na czerwono-złotych obrączkach cygar. Pokój mój zaczęła coraz częściej odwiedzać przystojna, kulturalna pani. Zauważyłem raz, że się przygląda mojej popielniczce. Wiedziałem, co myśli: "jak można trzymać na swym biurku rzecz taką tanią i brzydką". Ale nie mówiła ze mną na ten temat. Pani bowiem miała opinię kobiety "subtelnej" i starała się zawsze tę opinię utrzymać. Pewnego wieczoru przyniosła mi w prezencie popielniczkę srebrną, wykonaną misternie. Znałem się na ładnych wyrobach i musiałem przyznać, że otrzymałem rzecz cenną. 69 Po wyjściu pani stały na mym biurku dwie popielniczki. Tania i droga. Bajkopisarze, poeci, dzieci umieją ożywić często przedmioty martwe, dając im cechy istot żywych, nawet mogą podsłuchać ich mowę, podobną do ludzkiej. Ja wprawdzie nie słyszałem, co mówią do siebie popielniczki, ale czułem, że nie mają ku sobie sympatii, że stać razem nie mogą. Tę nową, srebrną, włożyłem po wyjściu pani do szuflady, a pozostałem przy dawnej. Strąciłem popiół z papierosa i wyraźniej niż w inne dni ujrzałem postać kochanej dziewczyny. Byłem dla niej czulszy i cicho powiedziałem jej imię. Wszystko to pięknie - pomyślałem - ale co zrobić z popielniczką, gdy przyjdzie znów do mnie pani, ta bądź co bądź bardziej realna? Postanowiłem, że gdy się będę spodziewał jej wizyty, wyjmę z szuflady popielniczkę srebrną, a schowam tę szklaną. Tak też zrobiłem parę razy. Ale pani przyszła kiedyś niespodziewanie. Na biurku mym zobaczyła skromną, szklaną popielniczkę. Co robić? Jak to wytłumaczyć? Było mi nieswojo. Pani nie pytała, gdyż, jak wiadomo, uchodziła za kobietę subtelną. Spostrzegłem jednak, że zwróciła na popielniczkę uwagę. Nawet po twarzy jej przemknął uśmiech ledwie dostrzegalny, ale zdecydowanie złośliwy. Nie czuliśmy się dobrze. Zrodził się między nami jakby zalążek niechęci, zrodziło się przeczucie poważniejszych w przyszłości nieporozumień. Przeczucie zresztą nie myliło. Ale wracam do popielniczki: proszę panów - mówiłem - "popielniczka": to rzecz drobna - rzecz błaha"; "rzecz ładna - rzecz brzydka"; "rzecz tania - rzecz droga". Te wszystkie określenia nie zawsze są pełne, doskonałe. Całej prawdy, a w tym i prawdy o wartości popielniczki, nie dają. A więc tak, panie sędzio, mówiłem do słuchaczów w wyższej szkole handlowej. Zlekceważyłem dostojeństwo i powagę jej murów, zamieniając je swym wykładem w magazyn ilustrowany. Nie mówiłem nawet w sposób, jak określił pan sędzia, "frywolny", ale z lekka sentymentalny. Na usprawiedliwienie moje muszę przypomnieć, co zaznaczyłem na wstępie, że był to dzień, w którym czuło się wiosnę. Profesor Tutka znał rodzinę utalentowanych Rozmawiano o całych rodzinach ludzi utalentowanych. Rejent wyliczył mnóstwo nazwisk. Sędzia niektóre jeszcze przypominał. Na podstawie tego doktor obliczył, że najwięcej jest takich rodzin śród muzyków i aktorów - mniej śród malarzy i piszących. - Znałem, proszę panów - odezwał się Profesor Tutka - całą rodzinę dowcipnych. Zacznę od braci: byli to solidni kupcy, właściciele składu porcelany. Nie wszyscy z klientów wiedzieli, że ci dwaj wytworni panowie, o długich nosach i twarzach melancholijnych, wieczorem, po zamknięciu sklepu, idą do cukierni Pod Kolumnami i tam w gronie znajomych opowiadają dowcipy, które obiegają później całe miasto, chociaż są już zwykle źle powtórzone. Jeden z braci był żonaty i miał dwoje dzieci, drugi pozostał kawalerem. Żony brata pierwszego nie można nazwać kobietą dowcipną, ale miała ona wielkie, aż nadmierne poczucie humoru. Mówię - nadmierne, gdyż są, jak wiadomo, osoby, którym nie można wprawdzie odmówić poczucia humoru, ale jak im powiedzieć dowcip o godzinie jedenastej rano, to dopiero o pierwszej po południu orientują się, o co chodzi, i wybuchają śmiechem; otóż małżonka ta - wprost przeciwnie - śmiała się, gdy mówił mąż albo szwagier, już wó- 71 wczas, kiedy dowcip zmierzając do kropki, był jeszcze w połowie drogi. Córka dowcipnego ojca i matki mającej tak wielkie poczucie humoru, czternastoletnia dziewczyna, to - istny fenomen: drukowała już swoje utwory w piśmie humorystycznym, '* a redaktor tego pisma mówił, że zajedzie ona daleko. Po czym dodawał: "jeżeli się nie wykolei". Bo należał do tych ludzi, co przewidują i najgorsze. Brat jej, dziesięcioletni chłopiec, był dla rodziny zagadką: syn dowcipnego ojca, matki mającej poczucie humoru, bra* tanek dowcipnego stryja i brat fenomenalnej siostry - nie tylko, iż nie zdradzał żadnego dowcipu, ale nawet okazywał niechęć do talentów rodziny. Gdy czytano na głos utwory jego siostry, wzruszał ramionami, mruczał: "jest się z czego cieszyć*, i wychodził ostentacyjnie z pokoju. Gdy ojciec albo stryj mówili nowe dowcipy, a matka i goście pokładali się ze śmiechu, patrzył na śmiejących się, jakby odczuwał litość nad stanem ich umysłu. Rodzina zastanawiała się nieraz, skąd wśród nich wziął się taki, jak go nazywał stryj - "mały karawaniarz". Chłopiec był to wyjątkowy mruk, opryskliwy, tajemniczy, nie uznawał innych dzieci, lubił przebywać tylko w swoim pokoju ze zwierzętami. Zresztą znałem go głównie z opowiadań. Raz w niedzielę przed południem wybrałem się do tej rodziny. Drzwi otworzył synek. - Tatuś w domu? - Nie. - A mama? - Wyszła. - I siostra? - I siostra. - A dokąd poszli? - A diabli ich wiedzą. - Więc sam jesteś w mieszkaniu? - Sam. - To ja zaczekam. - Niech pan czeka. - Może chciałbyś ze mną trochę porozmawiać? - Dobrze. Z rodziną nie rozmawiam, ale z panem mogę. - Masz podobno dużo zwierząt? - Mało. - Jakie? - Pies, kot i papuga. - Papuga mówi? - Coś tam sama do siebie. Ale od tej pory, kiedy jest w naszym domu, nauczyła się śmiać. Tylko nie wiadomo z czego. - Może jednak ma jakieś powody do śmiechu. - Może. Zamyślił się i po chwili spytał: - Czy pan się zna na żółwiach? - No... coś niecoś wiem o nich, ale żebym miał powiedzieć, uczciwie, że się znam na żółwiach, tego nie powiem. - Jest do sprzedania żółw... Zaproponowałem ojcu, żeby mi kupił, ale ojciec odpowiedział: "ty mi jeszcze niedługo zaproponujesz, żebym ci kupił słonia". - No... wiesz, właściciele składu porcelany nie czują wielkiej sympatii do słonia. - Wiem. Po twarzy chłopca przemknął jakby cień uśmiechu. Spojrzał na mnie badawczo, a po chwili zauważyłem w jego wzroku błyski, które określiłem w myśli jako "szelmowskie". Powiedział : - Ja i bez słonia potrafiłbym tam zrobić porządek. - Porządek? - Wziąłbym do sklepu ,psa, kota i papugę. Ale jeszcze wziąłbym psa obcego. Obcy pogoniłby kota. Mój - broni kota. A papuga leci z krzykiem na najwyższą półkę i zielone boki zrywa ze śmiechu. - Hm... ciekawe, żeś do tego obrał sklep.z porcelaną. - Gdyby to był sklep z materacami, to nie byłoby interesujące. W tej chwili zabrzęczał dzwonek, chłopiec poszedł otworzyć. Weszła rodzina. Chłopiec poszedł do swego pokoju. Zacząłem rozmawiać z ojcem i stryjem. Powiedziałem, że bardzo przyjemnie upłynął mi czas oczekiwania na nich, gdyż rozmawiałem z przemiłym chłopczykiem. Nie rozumiem, dlaczego ma on 73 72 opinię jakiegoś wyrodka. Moim zdaniem, niezadługo uświetni on jeszcze nazwisko rodziny dowcipnych. - Hm... - powiedział ojciec. - - Tak pan sądzi... - powiedział stryj. - - na jakich podstawach opiera pan swoje przypuszczenia - zapytał ojciec - - Tak, jesteśmy tego ciekawi - dodał stryj. - - Inteligentny. Ma wyraźną tendencję do przaekraczania granic, szablonów i konwenansu. Posiada śmiałą wyobraźnię, zwłaszcza jedna wizja, którą roztoczył przed mymi oczami, a która rozwgrywała się... no to już mniejsza z tym gdzie, szczególnie mnie zainteresowała. Poza tym zauważyłem w nim jeszcze, jakby leciutki, ledwie doszczegalny cień złośliwości. To, co wymieniłem, to cechy ludzi dowcipnych. - Profesor Tutka i jego sobowtór Jeden z panów opowiadał o wielkim podobieństwie bliźniąt i wynikających stąd zabawnych nieporozumieniach. Drugi i trzeci dorzucił na ten temat jeszcze coś zabawniejszego. - W związku z tym, co mówicie o niezwykłych podobieństwach - odezwał się Profesor Tutka - opowiem wam, panowie, kogo raz spotkałem. W mieście, które zwiedzałem po raz pierwszy, ukłonił mi się jakiś nieznajomy młodzieniec. Oczywiście odkłoniłem mu się i szedłem dalej. Takie wypadki, że kłania się nam ktoś nieznajomy albo ktoś, kogo sobie nie przypominamy, zdarzają się dość często, więc nie zwróciłem na to specjalnej uwagi. Ale po chwili zatrzymała mnie jakaś przystojna, roześmiana pani, mówiąc: "Od kiedyż to, doktorze, nie poznaje pan swoich pacjentek?* Skłoniłem się jej nisko i odpowiedziałem uprzejmie: "Wybaczy pani, ale nigdy nie miałem zaszczytu, aby panią badać; nie jestem lekarzem". Spojrzała na mnie zdziwiona, niemal przerażona, powiedziała: ('przepraszam bardzo, ale..." Nie dokończyła, jak by jeszcze nie wierząc temu, co widzi i słyszy, wreszcie skinęła mi głową i poszła. Domyślacie się, panowie, że w tym mieście musiał być ktoś bardzo do mnie podobny. Tak. Przekonałem się o tym po 75 kilku minutach: gdy byłem na rogu ulicy, zza węgła wyszedł człowiek, spojrzał na mnie i przystanął. Ja również spojrzałem na niego i przystanąłem. Ów człowiek przemówił: - Czy nie uważa pan, że jesteśmy do siebie podobni? - Nawet bardzo - odpowiedziałem. - Podobieństwo jest wprost zdumiewające! - Tak, to prawda, jesteśmy sobowtórami. - To ciekawe - mówił po chwili - mamy nie tylko jednakowe postacie i rysy twarzy, ale widzę, że również jednakowe upodobania: nosimy zarost i pielęgnujemy go w sposób jednakowy; upodobanie obecnie dość rzadkie, gdyż jak niegdyś w Grecji mijała kolejno epoka bród i następowała moda golenia twarzy, tak samo i u nas twarze przeważnie golą; poza tym widzę, że uważa pan, jak ja, melonik za najlepsze nakrycie głowy. - Tak, to ciekawe - odpowiedziałem - że pan doktor i ja mamy jednakowe upodobania. - Skąd pan wie, że jestem doktorem? - Jedna z pacjentek pańskich zwróciła się do mnie przed chwilą ze zdziwieniem, że jej nie poznaję. - Proszę pana! - powiedział teraz - o parę kroków dalej jest piwniczka, w której można się napić prawdziwego wina. Pozwoli pan, że jako stały mieszkaniec tego miasta zaproszę pana, abyśmy zasiedli na chwilę i porozmawiali jeszcze o naszym niezwykłym podobieństwie. - Z przyjemnością - odpowiedziałem. Po chwili zeszliśmy do sklepionej piwniczki, gdzie stało w mroku parę dębowych stolików. Zasiedliśmy pod ściana, a po chwili do nas, jedynych gości, podszedł gospodarz, rozżarzył lampkę w latarni nie opodal stolika, a ujrzawszy w świetle dwóch tak podobnych do siebie ludzi, znieruchomiał. Opanowawszy zdumienie, spytał: - Czym mogę służyć panu doktorowi? Ale nie zwrócił się wyraźnie do jednego z nas, widocznie nie wiedział, czy to ja jestem znajomym bywalcem tej winiarni, panem doktorem, czy też ów pan drugi. Doktor odezwał się teraz do gospodarza: - Ufam panu. Gość mój zna się równie dobrze na winie, jak i ja. Jednakowe mamy upodobania. 76 Gospodarz zniknął za jakimiś drzwiczkami i po chwili przyniósł butelkę, kieliszki, nalał w milczeniu złotawego płynu, po czym usunął się cicho, zostawiając nas samych. - Musimy szukać - mówił doktor - przyczyny, źródeł, wytłumaczeń tak zdumiewającej zagadki, jak istnienie dwóch zupełnie jednakowych ludzi. Może jesteśmy bliźniętami? W dawnych powieściach często bywała mowa o braciach, którzy wskutek wojen, kataklizmów czy też innych przyczyn rozstali się z sobą w dzieciństwie, aby później, po latach, znów się odnaleźć. Okazało się jednak, że na tej drodze nie należy szukać przyczyn naszego podobieństwa; nie słyszeliśmy, aby w naszych rodzinach dziecko zostało porwane przez Cyganów lub zostało zgubione podczas burzy wojennej, poza tym ojcowie nasi z całą pewnością nie mogli spotykać naszych matek; ustaliliśmy na przykład, że w okresie moich narodzin ojciec jego znajdował się w afrykańskiej Legii Cudzoziemskiej, gdy matka moja nie wyjeżdżała wówczas spod Włocławka. Po kilku podobnych danych ustaliliśmy, że nie może być mowy o jakimś pokrewieństwie. Skąd więc, dlaczego jesteśmy jednakowi? Przednie wino, mroki piwniczki, cienie-sobowtóry padające od nas na ścianę - wszystko to wzmagało uczucie jakiejś niesamowitości, którą odczuwaliśmy teraz. Butelka już się skończyła, byliśmy z sobą "na ty", ale żaden z nas nie mógł pozbyć się dziwnego uczucia, nawet niepokoju: czasem spojrzawszy na siebie, wybuchaliśmy śmiechem, to znów stawaliśmy się melancholijni, bezradni wobec dziwów, na które nie ma odpowiedzi. Nawet i druga butelka, o którą ja teraz gospodarza poprosiłem, nie rozwiązała zagadki naszego podobieństwa. Były chwile, gdy patrząc na siebie, pytaliśmy: "czy ty to jestem ja?" - "czy ja to ty?" Zaciekawiła nas również zgodność naszych poglądów. Parę własnych aforyzmów, które powiedzieliśmy o kobiecie, uważaliśmy obaj za trafne; jednakowo zapatrywaliśmy się na widoki dalszego rozwoju ludzkości. Poglądy nasze wciąż, 113 jakikolwiek temat zaczęliśmy mówić, były podobne. Z tego Powodu żaden z nas nie mógł się nawet uważać za inteligent- 77 niejszego. Słowem i zewnętrznie jesteśmy wciąż zdumiewająco podobni. W pewnej chwili ten drugi "ja" powiedzial: - W związku z tym, coś przed chwilą zauważył, opowiem ci pewną historię, która zdarzyła mi się w trakcie podróży statkiem po Oceanie Spokojnym... - A więc zaczął w ten sposób w jaki często mówię do was, panowie, gdy mam coś do opowiadania. Opowiadał obszernie. W Oceanie Spokojnym jest dużo wody, to prawda, trzeba jechać długo. Pomyślałem sobie: ja jednak przepłynąłbym prędzej i opowiedziałbym o tym wszystkim inaczej. Czy lepiej? Hm... Jestem zawsze pełen kurtuazji dla kolegów opowiadaczy, a pełen skromności wobec opowiadań swoich. W każdym razie opowiedziałbym krócej. Podczas jego opowiadania powracała do mnie coraz więcej świadomości, że to ja jestem - ja. "Styl to człowiek". Panowie! Na świecie jest tylko jeden Profesor Tutka. O kobiecie interesującej Jeden z panów powiedział' podczas rozmowy - "nieładna, ale interesująca*. - "Interesujaca"... - powtórzył w zamyśleniu Profesor Tutka. - Takiego określenia użyłem przed laty. Tak... znałem kobietę "interesującą". Czy opowiedzieć wam, panowie, o niej ? - Oczywiście, niech pan opowie. I kobieta, i w dodatku interesująca... Przypuszczamy, że będzie to coś ciekawego. - Jako student klepałem po prostu biedę. W większym mieście prowincjonalnym mieszkała moja ciotka, kobieta bardzo zamożna. Napisałem raz do niej, prosząc, aby mi pomogła. Ciotka w odpowiedzi wyliczyła mi dwanaście nazwisk wielkich ludzi, którzy za młodu nie mieli pieniędzy, co im nie przeszkodziło stać się później sławnymi w całym świecie. Ciotka uważała, iż i mnie obecny niedostatek wyjdzie na dobre i może jeszcze zahartować w walce z przeciwnościami. Przyjąłem to do wiadomości i postanowiłem już o pieniądze więcej nie Prosić. Dowiedziałem się w parę lat później o śmierci mojej ciotki i testamencie, jaki zrobiła. Ciotka dużą sumę przeznaczyła na budowę domków dla śpiewającego ptactwa, na stowarzyszenie kobiet powstrzymujących się od palenia tytoniu, na przytułek dla starców nie tracących ducha i, o dziwo, nie zapomniała o mnie. Zapisała mi sumę pokaźną, którą okre- śliłem nawet, jako biedak, nazwą "suma zawrotna". Adwokat, pełnomocnik ciotki, powiedział, że sprawa jest prosta, należne pieniądze po przeprowadzeniu zwykłych formalności zostaną mi wypłacone. Chyba że jako jedyny najbliższy krewny zechcę obalić testament. Nie chciałem obalać, nie miałbym sumienia,, aby pozbawić ptactwo śpiewające domków, żeby skrzywdzić stowarzyszenie kobiet powstrzymujących się od palenia tytoniu lub nie uszanować starców, co nie tracą ducha. Adwokat wypłacił mi nawet większą sumę na poczet pieniędzy spadkowych, abym mógł przyjemnie spędzić okres przeprowadzania formalności. Jak widzimy, ciotka moja była kobietą interesującą, ale nie o niej będę mówił w dalszym ciągu. Co robić w cichym prowincjonalnym mieście, w którym postanowiłem mieszkać parę tygodni? Obejrzałem dokładnie zabytki, to jest katedrę i resztki murów dawnej twierdzy. Zwiedziłem muzeum regionalne, w którym przyglądałem się wyrobom okolicznych garncarzy i malarstwu na szkle. Parę świątków przydrożnych i kilkanaście jajek wielkanocnych z wyskrobanymi na nich kogutkami - to mniej więcej wszystko, co w tym muzeum mogłem zobaczyć. Poszedłem do najlepszej restauracji i wybrałem najdroższe dania. Przyjemnie jest zjeść coś dobrego, ale nie będę się co dzień tak objadał: i niezdrowo, i niekulturalnie. Po raz pierwszy w życiu miałem tyle pieniędzy, byłem z tego zadowolony, ale również jakby wytrąciło mnie to z równowagi. Nagle powstawały w głowie mojej myśli: szaleć! Ale jak tu szaleć w tym spokojnym mieście? Już podczas pierwszego dnia pobytu wybrałem się do miejscowego teatru. Po drugim akcie wniesiono na scenę kosz kwiatów dla artystki, która rozkosznym uśmiechem dziękowała za owacje. Aktorka ta, to "gwiazda" tego teatru. Gdybym był złośliwy, powiedziałbym - gwiazda odkryta już dawno przez astronomów. Ale nie byłem usposobiony złośliwie, raczej - łagodnie. Łagodnie oceniałem jej nieszczególną grę. Na uboczu stała skromnie młodziutka aktoreczka, która w roli subretki powiedziała w całym akcie tylko parę słów. Nie zaciekawiła mnie ani jako artystka, ani - kobieta. Wydała mi się nieładna, powiedziałbym nawet - brzydka. Nazajutrz po bytności w teatrze poszedłem z rana do kwiaciarni i kazałem ułożyć w koszu najpiękniejsze kwiaty. Napisałem na kopercie imię .i nazwisko skromnej aktoreczki, a na kartce dwa słowa: ('Interesującej artystce". Kazałem odesłać to wieczorem do teatru. Po drugim akcie, jak wczoraj, wniesiono kosz kwiatów i ustawiono przed gwiazdą, która z uśmiechem dziękowała. Był to ten sam uśmiech, co wczoraj, i zdaje się, ten sam kosz, który otrzymała poprzedniego wieczoru. I tu nagle sensacja: wnoszą mój kosz i stawiają go u nóg skromnej aktoreczki. Kwiaty okazalsze, piękniejsze niż te, które dostała jej starsza zasłużona koleżanka. Nie myślcie, panowie, że był to z mej strony krok do nawiązania znajomości z dziewczyną. Nie. To po prostu żart, figiel młodzieńca, któremu nadmiar pieniędzy, do jakich nie był przyzwyczajony, zmącił nieco w głowie, a myśl jego szukała zabawek, nie mających nic wspólnego z rozsądkiem. Nazajutrz znów poszedłem do kwiaciarni, zamówiłem kosz najpiękniejszych kwiatów i poleciłem odesłać je pod tym samym, co wczoraj, nazwiskiem. I znów po drugim akcie dwie aktorki, dwa kosze kwiatów, oklaski, słowem, to samo, co poprzedniego wieczoru. Spostrzegłem tylko - może mi się to zresztą zdawało - zdenerwowanie starszej gwiazdy; twierdziłem dalej w myśli, że młoda aktoreczka jest nieładna: ale zgrabna, ładnie się porusza; ma miły głos; te kilka słów, które powiedziała, brzmiały przyjemnie. Buzia - znów oceniłem w myśli - zdecydowanie nieładna. Ale twarzyczka nie pozbawiona wyrazu. Nie jest pospolita. Tak: dziewczyna interesująca. Poszedłem z rana do kwiaciarni. Poprosiłem właścicielkę o jak najdalej posuniętą dyskrecję: niech nikomu nie mówi, kto posyła kwiaty. Właśnie nadszedł transport storczyków, zakupiłem wszystkie. Poleciłem następnie, aby w ciągu najbliższego tygodnia codziennie wieczorem zanoszono do teatru kosz pełen najpiękniejszych kwiatów z kartką zawierającą tylko imię i nazwisko młodej aktorki i słowa: ('Interesującej artystce". Sam do teatru już nie chodziłem, nie chcąc zwrócić uwagi, że jestem tak częstym gościem. Ale codziennie bywałem w cukierni, do której po próbach schodzili się aktorzy. Ludzie ci odznaczają się przeważnie wyraźniejszą dykcją niż inni obywatele i dlatego słyszałem przy swym stoliku nie tylko po- 81 80 szczególne słowa, ale i całe zdania. Posłyszałem, że mówią o "mojej" aktorce i o Kwiatach, które jej posłałem. Zwłaszcza kosz storczyków wzbudził zainteresowanie: słyszałem takie słowa, jak: "kto to może być?"... "z nikim jej nie widać"... ojeżeli to jakiś milioner, to chyba nie z tego miasta, bo tu i milioner jest, jak reszta mieszkańców, na pewno oszczędny i nie kupowałby storczyków". A więc wywołałem poruszenie, zainteresowanie. Mój żart, mój figiel udał się doskonale. Po trzech dniach wpadło mi do ucha, że ta "moja" ma otrzymać większą rolę. "Oszaleli, żeby jej to dawać!" - powiedziała jedna ze starszych koleżanek. - "Położy się" - powiedziała inna. - "Jak długa" - dodała trzecia. Nie znałem języka fachowego aktorów, ale domyślałem się, że jeżeli koleżanka "położy się", a w dodatku "jak długa", to znaczy, że nie podoła roli. Stary siwy aktor odezwał się na to w zamyśleniu: "Kto wie... kto wie... ta mała jest... interesująca". - "Poślij jej storczyki !" - powiedziała z pasją rozdrażniona aktorka. Bawiłem się doskonale. Sam byłem ciekawy, czy sprawdzą się przepowiednie koleżanek, czy może zrobi ona niespodziankę, jaką przewidywał stary aktor. Niestety zobaczyć tego nie mogłem. Ceniony przeze mnie profesor, od którego chciałem się jeszcze wiele nauczyć, wzywał mnie natychmiast do przyjazdu. Miałem zostać jego asystentem. Sprawy spadkowe powierzyłem adwokatowi, zrezygnowałem z pobytu w tym mieście, z dalszych żartów czy figlów, a rozpocząłem poważny żywot młodego naukowca. Wszystko szłoby jak najlepiej, ale zauważyłem, że często, zbyt często, widzę postać mojej aktoreczki-kopciuszka, mówiącej miło parę swoich słów, a poruszającej się ładnie. Widziałem ją zwłaszcza taką, jak pierwszego wieczoru, gdy oklaskiwano jej koleżankę: stała skromna, rozumiejąc, że oklaski są nie dla niej. Twarzyczkę miała smutną a pełną wyrazu. Widywałem ją teraz w końcu alei parkowej, gdy poszedłem na spacer, w wagonie, w mieszkaniu, a nawet w swojej pracowni. Hm... - myślałem - wciąż ją widzę... Czyż byłbym zakochany? Ech, głupstwo! Nawet wypowiadałem pod swoim adresem słowa obelżywe - "o, durniu, durniu". Nic nie pomagało. Mijały miesiące, gdy miałem parę dni wolnych, postanowiłem jechać 82 do miasta, które miało teatr, a w tym teatrze występowała - ona. Poszedłem do cukierni, w której zbierali się aktorzy. Stary kelner poznał mnie, a ponieważ cukiernia była jeszcze pusta, miał czas, aby ze mną trochę pogawędzić. Pytałem o to i owo, wreszcie skierowałem rozmowę na sprawy teatralne, które znai dobrze; wymieniłem parę nazwisk i niby mimochodem wspomniałem nazwisko dziewczyny, która mnie interesowała. "Tak - powiedział kelner - ona jest interesująca". - "Inte-resująca" - podchwyciłem z zaciekawieniem. Ale w tej chwili kelnera odwołano, rozmowa się urwała. Wziąłem miejscową gazetę, leżącą na stoliku, i zacząłem czytać notatkę z wczorajszej premiery. Dowiedziałem się z tej notatki, że ta, dla której tu przyjechałem, "jest interesująca*. Kelner wrócił do mnie i ciągnął przerwaną rozmowę. Mówił, iż pół roku temu nikt na dziewczynę nawet nie spojrzał. Potem nagle zrobił się ruch, jak by kto uderzył w ul, wszyscy zaczęli o niej mówić. Dostaje teraz duże role i ma poparcie. "Poparcie?" - zapytałem. Kelner obejrzał się i mówił ciszej. Opowiedział, że najznakomitszy tutejszy adwokat (z paru danych wiedziałem, że mowa o tym, co przeprowadzał mi sprawę spadkową) uznał ją za interesującą. Interesującą więcej niż jego żona i dzieci. Chce się nawet żenić. Całe miasto już mówi o tym, a że to miasto solidne, więc jest zgorszone. W tej chwili .weszła gwarna grupa aktorów. Zabiło mi serce, gdyż zobaczyłem i tę, dla której tu przyjechałem. Towarzystwo zajęło stoliki pod oknem, gdy ja siedziałem naprzeciw pod ścianą. Tę "moją" widziałem teraz z bliska, wyraźnie. Wyglądała inaczej niż ów skromny, zahukany kopciuszek, którego widziałem niegdyś na scenie, a później widywałem tak często w parku, w wagonie, w pracowni. Dziewczyna, dobrze ubrana, miała obecnie dużo swobody i pewności siebie. Była inna. Spojrzała parę razy w moją stronę, ale nie dlatego, że ja tam siedziałem; nad głową moją na ścianie wisiało wielkie lustro. Miałem jakąś skrytą nadzieję, że mnie jednak zauważy. Bo przecież to ja, który z niej zrobił kobietę interesującą. Ja, to ten, który zwrócił na nią uwagę i pierwszy ją tak określił. To ja, który sam w to określenie uwierzyłem. Ale ona przesuwała po mnie wzrok swój obojętnie: jak gdybym 83 był nie człowiekiem, a szybą. To mnie nawet przygnębiło. Przyszła na mnie nagle fala silnej woli: dziś wyjadę z tego miasta. "Nie chcę cię już widzieć; nie skorzystam z biletu, który kupiłem z rana, gdy na afiszu zobaczyłem twoje nazwisko... A ten adwokat także mi się nie poboda... Słowo "poparcie", jakie słyszałem od kelnera, wydało mi się ohydne. Najbliższym pociągiem wracam dziś do domu, do pracy" I w krótce z sercem ściśniętym opuszczałem miasto. Profesor Tutka siedział zamyślony. Panowie rozumieli, że skończył już swe opowiadanie, nawet dziś obszerniejsze niż zwykle. - No i cóz, cierpiał Pan długo? - zapytał po chwili jeden z panów: - Dwa tygodnie. W trzecim poznałem kobietę jeszcze bardziej interesującą. Drażnienie zwierząt Rejent mówił, że odwiedza często ogród zoologiczny. Pomimo napisów: "Drażnienie zwierząt - to brak kultury", rejent zauważył, iż ludzie drażnią zwierzęta. Zwłaszcza lubi to robić młodzież. Czemu to przypisać? Rejent wywnioskował, że w człowieku drzemią jakieś instynkty sadysty: człowiek starszy poskramia je w sobie i maskuje - młodzież nie stara się tego nawet zamaskować. Profesor Tutka: - Mieszkałem niegdyś w wielkim mieście, środowisku najrozmaitszych stowarzyszeń artystycznych, szkól i kierunków. Znalazłem się jednego wieczoru w klubie pod nazwą: "Utwór niedługi". Poetom tego stowarzyszenia nie wolno było napisać, czy to mową wiązaną, czy prozą, więcej niż dwadzieścia i jedną linijkę druku. Jeżeli dodamy, że i tytuł utworu i podpis autora liczono za wiersz drukarski, należy przyznać, że istotnie były to utwory niedługie. Na estradę wyszedł poeta i zaczął czytać. Tytuł - Duchy. Tekst: "Na niebie gwiazdy. W dole oziminy, przecięte jasną drogą. Cicho, bezszelestnie sunie drogą duch. Z ozimin wynurza się cień zająca zabitego przeszłego roku. W cichych susach cień 85 przebiegł drogą. Duch zawraca. Bowiem był duchem człowieka przesądnego. Cisza, noc, gwiazdy". Drugi poemat... - Przepraszam - wtrącił doktor - czy ten pierwszy skończony ? - Tak. Teraz drugi: "Korytarz, szereg drzwi. Jedne z nich prowadzą do mego pokoju, drzwi naprzeciwko do pokoju kobiety, zawsze czarno ubranej a grającej na harfie. Dzwonek. Otwieram. Przede mną posłaniec z koszem czerwonych róż. Wskazuję: "naprzeciwko!", i zamykam drzwi. Widzę w myśli pokój podobny do mojego, czarną plamę sukni, czerwone róże i harfę. Dzwonek : człowiek z koszem czerwonych róż wraca. Mówi: "omyłka, mam adres księdza; szukam wszędzie księdza". ,,A w takim razie - powiedziałem - drzwi obok". I widzę znów to samo: dużo czerni i czerwieni. Tylko harfy nie ma". Utwór trzeci: "Księżyc, pełnia, łoże. Mąż się budzi: nie ma żony. "Gdzie moja żona? Gdzie moja żona?" Szuka. Podchodzi do okna. "Gdzie moja żona?!" - krzyczy z rozpaczą. Sąsiedzi w oknach kładą palec na ustach. "Tss... ciszej..." - i pokazują na dach. Po dachu idzie żona. A dlaczego, dlaczego po dachu? Bowiem była... bowiem byla..." "Lunatyczką!" - dokończył chór słuchaczów, ludzi widocznie niegłupich, pojętnych. I stała się - mówił dalej Profesor Tutka - rzecz niesłychana : jakiś starszy pan zerwał się z miejsca i krzyknął: "Wstyd! Hańba! W kraju, mającym tak wspaniałe tradycje literackie, młodzi poeci karmią naszego ducha taką bzdurą. Protestuję!" Po czym na znak protestu wyszedł z sali silnie wzburzony. Proszę panów - mówił Profesor Tutka - dowiedziałem się wkrótce o pewnej tajemnicy: nie znany słuchaczom statut tego klubu przewidywał nagrodę, litr wina, dla tego poety, który najwięcej rozdrażni gościa na sali. Członkowie tego stowarzyszenia, ludzie o wyglądzie miłym, łagodnym, to sadyści: sprawiało im rozkosz drażnienie "poczciwego mieszczanina". Odezwał się teraz zamyślony rejent: - Mówi pan, że to byli nawet ludzie, co mieli wygląd łagodnych i miłych... A przy tym poeci... - Jeżeli pana rzeczywiście tak bardzo interesują sadyści, to dodam jeszcze, że mogą być oni nie tylko poetami, ale ten i ów z nich może być jeszcze i dobrym kupcem, kalkulatorem, a nawet czasem szachrajem: otóż dowiedziałem się, że ów poeta, którego cytowałem, wynajął sobie za pół litra wina rodzonego wuja, który mu publicznie nawymyślał! Poeta miał przyjemność, a przy tym dostał nagrodę. Zarobił na tym pół litra. 86 Profesor Tutka znał człowieka "glębokiego" Rejent powiedział o jakimś artyście, że to artysta - głęboki. Profesor Tutka podchwycił słowo - "głęboki". - Znałem - mówił Profesor Tutka - człowieka o wyglądzie bardzo okazałym. Człowiek ten pięknie dekorował swą postacią stół prezydialny, salę teatralną podczas antraktu na premierze lub ucztę, gdy był na nią zaproszony. Cieszył się szacunkiem, gdyż był to człowiek przyzwoity, światły, poważny. Znał się na wielu rzeczach, gdyż, jak powiedziałem, był to człowiek światły. Słyszało się często, że to "umysł krytyczny". Bo często słuchano z uwagą, jak krytykuje. W zaraniu swej kariery życiowej wpadł na doskonały, chociaż niezbyt oryginalny dowcip: mianowicie zarzucać prawie zawsze brak głębi. Metoda taka nie wzbudza śród słuchaczów sprzeciwu: głąb to coś nieokreślonego; trudno się sprzeciwiać. Metoda taka - oparta jest niewątpliwie na dość prostej znajomości psychologii: wygłoszenie, że komuś brak głębi, wywołuje w słuchaczu wrażenie, że ten, co brak jej zarzuca, jest człowiekiem głębokim. Tak też było z owym okazałym panem', pozyskał opinię - głębokiego. Człowiek ten, nazywany głębokim - dożył późnej starości. O starości mówią, że jest nieubłagana. Rzadziej ktoś zauważy> iż starość bywa kapryśna, figlarna, złośliwa. Nie wiadomo dlaczego atakuje czasem tylko kawałek człowieka, a wszystko inne zostawia w porządku: dobierze się do nóg, a głowę pozostawia przytomną, a nawet mądrzejsza niż przed laty; to znów atakuje właśnie głowę, a resztę ciała zachowuje w czerstwości. Człowiekowi, o którym mowa, starość zaczęła atakować głowę - pozostawiając w spokoju okazałe ciało, które mogło jeszcze poprowadzić poloneza na balu reprezentacyjnym lub pięknie pomachać dzwonkiem, gdy było zaproszone do prezydialnego st6łu. Z mową już nie najlepiej: coś tam się nie kojarzyło, coś, zamiast skupiać - rozpraszało. Zaćmienie nadchodziło szybko: w tej głowie pozostało tylko zdanie - "w tym nie ma głębi", pozostał konik, na którym pan jeździł przez całe życie, gdy-reszta pokaźnej stajni zniszczyła się czy rozbiegła po świecie. Nie dyskutowano z nim, gdyż nie dosłyszał i prawie niczego, o czym mówią, nie rozumiał. Ale jeszcze piękna, jak powiedziała jedna pani - hetmańska jego postać i dość sławna przeszłość robiły swoje: gdy zjawił się raz na premierze teatrzyku marionetkowego - dyrektor powitał go z wielkim szacunkiem i zapytał później o zdanie, jak mu się przedstawienie podobało. Odpowiedział - "pięknie, ale nie ma w tym głębi". Dyrektor odpowiedział z wielkim szacunkiem, iż sam to rozumie, ale jest nadzieja, że jeszcze w tym miesiącu uda mu się pogłębić scenę o półtora metra. Ale pan nie wiedział, czy to ze strony dyrektora - ironia, czy nieporozumienie. Spotkałem tego człowieka - mówił Profesor Tutka - na wystawie obrazów: poznał mnie nawet i uprzejmie powitał. Staliśmy przed płótnem malarza z dziewiętnastego wieku, przedstawiającym pejzaż wiejski i kobiety w barwnych strojach, które, powracając z targu, rozzuły się i zakasawszy kiecki, przechodziły w bród rzeczkę. - Niech, co chcą, mówią młodzi malarze - powiedzia-'eiri - ten umiał malować. - Tak - odpowiedział mi sędziwy pan - ale nie ma w tym głębi. - Gdyby była głębia - zauważyłem - kobiety utonęłyby w rzeczce. Już tego nie słyszał. 89 Po jakimś czasie dowiedziałem się, że ów człowiek umarł. Zmartwiłem się nawet, bo człowiek porządny, światły i głęboki. Postanowiłem odprowadzić zmarłego na cmentarz. Jesień, deszcz padał ze śniegiem, osób bardzo mało, bo pan nie zajmował już żadnego stanowiska, zubożał i nie miał rodziny, której należało wyrazić współczucie. Na cmentarzu w dzielnicy niezamożnych kończono kopać grób. Zjawił się jakiś urzędnik cmentarny i zmierzył głębokość grobu długim kijem z podziałką. Nie było odpowiedniej głębi, kazał kopać dalej. Spojrzeliśmy, goście żałobni, na siebie porozumiewawczo. A nawet uśmiechnęliśmy się... Nie trzeba dodawać, że wszyscy byli to ludzie dobrze wychowani - więc uśmiech nasz bvł dyskretny i smutny. Złote myśli Rejent-biblioman pokazał panom książkę, którą kupił pół godziny temu w antykwarni: był to rzadko spotykany .egzem-jplarz, zawierający "złote myśli" pisarzy z końca osiemnastego jwieku. Profesor Tutka, przejrzawszy książkę, powiedział: i - "Złote myśli" przypomniały mi pewną historię, którą panom opowiem. Zwiedzałem niegdyś jedno z zagranicznych miasteczek. Miasteczko podobne do wielu innych: schludne, o ładnych domkach. Jedną z uliczek zamykał skwer w kształcie wachlarza. Na tle skweru stał pomnik. Poszedłem w stronę pomnika, aby mu się przyjrzeć i dowiedzieć się, jak się nazywa człowiek, któremu ten monument postawiono. Wkrótce przeczytałem: "Jan Fryderyk Leweter". - Przepraszam, że przerywam - powiedział doktor - wstydzę się, ale nie wiem, kim był Jan Fryderyk Leweter. - Nie ma się pan czego wstydzić - powiedział Profesor Tutka - ja także nie wiedziałem. Zacząłem grzebać w swej erudycji, ale nazwiska tego nie znalazłem. Na cokole stał człowiek, trzymał gęsie pióro i zwój papieru. "Hm - pomyślałem - pewno jakiś pisarz". Przeczytałem jeszcze wyryty napis: "Ze złotych myśli Jana Fryderyka Lewetera: Nie w pieniądzach szukaj szczęścia, człowieku". Myśl może i złota, ale nie wydała mi się zbyt oryginalna: podobne myśli wygła- 91 szano już od dawna. Obejrzawszy pomnik dokoła, siadłem na jednej z ławek. Zbliżył się spacerujący z pieskiem stary pan, usiadł na ławce obok mnie i przemówił z miłym uśmiechem: -- Widziałem, jak pan oglądał pomnik; jest pan zapewne cudzoziemcem i przebywa po raz pierwszy w naszym mieście. - Tak - odpowiedziałem. - Zastanowiło mnie nazwisko upamiętnionego człowieka: w mojej ojczyźnie postać Jana Fryderyka Lewetera jest nie znana. - Nie dziwię się - odpowiedział stary pan - jest to sława czysto miejscowa. Ambicją każdego z naszych miasteczek jest posiadanie jakiegoś pomnika. Ale nie każde miasto może się poszczycić, że urodził się w nim poeta na miarę Dantego czy wojak taki, jak Napoleon; trzeba szukać śród sław mniejszych. Leweter urodził się w naszym mieście. Był to ceniony pedagog, napisał parę książek, w tym tom poezji, wiersze może nietęgie, chociaż mające, jak mówią, "mysl zacną". Czytał pan zresztą jedną z jego "złotych myśli"... Ale ludzie z pomników głoszą często rodakom czy całej ludzkości swoje myśli, a ludzie zwykli myśli szanują, ale... robią swoje. I mieszkańcy naszego miasta mimo złotej myśli, wyrytej na pomniku, szukają szczęścia właśnie w pieniądzach. Są to przeważnie kupcy, przedsiębiorcy, drobni fabrykanci. W związku z pomnikiem i mieszkańcami tego miasta opowiem panu historię, która zdarzyła się kilkanaście lat temu, a która pana może zainteresuje. Otóż mieszkał tu blisko, w jednym z domów, które pan widzi w pobliżu skweru, pewien zegarmistrz. Znałem go dobrze, bo mi naprawiał zegary, a poza tym był moim pacjentem; jestem lekarzem i w owych czasach więcej poświęcałem czasu praktyce niż spacerom. Zegarmistrz ów, jak i wszyscy obywatele tego miasta, zbierał przez całe życie pieniądze. Przebąkiwano coś o najeździe nieprzyjaciela, a na mego zegarmistrza tak te pogłoski działały, że stwierdziłem dość silny rozstrój nerwowy i nawet manię prześladowczą: widział wszędzie czyhających na jego pieniądze. Pewnego dnia niespodziewanie umarł. Nie miał bliskiej rodziny, ale w takich wypadkach, zwłaszcza gdy umarły był bogaczem, zjawia się i rodzina dalsza. Zaczęto szukać pieniędzy. W banku nie znaleziono, w dorm1 także. Podczas poszukiwań, ktoś odczytał w notesie zegar- 92 mistrza dziwne słowa: "Trzeciego lipca o godzinie szóstej rninut dwadzieścia rano głowa Lewetera pod tują będzie miała myśl naprawdę złotą". Nikt nie rozumiał. Zaczęto odczytywać słowo po słowie, stukać się palcem w czoło, wzruszać ramionami. Dlaczego trzeciego lipca? Dlaczego o szóstej dwadzieścia rano? Dlaczego pod tują? "Głowa - mówiono - może być pod dachem, pod gołym niebem, ale pod tują?" Treść tajemniczej notatki, podawana z ust do ust, krążyła po mieście, nie dając nikomu spokoju. Nikt nie umiał rozwiązać zagadki. Wreszcie zabrał głos burmistrz: "Wstyd doprawdy, że obywatele miasta, które wydało Jana Fryderyka Lewetera, nie rozumieją: przecież widać, że to pisał człowiek, który zwariował i dlatego słowa te nie mają żadnego sensu*. Zdanie burmistrza uznano za istne jajko Kolumba; wstydzono się nawet, że nikt nie wpadł przedtem na rozwiązanie tak proste. Znalazł się jeden tylko człowiek w mieście, który zdania burmistrza nie podzielał; może uważał, że jest to zbyt wielkie, chociaż stosowane często, ułatwienie powiedzieć o kimś "wariat i basta", może miał inne jeszcze przyczyny - dość, że nie przestał dalej myśleć nad znaczeniem tajemniczej notatki. W parę lat później, gdy już wszyscy o zegarmistrzu zapomnieli, trzeciego lipca, z samego rana, zjawił się ów człowiek na skwerze, w pobliżu pomnika. Siadł na ławce i czekał. Łopata, którą z sobą przyniósł, nie zwracała niczyjej uwagi, człowiek ten bowiem pracował na plantacjach miejskich. O godzinie szóstej minut dwadzieścia cień pomnika posunął się w stronę jednej z tuj posadzonych na skwerze. Obserwujący to człowiek podszedł z łopatą do miejsca, gdzie cień szlachetnej głowy Lewetera znajdował się w tej chwili. Wkrótce łopata, skierowana w głowę, uderzyła o coś twardego. Domyśla się pan pewno, że człowiek ów odnalazł skarb zegarmistrza. Taka jest jedna z historii naszego miasta - powiedział po chwili stary pan. - Ale muszę już iść na obiad... Chodź, mój rnały - zwrócił się do pieska. Podziękowałem szczerze staremu doktorowi za tak interesujące opowiadanie, pochwaliłem urodę pieska i rozstaliśmy s'? z przyjaznym uśmiechem. Dzisiaj, po wielu latach, powtó-rzyłem panom słyszane niegdyś opowiadanie. 93 - Opowiadanie naprawdę interesujące - powiedział sędzia. - Ów robotnik, który odnalazł skarb, poza swą inteligencją odznaczał się właściwościami umysłu, jakimi rzadko jest ktoś obdarzony. - Niewątpliwie - powiedział Profesor Tutka. - Ale mnie w tej historii więcej zainteresował zegarmistrz i stosunek jego do człowieka na pomniku. Zegarmistrz wybrał sobie jako punkt ukrycia skarbu cień głowy Lewetera, tej głowy, która nie kazała szukać szczęścia w pieniądzu. Była więc w tym jakaś nieświadoma złośliwość. Ale czy nieświadoma? Bo z drugiej strony zastanawiało mnie użycie słowa "naprawdę", gdy pisał "głowa Lewetera będzie miała naprawdę myśl złotą". Czyli że ustosunkował się krytycznie do prawdy głoszonej z pomnika, zastępując ją - swoją. Jeżeli któryś z was, panowie, myśli o tym, aby stanąć kiedyś na cokole, niech weźmie pod uwagę to opowiadanie. Profesor Tutka z wizytą u wiedźmy Doktor opowiadał o najnowszych środkach uśmierzających bóle, sędzia poruszył sprawę narkotyków w ogóle i w związku z przestępczością, rejent opowiedział swoje wrażenia z lat dawnych, gdy trafił raz do palarni opium. Odezwał się teraz Profesor Tutka: - Niegdyś, przed laty, spędziłem parę miesięcy w lesistej miejscowości. Poszedłem raz do wielkiego lasu i po prostu zabłądziłem. Próbowałem wrócić, ale wciąż byłem w wielkim lesie. Postanowiłem iść w jednym kierunku, wreszcie las musi się skończyć. Słońce zasłoniło się chmurami, mżył deszcz, według nieba nie mogłem się orientować, czy idę na wschód, czy na zachód. Po obrośniętych mchem pniach drzew orientowałem się tylko, gdzie północ, a gdzie południe. Postanowiłem iść na północ. Wreszcie po paru godzinach, gdy zrobiło się już ciemno, spostrzegłem z radością, że drzewa zaczynają się przerzedzać. Ujrzałem ślad jakiejś drogi, później domek ze świajłem w oknach. Przemokłem i zmęczyłem się bardzo, więc widok tego domku, w którym zapewne będę mógł od-Począć, pożywić się i rozpytać, gdzie jestem - był dla zbłąkanego po prostu szczęściem. Gdy zapukałem, otworzyła mi drzwi kobieta. Pozdrowiłem ją i zapytałem uprzejmie, czy Pozwoli mi tu odpocząć, gdyż zabłądziłem w lesie i nie wiem, 95 jak daleko jestem od miejscowości, w której mieszkam. Niemłoda kobieta wysłuchała mnie i powiedziała dość surowo, bez wielkiej uprzejmości "proszę". Wprowadziła mnie do obszernej, zresztą jedynej, izby w domu. Powiedziała znów surowo i chłodno: "Niech pan spocznie*. Usiadłem. Popatrzyła na mnie i znów powiedziała dość szorstko: "Niech pan zdejmie marynarkę; przemokła; trzeba zawiesić ją bliżej ognia". - "A... jeżeli pani tak łaskawa..." I zdjąłem posłusznie marynarkę, którą powiesiła w pobliżu paleniska, po czym sama zaczęła haczykiem poprawiać płonące drzewo. Rozejrzałem się po izbie. Iztia duża, bielona, o niskim belkowanym pułapie. Na tych belkach zauważyłem mnóstwo pęczków suszonych roślin. Na półce stało dużo butelek, napełnionych płynami o różnych kolorach. Jeden z rogów dużej izby był zasłonięty płótnem, zza którego wyglądała część łóżka. Pośrodku stał duży stół, przy jednej ze ścian wiejska kuchnia z okapem i piecem do chleba. Poza tym zauważyłem niemalowany kredens z sosnowego drzewa i parę staroświeckich okutych skrzyń. Spytałem: - Pani tu sama mieszka? - Sama. - I nie boi się pani? - Niczego się nie boję. Mnie się ludzie boją. Gdy to powiedziała, pierwsza moja myśl była: "trafiłem do chaty wiedźmy". Spojrzałem teraz na łopatę, służącą do wkładania chleba. Pomyślałem: "Dobrze, iż nie jestem zabłąkanym dzieckiem: może powędrowałbym na tej łopacie do pieca". Zacząłem obserwować teraz pilniej moją gospodynię, stojącą nad ogniem. Nie była młoda, ale i nie stara; nie mogłem określić, wiele ma lat. Trudno również określić, czy ładna, czy brzydka. Drgający ogień i cienie wyostrzały, to znów łagodziły jej twarz. Uderzały na pierwsze wejrzenie jej oczy badawcze, przenikliwe i postać duża, powiedziałbym: dostojna. Kobieta, której przyglądałem się z wielkim zainteresowaniem i pewnyffi> dodajmy, niepokojem, postawiła na ogniu patelnię, nad którt zaczęła rozbijać dużą ilość jaj. Przyrządzając jajecznicę powie-działa surowo i szorstko: "Musi pan tu nocować: ciemno si? robi, znów pan w lesie zabłądzi. Dam panu trochę siana i p"' duszkę, do świtu się pan prześpi". Gdy jajecznica była już gotowa, kobieta podeszła do jednej ze skrzyń, wyjęła biały obrus j rozłożyła na stole. Zauważyłem, że obrus jest z wytwornego płótna. Gospodyni podeszła do kredensu i po chwili postawiła na stole dwa talerze. Poznałem od razu jak antykwariusz, że to stary fajans angielski. Łyżeczki były również staroświeckie, ciężkie, ozdobne i srebrne. Postawiwszy na stole tacę z chlebem, pani podała salaterkę jajecznicy oraz jeszcze postawiła butelkę zielonkawego napoju i kryształowe kieliszki. Zgłodniały, z przyjemnością patrzałem na obfitą ilość jajecznicy, chwytałem z lubością zapach wiejskiego chleba. Gospodyni zarzuciła na siebie wzorzysty, egzotyczny szal i nalała z butelki zielonkawego napoju. Podczas tych wszystkich czynności w głowie mej pracowały myśli i spostrzeżenia. Gospodyni moja, ta wiedźma, to jakaś kobieta z "przeszłością". Niektórzy o swej przeszłości lubią opowiadać i nawet przedstawiać ją za świetniejszą, niż była; niektórzy nie lubią o niej mówić. Wiedziałem o tym i postanowiłem na razie o przeszłość nie pytać. Pomyślałem teraz o napoju, który kobieta nalała do kieliszków. Zapewne, że coś na spirytusie, ale co? Czy może jest w tym jakiś proszek z suszonego węża, jaszczurki, nietoperza? Może, gdy mnie upije, zaprosi na miotłę, którą widzę koło pieca i polecimy na Łysą Górę? Lubię przygody i podróże, więc i tego spróbuję. Może jest w tym lubczyk, albo też wyciąg z kantaryd, po czym ogarnie mnie szał miłosny? Dziwy siedzą w mężczyźnie... Spędzałem chwile nader miłe z kobietami o bardzo różnych profesjach, ale z prawdziwą wiedźmą jeszcze nie próbowałem. Byłem trochę zaniepokojony, ale nie mogę powiedzieć, żeby nie nęcił mnie urok tajemnicy. Zresztą teraz ta kobieta, gdy siadła naprzeciw mnie, wydała mi się niestraszna, a nawet interesująca. Panowie! Co iu gadać... Opowiadania o miłości są zawsze najciekawsze 1 nie dziwię się, że nadstawiliście ucha... Gdy miałem w sobie różne myśli i niepokoje, po surowej twarzy kobiety przemknął lakby cień ironicznego uśmiechu. Powiedziała mi: "Niech pan pije; niech się pan niczego nie obawia... rozgrzewające, dobre i zdrowe". Kobieta widocznie umiała chwytać ukryte ntyśli. Wypiliśmy po kieliszku rzeczywiście nadzwyczajnej w smaku nalewki ziołowej, po czym zacząłem jeść jajecznicę, 97 96 która mi się wydawała najwspanialszą potrawą, jaka istnieje na świecie. Spojrzawszy na wiszące pod pułapem zioła, spytałem : - Czy pani może leczy? - Tak. - I zioła ludziom pomagają? Zamyśliła się. - Zapewne... Leki pomagają... Czasem naprawdę, czasem to złudzenie, czasem jakaś .nadzieja... Nalała mi znów zielonkawego napoju. Zaczęła mówić, ale teraz jak gdyby z uśmiechem i łagodniej: - Myślał pan, że podałam panu jakiś osobliwy narkotyk. - Zapaliła długie wąskie cygaro, jakie się widuje w krajach południowych. Nie spoglądała już na mnie swym wzrokiem, aż męcząco badawczym, przenikliwym, tylko zapatrzyła się w dym tego cygara. Po chwili znów zaczęła mówić coraz ciszej i coraz łagodniej: - Przychodzą do mnie ludzie i po narkotyki... Jest pan człowiekiem młodym (byłem wówczas młody) i zechce pan nieraz tych podniet spróbować. Nie radzę panu... Zwłaszcza panu. - Dlaczego mówi pani: zwłaszcza mnie? Patrzyła wciąż na dym swego cygara. - Są ludzie - mówiła - którzy nie mają wyobraźni. Narkotyk odsłania im światy, których bez niego nie mogliby > zobaczyć. Światy naprawdę interesujące, bogate, może nawet cudowne. Ale są ludzie, którzy mają tej wyobraźni aż za wiele i to im przeszkadza nieraz bardzo w życiu. Gdyby jeszcze zażywali narkotyków, poprowadziłoby to ich już w bardzo dalekie krainy. I jest jeszcze jedno niebezpieczeństwo. Narkotyk może odebrać, 'przytępić takim ludziom wyobraźnię. Byłoby to z wielką jednak szkodą dla nich, a może czasami i dla drugich. Pan lubi dalekie podróże. Odbywać je pan będzie naprawdę, choć zwykle spotka pana rozczarowanie. Ale jeszcze ciekawsze będą pańskie podróże, gdy je pan będzie odbywai na miejscu, siedząc w swoim pokoju. Chociaż mi pan dużo o sobie nie mówił, wiem, że jest pan człowiekiem wymownym. Lubi pan coś słuchaczom opowiedzieć. A skąd wiem? Tak" ]uż Jestem, że jak na człowieka spojrzę, to dużo o nim wiem.. Otóż, gdy pan ludziom będzie opowiadał swoje przygody, a będzie to może w kawiarni... Panowie! - powiedział Profesor Tutka - ta kobieta widziała mnie, patrząc na dym z cygara, widziała mnie między wami w kawiarni... Ale wracam do tego, co mówiła dalej... "Otóż, gdy pan ludziom będzie opowiadał przygody swoje w kawiarni, niech pan nie szuka większych podniet. Wystarczy panu filiżanka czarnej kawy. Gdyby się pan podniecił, może odszedłby od możliwości zrozumienia pana przez słuchaczy zbyt daleko. Straciłby pan z nimi kontakt. A tak, jeżeli nie wszystko zrozumieją, o czym pan mówi, w każdym razie ze trzy czwarte tego, co pan opowiada, będzie dla nich zrozumiałe. To wystarczy, aby nie stracić ze słuchaczami łączności. A nawet radziłabym panu, aby do czarnej kawy kazał pan sobie przynieść zawsze szklankę zimnej wody. Gdy wyobraźnia zechce ponieść pana zbyt daleko, niech się pan napije zimnej wody i dopiero mówi dalej". Panowie - mówił po chwili Profesor Tutka. - Oto zdradziłem wam tajemnicę, dlaczego do czarnej kawy każę przynosić zawsze szklankę zimnej wody. Posłuchałem rady mądrej, dużo wiedzącej kobiety, z którą na ciekawej rozmowie spędziłem niegdyś jedną noc w lesie. 98 Gwiazdy nad apteką Magister farmacji, zajmujący się nie tylko sprawami swej apteki, ale i,' sprawą czystości rodzimego języka, opowiadał rozgoryczony o nieprzyjemności, jaka go dziś spotkała: mianowicie, gdy pewien uczeń gimnazjalny, który kupował lekarstwo, wyraził się niepoprawnie^, magister powiedział mu, jak to powinno brzmieć właściwie; uczeń na to: "nieeh pan zamknie aptekę i zgłosi się na belfra". Mecenas zauważył, iż chłopiec był oczywiście nieprzyjemny, zwłaszcza że w ten sposób odezwał się do człowieka o jakieś czterdzieści lat starszego. Ale z drugiej strony, nie robiąc żadnych osobistych aluzji^ należy zaznaczyć, iż amatorzy-językoznawcy, którzy mają zwyczaj poprawiać bliźnich, przerywając im często rozmowę, mogą drażnić. Zwłaszcza iż, jak wiemy, specjaliści-filolodzy sąj zwykle tolerancyjni. Doktor medycyny, chcąc pocieszyć magistra farmacji, powiedział, że i on poza swym fachem zajmuje się, jak wiadomo, poważnie muzyką; niedawno pewna pacjentka powiedziała mu, iż lepiej byłoby dla medycyny, gdyby ofiarował swój fortepian uczniowi konserwatorium. Zaczął mówić Profesor Tutka: - Hm, panowie... Ciekawe, że na niechęć ludzi do innych, poza głównym fachem, zamiłowań skarży się lekarz 100 i aptekarz. Można to uzasadnić. Opowiem o pewnym aptekarzu. Znalazłem się w nie znanym mi do owej pory miasteczku. Przyjechałem tam wieczorem. Pozostawiłem rzeczy w hoteliku i poszedłem obejrzeć miasto. Wieczór był piękny, ciepły, księżycowy. Okrążyłem rynek i popatrzywszy na stary kościół, w którym znalazłem parę stylów, wszedłem w jakąś jak by zamkniętą uliczkę, wysadzoną topolami. Z daleka ujrzałem biały dom, zamykający tę uliczkę, co wyglądał jak wiejski dworek. Gdy zbliżyłem się do owego domu, zobaczyłem tuż za nim jakiś budynek w kształcie wieży. Zbliżyłem się jeszcze i przeczytałem nad wejściem: "Apteka". "No dobrze - pomyślałem - apteka... ale co znaczy ta wieża?" Przechodził jakiś młody mężczyzna. Powiedział do mnie: - Pan widać nietutejszy. Chce pan do apteki? Trzeba mocno dzwonić. - Nie, proszę pana, nie chcę do apteki. Przyglądam się tylko, bo zainteresowała mnie ta wieża. Czy może mi pan powiedzieć, co ona znaczy? - Właściciel naszej apteki jest zarazem astronomem. To jest jego obserwatorium. - Astronomem? Hm, to ciekawe. - Tak - odpowiedział. - Ale tu... w naszym mieście... panie, szkoda słów... - I machnął ręką, co miało oznaczać, jak rozumiałem, coś smutnego, coś beznadziejnego. - Proszę pana -- powiedziałem - nie jadłem jeszcze kolacji, nie znam miasta, może mi pan wskaże jakąś restaurację. Byłoby mi bardzo przyjemnie, gdyby zechciał pan przy kolacji łaskawie mi towarzyszyć i opowiedzieć coś o mieście i tym osobliwym aptekarzu, który zajmuje się astronomią. :- I dla mnie - odpowiedział - byłoby to wielką przyjemnością porozmawiać z kimś z szerszego świata... bo nasze miasto... I znów ten beznadziejny ruch ręką. Po drodze dowiedziałem się, że mój znajomy jest nauczycielem. Pisuje także wiersze. Podczas dłuższej pogawędki dowiedziałem się ciekawych rzeczy o aptekarzu: jest to wprawdzie astronom-amator, ale ceniony i przez naukowców; ma tytuły członka-korespondenta licznych towarzystw naukowych 101 w kraju i za granicą; obserwatorium, jedna z niewielu tego rodzaju pracowni prywatnych, znane jest śród astronomów. Ale miasteczko, w którym mieszka, wcale nie jest dumne, że posiada takiego człowieka. Bywa, że tutejsi mieszkańcy, mówiąc o swym aptekarzu, pukają wskazującym palcem o swe czoło, co jest znakiem powszechnie zrozumiałym. Obywatele tutejsi postępują czasem jeszcze gorzej: płatają różne figle aptekarzowi. Gdy się dowiedzą, iż są spodziewane jakieś efektowne zjawiska na niebie, wówczas dzwonią raz po raz w nocy do apteki, aby wziąć za parę groszy ziółek lub cukierków od kaszlu. "I proszę nie myśleć - mówił do mnie nauczyciel--poeta - że to robią jakieś wyrostki, nie - to robią, za przeproszeniem, stare konie, ot takie, które pan widzi". I pokazał na trzech tutejszych obywateli siedzących przy stoliku. - Hm, co pan mówi? - wtrąciłem. - Tak, proszę pana. Ale raz figle takie o mało co nie skończyły się niemal katastrofą. Gdy było raz zaćmienie księżyca, a obywatele tutejsi zaćmili sobie z tej okazji, o - bo mają zawsze jakąś okazję - zaćmili sobie wódką umysły i w doskenałych humorach ustawili się w kolejkę przed apteką, aby raz po raz czegoś zażądać - zdarzyło się, że aptekarz dał kropli piołunowych zamiast miętowych. Na drugi dzień całe miasto obiega wieść: "omyłka w aptece!" Zaczęto o tym mówić, podsuwać przypuszczenia, co by się stać mogło, gdyby to nie były krople piołunowe, a na przykład esencja octowa, i o tym, na co są narażeni mieszkańcy miasta, gdy aptekarz nie patrzy na lekarstwa, ale na gwiazdy. Zastanawiano się, czy sprawę oddać do sądu, czy napisać do władz o innego kierownika apteki. Nawet obywatele tutejsi byli zadowoleni, że w ich spokojnym mieście coś się stało, ale rozmawiano na ten temat długo i groźnie. Na szczęście sprawę załagodzono. Chodzi mi - mówił towarzysz - o ten obraz naszego życia, o stosunek obywateli do wybitniejszego od nich człowieka. Bo tu mogło być zagrożone ich ciało. "Ciało!" Mówił o tym ciele mieszkańców miasta z goryczą, z sarkazmem, bo był, jak już mówiłem, poetą. Wyszliśmy z restauracji, po czym, wzajemnie sobie gorąco dziękując, pożegnaliśmy się przed hotelem. Proszę panów - mówił po chwili dalej Profesor Tutka -' 102 wielu rodaków naszych, poza swym zasadniczym zawodem, uprawia jeszcze -kilka innych: wielu jest takich, o których mówi się: "to postać iście renesansowa", albo: "mały Leonardo da Vinci". Po wsiach często spotyka się majstrów do wszystkiego. Człowiek taki umie zreperować chomąto, zbudować kuchnię, zrobić ul, naprawić nie tylko maszynę rolniczą, ale czasem nawet i organy w kościele parafialnym. Stosunek do takich ludzi jest nawet życzliwy: mówi się - "zdolny człowiek*. W ogóle nie mają ludzie nic przeciw temu, aby kowal zajmował się filozofią, żeby stolarz grał na fisharmonii, a szewc został Kilińskim. Ale aptekarz i lekarz - to co innego. Bo, jak słusznie zauważył mój znajomy nauczyciel-poeta, tu chodzi o ciało. Ludzie nie chcą, aby farmaceuta, myśląc o błędach językowych, omylił się podczas wydawania lekarstwa, a lekarz, słuchając skarg chorego, myślał o muzyce. Bo tu chodzi o zdrowie, o to "ciało", które lekceważył poeta, chociaż... miał dobry apetyt. Oczywiście, nie wymawiam mu tego, bom go sam zaprosił na kolację. Tak, panowie, nasz doktor i magister przypomnieli mi niegdyś dawno spędzony wieczór w miasteczku, gdzie była ulica wysadzona topolami, uliczkę tę zamykał biały dom, za domem stała wieża, wyższa niż dachy, a na tę wieżę wchodził stary aptekarz, by patrzeć na gwiazdy. Śnieg przeszłoroczny Do towarzystwa, z którym siedział Profesor Tutka, zbliżył się jeden z gości i powiedział: - Przepraszam najmocniej, ale kiedy zobaczyłem śród panów Profesora Tutkę, nie mogłem przezwyciężyć chęci zbliżenia się do tego stolika. Czy pozwolą panowie, że siądę na chwilę, dosłownie na chwilę, gdyż nie chcę przeszkadzać, a poza tym spieszę. Panowie powiedzieli "prosimy", a gość przedstawił się panom. - Ach, to pan! - powiedział Profesor Tutka. - Nie poznałem pana w pierwszej chwili. - Po czym przywitał gościa bardzo serdecznie. - Tak, nic dziwnego - mówił gość - że mnie pan nie poznał. Tam mieliśmy krótko strzyżone głowy, poza tym parę lat i przeżycia zmieniają człowieka. Po czym zwrócił się do panów: - Profesor Tutka jest moim kolegą więziennym. Spędziliśmy czas pewien razem, w warunkach... powiedzmy, dość ciężkich... a przy tym wisiał nad nami wciąż miecz na włosku, każdy ruch w nocy na dziedzińcu wzbudzał pytanie: "Czy to już po nas przyjechali, żeby nas uśmiercić, czy jeszcze nie po nas ?" Może ten i ów z panów przeżywał to samo, ale wątpi?) czy który natrafił w więzieniu na takiego towarzysza. Profesor Tutka w chwilach najcięższych opowiadał nam historie, które nas, kolegów z jednej celi, bardzo pocieszały. Pamiętam dobrze zwłaszcza jedną historię pocieszającą: Profesor Tutka, idąc przez las, obliczał, wiele przypuszczalnie zgniótł bożych krówek, mrówek, gąsienic, zarodków motyli. Obliczywszy, powiedział, że choć zgniótł, świat pozostał taki sam. I nas jak uśmiercą, świat będzie szedł naprzód i nawet się za nami nie obejrzy. Ponieważ powiedziane to zostało w sposób bardziej interesujący, niż ja to podaję, i tak plastycznie przedstawiona została wielkość wszechświata, że nas, małych ludzi, to uspokoiło i zasnęliśmy tego wieczora pocieszeni. Gość spojrzał na zegarek. - Uprzedziłem panów - powiedział - że nie będę przeszkadzał. Spieszę na kolej. Pożegnał panów i poszedł. - Bardzo miły człowiek - powiedział sędzia. Potem zwrócił się do Profesora Tutki: - Opowiedział pan nam dużo historii ze swego życia, ale nigdy ani słowem nie wspomniał pan o swych przeżyciach więziennych. - Bardzo wielu historii ze swego życia panom nie opowiedziałem. A tamte chwile więzienne... Tylu moich rodaków to przeżywało i wielu o tym mówiłp, więc nie uważam, aby to miało być specjalnie interesujące. - A jednak - mówił sędzia - niech nam pan z tych przejść coś opowie. W pańskim oświetleniu może to będzie jednak interesujące. Nie wymagamy, aby to miało być wesołe. Niech dziś będzie smutne. W tej chwili sędzia zwrócił się do kelnera: - Proszę o ptysia, tylko żeby krem był świeży! - po czym dalej mówił do Profesora Tutki: - Nic pan nam dzisiaj nie opowiedział. Dajemy panu temat i słuchamy. Profesor Tutka zachmurzył się trochę, milczał, ale po chwili zaczął mówić, z wolna i melancholijnie. -- Ubiegłej zimy, gdy się pewnego dnia obudziłem, podszedłem do okna: w nocy niespodzianie spadł obfity śnieg. Śnieg na gałęziach, na dachach, śnieg na balkonach, wszędzie, Sdzie oczy widzą, wszędzie puszysty biały śnieg. Północny Poeta, bajka, lecące łabędzie, sanna w dalekim dzieciństwie - 104 105 to wszystko sunęło cicho, gdy spoglądałem na ten świeżo opadły, śnieg. Profesor Tutka zatrzymał się na chwilę, po czym mówił dalej'. - Zapewne nie zauważyliście panowie, że w tym, co powiedziałem, nie użyłem do tej pory ani razu litery r. Nie jest to łatwe w naszej mowie: literę r spotykamy na każdym kroku. Lubi ona osiadać zwłaszcza iw takich słowach, jak tragizm, rozpacz, piorun, krew lub armata. Ja chciałem powiedzieć łagodnie o bieli, ciszy, o śniegu. Ponieważ Profesor Tutka przestał mówić, odezwał się sędzia: - Przyznaję, że'wstęp był oryginalny. Słuchałem z zaciekawieniem i nie dotknąłem nawet podanego mi ptysia. Czekamy teraz na ciąg dalszy. - To nie był wstęp. To wszystko, co chciałem powiedzieć. - O przeżyciach więziennych? - Nie. O śniegu przeszłorocznym i o literze r. - Tematem miały być przeżycia więzienne. - Spotka pan, panie sędzio, niejednego, który woli czasen zmienić temat i mówić o czymś innym. A poza tym... cóż poza tym?... Panie sędzio, niech pan już zje tego ptysia z kremem, którego miał pan jeść podczas mego opowiadania o przeżyciach więziennych. pożegnanie profesora Tutki Nie działo się to dziś w kawiarni, ale w zamkniętej salce znanej restauracji. Ponieważ Profesor Tutka wybierał się w podróż, przyjaciele postanowili pożegnać go bankietem. W pewnej chwili wstał sędzia. Przemówił: - Drogi Profesorze! Jako najstarszy w tym gronie pozwalam sobie powiedzieć słów parę. Odjeżdżasz od nas i jutro nie zobaczymy się przy stoliku naszej kawiarni. Słuchając ciebie, sprzeczałem się niekiedy, oponowałem. Należę do ludzi, którzy lubią zawsze iść drogą prostą i lubią rzeczy zawsze jasne, zrozumiałe. Znane jest powiedzenie o filozofach, iż jakoby o rzeczach prostych i zwyczajnych mówili oni w sposób zawikłany. O panu, Profesorze, nie można tego powiedzieć: wszystko, co.podajesz, to jasne i proste. Można wyczuć nawet wyraźną tendencję do prostoty. W opowiadaniu o wykładzie w wyższej szkole handlowej dostrzegliśmy skłonności popularyzatora. Ale ja osobiście odczuwałem niekiedy pewne zasadzki, zboczenia z prostej drogi, niespodzianki. To mnie czasem, przyznam się, irytowało. Ale zwykle po namyśle przestawałem się gniewać. Jak wspomniałem, staram się iść zawsze prostą drogą. Gdy raz tak szedłem do sądu, przekonany, że dojdę, kawałek Bzymsu spadł mi na głowę. Musiałem zboczyć do ambula- 107 torium. Tam w sądzie trzymam się zawsze litery prawa, para-grafów. Ale chociaż jestem przybrany w togę i wyraz twarzy mam poważny, litery te płatały mi złośliwe figle, a paragraf potrafił się zamienić w znak zapytania. W opowiadaniach swoich brałeś, zdaje się, pod uwagę te fig]e te niespodzianki, czyhające na człowieka zbyt pewnego siebie Umiałeś nas pocieszyć: gdyby ktoś powiedział, że złamał nogę, znalazłbyś opowiadanie o człowieku, co złamał dwie nogi, ale z tego powodu nic się we wszechświecie nie zmieniło i, jak przedtem, po dniu przyjdzie noc, po piątku sobota. Drogi Profesorze, żegnamy cię, myśląc, że znów po odbytej podróży ujrzymy cię w naszym gronie. Żegnamy z żalem, z radością powitamy. Wstał Profesor Tutka. - Drodzy przyjaciele! Nie wiem, jak długo trwać będzie nasze rozstanie. Wybieram się daleko, a podróż daleka ma w sobie zawsze coś niewiadomego. Jeżeli wrócę, jeszcze wam opowiem, com widział i czegom się nauczył. Jeżeli nie wrócę.., no... to nie opowiem. W tej mojej podróży chcę poznać rzeczy nowe i odwiedzić stare. Wstąpię więc do miasta, w którym mieszkałem jako młody chłopiec. W mieście tym odnajdę dużą kamienicę, ciemną, nieładną, jeden z domów dochodowych wybudowjfi-nych w dziewiętnastym stuleciu. Jako młodzieniec byłem administratorem tego domu. Właściciel, który tam nie mieszkał, dał mi pokoik, wyznaczył ma},ą pensyjkę, polecił prowadzić odpowiednie księgi i w ogóle zajmować się kamienicą. Będąc administratorem, mogłem poznać wszystkich mieszkańców domu, znać wnętrza ich mieszkań. Nieraz wzywany byłem, abym się przekonał, że piec dymi, tynk od sufitu odpada lub łazienka jest nie do użycia. Załatwiałem te sprawy grzecznie, przyznawałem rację, obiecywałem, że braki zostań? usunięte. Więc często twarze, początkowo groźne, rozchmurzały się i zostawałem nawet zapraszany na herbatę. O trojgu ludziach z wielkiego domu chcę wam opowiedziec dzisiaj. Byli to ludzie, których ich bliźni określają najczęśctfl mianem - dziwaków. Krzywdy nikomu nigdy nie zrób"1' a dostarczali innym wiele przyjemności: patrząc na ni* człowiek miał poczucie, że jest mądrzejszy; miał temat do r°z "TV j mógł się z nich pośmiać. Zaprzyjaźniłem się z 01 'giem mieszkańców wielkiego domu, pokochałem nawet trchcę ich po latach jeszcze raz odwiedzić. jsfa parterze od podwórza, przy małej cieplarence, którą bie dobudował, mieszka ogrodnik, amator, co hoduje rodo-, n(jrony. Nie azalie, nie amarylisy, ale rododendrony. Nie ytałem nigdy, dlaczego te kwiaty, a nie inne. Ta moja dyskrecja i uznanie dla jego pracy sprawiły, że mogłem być mile widzianym gościem w jego pracowni. Jednego dnia, pamiętam, wybuchła w mieście strzelanina, palił się w pobliżu arsenał, a gdy Par? zbłąkanych kuł rozbiło cieplarnię, człowiek ten wołał: "moje rododendrony, moje rododendrony!* Wspominam o tym nie dlatego, aby go chwalić czy ganić, zainteresowała mnie sprawa inna: oto człowiek ten miał Pisma wszystkie poety, który mówił - "nie czas róż płakać, kiedy płoną lasy". I ogrodnik musiał znać te słowa, bo znają je. nawet ci, co Pism wszystkich nie czytali. Pod wpływem rzeczy widzianych napisałem wówczas coś w rodzaju aforyzmu: "I głupcy są na świecie potrzebni, bo podniecają mądrych, aby pouczali". Dodam, że osobiście nie straciłem sympatii do człowieka, który, nie słuchając wieszcza, w tak niewłaściwej chwili "rododen-dronów płakał". Pójdę później po schodach, gdzie jest narożne mieszkanie. Będę miał z sobą najpiękniejszą różę, jaką można znaleźć wśród pięknych róż w tym mieście. Podam ją pani, która mnie na pewno pozna i powita. Ma już dzisiaj siwe włosy, a twarz zawsze piękną. Kobietę tę kochałem i kocham dzisiaj, wiedząc, że nigdy ona mnie kochać nie będzie. Związana jest bowiem ze swym narzeczonym. Jej narzeczony niegdyś, przed laty, wyjechał na morze i nie wrócił. Mijały lata - nie wracał. Mówiono do niej: "Trudno... nie wróci... Jesteś piękna, niezwykle piękna, niejeden uklęknie przed twoją urodą". Ale aPatrzona, jak by nie widząc domów, tylko morza dalekie, C1ąz czeka. Mijały lata, romantyzm wyśmiano, mijały lata - a' sP°kojna, łagodna i piękna, czeka na dzień, kiedy się znów ' ulc°chanym połączy. Żem nie śmiał się z tej niedorzeczno- Cl' żem jej nie mówił, aby nie czekała, a tylko w hołdzie przy- nncil : • J rozę wybraną z najpiękniejszych róż, jakie były w mie-' Za to zyskałem jej przyjaźń. 108 Pr°fcor Tutka 109 Wysoko, na najwyższym piętrze tego domu, w pokoiku, gdzie jest tylko stół, dwa krzesła i łóżko, mieszka humorysta. Ma on jeszcze piecyk żelazny, ale mało się w nim pali. Kawałek sufitu - szklany, jak w malarskiej pracowni, i dlatego zimno, ale za to można widzieć w nocy gwiazdy. Podczas ostatnich odwiedzin w mieszkaniu tego człowieka widziałem na stole tylko kawałek razowego chleba, a przy nim czerwienił się pomidor. To był obiad. Człowiek ten bowiem zarabiał niedużo. Niedużo, bo książkę, którą napisał, kupiło tylko trzynastu ludzi. Jeden z tych, co kupił, odesłał książkę do połowy rozciętą, z notatką, że ma dosyć już tej połowy. Jeden egzemplarz nabył biblioman, który książek nie czytał, a tylko je zbierał. O innym egzemplarzu autor się dowiedział, że zirytowana matka oddała go dziecku, aby zrobiło sobie latawiec. Ale dziesięciu ludzi prawdopodobnie tę książkę przeczytało. Humorysta ten należał do pisarzy "trudnych". Może przypominacie sobie, panowie, rozmowę moją z wiedźmą w lesie. Kobieta owa powiedziała mi, że chociaż nie wszystko, co ludziom opowiem, będzie zrozumiane, to jednak powinienem dbać o to, aby przynajmniej trzy czwarte w moim opowiadaniu było przystępne. To wystarczy, aby nie stracić ze słuchaczami kontaktu. Otóż w pismach tego humorysty nie ma owych trzech czwartych, nie ma tego, co pozwala wam mnie wysłuchać. Sprawy, o których mówi, dzieją się daleko śród słońc i księżyców, mlecznych dróg i komet. A chociaż są to sprawy ludzkie, bo nie wychodzą poza krąg możliwości ludzkiego umysłu i ludzkiej wyobraźni, ale dzieją się bez stukania butów, bez dźwięku talerzy, na których jemy, bez pieniędzy, słowem, bez rzeczy ważnych a powszechnie zrozumiałych w naszym życiu czy bytowaniu. Stąd przyczyna nie-popularności tego humorysty i stąd opinia, a wybieram z tej opinii słowo najgrzeczniejsze, że jest "trudny". Pójdę do tego człowieka i poproszę go o przeczytanie nowego opowiadania. Będę przeżywał rozkosze pokonywania rzeczy trudnych, gdy z przymkniętymi oczyma, z uwaga napiętą wsłucham się w mowę mistrza. Odwiedzę światy wysokie, coraz wyższe i wyższe, aż pełen szczęścia i uśmiechu, wyląduję po trudnych przygodach. Wyjdę z mieszkania poety jakby oczyszczony, doskonalszy 110 niż przed odwiedzinami; ale wiem, że wrócę do swoich "trzech czwartych", które kobieta w lesie radziła utrzymać. Czy miała rację? W każdym razie to kobieta nie pozbawiona tego, co nazywamy "mądrością życiową"; ja dzięki jej radom doczekałem się wystawnej uczty, którą mnie żegnacie, tamten, do którego się wybieram, może już umarł z głodu. Panowie! Powiedziałem, że podróż daleka ma w sobie zawsze coś niewiadomego. Jeżeli nie wrócę, od czasu do czasu zjawię się między wami. Tacy jak ja "opowiadacze, facecjo-niści kawiarniani", jak zapewne będę określany, żyją we wspomnieniach o nich nawet bardzo długo. Czasem mnie ktoś wskrzesi, opowiadając o tym, co opowiadałem, i zarysuję się przed wami jak żywy. Tylko że niejeden coś ujmie, coś doda, zmieni szyk wyrazów i o dwa słowa w zdaniu powie za dużo. Ktoś będzie się starał nawet mnie poprawić, ktoś drugi po latach zmiesza mnie, pomyli z opowiadaczem innym. Jeżeli ten inny będzie lepszy ode mnie, oczywiście - zyskam; jeżeli gorszy - stracę. Tak czy inaczej, gdy zjawię się w opowiadaniu, będzie to jak kopia mego portretu, wykonana, wybaczcie, przez nietęgiego majstra. Tamten, prawdziwy Profesor Tutka, kłaniać się wam będzie z innego brzegu swoim melonikiem. Panowie! W tej chwili posłyszałem jakby stuk młotków na statku, którym odpłynę. Już tam kończą ostatnie przygotowania. Bądźcie zdrowi, przyjaciele! profesor Tutka Nowe opowiadania profesor Tutka nie jest pesymistą doskonałym Sędzia twierdził, że pesymiści myślący mają pewien mocny argument: dowodzą mianowicie, iż rzecz przykra, bolesna, chociaż uważana za małą czy błahą, jest odczuwana przez człowieka silniej niż rzecz niekiedy wielka, piękna czy wzniosła. Takich rzeczy przykrych, bolesnych ma człowiek w swoim życiu dużo; tę przykrość, ten ból człowiek odczuwa jako coś konkretnego, coś, co istnieje naprawdę: jest - bo to boli; reszta - nawet rzeczy piękne i wzniosłe, tu już można mówić i o względności, o nieuchwytności, o fikcji. Ból przeważa, ma swój ciężar zdecydowany, jak kamień. A chociaż dzieciom zadają podstępne pytania: "co jest cięższe, czy funtowy kamień, czy funt łabędziego puchu ?" - my dorośli, którym nieraz kamień leżał na sercu, możemy odpowiedzieć śmiało, że jednak cięższy jest kamień. - Tak! - odezwał się doktor. - Przypomniał mi się dzień wczorajszy. Siadłem do fortepianu i zacząłem grać jedną z ulubionych sonat Beethovena. Zapomniałem o domu, o pacjentach, o świecie. Weszła żona, położyła mi na fortepianie kartkę i powiedziała: "zobacz, co ci przysłali*. Był to podatek, zwany - domiarem. Suma ogromna! Panowie. Za-i Pewniam was, że nie istniał w owej chwili "Beethoven", istniał "domiar "• 115 - I ja zgadzam się z panami - powiedział Profesor Tutka - zgadzam się, ale niecałkowicie. Szedłem w nocy drogą śród pól. Noc ciepła, sierpniowa, na niebie mnóstwo gwiazd. Podniosłem głowę i zapatrzony w gwiazdy, odczułem silnie wielkość wszechświata. Dusza moja śpiewała bez słów, może deklamowała bez słów, nie wiem już, jak to nazwać, jedno jest pewne, że był to jakiś hymn na cześć ogromu wszechświata. I nagle nastąpiłem na coś miękkiego. Uczucie tak przykre, tak niespodziewane, że hymn został przerwany, a ja - zakląłem. Nic zresztą osobliwego śród czarów naszych pól: przedtem szła tędy krowa. Zacząłem iść dalej, podniosłem głowę ku gwiazdom, dusza moja znów śpiewała przerwany hymn czy poemat. - Panie doktorze! - mówił po chwili dalej Profesor Tutka. - Rozumiem wielkość rzeczy przykrych czy bolesnych, rozumiem ich wagę, ich siłę. Rozumiem i wielkość owego domiaru. Ale są to wielkości przemijające. Trzeba było zapłacić albo napisać odwołanie i podejść znów do fortepianu. Beethoven to wielkość już na miarę wieków. Ta wielkość pochłonęłaby w sobie nawet taką potęgę, jak "urząd podatkowy*. profesor Tutka o snach 1 rejent, i doktor, i sędzia twierdzili, że śni im się do tej pory szkoła; lata płyną, tyle rozmaitych przeżyć, a ta powraca do nich we śnie. - Tak - powiedział Profesor Tutka - zastanawiamy się często nad tym, co to jest sen, staramy się znaleźć wyjaśnienia u teoretyków, czasami dajemy wyjaśnienia własne. Ja, na przykład, mogę panom odpowiedzieć, dlaczego w ciągu paru dni i nocy byłem, już jako człowiek dojrzały, w snach swoich dzieckiem. Jechałem samochodem. Szosa gładka, można było jechać i sto kilometrów na godzinę. Wiózł mnie człowiek młody, mający dużo fantazji i polotu, i pędził tak, że wskazówka mówiła - 120 kilometrów! Chciałem nawet zapytać: "czy nie za szybko?", ale właśnie człowiek młody, wesoły, zaczai mi opowiadać dowcipną anegdotkę. Znałem ją nawet, ale żeby zrobić przyjemność człowiekowi przygotowywałem twarz do śmiechu; wiem jeszcze, że mijaliśmy pierwsze domki jakiegoś miasta i... co było więcej, nie pamiętam. Wiem tylko tyle, że stałem się małym siedmioletnim chłopczykiem. Chodziłem po zielonej łące, a mała dziewczynka zbierała tam żółte kwiatki. "PodoJ"a§5shiLH-sSię - powiedzia- 117 łem - i chciałbym się z tobą ożenić!" - "Dobrze - odpowiedziała - mieszkam tam w białym domku, pójdź ze mną zobaczyć moje lalki". Poszedłem za nią, a ona weszła do białego domku, aby przynieść mi swe lalki. Przed domkiem stał koń na biegunach, dosiadłem konika, zaczął cwałować, oderwał się od ziemi i niósł coraz wyżej, coraz wyżej, aż gdzieś pod obłoki, czuję jakąś rozkosz, jakiej nigdy nie zaznałem w życiu, i nagle... coś strasznego: spadam, spadam, uderzam o ziemię. I jestem teraz w jakimś białym pokoiku, wszystko białe, stolik i krzesło białe, dwie postacie nade mną także białe. Zrozumiałem, że leżę w łóżku, a te postacie, mężczyzna i kobieta, to lekarze. - Czy jestem w szpitalu? - spytałem. - Tak - odpowiedziała łagodnie z uśmiechem kobieta - spotkał pana wypadek, tuż koło tego domu. Umieszczono pana tutaj. Zdaje pan już sobie ze wszystkiego sprawę, więc wszystko będzie dobrze. Tylko trzeba leżeć spokojnie, spokojnie. Wydawało mi się, że kobieta mówi do mnie trochę jak do dziecka. - A gdzie jest ten wesoły człowiek, z którym jechałem? - Wesoły człowiek jest już u Bozi... - mówiła do mnie znów łagodnie, a nawet czule, i znów zdawało mi się, że mówi do dziecka. Proszę panów: po wypadku samochodowym straciłem nagle przytomność. Szpital na krańcach miasta, w którym mnie umieszczono, był szpitalem dziecięcym. Lekarze to pediatrzy, i z przyzwyczajenia mówili do mnie jak do dziecka. Łóżko, jak się dowiedziałem później, wypożyczyła mi pielęgniarka, gdyż wszystkie inne były dla nieletnich. Same dzieci. Tylko ja jeden człowiek dojrzały. Sny, które krążyły nad tym domem, aby ukazywać dzieciom w gorączce rzeczy śliczne, kolorowe, czy też straszne, przerażające - traktowały mnie po prostu jako jeszcze jedno dziecko. W ten sposób, proszę panów, wytłumaczyłem sooie, dlaczego nawiedzały mnie tam sny dziecięce. O potędze teatru Dyrektor teatru przysiadł się do stolika, przy którym byli panowie wraz z Profesorem Tutką. Dyrektorowi nie udało się czegoś załatwić w ministerstwie, więc rozgoryczony, zaczął narzekać, iż teatr jest wciąż nie doceniany przez niektórych ludzi jako wielka pomoc dla pedagogów w kształtowaniu charakterów młodzieży. Bo żadna sztuka - dowodził - nie działa tak silnie, bezpośrednio. Teatr to potęga! - Tak, zgadzam się z panem dyrektorem - powiedział Profesor Tutka. - Przypomniał mi się w tej chwili wjeczór, który spędziłem w nie znanym mi do owej pory mieście. Styczeń, mróz trzaskający, wstąpiłem do pierwszego lepszego teatru, przyznam się, aby spędzić w cieple parę godzin. Był to teatr tak zwanych "małych form". Dwa pierwsze numery programu niezbyt mnie zainteresowały. Bez wielkiej ciekawości czekałem na coś, co ma nastąpić i w afiszu nazwane zostało - Nokturn. Podniesiono kurtynę, widać wielki księżyc i dach jakiejś chałupy. W pobliżu ciemna, nieruchoma plama: to kotka. Nie prawdziwa: dziewczyna przebrana za kotkę. Obciągnięta czarnym, trykotem, grzbiet miała przedłużony ogonem, okrągła główka i stojące uszka. Kotka uniosła się, stanęła na czterech łapkach, ziewnęła, przeciągnęła, wygięła grzbiet do góry, po czym siadła, myjąc łapkami pyszczek. 119 Robiła to z takim wdziękiem i tak "po kociemu", że chciało się do niej przemówić: "cacy, cacy, koteczko, przyjdą goście, prawda?*... Proszę panów! Wszystko, co kotka przedstawiała, czy kiedy zaniepokajał ją jakiś szmer i widziało się, że czujnie nadsłuchuje, czy kiedy w pewnej chwili złapała mysz - wszystko to było tak sugestywne, że zatracała się po prostu granica międzv przebraną za kotkę kobietą a kotką prawdziwą. Można by powiedzieć, że w tej dziewczynie jest jakaś "dusza kocia". W pewnej chwili kotka skupiła się w sobie i z niewypowiedzianą lekkością skoczyła na dach. Spojrzała na księżyc ł cichutko zamiauczała. Proszę panów! był styczeń, mróz trzaskający, ale tam w teatrze, odczuli wszyscy, że to marzec. I ja sam w pewnej chwili chciałem zerwać się z krzesła, skoczyć na dach i miauknąć rozdzierająco jak stary kocur! Tak, proszę panów. Teatr to potęga, a dzięki swym cechom, dzięki swej sile sugestywnej, może mieć i wielkie znaczenie wychowawcze. Sam na sam z wariatem Któryś z panów przytoczył najnowszy żart o wariatach. Jak wiadomo, żarty takie stanowią swój rodzaj, tworzą wielki cykl, ciągle przez kogoś wzbogacany. - Tytuł tego, co wam opowiem - mówił Profesor Tutka - będzie Sam na sam z wariatem. Spotkałem na ulicy znajomego i po przywitaniu, gdy zamieniliśmy z sobą parę słów, zauważyłem, że jest smutny. Spytałem o przyczynę złego humoru. Wyjaśnił: przyjechał do niego na święta szwagier z żoną; jedli śniadanie, szwagier rozmawiał normalnie, nagle wziął z półmiska jajko i rzucił przez otwarte okno na ulicę. "Hm - pomyślałem - szkoda jajka, ale byłoby gorzej, gdyby wyrzucił przez okno zegarek*. Potem, jak mówił mi dalej znajomy, szwagier znów zachowywał się normalnie. Ale oto nagle uderzył szwagra-gospo-darza w tył głowy. "O, to już gorzej" - pomyślałem. Znajomy mówił, że chciał w pierwszej chwili wezwać karetkę, która odwiozłaby szwagra do szpitala, ale żona prosiła, aby tego nie robić, bo może to mu przejdzie. "Hm... daj Boże, żeby przeszło* - pomyślałem sobie. Pożegnaliśmy się. 121 Proszę panów - mówił dalej Profesor Tutka - człowiek ma tyle kłopotów i zmartwień własnych, że wkrótce zapomniałem, o czym mówił mi ów znajomy. Ale po paru dniach musiałem pójść do niego w 'pewnej sprawie, którą on tylko mógł załatwić. Zadzwoniłem. Otworzył mi jakiś nieznajomy pan. Wyjaśnił uprzejmie, że właściciela mieszkania jeszcze nie ma w domu, ale lada chwila powinien nadejść. Wprowadził mnie do gabinetu i wskazał fotel, mówił, że sam jest w mieszkaniu, ale szwagier na pewno za chwilę nadejdzie. Posłyszawszy słowo "szwagier", przypomniałem sobie, co opowiadał mi znajomy. "Przepraszam pana bardzo, pozwoli pan, że siądę w tamtym fotelu w rogu pokoju... Oczy mnie bolą, nie mogę siedzieć na wprost światła". Myślę sobie: "Ma on skłonność do bicia w tył głowy, jak siądę w rogu, przynajmniej tył głowy będę miał zabezpieczony. Poza tym na stoliku przed fotelem widzę metalową tacę, w razie czego będzie mi ona służyła za tarczę". Pan ten usiadł w pobliżu na krześle i zaczai mnie bawić opowiadaniami z życia prowincji, na której zamieszkiwał. On mnie bawił, a ja myślałem: "czy nie zbudzi się w tobie chęć bicia w tył głowy ?" Ów szwagier, mówiąc, zapalał się, zaczai gestykulować,' podnosił głos, gdy ostro krytykował stosunki panujące w jego mieście. W oczach jego pochwyciłem parę złych błysków. Myślałem tylko: "zgadzać się, nie przeczyć, nie drażnić wariata*. On staje się coraz wymowniejszy, a ja tylko powtarzam w myśli: "zgadzać się, przytakiwać, nie drażnić ". Zabrzęczał dzwonek. Co za szczęście! Nie będę już z tym człowiekiem sam na sam. Wszedł znajomy mój, gospodarz mieszkania. Człowiek, który mnie uprzejmie bawił, zaraz spytał: "I jak ze Stasiem?" -• "Ano - odpowiedział mój znajomy - jest na razie spokojny. Mania została przy nim". Po czym zwrócił się do ranie: ((Mówiłem panu przed kilkoma dniami o nieszczęściu, jakie nas spotkało. Nie było rady, musieliśmy odwieźć szwagra do kliniki". Jak się panowie aomysiacie, znajomy mój miał dwóch szwagrów, o czym nie wiedziałem. - Mamy tu typową sugestię tytułu - powiedział sędzia. --Gdyby pan to zatytułował - Profesor Tutka sam na sań' z rzekomym wariatem, opowiadanie to nie byłoby tak emocjonalne. - Panie sędzio. Ów szwagier, który ze mną rozmawiał, był dla mnie prawdziwym, a nie rzekomym wariatem; potwierdzić to mogą moje łydki, które mi drżały nerwowo. A poza tym... jakiż to autor opowiadania chce, aby wiedziano z góry, już z tytułu, jakie będzie zakończenie? 122 O takcie i nietakcie Tematem rozmów panów tego wieczora by} "takt" i "nie-takt". Starano się dawać przykłady. - Mogę panom - powiedział Profesor Tutka - i ja dać pewien przykład. Znajoma pani miała rzadko już dziś spotykany "salon artystyczny". To znaczy, że co tydzień zbierało się w jej domu kilkadziesiąt osób, a muzycy, śpiewacy, poeci nie szczędzili słuchaczom rozkoszy duchowych. Jeden z takich wieczorów był naprawdę niezwykły, uroczysty: znakomita pianistka francuska zaszczyciła ten salon swą obecnością, a słuchacze w ciszy i skupieniu podziwiali jej grę. W przerwach słyszało się szepty: "finezja", "precyzja", "kultura!". Gdy ruda, koścista i sympatyczna pianistka wstała od fortepianu, pani domu śród entuzjastycznych oklasków ściskała ręce znakomitej artystki, po czym zwróciła się do zebranych: "Po tych wielkich przeżyciach duchowych poproszę państwa na kieliszek wina". Zwykle po przeżyciach duchowych goście bardzo chętnie korzystają z podobnych zaprosin, zwłaszcza że w sąsiednich pokojach widziało się oprócz wina - ryby, drób i torty. Kilka osób pozostało jeszcze w salonie, między innymi młodziutki śliczny chłopiec, kuzyn pani domu. Wesoły, swobodny, zasiadł do fortepianu, uderzył w klawisze i zaczął popisywać się w swoim repertuarze, to znaczy, wygrywał 124 rozmaite kawałki, które można by nazwać "kawałami muzycznymi ", bo przedstawiały "kłótnię małżeńską", to znów "jąka-jącego się pianistę* i tym podobne zabawki czy figle, dobre w małym kółku kolegów; tu jednak wywołało to konsternację, oburzenie: gwar w sąsiednich pokojach nagle zamarł; ten, co niósł do ust kawałek jesiotra, zatrzymał widelec w pół drogi; nieznajoma pani zapytała mnie z przerażeniem: <