MELCHIOR WANKOWICZ

DE PROFUNDIS POLACY I AMERYKA

Byłem umarły, a otom jest żywy
na wieki wieków. Amen.
Obj. sw. ]ana I, 18

PRZEDMOWA
Ta książka nie jest książką we właściwym znaczeniu. Książka to uformowany zamiar
twórczy. To, co tu otrzymuje czytelnik - to przypadkowy wyrywek trwającej pracy.
Drukowanie wyrywka byłoby w czasach normalnych krzywdą zarówno dla autora, jak
dla czytelnika. Żyjemy jednak w czasach nienormalnych. Chodzi o to, aby 
czytelnikowi
polskiemu pomóc w patrzeniu na sprawę żydowską, póki tu jest i ma możność
pogłębienia lektury własną obserwacją. W Polsce zapewne nie będzie miał czasu. 
Nie
wiadomo też, w jakiej mierze autor będzie miał czas na pisanie wszystkiego od
początku.
Z tych względów czuję się zmuszony pewne etapy pracy już teraz ujmować w jakie
takie formy. Zmuszają mnie do tego moje wykłady "judaica" na wyższych kursach
naukowych polskich w Tel Awiwie. W roku szkolnym 1941/42 wykładałem o historii,
religii i obyczaju żydowskim oraz historię mandatu. W roku 1942/43 kończę powoli
wykłady o "narodzinach syjonizmu", należało więc przede wszystkim na świeżo
słuchaczom podać niejako skrypt wykładów - stąd w druku ukazuje się ten właśnie
fragment. Wejdzie on do wspólnego tomu pierwszego łącznie z wykładami 
zeszłorocz-
nymi i łącznie z dziejami syjonizmu od śmierci Herzla do deklaracji Balfoura 
oraz
drugą i trzecią aliją (falą imigracyjną), nad którymi obecnie pracuję. 
Chciałbym, aby
praca moja, której liczne fragmenty dla dalszych tomów mam przygotowane, była
oparta na obserwacjach osobistych. Ale nie znając podkładu dziejowego, nie mo-
że ani autor mieć pełnych przeżyć, ani czytelnik pełnego zrozumienia rzeczywi-
stości.
Na skutek tego, że książka ta jest wyrywkiem większej pracy, pokrywającym się
z życiem Herzla, może ona wydawać się monografią tyczącą Herzla i wówczas ustępy
o pierwszej aliji, o posłannictwie żydowskim, dane biograficzne tyczące Nordaua,
Herzla, Bialika i inne mogą wydawać się rozsadzającymi jednolitość konstrukcji. 
Tego
wrażenia czytelnik nie odniesie, czytając treść tej książki włączoną w jeden z 
tomów
przyszłej trzytomowej pracy. Rozumiem też, że dla czytelnika polskiego wiele 
wyrazów
będzie niezrozumiałych. Jeśli jednak spodziewana trzytomowa praca ukaże się w 
Pol-
sce, będzie zaopatrzona w indeksy, słownik wyrazów hebrajskich i komentarze.
Dodawać to wszystko do tej książki byłoby zbyt pretensjonalne.
Niewątpliwą przykrość, jaką mi sprawia dawanie do druku rzeczy w skali mniej-
szej niż ta, która będzie jej miarą ostateczną, wynagradza autorowi fakt, że 
publi-
kacja ukazuje się w kraju żydowskim. W świecie technicznym jest przyjęte, zanim
się coś zbuduje, stawiać to najpierw w: skali "półtechnicznej" lub "ćwierćtech-
nicznej" i puszczać taki wielki model w ruch. Pozwala to ujawnić błędy 
mniejszymi
kosztami i mniejszą przebudową. Mam nadzieję, że mi krytyka żydowska te błędy
wytknie.
Cyfry w nawiasach wskazują źródła, których spis znajduje się na końcu książki.
Czytelnikom polskim wyjaśniam, że słowo "goj" jest używane w mojej książce
w istotnym znaczeniu "obcy", odpowiada angielskiemu gentiie i nie ma znaczenia
obraźliwego. Czytelników żydowskich, jeśli ta książka znajdzie się w ich rękach, 
proszę
o zrozumienie, że stylizacja nie jest kłamstwem, tylko kontrastowym 
uwidocznieniem
prawdy. Kto hołduje fotografiom bez cieni na twarzy i z chusteczką w ręku, ten
wyrzeka się najistotniejszego wzruszenia.
ZGAGA EMANCYPACJI
W wiek XIX weszło żydostwo w pełnym blasku emancypacji wieku XVIII
prosto z salonów Henrietty Herz, z atmosfery Lessingowego Natana mędrca,
z dyskusji na biednych przyjęciach u garbatego filozofa Mendelsona, na których
jego żona odliczała migdały według liczby zaproszonych gości, ale gospodarz
hojną ręką szafował swe myśli, które zachwycały Goethego i Kanta.
Już o rewolucji, o encyklopedystach, o kulcie rozumu świat zapomniał,
a żydostwu wciąż zdawało się, że XVIII wiek gra jeszcze, a to "echo grało".
Grał też na tym wiecznym złudzeniu żydowskim Napoleon, zbierając
w 1806 roku Sanhedryn stu dziesięciu notablów żydowskich z Francji, Włoch
i Niemiec, który orzekł, że Żydzi jako naród nie egzystują, że są jedynie
wyznaniem, że "prawa swego państwa uznają za tak święte, jak zasady swej
wiary, a w życiu świeckim nawet te pierwsze stawiają wyżej" (71).
Kanta idea wiecznego pokoju, Lessinga walka o tolerancję, Schillera
zachwyty nad wolnością, przekonania Goethego i Humboldta o jedności
Kosmosu, Fichtego idealny obraz państwa rozumu - to wszystko zdawało się
Żydom ziszczeniem ideałów, o które tak długo walczyli.
Od dwu tysiącleci od chwili upadku państwa żydowskiego, a nawet
wcześniej - od czasów wielkiej wszechświatowej żydowskiej diaspory jeszcze
z przedchrystusowych czasów powtarzało się to namiętne dążenie żydowskie do
wcielenia się w świat otaczający.
Za czasów Aleksandra Macedońskiego Żydzi gremialnie byli pociągnięci
"pięknością Jafeta" i garnęli się do hellenizacji, za czasów Machabeuszów
"przyłączyli się do pogan, mówiąc: spokrewnijmy się z otaczającymi nas
narodami. Odkąd bowiem wyodrębniliśmy się od nich, wiele klęsk na nas
spadło" (I Mach. I, ii).
Ten szturm asymilacyjny powtarza się w każdej epoce, kiedy na to Żydom
pozwalają, i po każdej takiej epoce widzimy odpływ. Czy przyczyna tych
niepowodzeń tkwiła w świecie otaczającym Żydów, czy może w nich samych?
Czy przy każdym takim nawrocie właśni pisarze nie wykazywali swym ziom-
kom ich niekonsekwencji, ich reservatio mentalis, jak chociażby z powodu
stanowiska Żydów francuskich:
"Zgodzili się ostatecznie, aby Francję uważać w teraźniejszość i po wsze
czasy za swą ojczyznę, poza której granice nie wyjdzie żadne ich żądanie, żadna
nadzieja; a siebie samych będą uważali jedynie i wyłącznie za Francuzów.
Równocześnie zaś nie przestaną w modlitwach swoich powoływać Mesjasza,
który - gdyby miał spełnić swe zadanie - musiałby ich wyprowadzić z Francji
do Palestyny. A tam chyba nie mogliby już być Francuzami, lecz co najwyżej
francuskimi kolonistami. Do tej Sprzeczności nie chcieli się przyznać" (19).
Szturm do "piękności Jafeta" trwał więc nie tylko we Francji, ale wszędzie.
Riesser Gabriel, wódz żydostwa niemieckiego w pierwszej połowie XIX wieku,
pisał expressis verbis: "Tak, Żydzi byli narodem, ale dawno nim być przestali".
W 1848 w Zgromadzeniu Narodowym oświadczył, że: "Żydzi chcą się roztopić
w narodzie niemieckim" i że: "Das Judentum will keine Nationalitał haben"1.
Zjazd rabinów we Frankfurcie w 1845 uważa język hebrajski za nieobowiążu ja-
cy w modlitwach, ideę mesjaniczną każe traktować moralnie, prośby o powrót
do Palestyny z modlitw wykluczyć. Berlińskie Towarzystwo Reformy poszło
dalej: modlitwy po niemiecku, głowy nie nakryte, chóry męski i żeński, organy;
psalmy rozpaczy - wykluczone; równoległe nabożeństwa szabasowe dublowa-
ne w niedzielę - do wyboru. Kiedy w 1836 roku wyszedł okólnik, aby zamiast
terminu "mojżeszowe wyznanie" używać w dokumentach słowa "Żyd", Żydzi
"uczynili lament jako smocy, a narzekania jako młode strusięta" (Micheas^ I, 8),
zaś fabrykant Meier w imieniu swych rodaków podał do króla płaczliwą
petycję, aby król "uratował jego i jego współwyznawców od niezasłużonej
pogardy".
Wszystko to nie zdało się na nic. Reakcja, którą przyniosło światu Święte
Przymierze, była reakcją przeciw nowinkom XVIII wieku, a to przecież wśród
tych nowinek spoczywały nadzieje żydowskie.
Odziedziczone cechy (dispositionen) - mimo całego wyrzekania się żydo-
stwa - pozostawały bardzo mocno w podświadomości Żydów, tak, że nie-
-Żydzi w coraz bardziej zdecydowany sposób odczuwali obcość Żydów i zaczęli
bronić się przeciw przenikaniu Żydów do ich życia.
Najdobitniej się to wyraziło w kraju klasycznego antysemityzmu - w
Niemczech, bo we Francji już bulgotała para rewolucji 1850 roku, na
Wschodzie sprawa żydowska miała wcześniejszą fazę rozwoju, o czym dalej
będzie mowa, a w reszcie Europy Żydzi nie stanowili nawet tego klasycznego
ułamka jednego procentu, przy którym niechybnie powstaje antysemityzm.
W czasie kongresu wiedeńskiego - jak w czasie wszelakich późniejszych
kongresów międzynarodowych - Żydzi mieli różowe nadzieje. Agitowali oni
energicznie w różnych kołach kongresu, między innymi w punkcie ogniskują-
cym jego członków, w salonie Żydówki, baronowej Fanni Arnstein. Udało im
się zapewnić sobie poparcie obu wodzów kongresu: Hardenberga i Metterni-
cha. Obaj oni posyłali ostre wezwania, aby nie uszczuplano praw Żydów, które
kongres zamierza zagwarantować - "liczcie się z wpływem żydowskich domów
bankierskich" (221). Bo właśnie wschodziła gwiazda Rotszyldów.
1 [Red.:] "Żydostwo nie pragnie mieć własnej narodowości".
10
Ale po kongresie okazało się, że z Żydem po zasklepieniu się nowego
porządku rzeczy można się równie mało liczyć jak "z adwokatem po sprawie
i z panną po zabawie".
Już więc w 1815 roku profesor Uniwersytetu Berlińskiego, Ruhs, w broszu-
rze pt. O pretensjach Żydów do obywatelstwa niemieckiego wypowiada się za ogra-
niczaniem rozmnażania Żydów i za wprowadzeniem znaku na ubraniu, a pro-
fesor Uniwersytetu Heidelberskiego, Fries, w wydanej w 1816 roku książce
O niebes^piecsysństwie •(ydowskim potępia "zdziczały humanizm XVIII wieku"
i wzywa "do wyniszczenia Żydów", proponując szereg środków.
Jeśli tak piszą profesorowie, to zwykli śmiertelnicy mogą sobie pozwolić na
więcej. W 1819 roku ukazuje się pamflet "szlachcica Hundt-Radowskiego".
Autor, choć nie uważa zabójstwa Żyda za zbrodnię, a tylko "za przekroczenie
przepisów policyjnych", radzi jednak inne sposoby: "sprzedać jak najwięcej
Żydów na rynku niewolniczym dla pracy w koloniach, resztę wykastrować,
a kobiety oddać do burdeli".
Nic też dziwnego, że w tymże Heidelbergu policja w czasie pogromu nie
broni Żydów, że zamieszki żydowskie w innych miastach zmuszają wielu
Żydów do emigracji.
W tych krajach innych, zaabsorbowanych wstrząsami ponapoleońskimi
i nie mających na razie czasu na zorganizowany antysemityzm, w gruncie rzeczy
nie było lepiej. We Francji, w której parlament i lutego 1851 roku uchwalił
równouprawnienie religii żydowskiej, w której odtąd, jak pisze Dubnow
"Żydzi w życiu duchowym i politycznym zajmowali poczesne miejsce", tenże
sam autor musi przyznać, że "judofobia w masach była nie mniej silna niż gdzie
indziej na świecie" i że wskutek tego "najgorszy rodzaj asymilacji - ukrywanie
swego żydostwa - był zwykłym zjawiskiem".
W tej atmosferze, która objęła całą Europę, musiało żydostwo sformować
nowy front obronny, skoro samo apelowanie do humanitaryzmu nie wystarcza-
ło. Należało albo się zaprzeć, albo wrócić do getta. Ale to było nad siły wielu
ludzi. Heine, członek zarządu Verein fur Kultur und Wissenschaft der Juden,1
który został założony w myśl haseł emancypacji XVIII wieku, konstatował
z rozpaczą: "Nie starcza nam dłużej sił, by nosić brody, pościć, nienawidzieć
i cierpieć przez tę nienawiść". Kiedy założyciel związku, Gans, przechrzcił się
dla uzyskania katedry, Heine z goryczą Stwierdza: "Jest przyjęte, że kapitan
ostatni opuszcza tonący okręt; tymczasem Gans pierwszy się ratował". Potem
Heine ochrzcił się również, dowcipkując smętnie, że "kupił bilet wstępu do
europejskiego społeczeństwa" (221).
Co robić, aby się nie zaprzeć i nie dać zepchnąć do getta?
Przede wszystkim poczyna się poszukiwanie duszy żydowskiej niezależnie
od kanonów, w jakie ona została owinięta przez ortodoksję. Ciekawe są wyniki,
1 [Red.:] Związek ds. Kultury i Nauki Żydowskiej.
II
do których dochodzi dzieckiem ochrzczony Disraeli (późniejszy lord Beacons-
fieid, długoletni premier Wielkiej Brytanii). W powieściach Conmgsb^y, Tancred,
Endymion stwarza ciekawą teorię semickiego rasizmu i wybraństwa (217), sypie
nazwiskami uczonych, muzyków, ministrów i biskupów, usiłuje przekonać, że
Żydami byli pierwsi jezuici, że tajna dyplomacja rosyjska kierowana jest przez
Żyda itd.
"Do wspólnoty z Bogiem - pisze lord Beaconsfieid - potrzebna jest jakość
miejsca i krwi; nosiciel misji musi nie tylko klęczeć w Ziemi Świętej, ale
pochodzić ze świętej rasy". Twierdzi, że rasę^w excellence czystą stanowią tylko
Żydzi. "Czysta rasa stanowi naturalną arystokrację. Jest to pozytywny fakt,
a nie wymysł".
W ten sposób lord-chrześcijanin, idąc za głosem krwi, dochodził do Ata
bachartanu, modlitwy każdego najbiedniejszego Żyda w Polsce:
Ty wybrałeś nas spośród wszystkich narodów i upodobałeś nas sobie i wywyższyłeś
nas przed wszystkimi języki i uświęciłeś nas swoimi nakazami i zbliżyłeś nas. 
Królu
Nasz, do swych dzieł a Imieniem Swym Wielkim i Świętym nazwałeś nas.
Po raz pierwszy zabierając głos w parlamencie Disraeli był ubrany w jakąś
zieloną marynarkę dzikiego, supermodnego kroju, w jaskrawy krawat, czym
niesłychanie denerwował right honourable members of Parliament.1 Beaconsfieid -
premier, dokonywający ryzykownego kap in the dark (skoku w ciemność)
i przeprowadzający liberalne reformy, budził nie mniejszą nienawiść w Anglii
niż na Wschodzie jego sobowtór kiwający się w tefilim i tałesie i odmawiający
Ata bcirhtirtanu. Gladstone podczas którejś debaty woła: "Ależ nie ma pan
w sobie ani kropli krwi angielskiej". Carłyle nazywa go a superlatwe Hebrew
conjurer, spellbinding all the great lords, great parties, great interests of 
England
(zadziwiający magik żydowski, obałamucający poważnych lordów, wielkie
partie i najżywotniejsze zagadnienia Anglii).
Droga więc, którą wybrał Disraeli, aby się nie dać zepchnąć do getta i nie
zaprzeć żydowskości, była drogą asymilacji z reservatio mentalis, asymilacji, do
której, jak mówi Boehm, historyk syjonizmu (119) "pcha wielu Żydów idea
mesjanistyczna, mają oni bowiem nadzieję przez asymilację dostać się do
ponadnarodowej ludzkości".
Ale, że nie każdemu jest dane taką drogę przebijać aż przez szczyty
premierostwa wielkiego imperium, więc ogół wyznawców tej drogi szedł do
różnych skrajnych ugrupowań.
Takim był Mojżesz Hess, współpracownik Marksa i Engelsa, przyjaciel
Lassala. Urodził się w i^i2 roku. W 1840 roku odbywa się słynny proces
o mord rytualny w Damaszku. Będąc w Damaszku odnalazłem panią Mizrachi,
' [Red.:] Czcigodnych członków Parlamentu.
12
prawnuczkę głównego oskarżonego, Abulafiego. Starzec ten, brany na tortury,
załamał się i przyjął mahometanizm, wracając potem z powrotem na łono
judaizmu. Sześciu współoskarżonych torturowano również. W Europie trwał
jeszcze stan reakcji pomiędzy traktatem wiedeńskim a Wiosną Ludów, który
mocno dawał się Żydom we znaki. Wiedzieli oni z historii, że procesy rytualne
mają metodę łańcuszkową, że począwszy się w jednym miejscu idą jak pożar
przez różne kraje. Dwudziestoośmioletni Hess, na którym okropności damas-
ceńskie wywierają głębokie wrażenie, rzuca się w objęcia rodzącego się
komunizmu, mając nadzieję, że ten ruch zniweluje różnice narodowościowe.
Ale Hess tak samo od dołu przystępuje do tej pracy asymilatorsko-
-rewolucyjnej z reservatio mentalis, jak Disraeli przystępował do pracy asymila-
torsko-konserwatywnej od góry. Tymczasem na to mu nie pozwalają. Marks
pisze bez ogródek: "Jaka jest wiara świecka Żyda? - Szachrajstwo. Kto jest
jego bogiem świeckim? - Pieniądz" (5 3).
Rozgoryczony Hess poczyna frondować, przemyśliwać, aż przychodzi
wojna wyzwoleńcza Włoch, a wraz z nią idee narodowe wstrząsają światem.
Ukazują się pierwsze rozdziały epokowego dzieła Graetza Geschichfe der Juden.
Wówczas, w 1862 roku, Hess wydaje swoje R^ym i Jerozolima. Komunikuje, że
"wraca do swego narodu po dwudziestu latach błądzenia". Owszem, należy
dążyć do jednej szczęśliwej ludzkości, ale tak jak to rozumieli prorocy
prawdziwi, a nie nowo upieczeni. Ci prawdziwi prorocy wieścili braterstwo
narodów, a nie ludzi jako luźnych indywiduów. "Żydzi są za bardzo skłonni
zbierać kwiatki wyrosłe w historii kultury, aby się w nie stroić, zamiast je
pielęgnować na gruncie, na którym rosną".
Tu już mamy pierwszą jaskółkę syjonizmu. Hess jest syjonistą, kiedy mówi,
że "nienawiść do Żydów wyrasta z duszy ludów i nie może być z nich
wydysputowana". Hess jest syjonistą, kiedy przestrzega: "Nakładajcie tysiąc
masek, zmieniajcie imiona, religię, obyczaje, przeciskajcie się przez świat
incognito, żeby w was nie poznano Żyda - każde uderzenie w żydostwo, uderzy
w was".
Książka jego jednak wówczas minęła bez wrażenia. Było to bowiem już po
1848 roku i zdawało się, że dla Żydów poryw rewolucyjny stworzył nowe dobre
czasy. Wieczne złudzenia!...
Nie myśląc więc niczego się zrzekać ze swego stanu posiadania pośród
narodów, ograniczają się do akcji filantropijnej. Akcja ta, robiona możliwie
cicho i "od kuchennych schodów", aby nie narzucać narodom-gospodarzom
niepotrzebnych myśli, że Żydzi stanowią coś odrębnego, ma jak na dobroczyn-
ność zbyt wielkie, a jak na robotę polityczną zbyt małe wymiary.
Sir Mojżesz Montefiore (1784-1885), pochodzący z rodziny, która właśnie
przywędrowała z Włoch, pobożny ortodoksyjny Żyd, rozporządzający wielki-
mi środkami, poczyna na własną rękę nawiedzać Palestynę. Pierwsza jego
podróż, podjęta wraz z żoną w 1827 roku, zabiera mu na przejazd do Palestyny
i5
pięć miesięcy i osiemnaście dni. Tego rekordu nikt nie pobił przez całe XIX
stulecie, aż dopiero w XX okręty-widma. W czasie procesu o mord rytualny
w Damaszku sir Mojżesz udaje się na miejsce i załagadza sprawę. Zapędza"się
i do Warszawy, gdzie go podejmuje namiestnik Paskiewicż. W Palestynie
w 1857 roku podejmuje budowę dzielnicy żydowskiej, w której osiedlają się
kolele - coś w rodzaju klasztorów, w których pobożni Żydzi na koszt zbie-
ranych z całego świata ofiar studiują księgi. Pięć razy jeździ Montefiore do
Palestyny, ostatni raz w 1875 jako dziewięćdziesięciojednolatek. Otrzymuje
tytuł baroneta za "zasługi wobec żydostwa".
Baron Moritz Hirsz (1851-1896) ma o wiele większy rozmach.
Jego dziad wystawił w 1813/14 pułk i w 1820 otrzymał szlachectwo. Jego
ojciec w 1869 otrzymuje bawarski baronat. Ale w tymże roku synek nowo
upieczonego barona otrzymuje coś o wiele lepszego, bo koncesję na budowę
kolei w Turcji. To mu daje tak olbrzymie pieniądze, tak rozgałęzione interesa,
że współczesnym jest trudno zorientować się i oszacować tę rzekę złota. Z tej
rzeki potężna odnoga idzie na cele żydowskie.
Baron Edmund Rotszyld jest największym z tych plutokratycznych dobro-
czyńców.
Zaczyna się to jak w bajce. Był we Frankfurcie Mejer Amszel, którego Bóg
pobłogosławił pięciu sprytnymi synami. A że "swoją portatywną ojczyznę -
dwulicową świątynię, zwróconą do wewnątrz Torą, a na zewnątrz pieniędzmi,
pośrednik żydowski łatwo przenosił z kraju do kraju" (45), przeto i słynnych
"Pięciu Frankfurtczyków" niebawem widzimy prosperujących. Tatę Amszela
we Frankfurcie z jednym synem do pomocy, Salomona w Wiedniu, Natana
w Londynie, Karola w Neapolu, Jakuba w Paryżu.
Jakub przyjechał do Paryża jako dziewiętnastolatek w roku 1811. Robił
dobre interesy przy Napoleonie i jeszcze lepsze przy jego przeciwnikach.
W 1825 uplasował pierwszą rządową pożyczkę, ożenił się z córką wiedeńskiego
brata i rozpoczął niesłychanie wystawny tryb życia. A było z czego. W latach
czterdziestych zeszłego stulecia najbogatszego arystokratę Francji szacowano
na sto milionów franków, kiedy już w tym czasie Rotszyld wartał siedemset
milionów.
Ten krzepki w sobie, grubokościsty człowiek o czole byka, gęstych
włosach, wydatnych ustach, robi, przynajmniej z portretu sądząc, wrażenie
jeszcze prowincjonalnego biznesmena, któremu się powiodło. Ale ten "prowin-
cjał" przewrócił gabinet Thiersa.
Jakubowi w 1845 roku urodził się syn Edmund,, o żydowskim imieniu
Abraham Beniamin. Urodzony z matki bardzo ortodoksyjnej, rósł, otoczony
rabinami i przez całe życie swoje nie sprzeniewierzył się ortodoksji. W 1877
poślubia córkę dla odmiany frankfurckiego Rotszylda, który już w owym czasie
pisze się: Wilhelm Kari Freiherr (a więc baron) von Rothschild.
14
Takie są oto dzieje sira i dwóch baronetów: z Włoch - angielskiego,
z Prus - francuskiego i z Bawarii - tureckiego; Mojżesza, Moritza i Abrahama,
których niebawem do akcji wprowadzimy.
Aby mieć ją pełną - spójrzmy, co było z żydostwem na Wschodzie. Wiemy,
że na Zachodzie była stale i konsekwentnie narastająca judofobia, do której
szedł szturm starających się ją "przedyskutować" i przebłagać Żydów.
A na Wschodzie?
"ANIELSKI" PROGRAM ASYMILACYJNY
NASTĘPCÓW IWANA GROŹNEGO
Kolos rosyjski szalał z wściekłości, kiedy wraz z rozbiorami Polski otrzymał
w posagu półtora miliona Żydów (21). Nigdy do tego czasu Żydów w granice
swego państwa nie wpuszczał. Kiedy w 1550 roku Zygmunt August prosił
Iwana Groźnego o prawo handlu dla polskich Żydów w Rosji, Iwan odmówił:
"Ludzie oni wnosili do nas truciznę duchową; słyszeć o nich nie chcę" (71).
Kiedy w 1563 roku wojska rosyjskie zajęły Połock, car kazał Żydów potopić
w Dźwinie. Bojarzy pertraktujący w 1610 o powołanie królewicza Władysława
na tron moskiewski, zestawili warunki w dwudziestu punktach, z których już
czwarty pośpiesza zastrzec: "Żydowinom dla handlów do Hosudarstwa Mos-
kiewskiego nie wjeżdżać".
Cokolwiek byśmy mówili o Rosjanach, nie można im odmówić dużego
poczucia państwowości i wielkiej konsekwencji w prowadzeniu przez stulecia
polityki. Duch narodu, położenie geopolityczne, warunki naturalne, są silniej-
sze niż wszelkie formy zewnętrzne rządu i jednolitość linii, którą Kucharzewski
tak wszechstronnie naświetlił w swej książce Od białego caratu do czerwonego,
została utrzymana w sprawie żydowskiej od czasów Iwana Groźnego do czasów
rządów bolszewickich. Nie na próżno widać historiozofia sowiecka restauruje
obecnie pamięć Iwana Groźnego jako wielkiego męża stanu, a Eisenstein
nakręca apologetyczny film. W felietonie, który umieścił w "Litieratura
i Iskusstwo" (4 lipca 1942) tak kończy swoje wywody: "I tak, krok za krokiem,
strona za stroną, dokumenty historyczne odsłaniają nam nie tylko głęboki sens,
ale po prostu konieczność historyczną postępowania właśnie w ten sposób,
w jaki postępował car Iwan Groźny z tymi, którzy szukali w celu zysków
osobistych dróg dla rozwalenia państwa".
"Anioł pokoju" (jak w tej epoce powszechnie nazywano Aleksandra I),
który musi wypełniać narodowy testament Iwana Groźnego - to zjawisko
pełne makabrycznego humoru.
A więc liberalny i zarzucony kurs emancypacyjny XVIII wieku ma być
wprowadzony na rozkaz. Zostaje założony Komitet Opieki nad Chrześcijanami
Izraęlickimi, suto obsadzony przez odkomenderowanych urzędników. Komi-
tet ma filie po całej Rosji, rząd nadzielą go wielkimi rezerwatami ziemi w gu-
berni jekaterynosławskiej, po tych obszarach ziemskich siadają pełnomocnicy,
rządcy, administratorzy; raporty, kosztorysy, plany zabudowy, sprawozdania,
wyjazdy komisji, organizacja podpunktów - wszystko aż warczy, tylko powta-
16
rżą się ta sama od dwu tysięcy lat historia: "Chrześcijan Izraelickich" nie ma 
ani
na lekarstwo.
Jednocześnie kandydatów na tych chrześcijan traktuje się w myśl od-
wiecznych wytycznych rosyjskich: gdy np. po nieurodzaju w guberniach
witebskiej i mohilewskiej nastąpiła nędza, którą przypisano Żydom, wysie-
dlono z tych guberni dwadzieścia tysięcy ludzi ze skrajną bezwzględnością,
nie troszcząc się, co ci oderwani od swych miejsc nędznego zarobkowania
nędzarze będą robić w nowych kątach. Porujnowano miasteczka po to, aby
w dziesięć lat po tym zabiegu któryś z gubernatorów konstatował w raporcie
do Petersburga, że wysiedlenie "nic nie pomogło" i że ludność nadal cierpi
nędzę.
Równocześnie z tym wygnaniem Żydów z dwu guberni wybucha powsta-
nie dekabrystów, ale i ci rewolucjoniści rosyjscy są wierni testamentowi Iwana
Groźnego, tak jak wierni mu będą w sto lat potem bolszewicy. Że jednak
w liberalnym stuleciu dziewiętnastym nie miano pojęcia o masowym administ-
racyjnym wytracaniu ludzi po obozach koncentracyjnych, więc Pestel, wódz
dekabrystów, proponuje zebrać dwa miliony Żydów z Rosji i Polski, dać im
pomoc wojska i niech sobie zawojują Palestynę.
Zanim jednak znalazł jakiegoś ówczesnego Żabotyńskiego, zawisł Pestel na
szubienicy.
Mikołaj I po swojemu kontynuuje program "anielski". Kiedy się patrzy na
dzieje Żydów na świecie, wydaje się jakby jakiś renomowany humorysta piekieł
pisał libretto szatańskiej operetki. Za Fryderyka Barbarossy wylęga się teoria,
która długo się utrzymuje, że przy zburzeniu Jerozolimy jedna trzecia Żydów
zginęła z głodu, jedna trzecia od miecza, a jedną trzecią sprzedano w niewol-
nictwo po drobnym pieniążku (w rodzaju grosza) za każde trzydzieści osób.
Otóż ci niewolnicy byli własnością cesarzy rzymskich w zamian za ochronę,
którą im dawali cesarze i w ten sposób wszyscy Żydzi są dziedziczną własnością
korony. Ludwik Bawarski w 1542 roku nakłada na Żydów ciężką daninę jako
przedłużenie daniny... na rzecz świątyni Jupitera, którą cesarze odziedziczyli.
Biskup Mainz w 1420 roku wygania Żydów, zostawiając im tylko po trzydzieści
srebrników na pamiątkę srebrników Judaszowych.
To im się każą chrzcić: za Merowingów chrzczący się Żyd wyzwalał się
z niewolnictwa (a w Polsce otrzymywał szlachectwo), a był nawet taki
wizygocki król Erwig, który nie przyjmujących chrztu Żydów kazał skalpować;
to znowuż każą im się trzymać z daleka od religii panującej - kalif Hakim
w 1008 każe im nosić na piersiach figurę złotego cielca, Henryk IV stanowi,
że przechrzta traci prawa spadkowe, a Hitler zabrania Żydowi witać się hitle-
rowskim pozdrowieniem.
To im zarzucają, że nie biorą się do rolnictwa i na gwałt pchają na ziemię,
jak choćby ów komitet za Aleksandra I, to znowu oburzają się, że Żydzi
przenikają na rolę. To im nic nie pozostawiają prócz lichwy, karczmarstwa
2 De Profundis                                      17
i sutenerstwa, odbierając nawet prawo zajmowania się handlem i rzemiosłem, to
znów wybuchają świątobliwym oburzeniem.
Diabelska operetka - mająca jednak tę podszewkę, że po prostu te społe-
czeństwa-gospodarze nie chcą, w żadnej formie nie chcą Żydów. Nie chcą ich
jako rolników, ale nie chcą ich też jako kupców. Nie chcą ich jako biedoty, nie
chcą ich jako plutokracji. Nie chcą ich jako proroków i radykalnych reformato-
rów, nie chcą ich też jako spekulantów. Nie chcą!
Rząd Mikołaja I podejmuje "anielski" program "anioła pokoju" - pragnie
Żydów wlać do powszechności chrześcijańskiej. Ale tak jak carskie "dziękuję"
dowędrowało wreszcie do Iwanowa, żołnierza któregoś tam plutonu, w postaci
mordobicia, tak i Mendelsonowski program emancypacji, przeszedłszy przez
rączki urzędników Aleksandra I, doszedł do Żydów - za pośrednictwem
Arakczejewa, prawej ręki Mikołaja I - jako maksymalna suma cierpienia, którą
złość ludzka pomieszana z bezmyślnością może wymyślić.
W 1827 roku zostaje wydany ukaz o "kantonistach" czyli nieprawych
dzieciach i sierotach, które mają być wychowywane na koszt rządu (225). Dzieci
te były zabierane siłą, koszarowane i poddawane rygorom wojskowym. Dzieci
najbiedniejszej kategorii podatników żydowskich (a była to przytłaczająca
większość) ulegały temu samemu ukazowi, chociażby nie były sierotami. Bo
przecież ciemni rodzice nie wiedzą, na czym polega szczęście ich dzieci. Według
ukazu dzieci miały być zabierane w wieku dwunastu lat, ale w praktyce
zabierano chłopców dziesięcioletnich i nawet ośmioletnich. Powróciły czasy
wizygockiego Egika, który (w 694) kazał odbierać Żydom dzieci począwszy od
siedmiu lat.
Dzieci były wydzierane matkom, pędzone pieszo setki kilometrów na
punkty zborne, przy czym marły Jak muchy. Na miejscu poddawano je
torturom głodu i bicia, wymuszając przejście na prawosławie. Takie dziecko,
doszedłszy do osiemnastu lat, zostawało żołnierzem, który miał odsłużyć
dwadzieścia pięć lat służby wojskowej. Zabierano więc dzieci na całe życie.
Przyjście syna na świat zawieszało straszliwą chmurę nad domem żydowskim.
"Pleśniały usta kobiece i sperma pleśniała", jak pisze Uri Cwi Grinberg (202).
Diabelska operetka i tu miała ciąg dalszy. W czerwcu 1942 Niemcy zaczęli
łapać dzieci po gettach. Oto urywek z listu datowanego z tego czasu, który
przyszedł do Palestyny:
Zaczęli łapać dzieci. Wczoraj (list wyszedł z Warszawy w połowie czerwca)
dwa samochody gestapo zatrzymały się przed wielkim sierocińcem, prowadzo-
nym pod nadzorem Rady Starszych. Wyciągnięto stamtąd wszystkie dzieci
powyżej lat czternastu. Ponadto łapano na ulicach dzieci w wieku 15-16 lat.
Wywieziono je w niewiadomym kierunku. Powstało wielkie zamieszanie. Dziś
oświadczono przedstawicielom Rady Starszych, że 600 dzieci wysłano do pracy
w rolnictwie na okres miesięcy letnich. Gmina została wezwana przez gestapo do
18
dostarczenia w ciągu najbliższych dni jeszcze 5400 dzieci do pracy na wsi.
W wypadku niedostarczenia tego kontyngentu przez Radę, odbędą się obławy
na ulicach i w domach, gdzie policjanci brać będą dzieci bez wyboru.
Równocześnie od ludności dorosłej wymagano kontyngentów większych
niż od chrześcijan. A że za dostarczenie kontyngentu odpowiadała gmina
pod grozą, że jej przełożeni pójdą do wojska (243), więc gmina najmowała
specjalnych "myśliwych" polujących na ludzi (259). Żyd bowiem nie miał
prawa bez przepustki wydalać się poza obręb swego zamieszkania - pod karą
wzięcia do wojska. Rzecz prosta, od czasu do czasu chciał odwiedzić krewnych
czy kupić skórkę owczą o parę wsi dalej. Na to czekali "myśliwi"-rodacy
i wlekli go do wojska. Na to czekali i prywatni Żydzi: rodzina musiała wykazać
się tylu kwitami "zdania do wojska", ilu miała synów. Za przywiezienie
skrępowanego "włóczęgi" dostawało się taki kwit i zwalniało się przez to jedno
swoje dziecko. Albo więc rodzina polowała po drogach, albo najmowała
zbirów-fachowców.
Powieść, a raczej pamiętnik, Nikitina, aryjskiego pisarza (225), według
mego zdania stokroć przenosi dramatyzm Chaty wuja Toma. W literaturze ży-
dowskiej te okropności mają swoje silne karty. Rabinowicz daje opowiadanie
(245) o starszym kahału, którego za niezebranie pełnego kontyngentu ofiar
wzięto na dwadzieścia pięć lat do wojska. Żonie pękło serce, gdy go zabierali,
starsza córka zwariowała, młodsza stała się prostytutką. Bogrow poświęca
swoją powieść (259) historii polowania na Żyda dwóch innych Żydów, kon-
trabandzistów i morderców.
W powieści Mendele Mochera Sefarima (205) widzimy jak dwóch poboż-
nych talmudystów, pojęcia nie mających o Bożym świecie, całą mądrość
czerpiących z legend Agady, wybrało się pieszo do Ziemi Świętej, przypuszcza-
jąc widać, że leży ona gdzieś w drugim powiecie. Pobożni mężowie w trakcie
uczonej dysputy o "czerwonych Żydkach", którzy mieszkają gdzieś w krainie
szczęśliwości, i narad nad tym, jak by uniknąć w drodze straszliwego potwora
"pimpernota", zostają schwytani i zdani "w sołdaty", stanąwszy nagle przed
realnym "pimpernotem".
Rekrutów wlekli do bóżnic, w których następowała ponura przysięga:
w tałesie, w tefilim, w śmiertelnej koszuli przy dźwiękach szofaru (rogu)
i zapalonych świecach.
Troska żandarmów o zbawienie duszy żydowskiej i o upodobnienie Żydów
do reszty współobywateli szła tak daleko, że uganiano się po całej Rosji
za Żydówkami kontrolując, czy nie golą głowy. Wiadomo, że "kto by ujrzał
włosy niewiasty zamężnej, jakoby ujrzał srom jej". Tymczasem reformatorzy
zdzierali okrycia głowy, a u bardziej postępowych peruki, doszukując się
własnych włosów. (Nie pozwalał Żydom golić się dla odmiany kastylijski
edykt 1412).
2*                                                          19
Autor żydowski Lewanda, w książce wydanej w Petersburgu w 1875, a więc
pod cenzurą rosyjską, opowiada przebieg audiencji u gubernatora w 1844 roku
(229)-
Zjawili się u niego Żydzi z błaganiem o cofnięcie nakazu obcięcia
w określonym dniu pejsów i półchałatów.
- Czyż nie rozumiecie, że ten ukaż cesarski jest najwyższym dowodem
łaskawości naszego monarchy? - pytał zdumiony gubernator.
I w określonym dniu patrole uzbrojone nożycami stanęły po wszystkich
rogach ulic, aby Uwolnić Żydów od dziedzictwa getta.
I aczkolwiek tenże Lewanda w innej książce (250) powiada, że "Imperator
Mikołaj I był dla nas Żydów tym, czym Piotr I dla Rosjan", to jednak
modernizowani Żydzi płakali, ogłosili post i pokutę. Dogódźże takim!
Równocześnie z tymi cywilizacyjnymi posunięciami szły zarządzenia go-
spodarcze. W 1827 wysiedlono Żydów z Kijowa, Sewastopola, Mikołajowa
i z guberni grodzieńskiej. W 1830 wysiedlono ich w ogóle z całej kijow-
skiej guberni. Wysiedlanym nie dawano ani rekompensaty, ani zajęcia, ani
możności wyemigrowania w głąb Rosji, do której po dawnemu nie dopuszcza-
no Żydów, ani osiedlania się na wsi, a w brudnych miasteczkach już o nędzny
kęs strawy walczyło na każdej ulicy po kilku niedouczonych rzemieślników-
-partaczy.
Sterroryzowana, skorumpowana, wydana na łup własnej zdrady, na samo-
wolę kahałów, ludność żydowska nie miała żadnej formy obrony. Zostawał jej
wzruszający protest: spisywano go na papierze i wciskano w rękę umarłym, aby
skargi żydowskie zanieśli przed Boga.
Po trzydziestu latach następuje odprężenie wywołane porażką Rosji (1856)
w wojnie krymskiej i równoczesną śmiercią Mikołaja I. Żydom zawsze jest
chwilowo lepiej, gdy ich suwerenów biją. Dlatego babilońscy Żydzi pomagali
Cyrusowi podbić Babilon, egipscy - podbić Egipt Grekom, potem Syryjczy-
kom, a potem Rzymianom. Dlatego w Persji popierają bunt Barama przeciw
królowi (500 lat przed Chrystusem). Dlatego w 610 roku Żydzi poddani
bizantyjscy przyłączają się do inwazji perskiej i wyrzynają chrześcijan, by po
czternastu latach zwrócić się przeciw Persom. Dlatego spiskują z Arabami
przeciw Wizygotom (w 694), pomagają Arabom zająć Persję i Babilon
(w 638) - i tak aż do czasów najnowszych.
W Polsce i w czasie rozbiorów i w czasie każdego powstania i w czasie obu
wojen światowych kokietowano Żydów. Austria, która w opałach 1848 roku
zaniechała ograniczeń, znowu, poczuwszy się mocniej, wprowadziła kontyn-
gent małżeństw, wznowienie hańbiącej przysięgi w sądach, w niektórych
krajach zakaz trzymania służby chrześcijańskiej itp. - aż trzasnęło w nią
Solferino, a potem Sadowa, i Żydom znów zelżało. Tak jak zelżało, gdy padło
Państwo Papieskie, a Żydzi skwapliwie złożyli "zaborcy", Wiktorowi Ema-
20
nuelowi, ślub, w którym "w charakterze Włochów, Rzymian i Żydów" obie-
cują, że wymawiają po raz ostatni słowo "Żyd" (221).
I znów powstają krzyki o nielojalności żydowskiej - czarcia operetka trwa.
Przyszła więc kolej na przewidzianą od czasu do czasu w diabelskim
libretcie partię liryczną: kochajmy się!
Pobita Rosja kasuje instytut kantonistów i znosi ograniczenia w zakładach
naukowych.
Młodzież żydowska wielką falą napływa do zakładów naukowych, które się
dla niej otwarły. Czernyszewski, Pisariew, Buckle, Darwin, Spencer zastąpili
Tanach, Talmud, Rasziego i tossafotistów, S^ulchan Aruch, Zohar, Agady i midra-
sze.
Rosja kipi od podziemnej roboty rewolucyjnej i Żydzi rzucają się głową
naprzód w odmęt tej walki. Łudząc się jak na zachodzie łudził się Hess, jak
w następnym pokoleniu łudzili się ich następcy, pomagający Leninowi obalać
carat - że tą drogą wyjdzie żydostwo na wolność.
"Żaden inny ludzki gatunek - pisze Boehm, historyk syjonizmu - nie staje
się równie łatwo łupem wszelakich radykalnych haseł, jak żydowski proleta-
riusz, który jednak nie jest żadnym proletariuszem w marksowskim sensie,
tylko przeważnie intelektualistą". W epoce, o której piszemy. Żydzi stanowili
trzydzieści procent karanych politycznie, aczkolwiek ludność żydowska w Rosji
stanowiła trzy procent.
Po mieszkaniach małomiasteczkowych Żydów w pokoju frontowym,
oficjalnym, za drzwiami, na których futrynie wisiała mezuza - rurka metalowa,
w której mieściła się sentencja z Tory - wisiały nabożne Dwanaście pokoleń
Izraelskich, których tekst był obwiedziony ramką z rysunkami godeł dwunastu
pokoleń. Ryby, lwy, dziki, jednorożce żapładniały wyobraźnię małych dzieci
i starych chasydów. Ale w izdebce studenckiej gdzieś na tyłach domu wisiał
powszechnie popularny obraz Riepina: student i studentka, trzymając się za
ręce, z upojeniem wchodzą w rozhukane morze. Obraz nosił tytuł: Jakiej
bezkresy!
"Teraz, kiedy życie przybiera tak jasne tony, rany nasze się goją" - pisze
Rabinowicz w 1859 roku (245).
Żydostwu się wydaje, że te bezkresy są i dla niego. Byle zerwać z cia-
snym światem, w który ich wtłoczono! Powstaje kierunek maskil (oświecenia),
a jego frenetyczni promotorzy zawierają sojusz z gojami przeciwko cadykom.
W 1867 roku w Odessie powstaje Związek Oświaty, który stawia sobie jako
zadanie tłumaczenie Biblii i modlitw na język rosyjski "który powinien stać się
narodowym językiem Żydów".
"Otrzymawszy od Rosji klucz do wykształcenia - pisze Lewanda (250) -
da Bóg odemkniemy tym kluczem rosyjską narodowość, rosyjskie obywatel-
stwo, rosyjską ojczyznę. To prawda, że w Rosji zbytnio nas nie faworyzo-
21
wano. Ale serce mi mówi, że z czasem oni nas pokochają. My ich zmusimy
(podkreślenie oryginału) nas pokochać."
W pięć lat po ukazaniu się książki, w cztery lata po inauguracji Związku,
w tejże Odessie, w której powstał, ma miejsce pierwszy pogrom... Krótkie są
partie liryczne w żydowskiej operze buffo, reżyserowanej przez piekło.
Pogrom odeski przyjęli Żydzi z niedowierzaniem. Zwalali to na karb lokal-
nych rozgrywek w tym portowym mieście między żywiołem greckim i Żydami.
"Dobry naród rosyjski nie może mieć z tym nic wspólnego" - tłumaczyli
rewolucyjni zapaleńcy "chodzący w lud" wedle wyrażenia tamtych lat.
"Car nas nie da skrzywdzić" - mówili ortodoksi, tak jakby to nie carska
władza wymyśliła kantonistów i przymusowe wysiedlania. Plutokracja rosyjska
w tym końcu XIX wieku, kiedy wielkie uprzemysłowienie szło siedmiomilowy-
mi krokami przy niepoślednim udziale kapitałów żydowskich, była zadufana
w swoje zakulisowe wpływy.
"Rabin naszego miasteczka nie mówił inaczej o carze, jak «nasz cesarz» -
pisze Szmarjahu Lewin w swoich pamiętnikach z zapadłej białoruskiej mieściny
Swisłowicz (195). - Jako dowód, że cesarz jest dobry, mądry i sprawiedliwy,
opowiadano, że pod zwierzchnią szatą nosi arba kanfot (tzw. cyces). Tylko
zamiast czterech normalnych frędzli, cesarz dwu przednich frędzli, które zwykle
wyglądają prawowiernym spod kamizelki, nie nosi (aluzja do zakulisowych
wpływów żydowskich - p rży p. mój MW). Frontową bezfrędzlową częścią
cyces rządził gojami, tylną zaś Żydami".
Tymczasem był to regularny nawrót dziejowy, powtarzający się od czasów,
kiedy, na pięć wieków przed Chrystusem, cesarz perski Firuz za zabicie dwóch
magów kazał wyrżnąć połowę ludności żydowskiej. Odtąd, poza Polską, nie mieli
Żydzi w swojej historii ani jednego kraju, który by liczniej zamieszkiwali, a 
któ-
ry nie urządzałby periodycznych pogromów. I psalm (XLIV, 25), którym się
skarżył prorok: "Aleć nas dla Ciebie zabijają na każdy dzień; poczytują nas jako
owce na rzeź zgotowane" (nie wykluczając Anglii z krwawym pogromem za
Ryszarda Lwie Serce, kiedy Żydzi, zamknąwszy się na zamku York, zabili swe
żony i dzieci i sami się spalili) nie tracił przez stulecia nic na swej 
aktualności.
"Kiedy trzy lata temu Marr wystąpił ze swym antysemityzmem - pisał
w 18 81 roku Lilienblum (228) - wszyscyśmy z niego kpili, patrzyliśmy
z lekceważeniem na te jego próby, nazywaliśmy je anachronizmem, twierdziliś-
my, że są o cztery lata spóźnione. Tymczasem minęły cztery lata i antysemityzm
ogarnął całą niemal Europę. I to jeszcze jak ogarnął! Z petycjami, podpalenia-
mi, pogromami, mowami w parlamentach, kongresami itd. A co nas czeka
w przyszłości? Na pytanie prokuratora, zadane Gołubkowi, czy tenże przypusz-
cza, że w Austrii da się przeprowadzić takie prawa, jak kresa (granica) osiadło-
ści żydowskiej, obłożenie Żydów podatkiem za tolerowanie ich na terytorium
państwa itd. - pytany odpowiedział: Za dziesięć lat - owszem."
"Jestem przekonany - dodaje Lilienblum - że ma rację."
22
W marcu 1881 roku padł z rąk zamachowców Aleksander II, który
uwłaszczył chłopów i miał istotnie wielką popularność w szerokich masach
ludowych.
Jako reperkusja w kwietniu ma miejsce pogrom, w czasie którego zabito
kilkudziesięciu Żydów, zgwałcono dwadzieścia kobiet (221), zniszczono tysiąc
sklepów i mieszkań. Pogromy rozlewają się szeroką falą. Dubnow oblicza
miejscowości, w których były pogromy, na setkę, przy czym niektóre miały
rozmiary apokaliptyczne. Na przykład w czasie pogromu w Bałcie zburzono
tysiąc dwieście pięćdziesiąt sklepów i mieszkań, zrujnowano piętnaście tysięcy
ludzi, zabito i ciężko raniono czterdziestu, lżej raniono stu siedemdziesięciu,
zgwałcono ponad dwadzieścia kobiet; Biorąc pod uwagę, że Bałta nie jest
dużym miastem, należy uznać pogrom za stuprocentowy.
W Jekaterynosławiu w święto ku czci czczonego bardzo i przez prawosław-
nych proroka Eliasza, uczczono proroka w ten sposób, że zrujnowano
doszczętnie pięśset rodzin jego potomków.
Rząd po cichu popierał te pogromy. Pogromieni nie tylko nie otrzymywali
odszkodowań rządowych, ale wszelkie zbieranie datków na ofiary pogromów
było zabronione. Równocześnie posypały się nowe ograniczenia w stosunku do
Żydów. Zabroniono im kupować ziemię, w ogóle osiedlać się na wsi,
handlować w niedzielę itd.
Po świecie przeszła fala oburzenia. Poczciwy liberalny świat XIX wieku
tkwił w bogobojnym przekonaniu, że ludzkość coraz bardziej się ulepsza
i szlachetnieje, i jakieś wyrżnięcie setki lub dwóch bezbronnych ludzi, które
oczom ludzi XX wieku uchodziło niezauważone, wydawało się ówczesnej
opinii niesłychanym horrendum.
Wówczas, aby pokazać, że Żydzi są czymś tak nie do zniesienia, że nawet
kulturalni Polacy muszą urządzać pogromy, rząd nasłał swoich agentów do
Warszawy. "Stosunki między Polakami i Żydami nie były zaostrzone - pisze
żydowski historyk Dubnow - ale organizatorów nasłano z zewnątrz. Generał-
-gubernator odmówił zorganizowania Straży Obywatelskiej polskim działa-
czom, którzy dawali zapewnienie, że własnymi siłami od razu pogrom stłumią.
Rosji zależało na tym, aby Warszawa poszła w ślady Kijowa i Odessy i żeby
pokazać światu, że Polacy nie są lepsi" (221).
Jeśli do tego dodamy falę podpaleń majętności żydowskich, których
sprawców z reguły nie odnajdywano, można sobie wyobrazić stan depresji,
który ogarnął żydostwo. Nie było do kogo apelować o pomoc. Młody car
Aleksander III widać definitywnie oberwał tylne frędzle przy cyces, bo
podarował pierścień z brylantem autorowi pełnej bzdur broszury o mordzie
rytualnym.
Po mieścinach i osadach, po bóżnicach pochylonych od starości, mchem
porosłych, po nędznych sklepikach stojących nad rynsztokami powiał, jak
zwykle w czasach ciężkich, wiew mistycyzmu i mesjanizmu. Od mieściny do
25
mieściny poczęli snuć się magidowie-wieszczbiarze ludowi, których słuchano
chciwie. Kto wie, może tak samo mówili dawni prorocy... Magidowie wyliczali
kabalistycznie na wszystkie sposoby termin nadejścia Mesjasza i na wszelkie
sposoby komentowali proroctwo swego poprzednika - proroka Daniela: "Po
zamierzonym czasie i po zamierzonych czasiech i po połowie czasu... A od tego
czasu, którego odjęta będzie ofiara ustawiczna, a postawiona będzie obrzydli-
wość spustoszenia, będą dni tysiąc i dwieście i dziewięćdziesiąt. Błogosławiony,
kto doczeka a dojdzie do tysiąca dni do trzech set trzydziestu i piąci".
Ogólnie czczony rabi Icchak Ęl-Chanan w Kownie proklamował post
powszechny. "Tak więc była prowadzona walka między dwoma sztabami: sztab
pogromowy rezydował w Petersburgu, sztab postowy - w Kownie" (207).
Maskilizm w Rosji, tak jak emancypacja w Niemczech, jak próby asymilacji
gdziekolwiek bądź - okazywały się utopijnymi marzeniami.
PIERWSZA ALI JA
Gdzież więc znaleźć pomoc realną na tym świecie, gdzie znaleźć pomoc?
Ściśnięci "kresą osiadłości", którą zaciskano coraz bardziej, odcięci od
zakładów naukowych nie tylko wyższych, ale i średnich przez numerus cźausus,1
coraz, bardziej zacieśniani, nie mając prawa mieszkać na wsi, kupować ziemi,
poruszać się w terenie. Żydzi gotowali się w garnczku własnej biedy. Ich
czterdzieści procent stanowili handlarze, trzydzieści pięć - pseudo-rzemieślni-
cy. Wyzysk żydowskiego chałupnika przez żydowskiego nakładcę, który sam
był nędzarzem, przechodził wszelkie granice. W osiemdziesiątych latach
zeszłego stulecia czas pracy trwał do osiemnastu godzin na dobę w zamian za
wynagrodzenie sześciu rubli (5 dolary) miesięcznie (119).
Przysłowiowe "dzwonko śledzia" jako standard życiowy.
Kiedy te bolączki wypływały na usta obrońców w czasie procesów
pogromowych, prokuratorzy odpowiadali:
- Skarżycie się, że granica do Rosji zamknięta? Ależ macie otwartą granicę
do innych państw...
Tutaj prokuratorzy byli tylko echem Oberprokuratora Najświętszego Sy-
nodu, Pobiedonoscewa, zaufanego Aleksandra III, który wszechwładnie trząsł
krajem. Zwykł on był mawiać, że rozwiązanie kwestii żydowskiej w Rosji widzi
w ten sposób, że jedną trzecią Żydów się wyrżnie, jedną trzecią wypchnie za
granice państwa, a jedną trzecią się ochrzci.
I istotnie masy żydowskie ruszyły za granicę. W epoce 1880-1914 dwa i pół
miliona Żydów z Europy Wschodniej, których gros stanowili Żydzi z Rosji -
ruszyło za morze. (Jednak, aczkolwiek Żydzi wschodni wynosili siedem i pół
miliona, niesłychana rozrodczość z czubem pokryła ubytek spowodowany
przez ten największy w świecie exodus).
W nadgranicznych Brodach w Małopolsce obozowało równocześnie po kilka-
naście tysięcy nędzarzy, którzy w dużej części szmuglowali się nielegalnie przez
granicę rosyjską. Nie wiedzieli, gdzie jadą. Czyhały na nich hieny emigracyjne.
Strwożeni Żydzi Zachodu naprędce klecili komitety pomocy. W tym zamiesza-
niu, wrzawie, nieszczęściu nikt nie myślał o Ziemi, do której co dzień się 
modlił.
A jednak jądro inteligencji żydowskiej, wytworzone przez minione trzy-
dzieści lat odprężenia, które odeszło od chederów i wytworzyło ruch maski-
' [Red.:] Liczba zamknięta, ostateczna; limit.
łów, garnęło się do kultury rosyjskiej i w tak okrutny sposób zostało od-
trącone.
Jedno z takich ognisk inteligencji żydowskiej - miasto Romny, leżące na
skrzyżowaniu dróg handlowych, wrzało od dyskusji, jak i Odessa, Wilno,
Mińsk i inne miasta w granicach osiedlenia żydowskiego. Na drodze, którą szli
z nagła wyłoniła się przepaść, zawracać nie było do czego. Zaiste, dyskusje tej
młodzieży musiały być bardzo rozbieżne, bardzo gorące i tak "pryncypialne",
jak tylko może być dyskusja toczona bardzo daleko od życiowych sprawdzia-

nów.
I wówczas - właśnie tak daleko, tak bardzo daleko od życiowego spraw-
dzianu, że aż tego nie ogarniemy my, którzy widzimy rozwój Palestyny - po-
wstała myśl emigracji do Ziemi Świętej.
Cienie sefardów, uciekających z Hiszpanii do Palestyny, cienie Jehudy
z Siedlec stanęły za tymi rozczochranymi młodymi ludźmi w kosoworotkach -
koszulach modą rosyjską wypuszczonych na spodnie i przepasanych sznurkiem.
Ale po raz pierwszy w dziejach narodu żydowskiego ci ludzie jechali nie aby
umierać, ale aby żyć; nie aby się modlić, a by pracować; nie aby siedzieć
w kolelach, a-na jakiej ziemi?... nie aby stworzyć kopię starokrajskich
kabatów - a jaki ustrój?...
Wszystko było ciemne. Biblia wypierała coraz bardziej Marksa, Marks się
opierał. Staruszek Judelewicz, którego poznałem na obchodzie sześćdziesięcio-
lecia decyzji romneńskiej, reweluje, że kiedy młodziutki Usyszkin proponował
w przyszłym ustroju Palestyny postawić na czele króla z rodu Dawidowego,
powstało takie oburzenie, że ukarano Usyszkina odłożeniem jego emigracji na
lat dziesięć. Usyszkin rozpłakał się i wyrok przyjął.
Ci czerwieńcy jednak, nie chcący króla choćby z domu Dawidowego,
wywiesili sztandar biało-niebieski. Był w połowie XIX wieku w Radzyniu rabin
Gerszon Henoch, który wyszukał w Torsie, że biało-niebieski był kolorem
Izraela i wszyscy wyznawcy tego rabina nosili biało-niebieskie frędzle cyces
u talit katan (małego tałesu).
O sztandarze biało-niebieskim pisał również w połowie XIX wieku poeta
żydowski Franki. Biało-niebieski daje wedle przepisów Żydowi wskazówkę do
modlitwy: można zaczynać poranne modły, kiedy już jest na tyle widno, że da
się rozróżnić kolor biały od bladoniebieskiego. Tak, że Herzi, mało wiedzący
o żydostwie, może już niepotrzebnie kłopotał się o kolory sztandaru syjonisty-
cznego, który proponował w barwie biało-złotej.
Na sztandarze grupa z Romnów wypisała werset z Tory: "Domie Jakubów!
Pójdźcie a chodźmy" (I^ajas^ II, 5). Skrót z pierwszych liter (takie skróty
powszechnie praktykował Talmud, nim nie rozpowszechniła ich rewolucja
rosyjska) tego wersetu brzmiał: BILU i odtąd cały ruch otrzymał tę nazwę.
Pięciuset młodzieńców zadeklarowało się na wyjazd do Palestyny. W ich
rodzinach powstała szalona rozpacz. Ostatecznie do portu nad Morzem
26
Czarnym dojechało stu, w wielu pozostałych rodzinach odprawiano sziwa jak
po umarłych: domownicy bez obuwia siedzieli na ziemi przez siedem dni.
Inne rodziny zorganizowały pogoń aż do portu. Na okręt więc już siadło
tylko czterdziestu. W Konstantynopolu dalsi upadli na duchu i zawrócili, kilku
zaś należało zostawić dla starań około przetarcia drogi następnym. W rezultacie
do portu w Jafie dojechało czternastu chłopców i jedna dziewczyna.
Jafa i obecnie nie wygląda zachęcająco. Wówczas te puste piaszczyste
urwiska musiały być jeszcze brudniej sze, ludność arabska jeszcze bardziej 
dzika.
Wielu następnym bilujczykom nawet i ta Jafa wydawałaby się szczytem
szczęścia. Władze tureckie nie pozwalały im w niej lądować, byli więc zmuszeni,
jak ongiś Izraelici, zrobić drogę okrężną przez Port Said w Egipcie i z niego
przedostawać się do ziemi przodków.
Owa pierwsza grupa dojechała bez pieniędzy. Należało z punktu brać się do
roboty.
Teraz idzie się do biura pośrednictwa pracy. Za dawnych czasów, kiedy
tego nie było, emigrant szedł do jakiegoś pociotka, który już dawniej się
zahaczył o ląd i wypuścił korzonek.
Ale ci chłopcy nie mieli do kogo się zwrócić. Ci, którzy przed nimi
przyjeżdżali - aby studiować lub umierać - stworzyli getto w palestyńskim
wydaniu (156), uważali Palestynę współczesną za taki sam golus, a każdy Żyd
przyjeżdżający pracować, napełniał ich przerażeniem i bogobojnym wstrętem.
Nie mieli do kogo się zwrócić, a musieli zaraz począć pracować. Szli pod
piaszczystą górę od morza w palącym żarze, opływając potem wlekli swoje
manatki, nie wiedzieli, jak się bronić od natręctwa arabskiej gawiedzi, wyrywa-
jącej im węzełki z rąk, coś proponującej, szarpiącej w różne strony, nie
wiedzieli, jak się z nimi rozmówić.
"Wniosło" ich do stancji Araba Ajuba, gdzie płacili czterdzieści franków
(bo frank był przyjęty w Palestynie jako moneta obiegowa) za dwa pokoje:
w jednym z nich mieszkało piętnastu chłopców, w drugim - bałabosta (gospo-
dyni) grupy, Dwojra Sirot. Wówczas jeszcze nie było kibucowej prostoty
obyczajów, w której i Pruszyński i ja sypialiśmy w jednym pokoju z kobietami.
Ta młodzież przyjeżdżała z balastem talmudycznym, marksistowskim, drobno-
mieszczańskim i europejskim, z wszelkim balastem, jaki daje brak doświadcze-
nia, wątłość fizyczna, brak kierownictwa, autorytetu i wzorów. Jednego balastu
nie mieli - balastu pieniędzy.
Poczęli pracować po plantacjach Jafy, tak jak arabscy robotnicy po trzy
piastry dziennie za jedenastogodzinny dzień roboczy.
Arabski robotnik żyje garścią oliwek i pitą (podpłomykiem), mieszka
w szałasie i zadowala się jedną abbają (okryciem) na całe życie. Studenci
uniwersytetu chcieli z nim rywalizować.
Otrzymali w ręce turije - ogromne ciężkie motyki z grubego żelaza,
dziesięciokrotnie większe i cięższe niż motyka europejska. Kiedy spróbowałem
27
tą motyką pracować na Cyprze - oko mi zbielało. Ale na Cyprze robiliśmy takie
party u dobroczynnej Angielki, która utrzymywała szpital dla chorych osiołków
i trzeba jej było zebrać łąkę (bo tak się szumnie nazywa kamieniste pole pełne
ostów i innych suchych badyli, które się wyrąbuje turiją). Więcej było śmiechu
jak pracy, a potem świetna angielska herbata i różne refreshments1 z frigidera.
Bilu j czycy stawali w rząd, poprzedzielani arabskimi robotnikami. Regulów-
kę robiono na pół metra. Bo na tę głębokość puszcza korzenie maścili,
potwór-zielę, włókniste, odradzające się z każdej swej cząstki. Opowiadał mi
o tej pracy profesor Wilkański, który poczynał jako robotnik. Gniazdo mds^illa
należy szeroko okopać, by zielsko bez reszty usunąć. A szeregi pracowników
są związane wspólnym tempem. Dozorca nagle z wrzaskiem skacze w dół
i chwyta garść pozostawionego ziela.
W oczach ciemno, dech w piersiach zapiera, pot kapie z nosa, z brody,
biegnie strugami po ciele, ręce krwawią, w nocy zaskorupiają się, na następne
rano bąble się ścierają i trzon turiji obficie czerwieni się krwią.
"Bracia, krew naszą lejmy w bruzdy tego kraju" - pisze poeta Uri Cwi
Grinberg. Czasem poetom zdarza się dać metaforę dosłowną.
W tej arabskiej niewoli dwa przyświecały światełka o symbolicznych
nazwach:
Petach Tikwa - "Szpara nadziei", kolonia rolna, którą w nieumiejętny
sposób starali się założyć pobożni Żydzi z Jerozolimy. Ta "szpara" była dla nich
zamknięta.
Mikwe Israel - "Nadzieja Izraela", szkoła rolnicza założona przed czterema
laty przez barona Hirsza, która miała rozpocząć kolonizację od nauczania
Żydów rolnictwa; nie miała uczniów, ale miała za to ziemię, którą uprawiali
Arabowie.
Nazwa tej szkoły wzięta była z pięknego wersetu:
O nadziejo Izraelowa, wybawicielu jego czasu utrapienia! Czemuż masz być jako
przychodzień w tej ziemi, a jako podróżny, wstępujący na nocleg? '(Jeremia^ XIV, 
8)
Dyrektor szkoły. Żyd francuski, wychowany w metodach burżuazyjnego
i filantropijnego systemu, pragnącego drogą metod kapitalistycznych roz-
ład o w a ć z Europy nieco biedoty żydowskiej, kompromitującej polerowa-
nych bogatych kuzynów, ale nie mający nawet przeczucia problemów politycz-
nor-narodowych, nie przyjął delegacji bilujczyków jak "Nadzieji Izraelowej,
wybawicieli czasu utrapienia".
Miał przed sobą grupę obdartych wynędzniałych ludzi, którzy mówili
językiem inteligentów i gadali rzeczy dziwaczne. Jeden z obdartusów wyciągnął
świstek, który począł dyrektorowi z nabożeństwem odczytywać. Był to Statut
bilujc'yków:
\ [Red.:] Odświeżające napoje i zakąski.
28
1. Każdy musi trzy lata odpracować w Legionie Pracy.
2. Mają pracować, tworząc wzorowe kolonie, na zasadach kolektywnych.
3. Z tych wzorowych kolonu po odbyciu stażu odpływają po trzech latach na
kolonie prywatne, własne, a na ich miejsce z diaspory przybywają nowi.
4. W ten sposób ma przepłynąć przez przysposobienie rolnicze i przez kolekty-
wizm cały przyszły iszuw (ludność żydowska Palestyny).
Dyrektor poglądał na obdartusów ubawiony. Program był bez wątpienia
świetny, tylko nie wiadomo było, kto będzie te prywatne kolonie absolwentom
kolektywizmu nabywał. Wybrali się z tym kolektywizmem, z tą komuną...
Plenipotent króla kolejowego wstrząsnął się z obrzydzeniem. Komunizm - ten
inds^ill kapitalistycznej Europy końca XIX wieku - chcą zawlec tu, na spo-
kojny Środkowy Wschód!...
Dyrektor błyskawicznie ogarnął sytuację. Należy ten zalążek wziąć pod
swoją ewidencję, "okopać" w Mikwe Israel i postarać się wyplenić.
- Możecie przyjść na dwutygodniową próbę - wycedził - tymczasem po-
ślę o was wiadomość do Paryża. Tylko z góry uprzedzam, że Paryż na żadne
komuny się nie zgodzi.
Przyszli, harowali. Zrozumieli, że to nie przelewki i trzymali język za
zębami. W Mikwe płacono Arabom po pięć plastrów dziennie - była to stawka
wyższa. A przy tym - bolesny skurcz ust - była to ziemia żydowska.
Po dwóch tygodniach otrzymują pracę wszyscy. Ale trzech już poszło do
szpitala, jeśli taki termin jest na miejscu. Pozostali ich utrzymywali. Pomimo
groźnych zakazów dyrektora, komuna w konspiracji trwała. Ci młodzi ludzie
przyjechali z konspiracji w Rosji i poczynali w przyszłej ojczyźnie od
konspiracji.
Dyrektor pomysłowo i wszechstronnie zabrał się do wytępienia zielska.
Najprzód skruszyć, potem kupić - trafaret ten sam u Uptona Sinclaira, jak
u Zoli, ten sam w Pensylwanii, co w północnej Francji, ten sam w tkackiej
Anglii, co i w pomarańczowej Mikwe Israel.
Elegancki Francuz dał tych zabawnych ostjudów, którymi pogardzał nie
mniej niż Arabami, w ręce nadzorcy Araba, Abdul Azisa.
Naszczuwany Abdul Azis zmusza studentów do dwunastu godzin pracy
dziennie.
Ubrania się zdarły. Przyplątały się choroby oczu. Są stale głodni. Wyrzekli
się palenia i herbaty. Czasem Abdul Azis rzucał kęs chleba wijącemu się z głodu.
Pamiętnikarz Chissin (105) opowiada, że w Mikwe Israel szli na robotę
o suchym chlebie i bez herbaty. Ręce w ranach. Od czasu do czasu prosił któryś
kładąc się na brzuchu, aby go deptano dla odprostowania krzyża, zgiętego
dwanaście godzin nad turiją.
Przecie modliłem się do każdej ffuely:
•yemio, wyprostuj mnie, ulej mnie na nowo!
29
Nie wysłuchały grudy prośby mojej i s^fy ode mnie...
Bracia daje, wam siebie, yy most chce. wam służyć
- przechodźcie!
Po ciele moim, co wisi jak most nad przepaścią,
pr^ejd^cie do macierzyństwa korzeni.
J. Lamdan (202)
Biedne dzieci! Chciały już tylko "poległym ciałem dać innym szczebel do sła-
wy grodu", do "macierzyństwa korzeni", od których oderwane były pokolenia.
Dyrektor przykręcał śrubę, szykanował, wymyślał od leniwców i wyzyski-
waczy Alliance'u, kazał, mając arabskich robotników, właśnie tym medykom
i prawnikom czyścić ustępy Mikwe Israel, a kiedy już osądził, że zmiękli,
wystąpił z ponętną propozycją:
...Zapłaci im drogę do Stanów Zjednoczonych. Tam, gdzie pojechali z Rosji
wszyscy mądrzy Żydzi, którzy mieli środki po temu. Skąd przychodzą listy
o tym, jak niebywale im się wiedzie. Gdzie powstały po miastach całe kwartały
żydowskie. Gdzie są bary, drugstory, teatry, gazety, książki, wielki świat i ty-
siące, setki tysięcy, miliony rodaków, wśród których można owocniej pra-
cować niż tu, machając turiją. Przecież oni byli na ukończeniu nauk. Jakże
w tym młodym kraju brakuje lekarzy i inżynierów. Jak zbogacają się tam Żydzi,
jak potrzebują swoich fachowców. Ileż tam jeszcze pism trzeba założyć, ile
stowarzyszeń poprowadzić. On im zapłaci drogę...
Pięciu zgodziło się i wyjechało do Ameryki. Resztę dyrektor wyrzucił.
I znowu - niskie miedziane niebo nad głową, pusty kamienisty kraj i obcy
ludzie mówiący gardłowym charkotem arabskim. Gdzie jesteś, gdzie jesteś,
ziemio mlekiem i miodem płynąca, gdzie jesteś utęskniony Syjonie, gdzie jesteś
Erac Israel, bardziej jeszcze mityczny tutaj niż w Romnach?
I wówczas - na półświęta Pessach, "nihiliści" idą jako olej regel (pielgrzymi)
pod Ścianę Płaczu w Jerozolimie, wznawiając tradycję sprzed dwu tysięcy lat.
Zebrały się lisie czapy, pasiaste chałaty, białe pończochy, stwory z jakiegoś
głębinowego świata wypełzłe z kolelów, z Meaśzarim, wyrostki blade o długich
krętych pejsach w czarnych pilśniowych kapeluszach o szerokich kresach -
patrzą osłupiali na acherim (obcych), na epikorsim (bezbożników), którzy szli
przez ulice z odkrytymi głowami i w rozchełstanych koszulach.
Ale oto przybysze z edomickiego świata, zbliżając się do Kotel Maarayi,
nakrywają głowy, rozkładają w ekstazie ręce na Ścianę Płaczu i przylepieni na
ogromnych głazach Salomonowych, wyszlochują stary hebrajski werset Jehudy
Haleviego:
Ci/on halo tys^ali liściom asiraic'h... (226) ("Syjonie, przecież zapytasz, jaki
jest los synów Twoich na świecie!").
Między lisimi czapami ujrzały tych zapomnianych przez żydostwo synów
Syjonu oczy J. M. Pinesa, pisarza, uczonego ortodoksa. Mieszkał od czterech
50
lat w Palestynie, wysłany przez komitet uczczenia Montefiorego. Komitet ten
w wielkim nakładzie drukował portrety Montefiorego, które sprzedawano po
rublu i które wisiały w każdym domu żydowskim. Za zebrane pieniądze miano
coś poczynać w Palestynie. Pieniędzy jednak dostatecznych nie było i Pines
pozostawał raczej jako obserwator. Na tym stanowisku ocenił jak należy,
aczkolwiek sam był pobożny, bezwład ortodoksyjnego żydostwa. Nieudane
próby wciągnięcia tego materiału ludzkiego w pracę na roli, fiasko roboty
w Petach Tikwa powodowały jego gorzkie uwagi: "Sklepikarze, handełesy,
szynkarze, talmudyści, służki bóżnicze z piątku na sobotę przedzierzgnęli się
w rolników; nie trwało to długo; znikli tak nagle, jak nagle się pojawili" 
(5/10).
W polemice z ortodoksami ostrą im dawał odprawę: "Dusza moja tęskni,
aby Palestyna ponownie dawała zboże, figi i wino, ale nie dla ptaków
niebieskich (a więc pobożnych żyjących z datków zbieranych w diasporze -
p r z y p. mój MW), tylko dla synów Izraela, którzy z czterech stron świata
wracają do Syjonu".
I oto nagle ujrzał przed sobą takich opalonych, wychudłych, wyżyłowanych
w pracy synów Izraela, wyrzuconych przez "cywilizowanych" Żydów, nie
przyjętych przez pobożnych, i wylewających swój ból na chropawych głazach
muru, w który przez stulecia wsiąkły łzy tylu pokoleń.
J. M. Pines staje się ojcem tej młodzieży. Na ziemi konsula francuskiego
w Gederze, który uzyskał od Turków prawo zabudowy, osiedla bilujczyków,
wyposażając ich w osła, dziewięć turyj i dwadzieścia jeden i pół złotych
guldenów. Założyli tam siedem dunamów winnicy i popłynęli pod prąd. Żydzi
w Europie byli uprzedzani, żeby na Gederę nić dawać ani grosza z powodu
bezbożności jej kolonistów. Arabowie napadali: w biały dzień zburzyli im
skleconą z trudem stajenkę dla osła, rzucili jednego z nich w kaktusy tak, że
był bliski śmierci, kiedyś Gederę oblegano przez dwie noce.
Zostawmy ich tymczasem - wróćmy do Europy.
Porzuciliśmy Europę Zachodnią w siódmym dziesiątku XIX wieku, po
wojnie francusko-niemieckiej - kiedy tak przemysłowo poczęło się dziać w Eu-
ropie, tak powodzić się Żydom - i przed 1882 rokiem, kiedy te wszystkie
obrzydliwości rosyjskie poczęły zasępiać świat, na którym żyło się tak wygod-
nie, tak dostatnio, że można było cicho nawet poważne sumy asygnować na
zamazywanie ropienia żydowskiego.
Założona w 1860 roku Alliance Israelite Universelle pod swoim prezesem,
ministrem Cremieux, poczyna się nawet czuć tak mocno na świecie, że
interweniuje w szeregu spraw politycznych.
Głośna za pośrednictwem AlUance staje się sprawa Mortary, chłopca
żydowskiego w getcie rzymskim, którego chrześcijańska piastunka wyznała
na spowiedzi, że chłopca ochrzciła, wobec czego dziecko zabrane zostało
rodzicom. I chociaż dziecka nie oddano i zostało ono zakonnikiem, akcja
?i
robiona po świecie przez Alliance wywołała dużo wrzawy i była miarą tego,
jakie wpływy zdołało posiąść żydostwo we własnej i zaprzyjaźnionej liberalnej
prasie.
Alliance wpłynęła na rząd francuski, aby nie zawierał ze Szwajcarią umowy
handlowej, nim ta nie zagwarantuje równouprawnienia przyjeżdżającym Ży-
dom francuskim. Alliance wpłynęła, przy walnej pomocy Disraelego, na kon-
gres berliński W 1878 roku w kierunku zawarowania równouprawnienia Ży-
dów w powoływanych do życia państwach bałkańskich. Alliance podniosła
burzę w prasie światowej z powodu procesu rytualnego w Saratowie. Tu też,
jak i w sprawie Mortary, nie wskórała nic, natomiast wywołała w Rosji szalone
oburzenie na mieszanie się w sprawy rosyjskie i wówczas, bodaj po raz
pierwszy, padło sformułowanie "mocarstwo anonimowe", poczęto nazywać
Alliance Sanhedrynem i krypto-rządem żydowskim.
Te ataki, śmierć Cremieux (w 1880), pogromy w Rosji i poczynająca się na
Zachodzie reakcja antyżydowska (o czym niżej) każą Alliance "uskromnić się".
Ponieważ równocześnie baron Hirsz zobowiązuje się aż do końca swego życia
pokrywać w istocie prawie cały jej budżet, więc Alliance całkowicie się
poświęca dziełu szkolnictwa na Bliskim Wschodzie (m.in. Mikwe Israel) i jej
pracy w dużym stopniu należy przypisać tak mocne usadowienie się kultury
francuskiej w Lewancie i Egipcie.
A tymczasem właśnie przychodzą chwile, kiedy zastępstwo ogólne intere-
sów żydowskich staje się konieczne.
W 1881 podróżnik lekarz doktor Loeventhal, Żyd, natknął się na argentyń-
skiej stacyjce Palacios na grupę wynędzniałych ostjudów. Siedzieli osowiali nad
pustym plantem kolejowym jak ich przodkowie uwięzieni przez Nabuchodo-
nozora nad rzekami Babilonu. W danym wypadku Nabuchodonozorem był
nieuczciwy agent werbunkowy, który, spotkawszy bezradnych emigrantów
w Bremie, załadował ich do Argentyny.
Doktor Loeventhal doniósł o tym baronowi Hirszowi i w tej katastrofie,
która rozpętała się nad żydostwem w Rosji, w spiętrzeniu obozu wygnańczego
w Brodach, w nacisku niesłychanym uciekających Żydów na wszystkie ośrodki
europejskie, w których poczęto sarkać - baron Hirsz postanowił spławiać
ten potok ludzki do Argentyny, obfitującej w dobre, nie zasiedlone ziemie
i poszukującej emigrantów.
Ta impreza pochłonęła wielkie pieniądze. Baron Hirsz wydał na nią
sukcesywnie dziesięć milionów funtów (119), stwarzając wreszcie w 1891
Jewish Colonisation Association (tzw. ICA), którą wyposażył początkowo
w dwa miliony funtów (75).
ICA ma dotychczas bodaj w Argentynie sześćset tysięcy hektarów; żyje tam
czternaście tysięcy kolonistów o słabym aktywie narodowym, o których
w żydostwie mało co słychać.
32
Tak oto ani przyrodzone warunki (exodus z Rosji), ani wielkie pieniądze nie
mogły same w sobie, bez koncepcji politycznej, bez wielkiej idei rozwiązać
sprawy choćby w małym stopniu.
Szmarjahu Levin w drugim tomie swoich pamiętników (207) pisze, że on
i jego koledzy z Uniwersytetu Berlińskiego, pojechawszy w tym czasie na
wakacje do Rosji, zebrali czterdzieści tysięcy podpisów pod adresem protestują-
cym przeciwko wysyłaniu Żydów przez Hirsza do Argentyny.
Setki tysięcy jego współbraci jechały bez żadnej opieki i organizacji na
wszystkie strony świata, uciekając od prześladowań rosyjskich, i Levin oraz
jego koledzy nie mogli mieć nic przeciw temu. Ale kiedy się znalazła pomocna
dłoń, która chciała tym uchodźcom zaoszczędzić cierpień i stworzyć jakąś
organizację w ich ucieczce - która i tak miała miejsce - natychmiast wybuchły
wściekłe protesty. Nie w imię tego, żeby uważano za obowiązek Żyda trwać
w Rosji - tylko dlatego, że akcja zorganizowana miała prawo mieć na celu
tylko emigrację do Palestyny.
Tkwiła w tym cała nierealność myślenia żydowskiego, która jest w więk-
szej mierze siłą niż słabością tego nieszczęśliwego narodu. Marszałek Pił-
sudski tę "nierealność" w narodzie polskim ochrzcił terminem impondera-
bilia.
Czegóż więc chciały te masy, w których szły silne wiry chasydyzmu (mistyki
religijnej) i maskilizmu (oświecenia świeckiego); mieszczaństwa z uwielbieniem
dla pieniądza i możnych tego świata i rewolucji socjalnej; nadmiernego,
kłującego w oczy bogactwa i biedy urągającej warunkom ludzkim; niesłychanej
dumy, wiary w pomazanie narodu żydowskiego i niesłychanego codziennego
upokarzania przez narody-gospodarzy?
Jak zwykle w takich wypadkach religia - ciemna, zabobonna, wyśmiewana
przez maskilów religia - wzięła pierwszy kurs w ciemności, kiedy asymilacyjne
busole czy to w plutokratycznych futerałach lorda Beaconsfielda (Disraelego)
i barona Hirsza, czy w socjalistycznych Hessa i studentów rosyjskich zostały
stłuczone.
Kiedy okupacja niemiecka i czerwona zalała Polskę, cóż mogły sprawić
żydowskie organizacje i ugrupowania społeczne i polityczne? Ale domy
modlitwy pełne były i potężne S^ema, Israell, wobec którego jakże blade są
wszelkie slogany partyjne, rozlegało się jak przez wieki.
I wówczas - pierwszą jaskółką zbliżającego się syjonizmu była akcja
Żydów pobożnych. Jak przez ironię dziejów zaszczyt ten im należy przypisać
wbrew wszelkim przeszkodom, które obskurantyzm religijny kładł na drodze
syjonizmu. I dlatego każdy nie powierzchowny obserwator rozumie ten
pietyzm, z jakim syjonizm traktuje swoją religię; tę pełną tolerancji wyro-
zumiałość, z jaką się do niej odnosi, jak w rodzinie odnoszą się do starego
dokuczliwego dziadka, mającego starcze fantazje, a który przecież zajmuje
pierwsze miejsce przy stole i który odmawia brachę (błogosławieństwo).
3 De Profundis                                     3 ;

Kiedy się patrzy na grupę uczestników konferencji katowickiej, która
w 1884 odbyła się w tym mieście leżącym w zaborze niemieckim nad granicą
rosyjską, kiedy się widzi te bogobojne brody starszych panów i czyta się ich
biografie, widzi się, że to jest ten sam zaczyn, który już w 1860 roku
reprezentował rabin Kaliszer - inicjator konferencji w Toruniu, mającej szukać
sposobów znalezienia realnej drogi dla żydowskiej miłości do Syjonu, bez
zdawania wszystkiego na Mesjasza. I jak w pracy rabina Kaliszera najbliższym
współpracownikiem był uczeń Marksa i przyjaciel Lassala - Hess, którego
nazywano Kommunłstenrabbi, tak w konferencji katowickiej wzięły udział naj-
lepsze maskilistyczne elementy.
W konferencji uczestniczyli m.in. D. Gordon, redaktor "Hamagid"; J. Cha-
zanowicz, założyciel biblioteki przy jerozolimskim uniwersytecie; M. Luncz,
badacz Palestyny; Mandelstamm, lekarz z Kijowa, późniejszy współpracownik
Herzla.
Konferencja - błąka się jeszcze w ciemności. Założono Związek im. Mon-
tefiorego dla popierania żydowskiej kolonizacji w Palestynie (komitet uczczenia
Montefiorego, w stulecie urodzin którego odbyła się konferencja, był zawiąza-
ny wcześniej), ale ciągle jeszcze im się roiło po głowie, że żydostwo ugruntu-
ją w Palestynie przede wszystkim możni fundatorzy, a nie ręce żydowskie.
Odrywać ręce żydowskie od trzymania Talmudu albo miarki - to było przeciw
całej tradycji żydowskiej. I aczkolwiek uczestnicy konferencji w swojej świado-
mości byli zwolennikami rolnictwa, to podświadomość ciążyła na nich ciężką
spuścizną. Skoro tylko trzeba było przechodzić od teorii do praktyki, ociągali
się. Słyszeć nie chcieli o daniu jakiejkolwiek pomocy bezbożnym bilujczykom,
których zostawiliśmy w Palestynie z osłem i dziewięciu motykami. Do Pale-
styny konferencja wysłała sześciu pionierów rolnictwa, zwerbowanych spośród
najlepszych uczniów bogobojnych rabinów; wszyscy ci talmudyści w Palestynie
wyłamali się - uciekli od pracy fizycznej.
Rzecz charakterystyczna: konferencja odbyła się pod honorowym przewod-
nictwem rabina Mohilewera z Białegostoku. Ale przewodniczącym faktycznym
wybrano Pinskera, prekursora Herzla.
Akcja rozpoczęta jednak rozwija się, potykając się i zbaczając, posuwa się
ku syjonizmowi.
Rabin Mohilewer w Białymstoku jest cały oddany idei pionierskiej w Pa-
lestynie. Na konferencji w Druskienikach, która ma miejsce wkrótce po konfe-
rencji katowickiej, zakłada stowarzyszenie Chowewej Sion (miłośników Syjo-
nu). Ale miłośnicy są biedni, a Palestyna wymaga wielkich pieniędzy. Sprzedaż
portretów Montefiorego to była kropla w morzu, to była raczej akcja przy-
podobania się wielkiemu Dobroczyńcy. Ale delegacja, wysłana przez konfe-
rencję katowicką dla złożenia powinszowań Montefioremu w stulecie jego
urodzin, znajduje starca, który się rozpłakał ze wzruszenia, ale którego majątku
dobrze już pilnuje rodzina i sekretarze.
54
Należało szukać innego patrona.
; Tę samą myśl równocześnie powziął inny człowiek.
Opowiadał mi o nim Mosze Smilański, prawie bilu jeżyk, bo siedzący na roli
w Palestynie od 1890 roku.
Mosze Smilański, dobry pisarz, a poza tym "król grejpfrutowy" i prezes
Związku Hodowców Cytrusów (cytrus - cytryna, grejpfrut, mandarynka,
pomarańcza itp.) sam przez się stanowi kartę dziejów Palestyny. Idzie się do
niego w Rechowocie obszernym gospodarskim podwórcem, ocienionym
niebywale wysokimi eukaliptusami, które sam sadził. Rozsiadły dom ma dech
gospodarski i cichy, coś z farmy, a coś z dworu. Ten styl niebawem staje się
zrozumiały, kiedy gospodarz, częstując na werandzie gościa cyyjem ^ wareniem
(herbatą z konfiturami, którą w wielkich masach pochłaniali Rosjanie) i ciastka-
mi domowego wypieku, informuje, że jest synem dużego dzierżawcy rolnego
spod Smiły na Ukrainie. Odebrał religijne talmudyczne wychowanie, które
jednak mocno już wówczas popsuli studenci-Żydzi, przyjeżdżający do Smiły na
wakacje. Studenci należeli do epoki haskali (oświeconejasymilacji), ale chłopak,
który miał siedem lat, kiedy poczęły się pogromy i haskala się zawaliła, mógł od
swoich mentorów wziąć tylko negację Talmudu, ale pozytywnych ideałów
musiał szukać sam.
Poczyna marzyć o wyjeździe do Palestyny. Ojciec, któremu prawa ignatie-
wowskie odebrały możność dzierżawienia ziemi, wyprawia się do Ziemi
Świętej, ale, nawykły do czarnoziemu europejskiego, wraca z niej zniechęcony.
Mimo to chłopak wyrywa się do tej nieznanej ojczyzny. Pod miasteczkiem
Mirgorodem, w którym teraz mieszkają, rozłożyła się kolonia tołstoj owców,
którzy chcą żyć z pracy rąk własnych. Chłopak szmyga do nich i postanawia żyć
w Palestynie tak samo.
W siedemnastym roku życia rusza. Matka rozkrzyżowała się na drzwiach,
kiedy miał wyjeżdżać. Ojciec, który był w Palestynie, uważał, że syn na pewno
powróci.
Dzieje młodego Smilańskiego w pierwszym roku były takie jak i innych:
pracował z motyką na plantacjach. W następstwie ojciec, przekonawszy się, że
to nie była dziecinna fantazja, kupił mu ziemię.
- Tu - mówi Smilański, pokazując na rozbudowany Rechowot, mający
kina, kawiarnie, restauracje, instytut rolniczy i porządny ratusz - w całym
Rechowocie był tylko szałas czarnego stróża z ramienia arabskiego effendiego;
stróż mieszkał w nim z psem i dzierżawił działki roli okolicznym Arabom. Ja
pracowałem niedaleko w Riszon-le-Syjon jako robotnik. Ta grupka bilujczy-
ków, która po pierwszej czternastce tam przyjechała, żyła nad wyraz nędznie.
Ludzie zapomnieli, że należeli niegdyś do innego cywilizowanego świata.
Chodzili brudni, nie czytali nic, nie mieli najmniejszych rozrywek kulturalnych.
Gdzieś bardzo głęboko na dnie ich dusz zapiekł się wyraz "Syjon", słowo nie
mające w ich życiu żadnego praktycznego sensu.
y        •                       35
Pomiędzy tymi ludźmi był inżynier Feinberg 2 żoną. Chemik, świetnie
uposażony w cukrownictwie na Ukrainie. Wszechstronnie wykształcony; miał
żonę, która była uosobieniem czaru życia, wykwintu, estetyki. Młoda kobieta
przywiozła z Rosji pianino. Wszelkie pieniądze stracili. Mieszkali w szopie,
którą sklecili z desek i w szopie tej stało pianino. Młoda kobieta gotowała,
prała.
Wieczorami pod szopę z desek ściągali spracowani ludzie. Bertiusza - jak ją
pieszczotliwie z rosyjska przezywali - grała. Grała Czajkowskiego, Musorgs-
kiego, Rachmaninowa. Grała Beethovena, Brahmsa. Kiedy pod wyiskrzonym
niebem słuchali z zapartym tchem surowej muzyki Bacha, znowu byli bliżej
biblijnego patosu i lżej im było żyć.
Nędza dochodzi kolonistom do gardła. Wody nie ma, giną z braku wody.
Inżynier Feinberg wylicza, że byle "skądś" otrzymali trzydzieści tysięcy
franków, to nawodnią Riszon-le-Syjon i w ogóle pocznie się era pomyślności.
Netter, dyrektor szkoły w Mikwe Israel (poprzednik owego, który miał
zatargi z bilujczykami), przysłany przez europejskich mecenasów i żarliwie
nachodzony o to, aby wskazał owe "skądś", dał Feinbergowi list do Zadok-
-Khana - rabina Paryża.
Nim Feinberg, wysłany za składkę kolonistów, dojechał do Paryża, Netter
zmarł. Zadok-Khan wyrobił Feinbergowi audiencję u Rotszylda. Przeczytaw-
szy list zza grobu, Rotszyld dał żądane trzydzieści tysięcy franków, uśmiechając
się na namiętne zapewnienia, że już teraz niewątpliwie dla kolonistów pocznie
się era pomyślności.
W tym samym roku, również przez Zadok-Khana, trafia do Rotszylda rabi
Mohilewer.
Rabi z Białegostoku nie mówi po francusku. Rabi z Białegostoku, gdzieś
w drewnianym domku nad rynsztokiem marzący o Mesjaszu, o Syjonie, żyjący
w atmosferze nie obecnego życia, ale grzmotów na górze Horeb, wspaniałości
Salomonowych, rabi z miejsc, gdzie wśród bezmiernej szarości rozwijało się
purpurowe marzenie, nie znające granic, człowiek ze świata Zachwytu i Hiper-
boli niczym nie skrępowanej - z trwogą przekroczył progi Możnego Trzęsą-
cego Światem.
Przed baronem Edmundem stanęła postać w futrzanej czapie z lisim
ogonem, w jedwabnym chałacie, na który spadała pięciu sznurami wspaniała
broda.
Przybysz ze świata, jakże innego niż ten tu Paryż i dziadkowy Frankfurt
i macierzysty Wiedeń i Londyn i Neapol stryjów i stryjecznych dziadów, wparł
w barona palące oczy i powiedział:
- Ja będę mówić do Jaśnie Wielmożnego Barona po naszemu, jak ja mówię
w bóżnicy do Wszechmocnego, niech będzie pochwalone Imię Jego.
Ja zawsze myślał, co to może być, że Najwyższy, niech będzie pochwalone
Imię Jego, wybrał dla noszenia Słowa Mojżesza, którego język był związany?
36
(Mojżesz był jąkałą -przy p. mój MW) Mojżesz był s^tadlan (zabiegającym
o interesa żydowskie -przy p. mój MW), to on miał do gadania z faraonem
i z generałami faraona i z ministrami, to on musiał gładko mówić, żeby się
podobać wielkim świata.
Ja teraz to zrozumiałem, kiedy moi bracia posłali mnie, żeby szukać
bogatych Żydów, co by wsparli dzieło żydowskie w Palestynie. Cóż by
znaczyło, gdyby Mojżesz umiał pięknie i gładko mówić? Za tą gładkością nie
słychać by było głosu Boga. Ludzie by mówili, że Tora nie jest dana z nieba,
tylko, że Mojżesz do niej namówił.
Panie baronie! Tutaj do tego pokoju przychodzą najwięksi inżynierowie
świata, przynoszą projekty dróg żelaznych, kanałów, przynoszą panu najdo-
kładniejsze wyliczenia. Ja przychodzę tylko z wołaniem mego narodu. Od
dwóch tysięcy lat nie jesteśmy w Palestynie... Cóż za wyliczenie dać mogę,
jaką porękę?
Na Rotszyldzie to przemówienie zrobiło wielkie wrażenie. Przywykł, że
ludzie czołgają się przed nim i o coś proszą dla siebie. Z taką siłą, z taką
bezinteresownością nikt nie mówił w Paryskim Babilonie, który dopiero skoń-
czył finansowanie Suezu, a obecnie był wstrząsany skandalem panamskim.
Podobno Rotszyld był wstrząśnięty przechrzczeniem się jednego z człon-
ków rodziny i postanowił ekspiować, pomagając Dziełu Syjonu. Przypomniał
sobie tego zabawnego Feinberga, który wybiegł od niego uskrzydlony trzy-
dziestu tysiącami franków, przekonany, że już odtąd pocznie się era szczęśli-
wości.
Usta barona, które Herzi w swoich pamiętnikach określa jako hassiiche1,
skrzywiły się ironicznym uśmiechem: "Wariaci... w tej małej grupce... Z trzy-
dziestu tysiącami franków... chcą zagospodarować Palestynę! I co to, chemik,
zdaje się, ten... Feinberg. Bez robotników z prawdziwego zdarzenia prze-
padną..."
- Ma tam gdzie rabi w tej swojej Rosji Żydów, którzy siedzą na roli?
- Dlaczego nie mam mieć? - odpowiedział Mohilewer pytaniem, zbierając
tymczasem myśli.
- Niech rabi wybierze dziesięciu wzorowych rolników i pośle do Riszon-
-le-Syjon. Wszystkie koszta poniosę. Jak ta próba się uda, to zobaczymy, co
dalej robić.
Mohilewer wolał zrozumieć nie "osób", tylko rodzin. Dziesięć rodzin!
Wobec tego, wróciwszy do domu, wysłał jedenaście rodzin, osiadłych
w kolonii rolnej pod Rożanami. I rodzinek niczego sobie!... - razem sto jeden
osób. Widocznie rodziny liczone z pociotkami i kumami.
W tym wypadku Rotszyld okazał się Labanem, a Mohilewer Jakubem,
który porobił w pasy tyle baranów, ile tylko był ich w stanie zabrać.
' Szpetne.
57
Ci chłopi żydowscy z Białostockiego przez rok byli trzymani na ziemi
Mikwe Israel jako wyrobnicy. Wreszcie po roku kupiono im ziemię w Ekron.
Tak oto poczęła się kariera barona Edmunda Rotszylda jako Nadiw Hayadua
(wielkiego dobroczyńcy).
Niewiele z milionowego exodusu Wschodniej Europy otrzymała ziemia
wytęskniona i wymarzona. Marzenie marzeniem, ale do Ameryki było jechać
wygodniej. Pewne jednak odpryski tej fali trafiały i do Palestyny.
W lat kilka po akcji pogromowej w Rosji mamy czterystu kilkudziesięciu
imigrantów osiedlonych w Samarii, sto dwadzieścia osób osiada w Rosz Pinna.
Rotszyld następnie przejmuje pod swoją opiekę Samarię, przemianowując ją
w Zichron Jaakow.
Ciężkie to były te pierwsze czasy.
Byłem na obchodzie sześćdziesięciolecia czynu bilujskiego w Riszon-le-
-Syjon. Na ławach zbitych z tarcic (obchód odbywał się na otwartym
powietrzu) zasiadły chrzęszcząc fularami jakieś paniusie, które zapewne nie
mają czego zazdrościć Bertiuszy, bo mają niejedno pianino. Na podium wolno
gramolili się staruszkowie, podtrzymywani pod ramiona. Mejerowicz, który
pisał jeszcze we "Wschodzie", Pugaczewski, starający się stawiać nogi sztywno
i dziarsko. Judelewicz, ten, który był w kolegium skazującym Usyszkina na
dziesięcioletnią banicję za marzenia o królewskiej koronie dla rodu Dawidowe-
go. Lubman-Chawiw, którego syn jest burmistrzem Riszon-le-Syjon.
- Pamiętacie tę górkę - pokazuje za miasto Lubman senior, śmiejąc się
szczęśliwie-jak na niej 28 lipca 1882 spędziliśmy pod otwartym niebem
pierwszą noc, przyszedłszy na te pustkowia, gdzie teraz burmistrzuje mój syn?
Smilański jest najmłodszy z całego towarzystwa; ten smarkacz przyjechał tu
bowiem dopiero w 1890 roku. Obejmuje Lubmanową i całują się z dubeltówki:
- Ładna była dziewczyna; chłopcy za nią latali...
Mejerowicz chrypi coś do radia, czego nikt zrozumieć nie może; młody
chłopak stojący przy mikrofonie powtarza dźwięcznym głosem każde jego
zdanie.
Głuchy Judelewicz, siedzący przy mnie, kiwa potakująco głową, tak jakby
potwierdzał to, co mówi Mejerowicz, którego nikt nie słyszy. Judelewicz ubrał
się na tę uroczystość odświętnie: ma sztywny, w domu krochmalony bez glansu
kołnierzyk, "maniszkę" (krochmalony półkoszulek), czarny krawat oraz czarną
alpagową marynarkę; wypisz wymaluj ekonom z Ukrainy, kiedy się wybrał do
kościoła.
Młodzież ze związków robotniczych w niebieskich pionierskich koszulach,
patrzy ciepło na te szacowne resztki z diaspory; wie, ile potu tych staruszków
wsiąkło w ziemię palestyńską.
- Nie tylko inteligenci przyjeżdżali wówczas - mówi Smilański. - Byli
i ludzie prości, nie uczeni, którzy wiedzieli tylko, że jest Syjon, do którego
tęskniły ich dusze.
58
Pamiętam takiego Jankla, nazywali go Chajał - żołnierz. Porwany jako
małe dziecko do wojska, przechrzczony siłą, od osiągnięcia pełnoletniości
przesłużył jeszcze dwadzieścia pięć lat. Ożeniono go z chrześcijanką. Nie miał
pojęcia o religii żydowskiej, nie umiał się modlić po żydowsku. Pewnego razu
oddział maszerował przez jakieś miasteczko i do Jankla doleciała melodia, która
go chwyciła za gardło. Tę melodię słyszał w dzieciństwie, w jakimś rodzinnym
domu, którego nie pamiętał. Dźwięknął w nim pintete Jid - "punkcik żydows-
ki", tkwiący w najbardziej zasymilowanym Żydzie i posiadający siłę ziarnka
gorczycznego, z którego wzrasta drzewo. Jankiel splątał krok i został zwymyś-
lany. Po wyjściu z wojska osiada w jakimś miasteczku, handluje końmi.
Pewnego dnia, idąc ulicą, zostaje zatrzymany przez tę samą melodię; melodia
idzie z bóżnicy. Tałesy, zwój Tory... wszystko to pamiętał jak przez mgłę...
Rzucił żonę i dzieci. W 1878 przyjechał do Palestyny, z samowarem. Grasowała
wśród osiedleńców malaria; Jankiel Sołdat zamiast chininy aplikował spirytus,
który wyrabiał za pomocą swego samowara. Klecił więc sobie jakoś egzystencję
i czuł się szczęśliwy. Korciło go tylko, że nie może jur-cajt (rocznicy) po
rodzicach obchodzić, bo ich nie znał. Wobec czego jur-cajt obchodził w dniu,
w którym po raz pierwszy usłyszał melodię maszerując jako sołdat rosyjski.
Ci prości ludzie, współcześni Smilańskiego, to był ten proletariat fizyczny,
tak rzadki w diasporze.
Takim był Mojsze Goj, silny, barczysty, pierwszy rybołowca żydowski
w Palestynie.
Takim był Abraham Kublarz, który wyprokurował sobie krzynkę ziemi nad
Yarkonem. Postawił na niej "ziemiankę", chatkę wykopaną w ziemi, w której
mieszkał z córką wielkiej piękności. Ojciec i córka pracowali ciężko, nie mając
żadnego inwentarza i uprawiając ziemię. Oni pierwsi w Palestynie poczęli solić
ogórki. W święta dziewczyna ubierała się po małorusku, puszczała pyszne
warkocze i siedząc nad Yarkonem śpiewała słoneczne małorosyjskie pieśni.
...Yarkon pamiętnego roku wylał i zniszczył całe gospodarstwo. Wkrótce
potem i ojciec i córka zmarli w nędzy.
Beniamin Fein miał jedną ideefisc: jakże to jest, że owocami etrogim (w czasie
świąt Sukot masami używane po całym świecie owoce palestyńskie, należące do
rodziny cytrusów; w dziewięćdziesiątym roku przed Chrystusem, kiedy król
żydowski Jannajasz, po zabiciu swego brata, który znowuż zamorzył swoją
matkę głodem, prowokował lud, wylawszy jako arcykapłan podaną mu
w srebrnej czaszy wodę na posadzkę zamiast na ołtarz - lud oburzony obrzucił
go owocami etrogim, a straż zabiła tysiące parafian miłego arcykapłana) handlują
Arabowie i Grecy? Wziął się do ich hodowania. 'Etrogim należy szczepić, bo
hodowane z ziarna są bardzo marne, pobożni więc kupują tylko owoce
pochodzące ze szczepienia. Fein czekać musiał sześć lat aż doczeka się owoców.
Tak długo czekać może kapitalista, ale nie biedak. Zrywał się w pracy, by móc
zarobić parę groszy, a po nocach słychać było skrzyp jego wózka wożącego
59
wodę na plantację. Kiedy po sześciu latach wreszcie zawiózł pierwszy swój plon
do Jerozolimy, pobożni nie kupili owoców, bo były szczepione, co jest
zabronione prawem. Co innego nie-Żyd; on może hodować takie owoce i od
niego można je kupić. Ale gdyby Fein chciał je odsprzedać Arabom ze stratą, to
tych owoców się dopilnuje, aby ich nie kupić, bo są trefne. Sześcioletnia praca
Feina została przekreślona i biedak powiesił się.
Nosiwodę, który roznosił po osiedlu wodę ze studni nazywano reb Izrael.
Skądże ta nazwa zaszczytna dla, biednego Izraela, pełniącego tradycyjnie
najbardziej proletariacką funkcję małych miasteczek diaspory, zgiętego dzień
cały pod ciężarem nosideł? Przecież reb oznacza coś fajnego, coś cymesowego
w uczoności lub bogactwie.
Izrael Nosiwoda (Wassertrdger) był synem kowala na Ukrainie. Pewnego
razu przyjechał do kowala jego teść, aby umierać. Jakoż umarł, żaląc się, że nie
umiera w Jeruzalem, w którym Żydzi mają swoją stolicę. Rodzina chowała zmar-
łego w miasteczku, a kiedy powróciła z pogrzebu, okazało się, że nie ma prawa
więcej mieszkać w swej wsi. Na wsi nie mogli osiedlać się nowo przybyli Żydzi,
więc powracających z pogrzebu potraktowała gmina jako nowo przybyłych.
Chłopak znalazł się w Odessie, gdzie zarobkował jako tragarz, ale stale
wypytywał, gdzie to znajduje się Jeruzalem, w którym Żydzi mają swoją sto-
licę... I wreszcie znalazł się w Palestynie. Smilański akurat widział go w 
Jafie,
jak wylądował, przywiózłszy ze sobą to, co uważał za najpotrzebniejsze: nosi-
dła. Tak jak Jankiel Sołdat samowar, a Bertiusza - pianino.
Cybaty wyrostek pytał w Jafie, gdzie są ci, których stolicą jest Jerozolima
i dyndając wiadrami doszedł do Riszon-le-Syjon, gdzie począł zarobkować. Ale
wieczorem śpiewał pięknie nabożne pieśni w transpozycji ukraińskiej i miesz-
kańcy zbierali się, aby go słuchać. Stąd - reb...
Działki nadane kolonistom nie dają im minimum egzystencji. Izrael marzył
wciąż o ujrzeniu "stolicy Jerozolimy". Ale jej nie zobaczył. Umarł od febry,
nim minął rok noszenia wody.
Ta pierwsza alija (czyli, dosłownie mówiąc: wyniesienie, przypływ) emi-
grancka była jednak bardzo różnoraką. Miał rację Pines, pisząc o chmarze
służek bóżniczych. Ten drugi element, postępowy, był znowuż elementem
anarchicznym i doktrynerskim. Warunki były ciężkie, a instynkty "urządza-
nia się", dziedziczone wiekami - zbyt silne, by nie wywoływać załamania
duchowego.
Odczuć to miał niebawem Rotszyld, skoro niebacznie - wciągnięty przez
Mohilewera, Feinberga i pierwszych dziesięciu kolonistów, których zdecydo-
wał posłać, a którzy spuchli do stu - stał się jurę caduco odpowiedzialny za
kolonizację Palestyny.
Urzędujący z ramienia Rotszy Idą urzędnicy, również nie pochodzący ze
środowisk pracy społecznej, nie umieją podejść do tych, jakże trudnych
owieczek. Administracja decyduje przejść na bardziej rentowną gospodarkę,
40
a mianowicie przejść z oliwek i winogron na migdały. To wymaga kilku lat
oczekiwania aż nowe kultury poczną owocować; przez ten czas koloniści mają
pobierać umiarkowane zasiłki.
Wszczął się krzyk, że Rotszyld pragnie tylko zagospodarować ziemię
rękami kolonistów, po czym ma zamiar ich usunąć. Paryż postanawia usunąć
pyskaczy z działek. Pyskacze apelują p opiekę do... konsula rosyjskiego (117).
Paryż nakazuje ostre regulaminy: .nie zezwala się kolonistom zakładać
żadnych stowarzyszeń, nie wolno im najmować robotników bez wiedzy
administracji, nie wolno im przyjmować gości dłużej niż dwadzieścia cztery
godziny, jeśli nie zameldują o tym administracji itd.
Robi się gwałt w prasie światowej, Rotszyld zamiast cichego zadowolenia,
które tak bogatym filantropom dobrze robi na trawienie, jest okrzyczany
niemal jako wróg narodu żydowskiego.
Tam podpisy protestacyjne na Hirsza, tu nagonka prasowa na Rotszylda...
Baron Edmund decyduje się sam jechać do Palestyny. Ma czterdzieści dwa
lata, wszystko mu się udaje, choćby z tym postawieniem na naftę, a tu nie
miałby poradzić sobie z tą gromadką krzy kaczy?
Baronostwo lądują w Jafie 5 maja 1887 roku.
Witać to ich witają: a to banderiami, a to śpiewami, a to deklamacjami
dzieci, ale rozmówki idą nietęgo. Baron jest urażony żądaniami kolonistów,
którzy powinni tylko prosić. Baron wietrzy, że go chcą wyzyskać, a podejrze-
nie, że go chcą wyzyskać było idee fix Rotszylda, może nie tak bardzo nie
usprawiedliwioną.
Witającym go w Riszon-le-Sy j on kolonistom pali reprymendę, że widzi
kobiety w kapeluszach. Tłumaczą się pokornie, że to nie kolonistki, tylko
kobiety z miasta, które przyjechały się pogapić.
- Pan mnie wciągnął w to wszystko - woła rozdrażniony, widząc w tłumie
Feinberga. - Pan jako inteligentny człowiek, znający stosunki, powinien był
przewidzieć te konflikty. Proszę mi sprzedać działkę l wynosić się z kolonii.
- Pańskie wszystkie miliony nie starczą na odkupienie mojej działki,
baronie - odpowiada dumny hidałgo z szopy z tarcic, w której Bertiusza pierze
łataną bieliznę.
- Wobec tego pan jest dla mnie umarły.
To oznacza, że Feinberg nie będzie otrzymywał pomocy, co w tamtoczes-
nych warunkach równało się przekreśleniu egzystencji kolonisty.
Inżynier Feinberg poszedł do domu i napisał do Rotszylda list: uważając
siebie za zmarłego, poszedł do drzwi niebios, ale nie był przyjęty, choć się
tłumaczył, że baron Rotszyld wyraźnie mu oznajmił, że jest umarły. Ale
sędziowie niebiescy odpowiedzieli, że baron jeszcze na razie nie może decydo-
wać o życiu ludzkim.
Okazało się jednak, że mógł. Feinberg istotnie nie dał sobie rady. Bertiusza
musiała się rozstać z pianinem i koloniści nie mieli po co podchodzić
41
wieczorami pod szopę z tarcic. Bo szopa opustoszała. Rozgoryczony Feinberg
postanowił żyć z dala od Żydów, dla których rzucił stanowisko w diasporze.
Przesiedlił się do czysto arabskiej Lyddy. Syn, uczący się w misji, przechrzcił
się. Córka wyszła za mąż za Araba. Feinberg zarabiał furmanowaniem po
arabskich miasteczkach. Zmarł gdzieś w Jerycho na jakimś legowisku, na
którym znaleziono go na trzeci dzień po zgonie.
Smilański, idąc kiedyś przez Riszon-le-Syjon, zobaczył na miejscu, gdzie
stał ongiś "dom" Feinbergów - kobiecą wynędzniałą postać. To była Bertiu-
sza, która przyjechała raz jeszcze rzucić okiem na miejsce, na którym ostatni
raz grała sobie i ludziom.
Tymczasem usunięcie Feinbergą nic nie pomogło i wrzenie trwało. Plotko-
wano, że już się zbliża ostatecznie chwila wywłaszczenia kolonistów przez
Rotszylda, który stawia sobie piękny pałac w Jerozolimie. Do rebelii przyłą-
czyły się nawet osiedla nie będące pod auspicjami Rotszylda. Po całym świecie
idzie krzyk o "niezależność", o to, że nie po to ci ludzie uciekali z jednej
niewoli, by trafić w drugą - Rotszyldowską.
Żydzi czerwoni ryją pod tym dziełem na wyprzódki z Żydami pobożnymi.
W Zichron Jaakow znalazł się, zarekomendowany przez pobożnego rabiego
El-Chanana z Kowna, doktor G. Była to formacja duchowa de Haana. Był
pod administracją kolonii, pisał na wszystkie strony, że Mikwe Israel nie jest
prowadzona zgodnie z przepisami religii, że kashrut (koszer) nie jest właściwie
obserwowany, donosił Rotszyldowi, że administrator Wormser zabił w szabas
psa i zjadł go. Psychoza była tak powszechna, że trzydziestu sześciu kolonistów
podpisało to oskarżenie. Scheid, generalny administrator, zagroził z Paryża, że
odbierze owym podpisanym zasiłki, co tylko dolało oliwy do ognia. Doszło do
tego, że Scheid telegraficznie kazał usunąć doktora G., wzywając kajwakana
(urzędnika tureckiego).
Z rokiem sobotnim spadają na Rotszylda nowe utrapienia. Był on sam
wierzący i praktykujący, ale przecież nie mógł pozwolić, aby nagle na cały rok
zaniechać wszelkich robót na ziemi i zostawić ją odłogiem. Byłaby to ostateczna
kompromitacja jego roboty palestyńskiej. Rabi El-Chanan wypowiedział się po
myśli Rotszylda, ale rabi Mohilewer nie odpowiadał na jego list. Rozjątrzony
Rotszyld pisze do rabina Zadok-Khana.
Pan pamięta 1885 rok? Jak zamiast dziesięciu ludzi rabi Mohilewer mnie
oszukał, wysyłając jedenaście rodzin? Zamilczałem: dokupiłem 2660 dunamów,
następnie 2000 dunamów. Zamiast budować dwupokojowe mieszkania z kuch-
nią, pobudowałem czteropokojowe. Pobudowałem stodoły. Kiedy wizytowałem
Palestynę, skarżyli się na ciasnotę; sfinansowałem poszerzenie. Żebyż kto choć
jednym słowem podziękował! W ciągu pięciu lat ani jeden się nie zgłosił
z oświadczeniem, że jest już samowystarczalny. Ja wiem, że mają środki. Ale ten
pobożny lud woli łgać i wyciągać ze mnie pieniądze. Teraz są pobożniejsi niż
opinie najpobożniejszych rabinów. Po prostu - nie chcą pracować. Uprzedzałem
42
rabina Mohilewęra o szykujących się zaburzeniach - nie odpowiedział mi. Prasa
mnie oszkalowuje jako wymuszającego odstępstwa od religii, a koloniści
, chwytają okazję pozwalającą na zorganizowanie żebraniny po Europie. Ale woły
należą do mnie - niech choć one pracują. Chciałem, by przez rok sobotni
pracowały przy przeprowadzaniu szosy do Castiny1. Nie pozwolili na to. Jeden
z nich pobił mego administratora. Doszło do tego, że ci pobożni ludzie nie
dopuszczają kolonistów, chcących posłuchać wyroku rabiego El-Chanana, do
odmawiania kadisz! Oni chcą zagarnąć grunt i wyśmiewać się ze mnie. Tego nie
będzie! Proszę zakomunikować rabiemu Mohilewerowi, że ich odeślę i poza
kosztami podróży nie dam ani grosza!
Trudno się dziwić Rotszyldowi, że tracił cierpliwość. Palestynę najeżdżali
różni kontrolerzy opinii i smalili korespondencje do prasy żydowskiej w Euro-
pie. Achad Haam, który w swoim czasie, kiedy nędzni jego bracia tłoczyli się
w Brodach, przejeżdżał przez to miasteczko i w głowie mu nie postało, aby
jechać do Palestyny, obecnie dał szereg druzgocących sprawozdań:
"Widziałem list jednostki kierującej kolonizacją w Palestynie do urzędnika,
który był wysłany do Ekron dla uspokojenia umysłów. Polecał, o ile to się
okaże niezbędne, wezwać na pomoc sąsiadujących Arabów, którzy mają
nienawiść do kolonistów i ucieszą się, jeśli im dana będzie sposobność zemsty.
Polecał bić kolonistów i puścić na nich osławione brytany."
"Serce mnie bolało, gdym myślał o tych przeważnie wykształconych
śmiałych ludziach, którzy w kwiecie wieku, pełni idealizmu, marząc o pięknej
przyszłości, swobodnej, godnej szacunku, o pracy uszlachetniającej, o od-
rodzeniu narodowem - przybyli do Palestyny. Czemże się stali? Administra-
cja kolonii wychowywała ich z pięknym rezultatem zaiste. Idealiści stali
się nieśmiałymi ludźmi małego serca, trzęsącymi się nad każdym marnym
groszem. Gorzkie rozczarowanie Wyzierało z ich oczu i trwoga wobec «pa-
nów» żłobiła ich rysy. Nigdy nie zapomnę ciężkiego uczucia jakiego do-
znałem, kiedy przyjechał pełnomocnik ICA, ażeby uporządkować sprawy
kolonistów. Obserwowałem, jak starają mu się przypodobać i podchwycić
każdy uśmiech. Mówią o ulepszeniu pól. Ale kto będzie ulepszał dusze
ludzkie?"
"Hanadiw Hayadua - Wielki Dobroczyńca - był wielki przez swoją szeroką
rękę, ale nie przez swój szeroki światopogląd".
Tego szerokiego światopoglądu brak było i baronowi Hirszowi. Zaangażo-
wany wcześniej niż Rotszyld w sprawy palestyńskie (on to ufundował w 1878
roku Mikwe Israel), zaprzestał się nimi zajmować, skoro na teren wszedł
Rotszyld.
- Palestyna? Nie, ja się nią nie będę zajmował - oświadczył przedstawicie-
lom Żydów rosyjskich, kiedy się zaczynała cała sprawa. - To jest hobby
Rotszylda.
1 Kolonistów Castiny na skutek wrzenia odesłał Rotszyld na własny koszt do 
Europy.
43
Baron Hirsz był mniej żydowski niż ortodoksyjny Rotszyld. Brodę golił,
natomiast starał się mieć możliwie długi wąs. Z tym wąsem wyglądał jako tako.
Jeśli jednak na fotografii przysłonimy te spiczaste końce i wyobrazimy sobie
barona bez nich, z fotografii wyziera typowa przeciętna twarz, jakich wiele się
widzi wśród żydowskich impresariów dosyć zadowolonych z siebie i dosyć
"chucpowatych".
Tak jak jego wąsy, tak samo i jego program wyznawały ideę asymilacyjną.
Tej idei przeszkadzał nadmiar źydostwa biednego, niespokojnego, zakłócające-
go spokój świata swymi wrzaskami.
Tego samego zdania - że należy te krzyki uciszyć, że należy coś zrobić, ale
bynajmniej nie coś narodowo żydowskiego - był bogacz paryski Ginzburg.
Tego samego zdania byli milionerzy żydowscy w Rosji: Poliakow, Brodzki
i inni.
Wówczas Hirsz, na równi z akcją argentyńską, podejmuje, ze zwykłym
Żydom brakiem poczucia rzeczywistości, próbę ułożenia stosunków żydows-
kich w Rosji. Ofiarowuje przez pośredników aryjskich rządowi rosyjskiemu
pięćdziesiąt milionów franków na cele oświaty żydowskiej, podniesienie stanu
wykształcenia rzemieślników żydowskich itp. Wszystko zależy od Wszechwład-
nego Pobiedonoscewa, który rozgromił Najświętszy Synod i autokratycznie
rządził cerkwią, zwalczając świecką oświatę i używając sieci szkół cerkiewnych
jako narzędzia najczarniejszej reakcji i antysemityzmu.
O Pobiedonoscewie kursuje następujący czterowiersz:
Pobiedonoscew - dla Sinoda,
Biedonoscew - dla narada,
Donoscew - dla caria,
Noscew - dla siebia.1
Wobec czego baron Hirsz, napraktykowany widać przy dostawach turec-
kich, wpłaca Pobiedonoscewowi na rzecz jego ulubionych cerkiewnych szkół
parafialnych trzysta tysięcy rubli.
Pieniądze zostały przyjęte, ale generalna oferta Hirsza odrzucona: rząd
rosyjski bowiem postawił jako warunek, aby fundacja była zrobiona a discretion,
bez udziału w jej zarządzie... Żydów.
Hirsz zaś z sum przeznaczonych na Rosję wydał dwadzieścia pięć milionów
franków na kształcenie rzemieślników Żydów w Galicji i na Bukowinie.
Gdzie mieli pójść chowewejczycy - miłośnicy Syjonu o gorącym sercu, ale
pustej kieszeni? W czasie pertraktacji Hirsza z Pobiedonoscewem podesłali
do Konstantynopola, gdzie bawił Hirsz, pobożnego, gładkiego i znającego
języki adwokata Kalmanowicza (grudzień 1887).
* Nosiciel zwycięstwa nad Synodem, nosiciel klęski dla narodu, donosiciel dla 
cesarza
i nosiciel dla siebie.
44
;i Kalmanowicz nie zdołał uzyskać audiencji u Hirsza. Jego sekretarz Yenezia-
ni .oświadczył, że baron jest przeciwny wyjazdowi Żydów do Palestyny, że
ki^dy był w Rosji, milionerzy żydowscy Warszawski i Poliakow zapewnili go,
że rząd rosyjski jest tolerancyjny, że w Moskwie Żydzi mają wspaniałą
synagogę (którą rząd kazał niebawem zamknąć - przyp. mój MW), że
wszystkiemu winna jest ciemnota żydowska.
Tenże sam Yeneziani, kiedy mu podesłano delegację pod wodzą jego
dobrego znajomego Łoszaka, przyjął delegację pełen uśmiechów i życzliwości.
Gdy jednak wręczono mu memoriał i przekonał się, że chodzi o pomoc dla
Palestyny, rzucił memoriał na ziemię.
Gdzie iść o pomoc, co robić?
W 1888 roku "Odesskij Listok" rozgłasza, że w hotelu "London"
w Odessie zatrzymał się... Rotszyld. Zawrzało. Co za Rotszyld, jaki Rotszyld?
Niektórzy powiadają, że to nie Edmund, że to jego starszy brat. Alfons.
Wysłani wywiadowcy ustalają, że jednak jest to Edmund we własnej osobie,
który wraz z żoną i świtą udaje się na polowanie w Turkiestanie.
Profesor Słuszcz (z Sorbony), późniejszy badacz Cyrenajki, opowiadał mi,
co za rwetes powstał dookoła hotelu "London": jak formowały się ad hoc
delegacje; jak on, jako młody chłopak, wręczał Rotszyidowi adres w języku
francuskim; jak był wypracowany przez świtę Rotszylda cały kunsztowny spo-
sób spławiania interesantów i delegacji; jak chorobliwie podejrzliwy był Rot-
szyld, że każdy co się do niego zbliża, ma na celu wydobycie od niego pieniędzy;
jak pewien Żyd odeski tylko za to został dyrektorem kopalni nafty, że uprzedził
Rotszylda, że jakaś delegacja się zbliża i dał mu możność skrycia się.
Kiedy bankrutowali przewodnicy narodu ze sfer plutokratycznych, kiedy
załamali się haskaliści propagujący wyzwolenie drogą oświaty i zbliżenia - w
głębokich pokładach narodowego życia żydowskiego odbywał się proces
bardzo jeszcze głęboko ukryty, który nie przerywał się od czasów wydania
R^ymu i Jerozolimy Hessa.
W siedem lat po ukazaniu się tej książki Perez Smolenskin (1842-1885)
zakłada w Wiedniu swoją "Haszachar" ("Jutrzenkę"). Smolenskin, jeszcze
przed pogromami w Rosji i przed reakcją antyżydowską na zachodzie, która
nastąpiła w latach osiemdziesiątych, zrozumiał, że haskala nie jest rozwiąza-
niem. Że jest ona dla żydostwa jak dla chrześcijaństwa był humanizm w wie-
ku XV, wyzwala ducha, ale powoduje odpływ. Smolenskin zwalczał też or-
todoksję i chasydyzm, był więc ze swoim pismem zawieszony w przestrzeni -
zwykły udział awangardy ideowej. Wskazywał, że reform pożąda religijna
górna warstwa. Ludności żydowskiej reformy w bóżnicach nie obchodzą; ona
chce zmartwychwstania swych nadziei i ideałów. Smolenskin widzi dookoła
siebie "trupy oświaty równie liczne jak ofiary obskurantyzmu". Chce, aby
naród jego żył, nie był zaś narodem trupów. Rzuca hasło wiary w przyszłość,
wiary w Palestynę. Ale jak ma się urzeczywistnić program palestyński, nie
45
wskazuje. Każe wierzyć tylko, że rzeczy niemożliwe stają się możliwymi.
"Haszachar" jak płomień szerzyła się po jeszybotach w Rosji, w Polsce,
w Rumunii, wszędzie tam, gdzie masy żydowskie nie uległy "piękności Jafeta",
a gdzie poczynało się zrozumienie, że nie wystarcza samo tkwienie za
"ogrodzeniem wzniesionym dookoła Zakonu".
Całkiem już u drzwi epoki Herzla stoi działalność Pinskera (1821-1891).
Syn pisarza haskalistycznego, sam haskalista prononsowany, widzi Pinsker
po uwłaszczeniu chłopów napływ do miasteczek nowych elementów, które na
swojej drodze spotykają Żyda, przeżywa boleśnie pogromy, rzuca na stos cały
swój dotychczasowy dorobek i pisze książkę, o której Herzł później powiedział,
że gdyby ją znał przed napisaniem swego Państwa żydowskiego, to zapewne by go
już nie napisał, Pinsker bowiem już przed nim wyraził to, co Herzł chciał
powiedzieć.
Książka ukazuje się w 1882 roku i nosi tytuł Autoemancypacja. W tytule
samym jest zawarta polemika z kierunkiem, któremu tyle lat Pinsker był wierny
jako haskalista, z kierunkiem ciągnącym się od J. L. Gordona, który kazał "być
Żydem w swoim namiocie, lecz człowiekiem w świecie". Emancypacja ma
polegać nie na takim przystosowywaniu się Żyda, tylko na tym, by on wszędzie
był Żydem. "Być gromionym czy bronionym jako Żyd jest tak samo upokarza-
jące". "Naszą ojczyzną - obczyzna, nasza jedność - rozproszkowanie, nasza
solidarność - powszechna wrogość, broń nasza - upokorzenie, walka nasza -
to ucieczka, nasza przyszłość - dzień najbliższy". Autoemancypacja nie z łaski
innych, a tylko dzięki własnym siłom, da się urzeczywistnić tylko przez
Palestynę. Pinsker myśli tylko o Palestynie jako o jedynym terenie kolonizacyj-
nym. Jest on pierwszym politycznym syjonistą.
Ale Pinskerowi nie dane było poczuć, że "wielu z tych, którzy śpią
w prochu ziemi, ocucą się" (Daniel XII, 2). Książka jego przeszła bez echa.
Umarł schorowany, rozgoryczony, widząc krach swych marzeń.
A już w sześć lat po jego śmierci ma miejsce pierwszy kongres syjoni-
styczny.
Bo fala wzbierała. Stary popularny pisarz Auerbach (1812-1882), który,
kiedy ukazała się książka Hessa, uważał ją za równą "zbrodni podpalenia",
biedny stary Auerbach pogrążony całkowicie w niemieckich tematach (Opowia-
dania s°yvarcwald°^kie, Willa nad Renem itd.), w 1879 roku konstatuje: "Trzeba
znów stawać w szeregach ziomków!" I na dwa lata przed śmiercią woła
z goryczą: "Na próżno żyłem, na próżno pracowałem".
Tak oto posuwała się sztafeta - gasnąc na wietrze i rozjarzając się na nowo.
Tak więc - na początku dziewiątego dziesiątka zeszłego stulecia ciemno
było jeszcze w ideologii żydowskiej. Ciemno było i z pracą w Palestynie. Rząd
turecki, zaniepokojony hałasem około sprawy palestyńskiej, zarządził w 1888
roku, że wjeżdżać do kraju Żydzi mogą tylko za tzw. czerwoną karteczką,
dającą prawo tylko na trzymiesięczny pobyt. A co gorsza - pierwsza alija na
46
ogół zawiodła. Żydzi na ogół nie jechali do Palestyny, a ci co przyjechali,
w znacznej większości nie umieli wytrwać przy ciężkiej pracy. Ben Gurion,
robotniczy wódz żydowski, konstatuje, że w tym czasie na dziewięćdziesięciu
siedmiu robotników żydowskich w Riszon-le-Syjon tylko trzech ostało się na
roli, reszta zaś pracowała w warsztatach i przy wyrobie wina. "Na roli pracowali
tylko Arabowie" (105).
Inny działacz robotniczy, późniejszy kierownik działu zagranicznego Agen-
cji Żydowskiej (zabity przez nieznanego sprawcę) (193), Ariosoroff, pisze:
"Długi czas nie wiedzieliśmy jak stoi nasza praca w Palestynie. Zakładano
kolonie, obwieszczano odrodzenie przy biciu bębnów, a my nie wiedzieliśmy,
że obce ręce pracują na żydowskich plantacjach. Palestyna nie czeka na nas...".
Do dokonania wielkiego dzieła trzeba było wielkiej idei. Pieniądze filantro-
pów nie wystarczały. Hirsz wydał pięćset milionów franków na filantropię
żydowską (wg Encyclopaedia Judaica; Boehm twierdzi, że więcej), ale po tych
pieniądzach został nieokreślony dym. Rotszyld inwestował w Palestynę dwa
i pół miliona (i 19) złotych funtów szterlingów, z czego ćwierć zaledwie poszła
na kupno ziemi, a reszta została zmarnotrawiona na dziesięć tysięcy Żydów,
których z trudem się osadzało i osadzić nie mogło na roli.
Ta jakaś mozolna penetracja, ten marsz ekspiacyjny żydostwa był istotnie
marszem pokutnym: trzy kroki w przód, dwa wstecz...
KATALIZATOR SYJONIZMU POCZYNA
DZIAŁAĆ
Krótka epoka, w której zabłysnęła praca Herzla, 1895-1905 to jak światło
błyskawicy, które rozświetliło nagle leżący w ciemnościach ląd sprawy żydows-
kiej.
W tym oświetleniu o przerażająco ostrym blasku po raz pierwszy z nagła
i na mgnienie oka zarysowały się wyraźnie kontury, niewidoczne, przeczuwane
zaledwie przez dwa tysiące lat. Po śmierci Herzla znów zamgliło się wszystko,
ale poczęło wstawać równe, spokojne światło. I w rozjaśniającym się horyzon-
cie żydowskim raz po raz stają się widoczne coraz dalsze perspektywy, które
wówczas, w tej epoce Herzlowskiej, wyraziście błysnęły i znikły. Kiedy piszę
tę książkę, mam wrażenie, że jeszcze nie do wszystkich tych kątów doszło
równe, ewolucyjne światło, które wówczas już raz je rozświetliło jak rewolu-
cyjna błyskawica.
Herzi urodził się w 1860 roku na zacisznej ulicy Tabakgasse w Budapeszcie,
ale nie miał bynajmniej zacisznej tradycji rodzinnej. Pochodził z hiszpańskich
Żydów. Jeden z jego przodków pod przymusem został mnichem, uciekł do
Turcji i wrócił do judaizmu. Jego ojciec, eks-kupiec drzewny, przesiedlił się
z ośmioletnim Dorim (jak spieszczano w rodzinie "Teodor", będące "eksporto-
wym" imieniem Beniamina Zewa Herzla) do Wiednia.
Wiedeń żydowski właśnie napawał się zniesieniem praw de non tolerandis
Juda/cis i kariera wychowania żydowskiego przyszłego twórcy syjonizmu
skończyła się chodzeniem do ósmego roku życia do żydowskiej szkoły
reformowanej w Budapeszcie. Herzi nie umiał całe życie po hebrajsku, robił
gafy pisząc o obrzędach żydowskich, nie bardzo wiedział jak się zachowywać
w bóżnicy na pierwszym zjeździe syjonistycznym. Był całkowicie wychowany
w kulturze niemieckiej i francuskiej, która była powszechna dla warstw
oświeconych zeszłego stulecia.
Ale pochodził z mocnego pnia rasowego swego narodu.
Jego dziadek Simon był rabinem, współpracownikiem słynnego rabiego
Alcalaya z Zemlina, prototypu syjonisty, który w sprawie syjonizmu miał
kontakty z ministrami, Rotszyldem, Napoleonem III. Herzi nasiąkł opowia-
daniami dziadka i jako czternastoletni chłopak śnił, że Mesjasz uniósł go
w ramionach do nieba i rzekł do Mojżesza: "Czekałem na tego chłopaka". Ale
sen-mara, a za progiem domu czeka go nie Mesjasz, jeno aryjscy koledzy
48
i ogólne 2ainteresowania. Herzi jako kilkunastoletni chłopak zakłada stowa-
rzyszenie literackie z drobiazgowo wypracowanym statutem. W zachowanych
papierach nie ma żadnego śladu zainteresowania żydostwem. Młody chłopak
marzył, że stanie się pisarzem niemieckim.
W tym świecie niemieckim narastały już jednak kolejne fale antysemityz-
mu, które miały zniszczyć nadzieje Herzla tak, jak w ciągu stuleci niszczyły
wciąż na nowo budzące się nadzieje pokoleń żydowskich.
W 1870 gorączka grynderstwa1 ogarnęła Niemcy i "Żydów w pierwszym
rzędzie" (221). W społeczeństwie aryjskim rodzi się reakcja większa niż po
traktacie wiedeńskim. Od 1880 Europa jest już podzielona na dwa obozy pełne
nienawiści. Gwałtownie militaryzujące się państwa niepokoją się mniejszościa-
mi, tkwiącymi w ich wnętrzu. W wydanej w 1879 Polityce Treitschke stwierdza,
że państwo jest osobowością najwyższą, a kto to neguje, ten bluźni Duchowi
Świętemu. Na tej zasadzie ideologicznej Bismarck poczyna swój Kulturkampf.
Już od 1875 roku poczynają się prześladowania ekonomiczne Żydów, ataki na
"złotą międzynarodówkę".
"Przez naszą wschodnią granicę - pisze Treitschke - rok w rok przesiąka
do nas z niewyczerpanego rezerwuaru polskiego tłum przedsiębiorczych
sprzedawców spodni, których potomkowie staną się panami naszej giełdy
i prasy."
Żydzi próbują ratować się - jak zawsze w historii ratuje się słabszy - mi-
mikrą.
W dziedzinie religii widzimy rozpasanie nieuków-reformatorów. Jeszcze
w 1869 roku zjazd ich w Lipsku, wychodząc z założenia, że "gdy wrogość
narodowa i religijna ustaje - judaizm może oczyszczać się od narostów",
postanawia przejść całkowicie na język niemiecki i określa ideę mesjańską
jako ideę monoteizmu.
A już w 1871 na zjeździe w Augsburgu postanawiają, że nieobrzezane
niemowlę może być zaliczone do gminy żydowskiej i że w sobotę można jeź-
dzić do synagogi i dla przyjemności. Graetz i Hess byli uważani za wrogów
żydostwa i bojkotowani. Historyka przemilczali, publicystę wyśmiewali.
Naturalnie, owe ultralojalności, owe ostrożności nic nie pomagały. W 1879
roku powstaje Liga Antysemicka i Dubnow uważa, że od tej daty należy liczyć
powstanie tego, co nazywamy antysemityzmem. Według Dubnowa bowiem
przedtem była "judofobia", bo "pojęcie o Żydach jako rasowo różnych od
aryjczyków jest zdobyczą czasów najnowszych".
W latach 1880-1881, kiedy w Rosji wybuchają pogromy, w Niemczech
szaleje kampania petycyjna. Bismarck otrzymuje trzysta tysięcy podpisów
obywateli domagających się wprowadzenia statystyki i ewidencji Żydów
1 [Red.:] Grynderstwo (z niem.) - pośpieszne zakładanie kapitalistycznych 
przedsiębiorstw,
głównie w postaci spółek akcyjnych, typowe dla okresów dobrej koniunktury.
4 De Profundis 49
w Niemczech, usunięcia ich z urzędów, szkół powszechnych itd. Kongres
antysemicki, obesłany przez delegatów z Rzeszy i Austrii, zbiera się w 1882
w Dreźnie. Mają miejsce pogromy w Szczecinie, Hammerstein, Chojnicach
(Konitz) i Bublitz.
I kiedy ten potop poczyna wkoło wzbierać, młody Herzł trafia na ławy
uniwersyteckie w Wiedniu z głową gorącą, pełną pomysłów literackich,
z sercem nie podejrzewającym niebezpieczeństwa, które się czai. Należy do
korporacji "Albia", w której nosi tytuł Tankreda i księcia Galilei. Strzela,
fechtuje się, nosi dekel na czubku głowy, bierze udział w komersach. Pogromy
w Rosji? - ach, jakież to nieludzkie! Kiedyż oświata swym dobroczynnym
ciepłem obejmie świat cały, kiedyż przeniknie choćby od tych serdecznych
wiedeńczyków do barbarzyńskiej Rosji!?
I kiedy w tymże Wiedniu Smolenskin wyrzuca numer po numerze
płomiennej "Haszachar", którą pożera młodzież w dalekiej Rosji, elegancki
bursz o ogólnoludzkim nastawieniu, mieszkający w tym samym mieście, snuje
plany jednorazowego chrztu Żydów w całym świecie z orkiestrą, przemowami,
udziałem głów panujących świata itd. Pochłania książki masami, ale książka
jakiegoś ostjuda (Autoemancypacja Pinskera) nie dochodzi do niego.
Za to dochodzi w tymże 1882 roku inna książka, antysemicka, Dueringa
i robi silne wrażenie na Herzlu. Marzyciel, szukający na antysemityzm lekarstwa
w powszechnej oświacie, po raz pierwszy zaczyna uczuwać rosnące w duszy
niejasne poczucie, które Hess (czytany przez Herzla dopiero w sześć lat potem)
sformułował lapidarnie, że "nienawiści do Żydów w duszy ludów wydysputo-
wać nie można".
Herzla życie, Herzla rozwój duchowy jest jakby skrótem dziejów i szamotań
się koncepcyjnych żydostwa. Przeszedł, jeszcze w budapeszteńskim chederze
epokę talmudyczną, epokę zachwytów nad Mesjaszem i Mojżeszem, był na
drodze do asymilacji w marzeniach o chrzcie powszechnym, miał epokę
emancypacyjną w rojeniach o zbrataniu ludzkości przez oświatę i może, tak jak
tylu jego współwyznawców, zagłuszyłby w sobie i zew krwi i nieodparte
wywody logiczne, bo przecież iść za nimi to było zrzekać się Heinowskiego
"biletu wstępu do towarzystwa europejskiego" - gdyby, jak tylu jego współ-
ziomkom, nie pomógł antysemityzm otoczenia, który działał przymusowo.
I tu biografia Herzla, jak w miniaturze, odbija biografię jego narodu.
"Albia" wprowadza do regulaminu punkt postanawiający nie przyjmować
Żydów. Książę Galilei i Tankred musi opuścić jej szeregi. Przypomniano mu,
że jest potomkiem tolerowanych Żydów, których do wiosny ludów mieszkało
oficjalnie w Wiedniu tylko sto czterdzieści pięć rodzin. Te rodziny nie miały
prawa trzymać służby chrześcijańskiej. Mogły więc mieć służbę żydowską.
I przy łapownictwie policji każda z tych rodzin miała przypisane w księgach
roje służby o tak egzotycznych funkcjach, jak "przybijacz mezuz" (rurek
z wersetem z Tory na drzwiach) itd. Nadto Żydzi przyjezdni, nie mający prawa
50
bawić dłużej niż trzy miesiące, mieszkali dziesiątki lat, wyjeżdżając co trzy
miesiące za rogatkę i biorąc stempel wyjazdu i wjazdu. Sprawy się tak uprościły,
że załatwiano to przez służbę, a nawet przez dzieci. Syn pewnego lekarza pisze,
że jako dziesięcioletni chłopak posłany był na rogatkę spełnić tę formalność,
dając, rzecz prosta, zwykłego kubana. Zameldował, że ma pięćdziesiąt sześć lat
i ośmioro dzieci i wszystko odbyło się w najlepszym porządku.
Tymi sposobami mieszkało w Wiedniu dziesięć tysięcy nielegalnych Ży-
dów, robiąc świetne interesy, budząc zawiść i korumpując władze. W roku 1848
ograniczenia ustały, lunęły masy żydostwa z galicyjskiej "pół-Azji", wzmagając
tym bardziej zawiść i niechęć.
Na takim tle trudno było przez dłuższy czas utrzymać się jako Tankred
i Książę Galilei.
Na takim tle trudno poczynało być nie tylko w burszenszafcie, ale i w życiu.
Herzi, jako ukończony doktor praw, praktykuje jakiś czas bezpłatnie przy
sądzie w Salzburgu, ale czuje, że jako Żyd ma karierę urzędniczą zamkniętą.
To wszystko jednak nie naprowadzą go jeszcze na późniejsze stwierdzenia.
Sprawę żydowską wciąż traktuje z bólem jako człowiek kulturalny, który widzi
plamę na honorze ludzkości. Ale w równym stopniu porusza go niewolnictwo
fellachów (15). Jest cały oddany swojej przyszłej karierze literackiej i w 1885
roku przeżywa swój pierwszy triumf: w Nowym Jorku wystawiono jego sztukę
Tabarin - rzecz dzieje się we Francji XVII wieku.
Ale w tym samym roku jego triumfu Mommsen wydaje swoją klasyczną
Historię Rymu, w której pisze o Żydach jako o "fermencie dekompozycji"
w dziejach narodów i taką rolę przypisuje Żydom w Rzymie.
Młodemu literatowi, wspinającemu się na Parnas, idzie po piętach wzbiera-
jący potop antysemicki.
Żydostwo ratuje się w dalszym ciągu mimikrą. Zakłada Zentralverein
Deutscher Staatsbiirger Juedischen Glaubens1. Ideolog stowarzyszenia, R. Loe-
venfeld pisze w swojej książce: "Nie jesteśmy niemieckimi Żydami, tylko
obywatelami niemieckimi wyznania mojżeszowego". Stowarzyszenie powo-
łuje do życia Komisję Obrony .Prawnej, wierząc w praworządność libera-
lizmu XIX wieku, który poczyna schyłkować. Komisja walczy o Żydów
paragrafami, w naiwnej wierze, że paragrafy można usztywnić i nie pozwolić
ich naginać.
Po świecie aryjskim idzie nowe hasło, które lapidarnie streszcza uliczny
slogan:
Was der Jude denkt, ist einerlei.
In der Rasse liegt die Schweinerei.2
1 [Red.:] Centralny Związek Niemieckich Obywateli Wyznania Żydowskiego.
2 [Red.:] Co Żyd myśli, jest jednakie.
W tej rasie tkwi świństwo.
4.                                    51
A tymczasem Żydzi popierają Kulturkampf, nie przewidując, że "żelazny
młot, wykuwający jedność państwową boleśnie ich uderzy pomimo wszelkich
starań przyadoptowaniasię do kultu nacjonalizmu w Niemczech" (221).
"Dziwny jesteśmy naród - wykrzykuje Szmarjahu Lewin (207). - Nikt
nam nie dorówna w samookłamywaniu się".
Dla Herzla pozostaje droga otwarta tylko dla nielicznych. Dla tych, którzy
dzięki swym zdolnościom mogą wspinać się na tyle prędko, że potop zawsze
będzie za nimi w tyle.
Herzi próbuje tej metody. Od chwili opuszczenia "Albii" chce jednak nieść
żydostwo na sobie, cofa się od małżeństwa z córką redaktora Leyysohna, bo jest
przechrzczona, żeni się w 1889 z Żydówką. Rodzi mu się syn. Herzi sądzi, że
zbawi się od potopu wraz z rodziną mocą swego talentu. Ponieważ potop
zalewa ostatnie szczyty świata niemieckiego, przyjmuje posadę korespondenta
"Neue Freie Presse" w Paryżu.
To jest, choć wątpliwe, wyjście dla jednostki, ale nie dla masy, która tak
łatwo nie da się przenosić i z kraju do kraju i psychicznie - z jednego obszaru
kulturalnego do drugiego.
Herzi to rozumie. Ale jest dopiero w poszukiwaniu wyjścia.
Mimikra i dysputowanie z aryjczykami go mierzi. W 1895 roku odmawia
Leitgeberowi przystąpienia do Towarzystwa Zwalczania Antysemityzmu, pi-
sząc, że jakiś ruch tylko innym pozytywnym ruchem można zwalczać.
Towarzystwo Zwalczania Antysemityzmu zostaje więc bez Herzla i samo
się zabawia wydawaniem bardzo przekonujących druków, mających tę jedną
wadę, że ich "ani jeden goj nie czytał" (109).
Mętne jakieś głosy o Palestynie też nie trafiają do przekonania Herzla.
Cierpi nad sytuacją żydowską, pisze, wyrwawszy się z dusznej atmosfery
niemieckiej, sztukę teatralną Nowe getto, w której stwierdza, że Żydzi siedzą po
nowoczesnych, fizycznie niespostrzegalnych gettach (ta rezonerska sztuka była
wystawiona dopiero w 1902 roku), ale na razie tylko przewartościowuje
projekty żydowskie:
"A jeśli w istocie rzeczy Żydzi wrócą do ojczyzny - pisze w recenzji
teatralnej w 1894 (!) - to następnego zaraz dnia zrobią odkrycie, das się 
laengst
nicht mehr "(usammengehoeren (że już od dawna nie należą wzajemnie do siebie)"
(i5).
Czuje, że jednak jakąś podstawę Żydzi muszą mieć pod nogami, choć
podstawa palestyńska wydaje mu się złudna: "Żydzi są jak foki, które wypadki
skierowały do wody. Wyrosły im płetwy, zmonstrualniały. Jeśli je postawić na
ląd stały, w ciągu paru pokoleń wróciłyby do właściwego kształtu".
Na ląd stały...
Herzlowi urodził się syn. Pochylony nad jego kołyską, przeżywa myśl
o ciągłości pokoleń.
Ląd stały...
52
Ale kasztany w Parku Elizejskim tak słodko szumią. W kawiarniach siedzi
tylu ciekawych znajomych ze wszystkich stron świata. W teatrze i w prasie,
w książkach i w muzyce, na wernisażach malarskich, w komunikatach po-
litycznych, alarmach giełdowych, ploteczkach światowych, w laboratorium
Pasteura, które jest w apogeum ostatniego roku życia wynalazcy, w laborato-
rium małżeństwa Curie, które przed czterema laty dokonało dopiero epoko-
wego odkrycia, w rozmowach z Eiflem, który przeżywa śmiertelne emocje,
dźwigając swą wieżę, w dyskusjach z Antoninem i Porelem, odrodzicielami
sceny francuskiej, w rozprawach z Rodinem, w słodkim parku Monceau, do
którego chodzi się z dziećmi, na wybranych śniadaniach u Alfonsa Daudeta
z jego wieczną glinianą fają, z jego wylewnymi prowansalskimi pozdrowienia-
mi - ileż płynie prądów światowych, ile zagadnień, wobec których głupawe
przepierania się z niemieckimi Biermenschami wyglądają aż śmiesznie.
Herzi siedzi nad kołyską syna. Malec podniósł różową piętę, usiłuje palec
nogi włożyć do buzi. Jakiż ci ląd stały stworzę, syneczku, poza tym lądem
wspaniałym, wszechludzkim, po którym stąpam tak pewnie? Moje sztuki
oklaskuje Ameryka, moje felietony czyta i przedrukowuje świat cały, o moje
recenzje ubiegają się mocarze ducha. Cóż z tego, że tam gdzieś w nizinach
ludzkich siedzi bestia plugawa z okropnym pyskiem? Nie tobie, którego
wprowadzę na jasną wspaniałą drogę, sądzone ją spotkać. Wody potopu
opadną, pobiegniesz tymi różowymi piętami ze szczytu Ville Lumiere w nowy
szczęśliwy świat, który odkryje się dla ciebie...
Ale nagle po szerokich avenues - alejach poprzebijanych przez Hausmanna,
błyszczących lakierowanymi landami, międzynarodowym tłumem, wystawami
nie Francji i nie Europy, ale świata - przez te doskonale międzynarodowe ave-
nues potoczył się tłum mętny, brudny, wzburzony, wznosząc zachrypłe wrzaski.
Paryż widział takie tłumy. Niosły one - na ostrzach spis jakobińskich - no-
wy porządek świata.
Ale obecnie tłum krzyczał: "A bas Dreyfuss! A. bas są/es Juifs!"'1
Herzi jeszcze nie wierzy. Ze ściętą twarzą słucha wyroku pamiętnego
5 stycznia 1895 roku na człowieka niewinnego, którego skazuje się na
dożywotnie konanie pod tropikami za to, że miał nieszczęście być Żydem.
To nieważne, że w zakamarkach drugiego oddziału zrobiono piekielną
intrygę, że puszczono w ruch cały aparat fałszerstwa, prowokacji i wymuszeń.
Ale ważne, że za tym wszystkim stanęła ogromna, przeważająca opinia, że
ci koledzy, z którymi wczoraj kordialnie gawędził w kawiarni, dziś mijają go
z ceremonialnymi ukłonami.
Ląd stały?... Potop dotoczył się do najwyższego punktu.
Przed kilku dopiero miesiącami pisał w recenzji o tych Żydach, co będą sobie
obcy w Palestynie. Przed niedawnym czasem marzył o powszechnym chrzcie...
1 [Red.:] Precz z Dreyfussem! Precz z brudnymi Żydamil
55
Gemara mówi: "Na tak wysokim miejscu, na jakim stoją nawróceni, nigdy
nie będą mogli stanąć doskonale sprawiedliwi" (28).                     -
Nowo nawrócony Herzi powziął plan: zbudować arkę, która będzie
niesiona falami potopu antysemickiego.
Zabawna historia: felietonista postanawia zbudować państwo. W dodatku
felietonista, który niewiele miał wspólnego z żydostwem, który nic nie wiedział
ani o prekursorach syjonizmu, ani o konferencjach: toruńskiej, katowickiej,
druskienickiej, ani o tym, co się roiło po głowach bilujczykom.
Historia zabawna i wzruszająca. Mniej by była godna zastanowienia, gdyby
Herzi był uczniem jeszybotu, wychowanym na syjońskich marzeniach. Rabi-
nom Kaliszerowi, Mohilewerowi, Alcalaypwi było łatwiej. Ostatecznie cóż
tracili? Nie wychodzili poza swój zawód. Mogli tak całe życie kazać, planować,
pouczać i marzyć. Publicystom politycznym - Smolenskinowi, Lilienblumo-
wi - też nie trzeba było robić ostrego zwrotu: byli politycznymi publicystami
żydowskimi; przypuśćmy, że rozczarowali się do oświeconej asymilacji czy do
emancypacji - ich sfera działania - publicystyka żydowska pozostawała ta sama
i syjonizm mógł być takim samym chlebem publicystycznym jak maskilizm.
Ale ten świetny europejski felietonista i komediopisarz, korespondent
paryski wielkiego dziennika, obawiającego się jak ognia posądzenia o ży-
dostwo, ten pisarz, który jeszcze był na takim czubku społecznym, że go
fala antysemicka nie podmywała, był zmuszony do pójścia nową drogą przez
prostą uczciwość myślenia do końca - myślenia za siebie i za swoje dziecko.
Z jakiego końca podjąć tę sprawę? Herzi nigdy nie był działaczem, nie miał
bezpośredniego kontaktu z masami, a kontakt pośredni - przez felietony - tyl-
ko z masami snobów. Naturalnie więc nie apeluje do mas, tylko do możnych
tego świata. Robi starania u Bismarcka, aby go przyjął. Nie jest tajemnicą, że
Żelazny Kanclerz popiera akcję antysemicką. Żydostwo gotowe jest przypusz-
czać, że w ogóle antysemityzm jest dziełem Bismarcka. Żydostwo rosyjskie
gotowe jest przypuszczać, że pogromy narodziły się z teorii niemieckich, że
Niemiec ad boć wymyślił antysemityzm, tak jak według popularnego wyrażenia
rosyjskiego "wymyślił małpę".
Lilienblum, publicysta żydowski w Odessie, pisał z tego powodu:
"Jeśli, jak nasi starożytni mędrcy mówili, wszyscy mieszkańcy świata razem
wzięci nie są zdolni stworzyć komara, to tym bardziej Bismarck solo nie byłby
y stanie powołać do życia takiej olbrzymiej małpy; a jeśli ta małpa została
stworzona, to znaczy warunki powodują pojawianie się takich stworów" (228).
Herzi to rozumie. I pragnie pomówić z Bismarckiem, jak zaprząc te wa-
runki do wspólnego (żydowskiego i antysemickiego!) celu.
Ale Bismarck określa syjonizm jako Melancholische Traumerei1 i Herzi nie
zostaje przyjęty.
' [Red.:] Melancholijne marzenie, urojenia.
54
Pisze wielki memoriał do rodziny Rotszyldów. Ale przez Rotszylda nie
zostaje przyjęty. Jest w świecie politycznym zerem. Jest małym człowiekiem
pod tą górą/milionów.
Hirsz zgadza się go przyjąć. Herzi po wielokroć dobiera ubranie i krawat;
kupuje na audiencję nowe rękawiczki (wówczas się wchodziło na wizytę z jedną
rękawiczką zdjętą z prawej ręki, z kapeluszem, który stawiało się na ziemi przy
krześle); te rękawiczki umyślnie zgniata, aby Hirsz nie miał wrażenia, że się
wyfrantował specjalnie na wizytę.
Prosi Hirsza, żeby mu dał wyłożyć swój plan. Po kilku minutach uważnego
słuchania Hirsz przerywa mu pytaniem, skąd wezmą się środki dla sfinansowa-
nia olbrzymiego planu kolonizacji Palestyny. Składki? Rotszyld podpisze
pięćset franków.
Herzla poderwało:
- Zorganizuję pożyczkę narodową w wysokości dziesięciu milionów
marek... Rozwinę sztandar Syjonu...
Pod szlagońskimi wąsami żydowskiego klerka przebiegł uśmiech. Dziesięć
milionów marek? Od Żydów? On znał Żydów tylko jako petentów.
Atmosfera zaufania między Żydem-filantropem i Żydem-politykiem nie
stwarza się. Herzi jest urażony, że mu przerwano. Wychodzi bez rezultatu
i pisze do Hirsza list; wymawia Hirszowi, że, mimo obietnicy, przerwał mu już
w szóstym punkcie, kiedy Herzi przygotował dwadzieścia kilka punktów. "Pan
mnie ironicznie pytał, co to jest sztandar - kij z płachtą. Nie, mój panie! Za
sztandarem pójdą ludzie wszędzie".
Ale tych ludzi nie ma dookoła siebie. Istnieją dla niego na razie jako
problemat, nie jako żywy świat.
Nie ma za sobą ortodoksji, która od czasów jeszcze przedchrystusowych,
faryzeuszowskich, przestała myśleć kategoriami politycznymi.
Nie ma za sobą plutokratycznych filantropów.
Nie ma za sobą asymilatorów.
Nie ma za sobą postępowców, którzy uważają, że nieśmiałe pierwociny
syjonizmu to sztucznie wywołany reakcyjny nacjonalizm.
Ma przeciw sobie piękny wykwit .żydowskiego ducha - ideę mesjańską,
która każe uważać się Żydom za nosicieli haseł braterstwa ludów, przyszłej
federacji świata i określa im odpowiednią rolę w diasporze.
Ma przeciw sobie całą degenerację duchową żydostwa, które zmieniło się
w kastę handlującą i zatraciło kult pracy fizycznej, jaki mieli dawni wielcy
rabini.
W miarę precyzowania się jego roboty będą formować się coraz nowe
szeregi przeciwników: syjonizm praktyczny, syjonizm duchowy, autonomiści
itp.
Jakże miał ruszyć człowiek samotny? Jakie klapy bezpieczeństwa przy-
gotować?
55
I Herzi - poeta, pisarz, dramaturg, marzyciel i felietonista - robi sobie
bastion obronny ze świata marzeń.
Pisze programową książkę Państwo żydowskie. Pisze pamiętnik. Nie wie, czy
uda mu się czegoś dokonać. I dlatego pozwala sobie na marzenie, na które nie
pozwoliłby sobie trzeźwy polityk. Jeśli wszystko się rozbije, niech zostanie
dzieło poczęte marzeniem - mówi w nim pisarz. Niech pozostanie dzieło
poczęte marzeniem jako wartość samoistna sama w sobie.
Stąd zdumiewające trzeźwych mądrali naiwności, dziecinady, snobizmy,
malowanie z upodobaniem detali, których tyle znajdujemy i w książkach
i w pamiętnikach Herzla.
Jeśli rabi Sandałów był szewcem, a poza tym nauczał - czczono go.
Jeśli Majmonides był lekarzem, a poza tym twórcą filozofii judaizmu -
czczono go.
Herzi przychodził do nauczania od swego rzemiosła, od literatury.
Pisałem w poprzednim rozdziale, jak myślami tymi było nasycone powie-
trze. Myśli te szły nie tylko przez dusze żydowskich pisarzy. W 1876 roku
pisarka George Elliot w powieści Daniel Deronda domaga się terytorium dla
Żydów. To nic, że Herzi nie czytał Hessa ani Smolenskina. Jego wrażliwość
pisarska odegrała rolę jądra zbierającego elektryczność z powietrza i wyładowu-
jącego grom.
Książkę pisze w ciągu dwu tygodni. W ciągu tego czasu nie wychodzi ze
swego mieszkania. Wielkie marzenie jest przeładowane tylu dodatkami, że
książka sprawia wrażenie powieści utopijnej.
"Jest nieroztropne przeczyć temu - pisze Herzi - że sprawa żydowska
powstaje wszędzie, gdzie mieszkają Żydzi. Gdzie jej nie ma, to ją zawloką
przybywający. (...) Narody bronią się przeciw asymilacji, socjalizm też nie
rozwiązuje sprawy żydowskiej, walka socjalna skrupi się na naszym karku".
Herzi jako jedyne rozwiązanie sprawy widzi konieczność emigracji Żydów
na określone terytorium, na którym założyliby własne państwo. Uważa, że iść
do tego należy metodą dawnych kompanii handlowych, z których pracy - han-
dlowej i pionierskiej - powstawały państwa. Niezbędne jest uzyskanie charteru1,
uzyskanie uprawnień kolonizacyjnych od państwa sprawującego władzę suwe-
renną nad danym terytorium.
Herzi proponuje demokratyczną monarchię lub arystokratyczną republikę.
*
Po dwóch tygodniach tajemniczego zniknięcia z życia paryskiego, Herzi pisze
do swego przyjaciela, również Żyda, doktora Schiffa, kierownika agencji
Wolffa w Paryżu, z prośbą, aby go odwiedził natychmiast, nie mówiąc o tym
nikomu.
[Red.:] Przywilej, karta, patent. Tu słowo charter występuje w znaczeniu: 
gwarancja.
56
Zaniepokojony Schiff niezwłocznie udaje się do mieszkania Herzla, który -
kudłaty, nie ogolony, w szlafroku - usadza go w fotelu i czyta jednym tchem
swoją książkę.
Schiff ze zdumieniem obserwuje tak eleganckiego zwykle, pełnego okrągłych
manier Herzla, który zawsze miał uśmiech życzliwy dla oponenta i równy, sto-
nowany głos - jak zagłębiony w fotelu wyrzuca całe długie okresy zdań,
których treść jest jeszcze więcej niezwyczajna, niż wygląd zewnętrzny autora.
"Monarchia demokratyczna, arystokratyczna republika..."
Herzi skończył czytanie i podniósł głowę. Zobaczył serdeczne wzruszenie
i łzy w oczach przyjaciela. A więc książka otwiera drogę do dusz ludzkich!...
Ale Schiff pełnym współczucia i dyskrecji głosem poczyna go wypytywać
o zdrowie. Radzi zwrócić się do ich wspólnego przyjaciela, psychiatry.
Herzla przeszywa myśl, że wysłał obszerny list z takimiż myślami do
nadrabina Wiednia, Giidemanna. Glidemann, którego rumiana twarz w okolu
obfitej brody tchnęła optymizmem, a oczy łatwo zapalały się blaskiem entuzjaz-
mu, wydawał mu się przystępny dla nowych myśli. Ale co będzie, jeśli zabierze
się i z listem w ręku wyprawi do starych Herzlów składać kondolencje
z powodu nieszczęścia, które spotkało ich syna?
Biegnie na telegraf i depeszuje, aby Glidemann zwrócił list nie rozpieczę-
towany.
Jeśliby przyjaciele mogli zajrzeć w pamiętnik, który równocześnie Herzi
pisze, podejrzenia ich zmieniłyby się w niezachwianą pewność.
"Nasi kirasjerzy mieć będą żółte spodnie i biały waffenrock^, oficerowie -
srebrne kirysy".
"Pierwszym senatorem będzie mój ojciec. Juliusz Bauer, dyrektor Teatru
Narodowego, pojedzie na okręcie mojej rodziny, aby w drodze bawić moich
rodziców".     -
"Będziemy mieli okręty pierwszej, drugiej i trzeciej kategorii według
towarzyskiego poziomu. Na okrętach pierwszej kategorii do obiadu będzie
obowiązywał smoking..."
"Koronacja dożów... Na czele - kirasjerzy. Doża - w hańbiących szatach
średniowiecznych, w spiczastym kapeluszu i z łatą getta. Za Dożą - kan-
clerz..."
"Nadawać będziemy szlachectwo. Stworzymy trzy izby: wybraną przez
szlachtę, mianowaną przez rząd i wybraną pośrednio".
"Z dziewcząt porzuconych przez wielbicieli utworzę korpus wychowawczy
dla biednych... Będę nagradzał zasłużonych małżeństwem z posażnymi dziew-
czętami."
Pierwsze wrażenie, jakie ma się przy czytaniu pamiętnika jest ujemne - ja-
kaś mieszanina niesmaku i zdumienia, że taki umysł bez poczucia hierarchii
1 [Red.:] Mundur; tu: kurtka mundurowa.
57
spraw został postawiony na piedestał. Ale przy wczytywaniu się głębszym,
tamte powierzchowne uczucia nikną, serce ściska przejmujący ból i smutek.
Pamiętnik jest niczym innym, jak Hamsunowską wizją głodową o zastawionych
stołach, walką za wszelką cenę wypowiedzianą kompleksowi niższości:
"Będę obcował z panami świata, jak im równy."
"Nadam sobie tytuł kanclerza lub jakiś inny."
"O moje osobiste bezpieczeństwo dbać będzie doskonale zorganizowana
tajna policja."
"Muszę, chcąc być dobrze widzianym na dworach, otrzymać najwyższe
ordery. Najpierw angielski..."
Samotni reformatorzy uciekali zapewne w chwilach zwątpień do swego
rzemiosła. Zapewne kiedy straszny gniot getta stawał się nad siły samotnego
człowieka, Spinoza, zakładając nowy brylant w szlifierce, doznawał ulgi. Herzi
też ucieka do swego rzemiosła pisarskiego; ciągle powtarza w pamiętniku, że
jeśli jego plan się nie uda, to będzie po prostu powieścią. Pisząc zaś w siedem 
lat
potem istotnie powieść utopijną pt. A.itneuland1, zaopatruje ją w motto: "Ta
bajka może stać się prawdą - jeżeli tego zechcecie".
Tak oto pisarz, marzyciel i polityk przerzucał mosty: od politycznej książki
Judenstaat w krainę marzenia i od marzycielskiej Aitneuland - w krainę polityki
i praktycznych dokonań.
Pamiętnik swój uważa Herzi za "księgę pokładową «Mayf/OJvera»"'. Wiemy,
że na okręcie tym w początku XVII wieku udali się szukać nowych lądów
i nowej ojczyzny prześladowani w Anglii purytanie i że ta drobna garść
emigrantów stworzyła podwaliny potężnego państwa.
Jest jednak w tych pamiętnikach ustęp, który Polaka, czytającego te
sześciotomowe wynurzenia z uśmiechem, nagle wstrząśnie i naprostuje psychi-
cznie:
"Takie domy - żelazna konstrukcja, szklana cegła, powinny być już po
dwu miesiącach zamieszkałe..."
Szklane domy...
Książka wywołuje wrzawę. Jest tak daleka od codziennego trybu myślenia
ówczesnego Żyda, że znajomi nie mogą uwierzyć, że coś podobnego mogło
ukazać się spod pióra, które przywykli cenić.
- Czy poważnie napisałeś tę książkę - pytają - czy jako groteskę?
- Śmiertelnie poważnie {Blułig ernsf) - odpowiada Herzl. - Kto chce mieć
rację po trzydziestu latach, tego bardzo często w ciągu pierwszych dwu tygodni
mają za wariata.
Deklaracja Balfoura miała miejsce nie po trzydziestu, a po dwudziestu dwu
latach. Ale co do tych pierwszych dwóch tygodni Herzl był zbytnim optymistą.
1 [Red.:] Stary-Nowy Kraj.
58
Posypał się grad zarzutów nacjonalizmu, bezbożności.
Asymilanci odpierali z oburzeniem, że nie są narodem.
Chowewejczycy - że Turcy, przeczytawszy książkę, zlękną się i zamkną
możność infiltracji żydowskiej.
Najbliżsi syjonizmu - że Herzi jest terytorialistą, bo nie uważa za absolut-
nie konieczne, aby teren osiadłości miał być w Palestynie i że nie docenia
znaczenia hebrajskiego, projektował bowiem system kantonalny, tzn. aby
Żydzi, na wzór Szwajcarii, mówili każdy swoim językiem, przyniesionym
z diaspory.
Doktor Loevy, założyciel kółka syjonistycznego w Berlinie w 1899 roku,
mówił mi, że pamięta rozmowy na temat pierwszych wystąpień Herzla:
- Byle zarzucił terytorializm i uznał hebrajski język, będzie jeszcze z niego
syjonista.
W gruncie rzeczy za tymi wszystkimi zarzutami stała obawa zachodnich
Żydów: "napawała ich przerażeniem myśl, że zamienią swoją egzystencję
w uregulowanych i wygodnych warunkach współczesnej cywilizacji na bytowa-
nie w pustynnej Palestynie pod despotycznymi tureckimi rządami i w otocze-
niu swoich pobratymców" (121).
Jak zwykle w początkach - chcą zabić szyderstwem:
Nowy 'ydowski humorysta..., Żydowski Verne - brzmią tytuły gazeciarskich
artykułów.
W teatrze pokazują sobie Herzla palcami: "Książę Judei", "Niekoronowany
król żydowski".
Scharf, bogaty wiedeński wydawca, poczyna rozmowę z Herzlem od aneg-
dotki: wariat w domu obłąkanych wskazywał drugiego, wyśmiewając go: "On
jest umysłowo chory, bo uważa się za cara. A to przecież... ja nim jestem". Ale
dalsza rozmowa z Herzlem każe mu zmienić kamerton. Ten człowiek istotnie
może narobić biedy żydostwu, tłumacząc światu, że ojczyzna tego żydostwa
leży gdzie indziej:
- Pan będzie drugim Chrystusem, przez którego spadną na Żydów
niewysłowione cierpienia. Gdybym był Rotszyldem i gdybym nie znał pańskiej
bezinteresowności, nie wahałbym się dać panu pięciu milionów za niepubliko-
wanie tej nieszczęsnej książki.
Bacher, wydawca "Neue Freie Presse" i chlebodawca Herzla wyraził inaczej
tę samą myśl: "Pan stanie się honorowym antysemitą".
I Scharf i Bacher upewniliby się, że nie mówią paradoksów, gdyby mogli
zajrzeć w pamiętniki Herzla z tych czasów, tak, jak to nam teraz jest dostępne:
"Antysemici staną się naszymi przyjaciółmi, na których będziemy mogli
całkowicie polegać, kraje antysemickie staną się naszymi sprzymierzeńcami"
(59).
NIE, NIE DA SIĘ SYJONIZMU
PRZEMILCZEĆ
Herzi - mimo wszystkich tych pocisków drobnego i grubego kalibru - pozo-
staje nieugięty. Dwoi się i troi, bo jest sam. Ludzie, których, zdawałoby się,
przekonał, kiedy wychodzą poza obręb czaru, jaki wywiera Herzł, łączą się
z jego przeciwnikami. "Muszę go za każdym razem rozgrzewać" - notuje
w pamiętniku o nadrabinie Giidemannie. O tym samym Giidemannie, w liście
do którego podaje, że siedemnaście przez siedem równa się sto dziewiętnaście,
aby go przekonać, że ma władze umysłowe w porządku. Istotnie ten miły,
powszechnie lubiany felietonista, który z piątku na sobotę stał się prorokiem,
zużywa się tak, że może robić wrażenie nieprzytomnego. Memorialisko do Ra-
dy Rotszyldów, które każdemu stara się odczytać, stanowi istne pS/e-mSźe1.
Dubluje listy polecone do tegoż samego adresata niepoleconymi, "bo tamten
może nie odebrany leży na poczcie", reflektuje siebie: "Kiedyż oduczę się
nieostrożnego pisania listów" i znowuż pisze w jednym z listów: "Ma pan,
oczywiście, prawo uważać mnie za bohatera z operetki".
Najwięcej boli go żydowskie nicowanie wszystkiego, relatywizm, samo-
wyśmiewanie, które jest niejako nałogiem narzuconym przez otaczający świat
gojski i pancerzem ochronnym.
Żydowscy jego koledzy w "Neue Freie Presse" prześmiewali się z majaczeń
o państwie żydowskim. "To jest świetna idea - dowcipkował któryś - pod
warunkiem... że będę przy poselstwie żydowskim w Wiedniu".
Spokojny i koleżeński Herzł huknął nagle pięścią w stół: "Kpiarze, których
nie stać na nic innego, jak na dowcip, są przekleństwem mego narodu" (254).
Będąc u bogatego króla węglowego Guttmana, kiedy synalek Guttman
pozwala sobie na dowcipasy o żołnierzach żydowskich przyszłego państwa,
woła: "Nie robić głupich dowcipów!... Koła historii zmiażdżą nędznych
dowcipnisiów".
"Dowcipkowanie jest nieszczęściem Żydów - zapisuje Herzł w pamiętni-
ku. - Żydowskie upodobanie w samowyśmiewaniu jest bezsilną próbą więźnia,
aby wydawać się wolnym".
Koła historii!... Może obecnie syn Guttman, sprzedając szelki w Tel
Awiwie, zastanawia się nad słowami tego dziwnego pana z asyryjską brodą,
który wówczas go tak niespodziewanie skrzyczał.
' [Red.:] Nieład, groch z kapustą.
60
Nam Polakom wiadome jest, jak ciężko jest się potykać samotnemu
człowiekowi o honor sztandaru i żołnierza, aczkolwiek ten sztandar i ten
żołnierz byli i są realiami. Ale czy umiemy sobie wyobrazić tę wielkość,
przedzieloną jednym krokiem od śmieszności, która każe samotnemu człowie-
kowi zastawiać się za honor nie istniejącego żołnierza?
Bo Herzi jest sam i jest niejako dwojakim Herzlem: wziętym dziennikarzem
i postrzelonym prorokiem.
Jako wziętego dziennikarza zaprasza go Koźmian do Badeniego. Premier
wielkiego państwa przyjmuje Herzla z wyszukaną grzecznością i proponuje mu
zorganizowanie wielkiego dziennika prorządowego.
"Cygaro kilkakrotnie mi gasło - notuje Herzł w pamiętniku - i Badeni za
każdym razem zapalał mi je zapałką. Przy maleńkim tym incydencie pomyśla-
łem, uśmiechając się w duszy: co też powiedzieliby na to mali, a nawet
i najwięksi. Żydzi spośród moich znajomych".
"Najwięksi spośród jego znajomych Żydów" - jego chlebodawcy, Bacher
i Benedikt, właściciele "Neue Freie Presse", największego organu imperium
austriackiego, gazety, która miała zasięg światowy, mówią, że Herzł nie
powinien opuszczać ich dla propozycji rządowych, mówią, że warunki material-
ne będzie mógł uzyskać jakie zechce, tylko utyskują na to, że Herzł siebie i ich
organ kompromituje fantazjami syjonistycznymi. Konkurencja wyzyskuje fakt
jego współpracownictwa w "Neue Freie Presse", aby wskazywać opinii, że
"Neue Freie Presse" jest organem żydowskim. Przy wzrastającym kursie
antysemickim jest to wielkie zagrożenie dla nakładu.
- Syjonizmu nie będziecie mogli przemilczeć - woła Herzł do władców
wpływowego organu.
- Przeklęta historia - wzdycha Bacher.
- Tak, przeklęta - potwierdza Herzł. - Nie można się od niej uwolnić; jest
się do niej przykutym, ciężkimi łańcuchami, czy się ją uznaje, czy się jej
zaprzecza.
Unaocznienie tej prawdy stanie się walną zasługą syjonizmu.
Herzł nie przyjmuje propozycji Badeniego. Nadrabin Gudemann cmoka
z żalem: "Szkoda... Tak by się dobrze sztadlanimowało..." (zabiegało o interesy
żydowskie).
Nadrabin Giidemann chciałby zegarkiem wbijać gwoździe: przez setki lat
najlepsze umysły żydowskie zużywano na sztadlanimowanie, na wycieranie
przedpokojów możnych w interesach getta.
Od czasów Molcho po raz pierwszy ktoś będzie sztadlanimował nie
w interesach getta, a w interesach narodu jako całości.
Na razie ma jednego zwolennika, ale nie byle jakiego.
Max Nordau (1849-1925), o jedenaście lat starszy od Herzla, startował
również z okolic Tabaktempels, będąc synem rabina Suedfelda z Budapesztu,
nauczyciela hebrajskiego.
61
Jak i Herzi, był na najlepszej drodze do asymilacji, mając żonę chrześcijankę
i dziecko chrzczone. Samo przemianowanie się z Suedfelda na Nordaua było
szedewrem1 asymilacji. Już wówczas Chamberlain rozpisywał się o rasie
nordyckiej. A więc niepopularne "suea" zmienia Nordau na "fiord", a dosyć
prozaiczne ,^e/a", na które kończyło się wiele nazwisk żydowskich, na
starogermańską "a»" - błoń. Rekord w tej mierze pobił chyba jeden tylko
Leśmian, członek Polskiej Akademii Literatury, przerobiony z Lesmana. Jedna
kreska nad "s" i nazwisko ma zapach leśny. Jedna literka "i" - i pojawia się
pięknie brzmiące ze staropolska miano.
Nordau był typowym krańcowym indywidualistą końca XIX wieku. Jego
radykalny hyperkrytycyzm w książkach Paraaoxe i Kowentionelle Luegen zyskał
mu szerokie koła czytelników. Ale powodzenie było przejściowe. Ataki
Nordaua na Ibsena, który był bożyszczem tamtych lat, zrobiły go niepopu-
larnym.
Zapewne i tu szukać należy powodów ewolucji w kierunku syjonizmu. Jeśli
Herzi doszedł do syjonizmu przez myśl o przyszłości syna, przez marzenie,
przez dążenie do wielkości, to Nordau - przez to, że asymilacja nie dała mu
spodziewanych laurów. Toteż zapłonął do niej nienawiścią.
Herzla z Nordauem zetknął charakterystyczny wypadek.
Nordau był lekarzem psychiatrą i przyjaciele, zaniepokojeni dywagacjami
Herzla, podesłali Nordaua, który pod pozorem rozmowy towarzyskiej miał
zbadać poczytalność autora Państwa żydowskiego.
- Jeśli on jest wariat, to ja chyba już też zwariowałem - zakomunikował
swą diagnozę, wstrząśnięty wizją Herzla.
Odtąd już drogi tych dwu ludzi - Herzla i Nordaua - są nierozłączne.
Nordau uważa, że Żydzi są tak zróżnicowani antropologicznie, że nie są zdolni
wytworzyć jednego narodu. Uważał, że na zespolenie typu winno upłynąć ze
dwieście lat. "Ja sądzę - oponował Herzi - że wystarczy lat trzydzieści. Zang-
will stoi na gruncie teorii rasowej, której ja nie mogę uznać, z chwilą, kiedy
porównywam jego i siebie. Uważam, że jesteśmy historyczną jednością z różni-
cami antropologicznymi; to wystarcza dla stworzenia państwa".
W późniejszej działalności praca zostaje tak rozłożona, że podczas gdy
Herzi, jako firmujący ruch musi koić, godzić i łączyć, aczkolwiek gorycz nie-
jednokrotnie podchodzi mu pod gardło, Nordau bierze na siebie zadanie bez-
litosnego zdzierania zakłamania, które narosło na żydóstwie, ostrego zwalcza-
nia przeciwników, sięgania do samych trzewi żydowskiego życia.
,Ale pozwalam sobie wątpić, czy te dwie indywidualności potrafiłyby
utrzymać gmach syjonizmu, gdyby - znowuż - nie doszła siła pomocna:
antysemityzm.
' [Red.:] Spolszczone franc. chef efoemre - arcydzieło, majstersztyk.
62
W roku tym 1895 Austrię, a zwłaszcza Wiedeń, ogarnia skurcz reakcji
antyżydowskiej. Wódz ruchu antysemickiego, Lueger, zostaje wybrany na
prezydenta Wiednia. Cesarz Franciszek Józef, uważający Żydów za kit pomyśl-
nie zlepiający ześcibane ze strzępków państwo, które nie ma naturalnych
czynników łączących, nie zatwierdza tego wyboru. Lueger zostaje ponownie
wybrany i korona musi ulec, salwując swój autorytet pozorami nie mającymi
istotnego znaczenia.
Oparcie o tron, instynkty wszczepione przez lata przez Schut'yudentum - za-
wodzą. Ziemia pali się pod nogami.
W Czechach ulicami miast przeciągają tłumy, śpiewając popularną pieśń:
"Niech się spalą Niemcy i Żydzi na jednym stosie". W Pradze, Nachodziu,
Melnikowej, Polnej, Haleszowie mają miejsce pogromy.
W Galicji, osławionej Galicji i Lodomerii, najbiedniejszej części Polski,
w której długie lata Żydom jakoś się wegetowało przy wygrywaniu między
Rusinami i Polakami roli języczka u wagi, również sytuacja psuć się poczęła.
Jeszcze niedawno pisarz żydowski Francoz w powieści z życia Żydów
galicyjskich (Die Juden von Barnow) - stojąc nad grobem kobiety, która padła
ofiarą fanatyków, bo w Jom Kipur przyszła do bóżnicy bez peruki - snuje
rozważania o losie narodu, dla którego surowa dyscyplina obrządku była tarczą,
a którą to tarczę można by odrzucić teraz "kiedy na Zachodzie nastał świt
i uderzenia przestały spadać na żydostwo". Złudzenia! Nie tylko rodzące się
mieszczaństwo, ale nawet konserwa, mniej podlegająca antysemityzmowi,
zajęły zgodny front eksterminacji gospodarczej Żydów. "Antysemityzm jest
wielkim grzechem - referował ex praesidio na zjeździe Towarzystwa Rolnicze-
go w Krakowie hrabia Tarnowski - jest bowiem przeciwny nauce chrześcijańs-
kiej, jest okrutny, nieludzki i pobudzający najniższe instynkty. Należy walczyć
z Żydami metodami gospodarczymi. Polak, dający możność zarobku Żydowi,
podcina egzystencję własnego narodu".
Na Węgrzech, w ojczyźnie obu promotorów syjonizmu, na Węgrzech, gdzie
zdawano się zapominać Żydom proaustriacką orientację 1848 roku i gdzie anty-
semityzm sprawił to, czego nie mógł dopiąć liberalizm Kossutha - mianowicie
szybkie madziaryzowanie się Żydów, gdzie już w 1881 roku język węgierski
jako język macierzysty podało dwadzieścia trzy procent Żydów, a w końcu
XIX wiekuSiedemdziesiąt pięć procent, Węgrzy przestali się domagać asymilo-
wania się Żydów, przechodzenia ich na chrześcijaństwo i śpiewali piosenkę:
A.mi syidóban baj
New a yallas de(a)faj1
Nowe więc kryteria wchodziły na tapetę i rozlewały się po całym imperium
austriackim, jak zresztą po całym świecie.
Najgorsza u Żydów, to nie ich religia, ale ich rasa.
65
Najbujniejszym plonem wschodziły te hasła na ziemiach etnograficznie
niemieckich. Wyglądały one z każdego kąta. Herzi, elegancki dżentelmen
o europejskim wyglądzie, notuje, że krzyczano za nim antysemickie wyzwiska
i zapisuje wierszyk, który znalazł w kabinie kąpielowej:
Ob, Gott, schick doch den Moses wieder
Auf das er seine Słammesbruder
Wegfuehrte ins Gelobte Land
In dann die gan^e Judensippe
Erst drinnen m des Meeres Mitte
Dann, Herr, o mach die Klappe yy
Und alle Cbristen haben Ruh!1
Dobrze więc: świat doczeka się drugiego Mojżesza.
Bo pod wpływem złych wieści, ścigana, zaszczuta i tropiona dusza
żydowska, od wieków przyzwyczajona chronić się w marzenia mesjańskie (bo
jakiż żywy organizm tak straszliwe operacje mógłby przejść bez narkotyków) -
teraz miała te marzenia podane w kulturalnie spreparowanej formie, w blasku
pierwszorzędnej dialektyki.
Poczynają się sypać akcesy za Wurde (za poczuciem godności) ze wszystkich
stron świata. Przede wszystkim od młodzieży.
...Kadimah, Unitas, Gamala, Libanonia, Iwrija - i jak tam jeszcze - nazwy,
o których elegancki felietonista nie miał pojęcia, stowarzyszenia, o których nie
wiedział, że istnieją.
Herzi sam jest zdumiony. "Ich dusze sypią iskry, skoro ich tylko tykam
swoją laską" - pisze już stylem nieco Mojżeszowym. "A więc to będzie
istotna działalność, nie żadna powieść" - konstatuje pełen oszołomionej ra-
dości.
Blask z Wiednia rozpiera czarną chmurę, wiszącą nad żydostwem, przenika
coraz dalej i dalej. Do swojej małżonki, szacownej Szejne Szejndel w Gołoda-
jewce, pisze Menachem Mendel, bohater Szolema Alejchema, typ L.uftmenscha,
jakich tylu napłodziła antyżydowska polityka rządu rosyjskiego: "Widzę, że
doszły ciebie gadania o cynizmie (Menachem Mendel jeszcze się nie
otrzaskał ze słowem syjonizm - przy p. mój MW). Byłem na żydowskich
zebraniach. Cały czas po rosyjsku mówili. Co by im szkodziło mówić z Żydami
po żydowsku? Próbowałem mówić o tym to z tym, to z tamtym. Wyśmiali
mnie. Cyniści? - to już lepszego interesu nie mogłaś znaleźć, nie?" (57).
Mendele trafił na zebranie maskilistów, którzy po pogromach topnieli jak
śnieg na wiosnę.
* Boże, ześlij ponownie Mojżesza, aby swych ziomków powiódł z powrotem do Ziemi
Obiecanej, a jak całe towarzystwo znajdzie się w środku morza, zamknij. Boże, 
klapę
i chrześcijanie będą mieli spokój.
64
"GDY WYSZEDŁ DO BRACI - URÓSŁ..."
Pastor angielskiego poselstwa w Wiedniu, Hechler, jest całkowicie pogrą-
żony w Starym Testamencie i historii biblijnej. Używa strojów rytualnych
starohebrajskich i pała miłością do Syjonu. Ma możność w poselstwie stykać się
z wysoko postawionymi osobistościami, zyskuje zaufanie wielkiego księcia
badeńskiego.
I wielki książę badeński jest pierwszym suwerenem, do którego przez
Hechlera trafia Herzl. Ten kontakt jest dla niego bardzo ważny, bo wielki
książę ma wielkie znaczenie na dworze berlińskim i jest szwagrem cara.
Kiedy czytamy tę książkę, przeszło nad nami tyle burz, padło tyle wielkoś-
ci, powstało tak wiele nowych wartości, że nie bardzo możemy zrozumieć,
co za ewenement ma stanowić rozmówka z jakimś wielkim księciem.
To był jednak wiek XIX, wiek ułożony hierarchicznie, postopniowany,
ewolucyjny, bez przypadków i bez nowinek pojawiających się znienacka.
W tym wieku nawet śmiały i wygadany publicysta, idąc do barona Hirsza,
krygował się przed lustrem i kupował nowe rękawiczki, które gniótł, aby nie
wyglądały zbyt świeżo. A teraz wypadło mu mówić z osobą koronowaną, boć
przecie wielki książę Badenii brał udział w wojnie niemiecko-francuskiej jako
suweren.
Herzl jest tak wyraźnie zdenerwowany l podniecony, że adiutant wielkiego
księcia stara się go uspokoić: "Niech pan się nie obawia, wielki książę jest 
tylko
człowiekiem".
Amfilada poczekalń, przechodzenie przez ręce coraz wyższych dostojni-
ków, nim się stanie przed suwerenem, to był tygiel, przez który przepuszczało
się petentów według rytuału dziewiętnastowiecznego, aby ich zrobić "na
miękko". Pamiętam ten rytuał na przyjęciu u Horthy'ego, który, władając
państwem nie liczniejszym niż Nowy Jork, był otoczony taką ilością średnio-
wiecznych hajduków z halabardami, konnych trabantów na niedźwiedzich
czaprakach, dostojników w sobolach, kapiących blaskiem brylantów, marszał-
ków, walących buławami o podłogę, że aż kiedy wreszcie stanął przed nami na
podium suweren Węgier, zdawało się, że tylko przez wypadek archanioł wlazł
w mundur oficera marynarki.
Natomiast wizyta u innego władcy, właśnie tego, którego rządy rozciągały
się między innymi i na Nowy Jork równy Węgrom - miała całkiem inny
przebieg.
5 De Profundis                                           65
Uległem propozycji kilkunastoletniej córeczki ("daj pani Rooseveltowej
czekoladek, bo mąż jej nie chce, żeby się ludzie zabijali"...) i przywiozłem
ogromne pudło Wedla. Czułem się z nim w holu Białego Domu jak pies,
któremu uwiązano kij i łypałem okiem, czy nie da się wtrynić nieszczęsnego
pudła pod jaką kanapę. Zamiast niej napatoczył mi się adiutant, któremu
rozpaczliwym szeptem zwierzyłem się, że oto są czekoladki dla pani Roosevelt
i że niechże je zabierze.
- She is there - wskazuje adiutant na nadbiegającą w skromnej sukience.
- Ob, chocolate! - woła pani Roosevelt z ogromną uciechą. Potem otrzyma-
łem list od niej z podziękowaniem i z podkreśleniem, że czekolada była istotnie
wyśmienita.
- Of>,Jes! - wykrzyknął mister Roosevelt, kiedy mnie mu przedstawiano
w liczbie paru dziesiątków delegatów Pen-Clubów innych krajów. Ten wy-
krzyknik brzmiał tak, jakby doskonale o mnie wiedział i tylko marzył, aby się
ze mną poznać.

I to nie była obłuda. To był ten ton, który doskonale pozwoliłby, gdyby był
czas po temu, na przejście do naj intymniej sze j pogawędki, do wyrażenia,
gdybym był obywatelem Stanów, swego niezadowolenia panu Rooseveltowi
z jego polityki. Pani Roosevelt, oprowadzając nas "po mieszkaniu" zaśmiewała
się, pokazując list farmerki z Teksasu. Ciekawska obywatelka zalazła aż do
centralnego ogrzewania, powalała sobie sukienkę i napisała do gospodyni srogi
list: "Pani Roosevelt - zamiast pisać po gazetach, lepiej dopilnowałaby pani
porządków i zeszła czasem do centralnego ogrzewania".
No, ale rok 1959, w którym się to działo w Ameryce, nie był rokiem 1896
w państewku Baden.
Wielki książę, opięty w długi do kolan dwurzędowy mundur, nie tylko nie
wykrzyknął: "Oh Jes!", ale uważał za stosowne podać rękę tylko pastorowi.
Miał przyjąć osobnika, przynależnego do kasty, do której choćby najbogatszych
przedstawicieli długi ciąg suwerenów i przodków wielkiego księcia mówił
przez: "Niech on powie" (115).
- Jego Książęca Mość był pierwszym między książętami Niemiec - rozpo-
czął Herzł ~ którzy w Wersalu obwołali cesarza Rzeszy. Gdyby Jego Książęca
Mość raczył wziąć udział w ugruntowaniu drugiego państwa w ciągu tegoż
samego stulecia...
Rozmowa trwała długo - wielki książę się zainteresował. Herzł w pamiętni-
ku notuje z zadowoleniem, że lejbgwardziści i lokaje zgrupowani w poczekalni
patrzyli ze zdumieniem na tego starozakonnego, któremu Jego Książęca Mość
zechciała udzielić tyle czasu.
Hechler wymógł, żeby wracać Orient Expressem. W wagonie upojony
Herzł rozwija mapę i wyznacza granice swego państwa: na północy góry
Kapadocji, na południu - Kanał Sueski. Jak za Dawida i Salomona.
66
Hechler chce pokryć z własnej kieszeni różnicę ceny między Orient
Expressem i osobowym.
O nędzo, o blasku!...
Teraz, kiedy masy żydowskie całego świata są poruszone i oczekują, należy
coś wreszcie począć robić. Rok 1896 w życiu Herzla ma wiele wspólnego
z rokiem 1666 w życiu Sabataja Cwi, na który to rok ów false-Mesjasz
zapowiedział, że ukorzy sułtana.
I tak jak w 1666 roku Sabataj, tak Herzi w 1896 ruszył do Konstan-
tynopola.
Czasy jednak były pomyślniejsze o tyle, że "chory człowiek" - Turcja,
uginała się pod ciężarem Dette Publique\, a świat był zafascynowany bogactwa-
mi żydowskimi w ogóle, a w szczególności niesłychaną rozrzutnością na cele
żydowskie Hirsza, który w Turcji właśnie był znany jako grynder kolejnictwa.
Na tym tle były możliwe zupełnie nieprawdopodobne rzeczy. Nieoceniony
Szmarjahu Levin w swoich pamiętnikach opowiada, jak jeden z jego kolegów,
Syrkin, nie mający nigdy grosza przy duszy, wybrał się do posła tureckiego
w Berlinie, proponując mu odkupienie Palestyny przez konsorcjum żydowskie
za sto milionów franków. Poseł omawiał z nim sprawę poważnie i poradził
zwrócić się wprost do Konstantynopola. Dobrze, że nie zażądał tysiąca marek
gotówką płatnych na stół, bo by była kompromitacja.
Syrkin jednak dawał za drogo. Sir Montague obliczył, że Palestynę da się
odkupić od sułtana za dwa miliony funtów, czyli dwukrotnie taniej niż wynosiła
oferta Syrkina.
Dobrze to nam obecnie podśmiewać się dobrodusznie, spoglądając na roz-
budowaną przez Żydów Palestynę. Ale w owych czasach ekstrawagancja
Syrkina była tyleż warta, co mądre rachowanie Montague. Ani z tej ani z tam-
tej nie widać było ani grosza.
Herzi znajduje sobie oddanego pomocnika w Konstantynopolu. Niby
omen znamienny - jest to Polak, Newliński, a więc syn narodu, na którego
drodze dziejowej Palestyna znajdzie się jako zagadnienie najbliższe. Newliń-
ski, emigrant polityczny z Polski, jest wydawcą "Correspondance de 1'Est"
w Konstantynopolu. "Skoro nie mogę robić polityki polskiej, jest mi wszyst-
ko jedno: wygrywam polityczne majstersztyki jak wirtuoz fortepianowy
i tyle..."
Przed wyjazdem otrzymuje list od Nordaua. Nordau donosi, że uzyskał
u Rotszylda audiencję. Trwała sześćdziesiąt trzy minuty: pięćdziesiąt trzy
minuty mówił Rotszyld, dziesięć pozostało dla Nordaua.
Herzi się uśmiecha: już się oderwał psychicznie od rachowania na jakichkol-
wiek nediwim jeduim (wielkich dobroczyńców).
* [Red.:] Długów publicznych.
5*                                       67
Zrobił sobie w myśli szybki bilans roku, jaki ubiegł od rozmowy z Hirszem:
- Jeśli tak dalej pójdzie, tosię spełni Les^ana habaa bejerus'ylaim (na rok
przyszły w Palestynie).
15 czerwca wyjeżdża do Konstantynopola. Na dworcu w Sofii witają go
tłumy Żydów. Róże, róże, girlandy, wieńce...
Tak przed sześciuset laty Abram Abulafi z Saragossy zjawił się przed
papieżem Marcinem IV, by go nawrócić na judaizm, za co ledwo uniknął stosu.
Tak przed czterystu laty Dawid Reubeni stanął przed Klemensem VII,
żądając pomocy zbrojnej dla Żydów, którzy chcą odbić Jerozolimę.
I jeden i drugi powoływali się na dziesięć pokoleń rzekomo żyjących nad
rzeką Sambation, która sześć dni płynie lawiną olbrzymich głazów, a spoczy-
wając w szabas z woli Najwyższego jest otoczona tak gęstą mgłą, że i w szabas
nikt tych możnych i potężnych dziesięciu pokoleń ujrzeć nie zdoła.
Herzi żąda pomocy dla pokoleń żydowskich, bytujących gdzieś w Europie.
Oznajmia wezyrowi Ziad Paszy, że chce otrzymać Palestynę jako niepodległe
państwo. Obiecuje dwa miliony tureckich funtów jako wykup zaległości
podatkowych Palestyny oraz osiemnaście milionów jako pożyczkę dla skonwer-
towania Dełłe Publique.
Skąd ma wziąć te pieniądze, tego za Sambationem europejskim w żydostwie
pokrytym mgłą - nie widać.
Turcy mogą myśleć: jednak Rotszyld... Jednak Hirsz... Jednak Montefiore...
Ale Herzi tak myśleć nie może.
Jest jak Syrkin, pertraktujący z posłem tureckim.
Albo, jeśli chcecie, jak wódz, rozpoczynający również walkę o niepodleg-
łość z siedmiu ułanami, którzy nieśli na plecach siodła w nadziei zdobycia koni
i z kompanią piechoty uzbrojonej w jednostrzałowe karabiny.
Bo od wielkości do śmieszności jest tylko krok...
Sułtan z goryczą kazał wielkiemu wezyrowi, aby oświadczył Herzlowi: "Po
co Żydzi mają się śpieszyć? Niech poczekają aż chory człowiek umrze i wówczas
podzielą trupa, zaoszczędziwszy sobie tych dwadzieścia milionów". Ale na
wiwisekcję on się nie zgodzi. Nie odda Palestyny, bo i mieszkający w niej Żydzi
są jego dziećmi. Wszystkie ludy imperium są jak dzieci z różnych żon, ale
jednego ojca.
Odmowa jednak nie ma charakteru wrogiego. Sułtan przysłał Herzlowi
komandorię "Medżidżje". Nie wszystko idzie jak wymarzyły pamiętniki, na
Herzla nie spada order "przede wszystkim angielski", ale pośrednio wizyta ma
duże znaczenie: wędka została zapuszczona.
Herzi w powrotnej drodze oblicza, że wydał trzy tysiące franków na bak-
czysze. Najbardziej może się opłaci bakczysz dany Lufti Adze, kamerdynerowi
sułtana. Sułtan przywiązywał wielką wagę do snów swego kamerdynera. I Lufti
Adze przyśniło się, że Żydzi powinni wrócić do ziemi przodków.
68
W powrotnej drodze znów zatrzymuje się w Sofii, jedzie do synagogi, gdzie
go wita rozentuzjazmowany tłum. Wszak tak niedaleko leżą Saloniki, w któ-
rych aż po czasy Hitlera pozostała sekta sabatianistów, wierząca, że Sabataj
wstąpił na niebo i wróci.
Kiedy Herzi, stojąc na podium, chce się zwrócić twarzą do Tory, aby nie stać
do niej tyłem, wołają tłumy: "Ty sam jesteś równie święty jak Tora".
Napisane jest: "I stało się za onych dni, gdy urósł Mojżesz, że wyszedł do
braci swej i widział ciężary ich" (Exodus II, ii).
Midras^ to komentuje: "Gdy Mojżesz wyszedł do braci - urósł" (211).
Herzi jedzie z Konstantynopola do Londynu, w którym jego przybycie staje
się sensacją dnia. Żydzi mają wielkie wpływy w prasie angielskiej. Wolf "inter-
wiuje" go dla "Daiły Graphic", Zangwill dla "Sunday Times". Herzi mocno
stawia tezę, że infiltracja stopniowa jest wielkim niebezpieczeństwem dla Ży-
dów. Skoro liczba Żydów zwiększy się w Palestynie, zaistnieje dla bezbronnych
niebezpieczeństwo, jak przez tyle wieków historii żydowskiej. Tylko gwarancje
polityczne, tylko charter mogą stworzyć realną podstawę dla osadnictwa.
Charter to jawność, charter to publiczne postawienie sprawy żydowskiej.
Rodzący się syjonizm polityczny plutokracja spotyka zimno i wrogo.
"W Anglii w owych czasach był raj żydowski - pisze w 1929 roku brat
Israela Zangwilla, Louis - aż trudno to pojąć obecnie - dodaje smętnie. - Po-
za tym były inne względy, moralne. Kiedy Herzi opuścił nasz dom, zastanawia-
liśmy się z bratem, czy jest rzeczą słuszną tworzenie na świecie jeszczej jednej
politycznej jednostki, odgraniczonej granicami i barierami. Nasz przyjaciel,
Natan S. Józef, z którym Herzi miał się spotkać, odzywał się jeszcze ostrzej:
«Nawoływanie do tworzenia nowej politycznej narodowości, z wszystkimi
perspektywami wrogości i kłótni względem innych narodów, jest to coś tak
przeciwstawnego procesowi, że aż staje się zbrodnią»" (256).
Za to Eastend ubogich Żydów szaleje na wielotysięcznych wiecach.
Trzeba jednak gadać z tym Herzlem, "który może okazać się nowym Chry-
stusem dla żydostwa" i narazić je na ponowne wielowiekowe prześladowanie.
18 lipca raczy go przyjąć Rotszyld. Ale żeby sobie ten fantasta za wiele nie
oczekiwał z tej rozmowy i nie wbił się w dumę - Rotszyld przyjmuje go
w biurze, nie zaś w mieszkaniu prywatnym.
Mayersohn, redaktor Hawasa, pilotuje Herzla na to spotkanie, jak przed
rokiem pilotował go Hechler do wielkiego księcia Badenii. I jak wówczas
adiutant wielkiego księcia, tak obecnie Mayersohn uspokaja Herzla: "Ostatecz-
nie Rotszyld jest takim samym człowiekiem jak my obydwaj".
Rotszyld, naturalnie, nie ma zamiaru dać przyjść do słowa Herzlowi i sam
poczyna gadać krytykując Państwo 'ydowskie, Ale to już nie ten sam Herzi,
który ugniatał rękawiczki, idąc do Hirsza. Po pięciu minutach przerywa potok
Rotszyldowskiej wymowy:
69
- Pan nie wie o co chodzi, niechże pan pozwoli, że ja wpierw wytłumaczę.
Naturalnie, rozmowa pozostaje bez rezultatu. "Człowiek o wstrętnych us-
tach i nieopanowanych ruchach" (205) obawia się, że do Palestyny lunie
półtorasta tysiąca sznorerów (żebraków). "Ja ich nie utrzymam - może pan to
potrafi?" Po czym pełno zdań ociekających mądrością: "Oko nie powinno być
większe niż brzuch"...
Poprzednik Rotszylda, bankier Klaudiusz Regin przed dwoma tysiącami
lat, tak mówił do Józefa Flawiusza, któremu również zbyt paliło się w głowie:
- Żydzi posiadają wpływy we wszystkich sferach, a te wpływy jeszcze
urosną, o ile sami będą dosyć mądrzy, aby nie wystawiać ich w nazbyt
jaskrawym świetle; co jest ważniejsze - czy posiadać moc, czy okazywać
moc? - zakończył pytanie i spłukał sobie usta winem (22).
Herzi ostatecznie postanawia zwrócić się do mas.
"Rozwińcie siedmiogwiezdny sztandar! Do mas!..." - pisze do sekretarza
organizacji w Londynie, (Wówczas jeszcze projektował siedem złotych gwiazd -
siedem godzin pracy - w białym polu jako sztandar syjonizmu).
- Twórzcie kadry! - woła na tysiącznych wiecach.
Hałas z tego wszystkiego idzie na cały świat. Sokołów (tak, późniejszy
wierny Sokołów) pisze w warszawskiej "Hacefirze" artykuł pt.: Ja się tylko
bawię...
"Jak głuptas, który puszcza strzały bez troski kogo zranią" - pisze Soko-
łów, myśląc o tych trudnościach, które ze strony tureckiej spadną na pierwszą
aliję.
"Herzla Mesjasz - pisze "Hacefira" - to towarzystwo akcyjne, które na
wyzwoleniu Izraela porobi dobre geszefty".
I gdy rozczochrane, zarażone "naplewatielstwem" i nihilizmem chowewej-
czyki ze wstrętem burzą się przeciw polityce "białych kołnierzyków" panów,
co kroją ze siebie dyplomatów i poczynają kolekcjonować ordery, zachodnia
plutokracja żydowska puszcza gadzinowe oszczerstwo, że Herzi otrzymał
z pewnego banku dwa miliony, że szykuje się nowa Panama na grzbietach
żydowskich, że Herzi jest podstawiony przez finansistów.
Nawet druga półkula już wie o syjonizmie, już protestuje, już się obu-
rza; amerykańska konferencja rabinów oświadcza: "Nawet żydowskie państwo
nie da nam więcej wolności. Wskutek tego państwo żydowskie nas nie in-
teresuje".
"Stu tysiącom Żydów w Rzymie dzieje się wcale nieźle" - wyjaśniał
Józefowi synowi ben Józefa prezes gminy żydowskiej w tym mieście.
Główny rabin, doktor Adier, zwraca się przeciw syjonizmowi. Rabinowie
Vogelstein i Maybaum ostrzegają w gazetach przed pierwszym wszechświato-
wym kongresem syjonistów, który Herzi chce zebrać: "Jesteśmy przekonani,
że żaden rabin, ani żaden przedstawiciel gminy w Niemczech nie przyjdzie na
kongres".
7°
Zarząd związku rabinów w Niemczech ogłasza potępienie sogenannten
Siomsłen1, których dążenia są sprzeczne z dogmatem Mesjasza.
"Charakterystyczne - pisze Boehm - że właśnie te koła wypowiadały się
przeciw syjonizmowi jako zwolennicy asymilacji, które w całym swoim
obyczaju były spadkobiercami ducha getta. Ich niewolnicze uczucie, trwoga,
kalectwo duchowe, zadowolenie z siebie, pogoń za zaszczytami, czołganie się
przed możnymi, a gesty dobroczyńców w stosunku do stojących niżej - oto
były cechy przywódców wielu żydowskich instytucji" (119).
Czy jednak sąd taki nie jest jednostronny?
Cóż leży na dnie tych wszystkich zastrzeżeń, eksklamacji, kalumnii? Dzia-
łają tu opory materii, trwoga o doraźny: interes osobisty, ale trudno 
przypuścić,
żeby to były jedyne czynniki.
Na dnie ciemnoty, obskurantyzmu i egoizmu, na dnie degeneracji myślenia
politycznego wywołanego dwutysiącletnią niewolą, palą się tam w tym proteś-
cie przeciwko Herzlowi niewygasłe ognie żydowskiej koncepcji światowej,
ognie zapalone jeszcze przez proroków, wcześniej jeszcze - przez potężny
piorun głosu Jehowy, który strzelał w zaraniu dziejów żydowskich.
1 [Red.:] Tak zwanych syjonistów.
71
POSŁANNICTWO - W POPRZEK DROGI
CZY PO DRODZE?
Dwa wrażenia mam z dzieciństwa, które kazały mi się zastanowić, co też tam
tkwi wewnątrz w tych zabawnych, usłużnych "Żydkach".
We dworze naszym, jak w każdym dworze, był pachciarz, Srul. Srul był dla
wszystkich usłużny, bo usłużność była jego fachem, z którego żył.
Srul, poza tym, że załatwiał wszystkie zlecenia, był ważnym czynnikiem
psychicznym: upewniał samym swoim istnieniem najnędzniejszego nawet
mieszkańca dworu, że ten najnędzniejszy członek aryjskiej społeczności stoi
wysoko w hierarchii ludzkiej: jest omyty z grzechu pierworodnego, nie podlega
śmiesznym zakazom koszeru i szabasu, ma określone zajęcie i określone pobory
na ziemi, a w niebie miejsce równe najbardziej jaśnie wielmożnym.
Aby się upewnić w tych swoich przewagach życiowych i pozagrobowych,
należało od czasu do czasu pokpinkować sobie ze Srulka. Zabieg ten, potrzebny
dla konkokcji1 duchowej, był funkcjonalnym atrybutem faktora i Srulek był
raczej lubiany jako ten, który samym swoim chałatem, pejsami i rodzajem
zajęcia mówi w każdym dniu powszednim aryjczykom komplementy i utwier-
dza ich w poczuciu swojej wartości.
Srulek, jako się rzekło, był lubiany, a więc częstowany herbatą - jedyny
poczęstunek, jaki mógł przyjąć w gojskim domu. Ponieważ posadzić go zć
służbą byłoby despektem dla tej ostatniej, więc Srulek otrzymywał herbatę na
komodzie w holu i stojąc popijał ją z błogim zadowoleniem uczestnictwa
w obrządku domowym. Dwór kresowy stanowił swego rodzaju rzymską
familię, gdzie wszyscy klienci otrzymywali zwyczajowy "traktament". Srulek
był, acz w ostatnim rozgałęzieniu, klientem familii i dlatego siorbał herbatę
z poczuciem przynależności.
Wówczas z dziecinną grozą patrzyłem na trzymającą szklankę rękę Srula.
Brak w niej było kciuka. Srula młodość należała jeszcze do tych czasów, kiedy
"najczulsza matka z radością podstawiała palec ukochanego nad życie chłop-
czyka pod nóż barbarzyńcy - wybawcy (od wojska - przy p. mój MW)"
(59).
Przechodząca przez hol służba, ekonom, panna apteczkowa, klucznica
zwykli byli w sposób przyjacielski zapytywać:
- No cóż tam, Srulek, na kiedy czekacie Mesjasza?
' [Red.:] Konkokcja - żartobliwie: dobre trawienie.
72
- Czemu Srul nie ma jechać w sobotę? Podłoży Srul butelkę wody pod
siedzenie i git - znaczy się popłynie łódką.
- Czy to prawda, że w Straszną Noc (tak goje nazywali Jom Kipur)
w Kiejdanach diabeł porwał jednego Żyda z środka synagogi?
O krew w macy nigdy nie pytano. Może przez wrodzoną dobroduszność
i delikatność, a może raczej, żeby sobie nie psuć wygodnego obrazu Srulka,
z którego się można było wyśmiewać, a który w ten sposób wyrósłby na coś
demonicznego.
Owszem, zjadaliśmy co rok przynoszone przez Srulową mace z wielkim
apetytem, uspokajani, że "Żydzi dodają krew tylko do mac, które sami je-
dzą". Zresztą robią to jakieś Sanhedryny, gdzieś daleko. Kto wie, czy Sru-
lek nawet jest poinformowany, z czego się składa tajemnicza poświęcona
substancja, której mu przed Pesach kahał dostarcza dla domieszania do
mac?
Srulek był potrzebny jako funkcja śmiechu, dzięki której domownicy
najniższego szczebla jeszcze mogli rozwiązywać kompleks wyższości i tej wizji
Srulka nie daliśmy sobie zamroczyć żadnymi bajdami o mordach rytualnych. Co
innego pachciarz z sąsiedniego majątku. Polepią. Oho! tamten na pewno wiele
o tym musi wiedzieć. Przekonałem się jednak, że Polepie broni swojego
Mowszę, jak my broniliśmy swego Srula.
Pętając się przy tych rozmówkach a podśmiewkach, dziecinną intuicją
czułem, że kiedy Srulek żarcikami odpowiada na te żarty, w kącikach jego ust
drży nieuchwytny uśmieszek. Ten giocondowski uśmieszek na brodatej fizys
Srulowej nie dawał mi spokoju. Bo już wówczas niejasną dziecinną intuicją
zgadywałam, że Srul czuje się wiele wyższy ponad tych chamów, często
niepiśmiennych, którzy swoimi prostackimi pytaniami tykają czegoś niesły-
chanie delikatnego, niesłychanie skomplikowanego, czegoś, co on, Srul, zna
dobrze.
Kiedy miałem kilkanaście lat, jechałem statkiem po Dźwinie. Słońce miało
się ku zachodowi i siedzący koło mnie na pokładzie Żyd począł odprawiać
swoje modły. Z początku było śmiesznie i dziko patrzeć, jak się kiwa. Ale
niebawem przestał być śmieszny. Świeżością chłopięcej percepcji poczułem, jak
ten człowiek rytmicznym kiwaniem się, ochrypłym zawodzeniem usiłuje wejść
w kontakt z Wielkim Niewidocznym. Na pałającym wschodzie potworzyły się
majestatyczne zwały chmur. Ich brzegi były obramowane ogniem, bił zza nich
taki blask, że miało się wrażenie, że niewiele trzeba, a rozsuną się i ukażą 
Pana
Zastępów na tronie.
- Jak to jest - spytałem - że wy Żydzi jesteście tysiąc lat wśród obcych
i nie przestaliście być Żydami?
Podniósł ręce; poły chałata rozwiały się na wietrze, który szedł po
pokładzie. Stał tak czarną sylwetą na czerwonej kuli słońca:
- To jest Błogosławieństwo - powiedział.
75
Wtedy po raz pierwszy zrozumiałem, że jest w tym narodzie wielkość,
której przebłyski niepokoiły mnie w uśmieszkach Srula, o której nic nie
wiedziałem, jak nie wiedziałem, że właściwe imię Srula jest - Izrael.
*
Jakiż to tok ideowy opancerzony skorupą Talmudu i chałata płynął wiekami
w żydostwie?
Historia dzieli narody na: i) najstarsze (Chińczycy, Hindusi, Egipcjanie,
Chaldejczycy, Żydzi), 2) starożytne (Grecy i Rzymianie), 5) nowożytne (82).
O właściwych Egipcjanach i Chaldejczykach słuch zaginął. Nic nie wiado-
mo, co będzie z Hindusów i Chińczyków; zresztą są oni tak daleko. Ale co
mówić o najstarszych narodach, kiedy i po tych starożytnych pozostała tylko
tradycja.
Ileż nas łacinnicy nanudzili starczymi zachwytami nad miłością Horacego
do Lalagen? Staraliśmy się nie słuchać ich giędzenia, by zasiadać do uczty
z Lukullusem, przeżywać przejście Rubikonu z Cezarem, zmierzyć wysiłek
Grakchów.
Od rozbiorów greckich uciekaliśmy wałęsać się z Ulissesem po wyspach
Morza Tyrreńskiego, przymierzaliśmy swoich bohaterów narodowych do
"nagiego trupa Leonidasa", czuliśmy w ustach smak cykuty, którą wychylał
Sokrates, podziwialiśmy tego Spartanina, który pozwolił, żeby mu lis wyżarł
wnętrzności, a nie zdradził się jednym jękiem.
I nagle, w starszych klasach, ogarniało nas zwątpienie, jak to było
naprawdę, czy aby te historie, pitraszone, lukrowane przez dwa tysiące lat,
przykrawane przez pedagogów nie są zwykłą bujdą, czy ci bohaterowie
starożytności myśleli istotnie naszymi kategoriami, czy może im te kategorie
powkładano w usta.
Ach, zobaczyć żywego Herostratesa i zapytać, czy istotnie był taki wydęty
i głupawy? I czy Solon był taki suchy jak nasz belfer, czy istotnie tak kazał
z tymi reformami? A żeby tak podrażnić się z tym Diogenesem w beczce? Co
by taki filozof mówił, gdyby w beczkę grzać z procy? On tu sobie myśli,
a tu - pęc!... On znowu myśli, a tu - pęc!... No więc, on wreszcie... co? Z nami
by było trudniej, jak gadać z Aleksandrem Macedońskim.
Marzenie ściętej głowy! Nie ma ich... Przeszli...
A tymczasem ci z najstarszych narodów są pomiędzy nami!
Bo oto Srul stoi przy komodzie w holu, siorbie herbatę i on wie! On wie,
tak jak ten cadyk, który z żarem mi wytaczał jakieś zadawnione, zapiekłe żale do
Myriam (Matki Boskiej), tak jakby to dziś jego żona miała do niej pretensje -
o klucz od góry. I on, i ten cadyk, i Mowsza z Polepią, i dalej, i szerzej -- 
każdy
z nich "nie żyje w tym samym czasie, co my wszyscy... on żyje ciągle w tym
samym czasie, w którym cesarz rzymski świątynię zburzył i lud izraelski
z Palestyny wygnał i w którym Żydów palili na stosach i po całej ziemi gnali.
74
On oddycha, je i chodzi teraz, ale myśli i czyni tak, jak gdyby żył dw.i tysiące
lat temu" (224).
Żydzi - przeszli wszystkie te trzy fazy, pozostali sobą i są między nami.
Jakże tu klasyfikować tego Matuzala narodów?
Poczynają się gdzieś daleko na wschód od Palestyny, w widłach Eufratu
i Tygrysu (251). Semiccy nomadzi, kiedy zdarzy się rok upalny "pchają się
na zachód w bardziej zagospodarowane kraje, aż po Egipt i proszą się o da-
nie przytułku, gdzie by się trochę odkarmili". Tak dowodzi Reclus (227),
udowadniając, że tak się proszą o przytułek w dzisiejszej Palestynie, jak
i w Egipcie, w którym zasiedli na dobre. Zresztą Gene^is dokładnie to po-
twierdza.
Tak czy owak - dostali się półdzicy semiccy nomadzi między Egipcjan
o wyrafinowanej kulturze. Jakichże to wysiłków musieli użyć ich wodzowie,
aby półdzikich pastuchów w tej wygodnej atmosferze politeizmu nakłaniać do
surowego jednobóstwa? A potem? Kiedy wrócili do Azji? Między swych
pobratymców Chanaanitów, którzy stworzyli swój kult, między Filistynów,
stokroć bardziej cywilizowanych, między Fenicjan, ogładzonych władców
handlu światowego? Każdy z tych narodów osiadłych i zadomowionych miał
swego własnego Boga, który mnożył jego splendory. Fenicjanie mają Baala,
Moabici Kemosza, Ammanici Milkoma. Żydzi więc poczynają kurczowo się
trzymać swego lokalnego Boga.
Wiemy jak tego Jehowę wywyższył Salomon, dźwignąwszy mu świątynię,
o której wieść trwa przez wieki, jak go ukochał Dawid, który tańczył przed
Panem. Ale "będąc wygnany do kraju Filistynów, Dawid przestał czcić Jehowę,
który stał się dla niego bogiem cudzoziemskim" (227). Toteż Max Miiller
nazywa Żydów nie monoteistami, a genoteistami, tzn. wyznawcami jednego
Boga, właściwego wyłącznie jednej narodowości.
Na przykład, Jeffe mówi do króla Ammanitów: "Aza to, co posiadł
Channos, Bóg twój, tobie nie przynależy? A co Jehowa, Bóg nasz otrzymał, na
naszą też posiadłość się dostanie".
Profesor Zieliński znowuż nazywa religię żydowską monolatrią i twierdzi,
że Żydzi bynajmniej nie dali światu monoteizmu. Że Grecy mieli pojęcie
jednego bóstwa nad plejadą innych bogów, a czymże się różnili aniołowie
żydowscy od bogów greckich? Czy nie tak samo biegał z wiadomościami
Hermes, jak Anioł Zwiastun? (ii).
Mają rację Max Miiller, Zieliński i inni, czy nie - to w gruncie rzeczy jest
sprawą drugorzędną. Że Żydzi musieli przejść przez stadium boga plemiennego
to jest w naturalnej kolei ewoluowania pojęć o Bogu. Z równym powodzeniem
można by sięgnąć dalej - do czci oddawanej bałwanom, do fetyszyzmu - i
dowodzić, że Żydzi byli bałwochwalcami. Tak samo człowiekowi można
dowodzić, że był troglodytą i wymyślać mu od pitekantropów i neandertalów.
Nie o to chodzi, czym kto był w zalążku, tylko co się z niego zrobiło.
75
A z Żydami zrobiła się rzecz ciekawa. Zacieśnieni w swojej małej ojczyźnie,
odsunięci od morzą, odsunięci byli od szlaków karawanowych. Całe pobrzeże
wiecznie było a to na południe - filistyńskie, a to na północ - fenickie. Szlaki
karawanowe były we władaniu Babilończyków, Asyry jeżyków, Persów, Egip-
cjan, Greków, Rzymian, ale nigdy Żydów. Krótki okres świetności też nie
polegał na dostępie do morza; była to rentowna Spółka króla Salomona
z królem Tyru, Hiramem, w celu eksploatowania kopalni złota w Ophirze,
dzisiejszej Afryce Południowej. Wielkość Salomona, koniunkturalna, prędko
upadła (1088-978 przed Chrystusem). Państwo Salomonowe rozpada się na
izraelskie, złożone z dziesięciu pokoleń, które zanika i judejskie z dwu 
pokoleń,
które siedzi w swoich górach ze swymi wielkimi już tradycjami i małymi
możliwościami i niejako tuszy się na małym ogniu. Wielka dysproporcja sił
fizycznych i możliwości duchowych wówczas już predysponuje do mistycyzmu.
Prorocy przekuwają pojęcie nacjonalnego Boga Mojżesza ("Ciebie obrał Pan
Bóg Twój, abyś był mu osobliwym ludem ze wszystkich narodów, które są na
ziemi". Deuteronomium VII, 6) na uniwersalistyczne pojęcie proroków ("Mało
mi to było, abyś mi był sługą ku podźwignięciu pokoleń Jakubowych i ku
nawróceniu ostatków z Izraela; przetoż dałem cię za światłość poganom, abyś
był zbawieniem moim aż do kończyn ziemi". I^a/as^ KLIK, 6). Dwa stulecia
ciszy, dwa stulecia "szkolne" narodu soferów - coś znaczy.
Cóż dziwnego, że taki tęgi nabój rozsadził małą Judeę. Trwała z boku,
ale na wirze wszelkich wierzeń wschodnich, bez interesów światowych, bez
przeszkód w kontemplacji, aż wysiedziała na tym styku trzech części świata
nową jego religię. Mały kraik stał się powołany ku temu, aby dać światu
religię, jak Grecja - by mu dać filozofię i sztukę, jak Rzym - by mu dać
prawo.
Bo wszak tego nie przeczy i chrześcijaństwo. Spór nie idzie o to, czy
chrześcijaństwo powstało z ducha żydowskiego, tylko czy duch ten nie poszedł
na bezdroża. Żydzi (choćby Geiger) twierdzą, że to chrześcijaństwo próbowało
podjąć misję żydowską, ale zeszło z monoteizmu na bezdroża Trójcy Świętej,
Boga-człowieka i Odkupienia. Uważają więc, że Żydów rola w diasporze trwa
jako jedynych nosicieli prawdy.
Dlatego mógł Józef Flawiusz uważać pogromcę swej ojczyzny, Wespazjana,
za adira (potężnego), omal za mesjasza.: "Człowiek ten rozbił czaszę Jerozoli-
my, aby jej zawartość rozlała się po ziemi".
Sam Józef, wyszedłszy ze straszliwej rzezi w Jotąpacie "był początkiem
nowego gatunku ludzkiego. To nie był Żyd, nie Grek, nie Rzymianin; to był
obywatel całej ziemi w granicach jakiejkolwiek kultury" (22).
A może to belfry zmyśliły te Józefowe myśli, może drżącemu o życie
w pieczarze, obnoszącemu się w kajdanach zdrajcy wtłaczają w usta pojęcia
współczesne?
Czytajmy wobec tego jego Psa/m obywatela świata:
76
Tedy chwalcie Boga i rozsypcie się po krajach,
Chwalcie Boga i rosyłóc^cie się po mordach,
Niewolnikiem jest, kto pr'y wiązał się. mocno do
jedynego kraju.
Ale jakiego Boga mają chwalić rozsiane po świecie dzieci Izraela? Tego,
który zawarł z nimi przymierze:
Wiekuisty też przyobiecał ci dzisiaj, że mu będziesz ludem wyłącznym (Deutoro-
nomium XXVI, 18).
I że cię postawi wyżej od wszystkich narodów, które stworzył w chwale, sławie
i blasku i że będziesz ludem poświęconym Wiekuistemu, Bogu Twojemu {Deutoro-
nomium XXVI, 10).
Tak oto Jahwe, początkowo jeden z bożków panteonu hebrajskiego,
następnie Bóg prowincjonalny, ale jedyny, wyawansował na Boga uniwersalis-
tycznego, wyretuszowanego przez Flawiusza i jemu podobnych, ale z nawy-
czkami przymierza zawartego w Judei.
A perspektywy, mimo wszystko, były niezłe. Żydzi w diasporze już
wówczas, kiedy upadła świątynia, byli liczniejsi niż w Palestynie (ii).
Nadto - przy upadku świata antycznego mogli byli Żydzi liczyć na wielką
schedę:
"To, co było punickiego i fenickiego, tzn. hebrajskiego w świecie śródziem-
nomorskim, setki tysięcy marynarzy, robotników portowych, handlarzy, nie-
wolników, chłopów i patrycjuszy z portów egejskich, ze wsi tunisyjskich,
z punickich miast Hiszpanii, z ruin Kartaginy, z uchodźców syryjskich - to
wszystko weszło do wspólnoty żydowskiej, bo nie było innego środka
pozostać, mimo wszystko, nieco Hebrajczykiem, nieco człowiekiem w tym
zmierzchającym rzymskim świecie. To, co pozostało - to był duch w poszuki-
waniu ciała" (21).
I istotnie, w tym rozbitym świecie, który setki lat czekać musiał nim
wykiełkują nacjonalistyczne ziarna, zasiane przez dzikich barbarów w czasie
wędrówek ludów, w tym świecie poimperialnym, kasta żydowska była nieświa-
domie siłą rzeczy współpracowniczką wszystkich instancji chrześcijańskiego
kosmopolityzmu, który wyszedł na świat z tego samego pnia żydowskiego.
Olśniewające perspektywy!
Szczęsnyś ty, Izraelu! Któż podobny tobie? Duch wspomożony przez Wiekuistego,
tarczy pomocy twojej, a będącego mieczem chwały twojej. Schlebiać ci będą wrogi
twoje, a ty po wyżynach ich deptać będziesz (Deuteronomium XXIII, 29)
Ale prędko się baśń opowiada, nieprędko jednak pełni dzieło, które baśń
prorokuje lub opiewa - powiada przysłowie rosyjskie. Naród wybrany natrafia
77
na niesłychane przeszkody w podjętym zadaniu, bryła świata aryjskiego jest
oporna. I wówczas, rzecz ciekawa, Żydzi zamieniają się na role ze starym swoim
Jehową.
Dotychczas on ich musztrował, karał, gromił w sposób nieubłagany. Ma
się wrażenie, że te semickie półbeduiny niewiele sobie robiły ze spraw, któ-
re Jehowę interesowały przede wszystkim. Wszystko to było nieusłuchane,
rozłażące się w szkodę, płochliwe, panikarskie, bardzo sobie krzywdujące, jeśli
nie miało nic w garnku ("gdyśmy siadali nad garncy mięsa, gdyśmy się najadali
do sytości". Exodus XVI, 3). Jehowa musi się za nimi uganiać dniem i nocą,
krzyczeć, grozić, słać pioruny, plagi, śmierci, odmawiać wiz wjazdowych.
Ten krwisty lud walczy ze swoim surowym Bogiem, jak Jakub z aniołem.
"Czy zna pan obraz Delacroix? - spytał Clemenceau van Passena - Wyob-
raża on walkę Jakuba z aniołem. Ale nie sprawia wrażenia, że walczą ze
sobą - raczej wydaje się, że Jakub chce objąć anioła i przytrzymać na ziemi,
anioł zaś próbuje nie tyle strącić Jakuba, ile unieść go ku górze. Wyczuwamy
w tym zmaganiu się ich miłość ku sobie. I po walce staje się Jakub Izraelem.
Wyniesiony ponad siebie, uświęcony przez dotknięcie niebiańskie. O tym musi
myśleć każdy, kto pisze o Herzlu i Izraelu" (252).
I nagle poczyna się zwrot. Dawny okres imitatio Dei ustępuje teorii, którą
rozpracowali kabaliści, o wpływie czynów ludzkich na Boga. Świetność Boga
(Szechina) popadła w zawisłość; jest w rozproszeniu, w golusie, jak sam Izrael;
błąka się, wędruje jak i Izrael; chce, jak i Izrael, połączyć się z istotą
Boga (15 2).
Teraz już nie tylko człowiek zależy od Boga, ale i "los Boga zależy od
świata" (128). Teraz już nie tylko Bóg zabiega, aby człowiek nie kłaniał się
cielcowi, ale człowiek dba o wyzwolenie Szechiny (125) i to wyzwolenie jest od
człowieka zależne.
Jakub został nazwany Izrael {isra - walczy, L/ - Bóg), walczący z Bogiem,
i ta nazwa stała się właściwa całemu plemieniu. Stary Bóg żydowski został
porwany, wzięty ze sobą na wygnanie i jest jak starzy rodzice w kibucu: wolno
im nosić chałat i brodę, sprawiać szabat, otacza ich powszechna cześć, inni uczą
się od nich wiele, ale osaczają ich nieubłagane reguły, narzucane przez
światopogląd środowiska, które ich utrzymuje. Jehowa, awansowany na
paniudzkiego Boga, podlega syntetyzowaniu z ludzkością. Martin Buber uważa
za charakterystyczną cechę żydostwa "dążenie do jedności między częściami
narodu, między ludźmi, między narodami, między ludzkością i wszystkim co
żyje, między Bogiem i światem" (125).
Weitsch (199) uważa, że "Pogaństwo to afirmacja tegoczesności, chrystia-
nizm - to jej negacja". Że żydostwo natomiast wierzy w "cud tegoczesności"
(Diessfitwunder), która jest zła, ale cud może ją przerobić na dobro. Gdzie in-
dziej znów tenże myśliciel pisze, że chlubą żydostwa jest, że nie wisi nad nim
grzech pierworodny, że chrześcijaństwo jest religią z łaski, a żydostwo - "reli-
78
gią wolności" (129). Refleksje, które znajdą wyraz w następnych tomikach
obracają się koło tej samej myśli.
Wszystko to daje wielką, skondensowaną aktywność tej religii, która
przyszła z raczej kontemplacyjnego Wschodu. Ale gdy Wschód zanurza się we
Wszechświecie, zagłębia się w siebie, żydostwo, jak już Hess zauważył, jest
nastawione na aktywność w teraźniejszości i na osiągnięcie w przyszłości swe-
go celu.
Stąd dziwny aliaż żywotności z marzeniem. Bez nastawienia się przecież
na najwyższy patos marzenia tego rodzaju religia, czy - lepiej - tego rodzaju
światopogląd byłby niemożliwością. Dlatego, tak chętnie posiłkując się mate-
rializmem dziejowym, duch żydowski w gruncie rzeczy bierze go za podnóżek.
Słusznie Buber spostrzega, że pragnienie kształtowania rzeczywistości według
idei nie zachodzi w równie czystej formie w żadnym ruchu ludzkości, nawet
w socjalizmie. Bo ten widzi nieuniknione procesy, które ludzie mogą jedynie
przyśpieszyć, podczas gdy wszelkie dążenia żydowskie, i syjonizm również, są
wyłącznie czysto ideowym postulatem, który nie wyrasta.z materialistycznych,
czysto biologicznych konieczności. To znaczy - i tu można i trzeba mierzyć
syjonizm miarką materializmu dziejowego: powstaje on nie tyle przez tęsknotę
żydowską, ile przez spazmy narodów-gospodarzy, których organizmy chcą
wydalić obce ciało. Ale w każdym razie myśl zabrania manatków i przeniesienia
się do innej części świata nie powstałaby tak łatwo w chrześcijaństwie,
w którym mistycyzm był dziełem jednostek, podczas gdy żydostwo było od
wieków terenem masowych ruchów mesjańskich.
Z drugiej strony żaden naród, tak jak Żydzi, nie trzymałby się tak uparcie
obcego terenu, bez zatracania swojej indywidualności narodowej - znowuż
dzięki treningowi mesjańskiemu i specjalnej idei, którą był przesiąknięty.
"Niezachwiana wiara Żydów co do ich powołania do misji specjalnej była
najważniejszym hamulcem ich asymilacji" - pisze Boehm (119).
Ta idea to Federacja Światowa.
I wynidzie różdżka z korzenia Jessego (tzn. Dawidowego -przy p. mój MW),
a kwiat z pnia jego wyrośnie. Będzie mieszkał wilk z jagnięciem a pard z 
koźlęciem legać
będzie; cielę i lew i owca pospołu legać będą, a dziecię małe pędzić je 
będzie... I będzie
igrał niemowlątko od piersi nad dziurą żmiji, a odchowane dziecię do jamy 
bazyliszko-
wej wpuści rękę swoją (Isyjass^ XI).
Nie ma wątpliwości, że to dziecię, które pędzić będzie lwy w nowym
porządku świata, będzie dziecięciem izraelskim:
Trzy piękne dary dał Wszechmocny - niech Imię Jego będzie błogosławione - lu-
dowi Izraela i wszystkie dał przez cierpienie. To są: Tora, Erac Israel i świat, 
który
nadejdzie {Talmud J^erachoth 5).
79
Żydzi będą kierownikami i nauczycielami tego nowego świata:
"Może historii żydowskiej wypadnie odegrać niemałą rolę w przewrocie
duchowym, który ma zniszczyć nacjonalistyczną nietolerancję - pisze, bynaj-      
^
mniej nie nastawiony ortodoksyjnie, historyk Dubnow. - Wówczas misja ży-
dowska będzie tak szczytna, jak i w pierwszej fazie: wówczas nauczaliśmy
jednobóstwa, obecnie będziemy nauczać jednoczłowieczeństwa" (82).
Któż jest bliższy syntezy ducha swego narodu niż historycy? Klasyczny
Oman, na którego historii wychowały się pokolenia Anglików, kończy swoje
wielkie dzieło takim zdaniem: "Jeśli federacja świata dojrzeje, przyszłość 
świata
leży w rękach rasy anglosaskiej".
Historyk żydowski Dubnow swoją dziesięciotomową pracę tak kończy:
"Ciężkie przejścia tylko wzmacniają ducha najstarszego historycznego narodu,
który i teraz, po tylu zawodach, nie przestał wierzyć w ziszczenie zapowiedzia-
nego przez proroków braterstwa ludów".
Nawiasem mówiąc, Dubnow był przeciwnikiem syjonizmu i heroldem "au-
tonomizmu", tzn. kierunku mającego za zadanie urządzenie się w diasporze.
A więc - "Izrael sztandarem narodów";
Ziemia obiecana to już nie Chanaan, ale cały świat;
A gdy cię wprowadzi Pan Bóg twój do ziemi, o którą przysiągł ojcom twym... i dać
miasta wielkie i bardzo dobre, którychś nie budował (i) domy pełne wszystkich
bogactw, którychś nie tworzył, studnie, którychś nie kopał, winnice i oliwnice,       
'
którychś nie sadził, a będziesz jadł i najesz się (Deuteronomium VI, 10).
Jest to, jak zauważa Muret, dążenie do dźwignięcia Królestwa Bożego na      •
ziemi wbrew ideałowi aryjskiemu, który uważa, że "Królestwo Boże nie jest
z tego świata". Konkluzja nieco pośpieszna, jeśli się zważy, że ów aryjski slo-
gan wyszedł również z ust żydowskich.                                        ,
Niemniej jednak jest prawdą, że świat aryjski buntuje się przeciw swoim
gościom, którzy mają na sztandarze słowa swego imperialisty, Izajasza:
I będą królowie piastuny twymi a królowe mamkami twymi: twarz na ziemię
spuściwszy kłaniać ci się będą, a próg nóg twoich lizać będą.
Nie jest to nęcąca dla świata aryjskiego perspektywa:
Stawią się cudzoziemcy, a paść będą stada wasze, a synowie cudzoziemców
oraczami waszymi i winiarzami waszymi będą (ly/as^ LXI, 5).                         
f
Nic też dziwnego, że jak długo współżycie żydowsko-aryjskie trwa, tak      (
długo aryjczycy protestują, jak choćby nasz Kmita w Nowym Jerychu, pisanym      
r
w 1615 roku:
80
...my szlachtą będziemy,
Mieszczanie orać muszą, bo ich prsymusiemy.
Teraz już się wypełnią słowa Je^aiego:
"Będzie baran pił z wilkiem ze źródła jednego".
Czy operowanie eksklamacjami proroków sprzed dwu tysięcy lat nie jest po
prostu retuszem, mającym uwydatnić trudności, na które natrafił Herzi?
Sądzę, że nie; idę dalej: sądzę, że mesjanizm żydowski jest wiecznie żywą
treścią nie tylko religijnych Żydów, ale całego żydostwa bez różnicy odcieni
politycznych.
Dla dokładniejszej obserwacji tego mesjanizmu, bierzemy go zabarwionego
ortodoksją, bo to daje taki efekt, jak obserwowanie przez mikroskop przekroju
rośliny, której tkanki w tym celu napuszczono barwnikiem.
Na taki ciekawy preparat natrafiłem w książce księdza katolickiego Aime
Palliere'a, w której autor opowiada historię swego nawrócenia na mozaizm.
Mianowicie, koresponduje on z nadrabinem Livorno, rabim Benamozeghiem,
który wszystkich wysiłków dokłada, aby odradzić księdzu ten krok. Żydzi są
przeciw prozelityzmowi i zwykle wysuwają z dumą tę swoją cechę, przeciwsta-
wiając ją misyjności chrześcijańskiej. Nie byłoby mnie więc zdziwiło stanowis-
ko rabiego Benamozegha, gdybym się nie wczytał w jego listy do księdza
Palliere'a.
Rabi Benamozegh uważa, że ksiądz Palliere ma w tym wypadku tylko zostać
kapłanem, jeśli zechce i w judaizmie być kapłanem. Każdy Żyd bowiem jest
kapłanem. Człowiek zaś nie mający pretensji do kapłaństwa może się zadowolić
pozostawaniem w stanie noachizmu, tj. w obrębie przepisów religijnych,
jakie obowiązywały Żydów za czasów Noego, a więc przed Mojżeszem. Wszak
i Mojżesz nie był jeszcze obrzezany (Exodus IV, 24-26). "Noachizm - pisze
rabi - można uważać, że jest kontynuowany przez chrześcijaństwo, odrzuciw-
szy dogmaty Trójcy i Inkarnacji sprzeczne ze Starym, a może i z Nowym
Testamentem". A więc, z tymi "drobnymi" poprawkami, ksiądz, nie wychodząc
z chrześcijaństwa, może pozostać noachistą, tzn. członkiem społeczności ży-
dowskiej. "Izrael nie miałby sensu istnienia, gdyby ów naród Boga (noachi-
ści, chrześcijanie - przy p. mój MW) nie egzystował także. Cóż znaczą
kapłani, pytam pana, bez laików?... Talmud pozwala Izraelicie i czyni jego
obowiązkiem kierować wiarą goja (de diriger la sacrifice du gentit), instruować
go na ten temat, w konsekwencji - współdziałać z jego wyznaniem w myśl
ustanowionych praw".
W końcu swego listu, powtarza, że jeśli ksiądz nie zechce pozostać
kapłanem, to nie powinien przechodzić na judaizm i uspokaja go, że "Izrael
uzna w Panu zupełnie uprawnionego wyznawcę noachizmu - prawdziwego
wyznania przyszłości" (52).
6 De Profundis                                     81
Zainteresowałem się tym rabinem Benamozeghiem i począłem szukać
wiadomości o nim, Zmarł on w 1909, korespondencja miała miejsce na
przełomie dwu wieków. Okazało się, że był to jeden z ostatnich mistyków XIX
wieku, uczeń Mojżesza Azacrelli, garybałdczyka, pokrewnego towianizmowi,
tłumaczącego Ksifgi Pielgfymstwa na hebrajski.
Mina mi się wydłużyła, całą bowiem korespondencję Benamozegha należa-
łoby raczej złożyć na poczet ekstrawagancji indywidualnych. Chociaż i tak,
mówiłem sobie, te ekstrawagancje dostatecznie są nasycone bardzo charakterys-
tycznym światopoglądem żydowskim.
Aliści w książce Deutscha What is łhe TalmucR, wydanej w 1868 roku,
znalazłem kompletne podżyrowanie korespondencji Benamozegha:
"Poglądom o całkowitej równości wszystkich ludzi, jeśli tylko poddają się
oni pewnym koniecznym warunkom ludzkiej kultury (tzn. siedmiu zasadni-
czym prawom synów Noego), odpowiada zupełnie wstręt Talmudu do wszelkie-
go prozelityzmu. Kto się nie kłania bałwanom - mówi Talmud - już przez to
samo jest uważany za Żyda i niechże we wszystkich pozostałych sprawach
pozostanie wierny swemu domówi i swemu rodowi" (40).
A więc od czasów, kiedy Ezdrasz wprowadził zwyczaj publicznego czytania
Piyioksięgu, który wszczepił się po wszystkie pokolenia aż do naszego pach-
ciarza Srula łącznie, całe żydostwo zostało przekute na kapłanów i rozumiem
teraz, że kapłan Srul miał dostateczne podstawy, aby pobłażliwie traktować
głupie wybryki swoich przyszłych owieczek. On na pewno był tego zdania,
jak i sąsiedzi Szmarji Levina: "W naszym małym światku przyjęte było za
pewnik, że nie-Żydzi nie posiadają duszy (See/e). Mają tylko ducha {Geisf)"
095).
Aby pokazać, że idea posłannictwa światowego jest dosyć wyraźnie
widoczna i bez podbarwiania ortodoksją, jak to zrobiłem demonstrując listy
Benamozegha, pozwolę sobie skoczyć naprzód - w epokę po ostatniej wojnie
i nie między chałaty.
Troszczy się o myśl ludzką prowadzoną przez Żydów, bynajmniej nie
ubrany w chałat, doktor Tartakower: "Nikt nie wskrzesił ani tradycji Amosa,
ani Jezajasza, ani Ezechiela. Rozrzucone kości myśli i zapału nie przyoblekły
się w ciało wielkiej myśli ludzkiej" (50).
Ale pan Tartakower troszczy się niepotrzebnie.
Wprawdzie istnieje moda wśród współczesnych syjonistów wyśmiewać się
z Ata Bachartanu. Byłem kiedyś z bardzo miłym działaczem syjonistycznym
w bibliotece publicznej. Gdy przeglądaliśmy wspólnie katalog, zwrócił mi
uwagę na wielki dział literatury mesjańskiej:
- Ach, prawda - zażartowałem, odrywając się od działu ekonomicznego,
bo szukaliśmy książek na tematy gospodarcze - prawda: przecież wy jesteście
naród wybrany...
Młody ekonomista rozłożył ręce z uprzejmym gestem:
82
- Panie Wańkowicz, my już byliśmy wybrani przez trzy tysiące lat. Może
Polacy teraz zechcą?
Proponował uprzejmie odstąpić nam to miłe posłannictwo, przez które tylu
jego przodków zginęło na stosie i nie miał nic przeciwko temu, aby teraz przez
następne trzy tysiące lat dano normalnie pokrzątać się Żydom około dnia
codziennego - tak, jak jest to dane innym narodom. Ale w istocie rzeczy nie
ma i nie będzie syjonisty i nie ma i nie będzie, mam nadzieję, ideowego Żyda,
który by dał sobie wyrwać z duszy wielki testament wieków.
Nie dał go sobie wyrwać z duszy A. D. Gordon, pionier pracy fizycznej
w Palestynie, wódz młodzieży w latach po pierwszej wojnie niemieckiej, kiedy
pisał: "Myśmy po raz pierwszy ogłosili, że człowiek został stworzony na
podobieństwo Boże; my powinniśmy dalej pójść i ogłosić: naród winien być
stworzony na podobieństwo Boże" (50).
Nie dał go sobie wyrwać z duszy historiograf syjonizmu, Boehm, kiedy
pisał: "Żydzi, rozporządzający w różnych państwach poważnymi mniejszościa-
mi - są predestynowani ku temu, aby być bojownikami myśli o Związku
Narodów, a nie państw. Tylko taki związek będzie raz w stanie skończyć
z bożkami państw, państwowych mocarstwowości i z niesławnymi skutkami
tego wszystkiego" (119).
Dlatego zapewne Nordau mówił, że: "Żydostwo jest dziś religią społeczną
ateistów". Ateiści bowiem żydowscy nie dają sobie wyrwać z duszy testamentu
swego narodu.
Nie daje go sobie wyrwać z duszy socjalista Berl Kaznelson, lider
robotniczy Palestyny, który tak kończy swoją broszurę; "Przez realizację
naszych celów stworzymy w Palestynie taką formę życia, która poprowadzi
Europę do odrodzenia i wskaże drogę do wolności masom całego świata"
(25).
Tego nikt się nie wyrzeka. Ani zdradzający sympatie rewizjonistyczne
profesor Klausner, który na zjeździe pisarzy żydowskich w lipcu 1942 roku
w sprawie gijesu, czyli mobilizacji powszechnej, a więc sprawie potocznej
interarmae1, wywodził, że Żydzi dają światu pojęcia moralności i sprawiedliwo-
ści. Ani antyrewizjonista profesor Buber, który na tymże zjeździe wołał, że:
"niebezpieczną jest rzeczą twierdzić, że wystarczy hasło narodowe. Izrael bez
proroctwa nie jest Izraelem". Ani wreszcie odrębny i od Klausnera i od Bubera
profesor Szneerson, który na tymże zjeździe wołał: "Bóg jest w nas i zasługuje-
my na wielkie zwycięstwo".
Kochajmy się Żyd^i, kochajmy się wielką miłością!
Ogromna jest plewią, a ludów jest siedemdziesiąt.
\ [Red.:] Podczas wojny; dosł. pośród oręża.
6-                                                          8}
Wróć rę^ko żydowska, co błąd^is'^ od wieków wielu,
Wróć ręko, d^ier^ąca na świecie światło pokoju,
Pr'ys'^edłju^ cys, gdy trzeba ognie błędne 'yednocyyc,
Zebrać sygnały, słane ludziom fala po fali.
Tłum. A. Strassmanowej
Tak pisze Uri Cwi Grinberg (z 19), współczesny poeta palestyński, stąpa-
jący w swoim kraju po jeszcze nie zmytych przez dwa tysiąclecia śladach swoich
poprzedników proroków.
Na temat tej podkreślonej przez Boehma predyspozycji Żydów jako po-
średników międzynarodowego zbliżenia, istnieje kilka charakterystycznych
faktów i anegdot z lat po pierwszej wojnie niemieckiej.
W rokowaniach rosyjsko-litewskich o ostateczne ustalenie granic rząd
sowiecki reprezentował Żyd Joffe, a stronę litewską minister rządu litewskie-
go, Żyd Rosenblum. Kiedy nie mogli dojść do porozumienia, postanowili do
Litwy przyłączyć te wszystkie miejscowości, w których Żydzi wymawiają
dźwięk "sz" z litewska. I kiedy jedne dwory polskie zostały po tej, a inne po
tamtej stronie granicy, pamiętam, że ich właściciele zachodzili w głowę, jaki
klucz podziału był przyjęty. Sam miałem ziemię na Litwie i sprawy te ob-
chodziły mnie żywo. I dopiero w Palestynie dowiedziałem się, że to, że choć
część rodzinnego majątku została przy nas, zawdzięczam temu, że dzieci Srula,
który już nie żył, mówiły "sz".
- Czesi to są Nedbalowie, Burianowie, Zimnalowie - tłumaczył prezyden-
towi Masarykowi Sokołów. - Słowacy to są Gimkowie, Maczkowie i inni.
A Czechosłowacy to są Konowie i Lewinowie.
- Radek, ale Murzynów brakuje - zwracali uwagę towarzysze na proleta-      •
riackim zjeździe międzynarodowym.
- Żaden Żyd nie zgadza się pomalować na Murzyna - odpowiedział znany
z cynicznego dowcipu Żyd Tarnowski.
Przypomniałem sobie ten dowcip Radka, kiedy byłem w Tel Awiwie na
akademii Brygady Hiszpańskiej.
Pierwszy mówca przemawiał po hebrajsku imieniem proletariatu żydow-
skiego.
- Udzielam głosu towarzyszowi Anglikowi w imieniu proletariatu angiels-
kiego - oznajmił przewodniczący i na mównicę wszedł inny Żyd.
- Teraz będzie przemawiał przedstawiciel robotników Szkocji.                '
I znowu ujrzeliśmy Żyda. I tak do końca.
Jakimiż drogami miało żydostwo budować to Braterstwo Ludów, tę fede-      ;
rację narodów, skoro nie posiadało ani władzy fizycznej, ani nigdy w tenden-
cjach swoich nie miało kształtowania świata manu militaria (patrz rozdział
o pokojowości Żydów). Według ich ideologii nie żelazem miał być kształto-      ,
wany świat.
84
Nie żelazo też budowało świątynię Salomona. Ponieważ nie wolno było
stosować żelaza przy jej budowie. Bóg zesłał królowi Salomonowi cudownego
czerwia, który rozszczepiał kamienie i zwał się szamir.
"Szamirem", który miał rozszczepiać nacjonalizmy, z których powsta-
wać począł w końcu XIX wieku gmach ludzkości (mniejsza o to pięknie,
czy niepięknie) - miała być w pojęciu mas żydowskich demokracja i upar-
te stawianie na nią było tym nowoczesnym taranem, tym nowoczesnym
postępowym taranem, którym waliły w Herzla dwutysiącletnie tęsknoty
i nawyki.
Przeszły lata i fale gorzkich doświadczeń, a mimo to i po pierwszej woj-
nie niemieckiej, po traktacie wersalskim, będącym Magna Charta nacjonalizmu,
jakiej nie znały dzieje. Żydzi stawiali na tego samego konia.
"Gdy demokracja wzniesie prawicę, Izrael będzie triumfował" - pisał na
rok przed wojną wódz syjonistów palestyńskich, Kaznelson (25).
I tłumaczył Anglikom: "Anglia staje wobec burzliwych zdarzeń i może
my. Żydzi, jesteśmy jak tałes i tefilim, które się nakłada na morzu w czasie
burzy" (25).
Kaznelson wywodził się z czerwonego żydostwa, rabin Benamozegh
z czarnego, ale obaj oni byli zupełnie zgodni, że: "Ludzkość nie może się
wznieść do zasad fundamentalnych, na których musi spoczywać społeczeństwo,
bez natknięcia się na Izraela" (52).
W czasie wojny to nastawienie trwało. W trzecim jej roku, wiosną 1942
roku, literat żydowski, Waldo Frank, tłumaczył Amerykanom, że Żyd nie może
się wyzbyć predyspozycji idących od proroków, nawet, gdy mu się zdaje, że
potrafi zaprzeć się swego pochodzenia. "Dlatego - wzywa Amerykanów - gdy
ujrzycie Żyda z jarmułką i pejsami, przestrzegającego koszer, wiedzcie, że
demokracja ma w nim sprzymierzeńca".
To mentorowanie świata aryjskiego przez Żydów wściekało narody, ale
musimy sobie powiedzieć, że Żydzi byli zaczynem wszystkich ruchów idących
naprzód, że ofiary żydowskie kładły się pokotem na wszystkich moralnych
barykadach świata i że nowy porządek tego świata, który nadejść musi, miał
w nich najbardziej namiętnych heroldów. Musi to przyznać każdy niezaślepiony
bezstronny obserwator, jak przyznaje bynajmniej nie rozwichrzony nihilista,
tylko wyrosły na protestanckim burgerstwie, z mocno osadzonego na nogach
farmerskiego świata, generał Smuth.
"Żydzi rozwiązali największy problemat ludzkości - przemawiał w 1920
roku. - Pozostaliście na wskroś indywidualnym i nacjonalnym ludem. A przy
tym jesteście, bardziej niż jakikolwiek inny naród, narodem wszechludzkim.
Nauczyliście się łączyć nacjonalizm z człowieczeństwem. Nie ma wątpliwości,
że interesy narodowe zostaną podporządkowane wszechludzkim i żaden na
świecie naród nie potrafi tego tak zrobić, nie ma takich doświadczeń w tym
kierunku, jak wy - mały naród żydowski" (135).
85
Jednak ta rola Żydów kosztowała ich bezmiar cierpień i trudno się dziwić,
że młody ekonomista chętnie miał do oddania Polakom A-ta Bachartanu - misję
dziejową, wybraność swego narodu.
Pamiętam dyskusję swoją z pewnym działaczem żydowskim tego typu,
który uważa swój program za maksymalistyczny, bo mówi o Transjordanii, ja
zaś nazywam go'minimalistycznym, bo zapomina o świecie:
- Żydostwo robi się dla mnie, jako dla pisarza, mniej ciekawym tematem,
jeśli ma się ograniczać do Palestyny. Takich "lebensraumowych" ambicji znaj-
dę na funty w każdym narodzie, poczynając od naszych dążeń do zabrania Prus
Wschodnich.
- A czy pan nie uważa, że to są biologiczne potrzeby rozrostu, których
żaden naród nie ma prawa pomijać?
- Uważam tak i dlatego napisałem Smętka. Szanuję te tendencje u was.
Tylko ludzkości wiele z tego nie przybędzie, jeśli jeszcze jeden, sto i pierwszy
naród będzie awanturował się o swoje granicę terytorialne.
- A pan by chciał, żebyście wy wszyscy na świecie zajmowali się swymi
egoistycznymi sprawami, a my, żebyśmy wyciągali dla was kasztany z ognia,
odsiadując solidnie wszystkie więzienia; wszystkich krajów, płacąc daninę po-
gromów moralnych i materialnych, ściągając burze nienawiści...
- Wie pan, tak koniecznie to się tego od was nie domagam. Dojdziemy,
głupie goje, i tak do swego, do tego, do czego musi iść świat, tylko może bez
współpracy żydowskiej dojdziemy wolniej. Kto wie, gdyby was wszędzie było
pół procent na drożdże światowe, żałowałbym bardzo waszego wyniesienia się
z Europy, gdyby miało nastąpić. Tak jak jest, sądzę, że nadmiarem proroctwa
więcej szkodzicie niż pomagacie. Tak jak nadmiar drożdży musi być szkodliwy
dla chleba. W każdym razie, jeśli mnie jako człowiekowi potrzebny jest jaki
Żyd, to Żyd cierpiący i prześladowany; zgadzam się zupełnie z innym gojem
z Aitneuland. "Wy, Żydzi, możecie wskazywać ludzkości drogę właśnie dlate-
go, że jest wam źle" (125). Sytym i zadowolonym, a izolowanym żydostwem
ludzkość by się zadławiła.
- Dziękuję uprzejmie za rolę, jaką nam pan łaskawie wyznacza.
To "dziękuję", ten bunt, to był ruch, który wszczął syjonizm. Żydostwo
poczuło się zmęczone misją, prześladowaniami, bezpłodnością, brakiem odpo-
wiedzialności, ale i brakiem zasługi. Konta były zamazane, zasługi żydowskie
wpisywano na aktywa o tysiącznych szyldach, każda ze szkód przynoszonych
przez Żydów miała konto-alibi.
Świat demokratyczny stał się wielkim domem wariatów, w którym jedna
partia szaleńców grających w opętaną ciuciubabkę rozbijała sobie nosy, ugania-
jąc się z zawiązanymi oczami za żydo-masonami, żydo-komuną, żydo-pluto-
kracją, żydo-nihilizmem, za mordami rytualnymi na szczeblu najniższym, za
protokołami mędrców Syjonu na średnim, za rzekomą nietwórczością i speku-
86
lacją żydowską na wyższym, a druga partia, uchylająca się od łapiących, mi-
mikrzyła się i - brojąc po różnych kątach - wydawała okrzyki cudzymi głosa-
mi, mającymi złudzić goniących naiwnym alibi.
Cóż dziwnego, że z łona Żydów musiał się podnieść protest przeciw tym
wszystkim praktykom, protest, którym syjonizm uderzył we własne środo-
wisko.
I to, o czym pisał Herzi w Nowym getcie w jedwabnych rękawiczkach, sam
sobie nie postawiwszy, jako człowiek dziewiętnastowieczny, kropek nad "i",
to Żabotyński wyraził z przejmującą goryczą:
"Najgorsze jest plemię Judy: siedzi jak młode pisklę na swym wysokim
gnieździe i czeka, że mu przyniosą kawał padliny. Smakuje, rozkoszuje się, syci
się i nie ponosi samo żadnej odpowiedzialności: to była przecie padlina, ja nie
zabiłem nikogo" (108).
Zerwać już z tym kwietystycznym posłannictwem, które zeszło na bezdro-
ża, o którym Achad Haam pisał, że: "ta misja nie przeszkadza podziwiać
w swoich niedoskonałych gojsktch owieczkach wcielenie doskonałości i wi-
dzieć w nich swych mistrzów we wszelkich okolicznościach życia" (119).
Zerwać już z tym Ata Bachartanu, pod którego przykrywką naropiało przez
wieki, nabrało się wiele śmiecia i fałszu.
"Długo pokutowało u części żydostwa mniemanie - pisze Żabotyński -
że naród żydowski ma własną misję. Najlepiej zaś służyć może tej misji tylko
przez rozproszenie wśród wszystkich narodów: w ten Sposób możemy łatwiej
i skuteczniej wpoić swoje poglądy każdemu narodowi, który wprowadzi
w czyn nasze rady w swoim życiu zbiorowym. Jest to jednak wielkim błędem:
nikogo nie można oświecić samymi tylko radami" (52).
Myliłby się jednak, kto by przypuszczał, że Żabotyński wyrzeka się idei
posłannictwa, jak to się wydaje niektórym jego zbyt symplicy stycznym wy-
znawcom. Pisze on wyraźnie: "Z Syjonu wyjdzie Słowo Boże. Lecz jego
pierwszym wyczynem, bez którego nie możemy mówić o prawdziwym na-
rodzie żydowskim jest stworzenie większości żydowskiej w Palestynie po obu
stronach Jordanu" (52).
I znowuż to samo mówi biegun przeciwległy słowami Kaznelsona w innej
jego broszurze: "Przez realizację naszych celów stworzymy w Palestynie taką
formę życia, która poprowadzi Europę do odrodzenia i wskaże drogę do
wolności masom całego świata" (25).
To tylko uczestnikom zdarzeń, stojącym najbliżej w wirze walki, wydaje
się na każdym przełomie dziejowym, że się obala stare bogi. W gruncie rze-
czy niesie się je z tym samym pietyzmem, zmieniając tylko kierunek. I kiedy
w czasach drugiej wojny niemieckiej tłumy robotników syjonistycznych niosły
po ulicach transparenty z napisami "Biblia - przeciw Mew Kampf, niosły też
same idee, które dźwigali w gettach ich noszący żółtą łatę ortodoksyjni
przodkowie.
87
Herzi był synem swego narodu i nie mógł wyrzec się pojęć, które dają sens
istnieniu Żydów. Wprawdzie stał on w ogniu tej walki, która każe myśleć, że się
rozwala dawne bogi i odcinał się ostro od tych, którzy go atakowali. "Gdybym
nie wiem jak głęboko grzebał w swej duszy - nie znajdę nic wspólnego z tymi
nędznymi żałobnikami" - mówi doktor Loewenberg, jego bohater w Aitneu-
land.
Ale bez żadnego wielkiego grzebania, gdy tylko puści nieco wodze fantazji,
poczyna Herzi marzyć na tematy wszechludzkie, wyznaczając żydostwu rolę
kierowniczą.
Jakże charakterystyczne jest, że pismo, mające być oficjalnym organem
syjonizmu nie nazwał "Die Judische Welt", a po prostu "Die Welt".
Na frontonie Pałacu Pokoju, o którego wzniesieniu w Jerozolimie marzył,
a który by był centralnym punktem światowym dla walki z nieszczęściami
społecznymi, projektował umieścić napis: "Nihtl humani a me alienum pufo"1.
Jego prezydent Palestyny w Aitneuland, doktor Eichenstamm, patrząc na
panoramę Jerozolimy mówi: "Przypomina mi to Rzym; można by tu dźwignąć
światową stolicę".
"Kiedy już te karty złożę pod dobrym zamknięciem - pisze w swych pa-
miętnikach Herzi - będzie zabezpieczone dobro, stanowiące prawdziwy skarb
ludzkości".
A w dniu, w którym wreszcie stanęło ukonstytuowanie banku syjonistycz-
nego, Herzi zapisuje w pamiętniku: "Mój testament dla narodu żydowskiego:
budujcie tak swe państwo, aby w nim dobrze się czuł cudzoziemiec" (203).
Herzi niewątpliwie nawiązywał tu do Salomona, który podobne słowa ka-
zał wyryć w świątyni, ale na pewno, jako człowiek bardzo świecki, nie czy-
tał talmudycznego traktatu Jurna: "Kto nienawidzi swych bliźnich, popełnia
grzech gorszy niż służenie bożkom, przelewanie krwi, albo spółkowanie".
Tak oto ponad głową walczących duch narodu rozpina arkę przymierza
i porozumienia, której w namiętności walki nie widzą. Wodzom jednak jest
dana intuicja i Herzi świadomie przekuwałtęsknotę mesjańską w celu pozyska-
nia mas. Mawiał, że ma w kołczanie tę drugą strzałę (pierwszą był polityczny
syjonizm).
' [Red.:] Nic, co ludzkie, nie jest mi obce.
88
OSKORUPIANIE KASTY W NARÓD
Walka jednak o syjonizm nasilała się, pierwszy kongres syjonistyczny się zbli-
żał i świat ortodoksyjny był poważnie zaniepokojony tym nowoczesnym
anty-Wespazjanem. "Dobroczyńca" ludzkości, Wespazjan, sprawił, że klasa
kapłanów żydowskich rozlała się po świecie, gdzie zasiedli w pozycjach
wypadowych za potrójnymi i poczwórnymi ścianami, które poprowadzili
dookoła Zakonu. Anty-Wespazjan Herzi chciał pozycje wypadowe zburzyć,
ogrodzenie dookoła Zakonu fozgrodzić, "kapłanów" zsekularyzować.
Ci spośród "pobożnych", którzy zbliżają się do Herzla, czują instynktow-
nie, że ten człowiek ma instynkt żydowski, że pragnie tego samego, co i oni.
Nadrabin Wiednia Gudemann, w którego tyle rozmów winwestował Herzi,
mówił: "Jeśli pan ma słuszność, tedy cały mój dotychczasowy pogląd musi
runąć. Mimo to pragnę, aby pan miał słuszność. Uważałem dotychczas, że nie
jesteśmy narodem, to znaczy: że jesteśmy czymś więcej niż jednym narodem.
Sądziłem, że mamy posłannictwo dziejowe, wyrażające się tym, że jesteśmy
nosicielami idei ludzkości pośród narodów i że wskutek tego jesteśmy czymś
więcej, niż narodem terytorialnym".
Czcigodny nadrabin wahał się tu między Herzlem a przypowieścią Ben
Akiby, jednego z męczenników żydowskich: "Lis pytał rybek: «Czego się
krzątacie?» - «Uchylamy się sieciom...» - «To chodźcie na ziemię» - «Jeśli
w wodzie nie możemy sobie dać rady, to tym bardziej na ziemi»".
Strach, że zanikną, jeśli wyjdą za ogrodzenie Zakonu, trwał u Żydów od
tysiącleci i wytworzył swoistą teorię odporności bezwładu, odporności materia-
łu miękkiego.
"Słuchaj, Samsonie - mówią przedstawiciele Judy do Samsona w powieści
Żabotyńskiego - ludzie powiadają, że ty pogardzasz nami wszystkimi, wszyst-
kimi plemionami i może masz rację. Są ludy wykute z marmuru, nas jednak
Jehowa sformował ze śliskiego mułu i łamliwej słomy. Ale słoma i muł tworzą
cegły, które są równie trwałe jak kamienie."
Mędrcy z plemienia Judy mówili o lepieńcach, powszechnych na wscho-
dzie, które istotnie wydają się mocne, ale z biegiem czasu deformują się
i wietrzeją.
Zaprawdę, lud jak drew '^olkła trawa ^sechł
I pró^en naród mój, jak słoma starych strzech,
Bo, gdy grzmiał Pański gfos gromem nieb^ wszystkich stron,
89
Nie porusigl się lud i nie wsłuchał się, w d'yvon.
Kwiecie syiędłe i mdłe, suchj mech, twardy gła^,
Winne grono be°^ krwi - c'yi pr^ebud^ije brzask?
Zadmie róg, ryknie grom, buchnie iyr, ognia słup.
Zali^ ocknie się trup?... Zali '(bud'y się trup?...
Tak pisał Bialik w roku 1897, właśnie w roku pierwszego syjonistycznego
kongresu (265).
Istotnie, wewnątrz żydostwa mobilizowały się wszelkie siły, aby się nie
zbudził. Pisaliśmy o niezadowoleniach Żydów rosyjskich cierpliwie penetrują-
cych małymi kropelkami do Palestyny. O intrygach Żydów plutokratycznych,
rzucających inwektywy, że Herzi na plecach żydowskich tworzy finansową
aferę. Sokołów, czołowy późniejszy syjonista, wierny admirator Herzla, ogłasza
w warszawskiej "Hacefirze" artykuł pt.: Ja się tylko bawię, w kórym mówi, że
głupiec bawiący się ogniem zwykł być odpowiadać: "Ja się tylko bawię". A z tej
zabawy mogła spłonąć penetracja do Palestyny i pozycja Żydów jako obywateli
żądających równych praw.
Małoduszni uciekają od Herzla. Usuwają mu się spod nóg kamienie, na
których już umocował nogę, by dalej się wspinać. "Żałuję, że Pan wycofuje
swój referat-pisze 9 maja 1897 do doktora Hildesheimera. - Naturalnie
kongres się odbędzie, nawet, gdybyśmy nie znaleźli żadnego referenta na
Pańskie miejsce".
Uciekinierzy, zamiatając ślad, rzucają za sobą oszczerstwa. "Jeśli pan nie
odwoła w pismach swego oświadczenia - pisze Herzi 24 maja 1897 roku do
Bambowa - to ja napiszę do pism i zrobię to z wielkim żalem, bo to będzie
oznaczać koniec naszej współpracy".
Nadrabin Giidemann - który aprobował arkusze korektorskie Judensłaat -
wydaje przeciw tej książce Herzla broszurę Nationaijudentum, w której pisze:
"Światli Żydzi nie przywiązują do narodowości żadnej wagi". Ma ich łączyć
tylko poczucie jedności religijnej i misji historycznej, polegającej na tym, 
aże-
by "zniszczyć indywidualizm narodów i połączyć je w jednej rodzinie ogólno-
ludzkiej" (221).
"Jestem jak oficer, który stoi za niepewnymi żołnierzami z rewolwerem
w ręku i zmusza ich do ataku" - skarży się Herzi Newlińskiemu w jednym
z listów.
Jego sytuacja materialna również poczyna być zagrożona. Utrzymywał się
ze współpracownictwa w "Neue Freie Presse". Intrygi przeciw Herzlowi
usiłowały wyrwać mu tę podstawę spod nóg. Szef prasowy rządu austriackiego
(którego propozycję uruchomienia dziennika Herzi odrzucił) zakomunikował
poufnie Benediktowi, redaktorowi naczelnemu i współwłaścicielowi "Neue
Freie Presse", że Herzi od sułtana wziął trzy tysiące funtów dla tego dziennika
w zamian za jego poparcie dla polityki tureckiej. Benedikt, wściekły, że
publiczność może z celami pisma łączyć jakieś pętanie się po świecie jego
90
współpracowników na ich własny rachunek, umieszcza piorunujący artykuł
przeciw Turcji. Możemy sobie wyobrazić, co - po jego przeczytaniu - mówio-
no o Herzlu w Konstantynopolu.
Gorzej jednak - niż te posądzenia tureckie - bolą Benedikta posądzenia
żydowskie. Zarówno on, jak jego wspólnik, jak wszyscy współpracownicy są
Żydami, ale wszystko to maskuje się parawanikiem liberalizmu i demokracji.
Wybitny pracownik, który nagle dostał kręćka ze swoim Judenstaat, kompromi-
tował tę mimikrę. Ale jakoś można było ppdkpiwaniem rozładowywać to
niebezpieczeństwo, aż póki nie roztrąbiono na cały świat zamierzonego
kongresu. Teraz już trudno uważać Herzla za wariata indywidualnego. "Pan
cały świat robi domem wariatów" - mówi z niezadowoleniem Benedikt, kiedy
mu Herzi pokazuje stosy wycinków z prasy europejskiej i amerykańskiej. Czu-
je, że w tej walce, jako patron Herzla, oberwie. I niebawem bomba pęka.
W jednym z pism ukazuje się artykuł pt.: Kenedictus I, król Syjonu i odtąd 
poczy-
na się sypać grad inwektyw. Benedikt żąda od Herzla stanowczo, aby wybierał
między syjonizmem a współpracą w "Neue Freie Presse".
- Niech pan sobie przypomni - tłumaczy Herzi - jak przed dwudziestu
pięciu laty przemilczaliście socjaldemokrację, a teraz szukacie w niej oparcia.
Syjonizmu też dłużej niż dwadzieścia pięć lat nie będziecie w stanie 
przemilczać.
Benedikt milknie. Jest zbyt przenikliwym dziennikarzem, aby nie wyczuć
czegoś więcej niż frazesu w tej przechwałce.
- Niech pan zrobi "Neue Freie Presse" organem syjonistycznym - nalega
Herzi - teraz jest czas wziąć pod siebie wzbierającą falę.
- Uchodziliśmy dotychczas za pismo żydowskie - mówi Benedikt - nie
chcieliśmy się jednak nigdy do tego przyznać. Teraz mamy nagle odrzucić
wszystkie zasłony, poza którymi kryliśmy się...
Pan Kareski, były członek zarządu gminy żydowskiej Berlina, opowiadał
mi o podobnej rozmowie, którą - w trzydzieści pięć lat po tamtej rozmowie
Herzla - miał z Teodorem Wolfem, redaktorem "Berliner Tageblatt". Kareski
niejednokrotnie zarzucał mu, że współpracownicy pisma mają dyrektywy
przemilczać sprawy syjonizmu, W listopadzie 1932 roku wyraźnie zarysowało
się dążenie do przewrotu hitlerowskiego.
- Co będzie ze mną? - pytał zaniepokojony Wolff.
- Powieszą pana na pierwszej latarni.
- Ee... nie dojdą do władzy, a jak dojdą, to staną się taką samą partią, jak
każda inna.
Herzi więc zakłada na własną rękę i za własne pieniądze "Die Welt". Pismo
na okładce ma żółtą łatę, taką, jaką nosili Żydzi w getcie. Herzi projektuje,
że na czele przyszłego państwa żydowskiego stać będzie doża, którego strój
uroczysty będzie zdobić takaż sama łata.
Na setki rozesłanych prospektów wpływają tylko dwie prenumeraty. Nic
nie wiadomo jeszcze, czy z tego wszystkiego co wyjdzie. Nie wiadomo do
9"
ostatniej chwili. Jadąc na kongres, Hęrzi tak samo nie wie, czy z niego co
wyniknie, jak nie wiedział wydając Judenstaat czy to jest marzenie, czy pro-
gram. "Da kongres jako wynik polityczne rezultaty, np. że mnie wezwie cesarz
niemiecki, to będę pracował. A jeśli nie, to dam sobie spokój" - zapisuje
w drodze. "Jest faktem, który zatajam sam przed sobą - pisze w tymże
miejscu - że mam za sobą armię s^norerów^. Myśli o "tańcu wśród jaj", jaki
odbywać musi rodzący się ruch; ortodoksi ze swym Ata Bachartanu, postępow-
cy z mrzonkami emancypacji, asymilatorzy z mrzonkami asymilacji. Żydzi
rosyjscy ze swymi śmiesznymi pomysłami "wkradnięcia się" do Palestyny bez
hałasu, Rotszyld którego nie można zrazić, bo cofnie pomoc kolonistom,
plutokracja, której interesy bujające na mimikrze płoszyło światło syjonizmu,
trzymanie na wodzy rozgoryczeń, aby nie rozwścieklić Rosji, trzymanie na
wodzy marzycieli, aby nie wystraszyć sułtana, uspokajanie świata chrześcijańs-
kiego co do miejsc świętych, osobiste widmo katastrofy przez rozstanie z
"Neue Freie Presse", kłębowisko różnic regionalnych, personalnych, kultural-
nych, politycznych wewnątrz życia żydowskiego...
Macoulay, pisząc o historii Grecji, mówi, że bez treści wewnętrznej historia
jest skorupką bez jądra. Jeśli tak, to historia żydowska jest jądrem bez 
skorupy.
Samotny człowiek zagrożony dymisją z posady, redaktor pisma o dwu
prenumeratorach, jechał teraz do Bazylei z szaloną myślą - opancerzyć skorupą
narodowości tę płynną masę ludzką, która była raczej kastą niż narodem.
W ostatniej chwili Herzi rozporządził, aby kongres odbył się w największej
sali, jaką rozporządzała Bazylea. Stale, wszędzie walczyć musiał z poczuciem
niższości, z poczuciem chowania się od światła dziennego, które pogrzebom
z getta kazało odbywać się świtem i przemykać bocznymi uliczkami. Zmusił
Nordaua i innych, aby powkładali fraki. Położył ogromny nacisk na pompę
i ceremoniał. "Ukazanie się prezydium na podium było tak wymierzone, aby
spowodować jak największy efekt" - wspomina artysta Herman Struck (255).
Stu dziewięćdziesięciu siedmiu delegatów, przeważnie ze Wschodniej Euro-
py, patrzyło na te zabiegi z sarkazmem Żyda z getta. Z tym samym sarkazmem
oglądali czterdzieści lat potem fotografię Ben-Zwi, działacza robotniczego,
który jako prezes Waad Leumi, a więc niejako prezydent żydowskiej Palestyny,
szedł w orszaku koronacyjnym. Te tam peruki, krótkie porteczki - co ma
Żyd do tego?
Jeśli obecnie, po kilkudziesięciu latach, można spotkać na ulicach Palestyny
rozliczne typy i od pierwszego wejrzenia rozeznawać ich pochodzenie, jeśli te-
raz, po kilkudziesięciu latach, po wspólnych przeżyciach, klęskach i triumfach,
wspólnoty pochodzące z poszczególnych krajów żyją życiem wyseparowanym,
mają swoje bóżnice, zebrania, a nieraz oddzielne listy wyborcze i oddzielne
* Nędarzy, żebraków.
92
pisma - to cóż za trudności musiał mieć Herzl wówczas, gdy z wysokiego
podium prezydialnego patrzył na to mrowie ewikierów, bródek spiczastych
i bród rozłożystych, na nihilistów i rabinów, na ten zbiór intelektualistów
i inteligentów o przeraźliwie wyostrzonym krytycyzmie, natomiast o instynk-
tach państwowych zniszczonych przez faryzeuszów i Esseńczyków i proroków
jeszcze przed zburzeniem państwa?
Jakiś Mandelkorn wyrwał się z wnioskiem złożenia hołdu przez kongres
Rotszyldowi. Lada chwila jedno z jajek rozbije się w tym tańcu...
Ale wreszcie przez tumult getta przebija się głos - jakże inny!
Na trybunie ukazuje się - jakże dekoracyjny, jakże nobliwy - Herzl. Od-
czytuje napisaną mowę. To też dekoracja. Wódz syjonizmu odczytuje swoją
mowę, jak zwykli byli czynić to monarchowie. Mowa-orędzie jest właśnie
tańcem wśród tych różnych jajek. Herzl, świetny i pełen pasji polemista,
pozostawił Nordauowi, który ma po nim mówić, zadanie rozbijania starych
bożków. W swojej mowie, noszącej charakter deklaracji państwowej, stwierdza
tylko, że "jeśli w Palestynie będziemy osiedlać rocznie dziesięć tysięcy1, to
przesiedlenie dziewięciu milionów światowego żydostwa zajmie dziewięćset
lat - nie mówiąc o tym, że rząd Turcji się spostrzeże i zamknie granice". Herzl
z naciskiem żąda przed powrotem do Palestyny - powrotu do żydostwa.
Gdy skończył, szał zapału ogarnia salę. Ateiści i ortodoksi, burżuje
i socjaliści. Żydzi z Rosji i Żydzi z Europy Zachodniej cisną się do trybuny
z okrzykami: Jechi! Hedad! (niech żyje, wiwat!). Zapałem porwany zostaje nawet
Achad Haam, który na kongres się wybrał raczej jako kwaśny obserwator,
twierdzący, że żydostwo będzie zbawione przez proroków, nie zaś przez
polityków.
Kiedy ucichły owacje po mowie Herzla, "podniosła się krępa postać
Nordaua. Był on sławniejszy niż Herzl, ale na tym miejscu był mniej znany, na
tym miejscu był większym nowicjuszem, niż którykolwiek inny człowiek
kongresu. Zaproszony jako głośny Europejczyk, aby dać świadectwo żydows-
kości, którą zatarł przed dziesięciu laty w tym celu, aby go Europa lepiej
słuchała. Europa go posłyszała i oto stał przed nimi, błyszcząc śnieżystą brodą,
czarnymi brwiami nad palącymi oczyma, o wydatnych czerwonych ustach,
mały, tłusty, o krótkich ramionach. Ale kiedy podniósł zaciśnięte pięści, głos
jego rozebrzmiał jak fanfara" (249).
Max Nordau grzmiącym głosem wylicza z trybuny wszystkie krzywdy
żydowskie po całym świecie. "Jedynie na Węgrzech Żydzi się nie skarżą" -
mówi Nordau, sam Żyd węgierski.
Zawsze w dziejach Żydzi mają jakiś taki jeden naród, na który wskazują
gojom jako na przykład i patrząc na który uważają, że tak właśnie można by
urządzić życie Żydom wszędzie. Kiedy Nordau przemawiał, było wypadkowo
' Nawet tej liczby nie osadzali chowewejczycy.
95
Żydom na Węgrzech lżej, a w Czechach nabrzmiewał proces o mord rytualny
i prezes asymilantów, doktor Rejner wołał: "Czesi odwracają się do nas pleca-
mi. Wszystkie nasze wysiłki nie przydały się na nic!" Po wielkiej wojnie dla
odmiany Węgrzy obarczyli Żydów odpowiedzialnością za Trianon i rozpoczęli
ostry kurs antysemicki, a Czechy poczęły być reklamowane przez Żydów jako
wzór. Tak, jakby nie było prawdą, że "być gromionym jako Żydzi, czy być
chronionym jako Żydzi, jest równie upokarzające" (Pinsker).
Ale dalej wyfraczony mówca nie idzie utartą ścieżką biadań i wstydzenia
antysemitów, tylko mówi rzeczy tak niezwyczajne jak ten frak.
"Pewni ludzie praktyczni - przemawiał - którzy zrzekają się wszelkich
«bezpłodnych marzeń» i skierowują swoje dążenia na cele najbliższe i osiągalne,
są zdania, że uchylenie ograniczeń prawnych zaradzi nędzy Żydów w Europie".
Max Nordau wyraża pewność, że ani emancypacja ani asymilacja nie jest
żadnym rozwiązaniem:
"Emancypacja żydowska (na którą pozwoliły demokracje -przy p. mój
MW) była jak ten mebel konieczny w przyzwoicie urządzonym mieszczańskim
domu, coś na kształt pianina, którego nie powinno brakować w salonie, choć
nikt z rodziny nie gra. W ten sposób Żydzi byli emancypowani w Zachodniej
Europie nie z wewnętrznego popędu, a tylko przez naśladownictwo chwilowej
mody politycznej, nie dlatego, że to odpowiadało duchowi narodów wyciągnąć
rękę do Żydów, tylko ponieważ umysły kierujące polityką uważały, że wypada,
aby w księdze praw była sobie zapisana i emancypacja Żydów..."
"...Żyd emancypowany jest bez oparcia niepewny w stosunkach z otocze-
niem, trwożliwy w zetknięciu z niewiadomym, podejrzliwy co do istotnych
uczuć nawet u przyjaciół. Wewnętrznie jest okaleczały, na zewnątrz jest
nienaturalny i przez to zawsze śmieszny i dla estetów i ludzi stojących na
wyższym szczeblu rozwoju odpychający jak każdy fałsz."
A asymilanci?
"Nowocześni marani porzucają żydostwo z pogardą, ale w najgłębszym
zakątku serca, nie zdradzanym przed samym sobą, noszą własne poniżenie,
własną nieuczciwość, nienawiść do świata nieźydowskiego, który ich zmusił do
kłamstwa... Rzucają się w ramiona najskrajniejszego przewrotu z podświado-
mym uczuciem, że po zniszczeniu wszystkiego, co egzystuje i odbudowaniu
nowego świata nienawiść do Żydów mogłaby być jedną z tych cząstek, która
z gruzów dawnych stosunków nie przechowa się do nowej budowy".
Takie prawdy mówili już i Hess i Pinsker i Smolenskin. Ale teraz te słowa
padły z ust Żyda mającego drzwi otwarte do osobistej asymilacji, z ust pisarza
czytanego przez świat aryjski. Czytając o rojeniach Herzla, gotowi jesteśmy
mieć pobłażliwy uśmiech dla jego tęsknoty do decorum, do pompy. Ale nie
wiem, czy ta tęsknota nie była podyktowana pewnymi brakami żydowskimi, tak
jak przypuszczam, że i na pierwszym kongresie jego wymaganie, by członkowie
prezydium byli we frakach, było dowodem wielkiej intuicji.
94
Zebrani czują się dźwignięci na ten poziom mówienia o sprawie żydowskiej,
na jakim nie mówiły ani katowicka, ani druskienicka konferencje.
Uchwalone zostaje stworzenie Funduszu Narodowego (Keren Kajemeth).
I aczkolwiek Fundusz ten uruchomiony został dopiero w kilka lat potem, już
pierwszy kongres dał dobitny wyraz woli gromadzenia środków na wielką akcję
polityczną żydostwa. Na ten cel został ustanowiony szekel (tak nazywała się
dawna moneta żydowska) - podatek narodowy we wszystkich krajach diaspory.
Od dawna egzystował obyczaj Chaluki. Po całym świecie setki tysięcy
Żydów składały drobne grosze na rzecz emigrantów do Ziemi Świętej. Dziwni
to byli emigranci: starcy, którzy jechali umierać, jeszybotnicy, asceci, święci
żydowscy. Za pieniądze Chaluki mieszkali w tzw. kolelach - niejako klaszto-
rach żydowskich, studiując Zakon, czując się w tej Ziemi Obiecanej jak
w golusie, obcy smutkom i radościom tej ziemi, obcy jej przyszłości, spalający
się w ogniu talmudycznym, który trawił duszę getta przez dwa tysiące lat.
Teraz Keren Kajemeth miał skanalizować te grosze biedaków.
"Siedziba Narodowa" - powiedział Nordau i romantyzm tego słowa poru-
szył zebranych.
"Prawnie zagwarantowana Siedziba Narodowa" - uzupełnił Herzl.
I tak w uchwale zostało.
A więc oskorupia się jądro historyczne w powłokę organizacji narodowej.
Kongres zdaje się usuwać to, co Herzl w rozmowie z baronem Hirszem uważał
za największe zło żydowskiego narodu: brak jednolitego kierownictwa poli-
tycznego od dwu tysięcy lat.
Przed dwoma laty zaledwie szedł stremowany do Hirsza, ugniatając świeżo
kupione rękawiczki. Okazało się, że ma rację: sztandar, to nie był tylko kij
z płachtą; to było misterium, którego nie mógł zrozumieć żydowski bankier,
ale rozumiał prosty Żyd.
Kiedy jeden z pozyskanych rabinów wrócił do domu i spotkano go
zarzutami, że Herzl nie jest pobożny, odpowiedział:
- To całe szczęście; w przeciwnym razie biegałby po ulicach i podawał się
za Mesjasza.
Odtąd mesjanizm uziemiony miał się nazywać syjonizmem.
Kiedy odbywał się pierwszy kongres syjonistyczny, Chaim Nachman Bialik,
wspaniały poeta żydowski, miał dwadzieścia trzy lata, ale zupełnie już skrysta-
lizowany talent. W Narodzie Księgi - którego synowie poczynają studia mając
cztery lata, a którego dziewczęta wychodzą za mąż w wieku lat szesnastu - ta-
lenty dojrzewają szybciej.
Życiorys Bialika jest jakby odbiciem dziejów jego narodu.
Ojciec jego, szynkarz na Wołyniu, odrywając się od subtelnych sylogiz-
mów, nalewał chłopom wódkę. Mały Bialik od najwcześniejszego dzieciństwa
siedział w chederze. Po śmierci ojca, matka zarabia w Żytomierzu na okruchy
95
chleba jako przekupka z koszykiem. Dziad-chasyd bierze go na wychowanie.
Jedenastoletni chłopak wychowuje się w atmosferze przepojonej kabałą, gus-
łami i zaklęciami. Przy mdłej łojówce spędza w Bethamidraszu dnie i noce,
upajając się "rozpasaniem ducha" (56) na szkodę marniejącego ciała. Marzy mu
się daleki Wołożyn, stara uczelnia talmudystyczna, w której studiują "siedem-
dziesiąt mądrości i siedem języków". W Wołożynie, do którego trafia ku nie-
zadowoleniu dziadka-chasyda, wbiera w siebie drugi prąd duchowy żydostwa,
któremu hołduje ta misnagdystyczna uczelnia - umiejętność subtelnych roz-
trząsań i pilpulistycznej kazuistyki. Z kolei ulega wpływom Fruga - poety
maskilistycznego, piszącego po rosyjsku i będącego całkowicie pod wpływami
poezji gojskiej, m.in. Kolcowa - poety rdzennie chłopskiego i wiejskiego.
Mając osiemnaście lat Bialik wbrew woli dziadka, bez pieniędzy, ucieka do
Odessy, by znaleźć się pod wpływami kółka Achad Haama. Tam drukuje
pierwsze utwory. Mając dziewiętnaście lat żeni się, utrzymuje się w Żytomie-
rzu z handlu drzewem, w Sosnowcu z lekcji języka hebrajskiego....
Ten poeta - tak jak i jego naród - spowity od kolebki w tałes (bo w tałes
zawiniętego zaniesiono go po raz pierwszy do chederu), przesiąknięty półświat-
łami legend i marzeń, w życiu zewnętrznym w świecie podchmielonego
chamstwa i poniżenia, w życiu intelektualnym przebijający się przez skompli-
kowane, nie mające praktycznego znaczenia zagadnienia, ulegający wpływom
gojskiego otoczenia, szukający ucieczki w "duchowym syjonizmie", zmuszony
być handlarzem i koczownikiem w życiu zewnętrznym, mający w duszy wielki
nabój tęsknoty do ziemi, której tak bliska jest wsiowa karczma, której tak 
bliska
była poezja Kolcowa - mający więc predyspozycje syjonistyczne i z mistyki
i z ziemi - ten poeta daje tło niejako muzyczne pełniącemu się misterium
syjonistycznemu i kiedy będę mówił o dalszych losach tego tragicznego narodu,
zawsze jak cichy akompaniament dźwięczeć będą natchnione strofy Bialika.
Kongres syjonistyczny wyrwał źydostwo z dwutysiącletniego snu. W tym
śnie trzymała go ortodoksja, tłumacząca, że wszystko, co leży poza obrębem
getta, to są Góry Zakazane. Bialik uczył się o tym, jak Mojżesz {Numeri
XIV 40-45) zabraniał iść Izraelitom na te góry zakazane "abyście nie byli
pobici od nieprzyjaciół waszych". Ale część ich poszła i Amalekici "porazili
je". Rabi Bar-Chana (Baba Bathra LXXIII, 74) widział rzekomo ciała tych
porażonych wielkoludów, spoczywające w pustyni, a były one tak wielkie, że
Arab na wielbłądzie przejechał z podniesioną kopią pod zgiętym kolanem
jednego z nich.
Bialik, w roku pierwszego kongresu, napisał o tych buntownikach wspania-
ły poemat, którego nie ważę się cytować w tłumaczeniu poetyckim ani
Hirszhorna, ani Dykmana:
Nic to, że rzucił nas Bóg, który przysięgał, że nas nie porzuci. Nic to, że Arka
Przymierza, za którąśmy szli, utknęła ("Lecz skrzynia Przymierza Pańskiego i 
Mojżesz
96
nie odchodzili od obozu" Nuweri XIV, 44 - p r z y p. mój MW). Pójdziemy bez 
Boga,
bez Arki Przymierza. Dumnie spojrzymy w jego oczy miotając pioruny, stąpimy nogą
na Góry Zakazane.
"Sądzę, iż mam prawo powiedzieć - mówił Herzi przed wielkimi tłumami
w Berlinie - żeśmy coś przynieśli żydostwu: młodości - nadzieję, starości -
marzenie, a dla wszystkich - piękno życia".
Równocześnie młody ruch zwraca się z całą pasją do wymiatania śmieci. To
teraz na syjonistów przychodzi kolej, by brać odwet na oszczercach, na
kalumniatorach, na wyklinaczach, fanatykach i wygodnisiach. Artykuł Herzla
pt.: Mauschel, który moglibyśmy przetłumaczyć jako 2ydłak (mauschein - żydła-
czyć) mógłby być drukowany z powodzeniem przez najbardziej antysemickie
pismo: tyle w nim jest pogardy dla czołgającego się typu Żyda.
Przygotowując drugi kongres w następnym roku, również w gościnnej
Bazylei, Herzl-wychowawca, ma na względzie w dalszym ciągu to prostowanie
żydowskiego grzbietu. Każe architektowi Marmorkowi stworzyć plan "Pałacu
Żydowskiego w Bazylei".
Kiedy zebrał się kongres, akurat tłumy Szwajcarów wracały ze święta św.
Jakuba. Wracające tłumy poczęły wznosić okrzyki: "Niech żyją Żydził" Herzi
z balkonu sali kongresowej odbiera te hołdy. Czy to nie po raz pierwszy od
dwu tysięcy lat ma miejsce tego rodzaju manifestacja? Czy to nie jest jaskółka
nowej ery, w której narody-gospodarze zaczną traktować Żydów jak równych
sobie?
Drugi kongres idzie więc z impetem na pozycje "Mauschlów", rzucając
hasło zdobycia gmin wyznaniowych.
Gminy wyznaniowe, grupujące na Zachodzie asymilujące się wielkie
i średnie mieszczaństwo, a na Wschodzie masy ortodoksyjne, są najpoważniej-
szą ostoją zorganizowanego życia mas żydowskich.
Druga płaszczyzna tarcia, która niezwykle ostro zarysowuje się na II
Kongresie, to walka politycznego syjonizmu z praktycznym. W osobie Herzla,
nie chciał on prowadzić kolonizacji, nim się nie uzyska charteru - gwarancji
politycznych; uważał, że przekradanie się drobnych grupek kolonistów wbrew
zakazom tureckim, rozdrażnia tylko tureckiego kontrahenta, napełnia go nie-
ufnością i utrudnia otrzymanie charteru.
Zaskoczenie przez pompę pierwszego kongresu było tak wielkie, że wola
Herzla dominowała i tylko, kiedy cały kongres powstał, burzą oklasków
i okrzykami "owacjonując" wygłoszoną mowę Herzla, Usyszkin, znajdujący
się jako sekretarz-hebraista na podium, stał nos w nos z Herzlem, demostracyj-
nie nie klaszcząc - jedyny w całej sali (236).
Ale w ciągu roku następującego po pierwszym kongresie poczynają się
alarmy z Palestyny, że Turcy są zaniepokojeni projektami państwa żydowskie-
go, które musiałoby być wykrojone z organizmu "chorego człowieka", bro-
7 Dc Profundis                                           97
niącego się i bez tego rozpaczliwie przeciw apetytom rozbiorowym Europy.
"Infiltracjoniści" stanowczo żądali zaprzestania gardłowania o państwie żydow-
skim. Wielki autorytet moralny Herzla nie dał jednak sprawy zepchnąć na
poziom drobnych zabiegów. Spór zakończył się kompromisem raczej po myśli
Herzla. Kongres daje się nakłonić do poczynań o szerszym tchu. Decyduje się
założyć Żydowski Bank Kolonizacyjny. Maszyna organizacyjna poczyna dzia-
łać. Usiłowania zabicia strasznego słowa "syjonizm" przez "Wohitaetigkeitsionis-
wus1, "Moralsionismus", "Kultursłonismus" itd. należą już do przeszłości. Herzł
ma za sobą organizację, którą może się legitymować. Jako przewodniczący
Komitetu Wykonawczego może już pokusić się o to, o czym tylko marzył, jadąc
na pierwszy kongres: o zainteresowanie Wilhelma II, który właśnie zwraca oczy
na Bliski Wschód i wybiera się do Palestyny, Wielki książę badeński, rozmowy
z Eulenburgiem, ambasadorem niemieckim w Wiedniu, memoriały - zrobiły
swoje. "Byłoby wielkim rozczarowaniem dla Jego Cesarskiej Mości - pisze
Eulenburg do Herzla - gdyby nie spotkał pana w Londynie".
Trzeba więc jechać, a tu trzymają obowiązki w "Neue Freie Presse". "Cóż
za los, że jestem niewolnikiem mego dziennika" - notuje Herzl. Jednocześnie
trzy lata nadludzkiego wytężenia dają się we znaki. Zaczyna się historia
z sercem. Poczynają się mnożyć notatki: "Dziś czuję się bardzo źle".
1 [Red.:] Syjonizm o charakterze filantropijnym.
UCIECZKI W MARZENIE I WYŚCIG
SERCA Z ŻYCIEM
Serce poczyna się ścigać ze zdarzeniami. Anglia, czujna niezmiernie na
wszystko, co się dzieje poza Europą, nie chce się dać Niemcom wyścignąć. Kto
wie, ile po śmierci "chorego człowieka" zaważy jedyny świadomy element
u gardzieli Kanału Sueskiego... Na mityngu, urządzonym przez arcybiskupa
katolickiego, woła premier Salisbury: "Syjonizm może liczyć na pełne zwycięs-
two. Żydzi stworzą wzorowe państwo".
Na zaproszenie hrabiego Eulenburga, Herzi jedzie odwiedzić go w jego
rezydencji pod Berlinem. Notuje z zadowoleniem, że przysłano po niego na
dworzec powóz ze stangretem i lokajem w liberii. Jest tak świetnie ubrany i
ma tak ujmujący sposób bycia, że hrabia decyduje się zaprosić go na śniadanie
z rodziną. Zapewnia, że kajzer gorąco sprzyja sprawie syjonizmu i będzie się
starał pozyskać dla niej cara i sułtana.
Wreszcie wielki książę badeński definitywnie go powiadamia, że Wilhelm II
przyjmie go - ale w Konstantynopolu i w Jerozolimie. Cesarski kabotyn,
reżyserujący starannie widowisko orientalne, które ma olśnić ludy Wschodu,
nie zaniedbuje i tego rekwizytu: przyjęcia przedstawicieli ludu proroków na
ich odwiecznej ziemi.
Jeszcze rozmowa z ministrem spraw zagranicznych Bulowem. Blilow dla
projektów syjonistycznych jest najwidoczniej nastawiony nie mniej sceptycznie
niż Bismarck. "Me/anclio/wbe Traumerei"...
- Sądzi pan - pyta Herzla - że Żydzi porzucą giełdę, by zajmować się
pionierką?
- Euer Durchlaucht1, ja nie liczę na Żydów bogatych.
"Neue Freie Presse" w rozterce... Ich współpracownik zaproszony przez
cesarza Niemiec! Co za świetna okazja, którą muszą przemilczeć.
W Konstantynopolu, istotnie, ma miejsce godzinna rozmowa z Wilhelmem
II w obecności Bulowa, który wstawia swoje kostyczne uwagi.
Ale cesarz niemiecki jest łaskawy:
- Czegóż więc chciecie? Kompanii, uprzywilejowanej charterem, działającej
pod protektoratem Niemiec? Dobrze, będziecie ją mieli.
A więc błysnęła możliwość spełnienia najgorętszych pragnień Herzla.
Uzyskać charter - tak jak w ciągu wieków od wielu państw, a przede wszystkim
1 [Red.:] Wasza Książęca Mość.
T 99
od Anglii i Holandii otrzymywały wielkie kompanie prywatne, które miały
prawo trzymać własną administrację, wybierać podatki, nawet utrzymywać
wojsko. Sułtan nie ośmieli się odmówić cesarzowi Niemiec tego, czego
odmówił doktorowi Herzlowi.
Jedzie więc teraz do Palestyny, aby na miejscu powitać Wilhelma II. Nie
przyjeżdża, niestety, do Ziemi Obiecanej jako jej przyszły władca, jako
upełnomocniony prezes kompanii, mającej charter. Wślizguje się do portu Jafa
tak, jak przedtem setki rosyjskich Żydów, na których plany powolnej penetracji
macha ręką jak na dziecinne rojenia. I kiedy wysiada z szalupy, bo w porcie
jafskim okręty nie przycumowują do wybrzeża i podąża od morza przez zwały
śmiecia do hotelu, ustawione w porcie działa oddają salwę dwudziestu jeden
wystrzałów. Ale to obcemu władcy. Bo właśnie dobija jacht z Wilhelmem II.
O Palestynie teraz można śpiewać, jak o Neapolu: "Czy znasz ten kraj, kędy
cytryna dojrzewa"... Ale wówczas ogromne połacie wyglądały jak teraz jeszcze
Pustynia Synajska - kępy suchej trawy na pofałdowanej pustyni. Słabe żydows-
kie kolonie były jak te kępy trawy usiłujące puścić korzenie. Trzeba ich szukać.
Nie wiadomo, jak go przyjmą, bo przecież nie lubił tych drobnych robótek,
tych małych sukcesów, które były treścią ich życia.
W Riszon-le-Syjon starzy obawiają się rozgniewać barona Rotszylda, ale
młodzież wita go banderiami i wieńcami. Inne to już żydostwo niż w burszen-
szaftach Wiednia. Dwaj sefardyjscy Żydzi zsiadają z koni i całują ślady stóp
Herzla w piasku. Tak się należy Mesjaszowi...
Kajzer wizytuje Mikwe Israel. Koloniści witają go śpiewem: "Heil Dir im
Siegeskran^.
Ale fantastycznego władcę już zdołano ochłodzić. Przede wszystkim
w czasie uroczystego obiadu galowego, sułtan, dwukrotnie zaczepiany przez
Wilhelma II sprawą kolonizacji żydowskiej, robił kompletnie głupiego. Poza
tym Bulow zdążył swemu cesarskiemu enfant terrible nakłaść w głowę, że
Francja, bardzo dbająca o swoje interesy syryjskie, nie bardzo będzie rada,
patrząc na wciskane tuż przy granicy Syrii niemieckie trzy grosze. Przecież
tylko takim wzajemnym warczeniem trzymała się wówczas kość turecka.
Toteż rozmowny w Konstantynopolu Wilhelm ogranicza się tutaj tylko
podaniem z konia ręki Herzlowi i przerzuceniem się paru nic nie znaczącymi
zdaniami.
Herzi jedzie do Jerozolimy, aby finalizować rozmowy, ale nie może do-
stać się przed oblicze cesarza. Rozwalony w krześle urzędnik konsularny
pyta: "Co pan, właściwie, reprezentuje?" Protektor Herzla, hrabia Eulenburg,
drze koty z Biebersteinem, posłem niemieckim przy Wielkiej Porcie i jeszcze
raz sprawdza się diasporskie "Panowie się biją, a nam. Żydom, pejsy lecą"
(264).
' [Red.:] Chwała Tobie w wieńcu 2wycięstwa.
100
Wreszcie, po wielu dniach oczekiwania, zostaje wyznaczona audiencja.
W delegacji żydowskiej jest Herzi, Wolffsohn, Bodenheimer, Seidener, Schni-
rer. Denerwują się okropnie. "Nie pozwoliłem żadnemu z nich wziąć bromu
ze względu na historię" - notuje Herzl. Ale mankiety Bodenheimera nie chcą
się przejąć momentem historycznym i wyłażą z rękawów fraka. W ostatniej
chwili szuka się innych.
Wilhelm II przyjmuje delegację w komediancki sposób: w namiocie,
w ubraniu tropikalnym, a choć to jest listopad i w tym miesiącu w Palestynie
już ludzie naciągają pulowery. Wilhelm ma zasłonę tropikalną przy hełmie
korkowym. W ręku trzyma pejcz. Do tego pejcza i do tego hełmu i do tej
operetkowej zasłony wygłasza prezes organizacji syjonistycznej mowę, która
miała być historyczna, ale nic z tej historyczności nie wyszło. Wilhelm
odpowiedział paru zdawkowymi słowami.
Kiedy patrzy się na to uparte pełznięcie po stromej ścianie herzlowskich
usiłowań, na ciągłe spadanie i drapanie się ponowne, widać z całą wyrazistością
dramat człowieka, który upiera się reprezentować jako naród to, co przyjęto
uważać za kastę. Nie ma nigdy pewności, jak zostanie przyjęty, jak nigdy nie
miał pewności nawiązanych stosunków'towarzyskich. Żyd diasporski, jak sze-
regi poprzedzających pokoleń, nie miał pewności, czy dłoń pańska, przed
chwilą łaskawa, nie sięgnie po pejsy.
Ten kompleks dziejowy nie jest łatwo z siebie wyplenić. Widzimy go
u Herzla, którego ośmielają, że "ostatecznie wielki książę to taki sam czło-
wiek", który skwapliwie za każdym razem notuje, z jaką miną patrzą na niego
a to lokaje wielkiego księcia, a to urzędnicy sułtana, za każdym razem odczuwa
zadowolenie, a to kiedy przyślą po niego powóz, a to kiedy mu Badeni zapali
cygaro. Jest sam, reprezentuje "kupę pberwańców" (205), do czego sam sobie
nie pozwala się przyznać, musi w każdej chwili życia snuć z siebie nadludzkie
siły godności własnej, nieskazitelnej, niezawisłej postawy moralnej. Musi włas-
nym urokiem osobistym, własną prezencją odpracowywać w każdej godzinie
życia, przy pierwszych chwilach ważnych rozmów, które mogą lada zdanie się
urwać na zawsze - to wszystko co ciążyło na jego plecach jako wielowiekowy
spadek getta.
Jest jak stale wyciągnięta struna, która w każdej chwili może pęknąć. Ja
myślę, że tej psychologii Herzla nigdy nie zrozumie aryjski czytelnik, że jej
nie będzie rozumiało narastające pokolenie Palestyny.
Wówczas, po tej "mowie historycznej" - do pejcza - właśnie takie załama-
nie następuje w Herzlu. Czuje się nagle mały, bezsilny. Dyrektor szkoły Mikwe
Israel odmówił przyjęcia go. Cesarz z nim nie chce mówić, zapewne nie chce
sobie psuć stosunków z Turkami. Nie jest tu pożądany. Wschód jest kolebką
wszelkich możliwości. Nasłany drab turecki może go po prostu zamordować.
Dochodzą jakieś wieści, że wybuchła wojna między Anglią i Francją. Może
droga do Jafy zostanie odcięta?
101
Jakaś trwoga Ahaswerowa pada na "króla żydowskiego". Północą się
zrywa, pakuje się, o świcie jedzie do Jafy. Może wydany zostanie przez
rotszyldowców, może przez chowewejczyków za trzydzieści srebrników?
Przypadłszy do Jafy, siada do łódki i błądzi między stojącymi w porcie
okrętami, błagając o natychmiastowe wzięcie na pokład. Odjeżdża trzystupięć-
dziesięciotonową łupinką z pomarańczami - z pierwszej wizyty w swoich
włościach - Król Żydowski!...
Po przyjeździe do Neapolu widzi w gazetach komunikat niemieckiej agencji
urzędowej o pobycie Wilhelma II na wschodzie. Komunikat między innymi
wymienia, że cesarz przyjął delegację Żydów, która mu ofiarowała album
z widokami Palestyny. Ani nazwisko Herzla nie jest wspomniane, ani nawet to,
że fotografie były z osiedli żydowskich.
Cała podróż, wszystkie wydatki, całe postawienie na kartę stosunków
z "Neue Freie Presse" - na próżno. Wobec komunikatu niemieckiego, nakre-
ślającego tak wąskie ramy, Herzi również w "Die Welt" nie może nic pisać
i wykorzystać swojej podróży choćby propagandowo.
Tymczasem ziemia poczyna coraz bardziej palić się pod stopami Żydów.
Nie mówiąc o Rosji, o czym będę szerzej pisał niżej - po całej Europie rozlewa
się antysemityzm. W Belgii właśnie uczestnicy kongresu eucharystycznego
urządzili procesję po ulicach Brukseli z kardynałami na czele z powodu rocznicy
przekłucia przez Żydów hostii w 1570 roku, na skutek czego z hostii miała
pociec krew, a Żydzi byli spaleni na stosie. W Grecji - w której przed siedmiu
laty miał miejsce pogrom na Korfu, przy czym Żydzi byli oblężeni przez trzy
tygodnie w swojej dzielnicy; w której przed sześciu laty wyrzucono z wyspy
Zanfi wszystkich Żydów co do jednego - teraz znowuż po uwolnieniu Te-
salonik od Turków nastąpiły gremialne rewizje w domach żydowskich w po-
szukiwaniu rzeczy odebranych Grekom przez Turków i sprzedawanych Ży-
dom. W Rumunii ma miejsce wielki pogrom w Jaśsach. Nawet w tolerancyjnej
Szwajcarii rozpala się walka przeciw ubojowi rytualnemu, która niebawem
kończy się kompletnym zakazem uboju rytualnego w całej Szwajcarii, ska-
zując pobożnych Żydów na jarstwo lub na kosztowne sprowadzanie mięsa
z zagranicy.
Trzeba ratować żydostwo! Bez charteru nie uda się ich wyprowadzić do
Ziemi Obiecanej.
Herzi, mimo wszystko, jeszcze usiłuje robić próbę z Niemcami. Pisze me-
moriał dla Wilhelma o stworzeniu charterowej kompanii Schutzverhaeltnis zum
Reich1. Memoriał pozostaje bez odpowiedzi. Stara się o audiencję u kronprinca,
ale adiutant go nie dopuszcza, śmiejąc się, że: "Następcę tronu wiele więcej
interesują młode Żydówki, niż stare mury w Jerozolimie".
[Red.:] ds. Ochrony Stosunków w Rzeszy.
102
Wizytujący Baden car, do którego drogi szuka przez swego protektora,
wielkiego księcia badeńskiego, również go nie przyjmuje.
O nędzo pozłacanego getta, o gorzki chlebie wodza narodu bez ziemi!
Chmury się zagęszczają. To już nie jakiś tam jeden czy drugi pogrom.
Właśnie ukazała się książka G. Chamberlaina Die Grundlagen des XIX Jahr-
hunderts, w której, po raz pierwszy tak konsekwentnie, została postawiona
teoria rasowa.
Antysemityzm pałkarski raptem niknie w Niemczech, ale to tylko znaczy, że
się pogłębia.
A tu ci naiwni, prostoduszni krzy kacze rosyjscy noszą się z "kozą
Lilienbluma" (tzn. z nikłymi, śmiesznymi sposobami kolonizacji), a tu - ten
zarozumiały a nic nie rozumiejący Rotszyld odbywa wjazd królewski, po raz
trzeci wizytując "swoją" Palestynę. W kilka miesięcy po pobycie Herzla dobija
do Jafy jacht z baronostwem. Kuchnia na jachcie ściśle koszerna, na drzwiach
kabin mezuzy. Baron jest niezadowolony z dążenia do zbytku kolonistów,
wytyka, że ich żony przyszły na jego powitanie w kapeluszach. Koloniści
wykręcają się jak ich przodkowie groźnemu Jehowie, tłumacząc się, że to nie
ich żony, tylko postronne Żydówki z miasta, które przyszły jako gapie.
"Pospolitość skrzeczy" - mógłby powiedzieć jakiś żydowski Wyspiański,
a tu idą terminy. Wielka Porta czeka na odpowiedź, pieniędzy nie ma, trzeci
kongres się szykuje, mówcy przygotowują efektowne interpelacje.
Na domiar wszystkiego umiera Newliński, wierny pomocnik w Konstanty-
nopolu. Należy kogoś znaleźć na jego miejsce. Ale nikt nie potrafi zrobić
w Konstantynopolu pierwszego kroku bez dania wstępnej raty miliona funtów
na rachunek pożyczki. Bez tego nawet rozpocząć nie można rozmów o charterze.
Herzi zakłada bank przy wrzasku bogaczy, że "grabi się pieniądze z kie-
szeni biednych ludzi" (15). Subskrypcja bankowa przy największych wysił-
kach osiągnęła zaledwie dwieście pięćdziesiąt tysięcy funtów. Trzeba jechać
do Konstantynopola zamaćhlowywać. Co powie "Neue Freie Presse"? Sy-
tuacja jego w tym piśmie wisi na włosku. Ź ruchu nie chce nic brać.
"Die Inkampatibilitaet des Politischen mit den Geschaeftlichen ist Ehrensache'^ 
- pisze
w "Die Wek". W piśmie tym utopił własnych dwadzieścia pięć tysię-
cy guldenów (10000 dolarów). Wiele podróży pokrywał z własnej kieszeni.
Najstarsze dziecko ma dopiero osiem lat, "Neue Freie Presse" coraz katego-
ryczniej żąda wycofania się ze syjonizmu. Herzi za każdym razem ze ściśnię-
tym troską o byt materialny sercem wybiera alternatywę wyjścia z pisma
i decapitatio1 zostaje odłożone - do czasu. Świat bogatych mecenasów i sympa-
tyków pozwala idealiście wyszarpywać każdy nerw. Wykańcza sztuczkę Mamin-
1 [Red.:] Odcbielenie tego, co polityczne od tego, co handlowe to sprawa honoru.
2 [Red.:] Kara śmierci przez ścięcie.
105
synek. Notuje w pamiętniku: "Będą krzyki, że zajmuję się tak niepoważnym
rodzajem literatury, ale co mam robić?"
Ojciec Bialika "odrywając się od subtelnych sylogizmów, nalewał wódkę
chłopom"...
Sztukę jego Kocham Ciebie wygwizdano ze względu na autora. Przecież był
taki wzięty jako komediopisarz. Można sobie wyobrazić wzruszającą współpra-
cę aryjsko-żydowską przy tym gwizdaniu. "Ze syjonizmu nie mogę żyć,
z literatury mi nie dadzą" - zapisuje.
Wskutek żydowskiej kampanii oszczerczej (209) władze zabraniają podpisu
akcji banku. "Neue Freie Presse" znowu się wścieka. Herzi osobiście interwe-
niuje u premiera Koerbera; dla "Neue Freie Presse" pisze pogodny felieton
o wystawie mody.
Rumunia wygania olbrzymie ilości Żydów. Stacyjki kolejowe są zapchane
tłumami ludzi o błędnych oczach, nie wiedzącymi, gdzie się obrócić. Wiener
Allianz, czyściutkie Wiener Allianz dobrze ubranych panów boi się jak ognia
kompromitacji przez tych oberwańców. Samo żąda od władz niedopuszczania
wygnańców do Wiednia i przymusowego wysiedlenia z Wiednia tych, co już się
zdołali w nim osiedlić.
"Zapiszcie na moim grobie: «Ten, który miał zbyt dobre mniemanie
o Żydach»" - zapisuje Herzl.
W tych wszystkich niepowodzeniach przypomina sobie "konkurencyjną"
mowę Salisbury'ego, wygłoszoną przed niespełna rokiem, kiedy Herzl był
"zaproszony" przez Wilhelma II do Palestyny. Postanawia - kiedy Berlin
zawiódł, kiedy dla sułtana nie ma pieniędzy, kiedy car go nie przyjął, choć 
Herzl
sądził, że w interesie Rosji leży wywrzeć nacisk na Turcję i pozbyć się
Żydów - szukać oparcia w Anglii. Takie oto i aż tak głęboko sięgające są
preludia do przyszłej deklaracji Balfbura.
Herzl trafia do rodziny królewskiej ze sprawą syjonizmu przez Raipha
Withmana i poczyna rozglądać się po posiadłościach Imperium Brytyjskiego,
rozsianych po morzach i lądach.
Najbliżej Palestyny leży Cypr. Zaledwie sto pięćdziesiąt do dwustu kilomet-
rów od różnych punktów pobrzeża palestyńskiego. W 1878 roku po zwycię-
stwie Rosji, która otrzymała Kars i Batum, Anglia, w porozumieniu z Turcją,
wydzierżawią Cypr w tym celu, aby sobie stworzyć tuż pod Lewantem bazę
wstrzymującą zapędy Rosji. Poza tym Anglia miała na celu bezpieczeństwo Ka-
nału Sueskiego, którego akcje w tymże roku wykupiła. Gdy jednak w 1882 roku
Wolsley pod Tel-el-Kabir podbił Egipt, "Cypr przestał być potrzebny dla kon-
troli Suezu" (242). Ponieważ jednak klauzula głosiła, że Cypr zostanie zwróco-
ny Turcji z chwilą, kiedy Rosja zwróci jej Armenię, co było wykluczone, więc ta
duża wyspa, przenosząca obszar współczesnej Palestyny, "leżała bezużytecznie".
Stosunki były archaiczne. Rozmawiałem na Cyprze z chłopami, którzy jeszcze
104
pamiętali, jak w liczbie rożnych innych podatków każdy chłop musiał dostar-
czyć rocznie trzydzieści "ok" jaj szarańczy. Anglicy chętnie by widzieli jakiś 
ele-
ment kolonizacyjny, który by wniósł postęp. Herzi, mając zamknięte dla sprawy
syjonizmu szpalty dziennika, w którym pracował, wysunął ostrożnie sprawę pro-
jektu na łamach "Berliner Tageblatt". Wówczas już więc, przed trzecim kon-
gresem, należy szukać początków terytorializmu, który wzmagał się za każdym
razem, ilekroć w sprawie kolonizacji Palestyny sytuacja Się komplikowała.
Trzeci kongres (który ostatecznie wprowadził szekla) się kończył, zbliżał
się czas sobotni. Człenow, jako referent komisji kolonizacyjnej (240), prosi
o głos. Herzi mu odmawia ze względu na brak czasu. Ale nagle podnosi się ze
swego miejsca Trietsch (168) zgłaszając "eine sachliche Berichtigung'^. Trietsch
chciał "przedłużyć Palestynę na zachód" i rozpocząć kolonizację od jej za-
chodnich "kresów" - od Cypru. Lander trennen, Meere yerbinden1. Istotnie -
morza łączyły te wody między Azją i Grecją. Cypr ongiś koncentrował handel
Kaukazu, Azji i Afryki. Dawni Żydzi dobrze znali tę wyspę, jak i cały morski
Hmterland Palestyny. W latach 115-117 podnieśli krwawe powstanie na Cyp-
rze, w Egipcie i w Cyrenajce i na Cyprze zostali co do jednego wytępieni,
a ludność miejscowa tak długo pamiętała rzeź, jakiej doznała z ręki powstańców
żydowskich, że aż do XIX wieku wstęp na wyspę był Żydom wzbroniony,
a kiedy zdarzył się wypadek, że burza wyrzuciła na brzeg cypryjski rozbitków
żydowskich, zostali oni zamordowani.
Kongres nie znał i nie potrzebował znać tych wszystkich precedensów.
Kongres tylko rozumiał, że człowiek, który stoi na trybunie proponuje "Syjon
bez Syjonu". Niefortunny mówca musiał przerwać mowę i został wrogimi
okrzykami spędzony z trybuny.
Wówczas - jak zawsze, kiedy jest mu ciężko, kiedy czuje się sam - Herzi
ucieka w marzenie. Pisze powieść utopijną pt. Aitneuland. Powieść ma dwa
elementy; pierwsza jej część dzieje się w diasporze i tu autor nie szczędzi słów
pełnych goryczy, które już dźwięczały w Nowym getcie, które tak chłostały
w artykule Mauschel.
Jakże to wygląda śmietanka żydostwa w diasporze?
"Oddawali się nie zawsze pachnącemu współzawodnictwu w zawodach
dających lukratywną egzystencję. Uważali, że wznieśli się ponad poziom
kupiectwa, a tymczasem byli macherami i bez względu na swój dyplom
uniwersytecki, obrabiali ciemne interesiki, dorabiali się na tajnych chorobach
i na podejrzanych procesach. Wielu stawało się dziennikarzami i kupczyli
sumieniem społeczeństwa".
Bohater powieści, doktor praw, jak i Herzi, nie może ani psychicznie ani
materialnie dać sobie rady w tym środowisku. Dziewczyna, którą kocha, jest
' [Red.:] Rzeczową poprawkę.
2 [Red.:] Lądy dzielą, morza łączą.
105
sprzedana bogatemu spekulantowi. Bohater asystuje na jej ślubie, gdzie
wszystko przejmuje go wstrętem: brylanty spekulantek, pozamieniane nazwis-
ka, zatarte imiona żydowskie, dwóch zawodowych błaznów najmowanych na
śluby...
Postanawia się rozstać z życiem w Sposób przynoszący korzyść ludzkości.
Daje odpowiednią ofertę w ogłoszeniach. Zgłasza się do niego bogaty
mizantrop, który postanowił osiąść na bezludnej wyspie. Otrzymawszy jakąś
zaliczkę, bohater powieści obraca ją na poratowanie z nędzy rodziny biedaka
z ostjudów, nazwiskiem Litwak. Obraz tej strasznej nędzy jest drugą stroną
bytowania żydowskiego w diasporze.
Po dwudziestu latach wraca do Europy ze swym patronem i wskutek
jakichś niedokładności komunikacyjnych zawadzają o Palestynę, która wita ich
przepychem wspaniale urządzonego portu, kipiącymi życiem ulicami najbar-
dziej nowoczesnego miasta, jakie sobie można wyobrazić, instytucjami przodu-
jącymi światu, mającymi tu właśnie centralne siedziby. W tym szczęśliwym
kraju rozwiązane są wszystkie bolączki społeczne, ludzie się kochają, panuje
powszechna prosperity.
Syn nędzarza, którego bohater powieści wspomógł na wyjezdnym, jest
spiritus movens tego nowego życia i wreszcie zostaje prezydentem tej krainy
szczęśliwości. Charakterystyczne, że nazywa się Litwak - słowo w Polsce
zawierające w sobie skondensowaną nienawiść i pogardę do elementu kosmo-
politycznego, spekulanckiego, napływającego ze zrusyfikowanego wschodu
i dumnie rozsiadającego się na obcej ziemi, która się przeciwko niemu broni,
usiłując zepchnąć go do getta, pozostawiając go przy zawodach pośredniczą-
cych i spekulacyjnych.
Ten sam "Litwak" staje się błogosławieństwem na własnej ziemi.
Książka wyżywa się w wizjach techniczno-socjalnych przyszłości (Morze
Martwe jest połączone kanałem z Morzem Śródziemnym, a trzystumetrowy
spadek daje pięćdziesiąt tysięcy HP prądu itp.), ale sprawy rdzennie żydowskie,
poza zewnętrznymi symbolami, są jej właściwie obce. Prezydent Palestyny
wprawdzie nazywa się Litwak i Herzi, pisząc w pierwszej części książki
o kamuflowanych imionach, pamiętał na gorąco, aby mu dać imię Dawid, ale
w drugiej części książki już autor nie zionie oburzeniami, tylko rozpływa się 
nad
cudami, które widzi, chce się czuć swojsko i dobrze, więc rozgaszcza się
w domu Litwaka, który się nazywa Friedrichsheim, bawi się z synkiem, który się
wabi Fritzchen.
Słowem, można przypuszczać, że ten prezydent nowego państwa żydows-
kiego został wybrany głosami jakiejś Alija Chadasza (organizacji politycznej
imigrantów z Niemiec). A przecież Ben Jehuda już od osiemnastu lat
uskutecznia w Palestynie swe chrzty hebrajskie.
Herzi w zapale wizjonerskim odbudowuje nową świątynię, która według
kanonu ortodoksyjnego nie ma być odbudowana aż do czasów Mesjasza. Co
106
gorsza, uczestniczy w tej świątyni w nabożeństwie, na którym przygrywają...
organy. Wprawdzie w bardzo ekstrawaganckich synagogach reformowanych
próbowano najmować goja dla gry na organach w szabat, ale Herzi nic nie
pisze, czy importowano takiego goja z diaspory.
Ciekawe, że Żydzi do tego stopnia czuli na sobie brzemię getta, że w tej
obcości Herzla żydostwu upatrywali raczej plus. Wolffsohn, następny prezy-
dent po Herzlu, od pierwszego poznania "popadł z jednego zdumienia
w drugie" widząc ignorancję Herzla w sprawach żydowskich. Ale ograniczył
się tylko postanowieniem: "Trzeba mu stwarzać realny grunt pod nogami"
(249). "To, że on nie wie nic o żydostwie, to jest właśnie jego siła" - mówił
Zangwill (256). "Być może, że on zdziała wielkie rzeczy - mówił Usyszkin -
ale żeby mógł to zrobić, nie należy otwierać mu oczu" (258).
Ale też nieraz, zwłaszcza ci wschodni Żydzi, silniej zrośnięci z tradycją,
ironizują tę Traeumerei swego przywódcy. Człenow, przyjaciel Usyszkina,
syjonista tzw. praktyczny, wywodzący się z chowewejczyków, którzy więcej
sobie cenili realną kozę Lilienbluma niż fantastyczne ordery tureckie, pokpiwa
z tej wizji przesiedlenia Żydów, przeprowadzonej w powieści "s igriwoj
liochkostji/' (z frywolną łatwością). Achad Haam, wódz syjonizmu duchowego,
ironizuje: "Całe to założenie państwa mogłoby być równie dobrze murzyńskie".
Achad Haam - to również jedna z pozycji, która stanęła na drodze
politycznego syjonizmu Herzla.
Aszer Ginzburg (bo takie było właściwe nazwisko Achad Haama), urodził
się w 1856 roku w Skwirze na Ukrainie. Trudno pisać z całą pewnością
o człowieku, którego się nie znało i który jest "zabrązowiony" jak się patrzy.
Niewątpliwie była to bardzo silna indywidualność, skoro przez tygiel "ducho-
wego syjonizmu" przeszli najpoważniejsi działacze z Usyszkinem na czele. Ale
umysłowość Achad Haama wydaje mi się typową umysłowością rosyjskiego
inteligenta na talmudycznym podłożu i o spencerowskim nalocie. Taką
umysłowość cechuje łatwość spekulacji myślowych, chodzenie samopas za
pryncypiami, brak wiary w praktyczne stawianie się, niedocenianie praktycz-
nych osiągnięć.
Kiedy wybucha pogromowa tragedia lat 1881-1882, Achad Haam najspo-
kojniej wyjeżdża dla kształcenia się za granicę. Zatrzymuje się w Brodach, gdzie
oszalały Netter, przysłany przez Alliance Israelite, nie może dać sobie rady
z dziesięciotysięcznym tłumem nędzarskich uciekinierów, ale to nie wpływa na
przerwanie choćby czasowe podróży.
Kiedy wraca do kraju i widzi zaaferowanych, rozgorączkowanych chowe-
wejczyków, urabiających sobie ręce po łokcie, aby zebrać parę rubli i posłać
zdychającym z głodu Gederze lub Petach Tikwie, nie objętym przez protektorat
Rotszylda - ma dla tego wielkiego gwałtu z małym wynikiem uśmiech po-
litowania, jak zresztą przeważnie każdy Żyd, który wówczas otarł się o Za-
chód, jaki miał i Herzl. Ogłasza w 1889 roku artykuł: Lo seh Haderech (Nie
107
tędy droga!), który podpisuje: Achad Haam (jeden z ludu), co stało się jego
pseudonimem stałym. Mówi, że ideologia żydowska nie może się opierać
jedynie na negatywnych diasporskich przeżyciach. Stwierdza, że dlatego
Autoemancypacja Pinskera nie miała echa.
W tych rozważaniach, bijących w chpwewejczyków ostrzem nieodpartej
krytyki, Achad Haam przypomina te dyskusje, które miały miejsce w Polsce
w epoce przed uzyskaniem niepodległości. Kiedy, jak chowewejczycy na kozę
Lilienbluma, myśmy zbierali na Skarb Wojskowy, który "gdzieś w Szwajcarii
miał zakupić armatę i ćwiczyć na niej przyszłych artylerzystów", a Prus, jak
Achad Haam, nawoływał, aby się nie oddawać iluzjom i obliczał w "Tygodniku
Ilustrowanym" żołnierzy, których posiadają trzy państwazaborcze - przeciw-
ko tej armacie.
Różnica możliwości i zamierzeń, ciężar rzeczywistości na nieodpartości
marzenia były tak wielkie, że Herzi, aby się wyzwolić od "kozy Lilienbluma",
a nie wpaść w kwietyzm, uciekł w dziedzinę charteryzmu i syjonizmu
politycznego. Achad Haam znalazł sobie ucieczkę w kulturalizmie i syjonizmie
duchowym. "Ośrodek Narodowy winien być schronem nie dla Żydów, ale
dla judaizmu, dla naszego ducha narodowego". "Podług mnie przesiedlenie
fizyczne ma tylko na celu - niezależnie od tego, czy jego autorzy robią to
świadomie czy podświadomie - aby założyć jedynie fundament pod centrum
narodowe; ale potrzeby materialne żydostwa nie zostaną przez to zaspokojone,
bo jest to możliwe w drodze przesiedlenia zmniejszyć liczbę Żydów w tych
krajach, w których teraz mieszkają i rozradzają się". "Zanim się przygotuje kraj
dla narodu, należy przygotować naród dla kraju". "Jedna wzorowa kolonia jest
ważniejsza dla ducha, niż dwanaście bez ducha".
To, że duchowe centrum żydowskie może właściwie istnieć tam, gdzie
element żydowski otrzyma polityczną hegemonię, Achad Haam wolał przeo-
czać.
Woleli tę twardą prawdę przeoczać i inni, zmęczeni nieustannym prześlado-
waniem. Czyż można się dziwić, że ci biedacy, poniżani w dziki sposób na
każdym kroku, nie mogli znaleźć w sobie dostatecznego spokoju duchowego,
który mogło mieć zachodnie społeczeństwo Herzlów, Nordauów i Zangwil-
łów, dyskutujące po dyplomatycznych salonach, po wspaniale urządzonych
redakcjach wielkich dzienników o charteryzmie i polityce międzynarodowej.
Nie chcieli się asymilować. To znaczy - chcieli, ale zrozumieli wreszcie, że
nie mogą. Ich nauczyciel duchowy Achad Haam określił asymilację w swej
książce o asymilacji jako "zewnętrzną wolność, wewnętrzne niewolnictwo".
Przymierzać się do Judenstaał z głębi swego poniżenia nie mogli. Poszli więc za
duchowym syjonizmem, którego inicjator, Achad Haam, założył coś w rodzaju
zakonu: Bnei Mosze - synowie Mojżesza. Zaczęli wydawać pismo "Haszi-
loah". Sformowało się poważne ugrupowanie, do którego należeli m.in. Bialik
i profesor Klausner.
108
i Tak, Aitneuland był tą kroplą wody, która padając na rozpalone żelazo
musiała wywoływać syk. Myślę jednak, że te wszystkie opory, które napotykał
herzlizm, były dla żydostwa w ostatecznym rezultacie zbawienne. Pod jego
wpływem bryła żydowska poczęła się zsuwać z posad, do których przymarzła
przez stulecia. Czy gdyby nie te różne hamulce, które odegrały rolę tysiąctono-
wych łańcuchów, trzymających cielsko okrętu, kiedy zsuwa się z suchego doku
na wodę, czy gdyby nie duchowy syjonizm, ortodoksja, socjalizm, asymilanc-
two, plutokracja - nie stałby się herzlizm nawrotem do mesjanistycznego
opętania z czasów Sabataja? Nie mówię przez to, że nagle doktor Herzi
począłby paradować w zielonej mesjańskiej opończy. Ale czyż nie mamy
w dziejach przykładów, że ruch wzbudzony przez jednostkę zalał ją i zmiótł?
GORZKI CHLEB I ZASZCZYTY
Byłoby tak może, gdyby nie te opory, gdyby każdy kongres, tak jak pierwszy,
ograniczał się do entuzjastycznego wznoszenia okrzyków: "Jechi! Hedadl".
Ale chleb kongresów był gorzki. Czwarty kongres w 1900 roku ma miejsce
w Londynie. Herzł, atakowany, czy otrzymał charter od sułtana, odpowiada po
męsku: "Nie!", ale niezwłocznie potem przechodzi do kontrofensywy: "Ale
jakie są rezultaty waszej pracy?" Istotnie, w roku 1900 w dwunastu koloniach
jest czterystu siedemdziesięciu trzech pracowników (105).
Opozycja przycicha. Trudno nie uznać bezmiaru poświęcenia, bezmiaru
pracy, które wydatkuje z siebie Herzl. Sokołów, piszący przed czterema laty
o głuptasie bawiącym się zapałkami, który nie rozumie, że może wywołać
pożar, teraz, w mowie zamykającej kongres, mówi: "Ja widzę całą niedostatecz-
ność tytułu, kiedy człowieka, który jest naszą chlubą i nadzieją, nazywamy tylko
naszym prezydentem".
Sala wstaje i długo klaszcze.
Te oklaski, to uznanie, są jakby siłą, którą dawało Anteuszowi dotknięcie
do ziemi. Znowu nie czuje chorego serca, oszczerstw, nagonek, trwogi o los
materialny rodziny. Wie, że im gorzej się czuje fizycznie, tym bardziej musi się
śpieszyć. Jest jak przewodnik exodusu brnącego przez pustynię, któremu się
wydaje, że byle jeszcze przebrnął ten łańcuch górski, który jest na horyzoncie, 
-
to już ci, których prowadzi, gołym okiem zobaczą ziemię, do której dążą,
drogę, która do niej prowadzi.
Założeniem Herzla było, że polityczna bezsiła Żydów jest praprzyczyną
niedoli żydowskiej. Ta niedola pali go co dzień od nowa, każdym nowym
numerem gazet. W jego rodzinnym Wiedniu siedemdziesiąt procent pogrze-
bów żydowskich odbywa się na koszt gminy. Herzl chce "przez politykę
znaleźć ten punkt Archimedesa, w którym mógłby oprzeć dźwig dla sprawy
żydowskiej".
Życie przynosi mu pewien sukces. W Wiedniu przy wyborach municypal-
nych syjoniści odnoszą zwycięstwo. W Anglii około stu kandydatów na posłów
obiecuje w razie wybrania przychylny stosunek do postulatów syjonistycznych.
Konstantynopolski ślepy tor również zdaje się znowu otwierać. Herzl
znajduje następcę Newlińskiego. Jest to Yambery, nauczyciel siostry sułtana,
siedemdziesięcioletni Żyd węgierski, który sam nie wiedział, czy jest bardziej
Turkiem, czy Anglikiem. Tworzył w niemieckim, doskonale władał dwunastu
no
językami w mowie i w piśmie, należał do pięciu religii i był w dwu religiach
kapłanem (209). Przez Disraelego był mężem zaufania rządu angielskiego, był
przyjacielem wezyra, jadał z sułtanem, obawiając się wciąż, że będzie otruty,
sypiał w Ildiz Kiosku, rezydencji sułtana, drżąc z trwogi, że go kiedy zabiją.
Zapałał bezinteresowną sympatią do syjonizmu i do Herzla: "Nie trzeba mi
więcej, niż mam; złotych sznycli nie będę jadł".
Yambery tłumaczy sułtanowi, jakim to Herzi jest przyjacielem Turcji:
w czasie wojny grecko-tureckiej wysłał dla Turków sumptem syjonistycznym
ekspedycję złożoną z pięciu lekarzy, przy każdej okazji w swoich felietonach
wyśpiewuje chwałę sułtana, z każdego kongresu wysyła hołdowniczy adres,
gotów jest dać w każdej chwili na dogodnych warunkach pożyczkę siedmiuset
tysięcy tureckich funtów i cóż ma za to? - oblewający zimną wodą turecki
komunikat urzędowy.
Abdul Hamid daje posłuch tym perswazjom. Jest to ostatni z typu wład-
ców szeherezadowych - dziw, że taki wjechał aż w dwudzieste stulecie. Żyje
otoczony haremem, eunuchami i zausznikami. Jest w wiecznej trwodze przed
zamachem na swoje życie. Potrawy z kuchni przynoszą pieczętowane, a niezale-
żnie od tego kucharz musi je wpierw w obecności sułtana spożywać; odaliski
przy pieszczotach miłosnych nie mają prawa ani całować sułtana, ani zarzucić
mu rąk na szyję (109); pewnego razu podczas audiencji zbiorowej sułtan
zastrzelił jednego ze swych ministrów, ;bo zdawało mu się, że ten zrobił ruch
niebezpieczny. Dyplomata austriacki, którego nazwiska nie mogę sobie przypo-
mnieć, w swoich wspomnieniach podaje takie zdarzenie. Nad ranem po jakimś
przyjęciu udał się na most na Bosforze, aby zaczerpnąć świeżego powietrza
i zobaczył furgon ładowany worami skórzanymi, które zrzucano do Bosforu
pod nadzorem znajomego dyplomacie urzędnika pałacowego. Zapytany o za-
wartość worów, położył z gestem porozumiewawczym rękę na ustach. Dy-
plomata zapytywałsiebie, kogo ze znajomych nie doliczy się ponownie w ciągu
następnych dni.
Dziwnie się sprawy układają na tym Bożym świecie. Losy całego narodu
przesuwają się przez ręce snobów takich jak baronowie filantropi, komedian-
tów jak Wilhelm, hochsztaplerów jak zausznicy sułtanscy albo zgoła zbrod-
niarzy.
Yambery był niewątpliwie szczęśliwym znaleziskiem, jeszcze szczęśliwszym
niż ów kamerdyner sułtański, który przyśnił za bakczysz, że naród żydowski ma
wrócić do Palestyny. Szło przecież o charter, a więc o jakieś nowe interesy
z Europejczykami, a tu właśnie Francja podesłała okręt wojenny, by wymusić
opłaty zalegające jakiemuś prywatnemu kapitaliście. Kapitulacje, dające prawo
do wtrącania się prywatnej jednostki, tkwiły jak cierń w ciele państwa
otomańskiego. W danej chwili najbardziej agresywna była Rosja. Odwieczny
wróg Turcji nasuwał się po zwycięskiej wojnie przez wyzwolone Bałkany.
Charter będzie służył przede wszystkim interesom Żydów z Rosji i Turcja
ni
miałaby się przyczynić do zwiększania na swoim terytorium liczby obywateli
rosyjskich, mogących w każdej chwili apelować o pomoc przeciw władzom
tureckim? Przecież oni nawet zwracali się do konsulów rosyjskich o pomoc
przeciwko własnym rodakom. Nie, taka perspektywa bynajmniej nie uśmiecha-
ła się Turcji,                                                    i
Nic dziwnego, że Herzi, aczkolwiek osobiście przez Vambery'ego dobrze
wprowadzony, stał, jak pisze, "jak przed murem kamiennym". Przez te parę lat
gorączkowo przerobił zdumiewającą ilość kombinacji: kombinacje z koncesja-
mi kopalnianymi kolejno w Małej Azji, Palestynie, Syrii, projekt kolonizacji
Mezopotamii (256), jakieś zamiany, jakieś rekompensaty...
Ostatecznie jednak jedzie z dawnym projektem - charteru. Do tego projektu
przywykła opinia żydowska, tego od Herzla czekała. Idea.. charteru, forsowana
wbrew zawziętym sprzeciwom infiltracjonistów-syjonistów praktycznych, sta-
ła się po prostu sprawą prestiżu osobistego Herzla. Rachował, że otrzymawszy
charter zdoła wydębić odICA milion funtów na zadatek, a potem już stworzy się
fakt dokonany i jakoś to będzie.
Jeszcze przed udzieleniem audiencji sułtan przysłał Herzlowi Wielką
Wstęgę orderu Medżidżje, dawaną tylko książętom udzielnym i admirałom.
Herzla to odznaczenie napełniło różowymi nadziejami, ale po dwu- i półgodzin-
nej audiencji z sułtanem okazało się, że władca wschodni raczej tym orderem
chciał osłodzić odmowę.
Audiencja odbyła się 17 maja 1901 roku i trwała dwie i pół godziny. Herzi
w rozmowie z sułtanem nazywa siebie Androklesem, który lwu-sułtanowi
przyjdzie z pomocą w wyciągnięciu z łapy ciernia Detłe Publique. Ale prosi
o jakowyś akt polityczny w stosunku do Żydów, który by na zewnątrz wykazał
dobrą wolę sułtana. Piąty kongres za pasem i Herzi nie chce znowu stanąć przed
nim z pustymi rękami.
Sułtan - mały, chudy, z haczykowatym nosem, farbowaną brodą i słabym
drżącym głosem - z wschodnią przebiegłością udaje, że nie rozumie, o co
chodzi. Och, naturalnie, najchętniej... On ma nadwornego jubilera Żyda, to on
już mu coś przyjemnego powie o Żydach i to można będzie opublikować. Albo
coś takiego powie nadrabinowi Chacham Baszt (Herzlowi było wiadome, że
Chacham spluwa, ilekroć zmuszony je&t wymówić jego nazwisko). Ostatecz-
nie - niech jeszcze omówi sprawę z wielkim wezyrem.
Wychodząc z audiencji, Herzi rozdziela na prawo i na lewo tysiącfrankowe       y
banknoty jako napiwki. Na bakczysze wydał pięćdziesiąt tysięcy franków.
Przygotowawszy tak grunt, na drugi dzień ma pięciogodzinną konferencję
z dygnitarzami. Dygnitarzom uśmiecha się tylko rozsiana kolonizacja po       "
różnych częściach państwa, aby ją mogli bezkarnie grabić.
I ta więc wizyta w Konstantynopolu jest fiaskiem, jeśli nie liczyć Wielkiej
Wstęgi Medżidżje i brylantowej szpilki do krawata, którą mu sułtan przysłał na        
!
pożegnanie.
112
! Tak się złożyło, że w dniu, w którym wódz politycznego syjonizmu był
przyjmowany przez sułtana w Konstantynopolu, w Paryżu Nadiw Hayadua -
Wielki Dobroczyńca - przyjmuje delegację, złożoną w połowie z rosyjskich
chowewejczyków, a w połowie z przedstawicieli kolonistów, która go błaga,
by wejrzał w metody stosowane przez aspołecznych urzędników. Filantrop jest
obrażony. "Is'yiw (tzn. ludność żydowska w Palestynie) - to ja" - mówi do
delegacji (117). Stwierdza, że to jest jego i tylko jego prywatna sprawa, w
której nic do gadania nie mają ani koloniści, ani żadne tam organizacje. To jest
ściśle osobista jego zachcianka, hobby (256), do której nie należy wsadzać
trzech groszy społecznych czy narodowych. Będący w delegacji Achad Haam
chce dać ostrą replikę, ale drugi członek delegacji, Usyszkin, go wstrzymuje.
Bo któż będzie pomagał kolonistom, jeśli Rotszyld się obrazi?
Komisja Kongresowa, która po powrocie Herzla zebrała się w Paryżu,
przyjęła sprawozdanie swego prezesa nadzwyczaj chłodno. Podkreślają w spo-
sób dotkliwy, że nie przywiązują wagi do rozmów konstantynopolskich,
proponując nawet odłożyć kongres, bo zmuszeni będą stanąć przed nim z pu-
stymi rękami. Bokami idą szepty, obliczające, ile to jeszcze "kóz Lilienbluma"
można by kupić za sumę wydatkowaną na bakczysze, że syjonizm nie ma
pieniędzy na fundowanie swoim liderom egzotycznych orderów.
Herzi zapisuje rozżalony: "Może bezstronny historyk oceni kiedyś, że jed-
nak to było coś, kiedy pozbawiony środków dziennikarz żydowski w czasie
największego poniżenia Żydów, w czasie najostrzejszego antysemityzmu ze
szmaty zrobił sztandar i z pełzającej hołoty - naród".
Słowo "hołota" powtarza się w tym czasie kilkakrotnie w reakcjach Herzla.
Kiedy, pomimo trzystu trzydziestu tysięcy subskrybentów, raty nie dopisują,
a trzeba sułtanowi jak najprędzej czymś się wykazać, bo Yambery pracuje
i sygnalizuje, że są widoki załatwienia sprawy, pisze do działacza 
syjonistyczne-
go w Kijowie, doktora Mandelstamma:
Drogi przyjacielu, na śmierć się załatałem i nie byłem ani razu wysłuchany
przez hołotę (Gesiadel), która dysponuje pieniędzmi. Musiałaby chyba smoła
i siarka z nieba lecieć, żeby te kamienie się wzruszyły. To jest niesłychane! Za
pięćdziesiąt lat ludzie będą pluli na ich groby, kiedy zostanie stwierdzone, że 
już
mogłem zawrzeć układ z sułtanem i tylko o te głupie pieniądze się rozbiło.
Rzecz charakterystyczna jednak - piorunujący na rodaków Herzi, który
w A.ltneuland tak potępiał kamuflowanie imion żydowskich, tylko w takim liście
jak do Mandelstamma, więc do bliskich, podpisywał się swoim żydowskim
imieniem Benjamin. Na ogół był Teodorem i jako Teodor przeszedł do historii.
Nawyki środowiska to wielka rzecz.
Gorzkie słowa dyktuje najgorętsza miłość. To ona podyktowała Piłsudskie-
mu wyrażenie, że Polacy to naród idiotów. To ona kazała Herzlowi zapisywać
8 De Profundis                                     II}
najostrzejsze słowa. Ale bo też jak Piłsudski nie mógł trafić nieraz do umysłów
polskich, gdy tym umysłom imponowały raczej zamierzenia mocarstw niż
własny wysiłek, tak i Herzi nie mógł sobie dać rady z anarchizmem żydowskie-
go apolitycznego myślenia ani z przyzwyczajeniem oglądania się na innych,
a nie na własne siły. Pojawiają się jacyś "młodzi syjoniści" - i to zaledwie po
kilku latach istnienia ruchu; wciąż jeszcze brak dostatecznego autorytetu
w życiu żydowskim.
"Może cara pozyskać, może króla angielskiego" - marzy Herzl. Dlaczego
mu tak o to chodzi? Bo z nimi by pozyskał ich Żydów... (15).
Piąty kongres nie był tak bezpłodny, jak wieścili defetyści. Dopiero od
piątego kongresu pchnięto praktycznie Fundusz Narodowy, zainicjowany na
pierwszym kongresie. Na piątym też kongresie niebywałej ostrości nabierają
tzw. sprawy kultury narodowej. Oświata, wychowanie, stosunek do religii,
stosunek do języka hebrajskiego, który uparcie dotąd był uważany przez
ortodoksów za język wyłącznie sakralny, stosunek do przepisów religijnych
w rolnictwie itp. Przez ogrodzenie nabudowane dookoła żydostwa parły
zielone świeże pędy i parcie to było tak silne, że religijne żydostwo nie mogło
utrzymać się w swoich niewzruszonych i nie przystosowanych do potrzeb
chwili pozycjach. Już od paru dziesiątków lat uczniowie jeszybotów najbardziej
ortodoksyjnych pochłaniali w skrytości "Haszachar" Smolenskina. Kiedy ci
uczniowie wchodzili w życie, syjonizm nie był dla nich czymś obcym i
wyklętym, przy wspominaniu czego należało spluwać jak czcigodny nadrabin
Konstantynopola, tylko silnie wabiącym krajem marzenia. Należało zrobić
most między syjonizmem i Talmudem i oto na piątym kongresie stu sześć-
dziesięciu pięciu ortodoksyjnych Żydów pod wodzą rabina Reinesa zakłada
nowe ugrupowanie - Misrachi, do którego wchodzą pobożni syjoniści. Od-
tąd mizrachiści wiernie kroczą w szeregach syjonistycznych, w sprawach
społecznych dotrzymują kroku radykalnym ugrupowaniom robotniczym, two-
rzą kibuce. W jednym z nich widziałem ślady kuł arabskich i okopy, z któ-
rych młodzieńcy w rytualnych jarmułkach na głowie odstrzeliwali się przez
całą noc.
Sprawy kulturalne, mimo wszystko, zawierały w sobie tak wiele niezgodno-
ści, że kongres znalazł wyjście przez stworzenie dwu komisji: mizrachistycznej
i postępowej.
Syjonizm więc rozbudowuje się w sobie, choć na zewnątrz, poza referenta-
mi w ministerstwach i w dziennikach, świat nie wie jeszcze o nim wiele.
Sokołów, wracając z piątego kongresu, zatrzymał się dla wypoczynku w pensjo-
nacie szwajcarskim. Przy śniadaniu poznał jakiegoś lorda. Dowiedziawszy się,
że Sokołów wraca z kongresu syjonistycznego, czcigodny lord wyraził wiele
sympatii dla tego ruchu, w którym brat jego odgrywa czynną rolę.
- Czyżby panowie byli Żydami?
Okazało się, że lord pomieszał syjonizm z wegetarianizmem.
"4
1 Vambery wzywa do Konstantynopola. Jest to luty 1902. Herzi ma zapaści
sercowe, odczuwa duszność. Żona jest chora. W "Neue Freie Presse" nawybie-
rał urlopów ponad wszelką miarę... Musi pisać felieton o trupie japońskiej.
Sułtan zapowiedział, że przez cały czas pobytu Herzi będzie jego gościem.
Powiadają, że uczciwe kobiety są najdroższe. Można by to samo powiedzieć
o gościnie u głów koronowanych. Herzi przygotowuje dary: złote tabakiery,
złote ołówki inkrustowane brylantami, kolczyki i - największą sensację...
termosy.
Mieszka w pałacu sułtańskim w Terapii, ma przydzielonego do swej osoby
generała i ekwipaż dworski. Ale sprawa się odwleka. Turcy są miotani
sprzecznymi uczuciami: z jednej strony obawiają się poddanych rosyjskich
i kapitulacji, z drugiej - nęci ich tłuste żydostwo, którym się tradycyjnie 
żywili
w ciągu dziejów wszyscy upadający suwereni. Ot, żeby tak wciągnąć to
żydostwo w rozproszoną kolonizację, to już by tam agowie i baszę dali sobie
radę i pięknie wycisnęli.
Ale na rozsianą kolonizację Herzi nie chce się zgodzić, zasłaniając się
wyraźnymi uchwałami kongresu. Stara się choć o częściowy sukces; ofiarowuje
dwa miliony funtów za koncesję osiedleńczą w rejonie Akko w Palestynie;
zgadza się, że osiedleńcy przyjmą tureckie poddaństwo.
Sprawa znowu idzie w odwlokę. "Ja miałbym czas tego rodzaju pertraktacje
prowadzić bez końca - pisze Herzi w pamiętnikach - ale mój naród nie ma
czasu. Masy głodują. Muszę szukać szybkiego wyjścia".
Jakoż inne wyjście poczyna majaczyć. Jak zwykle - Anglia bacznie patrzy,
co się dzieje na Bliskim Wschodzie i jak po poprzednich wizytach Herzla
u sułtana, tak i teraz poczynają się awanse, proporcjonalnie o tyle większe, o 
ile
Wielka Wstęga większa była od komandorii, a generał dany na adiutanta i pałac
na rezydencję większy od Wielkiej Wstęgi.
Poza tym jest i inny powód: związki zawodowe coraz bardziej protestują
przeciw napływowi konkurencji żydowskiej. W tym czasie już jest ćwierć
miliona Żydów w Anglii, tzn., że w ciągu dwudziestu lat wzrośli czterokrot-
nie. Za kilka lat dojdzie do pogromu sklepów i mieszkań żydowskich (np.
w sierpniu 1911 roku w Tredegar).
Anglia więc chce stworzyć jakiś odpływ dla Żydów kontynentalnych
i zmniejszyć ich napór na Wyspy Brytyjskie. Herzi zostaje zaproszony na
członka komisji emigracji Cudzoziemskiej. Wielki to zaszczyt. Foreigner1 ma
raptem współdecydować w sprawach wewnętrznych Imperium. "Żydzi króla
angielskiego" poczynają go poszukiwać, jak trafnie przewidział. Sir Samuel
Montague, członek parlamentu, z barami tragarza, ze szpakowatą brodą,
przyznaje się Herzlowi, że bardziej czuje się Żydem niźli Anglikiem. Angielski
Rotszyld gotów jest zebrać grupę osób interesujących się kolonizacją z począt-
* [Red.:] Cudzoziemiec.
8- 115
kowym kapitałem dziesięciu tysięcy funtów. Komisja nalega, by wskazał teren
w granicach Imperium Brytyjskiego albo na ziemiach, na które Wielka Brytania
ma wpływ niepodzielny. "Imperium angielskie jest jak olbrzymi skład - zapisu-     
^
je Herzi - sami dobrze nie wiedzą, ile czego w którym kącie mają. Zobaczę, czy
nie mają na składzie czegoś odpowiedniego dla mnie".
I wówczas przypomina sobie ponowny występ, tym razem na ostatnim, pią-
tym kongresie, niestrudzonego Trietscha. Trietsch na tym kongresie "prze-
dłużał" już Palestynę nie na zachód - na Cypr, a ku południowi. Gdzie
mianowicie - tego niefortunny mówca nie zdążył powiedzieć, bo go krzyki
ponownie spędziły z mównicy. Rejterował się, rozdając powielony memoriał.
Z niego dowiedziano się, że ta kraina, którą zamierza kolonizować nazywa się
El-Arisz.
- Wus is a E/earis^? - pytały na sali brodate, ciemne i zaciekłe chowe-      '
wejczyki, mniej więcej tyle wiedzące o ziemiach otaczających Palestynę, ile
o tajemniczych krajach zamieszkiwanych przez "czerwonych Żydków", o któ-
rych opowiadali im mełamedzi po chederach (205).
Ale wówczas jeszcze był z nimi ich wódz. Dżentelmen w niepokalanym
surducie, kawaler Wielkiej Wstęgi, obcujący z monarchami, z wysokości
miejsca prezydialnego przeciął incydent, oświadczając, że o kolonizowaniu
jakiego bądź innego kraju niż Palestyna nie ma mowy, że Palestyna to świę-
tość, od której na chwilę odstąpić nie można (240).
Teraz, rozglądając się "po składzie", przypomniał sobie ów referat Trietscha.
Cóż to był ów El-Arisz? Istotnie, można go było podać za południową część
historycznej Palestyny i uspokoić syjonistyczne cas de conscience. Ten pas pusty
pomiędzy Palestyną właściwą a Egiptem wszak odszedł do Egiptu dopiero
przed piętnastu laty, w 1887. Był to wielki obszar, liczący sześćdziesiąt 
tysięcy
kilometrów kwadratowych, a więc o wiele większy niż obecna Palestyna. Liczył
zaś tylko siedemnaście tysięcy ludności i przypuszczam, że obecnie posiada
jej niewiele więcej. Przejeżdżałem ten kraj autem. Ogromne, majestatyczne,
posępne skały na horyzoncie kamienistego stepu, w których mieszczą się
pieczary zagnieżdżone z rzadka przez ludzi. Góra Horeb, którą mijałem przy
zachodzie słońca, z której Mojżesz obwieścił Zakon, fioletowiała mistyczną
i groźną ponurością.
Herzi rozmawia z premierem Chamberlainem.
Chamberlain rozumie w lot: jest to jeden skok od Palestyny - na razie       \
tureckiej. Tuż przy Suezie - tchawicy Imperium Brytyjskiego.
"Lekko licząc, jest na świecie dziesięć milionów Żydów - mówi Herzl. -
Za jednym pociągnięciem Anglia otrzyma dziesięć milionów ukrytych, ale
wiernych poddanych. Są między nimi handlarze, ale też są uczeni, prasa,
giełdziarze, przemysłowcy". Herzl już mówi kategoriami traktatu wersalskiego.
Maska dżentelmena angielskiego błyska inteligentnie pod monoklem. Może już
ma wizję Allenby'ego?
116
Porozumieli się.
Do Egiptu Herzi wysyła swego współpracownika, Greenberga, i sam rzuca
się w odmęt prac przygotowawczo-technicznych. Pojedzie sam do Egiptu...
Tym razem jego słodka, anielsko cierpliwa matka, która nigdy nie stawała
w poprzek pracom syna, ostrzega: "Nie igraj z egzystencją twych dzieci".
A jednak jedzie, "uciekłszy redakcji jak chłopak szkolny" (203). Na widok
Nilu, na widok Suezu, stojącego w przepychu zieloności, w czubach palm,
u granic kraju pustego jak śmierć, woła do towarzyszących mu Anglików:
"Jeśli zażądam od dwudziestu tysięcy młodych Żydów, by poszli z bronią
w dłoni na podbój Palestyny - będą gotowi. I to by było wiele sympatyczniej-
sze, niż kupowanie ziemi".
"Krwią i ogniem Judea upadła, krwią i ogniem Judea powstanie". Z tym
hasłem walczyli o niepodległość zeloci. To hasło przyszło do Herzla na szlaku,
który przed tysiącleciami przekraczał Mojżesz. Z tym hasłem Ben Zwi zakładał
za czasów tureckich związek szomerów (strażników), broniących swej ziemi
z bronią w ręku. To hasło, które coraz to padało w kurz codziennych spraw,
podnieśli rewizjoniści.
Herzi tak wierzy w rychłe urzeczywistnienie projektu, że. liczy na pierwsze
zbiory żydowskie już na przyszły rok. "Należy tereny jesienią wyznaczyć,
a przez zimę uprawić - pisze 27 lipca 1902 w liście do Rotszylda - co do czego
już posiadam szczegółowo wypracowane plany". Nie zakupuje też dlatego dla
zmarłego ojca stałego miejsca na cmentarzu w Wiedniu.
Tymczasem, już w Europie, spadają na niego dwa ciosy:
Krwawe pogromy rozszalały się na ogromnych obszarach Rosji. Ahaswerus
musi iść w drogę.
Egipt nie zgodził się dać wody z Nilu, bez czego cały plan kolonizacji El-
-Arisz stał się nieaktualny...
Ahaswerus nie ma gdzie iść.
TOPIEL I ZWODNY LĄD
Diabelską operę buffo zostawiliśmy w rozdziale o "anielskim programie"
w latach osiemdziesiątych na poczynającym się antrakcie wojny 1887. W myśl
tezy, którą uzasadniałem - że w tej operze następują partie pianissimo, kiedy
suwereni Żydów są w opałach - przygotowania do wojny i wojna dają kilka lat
odpoczynku.
Ale wojna jest dla Rosji zwycięska, można więc bezzwłocznie przejść do
właściwej partytury. Jej rejestr przerwaliśmy na roku 1883, na pogromie.
w Jekaterynosławiu, a już w 1887, po skończonej wojnie, rodziny poległych
żołnierzy z tych pułków, które stacjonowały poza granicą osiedlenia, wysiedla
się bez litości,, nieraz z terminem trzydniowym na likwidację mienia. W powie-
ści Rabinowicza pt.; D^iedyc^ny świecznik na okręcie wojennym ginie jednocześ-
nie ojciec i syn marynarze-Żydzi, a ich żony są bezlitośnie wyrzucone z miejsca
zamieszkania (244). Ciekawe jest zakończenie powieści: babka poucza małą
wnuczkę, że ojciec i dziad "polegli za ojczyznę i ilekroć spojrzysz na 
świecznik,
jedyną rzecz, która została ze zrujnowanego mienia, pamiętaj, żebyś ich
świetlanej pamięci nie brukała myślami buntu ani oburzenia". W ogóle ta
literatura żydowska w Rosji XIX wieku roi się od nieoczekiwanych wyskoków
lojalizmu po najbardziej tragicznycn opowiadaniach.
Nie tylko wysiedlano rodziny poległych żołnierzy poza strefą osiadłości, ale
i w samej strefie szeroko stosowano prawo, że Żyd może wprawdzie mieszkać
w miejscu zasiedzenia w strefie, ale nowi Żydzi osiedlać się nie mogą.
Podawałem historię reb Izraela, który wróciwszy z pogrzebu ojca z miasteczka,
w którym odsiedział sziwę, nie został wpuszczony do domu w rodzinnej wsi
jako nowo osiedlający się. Wysiedlano Żydów, gdy skończył się im czas
wynajmu mieszkania, bo wynajęcie o dwa domy dalej uważane było za nowe
osiedlanie się. Żydzi z miasteczek obawiali się wyjeżdżać na letniska.
W 1887 roku zwycięstwo nad Turkami zostaje uczczone przez wprowadze-
nie numerus ciausus w obrębie kresy osiadłości na dziesięć procent, gdy faktycz-
nie po miastach ludność żydowska zwykle przekraczała pięćdziesiąt procent,
za kresą (gdzie mogli mieszkać wykupujący świadectwo pierwszej gildii) pięć
procent, a w stolicach - trzy procent.
1888 - dla Żydów zostaje całkowicie zamknięta adwokatura.
1889 - ogromna ilość miasteczek w obrębie kresy osiedlenia zamienia się
w osady (a więc odwrotnie, niż bywa w normalnym rozwoju kraju), aby
il8
rozciągnąć na nie zakaz osiedlania się Żydów. Współczesny "Times" pisze;
"Żydzi w kresie osiedlenia są jak w klatce, której ściany wciąż się zsuwają"
(221). Ale protestuje Europa - rosyjska inteligencja milczy. Milczy Turgie-
niew, milczy Tołstoj. Mity maskilistyczne straszliwie padają.
1890 - na szyldach Żydzi są obowiązani wypisywać pełne paszportowe imię
własne i imię ojca, a więc na przykład zamiast Aleksandr Lwowicz Koń, miało
być napisane Zelman Lejbowicz Koń, a nawet Zuś, bo paszporty rosyjskie
zwykle wypisywały zdrobniałe imiona Żydów: Srul zamiast Izraela, Moszek
zamiast Mojżesza itd. Imię nie może być wypisane mniejszymi literami niż
nazwisko. Żydzi więc poczęli w ogóle unikać pisania nazwisk, nazywając swe
zakłady godłami. Tego zabroniono również.
1891 -wielka obława w Moskwie. Jest początek marca i stoją głębokie
śniegi. Ludzie, zamieszkujący po kilkadziesiąt lat w Moskwie, muszą nagle
wyjeżdżać do wypisanych w paszporcie miejsc zamieszkania, skąd pochodzili
ich rodzice i których oni na oczy nie widzieli. Zrozpaczeni chcą przeczekać tę
brankę. Zmarzłe dzieci płaczem wydają miejsca ukrycia po cmentarzach, po
poddaszach. Poważni kupcy nocują po domach publicznych, bo żaden hotel by
ich nie przyjął. Dwadzieścia tysięcy ludzi, między nimi chorych na noszach,
zgrupowano w mróz na dworcach, nakładając im drewniane kajdany.
1892 - Żydzi pozbawieni praw wyborów do magistratów, choć po mias-
tach częstokroć stanowią osiemdziesiąt i więcej procent ludności.
1895 -kary za używanie, nawet w stosunkach towarzyskich, imion nie
metrykalnych.
1894 - chederom odjęte zostaje nauczanie czegokolwiek, poza religią,
nawet tabliczki mnożenia.
1895 - zarządzenie przypominające opodatkowanie Żydów na rzecz wy-
praw krzyżowych, których uczestnicy dokonywali pogromów. Mianowicie,
z sum płaconych na koszer opłaca się nadzór policji nad Żydami.
1896 - żołnierze-Żydzi pułków stacjonowanych poza kresą osiadłości nie
mogą spędzać urlopów w miejscu postoju oddziału macierzystego.
1897 - nagroda za pojmanie Żyda kryjącego się poza kresą osiadłości -
dwukrotnie większa niż za pojmanie bandyty.
1898 - obostrzenie numerus ciausus.. Wprowadzenie monopolu odejmuje
chleb ćwierć milionowi Żydów. Liczba Żydów bez określonego zajęcia
dochodzi do pięćdziesięciu procent. Rząd się wścieka, że Żydzi są elementem
nieproduktywnym, więc coraz ostrzej ich traktuje, ilość nieproduktywnego
elementu za każdą represją wzrasta i tak w kółko. Szmarja Lewin, który
ironizuje to uprzedzenie rządu, sam w pewnym miejscu pisze o "zamożniej-
szym" kupcu, który opierał się jego agitacji wyjazdu do Palestyny, mówiąc, że
"nie wymieni Europy dla Azji". Europa tego kupca bazowała na trzystu ru-
blach (stu pięćdziesięciu dolarach) kapitału, którym obracając żył nieźle z dużą
rodziną. Trzeba sobie powiedzieć, że nie mogły to być normalne zyski (207).
"9
Wreszcie, jak kiedy długo tlejący żar musi wreszcie buchnąć ogniem, tak
i w Rosji końca XIX wieku pojawia się "stary znajomy" żydowski:
1899 - ma miejsce wielki trzydniowy pogrom w Mikołajowie i pogromy
w innych miastach.
1900 - rodzony brat pogromu - proces o mord rytualny niejakiego Blon-
desa, trwający dwa lata.
Życie Rosji jest zaognione nie tylko na odcinku żydowskim. Nadciągają
pierwsze wstrząsy rewolucji, w której szeregach kroczy młodzież żydowska.
W 1902 zostaje zabity minister spraw wewnętrznych Sipiagin i jego następca,
były dyrektor Departamentu Policji, Piehwe, postanawia "utopić rewolucję
w żydowskiej krwi".
Wśród biurokracji rosyjskiej powstaje konspiracja reakcyjna. Jako wyko-
nawców werbuje się męty społeczne.
6 czerwca 1905 roku wybucha straszliwy pogrom kiszyniowski.
Kiszyniów, wybrany na debiut, było to miasto stołeczne Besarabii, połu-
dniowej prowincji Rosji, oderwanej od Turcji. Besarabia była zamieszkana
przez ludność biedną i mieszaną - Ukraińców, mołdawiańskich chłopów
i Żydów. Wpływy dziejowe Rzeczypospolitej Polskiej były tu o wiele mniejsze
niż na całej reszcie ziem objętych kresą osiadłości. Kraj był długo pod
panowaniem greckich fanariotów - dzierżawców podatków u Porty Otomańs-
kiej. Z tradycji więc swoich i składu ludnościowego był idealnym terenem dla
samowoli urzędniczej i krwawych rozpraw.
Byłem w Rumunii, która przeszła tę samą edukację wschodnią, jesienią 1959
roku, kiedy został zamordowany premier Calinescu. Jako odwet polecono
w siedzibie każdej prefektury zabić bez sądu czterech członków z listy
młodzieży Żelaznej Gwardii, a ciała przez trzy dni trzymać wystawione na
widok publiczny. I rzeczywiście w każdym miasteczku rumuńskim na central-
nym placu leżały przez trzy dni na słomie ciała poszlachtowanych ludzi. W owe
dni pewien mój znajomy był zaproszony na brydża z prefektem. Prefekt się
spóźnił mocno i siadając do kart tak się tłumaczył: "Miałem kłopot, bo
zabiliśmy czterech członków z ogólnej listy stronnictwa Żelaznej Gwardii,
a tymczasem trzeba ich było wziąć z listy młodych. Ale to nic - dodał
uspokajająco, zabierając się do tasowania kart - już poprawiliśmy omyłkę".
A kiedy w Rumunii zapanowały rządy już tej właśnie Żelaznej Gwardii pod
protektoratem hitlerowskim, w Jassach, mieście na granicy Besarabii, prowa-
dzono Żydów do rzeźni miejskiej i tam masowo szlachtowano. Idea była
niewątpliwie hitlerowska, ale styl wykonania krajowy.
Nudne i przeraźliwie brzydkie jest miasto Kiszyniów. Rozpełzło po ziemi
parterowymi i jednopiętrowymi domami. Domy murowane, produkt nowszych
czasów, są ozdobione gustownymi ząbkami w cegle, naśladującymi bizantyń-
skie wzory, w gruncie rzeczy stanowiące swoistą moskiewską barbarię, którą
wniosło budownictwo "kazionne" (rządowe). Domy drewniane kryte były
120
nierzadko dachami z trzciny, zdobne w przybudówki, galeryjki, stryszki
i mansardy, mające dookoła wozownie i drewutnie. Po pustych placykach stały
olchy, czarne od gniazd gawronich. Chmary gawronów wszędzie - oto obraz
Kiszyniowa z 1915 roku, jaki mi utkwił w pamięci. W 1905 jego obraz musiał
być taki sam.
Wyobrażam sobie, że to śmiertelnie nudne miasto musiało mieć w sobie
jakieś duchowe resursy, bo by ludzie w nim wyzdychali jak muchy. Kiszyniów
żydowski był pod wpływami cadyka ż Bender i zamieszkiwali go chasydzi.
Wyobrażam sobie, że po tych skrytkach i drewniakach żyło ciepłe rodzinne
życie, rozjarzające się szabasówkami w szabasowe wieczory, wyrajające się
kuczkami (szałasami) na pokrzywione balkony w święto Sukot, grzechoczące
grzechotkami dziecinnymi na Purim, trzęsące grzechy i kręcące czarnym
kogutem na Jom Kipur, tańczące wściekłe tany radości z Torami na Simchat
Tora, zawodzące na 9 Aba, w dniu zburzenia świątyni. Na co dzień mruczące
setkami młodych głosów po setkach chederów, zabiegane po błotnistym rynku,
wsłuchane w stare podania A-gady, życie, przez które płynęła epicka żarliwość
Tory, płomień proroków, świątobliwość midraszów. Jednym słowem - ciepłe
życie, pełne kolorytu, miłości rodzinnej, tradycji, życie soczyste, które duch
ludzki potrafi sobie wytwarzać nawet na pustyni i które oni sobie tu wy-
tworzyli, w tym zarzuconym zakątku, na skraju kresy osiadłości, zapomnień!
zdawałoby się przez władze wyższe (oby to wiecznie trwało), przysposobieni
do lokalnych wymagań łapówkowych.
Aż nagle w dzień świąteczny, kiedy tłumy ciemnych Mołdawian były na
rynku, wysypały się na dworcu z pociągu jakieś typy, które rozbiegły się po
mieście. Rozszalał się pogrom. Targującemu się o jakąś krowę na rynku chło-
pu, który uważał Żyda za konieczny i nieodłączny atrybut swego życia, nagle
zachodziły krwią oczy, porywał orczyk, kłonicę, widły, topór i szedł z tłumem.
Zrabowano i zniszczono tysiąc pięćset sklepów i mieszkań, zabito czterdzieści
pięć osób, raniono ciężko osiemdziesiąt sześć, lżej pięćset. Gwałcono kobiety,
wydłubywano oczy, obcinano piersi, wbijano gwoździe w głowę. Po drewut-
niach, piwnicach i przybudówkach odbywały się sceny mrożące krew w żyłach.
Aby stało się z owym cichym życiem jako jest powiedziane w proroctwie
Amosowym: "Tedy się obrócą w kwilenie pieśni kościelne dnia onego, mówi
panujący Pan, mnóstwo trupów na każde miejsce po cichu narzucają" (A-mos
VIII, 5).
Administracja zachowała się biernie. "Kiszyniów był zamieniony w cyrk
starożytny - mówił na rozprawie sądowej słynny obrońca Karabczewski - w
którym władze i świątecznie przybrane tłumy przyglądały się igrzyskom".
Wieść o pogromie przygięła strasznym brzemieniem żydostwo. W swoim
doświadczeniu dziejowym poznało już ono prawo serii pogromowych. Ale
ćmiła duszę nie tylko obawa o to, że jutro w rodzinnym miasteczku rozpocznie
się pogrom. To było żydostwo, które miało już za sobą pierwszą aliję,
121
maskilizm, chowewej-syjonizm i te pompatyczne kongresy, na których ich
wspaniały wódz, rozprawiający z monarchami i premierami, roztaczał przed
oczami takie upajające wizje. I to żydostwo nagle widziało bezsilność, upodle-
nie ostateczne, czuło się jak robactwo, które tłumowi podludzi wolno bezkarnie
tępić.
Bialik wybucha Pieśnią o pogromie, której wyjątki tu podaję w tłumaczeniu
S. Hirszhorna, bardzo blado tylko odzwierciadlającym oryginał (jestem zdolny
to ocenić, porównując polski przekład ze wspaniałym, kongenialnym przekła-
dem Żabotyńskiego).
C^łowiec^e! Przejdź się po mieście pogromu
I niech się duch Twój nie w^dryga, nie lęka,
Niech patrzy oko, niech dotyka ręka,
Wejdź na dziedziniec do każdego domu:
Zobacz, jak drzewa, mury i parkany
Plami krew skrzepła i mó^g rozpryskan^.
Po twoich braciach jest to znak jedyny.
Idź błądzić między gruzy i ruiny,
Zburzone piece, skrzywione kominy,
Czarne kamienie i spaloną cegłę...
Tu wróg wyprawił wczoraj gody krwawe.
Idź dalej: widzisz ~ oto śmierci kupa,
Starego Żyda tu i psa starego
Zwaliła jedna zbrodnicza siekiera;
Teraz trup ludzki obok psiego trupa,
Ra^ww się w lepkim gnoju poniewiera,
Krew ich te same chłepcą świńskie ryje.
Teraz się w górę wzbij, na strychy ciemne;
Głucho i ciemno, nie ma żywej dus^y
Jedynie w kacie pająk pilnie przędzie.
On był i wówczas, l mógłby powiedzieć
O tym, jak człowiek stal się dzikim zwierzem
I godność ludzką zbezcześcił na wieki,
Jak brzuch rozpruto i napchano pierzem,
Jak zmieszono pięć trupów na belce
Głowami na dół, jak f^ś po zarżnięciu.
Jak w żywe nozdrza powbijano ćwieki,
Jak porażona kulą padła matka
Z dzieckiem na ręku, a dziecina mała
Dalej Zabitej pierś namiętnie ssała.
122
Zajrzyj do mrocznej tej podziemnej dziury:
Na piasku ludzki, patr^, widnieje kształt,
Tu bet^essysyno ludu twego córy,
Tu jednej siedmiu radowało gwałt,
Pr^y matce córki tu kalali łono,
Pr^y córce matki siedem/srać, be^ przerw,
I •^obijano te, które hańbiono
I podczas gwałtu i potem i wpierw.
A tera^ w górę, ^a/rsyj, na podwórko,
Tam się pod beczką, kryli ojciec, brat
Pry^ szparę patrząc, jak nad siostrą,, córka,
Wstecznie się pastwił rozbestwiona kat.
I spoglądając, ^e strachu nieczuli,
Jak się kurczyły ciała sióstr i syn,
Nie jęk/i, oc^u sobie nie wykłuli,
W •(drętwieniu patrząc na mękę i zgon,
A w duchu mo^e błagali Jehowę:
"Niech cud się stanie, bym ocalał sam".
Lec^ po/d^ies^ jesyy dalej, aby •^bliska
Obejrzeć świńskie chlewy i psie budy,
Gd^ie się chowali wnukowie Jehudy
Machabeus^a, co go \owią, lwem.
Pieśń o pogromie ukazuje się pod tytułem... Pieśń o Niemirowie. W Niemirowie
przed paruset laty czerń kozacka dokonała pogromu i pod tym tytułem poemat
prześlizgnął się przez cenzurę.
Należy się wmyślić w ten żałosny różaniec dat, które podałem, dat represji,
poniżeń, pauperyzacji i pogromów. A z drugiej strony wziąć ciągłe niepowo-
dzenia charterowe, rozpacz bezsiły i nagromadzoną wolę ratowania żydostwa.
A wówczas zrozumie się Herzla, który jeszcze na piątym kongresie wołał, że
Palestyna to świętość, aby niebawem zająć się Sprawą El-Arisz i popełnić
obecnie, po pogromie, krok niesłychany - udać się z wizytą do krwawego
Piehwego.
Redaktor "Jedijot", Rosenfeid, powtarzał mi rozmowę z Jakubem de Haas,
sekretarzem Herzla. Weszli wraz z Herzlem do restauracji, zamówili obiad
i zaczęli przeglądać gazety, które właśnie przyniosły straszne szczegóły pogro-
mu. W międzyczasie kelner postawił przed nimi sardynki. Herzi zbladł,
odepchnął je ruchem gwałtownym.
- Nie mogę... mają trupi zapach -powiedział zduszonym głosem.
Istotnie, został z tamtych dni jego artykuł, który tak się kończy:
125
"Wypełnijcie ich krwią łzawnice - byśmy je zamurowali w fundamentach,
na których dźwigniemy nasze dzieło. Nim to nie nastąpi, będą mi śmierdziały
hiacynty sardynkami, ryby trupami, a tulipany będą przypominały krew".
Mus, straszliwy mus opanował wodza, którego naród ginął. Świat mu się
wydawał trupiarnią, za wszelką cenę pragnął wybić okno, za wszelką cenę...
"Z Bogiem, lub choćby mimo Boga" - pisał Mickiewicz, szukając wyjścia
dla nadludzkich cierpień swego narodu.
"Przeciw diabłu, lub chociażby z diabłem" - mógłby powiedzieć Herzl.
"Kraje antysemickie staną się naszymi sprzymierzeńcami..." Jedzie do
krwawej Rosji szukać straszliwego sprzymierzeńca. Wyjeżdża 5 sierpnia 1905
roku, w dwa miesiące po pogromie. Jedzie przez Warszawę. Po raz pierwszy
"Tankred i książę Galilei" zapuszcza się w ostępy tych krnąbrnych i dziwacz-
nych ostjudów, z którymi tyle kłopotów miewał na kongresach. Chciwie
przylega do okien wagonu, by obserwować tłumy żydowskie zalegające
dworce.
Sto lat temu z równą ciekawością patrzył przez okno karocy inny
podróżnik, który również proponował założenie państwa żydowskiego, który
podobnie jak i Herzl czuł się "Francuzem w Austrii i Austriakiem we
Francji" - książę de Ligne. Podróżnik francuski tak opisywał Żydów: "Zawsze
spoceni z powodu niestrudzonego uganiania się po ulicach i karczmach w celu
zbycia swego towaru; prawie wszyscy skuleni i skurczeni, o rudych lub
czarnych brodach i zawsze brudni, cera żółto-zielona, zęby dziurawe, nos długi
i krzywy, spojrzenie bojaźliwe i niepewne. Głowa chwiejąca się, włosy
kędzierzawe i skudlone, nogi krzywe. Oczy przeważnie wklęsłe, podbródek
wydłużony i wąski, pończochy czarne dziurawe i spadające z wychudłych nóg,
czapka aksamitna pod wielkim filcowym kapeluszem. Oto jak wygląda w Euro-
pie dziesięć milionów Żydów" (20).
Niewiele lepiej wyglądali po stu latach. Żydzi widziani przez Herzla z okien
wagonu, robią na nim wrażenie takiego poniżenia, że "blednie, chwieje się,
otoczenie robi wszystko, by go do okien nie dopuszczać".
Herzl jedzie do Rosji przy silnych oporach plutokracji żydowskiej w Rosji,
która obawia się, że... no, obawia się wszystkiego. Uspokaja ich. "Zagram
nieśmiertelną partię, w której nie oddam ani wieży, ani królowej". Ale nie tylko
Brodzcy i Polakowowie obawiają się tej jazdy. Poseł Grinbaum mówił mi, że
jako młody student nie pojechał na dworzec witać "pana, który jedzie do
krwawego Piehwego".
Z Piehwem ma cztery konferencje. Rosja czuje się niezręcznie wobec Euro-
py i rząd jej pragnie stworzyć sobie jakieś alibi w sprawach pogromów. Herzl
przekonuje Piehwego, że emigracja żydowska leży w interesie Rosji. Piehwe
daje mu list, w którym oznajmia wolę cara, że Rosja poprze u sułtana sprawę
kolonizacji Palestyny, a na terenie państwa pozwoli organizować się syjonizmo-
wi. Zakaz nabywania udziałów Banku Kolonizacyjnego zostaje zniesiony.
124
Herzi w drodze powrotnej zatrzymuje się w Wilnie. W stolicy wielkiego
gaona, w Mekce żydowskiej, za jaką uważane było Wilno - tłumy witają go
na dworcu. Rabini przy wejściu do synagogi wręczają mu Torę. Dla tych mas
nurzających się w rozpaczy, oczekujących każdego dnia krwawej rozprawy,
prezydent egzekutywy syjonistycznej, rozprawiający za pan-brat z Piehwem,
wydaje się jakimś super-sztadlanem (zastępcą interesów żydowskich), jakimś
Mardochajem na światową skalę. Bóżnica przepełniona, ulice przepełnione,
przed hotelem stoją tłumy, wszędzie, gdzie się ruszy, idzie za nim gorące
westchnienie jego udręczonego ludu. Zapewne wówczas przestaje być wiedeń-
czykiem, różni się z księciem de Ligne w odbieraniu turystycznych wrażeń, sta-
je oko w oko z przeraźliwą niezgłębioną tragedią Wiecznego Ludu, łamie się
w sobie, nie mogąc nic, nie mogąc nic...
Kiedy bawi na wieczorze pod Wilnem, w Górach Ponarskich, w górach, na
których stare drzewa, przeczyste powietrze i widok na Wilno cichy i kojący - i
tam przychodzi z Wilna wielka masa ludzi biednych, tłum zmiażdżony, tłum
szukający nadziei. Oni wiedzą, że to nie Rotszyld, że to nie Hirsz ani
Montefiore, oni wiedzą, że nie da im nic ani dla nich, ani dla gminy. Oni
przychodzą, by, jak w biblijnych czasach, dotknąć krają szaty jego i zaczerpnąć
otuchy. Gwiazdy się iskrzą w smolistej nocy sierpniowej, tłum robotników
żydowskich faluje za oknem parterowej willi i nagle z jednej młodej piersi pada
okrzyk: Jechi Hamelech! - Niech żyje król!
Wraca do hotelu George'a. Hotel ziemiański, zasiedziały, jakby dependenc-
ja dworu. Przy stolikach restauracyjnych siedzą ziemianie polscy, potomkowie
tych, którzy sprowadzili Żydów do Polski. Potomkowie tych, którzy tańczyć
kazali Meszkom majufesa. Świat duchowy inny niż chuligani z nożami
w rękach, ale nie mniej ciążący na duszy żydowskiej, na życiu żydowskim.
Stoliki się znają między sobą - wszystko to sąsiedzi, siedzący na ziemi własnej
od wieków. Od stolików do stolików totumfaccy lokaje roznoszą wieść
nieprawdopodobną, że ten pan z czarną brodą to Żyd.
- Żyd?...
- Ale zagraniczny. Przyjeżdżał do ministra Piehwego.
- Pewno kolej będą budować - decydują szlagoni.
Oni przecież też sowicie płacili daninę, jaką płaci naród zwyciężony. W tym
samym Wilnie na placach publicznych stały szubienice, z tego samego Wilna
liczne kibitki wywoziły zesłańców, na poczcie, po urzędach rozwieszone były
napisy, że zabrania się mówić po polsku.
Po każdej klęsce, po każdym powstaniu, po każdym spisku deszcze spłukują
krew z szafotów, trawa nowa zielona pokrywa place straceń, skiby nowe
odwalają się na polach, które stanęły pustacią, rośnie życie od nowa i trwa,
i znowu tragarz na dworcu, i dorożkarz, i służący w hotelu mówią po polsku
i znowu łuki domów poczynają się sklepić w Unie polskiego baroku.
Co ich chroni, niewolnych, którzy nie chowają się za mury getta?
125
Ziemia.
Własna ziemia pod nogami.
Ziemia, której trawa, sto razy wyniszczona przez machiny wojenne, znów
odrasta. Trawa, wiecznie żywa, mocniejsza niż dworce wszelkich Hamanów.
Ręce Herzla opadły bezwładnie. Duszność, dobra znajoma ostatnich lat,
podeszła ku sercu. Żebyż jaki punkt zaczepienia na tym szerokim, pustym,
wrogim, obojętnym świecie. Dla tych ludzi, co dziś wieczorem krzyczeli:
"Niech żyje król żydowski", a teraz śpią po lepiankach śniąc sny różowe, do
których są tak zdolne ich naiwne, gorące, pełne fantazji i udręczenia serca.
Bezsilny Król Żydowski.
Kelner na tacy wnosi list. List jest datowany aż 14 sierpnia, ale bo też
przepychał się przez tyli świat, koperta ma tyle przekreśleń adresów.
Prowincja szlagońska ciekawie zerka. Jakieści zagraniczne marki... Pewno
jakiś gruby interes! Ho, ho - ci Żydzi...
List, istotnie, przynosi najgrubszy interes, jaki zaproponowano żydostwu
od dwu tysięcy lat. Sir Clement Hill powiadamia Prezesa Egzekutywy
Syjonistycznej, że rząd Wielkiej Brytanii ofiarowuje Ugandę dla kolonizacji
żydowskiej z autonomią żydowską, z Żydem jako szefem administracji.
Syn kupca drzewnego, potomek marranów, potomek przodków, którzy
tułali się z Hiszpanii do Turcji, z Turcji do Węgier, z Węgier do Wiednia,
chowa list w boczną kieszeń surduta. Wąsate twarze wirują przed nim, nasuwa
się na nie noc na Górach Ponarskich i krzyki: "Niech żyje król", błyskają złe
błyski z żandarmskich oczu Piehwego i... co to? - o nozdrza znowu uderza
dręczący, mdły zapach. Sardynki? Dotyka ręką kieszeni. Niknie wszystko,
wstaje równe światło, przenika całe jego jestestwo. Światło idzie z nieznanego
lądu, na którym się mieści ziemia. Dla nich ziemia!
Wyjeżdża z hotelu na dworzec późną nocą. Pociąg Moskwa-Wierzbołów,
stacja graniczna, odchodzi o pierwszej minut trzydzieści. Ulice, pomimo nocy,
zalega tłum. Ruch jest zahamowany. Policja wzywa kozaków. Król żydowski
wyjeżdża przy świście nahajek. Bladzi stoją na peronie najbliżsi, którym
pozwolono go żegnać. Ale stojący w oknie Herzi nie chwieje się pod ciężarem
odczuwanego poniżenia. Dotyka ręką kieszeni, w której spoczywa list.
OSTATNIA RAFA
Herzi wraca z Rosji na sam kongres. Szósty kongres, który pozostał w annałach
syjonizmu jako Kongres Ugandzki...
Sądził, że zostanie przyjęty jako triumfator. Tymczasem już poprzedzające
kongres posiedzenie egzekutywy oblewa go zimną wodą. W świecie żydows-
kim szumiało, że Herzi konspiruje z wrogami.
Już na poprzednich kongresach krzyczeli Herzlowi: "My nie jesteśmy żadni
tajni radcy absolutnego monarchy" (209).
"Nie przyszło żadnemu z nich do głowy - zapisuje w pamiętniku - że za
te wszystkie osiągnięcia należałby mi się choćby uśmiech podziękowania".
Ale też ma pierwszy dzwonek ostrzegawczy i na plenum kongresu referuje
wniosek ugandzki z całą ostrożnością.
Uganda mogłaby zostać, jeśli kongres to zaakcćptuje, autonomicznym
żydowskim osiedlem z żydowskim namiestnikiem i pod ogólnym zwierzchnict-
wem angielskim. Uganda będzie niejako domem noclegowym w drodze do
Palestyny. Sułtan, który gra na zwłokę, otrzyma w ten sposób doping, będzie
pobudzony do rywalizacji. Tłumaczy się, że nie mógł po tym, co widział
w Rosji, nie postawić tego wniosku. Byłby jak człowiek, który sam mając
ciastka, poucza nędzarzy, że mają się wyrzec nawet chleba. "Będę może
szczęśliwy, jeśli od tych, co są w nędzy i głodzie otrzymam odpowiedź: nie, nie
chcemy tego chleba". Z Rosji da się zorganizować emigrację. Ma na to
zapewnienia rządu rosyjskiego, który żąda tylko, aby żydostwo było lojalne,
aby syjonizm zachował praworządny charakter...
To mówi Europejczyk. Tam, w głębi skamieniałej sali, siedzą przedstawi-
ciele tych wyrzynanych. Właśnie w czasie kongresu przychodzi wieść o pogro-
mie w Homlu: wojsko strzelało nie do pogromców, tylko do samoobrony
żydowskiej. Dwunastu zabitych, dwieście pięćdziesiąt sklepów i mieszkań
zdemolowanych...
- ...tylko żąda, żeby żydostwo było lojalne...
Zrywa się burza. Lider Poale-Sion, doktor Syrkin, strofuje Herzla... na
plenum... z mównicy: "...w pewnych sprawach lepiej by zachować milczenie..."
Z głębi sali w serce chorego Herzla pada okrzyk:
- Zdrajca!...
Wstaje od stołu prezydialnego, chwiejąc się wychodzi do sąsiedniego
pokoju, w którym oczekuje matka z lodem, który mu przykłada na serce.
"7
Na sali stara gwardia Herzla walczy jak lwy o swego wodza. Nordau
przechodzi sam siebie, Chazanowicz, który przecież cały majątek utopił
w ufundowanie biblioteki w Palestynie, którego trudno posądzić o brak miłości
dla Syjonu, prosi, zaklina.
Rozszczepione są dusze ludzkie. Przecież i tak do różnych kątów świata
uciekło w ciągu ostatnich dwudziestu lat kilka milionów Żydów ze wschodniej
Europy. A kiedy się chce nadać sens temu rozproszeniu... Ale wola, świadoma
wola żydowska może służyć tylko sprawie Syjonu. Po sali stoją grupki ludzi
w rozterce.
Jednak słowa Nordaua i innych zachwiały wielu. Bezwzględnie za natych-
miastowym odrzuceniem wniosku wypowiada się stu siedemdziesięciu siedmiu
delegatów. Wśród pozostałych dwustu dziewięćdziesięciu pięciu jest wielu
wstrzymujących się, wielu takich, którzy są bezwzględnie przeciw Ugandzie, ale
nie chcą odrzuceniem oferty a limine dotknąć Anglii. Pragną spławić wszystko
w komisji.
Stu siedemdziesięciu siedmiu delegatów porzuca kongres.
Postanowiono odroczyć sprawę do siódmego kongresu. Pieniędzy na zor-
ganizowanie wyjazdu do Ugandy komisji badawczej nie dawać.
Było wiadomo, że pieniądze na wysłanie takiej komisji zostaną znalezione
w źródłach prywatnych - rzecz znamienna - aryjskich. Żabotyński podaje
opowiadanie Herzla: "Przyszli do mnie i mówią, że ci ludzie, co wyszli, siedzą
i płaczą; wówczas zrozumiałem, że z ich strony nie była to czcza demonstracja,
tylko rozpacz. Poszedłem do nich, aby ich zapewnić, że program bazylejski
pozostaje nietknięty".
W tej tragicznej chwili, kiedy mu z sali krzyczą: "Zdrajca!", osiąga
równocześnie najwyższą nagrodę życia. Konflikt ugandzki wykazał, jak syjo-
nizm pogłębił i skonsolidował odrodzenie żydostwa. Zarysował się kształt: że
nie chodzi tylko o zaradzenie niedoli żydowskiej. I zarysował się kształt: że 
nie
chodzi tylko o teoretyczny program jakiegoś państwa żydowskiego.
Śmierć stała już tuż. Ale drogę wędrowcy mogli już rozeznawać nie po
gwiazdach i nie po locie ptaków. Ustało miotanie się na wszystkie strony
w poszukiwaniu terenów - El-Arisz, Cypr, Mozambik, Kongo, Mezopotamia,
Tripolis, Uganda... Doprowadził ich do miejsca, z którego widać było Ziemię
Obiecaną.
Wraca na salę i wygłasza swoją ostatnią w życiu mowę kongresową:
"...na mgnienie oka nie sprzeniewierzyłem się nigdy programowi bazylejs-
kiemu. Czy mam dać porękę po temu? Ja sam jestem poręką. Niech uschnie
moja prawica, jeśli cię zapomnę, o Jeruzalem!"
Kiedy odbywa się szósty kongres, Usysżkin jest w Palestynie. Marzenia
o monarchii konstytucyjnej pod berłem potomka króla Dawida już się ulotniły
z głowy Usyszkina, ale pozostało w tej pozytywnej, ha wskroś konstruktywnej
i praktycznej naturze dążenie do zainicjowania ładu w publicznym życiu iszuwu
128
(ludności żydowskiej w Palestynie). Usyszkin przyjechał stworzyć pierwsze
ramy organizacyjne reprezentacji politycznej.
Zbiera się Zjazd Konwencyjny w Zichron Jaakow, który obraduje trzy bite
dni; zarywając do późna noce. Rezultatem jest wybranie politycznego przedsta-
wicielstwa iszuwu w składzie dwudziestu trzech członków - tak jak dawny
Mały Sanhedryn. "Miejmy nadzieję, że z czasem będziemy mieli również Wielki
Sanhedryn" - mówi w mowie zamykającej Usyszkin.
Zapał, wzruszenie, nadzieje uczestników są wielkie. Wielki Sanhedryn nie
zbierał się, nie obradował przez dwa tysiące lat diaspory. Plewiąc ziemię, 
kopiąc
doły pod drzewka pomarańczowe, przekopują się z powrotem do tej ziemi
przez dwa tysiące lat. Oto już odkopali Mały Sanhedryn. Oto dokopią się i do
Wielkiego Sanhedrynu, złożonego z Siedemdziesięciu członków. Tylko trzeba
pracować dalej.
I kiedy w porzuconej Europie na ławach kongresowych zasiadają delegaci,
by rozważać sprawę Ugandy, Usyszkin, który nic o tym nie wie, bezzwłocznie
po rozwiązaniu pierwszej Konstytuanty Palestyńskiej, zbiera w tymże Zichron
Jaakow powszechny krajowy zjazd nauczycielski. Zjazd ten, będący silnym
pchnięciem spraw palestyńskich, wypowiada się bardzo energicznie za przyję-
ciem hebrajskiego jako języka obowiązującego w szkołach.
Palestyna jest tuż tuż przed napływem drugiej aliji. Ale nim poczęła się ta
nowa fala emigracji - przez stworzenie Konwencji, przez zorganizowanie
nauczycieli - pokazał Usyszkin, że pierwsza alija nie całkiem zeszła na bezdro-
ża, że są inne zadania niż wybłagiwanie u Rotszylda coraz nowych zasiłków, że
to ziarno żydowskie, przywiane z diasporskiej grobnicy faraonowej, palone
wichrami kapitalistycznej filantropii, zawiewane piaskiem nędzy, parciejące
w nawyczkach ortodoksyjnych - jednak mocą cudowną znalazło w sobie
drzemiące siły rozrodcze, zazieleniało, poczęło puszczać pędy, wątłe wprawdzie
jeszcze, tak wątłe, że ich "politykierzy" żydowscy uganiający za charterem
w dalekiej Europie nie widzieli, ale których cudowną, świeżą zieleń czuły palce
nawykłe do przewracania stron w zapylonych księgach i do manipulowania
miarką i wagą.
Ku pamięci tych zdarzeń jedna z ulic w Zichron Jaakow nazwana została
ulicą Konwencji, a druga ulicą Usyszkina.
I kiedy, przejęty, "w styksowym wykąpany mule" przyjechał do Jafy, aby
siąść na okręt, otrzymał depeszę; Hen^ź proposes East Afrua.
Herzi proponuje Afrykę Wschodnią? - Początkowo Usyszkin i jego oto-
czenie biedzą się nad tekstem, przypuszczając, że zawiera on ukryte znaczenie
polityczne, którego nie można było jasno wyrazić z jakichś ukrytych względów
politycznych (236). Usyszkin przeszedł gruntowne religijne wychowanie. Na
wyższej uczelni oparł się uczęszczaniu na wykłady w sobotę. Na druskienickiej
konferencji był ogniwem pomiędzy ortodoksyjnym i liberalnym żydostwem, tę
samą rolę odegrał przed rokiem, na piątym kongresie, w czasie zaciekłych debat
9 De Profundis                                    129
nad sprawami kulturalnymi. Łąc2ąc wszystko, co było z żydostwa idealistyczne-
go i mistycznego, z wszystkim, co jako realistyczną, pozytywną siłę przyszłości
przyniósł syjonizm, był Usyszkin jak • ów legendarny słup Boas ("w nim
siła!..."), co pospołu ze słupem Jachin ("zazielenieje!..."), Herzlem, 
podtrzymy-
wał całą świątynię Salomona.
Wychowany nie tylko na prorokach, ale na całej przedsyjonistycznej
literaturze, biorącej już nowy wiatr w żagle, na książkach Szulmana, na
fantastycznych powieściach Mapu, które, aczkolwiek nie nacechowane talentem
Sienkiewicza, były dla młodego pokolenia rocznika Usyszkina tym, czym dla
pokoleń Polski podległej wizja dawnej wolnej Polski w powieściach Sienkiewi-
cza - nie mógł i nie umiał Usyszkin myśleć inaczej o sprawie żydowskiej, jak
przez zapach odwalonych skib w Erac Israel.
Jechał do Europy, żując w sobie okrutny gniew, żal, zawziętość. Ten Achad
Haam, nudny czasem ze swoim duchowym syjonizmem, ma jednak rację co do
politycznego syjonizmu: nie chodzi mu o ratowanie judaizmu, tylko o ratowa-
nie Żydów. Czymże jest, wobec tego, innym, niż rozszerzony filantropizm
baronów?
Zdawało się Usyszkinowi, że Herzi - kolumna Jachin - załamał się. Poczuł
straszny gniot ciążących stropów na sobie.
Wróciwszy do Europy ogłasza list otwarty: wysłanie ekspedycji do Ugandy
oznacza utratę Palestyny, czego nie mogą zrozumieć tylko politykierzy,
zaślepieni kunsztykami dyplomatycznymi. To jest nie taki lub inny pogląd,
któremu w imię dyscypliny należy się podporządkowywać. To jest sprawa życia
lub śmierci syjonizmu. Tu żadne podporządkowanie się woli większości nie
może obowiązywać.
W Charkowie Usyszkin organizuje zjazd Żydów rosyjskich. Zjazd katego-
rycznie potępia projekt Ugandy i stawia ultimatum: zaniechanie projektu przez
ogół syjonistyczny lub wyjście ze syjonizmu całej grupy charkowskiej, za którą
pójdzie ogromna część żydostwa rosyjskiego.
Wzburzenie po zjeździe charkowskim dochodzi do apogeum. Na balu
Chanuka w Paryżu student Żyd Louban strzela do "zdrajcy" i ugandowca -
Nordaua. Grupa charkowska ogłasza, że nie weźmie udziału w następnym
kongresie, jeśli Herzi nie da publicznego odwołania na piśmie. Wstrzymają też
niezwłocznie wpłatę szekla. A szekel z Rosji był podstawą syjonistycznych
funduszów.
Ciężkie czasy gotuje życie Herzlowi w tym ostatnim roku jego życia.
Pisałem, że jakkolwiek to brzmi paradoksalnie, opozycja przeciw niemu jest
największym triumfem jego życia. Ale ten triumf przechodzi po jego żywym
ciele.
Odwołać? Na piśmie? Ach, jakżeby chętnie odwołał i na piśmie i na placu
publicznym. Włożyłby wór pokutny, posypał piaskiem głowę, szedłby ze
swoim pokoleniem i z orszakiem widm za sobą, szedłby długim dwutysiąclet-
150
nim korowodem pod Ścianę Płaczu, biłby głową o nieme głazy, przysięgał
Syjonowi miłość gorącą, jego zwątlały rytm serca wziąłby na swój puls rytm
zbiorowy narodu.
Ale wtedy uderzał w jego nozdrza - zapach sardynek. Ci, którzy, pełni
nadziei, przyszli ze swoich lepianek na Góry Ponarskie. Musi ich ratować. Musi
ich wywieźć!
Więc może jeszcze stanie się cud, może otworzą się bramy Palestyny, można
będzie zrzec się Ugandy, a nie zdradzić widm pomordowanych?
"Dobry koń umiera w cuglach" - zapisuje w pamiętniku.
Wysyła delegację do Konstantynopola. Chory - jedzie do papieża, błagać
o poparcie u Turcji, o kołatanie u mocarstw. Leży to w interesie chrześcijańs-
kich miejsc świętych.
Papież ma przed sobą pana, który go nie pocałował ani w pantofel, ani
w pierścień sakralny. Pan z czarną brodą jest gładki i stara się być przyjemny, 
ale
Ojciec Święty nie widzi, czego by mógł szukać u pasterza tych, których
Zbawiciela kiedyś przodkowie pana z czarną brodą ukrzyżowali. Papież gotów
jest uczynić jedną koncesję: przygotować dostateczną liczbę misjonarzy. Bo
tylko przejście na łono Kościoła Powszechnego rozwiązać może kwestię
żydowską.
Wysłannicy z Turcji wracają z pustymi rękoma.
Z Rosji idą wciąż nowe żądania kamienowania.
Wówczas postanawia dać im to, czego żądają. Pisze List do narodu ży-
dowskiego:
"Droga się rozdwoiła i rozdwojenie przeszło przez pierś moją. Muszę
wyciągnąć konsekwencje... Sam nic nie mogę począć... Serce moje jest
z syjonistami, a rozsądek z Afrykańczykami... Byłem nagrodzony hojnie przez
miłość swego narodu. To jest dobry naród. Ale straszliwie nieszczęśliwy.
Niech Bóg go wspiera nadal."
Ale List do narodu ^ydowsktego pozostał tylko w projekcie i nie opublikowa-
ny. Herzi zrobił rachunek sumienia:
"Sądziłem, że ruch sam pójdzie, ocknie się, gdy go pozostawię sobie. Ale
widzę, że powinienem jak chłopak stajenny biec przy galopującym koniu, aby
niezręcznego jeźdźca podtrzymywać na siodle. Obawiam się, że mi nie starczy
tchu..."
Istotnie - może nie starczy. Od 11 do 15 kwietnia obraduje Komitet
Wykonawczy. Pełzają insynuacje, że Herzi kierował się na wicekróla Ugandy.
To jest już ostatnie zebranie syjonistyczne w życiu Herzla.
Stają naprzeciwko siebie - Boas i Jachin. Twardy o szerokich barkach'
Usyszkin - przyszły "żelazny kanclerz" Palestyny i Herzi o zniszczonym sercu.
- Więc pan uważa, że powinniśmy się trzymać Palestyny? - pyta Herzl.
- Tak. A jeśli pan myśli inaczej, to nie ma dla pana miejsca we władzach
syjonizmu.
9-                                   131
Jeszcze raz odezwie się wódz:
- Pan jest silny. Ale ja jestem silniejszy od pana.
Nieprawda.
Bo za dwa miesiące - śmierć.
A tymczasem komisja ostro żąda sprawozdań rachunkowych z wyjazdów.
Herzi milczy. Przez mózg idą wspomnienia udręk materialnych, konieczność
udawania Rotszylda...
Ostatecznie - otrzymuje wotum zaufania.
'    •     * '       '                                         •'     '
Dobry koń umiera w cuglach...
27 kwietnia chce jechać na spotkanie z Rotszyldem, ale siły mu nie dopisują.
50 kwietnia- długa konferencja z austriackim ministrem spraw zagranicz-
nych, hrabią Gołuchowskim. "Jeśli Rosja nie jest przeciwna zamiarom syjoniz-
mu, to i Austria też" - deklaruje hrabia Gołuchowski.
Ze zdrowiem jest coraz gorzej. Trzeciego maja wyjeżdża do Francesbadu.
Na dworcu, z gazety dowiaduje się o zwycięstwie Kuroki. Blada twarz
rozświetla się: "Rosja i Turcja zejdą z areny. Otwiera się przed nami nowa
droga".
We Francesbadzie mieszka z Kaznelsonem. Dziewiątego maja wchodzi do
niego o pół do szóstej rano z memoriałem dla Rosji w ręku, nad którym
przesiedział całą noc. Kaznelson jest przerażony. "Muszę się śpieszyć, trzeci
dzwonek dzwoni" - mówi Herzl. Kaznelson jest z Rosji, a Herzi pamięta, że
w Rosji przed odejściem pociągu uderzają trzykrotnie w duży dzwon.
Pamiętnik prowadzi do końca: "Matka myśli, że to tylko kuracja". "Nie
róbcie głupstw po moim zgonie".
15 maja pisze do Piehwegp.          -
16 maja pisze list do amerykańskiego milionera Schiffa ze skargą na
kierownictwo ICA, które marnuje spuściznę Hirsza.
5 czerwca wraca do Wiednia, nie mając żadnych złudzeń co do zbliżającego
się końca. Na uporządkowanej paczce z listami umieszcza napis: "J» wid oflife
comes death'^.
Wysyłają go do Edlach. Trzeciego lipca silny atak. Prosi, by go trzymali
przy życiu, póki nie przyjedzie matka.
Jest już przeważnie półprzytomny.
W pewnej chwili unosi się na łóżku, widzi za oknem znieruchomiały tłum
młodzieży, zmartwiały w żalu, milczący.
Opada na poduszki, szepcząc: "Oni zdobędą, oni ujrzą..."
Długie, długie godziny milczenia. Otoczenie chodzi na palcach, sprawdza,
czy żyje. Posłano po matkę.
* "W pełni życia przychodzi śmierć."
W pewnej chwili błądzi po kołdrze palcami jak po mapie: "Te trzy kawałki
musi nabyć Keren Kajemeth".
O Skonie! bych leciał ku Tobie...
W'jedno bym's^łacigł skorupy serca mego
^ ruinami Twymi.
Jehuda Halevi
Przywołuje syna: "Twoi bracia rozsiani po całym świecie. Jeśli zechcesz,
znajdziesz ich. Ja ich znalazłem, bo szukałem".
Zmarł tegoż dnia- 5 lipca 1904 roku, tzn. 20 Tamuza roku 5 664 ery
żydowskiej, o godzinie piątej po południu, pożegnawszy się z matką.
1. Tedy wstąpił Mojżesz z onych równin Moabskich na górę Nebo, na wierzch
pagórka, który jest naprzeciwko Jerychu, a pokazał mu Pan wszystką ziemię od 
Galaad
aż do Dań.
2. I wszystką ziemię Neftalimową i ziemię Efraimową i Manasesową i wszystką
ziemię ludową aż do morza ostatniego.
5. I stronę południową i równinę doliny Jerycha, miasta osadzonego palmami, aż
do Segor.
4. Tedy mu rzekł Pan: Tac jest ziemia, o którąm przysiągł Abrahamowi Izaakowi
i Jakubowi, mówiąc: Nasieniu twemu dam ją; pokazałem ją oczom twoim, ale do niej
nie wnijdziesz. {Deuteronomium XXXIV)
Midrasze mówią, że wszyscy prorocy widzieli Jehowę jakby przez ciemne
szkło (specu/arę), jakby przez zasłonę (ve/uw), jeden tylko Mojżesz widział
wszystko "twarzą w twarz", z zupełną wyrazistością (40).
Czy Hess, Smolenskin, Pinsker nie widzieli przez zasłonę jakby - tylko
niewyraźnego kształtu przyszłej Palestyny? Czy Herzi nie był tym pierwszym
prorokiem nowej epoki, który przez napięcie woli, ukochania i wyobraźni
twórczej widział ją tak w szczegółach, tak materialnie, że aż określał kolor
"waffenroków" kirasjerów żydowskich, co na naszych ustach wywołuje
uśmiech podobny temu, jaki pojawia się kiedy czytamy, że Mojżesz widział
tefilim na czole Jehowy?
Wraz z nim zszedł do grobu syjonizm czujący tak żywo, że można by go
nazwać nie politycznym syjonizmem - bo syjonizm innym być nie może, skoro
ma już własną ziemię pod nogami - tylko jakimś syjonizmem biologicznym.
Zszedł do grobu - ale w znaczeniu kabalistycznym. Według kabalistów
wszystkie dusze, które z sefirotów wypłynęły, jak krople wody wypływające
z pochylonej butelki, odbywają Ibur-Gilgul, podróż po ciałach, aż oczyszczą się
z grzechów i nadal do sefirotów wrócą.
Oczyszczą się z grzechów... Niewątpliwie - Herzi dźwigał na sobie grzech
diasporski, jak dźwigał go Mojżesz. Kiedy Mojżesz zrozumiał, że nie wejdzie
^
do Ziemi Obiecanej, prosił Boga, aby pozwolił, by ciało jego było w niej
pogrzebione, tak jak to dane było Józefowi. Bóg jednak odparł, że Józef nie
zapierał się, że był Żydem, a Mojżesz, będąc w ziemi Midiem, podawał się za
kogo innego.
Herzi przecież miał w młodości projekty generalnego chrztu Żydów. Herzi,
wchodząc do synagogi w czasie pierwszego kongresu, denerwował się nie
wiedząc, jak się zachować. Herzi nie znał do końca hebrajskiego, ani jidysz, ani
ladino (spaniel) - języków, którymi mówili uczeni lub masy, Herzi paradował
w deklu Burschenschaftu.
Mściwy jest Bóg Jehowy. Rodzony Syn Herzla, którego wzywał na łożu
śmierci, aby szukał braci swoich (a więc nie był wychowany pośród tych braci,
jeśli ich miał szukać dopiero) - wychrzcił się.
Dlatego we wdzięcznej pamięci narodu żydowskiego pozostaje Herzi nie
jako dokonanie, pełne dosytu i zadośćuczynienia, a jako pamięć o dźwiganiu
się na pierwszy stopień. Co prawda - na stopień, który by musiał być tam,
gdzie drabina Jakubowa pękła na ogromnej wysokości dziejów i należało
postawić krok na pierwszym szczeblu jej drugiej części - nad przepaścią
tysiącleci.
Heine o Mojżeszu powiedział, że uczynił on z biednych nomadów naród
izraelski. To było u stóp tej drabiny, stojącej jeszcze na ziemi.
Herzi ponownie uczynił z biednych nomadów naród i powiódł do Ziemi
Obiecanej w epoce, kiedy prorocy nie chodzili po ziemi. W epoce pary,
elektryczności, afer finansowych obejmujących świat, w epoce materializmu,
odrzucającego prorokowanie, w epoce demokracji, dążącej do niwelacji.
W epoce, kiedy wielkie kanały spajały pośpiesznie lądy, świat się zrastał.
I poprzez zgrzyt wielkich dźwigów, kujących bryłę świata, pochylając się pod
olbrzymimi kranami, wymijając potworne parowe ekskawatory - ostatni pro-
rok wiódł pośpiesznie zapóźnioną gromadę pątniczą, aby zdążyć na czas na to
miejsce, z którego i oni przyłączą się do tej wielkiej pracy świata.
Dzieci tych, których przywiódł, widzą ziemię nie jak bóstwo, które należy
wyczuwać przez mgłę. Nie mają żadnej zmazy z żadnej ziemi Midiem. Każdy
z nich, idąc normalnie, bez karkołomnych skoków nad przepaścią, może po-
dejść do wizjonerstwa Herzla i może powiedzieć, on, normalny człowiek, że
widzi lepiej.
Ale jak wkład proroków jest bezcenny w życiu narodu żydowskiego, tak
w życiu beztrosko gwiżdżącej sabry bezcenne jest, że u kolebki ich ojczyzny
przeciągnął się przez taką sumę cierpienia "Tankred i książę Galilei".
1. Była nade mną ręka Pańska i ożywił mię Pan w duchu i postawił mię pośród
pola, które było pełne kości.
2. I przewiódł mię przez nie wokoło a wokoło, a oto było ich bardzo wiele na
onym polu, a oto były bardzo suche.
5. A rzekł do mnie: Synu człowieczy! Ożyją-li te kości? I rzekłem: Panujący
Panie! - Ty wiesz.
4. I wtem rzekł do mnie: Prorokuj o tych kościach, a mów do nich: Kości suche,
słuchajcie słowa Pańskiego!
5. Tak mówi panujący Pan o tych kościach: Oto Ja wprowadzę w was ducha,
a ożyjecie.
6. A włożę na was żyły i uczynię, że porośnie na was mięso i powlokę was skórą
a dam wam ducha, i ożyjecie, i poznacie, że Ja Pan.
7. Prorokowałem tedy, jako mi rozkazano; i stał się szum, gdym ja prorokował,
a oto poruszenie. I przystąpiły kości, kość do kości swojej.
8. I ujrzałem, a oto na nich żyły i mięso porosło i powleczone były skórą po
wierzchu; ale ducha nie było w nich.
11. I rzekł do mnie: Prorokuj do ducha, prorokuj, synu człowieczy! Te kości są
wszystek dom izraelski. Oto mówią: Wysiliły się kości nasze i zginęła nadzieja 
nasza,
wygładzeni jesteśmy.
12. Dlategoż prorokuj, a mów do nich: Tak mówi panujący Pan: Oto Ja otworzę
groby wasze i wywiodę was z grobów waszych, ludu mój! i przywiodę was do ziemi
izraelskiej!
{E-ychiel XXXVII)
ŹRÓDŁA
Luki w numeracji pochodzą stąd, że do spisu poniższego weszły z ogólnej 
numeracji mojej pracy
o żydostwie tylko te pozycje, które trzeba było zacytować w tej książeczce. 
Odsyłacze w klamrach
przy końcu pozycji wskazują, w jakiej pracy zbiorczej, czasopiśmie itd. 
znalazłem cytowaną pracę.
ii. prof. T. Zieliński: Hellenizm a judaizm (t tomy); 1927.
i5. A. Ruppin: Dreissig Jahre Auftau m Palestina. 1957.
19. "Almanach Żydowski" (pod red. dr. Reicha). 1910.
21. "Shcm" - rwm Saction hebraiauc. Paryż, czerwiec 19 $9.
22. L. Feuchtwanger: Wojna fydowska. Warszawa 1955.
25. Berl Kaznelson: Reacfiw and Proyesi m Pakstine. 1957.
25. Berl Kaznelson: Tbe Next Stage in Palestine. 1958.
28. Martin Buber: Rdfeo »^r <&^7«dfeff/«w. Berlin 195 ż.
52. Ainae Palliere: Lc sanctmiire inconue - ma cowersation au Judaisme. ^wyi 
1927.
57. Szolem Alejchem: Pocho^diemja nieudacyyuka. Moskwa 1911.
59. T. Herzi: Pamittniki (tom I). Warszawa 1952.
40. E. Deutsch: Whał is thc Talmiid? Londyn 1868.
45. N. Szac-Anin: Socjalnaja oposycja w istorit jmrejw. Ryga 1927.
(o. M. Lustcmik: Gordon. Warszawa 1955.
52. W. Żabotyński: JAo/ogw IW/tfrw. Lwów 1934.
55. "Naród" - roczniki 1928-1950.
56. Chaim Nachman Bialik: Rasykasy. Moskwa 1918.
71. dr S. Bek, dr M. Brann: Jewrejskaja istoria. Odessa 1896.
75, Enyclopaedia Judaica.
82. Dubnow: C'(to takajt jwrcjshaja istoria?
105. Praca zbiorowa: Israel, Volk mul L^m/. Berlin 1955.
108. W. Żabotyński: Philister Sber dir, Simson!
109. Essad Bcy und Wolfgang von Weisi: Allach ist ff-oss. 1956.
ii5. L. Feuchtwanger: Jewrej Zuess.
117. D. Druck: Baron E. Rotshild- The Story of Practical Idealisf. Nowy Jork 
1928.
ii9. A. Boehm: Die sionistische Bewegung. Drugie wydanie 1956.
i2i. M. Philippson: Nemste Geschichfe desjSdisćhe Volkes. 1910.
i25. T. Herzi: Altmuland.
125. Ben Zwi: Derjudische Arbeiter. 1922 [119].
128. dr H. Bermann: Die titUtgung des Namens.
129. dr F. Wcitsch: Gnade undFreiheit [119].
i55. Adress, detwered by gen. R.H.J.C. Smuts. Londyn 1920.
152. dr S.A. Horodecki; Hacbasidut tti'hachasidim. 1915,
i95. Szmarjahu Levin: Kindheit im Exfi. 1951.
i99. dr P. Węitsch; Pbihtophie einei Dichters. Judische Almanach 5695.
202. Sz. Wolf: Antologia najmłodsłytj poe'yi palestyńskiej. Warszawa 1929.
205. Theodor Hcm^s Tagebucher. Berlin 1925.
205. Mendele Mocher Seforim: Żydowski Don Kichot (tłum. Junosza). Warszawa 1885.
 i56
207. Szmarjahu Levin: Jugend im Aufmhr. Berlin 195 8.
ŁW). J. Patai: Henfi. i9}6. ., ,
211. M. Brandstaetter: Sir Moses Monttfwre [120].
217. J. Feldhom: Żyd Je/ Królewskiej MoSci. 19)4 [120].
219. "Jerozolima Wyzwolona" - rocznik 1938.
22i. Dubnow: Nowujssyja istoriajwrejskowo narodu ot francusko/ rewolucji do 1914 
goda (5 tomy).
Berlin 192}.
224. E. Orzeszkowa: Meir Esyfowic^. Warszawa 1879.
22;. W. N. Nikitin: Mnogostradaligje. Petersburg 1895.
226. Rosenzweig: Secbnig Hymnen imd Gedicbte Jehuda Ha/wi.
227. iE..'SH.ecfys;GeoyaphieUiiiverse/le.
228. Lihenblum: O »ioiyo'(dienji jewrejskowo narada. Odessa 1884.
229. Ł,. O. Lewanda: Oberki pross^lowo. Petersburg 1875.
2 50. L. O. Lewanda: Gonady/e wremid. Petersburg 1875.
2} i. Philips New Scriptur Atlas. C. Philips and Son, Londyn.
2)6. dr J. Klausner: Menacbem Ussishkin. Jerozolima 1942.
2)9. Bogrow: Pojmannik. .
240. E. B. Człenow: Sion i Afrika Ha sjestom kongriessie. 1905.
242. Ph. Newman: A Short History of Cypms. Londyn 1940.
243. O. A. Rabinowicz: Sfffrafnoj (wyd. zbiór., 5 tomy). Petersburg 1880.
244. O. A. Rabinowicz: NasIedstwiemiJff podswiecsyik (wyd. zbiór., 5 tomy).
249. E. B. Cohn: Dapid Wolffsohn. Amsterdam l9}9.
259. Abram Robinsohn: David Wolffsohn. Berlin 1921.
251. Theodor Her^l. Meyer W. Weisgal, Nowy Jork 1929.
252. van Passen: Chmanceau rtmembtri Her^i [251].
254. dr J. Stemberg: Frow Jounialist to Mań of Politics [t^t\. •••
255. H. Struck: As an Artist Sów Hm [251].
256. t,. Z.aagwSI: Her'^1 iwadn Ettg/attd [i^i]. .
258. M. Ussishkin: Her^i the Stronger [251].
264. dr M. J. Bodenheimer: Witb Her^f m Palestme [251].
265. Ch. N. Bialik: Pieśni (tłum. S. Dykman). Warszawa, lipiec 1959.
SŁOWNICZEK
Agady                         - teksty z literatury rabinicznej, głównie o 
tematyce etycznej
i teologicznej (legendy, przypowieści, alegorie). Agadt o wyj-
ściu Żydów z Egiptu czyta się podczas wieczerzy sederowej
w święto Pesach.
alija                          - fala imigracyjna do Izraela w określonych 
latach. Dziś mówi
się o piątej aliji.
arba hanfot                    - (hebr. -. cztery wypustki) zob. cyccs.
Ata bachartanu                 - początek modlitwy: "Ty, który nas wybrałeś..."
9 Aba                         - dziewiąty dzień miesiąca Aw, Dzień Postu na znak 
żałoby po
zniszczeniu pierwszej i drugiej świątyni jerozolimskiej (oba
wydarzenia nastąpiły tego samego dnia i miesiąca, choć dzieliło
je sześćset lat). Aw - miesiąc w kalendarzu hebrajskim, przypa-
dający zwykle na przełomie lipca i sierpnia.
! '157
Bethamidras2
Boas, Jachin
bracha
chajał
Chaluki
Chanuka
chasyd
cheder
chowewejczycy
cyces
Dwanaście pokoleń izraelskich
epikorsim
Erac Israel
Gemara
W"
golus
haskala
Hassychar
Uur-Gilgul
jes2ybot
Jom Kipur
jur-cajt
kadisz
kabał
kashrut
Keren Kajemeth
kolcie
- Dom Nauki; budynek, w którym odbywają się zarówno
studia religijne, jak i modlitwa.
- nazwy legendarnych słupów, podtrzymujących świątynię
Salomona.
- błogosławieństwo.
- (hebr.) żołnierz.
- składki, udziały, cegiełki.
- ośmiodniowe święto światła, obchodzone w grudniu na
chwałę zwycięstwa Machabeuszy nad wojskami pogańskimi
(rok 165 przed Chrystusem).
- człowiek pobożny, bogobojny. Za twórcę chasydyzmu (ru-
chu religijno-mistycznego) uważany jest Izrael Baal Szem Tow,
żyjący w XVIII wieku.
- pokój, izba przy synagodze, gdzie naucza się religii (elemen-
tarna szkoła żydowska dla chłopców).
- od: Chowewej Sion (Kochankowie Syjonu) - grupa pionie-
rów żydowskich, przybyłych w XIX wieku z Litwy do Pa-
lestyny.
- wypustki przy kaftanie, noszone przez pobożnych Żydów
(mężczyzn)
- potomkowie dwunastu synów Jakuba w Ziemi Obiecanej
(Kfi{ga Jasnego i Księga Sfdsyów).
- bezbożnicy.
- Kraj Izraela, ojczyzna, żydowska siedziba narodowa.
- (dosł. - zakończenie, wypełnienie) druga, po Misyyie, część
Talmudu.
- (hebr.) ogólne powołanie pod broń, pospolite ruszenie.
- (hebr. galut - wygnanie) potocznie oznacza niewolę, rozpro-
szenie Żydów w obcych krajach.
- ruch oświeceniowo-emancypacyjny, trwający od początków
XIX wieku do jego drugiej połowy.
- jutrzenka, świt. Ssycharit - nabożeństwo poranne.
- kręcenie się w kółko.
- l.mn. odjessywa - uczelnia, ha której analizuje się i dyskutuje
teksty talmudyczne.
- Dzień Pojednania, zwany potocznie Sądnym Dniem. Przypa-
da dziesiątego dnia po żydowskim Nowym Roku.
- rocznica. W języku jidysz jur znaczy rok, cajt - czas.
- modlitwa aramejska, głosząca chwałę Boga, odmawiana
przez żałobników. Wymaga obecności co najmniej dziesięciu
dorosłych mężczyzn.
- (hebr. kehila - gmina) zarząd żydowskiej gminy wyznanio-
wej.
- przepisy dotyczące rytualnie czystego odżywiania się. Zob.
koszer.
- Fundusz Narodowy. Dary i datki na Fundusz zbierane były
wśród Żydów wielu krajów.
- elitarne szkoły w dawnej Polsce wschodniej i na Litwie,
nauczające musaryzmu, czyli głęboko wewnętrznego życia
religijnego; przeciwieństwo chasydyzmu.
158
koszer
Kotel Maaravi
(lub Hakotel Hama aravi)
Kuczki
Lesyna habaa...
maskil
Measzearim
meyyy
midrasze
mikwe
misnagdystyczna
Nadiw Hayadua
olej regel
Pesach
Piecioksiag
pilpul
pintełe Jid
półchałat
Purim
sabra
Sanhedryn
sefardyjczyk
Sefirot
Simchat Tora
sofer
Sukot
szabas
- (hebr. kass^r) żywność, na spożywanie której zezwalają
żydowskie przepisy religijne.
- Ściana Płaczu, dokładnie Mur Zachodni Świątyni Salomona.
- zob. Sukot.
- tradycyjne życzenia, składane sobie wzajemnie podczas świąt
Pesach.
- w XIX wieku oświecony Żyd, częściowo odchodzący od
tradycji.
- dosł. Sto Bram. Dzielnica w Jerozolimie zamieszkała przez
ortodoksów, surowo przestrzegających nakazów Pisma.
- mały zwój pergaminowy z tekstem z Pisma, przybijany do
futryny drzwi domu żydowskiego.
- sposoby, metody objaśniania Biblii poprzez szczegółowe
komentarze.
- basen do oczyszczających kąpieli rytualnych i w drugim
znaczeniu - nadzieja (częściej i w szerszym sensie wyrażana
słowem tikwa).
- od hebr. mitnagdim - przeciwnicy osiemnastowiecznego cha-
sydyzmu.
- znany dobroczyńca (Hanadw Hayadua - forma opatrzona
rodzajnikiem).
- dosł. przybywający na nogach (hebr. regel- noga).
- święto Paschy, Święto Wolności upamiętniające wyjście
Żydów z Egiptu. W chrześcijaństwie - Wielkanoc
- Tora, pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu: Rodzaju,
Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa (Genesys,
Exodus, Lwificus, Numeri, Deuteronomium).    "'• •
- (hebr.) mądrzenie się, rozszczepianie włosa na czworo.
- określenie kogoś, kto ma w sobie charakterystyczną "iskrę
żydowską".
- religijni Żydzi noszą go pod wierzchnim okryciem.
- święto upamiętniające cudowne ocalenie Żydów przed pers-
kim namiestnikiem Hamanem, opisane w Knedle Estery.
- Żyd, urodzony w Palestynie-Izraelu (dosł. odmiana kaktusa).
- najwyższa rada religijna mędrców żydowskich w czasach
starożytnych.
- Żyd, którego przodkowie wywodzili się z Półwyspu Iberyj-
skiego.
- l.mn. od se/ira. Według nauk kabalistycznych istnieje dziesięć
struktur (Sefirot), za których pośrednictwem odbywa się boska
emanacja.
- "Radość Zakonu", święto radowania się Tora, przypadające
na zakończenie czytania Piyioksiegu.
- spisywacz Tory na zwojach pergaminu.
- Święto Szałasów lub Kuczki (hebr. Sukot), obchodzone na
pamiątkę budowania szałasów w czasie pobytu Żydów na
pustyni. Także święto zakończenia zbiorów.
- (hebr. szabat) ostatni, świąteczny dzień tygodnia, kiedy
zabroniona jest wszelka codzienna praca.
159
Szechina-     ,?
sziwa
szofar
Spulchnił Aruch
talit katan
Talmud
Talmud Berachoth
tates
tefilim
Tora
Waad Leumi
Zohar
^ Duch Boży, boska obecność w; świecie. Żeński^pierwiastek
' natury boskiej,   t      1'.1', •; ,1' '          . ł
- (hebr. ssywa - siedem) siedem dni ciężkiej żałoby po stracie
bliskiego krewnego.
- róg barani, w który dmie się przy różnych obrzędach
religijnych, a zwłaszcza w Nowy Rok.
- (hebr. nakryty stół) zbiór przepisów religijnych i wska-
zówek o tym, jak należy zachowywać się w różnych oko-
licznościach życia; dzieło uczonego talmudysty Józefa Karo
(XVI wiek).
- krotki kaftanik z frędzlami, noszony stale pod ubraniem
przez pobożnych Żydów.
- (hebr. hmod - uczyć się) całokształt piśmiennictwa religijno-
-doktrynalnego judaizmu, uzupełnienia i komentarze do Pisma,
dyskusje. Talmud, składający się z Missyy i Gomory, opracowany
został w dwu wersjach: jerozolimskiej (IV w.) i babilońskiej
(VI w.).
- jeden z traktatów Miuyfy, części Talmudu, omawiający błogo-
sławieństwa.
- (hebr. tallit) biały szal z frędzlami, wkładany przed modlitwą.
- filakterie, dwa czarne pudełka, zawierające pergamin z werse-
tami biblijnymi. Noszone są w czasie modłów porannych w dni
powszednie.
- fundament judaizmu. Nazwa ta obejmuje zarówno sam
Piywksiltg, jak i szeroko pojętą naukę tradycyjną.
- (hebr.) Komitet Narodowy, reprezentacja żydowska wobec
władz mandatu brytyjskiego.
- główna księga kabalistycżna, napisana przez Mojżesza z Leo-
nu (XIII wiek), mistyczny komentarz do Piyioksi^gu.
POLACY I AMERYKA
1
I znowu fala polska uderzyła o brzegi Stanów Zjednoczonych. Pala mająca tradycję
najstarszej emigracji politycznej.
Łopocze nad nią sztandar żałoby rozwijany po klęskach. Kajetan Węgierski,
zrozpaczony rozbiorem Polski i nikłymi szansami walk wyzwoleńczych, stanąwszy
w 1785 roku na ziemi amerykańskiej, pisał: "Jeśli bogowie nie okażą litości nad 
losem
Polski, powiem moim współrodakom: «Przejdźcie morze i zapewnijcie waszym
dzieciom swobodę i własność»".
W naszych klęskach majaczyły zawsze Stany Zjednoczone jako Ziemia Obiecana.
"Porzućmy Europę, bezlitosnego widza naszych walk i naszej rozpaczy - mówiła
odezwa emigrantów 1851 roku w Londynie. - Ameryka jest jedynym krajem godnym
zostania schroniskiem ludzi, którzy poświęcili wszystko dla wolności".
Podążyliśmy więc przetartymi już przez poprzedników szlakami wzniosłości
i goryczy. Kiedy w 1854 roku dwie fregaty austriackie zwalają na ziemię 
amerykańską
dwustu trzydziestu pięciu deportowanych stateless dipisów1 - weteranów 
powstania,
okazało się, że z "natchnienia narodów" stali się oni uciążliwymi cudzoziemcami. 
Takie
jest prawo życia, a kto traci czas na rekryminację, ten się osłabia.
Emigracja zarobkowa, która potem nastąpiła, lądowała też w depresji i stawała
przed ścianą głuchej rozpaczy.
I emigracja polityczna jednak i zarobkowa zakiełkowały. W obecnej emigracji,
która ma przed sobą zarówno zadania polityczne, jak i zarobkowe, również 
kiełkują
wartości stanowiące wkład w życie kraju, który nas przyjął, i kapitał dla 
polskiej
przyszłości. To kiełkowanie będzie szybsze, jeśli wzrastać będzie świadomie na 
glebie
polskiej tradycji w Stanach Zjednoczonych.
Po kampanii wrześniowej przełamaliśmy depresję, by walczyć. Cios Jałty wymagał
więcej czasu. Chciałbym, żeby to studium znalazło się jako drobny przyczynek
w szeregu czynników ponownie stawiających Polaków jako podmiot dziejów.
* [Red.:] Stateless - bez przynależności państwowej; dipis - od Displaced 
Person, oficjalnego
terminu, używanego przez UNRRA i IRO w stosunku do przybyłych imigrantów.
145
FANFARY EMIGRACJI POLITYCZNYCH!
To nie dolar nas wybił w zaraniu tego kraju. I nie awanturnictwpf, Na Dzi-
kich Polach mieliśmy dosyć ujścia dla instynktów pionierskich. Franciszek
Warnadziewicz, członek wyprawy Kolumba, ginący od strzały indyjskiej,
to był wyjątek zabłąkany na Wyspy Bahama zamiast na Dzikie Pola. Różno-
wiercy także nie potrzebowali uciekać za morza dla swych przekonań reli-
gijnych. Polska była europejską Ameryką, do której chronili się prześla-
dowani.
Pierwsi emigranci to drobinki dysydentów, emigrujących jednak nie
z powodów religijnych, a politycznych, ludzie, którzy się opowiedzieli za
szwedzkim najeźdźcą. To Olbracht Zaborowski lądujący w 1662, dający
początek dotąd istniejącej rodzinie Zabriskie; to Sadowski, lądujący w epoce
królowej Anny, którego synowie-pionierzy docierający nie spenetrowanymi
szlakami wodnymi aż do Nowego Orleanu, zakładający Cincinnati i teraz
kwitną rozrośniętym rodem Sandusky.
Słowiański "Mayflower" - polscy arianie, poplecznicy szwedzkiej inwazji,
uchodzący po wyparciu Szwedów do Czech, zakładający wspólnotę braci
morawskich, lądują w liczbie czterech tysięcy w początku XVIII wieku.
Stąd Polak-dysydent, doktor Kurcjusz, jest założycielem pierwszej szkoły
wyższej w Nowym Jorku (1659), w której czesne pobierano jeszcze skórami.
Stąd Polak, Kowalski-Fabricius, jest pierwszym w ogóle w Stanach pasto-
rem luterańskim, objeżdżającym zbory do śmierci, mimo spadłej nań w ostat-
nich dziesięciu latach ślepoty.
To Karol Błaszkiewicz, sporządzający pierwsze mapy pobrzeża Atlantyku.
To W. Adamkiewicz, budowniczy gubernatora Stuywesanta, wznoszący
pierwsze większe budynki Nowego Jorku (wówczas: Nowego Amsterdamu).
Nazwiska ich migają nieznanymi światełkami w tamtoczesnych registrach,
są snadź walorem kraju, skoro w broszurze wydanej w 1649 Polak, Konrad
Popolski, wdaje się w dyskurs de publicis.
I jakby świadomi, że rozpoczynają trzy wieki polskiej tradycji, polscy
smolarze, szklarze, majstrowie klepki, wańczosu, ługów i potażu - specjaliści
1 W tym ustępie, poza pamiętnikami Niemcewicza i innych i monografiami o 
Kościusz-
ce itp., opieram się na materiałach zawartych w ośmiu książkach przyczynków 
nieodżałowanego
M. Haimana, kustosza Muzeum Polskiego w Chicago. Niektóre wiadomości z jego 
książek
zasilają i inne ustępy.
144
sprowadzeni przed Pizy im f1, bo w 1609, do ubogiego w technikę kraju - robią
w 1620 pierwszy strajk polityczny w Stanach nie stawiając się do roboty, zanim
nie uzyskają głosowania.
Potomek emigranta-dysydenta, bankier holenderski Stadnicki, własnymi
funduszami gwarantujący pożyczkę nie uznawanego rządu amerykańskiego,
chcąc zwalczać niewolnictwo, uzasadniane potrzebą rąk roboczych na plantac-
jach trzciny cukrowej, zawiązuje towarzystwo dla warzenia cukru z soku
klonowego, zakupuje w Stanach obszar równy niemal Wyspom Brytyjskim, na
którym towarzystwo w ciągu półstuletnich swych rządów znakomicie pchnęło
rozwój gospodarczy kraju.
Ogień ideowy, mniejsza o to, że z różnowierczych źródeł, jest polski.
Siostry morawskie w Savannah, dzierżone silną ręką przełożonego Leszczyń-
skiego, szyją dla Pułaskiego sztandar, którego wręczenie opiewa w pół wieku
później H. W. Longfellow.
Pokolenie epoki Oświecenia w Polsce zwraca oczy na kraj, w którym już
realizują się hasła mętnie dopiero wieszczone przez prekursorów zbliżającej się
rewolucji francuskiej.
Realizuje się wolność, o którą drży zagrożona Polska. "Przejechałem kilka
tysięcy mil - pisze do Washingtona, lądujący w 17 85 pionier tej epoki, poeta
Kajetan Węgierski - aby nauczyć się zachowania dla narodu jego najdroż-
szych praw".
Realizuje się demokracja, którą próżno usiłują intronizować spętanymi
rękoma twórcy Konstytucji 5 maja. "Patrzyłem na niego z większym szacun-
kiem, jak na uszamerowanego marszałka w gromadzie lokajów" - pisze Niem-
cewicz, jeden z twórców tej konstytucji o generale Gatesie, zwycięzcy spod
Saratogi, dźwigającym pękaty kosz z zakupioną żywnością.
Tej popularności Ameryki towarzyszą czasem aż zabawne objawy polskiej
sympatii, jak to wysłanie przez wojewodę Mostowskiego dla żołnierzy amery-
kańskich pięćdziesięciu tysięcy funtów balsamu leczącego rany, albo zwrócenie
się Polskiego Zakonu Rycerzy Boskiej Opatrzności o listę kandydatów do
odznaczeń, z którym to fantem demokratyczny Kongres nie wie, co począć.
Na wstające za morzami światło ciągną urzeczeni nim rozbitkowie konfede-
racji barskiej. Okres ten początkuje polską tradycję walki na wszystkich
barykadach świata. Tradycję niepoliczonych ofiar, rozproszkowanych wysił-
ków. Siostra Weronika na pobojowisku pod Gettysburgiem odkrywająca pod
zmytą krwią rysy brata, którego losów nie znała - jest tragicznym tego
symbolem.
1 [Red.:] "Pielgrzymi" - Pi/grim Fałhers, purytanie prześladowani w Anglii, 
którzy w 1620
roku na statku "Mayflower" przybyli do Ameryki Północnej, zapoczątkowując tam 
osadnictwo
angielskie.
10 De Profundis                                      145
Historia pr2ypadkowo tylko zetrze krew, by tu i tam wynurzyła się sylweta:     ;
Mikłaszewicza - który na okręcie nazwanym "Prince Radziwiłł" na cześć
mecenasa konfederacji barskiej, mając jeszcze inny okręt, razem dziesięć dział     
.
i moździerze, uwija się szarpiąc "tyranów".
Albo innego konfederaty, Elholma, który na czele siedmiu straceńców
bierze do niewoli wyprawę rzeczną pięciu okrętów z czternastu działami
i półtora setką żołnierzy, którego imieniem stan Tennessee nazwał jeden z dwu
składających go dystryktów (drugi nazwano imieniem Washingtona).
To nie tylko poległy Pułaski, "ojciec kawalerii amerykańskiej", ratujący
armię Washingtona szarżą pod Bradywine, to nie tylko Kościuszko, "ojciec     f
amerykańskiej artylerii", założyciel Akademii Wojskowej w West Point, który
sztuką fortyfikacji przeważył bitwę pod Saratogą, stanowiącą o losach Ameryki.
To wszyscy Polacy, niepoliczeni, ciałami swymi podmurowujący fundament,      f
nad którym teraz łopocze czterdzieści osiem gwiazd.
Kiedy tłum amerykański po drugim powrocie Kościuszki wyprzęga jego
powóz, to nie tylko dlatego, że insurekcja zwróciła na siebie dwudziestoty-      
^
sieczny korpus rosyjski przygotowany dla "uśmierzenia buntu amerykańskie-
go". Kiedy każdy Amerykanin po dziś wita nas wierszem, którego uczył
się w szkole: And freedom shrieked when Kościuszko fez/...1 - to i ten tłum
sprzed półtorasta lat, i te dzieci po drugiej wojnie światowej czczą nie
Kościuszkę, a swoje dziedzictwo, które budowały ręce tych niepoliczonych
i nieznanych,                                                                 l
To dziedzictwo zasnuwa dosytny dzień, którego Polacy nie mają. Na parę
miesięcy przed śmiercią Washington, siedząc przy kominku z Niemcewiczem,
który go żegna po dwutygodniowej gościnie, mówi z zamyśleniem:
- Najszczęśliwszy naród? Byleby szczęścia tego nie popsuł.
Któż wie, jakie drogi okólne wiodą do szczęścia narodów. Kiedy kwiat
inteligencji lojalistycżnej wywoziła jednorazowo flota okrętów półksiężycowo
wypływająca z Halifaksu, na miejscu zostali prostacy, upadły uniwersytety.
W dziennikach znikają na całe lata księgarskie ogłoszenia2. Zainteresowania
skupiają się na budowie codziennego dnia i na krótki tylko czas błyskawica
1851 roku i jego emigracja rozdziera szarość, która zaczyna zaciągać Ameryka-
nom ich własną spuściznę.
W okresie od powstania do wojny domowej3 polska emigracja polityczna      ł
wije się jak w sieci, psując spokój gospodarzom. I tu znajdują się Kołyszkowie
i Zaliwscy. Tak w 1858 trzydziestojednoletni porucznik Szulc, ongiś bohater
1 "I wolność zakrzyknęła, kiedy padł Kościuszko..."
2 Neyins and Commager: The Hiftory of Theus.
3 [Red.:] Wojna domowa (secesyjna 1861-65) przemysłowych stanów Północy z 
plantator-
skimi stanami Południa, zakończona klęską Południa.
146
spod Wawra, który zdążył już dorobić się i zaręczyć z Amerykanką, na wieść, że
Kanada powstaje przeciw "tyranom", rzuca wszystko w diabły, wdziera się do
Kanady ze stu siedemdziesięcioma ochotnikami, broni się pięć dni w murowa-
nym młynie. Poddaje się dopiero po wystrzeleniu amunicji i utracie sześć-
dziesięciu ludzi i zostaje powieszony mimo obrony adwokata MacDonalda,
późniejszego prezydenta Kanady.
Katyniów w owych czasach nie ma, ale polskie awantury mącą dobre
stosunki z Rosją ku niekłamanej irytacji rządu amerykańskiego.
W 1845 wybucha sprawa testamentu Kościuszki na rzecz Murzynów,
którego egzekutorem był przyjaciel Kościuszki, Jefferson, trzeci prezydent
Stanów Zjednoczonych. Testament, który unieważniły sądy USA, przyjeżdża
egzekwować współspadkobierca, kapitan Władysław Wańkowicz, dziad w linii
bocznej podpisanego. Ponieważ wbrew nakazom poselstwa rosyjskiego upiera
się go egzekwować przez "buntownika", bp powstańca 1851, byłego majora,
a wtedy adwokata amerykańskiego Tochmana, dobra jego pod Wilnem zostają
skonfiskowane. Aż do wojny domowej Kongres grzmi mowami na rzecz
polskich spadkobierców Kościuszki, powołuje komisje, ale rząd nie chce się
wadzić z Rosją, tuszuje sprawę z norymberską bezwzględnością.
Kiedy wybuchła wojna domowa, Tochman i Wańkowicz biorą w niej udział
"woląc raczej zostać wygnańcami po raz trzeci, niż sprzeniewierzyć się zasadzie
wolności".
Sprawa niewolnictwa buzuje się w Towarzystwie Demokratycznym Pol-
skim w Nowym Jorku. Emigrant Gurowski pisze dwie książki przeciw
niewolnictwu. Zwalczający je inny emigrant, Lawiński, uzbraja redakcję
w dwie armaty. Weterani z 1831, mierosławczycy z powstania wielkopolskiego,
uczestnicy powstania galicyjskiego w 1846, żołnierze Bema w kampanii
węgierskiej, żołnierze Garibaldiego, Kozacy otomańscy Sadyka Paszy sypnęli
się na jeszcze jedno pobojowisko świata. Pcha się widać, kto w Boga wierzy,
skoro na trzydzieści tysięcy zamieszkałych wówczas w Stanach Polaków
(zapewne łącznie z kobietami i dziećmi) - miga w przechowanych rejestrach
wojny domowej pięć tysięcy polskich nazwisk.
Mierosławczyk Krzyżanowski, prowadząc swą brygadę do ataku, ranny,
pada z konia. Wylizawszy się, pod Chancellorsyille, gdy wszystko pierzchło,
ostaje się jedyny ze swą trzypułkową brygadą. Pod Gettysburgiem odbija
baterię, poprowadziwszy osobiście atak na bagnety, przy czym zostaje zabity
jego adiutant. Kończy wojnę jako generał wkraczający na czele pięciu pułków
do sypiącego kwiatami Nowego Jorku.
Karge - słuchacz Mickiewicza, mierosławczyk, który przez podkop uciekł
z więzienia pruskiego - rozbijając słynnego partyzanta Jacksona, pada z zabite-
go konia, ale prowadzi atak dalej i zwycięża. Pod Barnett's Ford ratuje armię
od rozbicia. Pod Brandy Station, nie mogąc wstrzymać ucieczki, samowtór
z adiutantem rzuca się do ataku, pada ranny; po trzech miesiącach szpitala
io«                                    147
zdobywa Warrenton z zapasami i tysiąc sześciuset jeńców. Dowodząc dywizją,
bierze do niewoli generała Cholsona.
Weteran 1831, pułkownik Sulatowski dowodzi brygadą, wysyła okręt
z bawełną wartości siedemdziesięciu ośmiu tysięcy dolarów na rzecz werbowa-
nia emigrantów 1865. Drugi weteran 1851, pułkownik Szymański, dowodzi
pułkiem, podpułkownik Oładowski jest zbrojmistrzem armii, wielu oficerów
jest na kompaniach, jak choćby ów Wańkowicz, który otrzymuje patent na
porucznika.
I znowu wyłącznik przekręca historia - wody potoku spływają. Generał
Krzyżanowski zostaje pierwszym gubernatorem Alaski i pokolenia Ameryka-
nów długo jeszcze widzą postać sędziwego generała Karge, który obejmuje
katedrę na uniwersytecie w Princeton.
Masa - trzepoce się na wyłonionej mieliźnie. Amerykańskim Michcikom,
którzy świat przemierzyli, nie widzi się emigrancka wegetacja. A światła - po-
gasły. Nowojorska kompania C-51, złożona z Amerykanów, zdejmuje uniformy
powstania 1831. Okręty "Warsaw", "Poland", "Pułaski" zmieniają nazwy.
Kroniki pełne są wiadomości o polskich awanturach pijackich, o polskich
skandalach. Naprawdę ten noisy peop/e1 Jest zbyt dokuczliwy.
A serca tego misy peop/e żre rozpacz. Stara to rozpacz od Mantui i San
Domingo po Teheran i Jałtę:
...Stany Zjednoczone wydają Rosji żołnierzy, którzy zbiegli z jej wojska,
aby walczyć w szeregach amerykańskich.
[Red.:] Krzykliwi ludzie.
148
SIŁOWANIE SIĘ EMIGRACJI ZAROBKOWEJ
Ameryka przerobiła sto lat wcześniej niż jej przeciwnik, Rosja, drogę do
cywilizacji materialnej. Ubogi technokratyczny folklor amerykański przecho-
wuje legendy o udarnikach amerykańskich: o Węgrze Joe Mageracku, który
pobił fantastyczne rekordy w stalowni, o Murzynie Johnie Henrym, robotniku
kolejowym, który wygrał śmiertelny wyścig z maszyną, prędzej niż ona wbijając
podkłady kolejowe, aż wygrawszy wyścig - padł martwy ze swym olbrzymim
młotem w dłoni.
Dzięki temu w 1860 Ameryka stała się trzecim państwem przemysłowym
świata, w 1870 - drugim po Anglii, po pierwszej wojnie - pierwszym, a po
drugiej reprezentuje dwie trzecie przemysłu całego globu.
Ameryka zapłaciła za to cenę nie mniejszą niż obecnie płaci za to Rosja,
której literatura i nauki humanistyczne zeszły na poziom doraźnej użytkowości.
Ten upływ walorów duchowych powtarza się w historii Ameryki. Kiedy
w XVIII wieku lord Hove z Halifaksu ewakuował w obliczu rozpętanego
buntu sto kilkadziesiąt okrętów wypełnionych inteligencją, była to tylko
drobna część walorów ustępujących miejsca "dwunogim z lasu", jak pogardli-
wie ochrzci tamtoczesna prasa angielska zbuntowanych Amerykanów. W ciągu
wielu lat nie ukazuje się ani jedna książka, w ciągu kilku dziesiątków lat 
świetny
Harvard Uniyersity, mający w chwili wybuchu walki o niepodległość półtora-
wieczną tradycję, obywa się... trzema profesorami.
Washington w rozmowie z Polakiem, J. U. Niemcewiczem, odbytej na
kilka tygodni przed śmiercią, trwoży się o drogę duchową Ameryki. Istotnie,
po jego śmierci prąd materialistyczny, reprezentowany przez Hamiltona, bierze
górę nad ideami Jeffersona, który uważa, że dla zdrowia duchowego powstają-
cego państwa należy zapewnić przewagę elementowi siedzącemu na roli.
Na tćj roli jednak nie siedzi nikt, rozpoczyna się wściekły marsz trzech
tysięcy mil - ku Oceanowi Spokojnemu. Każde przesunięcie wprzód to
odcedzanie zawadzającego w tym marszu balastu kulturalnego na rzecz coraz
dalszych zdobyczy. W każdym dziesięcioleciu dziejów amerykańskich widzimy
linię granicy przesuniętą dalej, ale w każdym dziesięcioleciu ta linia 
reprezentuje
jakby sito odsiewające. Po jednej jego stronie są pionierzy, po drugiej ci, 
którzy
mają ich zaopatrywać i też nie mają na nic innego czasu. Jeszcze w siódmym
dziesięcioleciu ubiegłego wieku sito to nie przesunęło się więcej niż połowę
drogi; odcedza wówczas gdzieś koło Kansas. Dopiero w 1900 ogłoszono
149
ostateczne zlikwidowanie "granicy" - tego drugiego, po usunięciu Anglików,
czynnika wyjaławiającego.
Trzeci czynnik - uprzemysłowienie - zjawia się dość wcześnie, wyniszcza-
jąc całkowicie rolnictwo Nowej Anglii, całe połaci atlantyckie na rzecz
przemysłu i spekulacji.
Kiedy Północ odnosi w wojnie domowej zwycięstwo nad arystokratycz-
nym, tradycjonalistycznym i farmerskim Południem, roje carpet-bafgers (sza-
browników Północy ciągnących z pustymi walizami z dywanów po łupy) rzu-
cają się do robienia interesów. Oni to stają się wychowawcami emigracji,
która płynie z Europy. Oni to przeszczepiają dla swoich celów racjonalizm
XIX wieku nie miarkowany imponderabiliami, wyhodowanymi przez stulecia
w Europie, oni to z zachwytem stosują w najczystszej formie nauki Adama
Smitha, hasła nie krępowanego niczym wyzysku, dostatecznie rzekomo regulo-
wanego przez czynniki naturalne, które istnieją w przerośniętej organicznymi
powiązaniami gospodarczymi Europie, a których nie ma na pustaciach wyrwa-
nych Indianom.
Zaczyna się tworzyć życie oparte na powiązaniach nieorganicznych, tzn.
powstałych z planowania, a nie z ewolucyjnego narastania wartości.
Rozrost cywilizacji materialnej Stanów Zjednoczonych po wojnie domowej
stał się kluczem do wolności specyficznego rodzaju - wolności od sięgających
głęboko konfliktów, pomiędzy walorami starożytności, średniowiecza i współ-
czesności, które targały Europą.
Istotnie - bez balastu tradycji lżej było się poruszać i ta "krzepa" miała
licznych apologetów.
Północ walczyła o wyzwolenie Murzynów przede wszystkim dla swoich
celów gospodarczych, a zwyciężywszy zmonopolizowała stronę ideową wojny
domowej. Sens sprawiedliwości dziejowej stanął istotnie po stronie Północy,
podczas gdy Południe walczyło o przeżyty arystokratyczny kształt życia. Ale był
to ostatni protest masowy przeciw epoce technokracji.
Dzieje narodu, jak dzieje rodziny, rosną nie na formułkach świata nieorga-
nicznego, a na nieznanych prawach organicznych. Gdy wyprodukujemy
nieudatny preparat, jakże chętnie cofnęlibyśmy proces; wiemy, jakich błędów
należałoby uniknąć. Gdy narzekamy na nieudane małżeństwo, przypisujemy mu
wady w naszych dzieciach, nie zgodzimy się jednak cofnąć życia wstecz, aby
w zamian za te żywe dzieci, które mamy i kochamy, otrzymać dzieci z innej
wymarzonej kobiety; nie możemy mieć bowiem żadnej pewności, czy nie
porodziłyby się z jeszcze większymi brakami.
Narzekań na symplifikację duchową było w Ameryce dużo. Ale wątpić
należy, czy obecnie ktoś z tęskniących do Europy Ruskinów czy Browningów
zgodziłby się cofnąć przeszłość za ogromną cenę: bo przecież symplifikacja dała
Ameryce potęgę materialną, bez której obecnie czynnik mogący kształtować
nową epokę byłby pozbawiony egzekutywy.
"50
Zrozpaczeni indywidualiści amerykańscy dowodzili wprawdzie, że sympli-
fikacja "stanowi zarazem słabość Amerykanów, bo im utrudnia w większym
stopniu niż Europejczykom zrozumienie różnic między ideałami politycznymi,
socjalnymi, moralnymi, estetycznymi i religijnymi, co stanowi istotę cywilizacji
zachodniej"1.
Ale jeśli następuje zmierzch cywilizacji zachodniej i ma ją zamienić synteza
nowej cywilizacji świata, wówczas to oderwanie Ameryki może jej dać większą
łatwość asymilowania nowych wartości.
Wielką grę gra Ameryka. Jeśli zdąży sformować się duchowo, zanim
przyjdą rozstrzygnięcia, to ryzyko ofiar poniesionych na rzecz cywilizacji
materialnej zostanie usprawiedliwione.
W młyny technokratyczne wlewa się organiczny surowiec ludzki przybywa-
jący z Europy, aby ulec szybkiej technokratycznej przeróbce.
•   •         *
Spójrzmy. Jest rok 1858. Przez stepy Teksasu brnie ośmiuset chłopów pol-
skich. Cała duża wieś, przeniesiona ze Śląska ze swym proboszczem, księdzem
L. B. Moczygębą. Niosą krzyż, który stał u wjazdu do wsi. Niosą dzwony, które
zdjęli z dzwonnicy kościoła. Niosą śpiewy, modlitwy,Stroje, obyczaje. Zakłada-
ją osadę, która nazywa się Panna Maria.
Stłumiona w Europie Wiosna Ludów hojnie zsypuje chlorofil na ziemię
amerykańską. Powstaje osada za osadą. Wybuch wojny domowej ujawnia już
osiemset szesnaście polskich osad.
Ale nie dało się wykopywać krzyży, zawieszać dzwonów i wyciągać długich
błotnistych uliczek wsiowych, przy których ciasno zasiadałyby chałupki. Szatan
depresji przemysłowej to nie jest biedny diabeł polski od niewinnych plag
posuchy czy deszczu, nie odegna się go zakupom mszy. Pękają osiedla, zespoły
rozpryskują się na drobiny po indywidualnych farmach.
Spójrzmy. Osady nie ma. Ludzie rozegnani na indywidualne farmy, w for-
mę życia dla siebie niezwyczajną. Tam już ich łatwiej wytrawić mortgage'amP-,
długami hipotecznymi, plagami, wobec których są bezbronni.
Niezwyczajnych tej formy życia zła siła przygniata samotnością. Nie nau-
czonych formy indywidualnego gospodarzenia szatan technokratyczny znów
pędzi, ale tym razem do miast, znów; zgarnia w kupę, ale już bez krzyża
i dzwonu. Niezdolni do domokrążstwa, nie znający języka, bezbronni, płyną
bezwolną masą w młyny fabryk, które mielą ich kości na pognój. Z tego
pognoju nie drzewa wyrosną, ale drapacze chmur.
1 F. S. Northrop: The Meeting of Easf and West.
2 [Red.:] Mortgage - zastaw hipoteczny.
151
Spójrzmy. Nie ma już i farm. Zielsko na nich porosło. Powstały natomiast
slumsy, do których szatańskie szpony technokracji Rozsypywały tych ludzi dla
dalszej przeróbki. Ale nie zakwita ponownie życie gromadzkie o powiązaniach
organicznych. Odjęto im radość zakupów. Nie ma się co targować w wielkich
uniwersalnych sklepach, nie ma co badać wartości zestandaryzowanego towaru,
który wszędzie jest taki sam. A jakże bliskie było im w Polsce źródło
pochodzenia (oglądanie zębów koniowi, próbowanie paznokciem kosy, spraw-
dzanie na przecinanym papierku ostrości kupowanej brzytwy itp.). Ten towar
leży tu na półkach bezduszny, zestandaryzowany, popiętnowany cenami.
Odjęto im radość twórczości, którą miał w kraju nie tylko rolnik, ale
najbiedniejszy szewczyna i krawczyna posiadający swoje sekrety. Produkują
obiekt, którego kształtu nie ogarniają.
W rzeźni chicagowskiej pokazywano mi przed wojną ślepca, który od
trzydziestu lat pracuje na tym samym miejscu przy taśmie. Oślepł przed
dwudziestoma laty, ale to mu nie przeszkadza. Prawa ręka wyczuwa tuszę
nadchodzącą na prawej taśmie, lewa ręka - kolejną rynienkę nadpływającą na
taśmie biegnącej po jego lewej stronie; ręka prawa wyjmuje z rozciętej tuszy
nerkę, wkłada w rękę lewą, ręka lewa, trącona przez rynienkę, wkłada w nią
nerkę, teraz nowa tusza trąca o rękę prawą... (jak w maszynie: dźwig A z punktu
B do punktu C).
Ślepiec - który dzieckiem może brnął piaskami Teksasu, trzymając się
spódnicy matki, śpiewał za nią pobożne pieśni, a tymczasem wyglądał jaszczur-
ki, by w nią śmignąć kamieniem - jest wytworem ukończonej przeróbki.
Niepotrzebny jest mu wzrok, jeszcze lepiej by było, by utracił węch, słuch,
powonienie, by wyczulił się jedynie potrzebny zmysł - dotyku. W uczonej
obróbce człowieka wytępiono w nim, tak jak zmysły, niepotrzebne cechy.
Walory, które zapewniały mu powodzenie w Starym Kraju, są niepotrzebne.
Jak w hodowli kur wyostrza się jedną cechę - nośność, w hodowli krów -
mleczność, jak w gęsiach tuczonych na pasztety dochodzi się do ośmiokrotnego
zwiększenia wątroby, tak w idealnym robocie rozdęto jedno uzdolnienie.
I jedno pożądanie: dóbr materialnych. Ta żądza, stwarzająca spożywcę i uzależ-
niająca go od skomplikowanego systemu rat, jest surogatem wielkiego wachla-
rza wartości kulturalnych, które mu odjęto: religii, obyczajów, radości two-
rzenia, własnego kąta, swoistości indywidualnej.
Cnoty, które w imigrantach wychowała rodzima forma gospodarcza, nie są
nikomu potrzebne, nie opłacają się. Ich kultura - odpaździerza się. Zdumienie
ich nie opuszcza, że wszystko wokoło niszczeje, gdy oni tyle potrzebują. Tyle
pustej ziemi... A przecież przywykli do solidarności natury, do znaków
dawanych przez przyrodę, gdy ziemia, roślina, zwierzę i człowiek są zespolone
solidarnością tworzenia i wzrostu.
Diabelskie młyny wreszcie otrzymają swój produkt: szarą masę zmieloną
i zlaną do rezerwuarów getta miejskiego.
I!?
Proces jest skończony: dusze ludzkie radykalnie przemyte. Kruszono je jak
rudy skalne, narosłe organicznie wiekami, które miażdżą potworne tłoki,
przetrząsają sita, przepławiają gryzące chemikalia, aż wreszcie wydobyto to
tylko, co jest potrzebne giełdom świata, Z reszt - rosną pod fabrykami hałdy.
Proces techniczny, któremu poddano tę masę, wytrawił z niej wszystkie
cechy niepotrzebne dla produkcji. Zostawił tylko pracowitość i wytrzymałość.
("Ich wartość jako robotników była znana" - pisze E. F. Steiner1). Taką już
mają tradycję od 1608, kiedy kapitan Smith, kolonizator Wirginii, pisze, że
jedynie Polacy i Holendrzy przedstawiają cenny element imigracyjny. "Robot-
nicy polscy przodują w wynalazczości wśród wszystkich innych" stwierdza
Henry Ford2. Snadź jeszcze tlił w tych Polakach, zmysł samorodny wsiowych
majsterków.
Zawziętość dźwigania się nawet z tej wąskiej ograniczonej bazy, nawet
cząstką nie najistotniejszych wartości, ma w tych ludziach straszliwą siłę.
Mieszkają po kilku i kilkunastu, pokotem śpiąc na podłodze, żyją z jednego
kotła, najtańsze mięso otrzymuje nazwę Polack Steak. Są łapczywi na nadgodzi-
ny, na akordy, zaczynają coraz śmielej sięgać po dobrodziejstwa cywilizacji
materialnej. W popularnej piosence polskiej z tych czasów, powszechnie
śpiewanej, przewija się stale refren:
Ta Ameryka to śliczny wolny kraj.
Wszystkiego dosyć ma - to istny raj.
Tu emigracja polska staje przed progiem nowego niebezpieczeństwa.
"Metoda ciągłego drażnienia potrzeb mas, pchając je do większego udziału
w bogactwie zamiast do współpracy w twórczości kulturalnej -mówi Bo-
wers - jest dla postępu cywilizacji nader niebezpieczna"3.
Następuje ciekawy proces: zwykle naprzód jest kultura (wierzenia, śpiewy,
obyczaje), na podkładzie której tworzy się cywilizacja. Tym ludziom zabito ich
kulturę, dano im cywilizację obcą, nie wyrastającą z nich organicznie.
Gleba Ameryki uległa erozji wskutek gospodarki. Stany środkowe przedsta-
wiają dust-bowi^ - puchar pyłu, który rwą wichry z nie powiązanej więzami
organicznymi ziemi. Jedna trzecia nawierzchni, formowana przez tysiąclecia, zgi-
nęła niepowrotnie. Dopieroż technika wzięła się, by to odrobić... na ile można.
Hałdy robotów tak narosły, że aż ich jałowość zaczęła grozić wytwórczości.
Wówczas technokracja, która tę glebę ludzką wyniszczyła, zabrała się do jej
reaktywowania... po swojemu.
* E. F. Steiner: On the Trail of Immigrant.
2 H. Ford: My Life and Work.
3 D. F. Bowers: Foreign Influences m American Life.
4 [Red.:] Amerykańskie określenie okolicy słynącej 2 burz piaskowych.
15 5
Powiedziano sobie: "Za mało Jeffersona? Już się robi... Po prostu: każemy
jeffersonowskiej idei, by służyła hamiltonowskiej praktyce". Sięgnięto do
w2orców, przypomniano lata bohaterskiej młodości i, tak jak profesorowie
bismarckowskich Niemiec zaordynowali socjalizm, zaordynowano American
Creed1.
Uzasadnieniem cywilizacji jest obrona kultury, na której spoczywa. Tego
uzasadnienia szuka cywilizacja amerykańska, tworząc American Creed - rodzaj
dekalogu amerykańskiego.
American Creed miała jednak służyć wytwórczości. Więc ustalono hasła
optymizmu, dorabiania się, dzielności - amerykański socrealizm.
Wypróbowanymi metodami masowej wytwórczości wprzęgnięto do propa-
gandy olbrzymi aparat. Tysiące autorów, setki tysięcy odczytów, miliony
książek, plakatów kładły w głowy amerykańskie historię bogacących się
pucybutów. Taki Horatio Alger napisał na ten temat kilkadziesiąt książek, taki
Conwell Russel wygłosił kilka tysięcy odczytów. Jako uczniak entuzjazmowa-
łem się jedną z książek O. S. Mardena, który pouczał, co znaczy silna wola:
mianowicie pewien chłopak pewnego dnia o siódmej rano napisał:' "Mam wolę
opanować grecki słownik", a o dziewiątej, w dwie godziny potem, wstał od
pracy... nauczywszy się słownika. Przyjechawszy do Stanów Zjednoczonych
dowiedziałem się, że ta książka miała dwieście pięćdziesiąt wydań.
Prasa, szkoły, przemówienia sądowe huczą sloganami: The land of the free
(Ameryka - ziemia wolności), The land of opportuniły (...wszelkich możliwości),
The craddle of liberty (...kolebka wolności), The home of democracy 
(...siedlisko
demokracji), Freedow ofspeach (swoboda słowa), Freedom ofreligion (...wyznania).
Niewątpliwie w tej American Creed jest zalążek wielkiej uniwersalnej cywilizacji
przyszłości.
Nie da się jednak żadnym chwytem technicznym stworzyć przyśpieszonej
produkcji dusz.
Odczłowieczona masa bierze odwet na cywilizacji, która ją odczłowieczyła.
Trzydzieści milionów surowizny ludzkiej, które wlało się w ciągu stu lat przed
pierwszą wojną do Stanów, przyczyniło się do przygaszenia kultury amery-
kańskiej.
Nagła ofensywa padła na całkowicie już wyszlamowany materiał ludzki.
Ten wytwór otrzymał nawet standaryzowaną nazwę: to już nie Polacy - kształt
wyraźny i dawny, to jeszcze nie Amerykanie - kształt niewyraźny, przyszły. To
bunkies - pogardliwe nieprzetłumaczalne słowo (w Kanadzie: bohunkies).
Spójrzmy. Mały Peder, syn norweskiego emigranta (bohater znanej książki
O. E. Rolvaaga), tak czuje obecność Boga, że okrąża dom powoli, aby na Boga
nie natknąć się znienacka za węgłem. Wzięty na falę American Creed, głoszącej
doskonałość Ameryki, dochodzi do wniosku, że Pan Bóg układał swoje przy-
* [Red.:] Creed - wiara, wyznanie wiary.
kazania przed Kolumbem, nie znał stosunków panujących w Ameryce, więc jest
to dobre dla Norwegii, ale nie tu.
Z hasła opportunity pierwsze emigranckie pokolenie bierze-pojęcie "pie-
niądz". Money - oto pierwsze słowo, jakiego się uczą w Basie English1 nowej
rzeczywistości. Skoro walory starokrajskie są na nic, pieniądz staje się czymś
jedynym namacalnym, czymś, co daje oparcie. Dlatego rozczulająco i bez
ceremonii wciskano mi po odczytach po dolarze.
Drugie z rzędu pokolenie, znające już angielski, ale czujące się samotnie,
bierze sobie hasła takiego masowego propagandzisty J. G. Hollanda: "We built
the ladder by which we rise (zbudowaliśmy drabinę, po której wchodzimy)"
i wychwalanie: "Ameryka - kraj człowieka wolnego" jako podstawę do
złączenia się w gang. Gang wydaje się jedynym oparciem dla człowieka, który
czuje się sam i na słabych nogach. Drugie pokolenie emigrantów - informował
mnie naczelnik słynnego więzienia w Illinois - daje najwięcej przestępców:
Sprowadził młodego Polaka, odsiadującego piętnaście lat za bandytyzm.
Świetny chłopak o siwych oczach, męskiej twarzy - piękny typ ludzki,
zmielony w bezdusznych żarnach.
Trzecie pokolenie, już będące w stanie odkryć połączenia społeczne, ale
wyjałowione kompletnie, z dna duszy zabitej wywołuje starokrajskie poczucie
pana, jaśnie wielmożnego pana. Skoro mu więc dudnią w uszy, że każdy może
mieć swoją gęś znoszącą złote jaja (popularny slogan), znajduje ją w pojęciu
bossa politykierskiego lub związkowego, który w zamian za pomoc świadczoną
biedocie, brał ich głosy i sprzedawał za koncesje puchnącego życia ekonomicz-
nego.
W ten sposób odczłowieczona masa, zabierając się do udziału w rządzeniu
krajem, zaczyna brać straszliwy odwet na systemie, który ją odczłowieczył.
Kiedy obserwowałem kongres Polskiego Związku Narodowego w Buffalo,
uderzył mnie stop poszlacheckich fumów ożeniony z jankeskim politykierst-
wem w chłopskim szynku.
Psychiatra polski, profesor Władysław Władyczko, mówił mi kiedyś, że
cywilizacja pali się na knocie zanurzonym w kulturze i wypala z wolna cały
kulturalny zbiornik. Tak oto lodówka wypaliła godzinki.
Szwed, profesor G. K. Myrdal, sprowadzony dla ratunku, po kilkuletnich
studiach zakończył ośmiusetstronicowe dzieło American Diźemwa kostyczną
uwagą: "Sądzono, że zastosowawszy American Creed zmieni się kakofonię
w melodię". Ale Myrdal jest znad fiordu, a Władyczko znad rzeki Niewiaży.
Obaj wzrośli w powiązaniach organicznych i wiedzą, że trzeba kilkudziesięciu
lat, aby drzewo wyrosło.
Krótko mówiąc, technokracja wyprawę po ideowość zaopatrzyła w slogany
w puszkach. Stało się to, co spotkało wyprawę arktyczną. Mieli w konserwach
' [Red.:] Uproszczona angielszczyzna (ograniczona do 850 wyrazów).
155
wszystko, co trzeba: tłuszcze, białka, fosfory, węglowodany, proteinę, a tym-
czasem wypadały im zęby, żarł szkorbut. Okazało się, że w wyjałowionych
technokratycznych puszkach brak istotnej tajemniczej substancji. Tak dowie-
dziano się o potrzebie witamin.
Amerykańska cywilizacja rabunkowa w psychice ludzkiej zniszczyła jej
organiczne powiązania. Ukazały się spod jej zmytej nawierzchni etyczne,
powszechnie przyjęte, pojęcia: honest yaft - tolerowane łapówkarstwo, sucker -
osesek, pogardliwe określenie okpionego, smart - spryciarz, z odcieniem
zachwytu dla oszustów.
Ta erozja duchowa powołuje poważne klęski. Korupcja w cywilizacji
amerykańskiej ma znaczenie raczej przyznawane jej w cywilizacjach azjatyckich
i euroazjatyckich, ale nie w europejskiej. Presja życia, w którym "zdenaturowa-
ły" się dzikie instynkty pionierskie, jest tak duża, że żaden kraj na świecie 
nie
ma tak dużego procentu umysłowo chorych. W ciągu ostatniej wojny dwa
miliony powołanych do służby wojskowej zdyskwalifikowano z powodu
zaburzeń psychicznych. Corocznie staje przed sądami dla nieletnich niemal pól
miliona młodzieży do osiemnastu lat1.
Wówczas, w pół wieku po rozpoczęciu się emigracji zarobkowej, kiedy
masa emigracji polskiej zyskała pewne podstawy materialne, następuje proces
samoobrony, walki o utracone pozycje kulturalne: odpłaty ziemi, która ich
przyjęła, nie tylko pracą zwierzęcia pociągowego; odkupienia krzywd moral-
nych, które się Ameryce zadało.
Z jakiej podstawy wyjściowej wkracza masa polska w ten nowy okres?
Następuje on po ostatecznym rozpadzie życia sąsiedzkiego, którego - mi-
mo wysiłków - nie udało się zachować.
Kiedy schodzili w dół, życie rozwalało ich wsie na rzecz farm, farmy na
rzecz miast.
Kiedy poczęli wznosić się w górę, wychodzili z poszczególnych legowisk
do slumsów, potem do appartment-bwse'ów - wielkich kamienic, gdzie już lo-
katorów nic nie wiąże, gdzie już sąsiedztwa nie ma. Rozpadają się sąsiedzkie
formy życia społecznego organicznego: sklepik, który był ciepłym klubikiem
towarzyskim, przeistacza się w Department Storę - sklep uniwersalny, którego
saleslady (sprzedawczyni) jest zaprzeczeniem pionierskiej sąsiedzkości. Dobro-
duszny woźnica, znający wszystkich, rozwożący ploteczki, zamienia się w dripe-
ra szczękającego licznikiem autobusu. Imprezy kulturalne, jakie mieli w starym
kraju, zwykle związane z kościołem - od przyozdabiania grobów poczynając na
jasełkach kończąc - w Ameryce zanikają wobec tego, że kościół jest obcoję-
zyczny. Ich miejsce zajmuje uniwersalne kino, z którym emigranta nie łączy
żadne duchowe współtwórstwo. Skazany on jest na pasywną konsumpcję. Ali
1 Z Raportu O. E. Ervińga dla Federal Security Administration za 1951.
i?6
bis valws arę of the fashions of consumption instead of the arts of producłion - 
zwraca
uwagę C. W. Mills1 na zanik zainteresowań twórczych na rzecz konsumpcyj-
nych.
Emigracja polska, złożona z drobin świata organicznego, staje wobec spo-
łeczeństwa zbudowanego na zwią2kach społecznych nieorganicznych. "Orga-
niczne są te grupy społeczne, gdzie więź społeczna ma charakter spontaniczny,
nie racjonalizowany ex post (p rży p. mój MW - np. przez American Creed),
gdzie więc jest ona nakazem tradycji lub też jakichś impulsów irracjonalnych.
Natomiast społeczność nieorganiczna takiej więzi społecznej nie posiada
i jedynym łącznikiem tam jest interes"2. Społeczeństwo organiczne nazywa
Tommis wspólnotą, zaś nieorganiczne - społecznością.
W walce o swoją organiczną kulturę Polonia spełnia silnie zakorzenioną w swej
podświadomości misję opóźniania erozji duchowej Stanów Zjednoczonych.
Z tej żarliwej potrzeby - wbrew oporom kleru irlandzkiego (jakże dobitne
historie przytacza dzieło księdza Kruszki3) - musiały trysnąć polskie parafie.
Pierwsza polska trwała parafia (osiedle Panna Maria) powstaje w Chicago
w 1869. W 1870 mamy już dziesięć polskich parafii; w 1875 -pięćdziesiąt,
w 1889 - sto trzydzieści dwie, obecnie (1952) - ponad tysiąc.
Chlorofil, który wniosła w duchowe życie polskiej emigracji pierwsza fala
organiczna - budowniczych kościołów, sprawił, że zaraz po niej poszła następ-
na - budowniczych życia społecznego.
Wolno te przemiany organiczne idą w otoczeniu świata związków nieorga-
nicznych. Ten świat jest w stanie stawiać rekordy efficiency (sprawnej wydajno-
ści), jakie chce. Ozimina jednak - tak, jak i ciąża - zawsze będzie wymagała
swoich dziewięciu miesięcy; organicznych procesów społecznych nie daje się na
wiele przyśpieszyć.
Inicjatywę pierwszych stowarzyszeń częściowo zawdzięczać należy emi-
grantom 1865, w sumie jednak należy ona do chłopskiej zarobkowej emigracji.
Rozwijając się w atmosferze amerykańskiej, polska praca społeczna pozostaje
w swym rdzeniu chłopska z przybudówkami poszlacheckich form towarzyskich
(tytułomania itd.) i amerykańskich form organizacyjnych. Konwencja Polskie-
go Związku Narodowego, na której byłem w Buffalo w 1951-której
organizacja kosztowała kilkaset tysięcy dolarów, na której panoszyli się różni
prezesi i marszałkowie i która hojnie szafowała kiełbasą wyborczą - przypomi-
nała równocześnie konwencje amerykańskich politykierów, szlachecki sejmik
i chłopską karczmę.
Formując się po amerykańsku na gruncie biznesowym, nieorganicznym,
polscy emigranci wychodzą z form najbardziej organicznych, narodzonych we
1 C. W. Mills: Wbite Cellar.
2 Tommis: Gemeinschaft und Gesellschaft.
3 W. Kruszka: Historia polska w Ameryce (i 5 tomów).
157
wsiowej pomocy sąsied2kiej, kasach brackich, towarzystwach ostatniej posługi.
Wkraczając przez tę bramę w wielki insurance1 amerykański, instytucję tylko
i wyłącznie oszczędnościową, nagle, ni z tego ni z owego, łączą to z jakże
polską, jakże "nieoszczędnościową" przysięgą każdego członka (skoro zobo-
wiązuje członków "nie szczędzić w potrzebie życia ni mienia").
Z tego pnia wyrastają potem niezliczone stowarzyszenia. Aktywa tego
najstarszego - Polskiego Związku Narodowego - w 1951 wyniosły sześćdzie-
siąt milionów dolarów. Aktywa szesnastu największych stowarzyszeń w 1952
wynoszą sto trzydzieści siedem milionów dolarów i wciąż rosną (w 1951
wzrosły o siedem milionów osiemset tysięcy).
Po parafiach, po organizacjach, przychodzi czas na prasę.
"Echo z Polski" założone w 1865, "Orzeł Polski" w 1870, "Pielgrzym"
w 1872 - są może produktem emigracji politycznej, ale już założona w Chicago
"Gazeta Polska" staje się organem emigracji zarobkowej.
Prasa ta przed pierwszą wojną światową przeżywa wielki rozkwit. Jest ona
już produktem rdzennym, czerpie soki z obu kontynentów, staje się wyrazicie-
lem nowych potrzeb kulturalnych już nie tylko polskich, ale i amerykańskich.
Najlepszym tego dowodem fakt, że nawet dobre pióra polskie nie odpowiadają
jej potrzebom - niekoniecznie wskutek wyższego poziomu, ale dzięki już
odmiennej strukturze duchowej. Wacław Gąsiorowski - pisarz utalentowany
na pełną miarę wymagań starokrajskich, pisarz popularny, dobrze znający
Polonię2 - "kładzie" każde pismo, którego redakcję obejmie.
W 1952 ukazuje się osiem dzienników z ćwierćmilionem prenumeratorów.
Poza tym tygodniki, z których dwa mają duży zasięg: na całe Stany Zjednoczo-
ne i Kanadę.
Podnoszące się potrzeby kulturalne wywołały wydawanie książek. Dzielny
wydawca Paryski w Toledo wyprodukował około dwu tysięcy książek w pięciu
milionach egzemplarzy. Szkoły polskie rozpoczynają XX stulecie blisko stu
tysiącami młodzieży.
Jest rzeczą wzruszającą śledzić walkę, którą toczyła emigracja polska
o zachowanie pełnego ludzkiego człowieczeństwa.
Pierwsza kropla stearyny, spadająca na głowę owada, podnieca go do
gwałtownych ruchów, do ucieczki. Następna utrudnia posuwanie się, kolejne
przygważdżają, już tylko widzimy nie skoordynowane ruchy jeszcze wolnych
łapek czy macek; szereg następnych kropli nieubłaganie zamyka wzgórek
stygnącej stearyny, w której tkwi preparat tego, co kiedyś było całym dla siebie
światem.
Te pierwsze krople stearyny, parząc boleśnie, wywoływały zawzięte posta-
nowienie uciekania. Zgromadzić pieniądze i wracać. Stąd kult pieniądza
1 [Red.:] Insurance - ubezpieczenie.
2 W\ Gąsiorowski: "Ach, te chamy" w Ameryce.
158
w pierwszym pokoleniu. Emigrant nie kupuje farm, nie zakłada sklepików, nie
ubezpiecza się na życie, bierze zajęcia, które można rzucić z dnia na dzień, 
unika
tak dalece wszystkiego, co się łączy z planowaniem na dłuższy czas, że nie
buduje nawet kościołów, w których mógłby wytchnąć przed zalewem parafiny.
Wzmaga się natomiast jego kontakt ze starokrajską parafią: funduje dla swego
kościoła w kraju feretrony, konfesjonały, stacje Męki Pańskiej, witraże, na
każdym z nich każąc wyryć imię swoje nie dla chwalby, ale bo mu się zdaje, że
przez to będzie obecny na nieszporach i roratach, na procesji Bożego Ciała, na
Gorzkich Żalach, na nabożeństwach majowych i u grobów dźwiganych
w Wielkie Piątki. Fundując dzwony pragnie, aby "wiatr imię moje kołysał".
Proboszcz z kraju jest doradcą, często bankiem depozytowym, pewniejszym niż
kasy pancerne - łapki stearynowe na pełzającego robaczka.
Przed wojną w zapadłym kącie Wisconsin spotkałem przedziwną parę.
Mówiono, że on ma sto dwadzieścia pięć lat, a ona jest o kilka lat młodsza.
Oboje już nie mogli dźwigać się z łóżek. Ile lat mieli naprawdę, nie wiem, ale
stwierdziłem, że płynęli do Ameryki trzy miesiące żaglowcem, przy czym on
chronił się przed poborem na wojnę prusko-austriacką. Mieli więc swoje
murowane sto lat, z czego siedemdziesiąt kilka lat pobytu w Ameryce.
Zrozumiawszy, że przyjechałem z Polski, stary zaczął hukać do leżącej przy
przeciwległej ścianie, jakby krzyczał przez wielką wodę:
- Żono, żono, ludzie z Gołańczy przyjechali!
Nie mając serca go rozczarować, opowiadałem na chybił trafił, że drzewo,
na którym było gniazdo bocianie, po dawnemu stoi przy kościele, tylko że
nowy ksiądz przebudował dzwonnicę. Zrobiło to piorunujące wrażenie.
- Słyszysz, żono! - hukał przez wielką przestrzeń stulatek. - Nową dzwon-
nicę postawiły!
Było jasne, że ten kościół i jego sprawy stanowiły przedmiot codziennych
rozmów tych ludzi, że przez siedemdziesiąt kilka lat nie przestawali żyć
naprawdę życiem duchowym Gołańczy.
Obserwowałem z pięcioletnim dzieckiem - które ma, na szczęście, babunię
pojącą go sokiem wytoczonym prościutko z zielonego drzewa wierzeń, klechd
i podań - wspaniały wjazd na ulice Nowego Jorku Santa Ciausa, technokra-
tycznego świętego. Jowialnego grubasa z pijacką gębą ciągnęły sztuczne reny,
jednemu z nich zapalała się czerwona lampka na nosie. Materialistyczne pogań-
stwo toczyło się ulicami "megalopolis" w szczęku platform zmotoryzowanych,
potworów uelektryzowanych, głośników nadających na przemian pseudomod-
litwy i reklamy, warkotu aparatów kinowych, w eksplozjach magnezji. Małą,
przesyconą wrażeniami, zabrałem potem w dół miasta. Czekając na brudnym
rogu na zielone światło, zobaczyłem za szybą drug-storu dwie utlenione wy-
dry zaśmiewające się i pokazujące sobie małą, która przywarła noskiem do
szyby. Była tam wystawiona, widać na użytek hunkies, gęsto zasiedlających
^9
getto, szopka z tektury z dzieciątkiem i bydlątkami. Wyrozumiawszy, co widzi,
mała przeżegnała się z nabożeństwem i poczęła wybijać zabawne pokłony.
Chroniła się od Santa Ciausa, była... w Gołańczy. Za karę straciliśmy zielone
światło. Czyż tak wiele trzeba będzie w życiu tej małej zgaszonych zielonych
świateł, by ją ostatecznie wypędzić z Gołańczy?
Wzruszające jest to przebijanie się przez stearynę. List założycieli 'Polskiego
Związku Narodowego, wysłany przy jego zakładaniu do J. I. Kraszewskiego,
jest przejmującym wołaniem o pomoc:
Mistrzu nasz. Ojcze Duchowy... kilka słów zachęty od Ciebie; który jesteś
jednym z wodzów narodu, będzie dla nas warte tyle, co armia uzbrojona. Nie
odmów nam tych słów.
NOWY PRZYPŁYW
I WSPÓLNE OWOCOWANIEi
Owocowanie to następowało bardzo późno, ż reguły nie wcześniej niż
w trzecim pokoleniu przybysza, generalnie.- po stworzeniu form wstęp-
nych - parafii, stowarzyszenia, prasy. Podział w tym rozdziale nie może być
ścisły, często urodzenie jest zatarte, albo data przybycia do Stanów. W każdym
razie przewaga emigracji zarobkowej coraz bardziej dominuje, coraz wyrazi-
ściej to ona właśnie w życie amerykańskie wnosić poczyna wartości kultury
polskiej.
Dawniej należało to wyłącznie do emigracji ideowej. Dała ona Nowe-
mu Jorkowi założyciela pierwszej wyższej szkoły, Stanom Zjednoczonym
pierwszego pastora, pierwszych nauczycieli szklarstwa i pierwszych nauczy-
cieli sztuki wojowania. Pierwszą politechnikę w Stanach zakłada Polak,
profesor Sorbony, L. Bock; autorem pierwszej książki angielskiej, jaka uka-
zała się w Kalifornii, jest Polak, doktor F. Wierzbicki2. (Chętnym sygnali-
zuję, że jej egzemplarz jest, a przynajmniej był niedawno do nabycia za
sześćset sześćdziesiąt dolarów). Jednym z pierwszych pionierów prohibicji jest
ciężko ranny weteran spod Gettysburga, pułkownik J. Sobieski, poseł do
legislatury Minnesota. Paweł Sobolewski (jeden z tych powstańców 1851
przywiezionych austriackimi fregatami) wydaje w 1881 antologię: Poźes and
Poetry of Poland.
Rola ambasadora kultury polskiej, którą za naszych czasów pełnił Paderew-
ski, w XIX wieku należy do Modrzejewskiej3. Kiedy stara się ona o pierwszy
engagement, deklamuje fragment z A-drienne Lecowreur przed dyrektorem teatru,
który zasiadł w pustej, ciemnej sali. Skończyła, ale Mr Hill milczy. Pełna
niepokoju pochyla się ze sceny i widzi, że Mr Hill... płacze4.
' Pisząc o wkładzie politycznym i kulturalnym polskim w życiu Stanów 
Zjednoczonych, nie
mogłem pominąć przejawów kulturalnych i naukowych w czasach najnowszych. O ile 
jednak
działalność polska naukowa została wyczerpującóopracowana po rok 1946 przez M. 
Haimana
("Nauka Polska", t. XXV), o tyle literatura i sztuka nie ma takiego opracowania 
w ogóle,
a nauka - od 1946. Tymczasem wobec napływu powojennego z Europy, mającego 
początek po
1946, obraz uległ wielkim przeobrażeniom, których zarejestrować dokładnie nie 
miałem
technicznej możliwości.
2 H. H. Bancroff; Califomia.
3 J. T. Atlemus: Helenę Modjeska.
4 H. Modrzejewska: Pamiętniki.
11 Dc Profundis                                          161
Odtąd już zawsze, tłumy chłoną z zachwytem angielskie słowa Mo-
drzejewskiej, nalęgłe w magii dobrze nastałej kultury Krakowa, Turwi i Ko-
paszewa.
Ale niebawem to już pokolenie zrodzone w Ameryce poczyna samo
emanować. Swoistym łączącym ogniwem jest Raiph, syn Modrzejewskiej,
całkowicie wychowany w USA, twórca mostów - cudów świata w San
Francisco, Filadelfii, Detroit, który nabudował mostów w Stanach na trudną do
uwierzenia sumę idącą w setki milionów dolarów.
Bo też w kraju technokracji inwencja polska idzie przede wszystkim
w kierunku technicznym, przy czym przeżerają tych Polaków marzenia Katerli.
E. L. Żaliński, profesor Instytutu Technologicznego w Massachusetts,
wynajduje pneumatyczne działo torpedowe. Rząd USA zakupuje działo profe-
sora Dąbrowskiego (który przy tym= daje jakże charakterystyczny polski
komentarz). L. Melanowski wynajduje pierwszy motor gazolinowy. Profesor
Zwierzyński patentuje turbinę wodną. Inżynier St. Zand otrzymuje medal
Wrightów za wynalazki w lotnictwie. F. Szwatka jest szefem ekspedycji na
Ziemię Wilhelma.
Podnosząca się fala wiedzy ścisłej poczyna zapełniać katedry uniwersytec-
kie. W Ann Arbor obejmuje katedry aż trzech Polaków: Pawłowski, Różycki,
Karpiński.
Zaczynamy zdobywać i inne dziedziny. Filozof A. Korzybski wytycza nowe
kierunki w socjologii w dziele: Manhood of Humanity (istoty ludzkie jako grupa
"wiążąca czas"). Biolog E. J. Menge, profesor uniwersytetu w Dallas, publikuje
pięć wartościowych dzieł. W. Woynicz odkrywa rękopis Rogera Bacona, na
którego odcyfrowanie poświęca kilka lat. Dziekanem wydziału prawnego
uniwersytetu w Milwaukee zostaje profe sor K. Świetlik. Dziekanem wydziału
farmaceutycznego University pf Pensylwania zostaje profesor S. Szczodrowski,
i tak dalej, i tak dalej.
Niektórzy z wyżej wymienionych przybyli z Polski, ale wśród polskich
dwudziestu ośmiu profesorów i czterdziestu dwóch parł time professors1, jakich
mieliśmy w Stanach przed wojną, znakomita większość była urodzona tamże.
Nimi to poczynała zakwitać emigracja zarobkowa. Jakże pięknym fenomenem
tego jej kwitnienia był staruszek ksiądz, Jan Wróbel, który, rezydując na
nędznej parafijce, po latach studiów astronomicznych zmarł pozostawiając
pisane po łacinie obszerne studium.
*
Tej emigracji nie stać jeszcze było na zajęcie miejsca w sztuce. Przed woj-
ną więc muzykę reprezentował Paderewski, Józef Hofman (który dał wielu
' [Red.:] Zaangażowani na niepełny etat.
162
uczniów Ameryce, między innymi Chasinsa, dyrektora WQXR, najpo-
ważniejszej rozgłośni muzycznej w Stanach); Artur Rodziński z trójcy
trzech wielkich dyrygentów amerykańskich; Wanda Landowska, odtwórczyni
muzyki klasycznej i wskrzesicielka klawikordu; Artur Rubinstein, szopenista,
niezastąpiony odtwórca Albeniza; Bronisław Huberman, Friedman, Rosenthal.
Niektórzy z tych muzyków byli pochodzenia żydowskiego, ale mamy do
nich prawo, bo wszyscy oni nasiąkli kulturą muzyczną Polski, czemu niejedno-
krotnie dawali świadectwo. Muzyka polska nakazywała szacunek. Paderewskie-
go, ambasadora duchowego Polski, powstaniem witali królowie. Jego tradycję
podjął Rubinstein, duchowy ambasador Polski na konferencji w San Francisco,
gdzie wśród delegatów pięćdziesięciu jeden państw zabrakło państwa, które
pierwsze starło się z Hitlerem. Na koncercie-gala dla tych delegatów Rubin-
stein, zasiadając do fortepianu, oświadczył, że otwiera go hymnem swojego
państwa i zmusił dostojne zbiegowisko do wysłuchania, że "Jeszcze Polska nie
zginęła".
W sztuce plastycznej Stanów Zjednoczonych zajmują (przeważnie przed
ostatnią wojną) miejsce: Mrożewski, którego drzeworyty znajdują się po
wszystkich muzeach świata; Rosen, którego olbrzymie freski rozpościerają się
we wspaniałej sali NCWC w Waszyngtonie (i który stał się Modrzejewskim
kościołów amerykańskich); Stykowie -.portreciści o wielkiej renomie; Szukal-
ski - wprowadzający do rzeźby elementy słowiańskie i azteckie (któremu
Amerykanie poświęcili wielką monografię); Czermański, ilustrator czołowych
"Fortunę" i "Look"; Cybisowie, wnoszący świeży powiew w ceramikę; Irena
Lorentowicz, zdolna graficzka, której okładki zdobią liczne książki i malarka,
której obrazy znajdują się w muzeach Chicago i Filadelfii; Szyk - miniaturzy-
sta; Eliasz Kanarek, przodujący w Hollywood; Czedekowski, portrecista (znany
portret generała Pattona) i inni.
Ale jeśli ta zarobkowa emigracja nie wydała jeszcze własnej sztuki w dobie
pierwszej wojny, to stać ją już było na obronę Polski.
Długo odchuchiwana iskra zagłuszonej kultury wybuchła płomieniem.
Pozbawieni warstwy kulturowej, w rozczulający sposób szukają dróg dla
uzewnętrznienia rozpierającej radości: odkrycia własnej kultury. Powstają setki
na'jniemożliwszych stowarzyszeń. Przeróżne "Gwardie Króla Jana Sobieskie-
go", "Husarze Hetmana Chodkiewicza" sadzą się na najbardziej operetkowe
mundury. Cóż za szczęście witać na dworcu, sprowadzoną po długich latach
niewidzenia, Magdę w błyszczącym od szamerunków mundurze i powiedzieć
zabitej pracą wyrobnicy po raz pierwszy o Polsce tu właśnie - na dworcu
chicagowskim.
Kiedy wybucha wojna, dwadzieścia trzy tysiące ludzi idzie do Hallera,
tracąc przywileje amerykańskich weteranów.
n-                                163
Kiedy powstaje Polska, zawiązuje się pięćdziesiąt korporacji handlowych
i przemysłowych, mających w niej działać. Obliczając fundusze dziewięciu
największych widzimy, że te dziewięć korporacji utopiło w Polsce bezpożytecz-
nie siedemnaście milionów dolarów polonijnych oszczędności. Jeszcze ślepemu
robotnikowi, przez lat trzydzieści pracującemu przy taśmie, nie wróciło, widać,
wszystkich pięć czujnych zmysłów, potrzebnych dla dobrej organizacji.
Ale poziom starej emigracji stale się wznosi. I nie dwadzieścia trzy tysiące
ochotników i nie siedemnaście milionów dolarów danych Polsce są jego
symbolem; były to bowiem oznaki odrodzenia przejściowego, nie wytyczające
ewolucji, która idzie nie w kierunku narodowym polskim, tylko amerykańskim.
Druga wojna nie dała armii polskiej ochotników ze Stanów. Natomiast
Amerykanie polskiego pochodzenia, stanowiąc około czterech procent ludności
USA, dali rzekomo armii amerykańskiej siedemnaście procent żołnierzy1.
Renesans uczuć polskich jest nam miły, ale nie jest on niczym innym, jak
zbudzeniem się świadomości walorów kulturalnych, które będą służyć tworzą-
cej się kulturze amerykańskiej, Polsce zaś tylko pośrednio, a jednak w sposób
ważniejszy dla niej niż ochotnicy i dolary.
W 1918 mają Polacy pierwszego kongresmana z emigracji zarobkowej
(przed stuleciem emigracja polityczna miała kilku), by dojść w 1952 do liczby
jedenastu członków Kongresu i Polaka, Mieczysława Szymczaka, który został
prezydentem Federal Reserve Board.
W czasie pierwszej wojny i zaraz po niej, kiedy zdaje się kształtować nowa
postać świata, podnoszą oni zaciekłą kampanię w obronie praw Polski. W tej
fali dokumentacji E. H. Lewiński pisze: The Political Hisłory ofPoland, A. J. 
Zie-
liński: Poland in the Worid Democracy, M. Grupa: Skarga and Reforwałion, P. Fox
(profesor uniwersytetu w Chicago): The Po/es in America oraz Education in
Poland, F. Nowak (profesor uniwersytetu bostońskiego): Medieyal Slavdom and
Rise of Russia oraz Foreign Policies of Stephen Bafory, M. Haiman, kustosz pol-
skiego muzeum w Chicago, wkłada wielką ilość zaiste mrówczej i metodycznej
pracy w szereg monografii i przyczynków z dziejów Polaków w Stanach
Zjednoczonych.
W dokumentacji tej bierze udział wielu uczonych amerykańskich z profeso-
rem Lodge'em na czele. Rozpoczyna się infiltracja dwustronna.
Na skutek tego wzrostu i poczynającego się kwitnienia - po zorganizowa-
niu parafii, organizacji, prasy - powstaje Fundacja Kościuszkowska jako
ciekawy objaw tej infiltracji obustronnej. Jest to całkowicie dziecko emigracji
zarobkowej. Aczkolwiek założyciel, profesor Stefan Mierzwa, urodził się
w Polsce, ale przybył do Stanów jako siedemnastolatek bez wykształcenia
i temu krajowi zawdzięcza wszystko. To dzięki jego niezmierzonej pracy,
Fundacja, która ma piękny pałacyk w centrum Nowego Jorku i ćwierć miliona
Obliczenia Z. Umiańskiego w "Nowym Świecie".
164
dolarów w banku, potrafiła wydać pół miliona dolarów na wymianę studentów,
uratować z topieli niemiecko-rosyjskiej sześćdziesięciu czołowych Polaków,
których sprowadziła do Stanów (w tym czterdziestu uczonych), dać niezliczoną
ilość świadczeń życiu naukowemu imigracji w Europie, stworzyć zalążek
muzeum, promować polskie koncerty i wystawy malarskie. Fundacja Kościusz-
kowska, mająca w zarządzie wielu Amerykanów nie-polskiego pochodzenia,
premiując amerykańskich szopenistów itd., jest ważną siłą, wyłamującą kultu-
ralne getto.
*
Pięć gmachów Uniwersytetu Warszawskiego, podziurawionych bombardowa-
niem w 1959, ziało pustką opuszczenia.
Profesorowie Uniwersytetu Poznańskiego, spędzeni bez rzeczy i uwięzieni
w mróz w bydlęcych wagonach.
Trzystu profesorów, docentów i asystentów Wszechnicy Jagiellońskiej
zebranych oszukańczo niby na odczyt, pod uderzeniami kolb przeprowadzo-
nych na lory, w obozie koncentracyjnym przebranych w pasiaki i bitych po
twarzach. Stary profesor Ignacy Chrzanowski, przymuszony skakać ze stołu,
umiera na udar serca, ciało profesora Kostaneckiego, prezesa Polskiej Akademii
Umiejętności, wywleczone na apel, sztywnieje na mrozie.
Kiedy narządy główne ulegają zniszczeniu, organizm stara się powołać
zastępcze. W 1940 powstaje Stowarzyszenie Polskich Pracowników Nauko-
wych w Ameryce. Garnie rozbitków polskiej nauki przenikających z Europy.
Kiedy Niemcy zajmują Lwów, pada ostatni polski uniwersytet. Jego
profesorowie wraz z rektorem Bartlem zostają rozstrzelani1.
Wtedy Stowarzyszenie Polskich Pracowników Naukowych w Ameryce
przekształca się w Polski Instytut Naukowy.
Pierwszą jego sesję inauguruje profesor Yale Univerśity, Bronisław Mali-
nowski, twórca szkoły funkcjonalnej w antropologii, którego dzieła uważane są
za podstawowe w tej nauce.
Prezesem Instytutu zostaje profesor Jan Kucharzewski, którego Od białego
caratu do czerwonego ukazuje się w jednym tomie jako: The Origins of the Modern
Russia.
Dyrektorem i filarem istotnym Instytutu zostaje niezmordowany profesor
Oscar Halecki z Fordham Univerśity, autor dzieł: Crusade ofthe Varna, History of
Poland, The Limits and Dwisions o f the European History, Imperialism in Slavic 
and
East-European History, Pope Pius XII, Borderland of Western Cwilisytion oraz se-
tek artykułów w prasie anglojęzycznej, amerykańskiej. Jego funkcje przej-
muje pełen inicjatywy Zygmunt Nagórski senior, profesor prawa Uniwersytetu
Warszawskiego.
' The Na-^i Kultur in Poland.
165
Pośród członków Instytutu jest wielu uczonych amerykańskich, o czym
świadczy fakt, że na sto dwa wykłady zorganizowane przez Instytut w pierw-
szym roku istnienia, czterdzieści siedem wygłosili nie-Polacy.
Filie Instytutu powstały w Kanadzie, Brazylii, Meksyku, Jerozolimie
i Libanie.
Ośrodek w Stanach Zjednoczonych zorganizował czterysta odczytów,
dwadzieścia pięć uroczystych sesji i obchodów, a jego kwartalnik w języku
angielskim, wychodzący w ciągu trzyletniego istnienia, wniósł do nauki
amerykańskiej cenny wkład.
Instytut im. Marszałka Piłsudskiego, poza stworzeniem biblioteki dwu
tysięcy dzieł tyczących jego specjalności, poza wydaniem szeregu broszur,
zorganizowaniem wielu odczytów, ma zasługę zebrania bibliografii najnowszej
Polski w bibliotekach amerykańskich, wynoszącej cztery tysiące tytułów. Jest
to duże wsparcie dla katalogu Polonica m English wydanego w 1914, który
obejmuje siedemnaście tysięcy pozycji Muzeum Polskiego w Chicago.
Fundacja Kościuszkowska urządza, przy udziale profesora Einsteina, Aka-
demię ku czci Kopernika, wydaje Nicholas Copernicus.
Uczeni polscy obejmują katedry w wielu uniwersytetach, łącznie z najpo-
ważniejszymi: Harvard, Yale, Princeton, Columbia, Berkeley.
Matematyka polska, zajmująca w niektórych jej działach przodujące miejsce
na świecie, zdołała część swoich walorów uratować z pogromu i przenieść na
grunt amerykański.
Przed wojną wydawane w Polsce "Fundamenta Mathematica" miały
dwustu współpracowników zagranicznych. Trzydzieści pięć wydanych tomów,
stanowiących najważniejszy w świecie zbiór prac z podstaw matematyki
i współczesnej teorii funkcji zmiennej rzeczywistej, było przedrukowywane na
żądanie zagranicy. Z innego polskiego pisma matematycznego, "Monografie
Matematyczne", nowojorska firma Steichert przedrukowała w czasie wojny
pięć tomów, to znaczy połowę.
Z pięćdziesięciu dziewięciu profesorów i docentów matematyki dwudziestu
dwóch zostało zamordowanych przez Niemców, siedmiu zginęło w więzie-
niach, poległo lub zmarło śmiercią naturalną1.
Z pozostałej reszty na gruncie amerykańskim znaleźli się i pracują2:
Doktor Alfred Tarski, profesor uniwersytetu w Kalifornii, były prezes
amerykańskiej Association for Symbolic Logie. Wydał dwa dzieła, napisał
wielką ilość rozpraw.
Na swe katedry matematyków polskich zaprosiły uniwersytety: w Pensyl-
wanii - profesora A. Zygmunda; w Kalifornii - profesora J. Neymana, twórcę
1 W. Sierpiński: Matematyka polska w czasie wojny i po wojnie ("Nauka", t. XXV, 
1947).
2 [Red.:] Materiały do tej książki 2bierał Wańkowicz i opracowywał przede 
wszystkim
w roku 1952, stąd dane dotyczące głównie tego okresu.
166
nowej teorii statystycznej; w Michigan - profesora C. Karpińskiego; w Chi-
cago - profesora A. Wundheilera; w Ohio - profesora C, Nikodyma.
Kierownikiem Instytutu Logiki Stosowanej w St. Pauł jest profesor B. So-
bociński, dawny asystent jednego z najwybitniejszych logików XX wieku,
profesora S. Leśniewskiego. Na uniwersytecie w Utah wykłada profesor
H. Hiż. Wybitnymi matematykami są M. Spunar i A. Sobczyk z Oregon State
College.
Wszyscy oni obficie zasilają także amerykańską prasę fachową.
W dziedzinie nauk ścisłych wymienić należy profesora S. Mrozowskiego,
który zostawił katedrę w Chicago przechodząc do przemysłu atomowego;
fizyka K. Fajansa (University of Michigan) i J. Starkiewicza, asystenta Skło-
dowskiej-Curie (University of Buffalo); biochemika profesora M. Laskowskie-
go (Uniwersytet Marquette). Profesor S. Śnieszko prowadził studia bakteriolo-
giczne dla US Department of Interior.1                                -
W Stanach pracował jeden z współwynalazców penicyliny, biochemik
doktor K. Funk.
W zakresie medycyny i higieny profesor J. Kaułbersz wykładał na uni-
wersytecie Wayne, psychopatolog doktor Z. Piotrowski w Columbia Univer-
sity. Prace z dziedziny raka ogłosił doktor L. Anigstein, z urologii doktor
E. Grajewski.
Profesor J. Glass z New York Medical College ogłosił trzydzieści prac
z dziedziny gastrologii. Dietyczka, profesor M. Gutowska z Massachusetts
State College uczestniczyła jako ekspert w konferencji Narodów Zjednoczo-
nych w Hot Springs.
Grupie socjologicznej przewodzi prezes American Sociological Society,
profesor Florian Znaniecki, długoletni profesor University of Illinois, którego
zwłaszcza czterotomowe dzieło Polish Peasanłs stało się początkiem nowych linii
rozwojowych socjologii amerykańskiej.
Jego uczeń, Polak, profesor Teodor Abel prowadzi katedrę w Columbia
University i jest dziekanem wydziału socjologii w amerykańskim Hunter
College.
Profesor A. Ułam wydaje książki o Tito i o socjalizmie brytyjskim.
Na uniwersytecie w Nowym Jorku wykłada profesor F. Gross, autor
książki The Polish Worker. Pod jego redakcją grono uczonych amerykańskich
wydało wspólnie wielkie dzieło o współczesnych ideologiach europejskich.
Doktora J. Lenczowskiego, autora dwu książek w języku angielskim o Iranie
i Bliskim Wschodzie, Uniwersytet Kalifornijski wysyła na Bliski Wschód dla
studiów nad językiem arabskim. Doktor Sworakowski jest jednym z kuratorów
Biblioteki Hooverowskiej. Na uniwersytecie Georgetown wykłada J. Karski.
Z. Umiński publikuje książkę The Progress of Labour. E. Marciniak redaguje
1 [Red.:] Amerykański departament spraw wewnętrznych.
167
czasopismo "Work". M. K. Dziewanowski, doktor Harvardu, pracując na
tym uniwersytecie przygotował do druku dwie książki: o historii komunizmu
w Polsce i o Polsce w Europie Środkowo-Wschodniej. Doktor Zbigniew Brze-
ziński, research fellow Harvard University, wykłada nauki polityczne w Depart-
ment of Government tegoż uniwersytetu. Doktor Iwańska wykłada socjolo-
gię najpierw na uniwersytecie w Chicago, potem na uniwersytecie w Atlancie,
w stanie Georgia.
W zakresie prawa międzynarodowego też przypadła nauce polskiej czołowa
pozycja. Profesor uniwersytetu Yale, Rafał Lemkin, autor monumentalnej Axis
Ru/e jest twórcą pojęcia Genocide (ludobójstwa). Z zakresu historii prawa
profesor Taubenszlag, redaktor "Journal of Juridical Papyrology" wydał - na
podstawie źródeł, które odkrył w papirusach - dwa podstawowe w nauce
światowej dzieła z dziedziny prawa grecko-rzymskiego w Egipcie.
Poza tym z dziedziny prawa liczne artykuły zamieszczali w prasie anglo-
-amerykańskiej profesor J. Sułkowski z uniwersytetu katolickiego w Waszyng-
tonie oraz W. Talmont, S. Witkowiak, K. Ruskowski.
Z dziedziny historii, poza wspomnianymi pracami profesorów Haleckiego
i Kucharzewskiego, rozsiane są po prasie anglo-amerykańskiej prace profesora
M. Kridla (Columbia University), doktora Krzyżanowskiego (Columbia Uni-
versity), profesora Nowaka (University of Boston), A. Czajkowskiego (Univer-
sity of St. Louis).
Profesor Wacław Lednicki, wykładowca literatur słowiańskich na Uniwer-
sytecie Kalifornijskim w Berkeley, autor studium o panslawizmie, ma za sobą
ponad dwieście prelekcji angielskich i ponad pięćdziesiąt prac zamieszczonych
w prasie anglo-amerykańskiej.
Profesor Turyn wydał po angielsku dwie książki omawiające literaturę
starogrecką. Profesor Kridl wydał Literatura polską, ale po polsku. Tę lukę ma
wypełnić wykładający w Harvardzie doktor W. Weintraub, który opracowuje
angielskie wydanie Historii literatury polskiej od czasów najdawniejszych do
najnowszych.
Polski Instytut Naukowy wydaje Poems of Adam Mickiewic^ pod redakcją
George'a Rapalla Noyesa.
Książka J. Rettingera o Conradzie z rysunkami Topolskiego została
wybrana jako jedna z Fifty Books ofthe Year - pięćdziesięciu najlepszych książek
roku.
Dzieło naszego znakomitego anglisty, Romana Dyboskiego, w nowym
wydaniu pod redakcją doktora L. Krzyżanowskiego ukazało się w 1950 roku.
Doktor Irena Piotrowska wydała książkę The Art of Polana.
T. Benda wydał dzieło o historii masek.
Filologia polska poniosła dwie bolesne straty. Przedwcześnie zmarła młoda
uczona, M. Paryska, pozostawiła po sobie ukończoną pracę o wpływach
greckich na dialekty koptyjskie (trzysta trzynaście stronic). E. Lilien, 
pracujący
168
od lat nad słownikiem angielsko-polskim, zakrojonym na dwa i pół tysiąca
stron, zmarł w 1951 zostawiwszy wydrukowaną tylko czwartą część pracy.
Antropologię w nowojorskim Hunter College wykłada Sula Penet, autorka
książki: Songs, Dances and Customs of Peasant Poland. Filozofię na uniwersytecie
North Carolina wykładał doktor J. Krzywicki.
Kartograf Marta Rajchman wydała atlas Chin i atlas Europy (Of Human
Geograph^).
W zakresie techniki, poza trzema dziełami profesora Świętosławskiego
z zakresu chemii fizycznej, praca polska poszła drogą wynalazków praktycz-
nych. Sam profesor Świętosławski jako research fellow Instytutu Mellona
dokonał ulepszeń w dziedzinie pieców koksowych. A. Gazda skonstruował
ulepszone działo przeciwlotnicze i pierwszy helikopter odrzutowy. Inżyniera T.
Janiszewskiego, który opracował oszczędnościowy system budowy mostów,
powołano jako eksperta do budowy mostów na Alasce.
W dziedzinie meteorologii autorytetem jest profesor Arctowski związany
z obserwatorium astronomicznym Smithsonian Institution. Doktor W. Gor-
czyński wydał książkę poświęconą porównaniu klimatu amerykańskiego z pol-
skim.
Na uniwersytetach amerykańskich wykładają także profesorowie Jędrze-
jowski, Mokrzycki, Rolbicki, Siwek, Szczeniowski i inni, których nazwisk nie
zdołałem ustalić.
Literaturę, jak i publicystykę polską w Stanach Zjednoczonych (tak samo
jak i naukę w dużej mierze) pochłaniała w czasie drugiej wojny - tak samo, jak
to widzieliśmy w czasie pierwszej - dokumentacja.
Wielką masę rozsianej po czasopismach publicystyki dziennikarskiej, wśród
której wybija się wspaniałe pióro Ignacego Matuszewskiego,1 musimy pominąć
z wielką krzywdą dla tematu, bo nie mamy żadnej możności jej opracować.
Notujemy to tylko, co ukazało się w książkach, zaliczając do grupy dokumenta-
cyjnej i literaturę piękną poświęconą dokumentacji.
Już w cztery miesiące po zakończeniu kampanii polsko-niemieckiej "Atlan-
tic Monthly" przedrukowuje w ciągach z angielskiego wydania książkowego
M. Wańkowicza Sępiła/ w Cichinic^ach (tytuł angielski: Diary o f a Polish 
Nurse).
Trzeba długo czekać zanim nadbiegną zdyszane sprawozdania świadków.2
Rulka Langer The Mermaid and the Messerscbmidt - o obronie Warszawy
w 1959; K. Wierzyński The Forgotten Battiefieid (p) - o kampanii wrześniowej;
Zawisza Across the Burning Frontier - o przedzieraniu się przez granice; St.
Strzetelski Wbere the Storm Brock - o genezie polskiej decyzji walki; A. Janta
' J. Matuszewski: Wybór pism, wydany przez Instytut im. Józefa Piłsudskiego 
(Nowy
i       Jork 1952).
2 (p) przy tytule oznacza, że książka ukazała się w Stanach również po polsku.
169
I Lied to Lwe (p) - o pobycie w niewoli; I. Matuszewski What We Fighł For oraz
Wbat Poland Wants (p) - o polskiej ideologii; Czesław Poznański The Rtghts of
Nations - o zasadach Karty atlantyckiej; M. Wańkowicz Golgotha Road (p) -
o męczeństwie Polaków w Rosji; K. Pruszyński Poland Fights Kack oraz Russian
Year - o pobycie w ambasadzie polskiej w Rosji; A. Fiedler The Polish Fighter
Squadron {Eskadra jo^); J. H. Herbert (Meissner) G for Genevieve {Żądło 
Genowefy);
generał W. Sikorski Modern Warfare; Orska Sileni the Vistula - o Powstaniu
Warszawskim; J. Karski Story of the Secret S tatę (bestseller amerykański) -
o rządzie podziemnym Polski. Dokumentacji też poświęcona jest For Your
Freedom and Ours (wydane przy współredakcji J. Wittiina) - o polskiej my-
śli demokratycznej (p), jak również praca zbiorowa pod redakcją profesora
B. E. Schmidta pt. Poland1.
Polish Information Center wydawał pod redakcją J. Erdmana gruntownie
dokumentowany dwutygodnik "Facts and Figures", którego nakłady docho-
dziły do czterdziestu tysięcy oraz "Polish Review" pod redakcją S. Centkiewi-
cza, który z wielkim poświęceniem kontynuował to pismo aż do swojej choroby
i śmierci w 1951. Polish Information Center wydawał również liczne broszury.
Jan Lechoń redagował w czasie wojny "Tygodnik Polski". Obecnie Mid
European Study Center rozporządza licznymi polskimi opracowaniami.
Z polskiej literatury pięknej (której wiele pozycji wymieniłem jako doku-
mentację) ukazują się następujące przekłady:
M. Kuncewiczowa Conspiracy of the Absent; Rudnicki Ascent to Heaven;
W. Solski The train leaves at midnight; Górska Prince Godfrey; ]. Wittiin Salt o 
f the
Earth (p), za które autor otrzymuje nagrodę American Academy of Arts and
Letters. Ukazało się pięć książek Zofii Kossak (ostatnia w 1951 - The Corenant);
wśród nich jako bestseller amerykański B/essed arę the Meek. Poza tym:
Tetmajera Ta/es of the Tatra i Weyssenhofa The sable and the Girl.
Po wojnie dokumentacja może wziąć głębszy dech. Rozpoczyna ją Defeat in
Victory ambasadora Ciechanowskiego. Kazimierz Wierzyński, jedyny z człon-
ków Polskiej Akademii Literatury, jaki znalazł się w Stanach, laureat 
olimpijski,
pisze Life andDeałh of Chopin. G. Herlinga-Grudzińskiego A wór Id aport zostaj 
e,
poza normalnym wydaniem, wypuszczony w dwudziestopięciocentowej kolek-
cji, co mu zapewnia bardzo szeroką póczytność. Wreszcie Polka, Aleksandra
Orme wydaje Comes the Comrade, które zostaje bestsellerem oraz On the Waters of
the Danube.
Książek wydanych po polsku wyliczyć nie sposób, bo ani nie ma ścisłej
ewidencji wydawców, ani nie wszyscy z tych, których zdołałem uchwycić,
odpowiedzieli na moją ankietę.
1 Książki wyliczam, o ile to możliwe, w chronologii tematycznej.
170
Jako pierwsza (styczeń 1941) ukazuje się Marty Wańkowiczówny: Pod
dwiema okupacjami.
Znalazłszy się w Stanach Zjednoczonych wydają:
K. Wierzyński Kr^ysy i miecie i Ró^ę wiatrów; J. Lechoń Arię ^ kurantem
i Literatura polską na emigracji (zbiór odczytów); J. Wittiin Mój Lwów; A. Janta
Psalmy; J. Tuwim Wiersze wybrane; M. Wańkowicz Ziele na kraterze.
Poza tym zostają przedrukowane: Sienkiewicza Ogniem i miechem i W pustyni
i w pus^csy, Reymonta Chłopi (kuriozum korekty); Morcinka Serce sy tamą;
zbiorek poezji Konopnickiej; po dwie książki Mostowicza i Porazińskiej.
Chronologicznie ostatnią książką jest Kazimierza Wierzyńskiego Ssypen w wy-
daniu polskim oraz Ciernie Piotra Yollesa, czołowego publicysty polsko-
-amerykańskiego. Zapowiedziane jest wydanie St. Ymcenza Na wysokiej połoni-
nie i M. Wańkowicza Tr^y pokolenia.
Dużą zasługę wobec polskiego piśmiennictwa ma wydawnictwo Roy
Publishers, które wydało sto siedemdziesiąt osiem książek, w tym trzydzieści
pięć polskich i czterdzieści trzy bądź tłumaczeń polskich autorów, bądź
poświęconych polskiej tematyce.
Niestrudzoną, wzruszającą, kilkudziesięcioletnią pracę na polu księgarstwa
polskiego prowadzi Wacław Opaliński (Polish Book Importing - 5 8 Union Sq.
New York, NY).
ASYMILACJA
Nawet w tak niekompletnym sprawozdaniu z pracy najnowszego uchodźstwa,
jakie byłem dać w stanie, uderza kinetyka. Nie należy jednak zapominać, że
nagromadzenie nazwisk i faktów daje błąd perspektywiczny. Ta kinetyka jest
rozwodniona na ludność pięciokrotnie większą niż przedwojenna Polska,
o sześciokrotnie wyższym standardzie życia (jeśli porównać dochód społeczny
per capita przed wojną).
Widzimy w tych proporcjach, że ten wkład jest pyłkiem i istotnego wkładu
szukać należy nie tyle w tym, co wnoszą intelektualiści, ile w tym, co wnosi 
masa.
Tę masę, w zetknięciu z potęgą Ameryki, nurtują niepokoje. Znajdują one
najostrzejszy wyraz w rozważaniach o drodze, jaką pójdą dzieci nowych
emigrantów.
W liście do "Kultury" (nr 40/41) pan Jędrzej Giertych pisze:
"W artykule pana Melchiora Wańkowicza (O Żydach - "Kultura" nr 55/54)
znalazłem tezę socjologiczną dotyczącą wynarodowienia, oświetlającą w sposób
błędny, jak i niebezpieczny, to tak istotne dla każdej diaspory - a więc i dla
obecnej emigracji polskiej - zagadnienie... Pan Wańkowicz pisze: «U Żydów
asymilacji opierają się żywioły pełnowartościowe, gdy u Aryjczyków najmniej
wartościowo)."
Dalej pan Giertych polemizuje z moim powołaniem się na Prusy Wschod-
nie, zwracając uwagę, że na Warmii rządzą inne prawa.
Na Warmii jednak rządzą zupełnie te same prawa z większym opóźnieniem
z powodu katolickiego podłoża, co zmyliło diagnozę pana Giertycha. Nato-
miast co do Mazurów, którzy stanowią ogromną większość ludności polskiego
pochodzenia w Prusach Wschodnich, pan Giertych sam stwierdza, że stali się
"Prusakami polskiego pochodzenia". I że "chłopek z ubogiej chałupy... trzymał
się siłą inercji ojczystego obyczaju i języka", podczas gdy "Mazur wyrastał
kulturą, zamożnością i aspiracjami... nie znajdował wokół siebie wyższego typu
życia polskiego, wchodził więc w życie niemieckie." (Nawiasem mówiąc: na
Warmii również nie znajdował... - przy p. mój MW).
A więc rozwijając temat, pan Giertych uwikłuje się w moją tezę w odniesie-
niu do terenu, który zna. To samo zjawisko zachodzi na terenach, których nie
zna. Teza ta bowiem jest generalna i tak samo słuszna w Prusach Wschodnich,
jak w Nadrenii, we francuskim Zagłębiu Węglowym, w Stanach Zjednoczo-
nych, na kresach zachodnich i na kresach wschodnich Polski.
172
Skąd taka różnica w naszych ocenach? Zdaje się, słusznie dostrzega jej
źródło pan Giertych, podkreślając, że mój pogląd jest niebezpieczny, "byłoby
bowiem niedobrze, gdyby na zagadnienia wynarodowienia miał się w polskim
społeczeństwie emigracyjnym utrwalić pogląd, który by dla chcących się
wynarodowić stanowił pewnego rodzaju rozgrzeszenie".
Pan Giertych ma więc przede wszystkim na względzie dobro publiczne i nie
chciałby przyczyniać zła stawianiem przykrych tez. Byłoby to tak, jakby kto
potępiał przewidywanie deszczu, bo to szkodzi na sianokos.
W Stanach Zjednoczonych przed każdym większym świętem policja przez
radio ogłasza, że przewiduje tyle i tyle setek trupów na natłoczonych drogach.
Mam właśnie na biurku czasopismo "Institute for Safer Living", obliczająceże
w następnych trzech miesiącach około ośmiuset Amerykanów straci życie z rąk
myśliwych. Mimo że przykre są to tezy, ale należy je stawiać.
Życia, niestety, nie można okłamać. Niestety, zbyt wiele widziałem wypad-
ków, jak jurni rodacy, nadęci w sposób nieprzejednanie patriotyczny na świat,
którego nie znają, szybko wypuszczają z siebie powietrze.
Nie, prawda nigdy nie szkodzi. Inna rzecz - jeśli nie jest prawdą.
Tu zaś, przypuszczam, że moje twierdzenia nie są bez szerokiej podstawy
ideologicznej, skoro znajduję je nawet u publicystów bliskich ideowo panu
Giertychowi.
Adam Doboszyński na przykład pisze: "Niecelowe byłoby kusić się o wy-
wołanie w narodzie amerykańskim procesów wstecznych, repolonizacyjnych
i dążenie do utrwalenia narodu polskiego w postawie narodu w rozproszeniu.
Postawa to chorobliwa, zakłócająca porządek świata".1
To, co ze zwykłą sobie odwagą napisał Doboszyński, drąży rodaków
rozmowy, ale rzadko ujawnia się w prasie w sposób niekonformistyczny. Ale
jakież to zagadnienie w prasie w sposób niekonformistyczny jest poruszane?
W swoim czasie, z powodu artykułów na ten temat Zygmunta Nowakow-
skiego i Piotra Yollesa, pisałem o tym w "Nowym Świecie" (i, 2, 5 sierpnia
i c) 5 5). Artykuł, pisany dla dziennika obsługującego szersze kręgi, odbija od
całości tej broszury, ale jego uwagi przylegają do moich rozważań o roli
emigracji. Dlatego podaję go poniżej:
Renegat jest to człowiek, który dla doraźnych kor2yści wyrzeka się dobrowolnie
dobra duchowego, w jakim wzrósł, wyrzeka się języka, wyrzeka się kultury, 
wyrzeka się
książek, wyrzeka się piosenek i obyczajów, w których się kształtował, jest to 
człowiek,
który zgadza się zostać kundlem bezdomnym, bo nigdy nie jest w stanie prawdziwie
i uczciwie przejąć się kulturą nowego środowiska.
Dlatego słowo "renegat" u wszystkich ludów świata, we wszystkich językach jest
słowem pogardliwym do tego stopnia, że rządy krajów imigracyjnych nawołują
1 A. Doboszyński w "Studiach Politycznych"; Anglia 1947, str. 144.
przybyszów do niezatracania swojej osobowości; bo nie chcą mrowia kundli; bo na
człowieku, który wyrzeka się duszy własnej, nic nie mogą budować; nie mogą mu
zaufać, wiedząc, że w ciężkiej próbie, która idzie na świat, taki kundel 
zawiedzie; że
stanie się równie łatwo komunistą, jeśli będzie sądził, że nadeszła koniunktura 
po temu,
jak stał się z lekkim sercem Kanadyjczykiem, Amerykaninem, Anglikiem, Argentyń-
czykiem.
Kwestia renegacji jest specjalnie palącym zagadnieniem dla emigracji polskiej, 
która
usiłuje zbudować sobie godny człowieka i uczciwy światopogląd w nowych 
warunkach,
w jakich się znalazła.
Dyskusja ta coraz to zrywa się w prasie emigracyjnej któregoś z krajów wygnania.
Ostatnio rozpętał ją w Anglii Zygmunt Nowakowski artykułem: Poloniae adscripti.
Glebae adscripti nazywali się chłopi za czasów pańszczyźnianych, "przypisani do
ziemi". Taki niewolnik ziemi nie mógł zmienić miejsca zamieszkania. Rodził się, 
by
pracować dla zagonu, na którym przyszedł na świat, i umierał na tymże zagonie, 
który
zabrał jego cały pot, wszystkie siły życiowe.
Zygmunt Nowakowski uważa, że zagonem, do którego przypisana jest nasza
dusza, jest mowa polska, obyczaj polski, tradycja polska, wspomnienie 
dzieciństwa,
piosenki matki, nauki ojca, zabawy z kolegami, przeżycia w pracy, wspólne 
żołnierskie
niebezpieczeństwa, wspólne polskie nadzieje i rozpacze. Jakże to masz z duszy 
wyrzucić
człowieku, który nagle chcesz się spodlić, jakże potrafisz o tym wszystkim 
zapomnieć?
Choćbyś przeszedł tysiąc lasów, choćbyś spotkał w tej wędrówce najświatlejszych,
najlepszych ludzi, nie ugadasz się z nimi, nie dorozumiesz tak łatwo, jak kilku 
słowami,
które zamienisz ze spotkanym rodakiem. Bo on z jednego słowa wie, co myślisz, bo 
on
z jednego gestu wie, co ci na sercu.
Ty jesteś biedny, a on był bogaty; ty jesteś ze wsi, a on z miasta; ty jesteś z 
jednej
części Polski, a on z drugiej; tyś był w Polsce z jednymi, a on z drugimi.
A przecież on i ty - wiecie pospólnie, co znaczy słowo... Polska. Takie sobie 
słowo
dla innych, jak każda inna nazwa każdego kraju. Tylko dla was to słowo jest 
świętym
słowem.
Czy jest świętym słowem przez jakiś sakrament, czy przez pomazanie, czy przez
umowę, czy przez lepszość między innymi narodami?
Nie, jest świętym słowem właśnie przez tę cudowną tajemniczą więź, która stwarza
porozumienie. Wiemy, że ludzie znający to słowo jednakowo będą reagowali w rze-
czach małych i wielkich, w rzeczach złych i dobrych; że, spotkawszy się, 
powitają się
w ten sam sposób, że w ten sam sposób do siebie przepiją; że tak samo będą się 
bawić,
tak samo martwić; że będą bliscy sobie w radości i żałobie; że tak samo, gdy 
trzeba, będą
umierać i tak samo będą się załamywać, tak samo błądzić.
Dziecko uczy się alfabetu z dwudziestu czterech liter kilka miesięcy. Ale 
alfabet
narodu składa się z setek tysięcy błyskających znaków. Na te znaki składały się
wieki, a uczyliśmy się ich od pierwszej chwili życia, kiedy położna przewiązała 
nam
tak a nie inaczej pępowinę, kiedy matka wziąwszy nas w objęcia, dala nam pierw-
szy uśmiech.
Jest powieść, w której autor mówi, że mieszkańcy księżyca, Szernowie, mają
rzekomo rozmawiać z sobą błyskaniami na czole. Trudna to rozmowa, nie do
nauczenia się. Takimi błyskami rozmawiają z sobą członkowie jednego narodu.
174
A ty, głupi człowieku, zedrzeć chcesz ze swego czoła ten blask, to błyskanie
i gulgotać do ludzi naokoło drewnianymi dwudziestu czterema literami alfabetu. 
Cóż
powiesz, poza zamówieniem potrawy w knajpie? Powie ci Rosjanin: "demokracja", a 
co
to znaczy w jego ustach - diabli wiedzą. Powiesz ty Amerykaninowi: "powstanie" -
i cóż w tym biznesie się ten Amerykanin wyzna?
Chcesz, czy nie chcesz - jesteś Polomae adscriptus. Ma rację Zygmunt Nowakowski.
Piotr Yolles mówi co innego. Odpowiadając obywatelce, która przyjechała
z Niemiec i zaklina się, że jej dzieci będą Polakami i tylko Polakami, prosi ją, 
żeby
zechciała spojrzeć "przez inny koniec lornetki", tzn. zastanowić się, czy były 
nam
w smak mniejszości narodowe w Polsce, żyjące z tego kraju i nie asymilujące się.
Ponadto zwraca uwagę pan Yolles na to, że przecież dzieci, które tu się chowają, 
będą
dalekie Polsce, jest to bowiem naturalne prawo życia.
Idąc za myślą pana Yollesa, spróbujemy sobie wyobrazić taką scenkę: nauczyciel
w szkole amerykańskiej opowiada młodzieży porywającą historię o małym chłopcu
z czasów wojny domowej, który się zakradł do nieprzyjacielskich szeregów nocą
i zabrał śpiącym żołnierzom broń. Wszyscy chłopcy słuchają z wypiekami na 
twarzy, bo
właśnie to miało miejsce w ich rodzinnym miasteczku i ich boisko, na którym 
kopią
piłkę, przylega do tego miejsca. Czy będzie nam się podobało, że mały Stasio 
Kowalski,
urodzony już w Ameryce, będzie siedział pogardliwie wykrzywiony, czy też 
woleliby-
śmy, aby i on miał rumieńce na twarzy, aby i on był przejęty tak, jak i jego 
koledzy, aby
i na jego czole w tym dniu przybyło jedno światełko natchnienia, którym 
porozumie-
wać się odtąd będzie z otoczeniem.
Wyobraźmy sobie teraz, że ten Stasio przychodzi ze szkoły i opowiada co słyszał
swemu ojcu. Ojciec powiada: "Tak ci imponuje jakiś szczeniak, co zwędził 
karabiny?
Cóż on ryzykował? Najwyżej by paskiem zerżnęli skórę, gdyby się pobudzili". I 
zaczyna
opowiadać o małych ulicznikach warszawskich, którzy szli na bunkry z bronią
maszynową w Powstaniu Warszawskim i ginęli, a matka, która pochodzi ze Lwowa,
dorzuca o lwowskich Orlętach.
Ale chłopak mętnie tylko, mimo wszelkich starań rodziców, może sobie wyobrazić,
gdzie leży Lwów, a gdzie Warszawa, zna natomiast dobrze drogę na boisko. I nie
bardzo wie, kto to był Piłsudski, natomiast podziwia obrazek, na którym Lee ze 
swoim
mieczem inkrustowanym drogimi kamieniami, podaje pod Appomatox rękę Graniowi
w skromnym żołnierskim mundurze. Legendy o bohaterstwie AK są dla niego niewiele
bliższe, niż dla nas opowieści o Winkeirydzie, natomiast przed tygodniem wrócił
z guzem na łbie, bo właśnie bawił się w kowbojów i nie był żadnym Royem 
Rogersem,
tylko dostał w łeb, bo zepchnięto tego zabawnego forejnerskiego1 chłopczyka do
szarego tłumu statystujących crooków (czarnych charakterów). Chłopak cierpi, bo
doskonale czuje, że mógłby być chociażby takim Genem Autry, strzelającym z dwu
pistoletów naraz, na przyszłość on będzie tym wspaniale galopującym Genem Autry,
a nie ten rudy Ajrysz^niezguła.
Czy potępiamy tego chłopca? Czy odwołamy go: "Nie baw się w te amerykańskie
zabawy". Czy istotnie uważamy, że jako namiastka tych zabaw wystarczy mu zbiórka
' [Red.:] Od foreign - obcy, obcokrajowiec.
2 [Red.:] Od Irish, Irishman - irlandzki, Irlandczyk.
175
w niedzielę, po kościele, oddziałku polskich harcerzy, wyśpiewujących: "Hej ty 
Wisło,
modra rzeko" o jakiejś rzece, w której podobno kąpał się kiedyś tatuś (wielki 
cymesi).
Może więc jednak i pan Yolles ma rację?
Czy mogą być dwie racje? Bo na to wygląda. W polskiej prasie emigracyjnej grają
dwa chóry. Nowakowszczycy nazywają przeciwników renegatami, ci znowuż chrzczą
ich mianem gettowców. To znaczy, że chcą, żeby Polacy siedzieli między narodami 
jak
Żydzi w gettach w swoich śmiesznych kapotach, żeby dobrowolnie odsuwali się od
wszelkiej roli w życiu tych obcych społeczeństw.
Jak się istotnie przedstawia sprawa renegactwa? Jak daleki ma zasięg w czasie? 
Czy
Niemcy mają prawo nazywać Staszica, Libelta, Traugutta, generała Dreszera 
renegata-
mi, bo pochodzili z Niemców? Czy renegatem był Chopin, bo powinien był być
Francuzem?
Wyrzekanie się swojej narodowości, pozbywanie się jej dla celów doraźnych jest
rzeczą brzydką. Ale proces asymilacyjny nie pleni się tylko na brzydkiej 
pożywce, ale
i na zdrowej.
Badając sprawę mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich zaobserwowałem cie-
kawe zjawisko: najdłużej trzymały się polskości najciemniejsze elementy. Takie, 
którym
najtrudniej było nauczyć się po niemiecku, takie, które nie zdobyły żadnych 
kwalifikacji
życiowych i pozostawały wyrobnikiem do wszystkiego. Jeśli wieś, do której się
zbliżałem, była zapuszczona, byłem pewien, że rozmówię się w niej po polsku.
Zaznajamiając się z życiem Polonii amerykańskiej i jej historią, znowuż 
skonstato-
wałem jako regułę: że jeśli z Polski przybyło z jednej wsi dwu zielonych jeszcze
chłopaków - jeden pilny, zaradny, ciekawy życia, a drugi leniwy albo pijak, albo
ciemny, to po trzydziestu latach rodzina tego pierwszego jest wiele bardziej 
wynarodo-
wiona niż tego drugiego.
Nie tyczy to, naturalnie, przyjeżdżających z ugruntowaną w sobie polską kulturą.
Wówczas sobie powiedziałem: nie może być nic dobrego, co się bazuje na złem. Nie
chcę takiej polskości, co się trzyma na lenistwie.
Należy sobie zanotować jeszcze jedno prawo socjalne, zupełnie, zdawałoby się,
nieoczekiwane: tam wszędzie, gdzie się zetknął element więcej cywilizowany z 
mniej
cywilizowanym, o ile mają za sobą mniej więcej równe szansę, element wyższy
cywilizacyjnie ustępuje na rzecz elementu niższego. Na zachodzie nie Polacy się
niemczyli, tylko Niemcy się wynaradawiali. Na wschodzie cała nasza kolonizacja
mazurska wieku XVI i XVII - zrutenizowała się. W Kanadzie, po której w ciągu
czteromiesięcznego pobytu zrobiłem dwanaście tysięcy mil aż do Pacyfiku, 
obserwowa-
łem, że dzieci małżeństw polsko-ukraińskich mówią po ukraińsku, zanim przejdą
całkowicie na język angielski. Potwierdzałoby to tę regułę.
A więc wyższy stopień cywilizacyjny nie stoi na straży dawnej przynależności, 
tylko
czyni jednostkę więcej elastyczną, więcej zdolną adaptować cechy otoczenia, w 
którym
się znalazła.
Bo przecież nie uważamy się za naród wybrany. Wartości społeczeństw nas
otaczających mają swoje, równie atrakcyjne wartości, jak polskość.
Można by więc rację przyznać panu Yollesowi, a nawet powiedzieć, że nie
dopowiada całej prawdy. Pan Yolles usiłuje mówić zwyczajem przyjętym w Polonu
amerykańskiej, że można być Amerykaninem, a równocześnie pozostać wiernym
kulturze polskiej, tradycji polskiej.
176
Niestety, nie możemy tu się zgodzić z panem Yollesem. Takich dziwolągów na
dłuższą metę socjologia nie zna. Ten typ rozumienia, wygodny, bo pozwalający
uspokoić sumienie, mógł powstać tylko w młodym narodowościowo społeczeństwie
Nowego Świata. Jeśli na to społeczeństwo przyjdą godziny próby, w ogniu 
nieszczęścia
dopiero scementuje się naród, w którym parady Pułaskiego, Kolumba i Św. Patryka
będą kłuły w oczy. Nie ma żadnych, ale to żadnych, podstaw do przypuszczeń, żeby
dziwotwór nazywający się "Polakami amerykańskiego pochodzenia" mógł na dłużej 
się
ostać. Rzecz prosta, jako Polak, życzyłbym sobie, żeby ostał się jak najdłużej.
Jeżeli czytelnik dotychczas nie zniecierpliwił się kołowaniem między prawdami
panów Yollesa i Nowakowskiego, to niechże już zrobi wysiłek i dojdzie do 
konkluzji.
Nie narzucając ich nikomu, chciałbym przedstawić do rozpatrzenia moje własne.
Przypuszczam, że człowiek ukształtowany, który przybył na obczyznę, nie może
pozostać niczym innym jak Polakiem. Może go z nowym krajem łączyć, jak łączy 
pana
Yollesa, kolebka i grób, ale kto raz z zapartym tchem w piersi stawał przed
Adwentowiczem, aby mu deklamować Wyspiańskiego (cytuję jeden z felietonów pana
Yollesa), ten się nie przerobi. Powinien wyrobić w sobie zrozumienie i 
życzliwość dla
kraju, w którym mieszka; może stać się jego pełnoprawnym członkiem, przynoszącym
korzyść krajowi, w którym się znalazł; może dorobić się tego, że mu ten kraj 
pomnik
postawi, dźwignie instytuty jego imienia; może mu stężyć słowo polskie w ustach, 
może
nabrać gustów miejscowych, a przecież nie będzie nikim innym jak Polakiem. Duszy 
raz
ukształtowanej nie przerobi, więzów raz związanych nie zwiąże w sposób naturalny
z innymi węzłami. Może je tylko gwałtem sobie zadanym uciąć i będą wisieć w 
próżni
martwe włókna. I choćby był tak biednym, tak nikczemnym duchowo, że może mu się
wydać, że wyrzeczenie się polskości w sobie to nie żadna strata, przyjdzie czas, 
że mu
bez tej polskości straszno i samotnie się zrobi na świecie.
Inna rzecz - dziecko. Dziecko jest dla siebie, nie dla ciebie. Dziecko samo wie, 
jak
ma rosnąć; jak roślinka odnajduje niemylne drogi rozwoju. Dziecko możesz i 
powinie-
neś nauczyć wszystkiego najlepszego, co sam posiadasz, tak jak roślinie winieneś 
dać
najlepszy grunt, najlepszą uprawę. Ale nie naginaj, nie zniekształcaj. Już ona 
sama wie,
jak ma rosnąć.
Dlatego wszelkie bicie dzieci za każde obce słowo wymówione przy stole,
obdarzanie cukierkami za uczenie się polskich wierszy, zakazy należenia do 
niepolskich
związków, zmuszanie do uczestnictwa w obchodach narodowych, mają wprost
przeciwny do zamierzonego skutek. Jak nie chcemy polskości opartej na lenistwie, 
tak
nie chcemy polskości opartej na przymusie, bo obydwie te polskości są mało 
warte.
Ale mamy dać dzieciom, co jest w nas najlepszego. A cóż jest w nas lepszego 
ponad
polskość? To jest przecież cała nasza dusza, a któż nie chce swej żywej duszy 
przekazać
dziecku. Dlatego ponure praktyki ludzkich kundli, które do własnych dzieci mówią
w obcym języku, które bronią dzieci od polskości, które pomagają im się 
wynarodowić,
są zbrodnią popełnioną na duszy własnego dziecka. Mamy te dzieci wychowywać na
Polaków i tylko na Polaków, bo na nic innego porządnie nie jesteśmy ich w stanie
wychować. Możemy tylko i powinniśmy otworzyć im szeroko wrota do nowego
świata, w którym żyją. Jeśli ten nowy świat porwie ich ukształcone przez 
polskich
rodziców, rozcieplone, rozświetlone polskością dusze, westchniemy, bo się 
dziecko
niewątpliwie od nas oddali, ale tu ma rację pan Yolles: nie możemy w sobie 
kultywować
12 De Profundia                                          177
kompleksu zazdrosnej teściowej. Oddali się jednak wówczas jako. człowiek z 
ukształco-
ną duszą, którego pociągnęły istotne wartości do tego małżeństwa z inną kulturą, 
a nie
jak biedny, obdarty ze wszystkiego kundel, wrzucony w tę kulturę przemocą.
Największą liczbę przestępców, jak wskazuje statystyka, dają właśnie dzieci 
pierwszego
pokolenia imigrantów, które źle przeszły szczepionkę nowej kultury, bo nie miały
podłoża kultury z domu.
Taki był artykuł w "Nowym Świecie". A oto korespondencja, jaka
wywiązała się po jego napisaniu. Ale najprzód mały komentarz:
Był koniec 1946 i wiedzieliśmy, że idziemy na rozproszenie. Między
młodzieżą Ł. Korpusu wiązały się małżeństwa na niepewną dolę. Byłem
zaproszony na jeden z takich ślubów, który odbywał się w Recanati, ojczyźnie
Leopardiego. Z tej może przyczyny, a może po prostu dlatego, że w miasteczku
dyszącym pietyzmem dla poety można było nabyć za bezcen wspaniale oprawne
jego poezje, ktoś ofiarował taki tomik pannie młodej. Po włosku już coś niecoś
rozumieliśmy, zaproponowano, by panna młoda wybrała na chybił trafił cytatę,
która się stanie wróżbą na życie. Cytata wypadła:
O miseri, o codardi
Figlioli avrai: miseri e//eggi.1
Teraz otrzymałem od niej Ust. Ma pięcioletniego synka. Pisze do mnie:
...czubi się na ulicy z miejscowymi chłopakami, do mnie zaczyna mówić po
angielsku. Co mu dam w zamian tego wszystkiego? Wspomnienia? Leopard i zza
grobu mnie upomina - ale jak go zrozumieć? Dziecko izolując można zrobić
nieszczęśliwym. Ale czy to uchroni je od podłości? Pan pisze, że najwięcej
wykolejeńców daje drugie pokolenie emigracji. Czy właśnie naginanie nie osłabi
jego sił życiowych, nie zrobi podatniejszym na wszystko złe?
Odpowiedziałem:
Pani jest matką. Pani ma instynkt. Pani obowiązek jest jasny - dać wszystko,
co się ma w duszy najlepszego; a to, co Pani ma w duszy najlepszego, to
polskość. Cóż mu Pani da innego? Oszwabki, których się Pani bez serca,
pośpiesznie, sama będzie uczyć? Jakieś domowe kursy American Citi^enship1^
Nonsens!... Niech mu Pani śpiewa polskie piosenki, opowiada polskie bajki,
mówi o polskich bohaterach, o polskim krajobrazie i niech mu Pani nie broni
dostępu do życia amerykańskiego. Niech ten bąk wszystko gryzie i przegryza,
niech wszystkiego nabiera pełnymi garściami. Reszta - nie w naszych rękach.
* "O siostro, będziesz miała dzieci, które będą podłymi lub nieszczęśliwymi: 
bacz, aby były
nieszczęśliwymi".
2 Citisynship - obywatelstwo.
178
MIĘDZYEPOKA: PRZENOSINY EUROPY
Materialny układ świata nie może trwać z chwilą, kiedy usuwa się baza
materialna, autarkia i bezrobocie ustaliły się jako cechy organiczne 
(przesłonięte
przejściowo zimną wojną), produkcja żywności nie nadąża za populacją i zły
rozdział tej żywności się pogłębia.
Politycznego nadrzędnego czynnika, który by był w stanie ten układ
zmienić - nie ma. A przecież nawet wtedy, kiedy narody były samowystarczają-
ce i oddzielone przestrzenią, świat koordynowały nadrzędne czynniki. Naj-
przód to był kościół, potem międzynarodówka monarchów, wreszcie Pax
Britannica. Po detronizacji tego ostatniego suwerena, wersalski międzynacjona-
lizm nie poprowadził świata. Nie zrobił też tego socjalizm, który w kraju
starych norm gospodarczych przyłożył rękę do dalszego dzielenia globu.
Geopolityczny leadership1 przeszedł do przeżytków w zrastającym się
technicznie świecie. Nie stworzyły go w odpowiednich sektorach świata ani
Japonia, ani panazjatyzm, ani panislamizm, ani będący w powijakach panafry-
kanizm, ani usiłujący powstać obecnie afrazjatyzm. l^eadership Eurazji i leader-
ship Ameryki, zetknąwszy się, stworzyły impas; gdyby zaś która ze stron
przemogła, to utknie w starych formach jak socjalizm i dzieło traktatu
wersalskiego - Liga Narodów.
Duchowy leadership cywilizacji zachodniej został rozbity fizycznie przez
dochodzenie do głosu innych cywilizacji i rozłożony chemicznie przez bankruc-
two kultu czystego rozumu, racjonalizmu, totalnej wiary w ewolucjonizm. Na
to miejsce na razie jest tylko niejasne poczucie imponderabiliów, zbyt jeszcze
nie wyklarowane, by na nim coś budować.
Treścią epoki jest panowanie określonej tezy. Wysunięcie antytezy stwarza
Międzyepokę. Widzimy zderzenie tez liberalizmu i totalizmu i przeczuwamy
syntezę przyszłej epoki: "Wolny człowiek w planowanym świecie". Skoro więc
każda z walczących stron rozporządza tylko połową tego sloganu, nie możemy
żywić uproszczonej nadziei, że jego zwycięstwo zacznie nową epokę.
Cywilizacyjnie -obecny kryzys gospodarczy, polityczny i duchowy
ma inną substancję, niż wszystkie zachodzące w ciągu tysiąca pięciuset lat. Były
one przywracaniem sensu wojnami domowymi w obrębie tej samej cywilizacji.
Chwila obecna ma więc cechy Międzyepoki.
' [Red.:] Przywództwo, przewodzenie.
12- 179
»
Cechą każdej rozpoczynającej się epoki jest wiara, kiedy cechą Międzyepoki
jest konsternacja. Mimo pozorów wiary, jakie stwarza komunizm, nie wyszli-
śmy ze stadium konsternacji. Jeśli komunistycznej religii planowania odjąć      
y
czynniki uboczne - wyzwalających się kolorowych i zniecierpliwionych bia-
łych - to okaże się, że na dnie jej spoczywa ślepy i po swojemu potrzebny dzie-
jom instynkt rozbicia starej epoki. Gdyby to nastąpiło, zwycięskie dzieci rewo-
lucji, będącej produktem Międzyepoki, zostaną pożarte przez jej konsternację.
Jeśli odpaździerzyć religię wolności człowieka od takich czynników jak
niepokój o jutro, okazałoby się, że na dnie pięknych haseł, free initiatwe itd.      
)
spoczywa ślepy i potrzebny dziejom instynkt zachowania dorobku. Gdyby
rozbito komunizm, jego zwycięzcy stanęliby ponownie przed międyepokową
konsternacją lat trzydziestych.                                                 
\
Konsternacja jednak nie powoduje impasu. Logika dziejów sama pcha ku
rozwiązaniom i w jej prądzie drobinki jednostek, narodów, a nawet zespołów
cywilizacyjnych wirują bezwładnie, mimo rzekomej dynamiki koszul brunat-
nych, czarnych, czerwonych, zielonych. Nadmiar kinetyki zewnętrznej przy
martwocie duchowej jest cechą Międzyepoki.
W tej pozornie bez wyjścia sytuacji powinniśmy ocalić z dorobku XIX
wieku wiarę w to, że świat idzie ku coraz lepszemu. Każda epoka ludzkości pod
ciśnieniem nowych sprawdzianów traci większość swoich aktywów i przekazu-      .
je tylko rdzeń dorobku, który na zawsze zostaje jak ogniotrwała cegła
w kolejnych pożarach oczyszczających ludzkość.
Whitehead, wielki pogromca tego, co nam powbijał w głowy wiek XIX, mó-
wi, że są międzyepoki pełne pesymizmu i są pełne nadziei. Może w tym powie-
dzeniu jest zatarta różnica między epoką i Międzyepoką? Każda Międzyepoka
jest czasem wysilonego burzenia i tylko w znaczeniu konieczności faz przejście-       
i
wych jej konsternacja może być traktowana optymistycznie, a jej jałowość,       
*
w której geniusz ludzki jest wysilony na burzenie - brana za okres twórczy.
Przychodzi jednak czas, że wir konsternacji schodzi, miotane nim bezwład-
ne drzazgi puszczają pędy i poczyna zielenieć nowa epoka.
Optymizm dziejowy, który został nieprzejściowym aktywem ludzkości,
każe wierzyć, że upadek cywilizacji zachodniej nie jest równoznaczny ze
zniszczeniem jej wartości. Odkąd świat zrósł się technicznie, zanikanie bez       
»
reszty całych cywilizacji jest nie do pomyślenia. Gasną jej ogniska, ale cy-
wilizacja zostaje i rozlewa się po świecie jak hellenizacja po upadku Grecji.
Cywilizacja zachodnia może upaść, a westernizacja będzie promieniować jak       
«
światło dobiegające ze zmarłej gwiazdy, która już nie świeci.
Już teraz widać, jak planeta Cywilizacji Zachodniej stygnie w konsternacji
międzyepokowej, jak pęka, jak odrywają się od niej meteoryty, poszerzają       ^
w kurczącej się, zamarzającej masie rysy i jak odwalają się całe połacie.
180
Wielka Brytania usuwa się z kooperacji europejskiej, twierdząc, że Common-
wealth1 stał się w trzech piątych azjatycki. Proces ten będzie się pogłębiał, 
skoro
dla uzdrowienia gospodarki angielskiej trzeba wysiedlić z United Kingdom za
morza piętnaście milionów.
Polityczne decyzje przechodzą na półkulę zachodnią. Przed nimi jeszcze
przeniósł się ekonomiczny punkt ciężkości.
Przenosi się kultura. Europa w latach powojennych otrzymuję już zaledwie
pięćdziesiąt procent nagród Nobla. Kultury narodowe się przenoszą. Dominan-
tą kultury hiszpańskiej zaczyna być Ameryka Południowa. Kościół katolicki
idzie za przeprowadzką Europy; przestał być kościołem zachodniej cywilizacji
u Koptów maronitów, w Abisynii u grekokatolików. Przestaje nim być
w poazteckich świątyniach Meksyku, w których królują święci z przyprawiony-
mi brodami. Przestaje być nim w technokratycznych kościołach amerykańskich,
w których basementach2 króluje bingo. Nie wiadomo, jak czarny wynurzy się
z obieży afrykańskich i jak żółty z bezmiaru Chin; liczba pozaeuropejskich
kardynałów w ciągu tego stulecia z jednej dwunastej stała się jedną trzecią.
Żydzi kończą swój definitywny przelot poza Europę; państwo Izrael
żółknie w rozrodczości Żydów azjatyckich i afrykańskich.
Przemysł francuski ucieka do Algieru i Maroka, belgijski do Konga,
Anglii - do czarnej Afryki. Z drugiej strony, w cywilizacji euroazjatyckiej
przemysł odpływa z Rosji europejskiej za Ural. Odpływa i ludność przez
wysiedlanie do Azji milionów skazańców, milionów deportowanych z Ukrainy,
Białorusi, Besarabii i państw bałtyckich, z obszarów niemieckich nad Wołgą
i przez rozpoczynające się przesiedlanie z państw satelickich.
Z zachodu Europa topnieć poczęła na rzecz drugiej półkuli już od połowy
zeszłego stulecia, dając samym tylko Stanom Zjednoczonym trzydzieści osiem
milionów. A obecnie, gdyby otworzono stawidła, miliony runęłyby z Europy.
Wobec tego Europejczycy usiłują sobie wmawiać, że jak upadająca kultura
Rzymu przeniosła się do Bizancjum, tak teraz europejska przeniesie się do
USA3. Stworzy się nowa cywilizacja - atlantycka4. Byłaby to koncesja z nazwy
na rzecz dawnej treści.
Obliczają, że w roku dwutysięcznym Ameryka Łacińska będzie liczyć trzy-
sta siedemdziesiąt pięć milionów, gdy USA i Kanada - sto dziewięćdziesiąt5.
Można więc liczyć się z przyszłym wpływem Ameryki Południowej na kulturę
Stanów. Profesor F. S. Northrop z Yale uważa, że kultura Ameryki Południo-
wej, jest może więcej dojrzała, choć mniej wydajna w sensie nowoczesności niż
' [Red.:] Commonwealth of Nations - Brytyjska Wspólnota Narodów.
2 [Red.:] Basement - pomieszczenie piwniczne o charakterze mieszkalnym.
3 M. Kraus: Atlantic Worid Cwittsatwn (1949).
4 O. Halecki: Borderland of Western Cwilisatwn (1952).
5 E. Fischer: The. Passing of the European Agę (1947).
l8l
kultura Stanów Zjednoczonych, i że jej wpływy na kulturę USA są desperata
needed1.
W Ameryce Południowej dominuje przewaga krwi indyjskiej. W 1925 jeden
z ministrów Meksyku wywiódł mi, że od czasów Korteza nie przyjechało
z Europy więcej niż trzysta tysięcy ludzi. Kiedyśmy się uścisnęli meksykańskim
embrasso, moje europejskie palce wyczuły wielki pistolet pod jego marynarką.
Wszędzie w dół od Meksyku - aż po Ziemię Ognistą - to już tylko werniks
zachodni.
Rola dominująca zapewne zostanie przy USA wraz z ich potencjałem
gospodarczym. Z tego jednak nie wynika, żeby nadzieje Europejczyków na
zakamuflowanie się w "cywilizacji atlantyckiej" były usprawiedliwione.
Kiedy po totalnej katastrofie spłoszony Europejczyk uciekał z Europy
niosąc brzemię swej chorej cywilizacji jak Eneasz unoszący z płonącej Troi
swego ojca2, zwycięska Ameryka spotkała go jeszcze wyniośle. Skoro dotąd
miała same powodzenia: zdobycie niepodległości, zjednoczenie, granicę, zrobie-
nie pieniędzy, wygranie dwu wojen. Skoro dała odpowiedź na tyle trudnych
zagadnień - czyż nie potrafi dać odpowiedzi na zapytanie Eneasza-Węgier-
skiego?
Okazało się jednak, że ten rozbitek i jego gospodarz mówią innym
językiem. Eneasz mówił językiem syntez, językiem Kasandry. Jego dedukcyjne
myślenie, wywodzące się zarówno z glorii jagiellońskiej, jak i z męki powstań,
trafiało na indukcyjne myślenie amerykańskie. "History is bunk"^ - orzekł
amerykański święty. Henry Ford. W tym kulcie konkretności zastaliśmy
w Ameryce schyłek samouwielbienia technokratycznego. U początku tego
stulecia, kiedy wielki strajk węglowy zaskoczył zdumionych przemysłowców,
przemawiający w ich imieniu Mr Bear oświadczył, że "Bóg w swojej niezmie-
rzonej mądrości powierzył losy tego kraju wielkiemu przemysłowi". Ówże
Ford oświadczył, że wszystko, co wychodzi na pożytek przemysłowi, jest
moralne. Technokracja więc czuła się pomazańcem i odbiorcą praw moralnych
z ręki Boga na nowoczesnej górze Synaj - Wali Street.
Ten mijający okres technokracji, rozpoczynający stulecie zawiązaniem Steel
Corporation o potwornym kapitale miliarda stu milionów dolarów i zawiąza-
niem trzystu osiemnastu innych trustów o kapitale dwudziestu miliardów,
przypomina okres jurajski, w którym spacerowały potworne dinozaury trzy-
dziestometrowej długości, zaopatrzone w szczęki o dwustu zębach. Te dinozau-
ry jeszcze istnieją. Obecny minister wojny, Wilson, kiedy zarzucano mu, że chce
zawierać umowy z Generał Motors, w którym miał udziały w wysokości dwu
i pół miliona dolarów, odparł dumnie, że wszystko, co obraca się na korzyść
' [Red.:] Rozpac2liwie potrzebne.
2 Andre Gide: Lecture in Oxford (1947).
3 "Historia to bzdura".
182
Generał Motors, obraca się na korzyść Ameryki. Hoover w pamiętnikach,
wydanych w 1952, nazwał walkę F. D. Roosevelta z bezrobociem... odmianą
hitleryzmu.
Jednak to species1 fordowskie ginie, jak zginęły dinozaury.
Ale na rzecz jakiej kultury mają ustąpić te dinozaury?
Nie można mówić o Pax Americana nie postawiwszy równocześnie pytania,
na jakich cywilizacyjnych wartościach zostanie oparty.
Po wojnach peloponeskich, które też "zaczęły się o hegemonię, a skończyły
się o ideologię"2, Grecja upadła, ale hellenizacja rozlała się po wówczas
osiągalnym świecie.
Jeśli po dwóch wojnach podobny los ma spotkać Europę, to jej cywilizacja
również nie zginie, bo już za greckich czasów, przeszło dwa tysiące lat temu,
cywilizacje przestały zanikać bez śladu. Przypuszczać należy, że nastąpi aliaż
istniejących cywilizacji w cywilizację światową. Wśród ludzi, którzy utożsamia-
ją chrześcijaństwo bez reszty z cywilizacją zachodnią, to twierdzenie wywołuje
opór. Tymczasem katolicki pisarz Christopher Dawson liczy się z tą tezą: "Jeśli
Europę czeka rozbicie, jej kultura przetrwa i będzie wśpółkształtować świat"3.
Uformowanie się tej przyszłej cywilizacji będzie ulegało burzliwemu
naporowi. "Niektóre tylko kultury europejskie wejść będą mogły w skład
jakiejś nowej kultury, kiedy rozpocznie się inwazja Azji" - ostrzega, ku chlubie
socjologii polskiej, profesor Florian Znaniecki już w i9i94.
Przy formowaniu się więc tej cywilizacji potrzebny będzie czynnik kształtu-
jący, gospodarzący tymi naporami. Jeśli tym czynnikiem będą USA, możemy
liczyć się z westernizacją przyszłej cywilizacji.
Stany Zjednoczone mają po temu dane materialne, ale duchowe - tylko
predyspozycje. Te predyspozycje to udział kulturalnie aeuropejskich elemen-
tów w strukturze Ameryki.
"Indyjskie składniki stały się częścią kultury amerykańskiej, wprowadzając
stały czynnik niepokoju i raz na zawsze przeszkodziwszy w pełnym współdzia-
łaniu z kulturalnym życiem Europy"5.
Indyjski element jest podsycany imigracją z podrasowanej Ameryki Łaciń-
skiej, zwłaszcza przez nieopanowaną imigrację sąsiedzką z Meksyku i przez
swobodny dopływ imigracji z Porto Rico.
Zalew rasy żółtej, mimo zaciekłej obrony Ameryki, potworzył w niej
obszerne skupiska chińskie i japońskie, nie wstrzymał napływu Filipińczyków
i mieszkańców z Hawajów.
' [Red.:] Gatunek, rodzaj (biol.).
2 S. B. Clough: The Rise and Fali of Cwilisation.
3 Przedmowa do książki O. Haleckiego: The Limits of European History.
4 F. Znaniecki: Upadek cywilizacji ychodniej (Poznań 1920).
5 D. H. Lawrance: Studies in Ciassic Amwican Literaturę.
185
Rasa czarna liczy szesnaście milionów coraz bardziej infiltrujących. Pisarz
murzyński White oblicza, że rocznie-do społeczności białych wsiąka około
dwudziestu tysięcy dostatecznie już "wybielonych" Murzynów.
"W pracy, w rozrywkach, w życiu społecznym - wszędzie znajdujemy
piętno afrykanizmu" - pisze J. H. Franklin1.
Liczba Murzynów na urzędach z pięćdziesięciu tysięcy w 1955 skoczyła
na trzysta tysięcy w 1952. "Kiedy rasa murzyńska osiągnie pełnię świado-
mości, zajmie w cywilizacji amerykańskiej wysokie miejsce" - przewiduje
A. C. Barnes2.
"Żydzi, jak i Murzyni, nie poddawali się asymilacji"3. Ankieta Natana
Marwina wśród Żydów na pięćdziesięciu jeden uniwersytetach amerykańskich
wykazała, że osiemdziesiąt siedem procent studentów żydowskich otrzymało
gruntowne wykształcenie religijne. Owe pięć milionów Żydów, element
cywilizacyjnie tylko w jednej trzeciej pochodzący z obszarów cywilizacji
zachodniej, kulturalnie w stu procentach reprezentuje typ nie pokrywający się
z podłożem tej cywilizacji.
Emigracja słowiańska również w dużym procencie pochodzi z tych tere-
nów, z których przyszły masy żydowskie, z terenów cywilizacji euroazjatyckiej,
do której zarówno Toynbee, jak Spengler, jak szereg innych historyków
cywilizacji zalicza ziemie w zasięgu prawosławia.
Ale Ameryka nie tylko pełnymi garściami nabrała przybyszów z Rosji,
Jugosławii, Rumunii, Bułgarii, Grecji, Libanu. Jej nabytki międzymorskie -
węgierskie, litewskie, łotewskie, estońskie, a przede wszystkim... polskie nie 
są
bynajmniej tym samym, co nabytki włoskie, holenderskie, anglosaskie, skandy-
nawskie itd. Są to nabytki z obszaru cywilizacji mieszanej i aczkolwiek ściągnę
oburzenie zarówno moich rodaków, jak zapewne i Żydów, nie przestanę
twierdzić, że te wszystkie nabytki wniosły Stanom Zjednoczonym, jak zresztą
obu kontynentom amerykańskim, wielką elastyczność amortyzującą zbliżające
się zderzenie światowych cywilizacji.
Ten proces odrywania się od cywilizacji zachodniej począł się dawno, skoro
pozwolił już w XVIII stuleciu pisać europejskim obserwatorom: "Amerykanin
nie jest Europejczykiem, ani nawet potomkiem Europejczyka; stąd ta dziwna
mieszanina krwi, której nie znajdziemy w żadnym innym kraju. Amerykanin
jest nowym człowiekiem, który rządzi się nowymi zasadami"4. Amerykanie
przez całe stulecie bronili się przeciw tym "uwłaczającym" głosom, jak my
i teraz bronimy się przeciwko wszelkim stwierdzeniom, że nasza kultura
międzymorska ma cechy nie zawsze pokrywające się ze śródziemnomorską.
) J. H. Franklin: From Siwery to Freedom.
2 C. G. Woodson: The Negro in our History.
3 ]. R. Marcus: Early American ]ewry.
4 Crevencoeur: Lettersfrom cm Americcm Farmer (1782).
184
Powoli jednak poczynają widzieć w tym swój aktyw. "Różne są źródła naszej
cywilizacji, ale z czasem zbiegną się, aby sformować coś samorodnego i nie-
zawisłego rasowo" - pisze C. Woodson1.
Na każdym polu widać tę narastającą odrębność, nawet na językowym:
"Język nasz nie jest już tylko angielski. Indianie, Murzyni dodali swe składniki
i wlali swego ducha" - stwierdza językoznawca H. L. Mencken2.
Już i ośrodki oficjalnej nauki amerykańskiej poczynają stwierdzać, że
"wpływy cudzoziemskie, wplecione w amerykańską całość, przybrały formy
nowe, całkowicie odmienne od dawnych"3.
Wobec tej różnostronności przenikanie dalsze kultur, dochodzących do
głosu, nie napotyka ślepej ściany, jaką się otacza ustabilizowana europejska
cywilizacja. Czyż dla nas, Polaków, wychowanych na tej cywilizacji nie jest aż
dziwne patrzeć na te nieustanne nawoływania amerykańskie, aby poszczególne
komponenty ich ludności nie traciły cech narodowej kultury, aby ograniczały
proces melting pot (zeszmelcowania się w jednym garnczku) do wspólnego
wtopienia się w American Creed (wspólne wyznanie wiary w wolność człowieka,
które powinno być bożyszczem każdego obywatela amerykańskiego). Gotowi
jesteśmy wietrzyć w tym podstęp usypiający czujność mniejszości narodowych.
Kiedy jednak spostrzegamy, że podstęp nie może być uprawiany solidarnie
przez setki tysięcy nauczycieli szkolnych, policjantów, sędziów, chlebodawców,
poczynamy wykrzywiać się ironicznie: "Czyż taki nastrój Amerykanów nie
świadczy o braku poczucia własnej osobowości kulturalnej?"
Czy jednak to nie instynkt nadchodzących zdarzeń każe Amerykanom
ograniczać się do więzi American Creed i nie kwapić się do wtapiania swych
obywateli w ramy takiego nacjonalizmu, którego wzór wypracowała Europa?
Należy mieć nadzieję, że Ameryka nie zaakceptuje ideologii "sadzawki
atlantyckiej", która szmugluje dalsze panowanie cywilizacji zachodniej, schył-
kującej wraz z epoką, która ją wydała. "Niektóre tylko czynniki kultury
europejskiej wejść będą mogły w skład powstającej nowej kultury" - przewi-
duje profesor Znaniecki.
Cywilizacja zachodnia niemal nie absorbowała innych wpływów poza
wkładami kultury rosyjskiej, która jest wykładnikiem cywilizacji euroazjatyc-
kiej. Ale Toynbee ostrzega, że te inne cywilizacje tylko się przyczaiły.
W gruncie rzeczy pogłębiają się one nieprzerwanie w ciągu kilku tysięcy lat.
Aczkolwiek izolowane żelazną ścianą kolonializmu, opatrzone etykietą natives^,
potrafiły przez hinduizm stworzyć podstawy filozofii europejskiej, przez bud-
1 C. G. Woodson: The Negrolin our History.
2 H. L. Mencken: Dictionary of American English.
3 D. F. Bowers: Foreign Influence! in American Life (w pracy zbiorowej wydanej 
przez Uniw.
Princeton).                                         \
4 [Red.:] Krajowy, tubylczy.
185
dyzm dać założenia filozofii Schopenhauera, przez kulturę arabską, która znów
podchodzi do cywilizacji europejskiej jak za czasów krucjat, narzucić się do
tego stopnia wyobraźni europejskiej, że aż niektórzy adepci tzw. szkoły
oksfordzkiej przyjmowali mahometanizm. Nawet od czarnych wziął świat     r
rytm, elementy muzyczne i plastyczne, w przyszłości zapewne i witalizm.     i
Wysoce ukształcony Amerykanin, Raiph Bunche nawet przewiduje "dzień     !
czarnego człowieka na świecie". Cóż można wiedzieć? Wszystko to bowiem są
tylko przypadkowe krople oceanu falującego od biegunów kontemplacyjnej
nirwany i fatalistycznego kismet po biegun dynamicznego szyntoizmu.
W epoce, kiedy dążymy do Cywilizacji Uniwersalnej (Spengler nazywa ją
Czystą Cywilizacją), wnoszą ci partnerzy poczucie łączności z naturą jako
przeciwwagę dla zachodniego ujmowania jej z punktu widzenia postawy
władczej, komponentę estetyczną jako przeciwwagę zachodniego racjonalizmu.
Czy nie jest charakterystyczne, że Mao Tse-tung i Ho Szi Min są poetami, że
cesarz Japonii czci zakończenie okupacji amerykańskiej wierszykiem, który
wydaje się nam błahym, że Nehru oddaje się kontemplacji, premier Burmy
Thakin-Nu regularnie znika na rekolekcje ascetyczne w klasztorze buddyjskim.
Są oni produktem kultury, która zagadnienia filozoficzne robi strawą codzienną
szerokich mas. W tworzeniu się Cywilizacji Uniwersalnej, najeżonym aktami
nietolerancji i barbarii, eklektyzm tych mas stworzy amortyzatory przeciw
wstrząsom powodowanym przez nasze prawdy absolutne, z których dotąd
zdołaliśmy wyplenić dopiero dwie - nazizm i faszyzm. Odśrodkowość tych
filozofii będzie pożądaną przeciwwagą wkładu cywilizacji euroazjatyckiej
nasyconej elementem centralizacji.
Ta przyszła Cywilizacja Uniwersalna będzie potrzebowała dużo kleju
syntezy i będzie go obficie czerpać z pozaeuropejskiego rozumienia impondera-
biliów.
Aldous Huxley mówi, że mistycy to sól ziemi, zapobiegająca gniciu
społeczeństw. To samo mniej poetycznie sformułował na konferencji Asian
Re/afion Carlos Romulo, wyrażając nadzieję, że kultury azjatyckie będą pośred-
nikiem between embattied tdeologies\ - między wyzwierzonymi ideologiami.
Toteż kraje cywilizacji pozaeuropejskich w dziedzinie duchowej mają
swoiste poczucie wyższości wobec gadgetry cwilisytion, Uważają ludzi tej
cywilizacji za lisa, który, straciwszy ogon, wychwala życie bez ogona.
Wykładnikiem tego poczucia jest prąd, tzw. Trzeciej Siły, za stworzeniem
sobie przyszłości bez oglądania się na bieguny: cywilizację zachodnią i 
cywiliza-
cję euroazjatycką. Obserwując wszystkie kongresy arabsko-indyjskie, indyjsko-
-murzyńskie i wypowiedzi czołowych osobistości tych cywilizacji, należy do
słownictwa politycznego wprowadzić termin "Afrazja". Waga tego pojęcia jest
u nas na razie nikła. Tak jak my traktujemy natwes, Grecy traktowali
1 A. Coomaraswamy: Am I my Brother's keeper?
186
barbarzyńców, a Żydzi gojów (gentiks), aż póki ci barbarzyńscy goje nie
opanowali świata.
Historia może się powtórzyć, kiedy Ameryka będzie się musiała "rozpro-
szyć na garnizony i nadzory przy świecie, jak Rzymianie, Arabowie, Mongoło-
wie - za których tymczasem dzieło kultury budowali mający na to czas Grecy,
Chińczycy, Persowie, Hindusi, którzy w rezultacie narzucili swoją kulturę
zwycięzcom"1;
Ale te rachuby Trzeciej Siły, azjatyckiej, nie liczą się z tym, że tym razem
między nią i cywilizacją zachodnią nie znajduje się pustka, tylko kinetyczna
cywilizacja euroazjatycka.
Czy i jakie są widoki wspólnego budowania Cywilizacji Uniwersalnej przez
możliwie nieskrępowaną grę sił?
Po ludzku biorąc - żadne. Naturalny spadek wrogości, jaki zostawiły rządy
kolonialne rozessałby się i nie stał na przeszkodzie, gdyby nie to, co znalazło
wyraz w lapidarnym sformułowaniu Gandhiego: "Indie wegetowały nie pod
obcasem angielskim, tylko pod uciskiem cywilizacji zachodniej"2.
Przecież to jeszcze ojciec Gandhiego i jego koledzy wracając z Europy
poddawali się obrzędom oczyszczającym. Aby się wyzbyć takiego dziedzictwa,
trzeba czasu, a czasu nie ma. Przed Azjatami też staje ta świadomość. Sjahrir,
pierwszy premier Indonezji, pisał: "Walory uniwersalne nie są monopolem
Wschodu ani Zachodu"3 i przewidywał katastrofę, jeśli się nie połączą.
Jawaharlal Nehru pisał, że "nie jest wykluczone, że Indie skroją sobie szaty
pasujące zarówno do ich starej kultury, jak i do współczesności świata"4.
Ale rozsądek nie poparty siłą jest niemocny wobec żywiołu. Nową epokę
musi tworzyć czynnik formujący wyzwalające się moce, więc górujący nad nimi
siłą materialną.
Ameryka Południowa nie rozporządza dostateczną siłą materialną, by
stworzyć rząd Federacji Światowej, która stanie się szkieletem Cywilizacji
Uniwersalnej.
Czy jest taki czynnik - dostatecznie silny fizycznie, a równocześnie dosta-
tecznie elastyczny, aby nie stłumić gry sił cywilizacyjnych?
Albert Schweitzer, laureat Nobla w 1952, pisze: "W gruncie rzeczy nie
widać tych społeczności ludzkich, które by choć w ułamku mogły przyjąć tak
olbrzymie zadanie"5.
Świat jednak chce wierzyć, że potrzeba powołuje formowanie czynników
kształtujących dzieje i oczy jego zwracają się na Stany Zjednoczone.
' E. Fisher: The Passing of the European Agę.
2 R. Payne: Red S form over Asia (1951).
3 J. Nehru: Toward Freedom (1941).
4 J. Nehru: The Discovery of India (1945).
5 A. Schweitzer: The Philosophy of Cwilisation (1949).
i8y
AMERYKA NA ŁAWIE OSKARŻONYCH
Jakże 2 tą elastycznością? Jakie szansę mają Stany Zjednoczone na polu
duchowym?
Podczas gdy - według wyrażenia Rabindranatha Tagore - "nie ma w Azji
narodu, który by nie patrzył na Europę ze strachem i podejrzliwie"1, USA nie
powstało na kolonialiźmie i nie boi się powstania przemysłu w byłych krajach
kolonialnych. Przeciwnie, tam właśnie znajdzie swoje rynki zbytu. Wyzwolenie
kolonii - to perspektywy wielkiego drive'u (pędu) amerykańskiego przez trzęsa-
wisko padającego kapitalizmu europejskiego. Drwe ten już by nastąpił, gdyby
USA nie obawiało się chaosu. Tę odmienność Stanów rozumie Afrazja.
"Amerykanie, aczkolwiek korzeniami są zaczepieni o stary świat - pisze
Nehru - są jednak narodem młodym, niewyżytym, bez obciążeń i kompleksów,
jakie dźwigają stare rasy"2.
Amerykanie powstali z rewolucji, wielbią nonkonformizm, dali prawo
obywatelstwa herezjom, uniknęli usztywnienia przedziałów klasowych, stwo-
rzyli, jak żaden kraj na świecie, możliwości awansu społecznego, wymuszają na
sobie sprawiedliwszy rozdział dochodu społecznego. Ta społeczność ludzka
rewolucyjna z ducha, demokratyczna do szpiku kości, głęboko humanitarna
w stosunkach międzynarodowych, mogłaby znaleźć drogi do innych kultur,
w warunkach swobodnego oddziaływania. Czyż nie wspaniałym świadectwem
tego jest przeprowadzone przez Stany Zjednoczone w Japonii wielkie dzieło
reformy rolnej.
Ale ślepy strach Międzyepoki bierze Amerykę za włosy i pcha na zgubne
tory żandarma starej epoki. Ameryka broni wraz z angielskim imperializ-
mem status quo w Azji, finansuje dochodzenie do władzy rządów konserwa-
tywnych we Włoszech i Francji, usztywnia Niemcy przywracając do życia
kartele ekonomiczne, w Japonii osadza czynniki prawicowe, podtrzymuje
wszelkich azjatyckich koronowanych playboysów. Pod osłoną Stanów Zjedno-
czonych na Filipinach utrzymuje się wyzysk i korupcja. Ameryka odmawia
rozpatrzenia w United Nation wolnościowych dezyderatów Tunisu. Wszędzie
w Azji, gdzie już teraz pojawia się Amerykanin, gasną wszelkie widoki re-
formy rolnej.
' R. Tagore: Open Leffer to G. Murray.
2 W. Willkie: One Worid (1943).
i88
Jest zrozumiałe, że wobec komunistycznego zagrożenia nie jest bezpiecznie
zrzekać się sojuszników starej epoki. "Nie zmienia się koni w środku brodu"
wydaje się brzmieć logicznie. Ale równie logicznie na końcu tej żandarmskiej
kariery leży katastrofa. "Nie sądzę, aby jakikolwiek kraj na świecie miał równie
szlachetne dokonania za sobą, jak USA - mówił w United Nation przedstawi-
ciel Pakistanu po amerykańskim zdradzeniu sprawy Tunisu - toteż obecny
zwrot jest trudny do zrozumienia. Nie mogę ogarnąć konsekwencji, jakie to za
sobą może pociągnąć".
Ten okrzyk rozpaczy Saida Bokhari powtarza Azja i powtarzają myślący
Amerykanie. Jeszcze przed kilku laty możliwość tej sytuacji nie przyszłaby im
do głowy. Wtedy hołdowali przekonaniu (Wendell Willkie, obleciawszy świat
w 1942, uspokajał swoich współobywateli), że nic światu nie może zagrozić
"jeżeli nie wystawimy na pośmiewisko ideałów, o które podjęliśmy walkę"1.
W trzy lata potem Międzyepoka doprowadziła tę wspaniałą społeczność
amerykańską do zdradzenia w Jałcie ludów Europy Wschodniej. Obecnie - do
zdradzenia ludów Afrazji.
Każda droga wydaje się wieść do zguby.
Zdradzenie rządów europejskich - do zguby natychmiastowej.
Zdradzenie sprawy wolności świata - do nieuniknionej zguby w bliskiej
przyszłości.
Wycofanie się - do nieuniknionej zguby, odroczonej jeszcze na parę in-
nych dni.
Droga jedyna - to przerąbać się do leadershipu świata. Ameryka jest niejako
skazana na wielkość. Strach nie jest elementem wielkości. Twórcy epok muszą
mieć irracjonalną wiarę.
I tu stajemy wobec problematu dozbrojenia moralnego Ameryki.
Jak oceniać aktyw duchowy tej rodzącej się cywilizacji, odrywającej się od
cywilizacji zachodniej?
Odwołamy się do wrażeń, które uderzają Europejczyka.
Korupcja ledwo maskowana napawa go zdumieniem.
Prezydenci wielkich miast na usługach gangsterów.
Szefowie urzędów podatkowych na usługach korupcji.
Potężne lobbies pracujące na zasadach cash on delwery (zapłata przy do-
stawie).
Kupowanie urzędów. Zdumiony Anglik, w którego ojczyźnie Churchill
przeszedł kosztem dwu tysięcy dwustu trzydziestu czterech dolarów, dowiadu-
jąc się, że wprowadzenie Trumana do Białego Domu kosztowało trzynaście
milionów pięćset sześćdziesiąt trzy tysiące osiemset siedemdziesiąt osiem
dolarów, gotów jest przy wyborach 1952 pytać: "Whaf price Presidents?"2.
1 S. Fliegers w "American Mercury" (1952).
2 S. Fliegers w "American Mercury" (październik 1952).
189
Kiedy Europejczykowi w urzędzie pocztowym nie umieją" obliczyć ceny
przesyłki do jego kraju, dowiaduje się, że na czterdzieści pięć tysięcy 
naczelni-
ków pocztowych, dwadzieścia dwa tysiące zawdzięcza swe stanowiska nie
egzaminom tylko wysłudze politycznej i że jest to jeden z przejawów szeroko
rozgałęzionego systemu podziału łupów politycznych.
Prezydent, uważający za obrazę osobistą wytykanie nadużyć jego przyjacio-
łom politycznym.
Katonowie gromiący prezydenta i z kolei obrażający się na niego za projekt
ujawniania dochodów pobocznych członków władzy prawodawczej, admini-
stracyjnej i sądowniczej.
Kiedy cudzoziemiec zwraca się o wytłumaczenie tego wszystkiego, otrzy-
muje odpowiedź generała, szefa obozu mechanicznego w Detroit: "Wszyscy to
robią, tylko na nich nie padło."
To samo mówiło dziewięćdziesięciu absolwentów West Point, usuniętych
za oszustwo przy egzaminach; tę samą odpowiedź dają cudzoziemcowi gazety,
opisując bankiety dla burmistrzów opuszczających więzienie odsiedziane za
łapownictwo.
Hasło walki z korupcją wysuwane przez republikanów w kampanii przeciw
Stevensonowi wysuwano jako trik propagandowy. Obywatel bowiem rozumie,
że korupcja nie jest przywilejem żadnej partii, tylko właściwością życia
amerykańskiego. Ten sam Stevenson był pogromcą korupcji republikańskiej
w Illinois.
Cudzoziemiec widzi artykuły, książki całe poświęcone demaskowaniu
Trumana, nadużyciom rodziny Rooseveltów; książki te cyrkulują bez przeszko-
dy, podczas gdy na obszarze cywilizacji zachodniej stanowiłyby element, który
nie mógłby pozostać bez załatwienia.
Wgłębiając się w dzieje, widzi tragedie najlepszych, jak gubernatora La
Folette, którego opuszczali najbliżsi pod presją korupcji.
Widzi pod wpływem tej korupcji anarchię, w której, mimo zakazów
w czterdziestu sześciu stanach - siedemdziesiąt pięć tysięcy slot machines1 ssie
z tych stanów trzy miliardy dolarów rocznie, największe porty USA są jawnie
eksploatowane przez monopole potężnych syndykatów gangsterskich. Widzi
dostojników, deklarujących kryminalistom wierność dozgonną idącą istotnie za
grób, skoro widuje się burmistrzów dźwigających trumny zmarłych królów
świata podziemnego.
Nie jest to żadna cecha korupcji demokratycznej, narosłej przez dwadzieścia
lat nieprzerwanych rządów. W rok już po obraniu Eisenhowera wybucha
sprawa republikańskiego wicegubernatora A. H. Wicksa, lidera większości
republikańskiej w legislaturze stanu Nowy Jork, który odwiedza w Sing Sing
potężnego gangstera J. Faya. A. H. Wicks broni się, że to nic złego, prezentuje
1 [Red.:] Slot machinę - automat do gry.
190
długą listę wysokich dygnitarzy, prawodawców, osób duchownych, prawni-
ków, działaczy robotniczych, którzy odwiedzają kryminalistę, dalej wywierają-
cego z celi więziennej wpływ na życie publiczne.
Europejczyk rychło orientuje się, że policja miasta, w którym mieszka, jest
na stałych listach płacy obejmujących wszystkie szczeble - od najwyższych,
które wypłaca świat gangsterski, prosperujący świetnie pod kinkietami różnych
inwestygacji. Opinia ma w stosunku do tych inwestygacji zainteresowania
sportowe: sędzia i podsądni mają w jej oczach równe sympatie, które prze-
chylają się na rzecz strony, okazującej się bardziej smart.
Europejczyk widzi całe powiaty {counties) pod władzą band gangsterskich,
jak choćby w Polk County odległym o dwadzieścia mil od siedziby senatora
Kefauera, przewodniczącego komisji śledczej dla badania świata przestępczego
z ramienia senatu. Głosy wyborcze w powiecie padły w stu procentach na
kandydatury gangu, bo urny po głosowaniu zabierano do lokalów gangu
i wypełniano dowolnie; sądy, sterroryzowane od lat, w ciągu pięćdziesięciu lat
na sto morderstw popełnionych przez gang jedno tylko ukarały wyrokiem
skazującym; komisje inwestygacyjne wysyłane przez stan były blokowane przez
uzbrojoną bojówkę.
Europejczyk widzi w czołowych organach prasy całostronicowe portrety
właścicielek domów publicznych, które zaimponowały opinii osiągniętym
powodzeniem materialnym, wywiady z notorycznymi gangsterami, ściganymi
przez prawo, troskliwie notujące ich hobby, roztkliwiające się nad ich bukolicz-
nymi zajęciami, gdy równocześnie na rozkaz tych amatorów róż padają
podziurawione kulami ciała niewygodnych świadków.
Europejczyk ze zdumieniem obserwuje niebywałe schamienie band niedo-
rostków obojga płci, zalewających miasta, schamienie idące aż do najwyższego
dostojnika, jeśli urzędujący prezydent potrafi do recenzenta krytykującego
śpiew jego córki wystosować list per "taki synu", obiecujący mu obić mordę
(zmiękczamy tekst oryginalny ze względu na obyczajność publiczną). List taki,
niemożliwy w obrębie cywilizacji zachodniej, budzi takie same ciepłe uczucia
w masach amerykańskich, jak w masach japońskich wierszyk Mikada, na który
w cywilizacji zachodniej nie mogłaby sobie pozwolić królowa Elżbieta.
Uderzony brutalnością upodobań Europejczyk jest prowadzony z rugby
barbaryzującej europejski futbol na catch-as-catch-can^, który wyradza się w 
izbę
tortur. Odpowiadają temu programy telewizyjne, uplastyczniające dzieciątkom
ponad sto morderstw i tortur tygodniowo. Dzieciątka podrastając, z kilku-
dniowego polowania na jelenie wywożą nieco zabitych jeleni, kilkuset zabitych
i koło dwu tysięcy rannych myśliwych, każdy holiday celebrują kilku setkami
zabitych w wypadkach automobilowych. Poczyna rozumieć praktyki Ku-Klux-
-Klanu, w których respectable obywatele dokonują publicznych chłost ludzi,
* [Red.:] Walka w stylu wolnoamcrykańskim.
191
którzy im się nie widzą, przestaje się dziwić wypadkom linczu, skoro badania
trzeciego stopnia i bicie więźniów są aprobowane zwyczajowo.
Chcąc odpocząć na "lekkim" przedstawieniu, trafia na ciężkie prostactwo
pornograficznej burleski, której chwyty są bliższe dzielnic zakazanych Azji
i Afryki, niż europejskiego "Follies Bergeres"; idąc zaczerpnąć oddechu
w parku, widzi powszechnie tolerowane "nekowanie" (najściślejszy, acz
niewonny polski termin: "macanie się"), nieodłączny atrybut narodowej
instytucji boy-friends.
Pragnąc kupić przedmiot nie mający nic wspólnego z płcią piękną, widzi go
zachwalany w ogłoszeniach przez dziewczynę w majtkach; ten seksapil otacza
go ckliwie przez dwadzieścia cztery godziny.
Konstatuje detronizację książki, która, o ile nie jest wzięta przez jakiś Book-
-of-the Month Ciub, ma mniejsze nakłady niż w małych krajach Europy, do-
wiaduje się, że ten najbogatszy kraj świata ma tylko kilkunastu pisarzy, którzy
są w stanie utrzymać się ze swych książek nie dorabiając publicystyką, kinem,
radiem lub telewizją.
Korespondenci z Korei jednym głosem donosili, że "żołnierze amerykańscy
całkowicie nie rozumieją powodów, dla których znaleźli się w Korei"1. Stąd
"morale naszych wojsk jest dobre, jeśli za nie brać zrezygnowane liczenie
punktów, ile jeszcze czasu musi się przebyć na froncie, i odwagę, której
jedynym źródłem jest obmyślanie jak uniknąć niebezpieczeństwa"2. Powoduje
to troskę zaangażowanych specjalistów: "Olbrzymią jeszcze robotę należy
przerobić, zanim się przekona żołnierzy"3. Fachowcom technokratycznym
widać wydaje się, że drogą fachowej propagandy sprzedadzą żołnierzom
potrzebę umierania, tak jak za czasów pokojowych potrafili im sprzedawać inne
towary. Tymczasem zaś ze zdumieniem czytamy takie dokumenty, jak np.
raport brygadiera Marshalla, że w oddziale tysiąca żołnierzy wycofujących się
"wśród ciężkiej walki" skonstatowano po skontrolowaniu luf, że wystrzelono
choćby po razie z trzydziestu siedmiu karabinów.
W rezultacie turysta europejski wraca do macierzy-Europy, gdzie paraduje
za speca od spraw amerykańskich.
Oto garść jego błyskotliwych syntez, z którymi paraduje po europejskich
przyjęciach:
- Ameryka? No tak, imponuje materialnie, ale w swym ogromie przypomi-
na dinozaura, w którego potężnym cielsku tkwił mózg wielkości główki od
szpilki.
- Pan lubi paradoksy...
' G. Barret w: "New York Times" (grudzień 1951).
2 "Life" (listopad 1952).
3 Dr J. W. Riley w: "Sociology Rutgers Univ.".
192
- To nie moje określenie, ale Kennana, przodującego mózgu w amerykań-
skiej polityce zagranicznej. Gdzież oczekiwać od USA jakiegoś leadershipu?
Cielsko leży w skrajnym izolacjonizmie, mózg wielkości szpilki nie umie nic
przewidzieć. Co mówić o przyszłości, kiedy jesienią 1947 ćwierć głosów
badanych w Instytucie Gallupa orzeka, że miniona wojna, która skruszyła
nazizm, dała Ameryce potęgę światową, prosperity wewnętrzne - była całkiem
niepotrzebna.
Dinozaura trudno jest poruszyć, trzeba niemal oderwać mu ogon, aby
doszło do jego świadomości, że jego interesy są zagrożone. Dopiero wówczas
poczyna się wściekać, cielsko z izolacjonistycznego bezwładu wpada w drgawki
wszędobylskiego interwencjonizmu. Pchają miliardy w Czang Kaj-szeka - rzu-
cają go; rzucają Koreę, aby pchać miliardy w Europę; teraz chcą rzucić Europę,
pchać się w Indochiny. To im w głowie jakieś hooverowskie Gibraltary, które
porzucają dla containment (powstrzymywania), aby teraz je rzucić dla leaning -
czynnej defensywy. Jutro leaning przestanie się podobać, może pchną się do
koncepcji wojny prewencyjnej, rzucą tę koncepcję na rzecz jakiejś polityki
liberation...
- No więc dinozaur konsekwentnie awansuje w myśleniu...
- Albo też, jeśli podatnicy zawrzeszczą, zmniejszy podatki i znów wróci do
idei Gibraltaru. Jakże można mówić, że polityczna myśl amerykańska postępu-
je, skoro jej przedstawiciel, Acheson skarży się, że nie może zogniskować woli
amerykańskiej, bo sto pięćdziesiąt milionów obywateli interesuje się stu
pięćdziesięcioma milionami tematów - i każdy czym innym. "Przeciętny Ame-
rykanin obchodzi swoje dwudzieste piąte urodziny zamykając sklepik mózgo-
wy i odmawiając jego kompletowania. A w czasie tych urodzin ma mentalność
czternastolatka. Pisząc używa około tysiąca słów, w czytaniu rozumie około
sześciu tysięcy. Dla wywołania reakcji zbiorowych element intelektualny jest
zupełnie drugorzędny". Tę opinię tym razem wygłasza nie mąż stanu, tylko
studium specjalistów reklamowych, analizujących zespół środków, na jakich
należy opierać skuteczną kampanię1.
Jeśli specjaliści głowią się nad sales-resistance (opór nabywania) przy sprzeda-
ży gadgetów, to jak ma sprzedawać zrozpaczony mąż stanu publiczne idee? Jeśli
jeszcze w 1952, kiedy już Amerykanie doczekali się osiemdziesięciomiliardowe-
go budżetu, podatków dochodzących do osiemdziesięciu centów z dolara i stu
dwudziestu tysięcy zabitych i rannych, jeszcze do wyborów prezydenta stanęło
sześćdziesiąt jeden procent - procent tak niski, jakiego mniej przytłoczona
odpowiedzialnością Europa nigdy nie miała w spokojniejszych czasach.
- To prawda. - zgodzą się niechętnie słuchający Europejczycy. Anglik
sobie przypomni, że w jego kraju stanęło do ostatnich wyborów osiemdziesiąt
trzy procent, Szwed, że osiemdziesiąt itd., w tych mniej więcej czasach, kiedy
\ K. M. Good and H. Powel: The Sea af Humanity.
13 De Profundis 195
wybory w 1948 miały w USA zaledwie pięćdziesiąt jeden procent głosują-
cych. - To prawda - czepiają się podważanej nadziei - ale jednak USA zbroi
się i zbroi świat.
- Ach, mówicie państwo o tym "wszędowojowariiu"? Pentagoński dino-
zaur, za którym nie stoi żaden poryw twórczy stu pięćdziesięciu milionów
właścicieli pralek automatycznych, toczy zakłopotanymi oczkami swego olbrzy-
miego cielska po globie ziemskim. Jeśli wielkie ruchy w historii miały swoje
płonące hasła, jak "Pro Christo!..." wypraw krzyżowych, to w tej decydującej
epoce Pentagon winienby za hasło obrać tytuł kpiarskiej sztuki B. Shawa: You
Nerer Can Te// (w luźnym przekładzie: "Nie zgadniesz nigdy"), A może tu
uderzy komunizm? A może tam?
Taki program zbrojeń to jakby ktoś wybrał się kupować ubranie na se-
zon zimowy z mocnym postanowieniem wyekwipowania się jak najbardziej
elegancko i wszechstronnie, niezależnie od tego, czy jejmość dobrodziejka
zadecyduje wybrać się na plażę w Miami, na narty w Norwegii, albo może na
polowanie na słonie w sercu Czarnego Lądu.1
A mała kobietka z trzema podbródkami siedzi sobie w kremlowskim
okienku i skubie, wróżąc, kwiatek.     ,
' W. Lippman w: "Hćrald Tribune" (marzec 1952).
AMERYKA - KATALIZATOR CYWILIZACJI
UNIWERSALNEJ
Zdarza się, że ten bezwzględny, ale nie pozbawiony zmysłu obserwacyjnego
krytyk znajdzie się ponownie w USA nie jako turysta.
Wyjeżdżając będzie robił męczeńskie miny:
- Ach, na każdym rogu każdej ulicy każdego miasta taki sam skład
apteczny. Biorę ze sobą jako odtrutkę Myśli Pascala, wydanie z 1776, wyna-
lazłem u bukinisty, w tłoczonej cielęcej oprawie ze złoceniami, z kilku
zjedzonymi przez czas kartkami. Nieco witamin europejskich - uśmiecha się
smętnie - na to zwietrzałe cmentarzysko europejskiej kultury.
Nie jest wykluczone, że jeśli ten zakamieniały Europejczyk jedzie jako
dyplomata, to i po dwudziestu latach w paskowanych spodniach wróciłby
z tą samą znudzoną miną, z jaką przesiedziałby te dwadzieścia lat zanurzony
w hermetycznym kloszu, zanurzonym w amerykańskie morze. Orientowałby
się świetnie w personaliach kraju, jego przemyśle, jego posunięciach politycz-
nych. Znałby cyfry budżetu, importu i eksportu, stan zadłużenia, znałby sporo
świetnych i celnych anegdot o Ameryce. Znałby wzdłuż i wszerz Amerykę.
Znałby wielu Amerykanów. Wobec czego uchodziłby za speca od Ameryki i za
świetnego urzędnika. Bo przecież skoro tylu rzeczy nauczył się, skoro tyle
faktów zdołał poznać, to można mu darować, że jednej rzeczy nie zdążył się
nauczyć. Ten drobny defekt jest zresztą do darowania, skoro go podzielają
wszyscy jego europejscy koledzy nie tylko w Waszyngtonie, ale i w Moskwie,
Pekinie, Tokio, Kairze, Delhi - wszędzie, gdzie stykają się z inną cywilizacją.
Spojrzenia tego nie dają ani fakty, ani anegdoty.
Ale zdarzyć się może, że ten cudzoziemiec został wyrzucony przez los (może
jest synem zbiedniałej angielskiej rodziny, może uciekł od Hitlera, albo teraz 
zza
żelaznej kurtyny) i skazany na szukanie kawałka powszedniego chleba w tym
"okropnym" kraju.
Zaraz na wstępie ten pogorzelec poczuje ciepłą życzliwą pomoc pierwszego
z brzegu sąsiada. Nikt nie będzie się wyśmiewał z jego akcentu, wszyscy będą
zainteresowani, aby jemu, obcemu, umożliwić opening, aby jemu, obcemu, dać
opportunity^
Ponieważ nie opuściła go dociekliwość intelektualisty, rychło sobie powią-
że, że sąsiad Jimmy, który mu pozwolił partolić w swoim warsztacie, jest
' [Red.:] Sposobność.
13* 195
potomkiem prapradziadka, który nie ruszyłby na zachód, rojący się od Indian,
bez współdziałania innych pionierów; dziadka, który nie postawiłby log-cabin^
bez pomocy innych osadników, bo by nie wtoczył aż pod dach ciężkich bali;
ojca, który by nie wymłócił zbioru kukurydzy, nie wezwawszy sąsiadów do
gromadzkiej pomocy; że on sam, jego sąsiad, Jimmy, załatwia sprawy polio
i raka, pomocy biednym, ubezpieczenia i tysiąc innych bez oglądania się na
państwo, z pomocą współobywateli, bo wszyscy oni są produktem pokoleń,
których życie regulowały town-meetings - solidarne postanowienia sąsiedzkie.
Przyszedłby do jego życia pierwszy dar Ameryki - serce ludzkie. Poczułby,
jak przed stuleciem poczuł de Toequeville (i Bryce i inni), że "Amerykanie są
wielkimi zwolennikami i propagatorami wszelkich poczynań, mających dobro
publiczne na oku".
Mac Cracken, były przełożony czołowego w Stanach Vassar College,
podkreślając krytykę Ameryki w maszynopisie tej książki jako suggestwe and
provocative, radzi mi zwrócić większą uwagę na tę cechę amerykańskiego
charakteru. Cytuje, że w jego mieście na czterdzieści tysięcy mieszkańców jest
sześćset czynnie działających organizacji, że w fabrykach na kursach wieczor-
nych uczy się siedem tysięcy ludzi, w wieku powyżej dwudziestu pięciu lat.
Miałem możność sam stwierdzić ten pęd w miasteczku, w którym miesz-
kam, wykładając język polski na kursach dla dorosłych, które są organizowane
i płacone z pieniędzy amerykańskich. Poza moimi trzydziestu czterema ucznia-
mi na tych kursach uczy się ponad sześciuset uczniów, a przecież inne high
schwis, rozsiane w promieniu zaledwie kilku mil, mają zorganizowane takie
same kursy.
W 1955 zebrano w Stanach Zjednoczonych cztery miliardy datków na cele
społeczne (choć z drugiej strony skradziono z tego sto dwadzieścia milionów
w sposób bezpośredni, w samym tylko Nowym Jorku dwadzieścia pięć
milionów; w pośredni zaś, jak zamówienia, dostawy, koszty administracyjne
itd. - grubo więcej).
W Ameryce istnieje osiemset dziewięćdziesiąt dziewięć fundacji, z których
dwieście czterdzieści reprezentuje kapitał półtora miliarda dolarów.
Poza tym dziesięć tysięcy organizacji filantropijnych. Niezliczone ilości fun-
dowanych wyłącznie ze społecznych funduszów instytutów naukowych, szkół,
szpitali, kościołów. Tysiączne organizacje finansujące wpisowe młodzieży, po-
szczególne organizacje lokalne finansujące poszczególne colleges, uniwersytety 
itd.
Nawet znalazła się specjalna fundacja popierająca śmiech, humor i dowcipy2.
Te "social lubricators"3 jeszcze bardziej w ostatnich latach wzrastają na skutek
odliczania z podatków. Na skutek tego przy wielkich korporacjach przemy-
\ [Red.:] Chata 2 okrąglaków.
2 American Fundation and their Fields - Raymod Rich Associates (Nowy Jork 1948).
3 [Red.:] Towarzyskie społeczne "oliwiarki".
196
słowych powstały specjalne biura, rozdzielające rokrocznie od ręki przy
bilansach rocznych miliony na cele społeczne.
Sądy amerykańskie nie działały dosyć szybko dla potrzeb życia. I natych-
miast, jak wszędzie, gdzie obsługa urzędnicza nie nadąża, radzi sobie inicjatywa
prywatna. Powstaje Obywatelska Organizacja Dobrowolnego Arbitrażu. Roz-
porządza ona w tysiącu sześciuset miastach trzynastu tysiącami bezinteresownie
działających arbitrów, sprawnie i bezapelacyjnie rozstrzygających sprawy,
z których najmniejsza wynosiła dolara czterdzieści siedem centów, największa
zaś cztery miliony dolarów*.
Europejczyk więc, gdyby Chciał zrezygnować ze stanowiska turysty,
zrozumiałby, jak z tej życzliwości człowieka do człowieka wyrosła potężna
szkoła życia - optymizmu amerykańskiego przekonanie, że "there is always
room at tbe top" (dla każdego znajdzie się miejsce na szczycie drabiny społecz-
nej). Z wolna sceptyk, bajdurzący o dinozaurze, zacząłby rozumieć, co
o Amerykanach powiedział W. H. Yanderbilt, którego ojciec poczynał nie-
słychaną karierę finansową jako ubogi łódkarz: "Takich ludzi nikt i nic
nie potrafi zgnębić. Zawsze, w rezultacie, wypłyną. Spójrzcie, czyż tak nie
jest"2.
"Spójrzcie, czyż tak nie jest" - uczepi się jego struchlałe europejskie serce
nadziei, którą mu dadzą prości ludzie Ameryki w odpowiedzi na jego
pesymizmy rozsnuwane po salonach gasnącego świata.
Może już wówczas wkradnie się do jego umysłu podejrzenie, że ten kraj nie
znający drobnej zawiści, nalęgłej przez wieki w podzielonej na cechy, klasy,
kraiki Europie, ale dostępnym wielkim namiętnościom, wkracza na poczyna-
jącą się ścieżkę jakiejś obcej cywilizacji?
Nie będąc w wieży z kości słoniowej turystycznego hotelu, pocznie
widzieć - stojąc w ciepłym tłumie żywych ludzi w kombinezonach i flanelo-
wych koszulach - rzeczy dotąd dla niego zakryte.
Zobaczy, że ci ludzie, tak rozróżnieni, że Sekretarz Stanu nie umie
wypośrodkować ich opinii, tak prymitywni, że agenci ogłoszeniowi głowią się
jak trafić do nich tym ich nikłym wókabularzem słów i pojęć - mają wspaniałe,
nie spotykane w Europie poczucie Codzienne swojej ojczyzny.
Przybysz z rozdartej, zmęczonej, sceptycznej Europy grzeje się przy cieple
optymizmu amerykańskiego, liczy i wyliczyć nie umie, jak wielkim aktywem
jest ten - nie wydeklamowany w alegoriach - stały, żywy, codzienny stosunek
Amerykanina do swojego kraju.
Zobaczy jak szorstkość, sięgająca od rugby po listy prezydenta, poczęła się
z twardej walki, kiedy nawet filozof-liberał, członek Akademii Francuskiej,
Beniamin Franklin, pisał, że wyniszczenie Indian jest tylko "celem Opatrzności,
' A. E. Hottchner: This Week ("Reader Digest", listopad 1955).
2 M. Curti: The Growth of American Thought (1951).
i97
która pragnie wyniszczyć tych dzikusów w celu dania przestrzeni tym, którzy
kultywują ziemię".
Przybysz nagle konstatuje, że - aczkolwiek jego powodzenia nie budzą jak
w Europie platonicznej zazdrości, gdzie szewc zazdrości prałatowi, że został
biskupem, a przeciwnie, ściągają mu ludzką sympatię - w niepowodzeniu nie
może liczyć na współczucie, które by miał w Europie, choćby w tym nie-
powodzeniu był ofiarą. Okazał się, po prostu, sucker, a ten, co go oszukał był
smart. Nagle ujrzy kult dla gangsterów w perspektywie tej franklinowskiej
twardości. I kiedy fetowany po wyjściu z więzienia gangster-burmistrz powie
mu po prostu słowami sprzed stu laty, wypowiedzianymi w Tammany Hali
przez G. W. Plunketta (który głosił prawo do brania łapówek): "Ujrzałem
dobrą dla mnie sposobność i chwyciłem ją za łeb" - europejski neofita pomyśli,
że jednak ten burmistrz ze swój ą względnością, to może jest jak raz opposite
number1 dla enkawudzistów zabierających się do fasonowania jego ojczyzny.
Tam w obrębie tej eurazjatyckiej cywilizacji tych enkawudzistów, jeńcy
europejscy pierwszej wojny ze zdumieniem obserwowali zabawę oficerów
rosyjskich w "kukuszkę": będący kukułką biega w ciemności po stodole
wydając okrzyk kukułki, a stojący w środku z pistoletami starają się go trafić.
Tu przybysz widzi nie mniej epatujące zabawy teen-agers (wyrostków).
"Kurczę", tzn., że współzawodniczące auta pędzą naprzeciw siebie po jednej
linii i ten z kierowców, który pierwszy straci nerwy i Skręci - zostaje
"kurczęciem". "Pająk" - kierowanie w pełnym pędzie na ślepo. "Wolna
kierownica" - wóz naładowany młokosami zostaje wprowadzony w szybkość
sześćdziesięciu mil na godzinę, po czym kierowca puszcza kierownicę; ten
z jadących, który pierwszy nie wytrzyma i złapie za kierownicę, płaci karę.
Wróżył im wszystkim dalszą karierę w więzieniu lub w szpitalu dla wa-
riatów. Przyjechawszy na stały pobyt, zastał ich ciężko pracujących. W jego
kraju mówiło się na widok tylu uroczych, miłych, dobrze wychowanych dzieci:
"Tyle książątek... Czemuż potem nie widać tych królów?". Tu raczej się to
prawo odwracało. I znowu nie mógł się połapać. Myślał, że trudności są niemal
konieczne przy powstawaniu nowej cywilizacji. Gdzie te trudności są zbyt małe,
degenerują się w ekscentryzm. Ekscentryzm amerykański będący nieraz buntem
przeciwko nie pasującej już europejskiej formie życia jest czymś w rodzaju
niepokoju dojrzewania przed skokiem w dojrzałość. Tak jak z tą młodzieżą.
Bezsensowne rekordy są nieraz radosną afirmacją wzrostu.
"Symplicyzm" amerykański wyda mu się nagle kluczem do siły, kluczem do
specyficznej wolności od sięgających głęboko konfliktów pomiędzy walorami
starożytności, średniowiecza i współczesności. Jakże brylował, causeur wspania-
ły, żonglując na tle tych konfliktów paradoksami politycznymi, socjalnymi,
moralnymi, estetycznymi i religijnymi, ileż nazbierał zachwyconych spojrzeń
' [Red.:] Odpowiednik.
198
kobiecych, ileż się nawydziwiał nad nieumiejętnością Amerykanów rozplątywa-
nia tego węzła gordyjskiego, w którym sam zresztą coraz bardziej się uplątywał,
aż struchlał... ujrzawszy miecz eurazjatyckiego Aleksandra.
Teraz, kiedy usłyszał i z amerykańskiej strony śmiech pogardy dla swoich
supłań, przybyło mu nieco odwagi. Zaczyna nawet dowodzić, że symplifikacja
jest konieczna wszędzie, gdzie trzeba się skoncentrować na realiach i przeciąć
sytuację.
Żołnierzy amerykańskich w czasie kilkumiesięcznego pobytu przed wojną
widział raz tylko - zwiedzając West Point. Oficerowie, pytani, czemu stale
ukazują się po cywilnemu, odpowiadali, że mundur ich krępuje, że kiedy
wchodzą do restauracji, wszystkie oczy zdają się ich wskazywać: "Patrzcie,
wszedł taki, któremu pracować się nie chce i musimy go żywić z naszych
podatków".
Potem zobaczył tych żołnierzy w Europie na jakiejś paradzie i śmiał się wraz
z tłumem europejskim, że te kowboje nie umieją maszerować.
Teraz, pracując na chleb w tej nagle zbliżonej sobie Ameryce, przeczytał
o amerykańskiej łodzi podwodnej "Cóchino", jak czterysta mil za kręgiem
polarnym przyszła na nią w sierpniowy dzień 1949 nawałnica, wybuch maszyn,
pożar. Jak w lodowatą toń ryczącego morza na pomoc zmytemu z pokładu
koledze skoczył jeden, osłabł, jak z kolei skoczył drugi. Jak jeden z oficerów
wpada w płonącą maszynownię, by wyłączyć baterię, jak go wyciągają inni
paląc się żywcem, świecąc spod popalonej skóry obnażonymi muskularni jak
preparaty anatomiczne. Jak ze zbliżającej się z pomocą innej amerykańskiej
łodzi podwodnej "Tusk" zmyty w ocean jej dowódca wydaje rozkazy do końca,
wydaje rozkazy tyczące ogólnej akcji, zalewany raz po raz przez wały wodne, aż
tonie; jak z załogi tej drugiej łodzi toną ludzie, którzy dobrowolnie rzucili 
się
na pomoc kolegom; jak i na tej pierwszej łodzi jej dowódca ściąga w tym mrozie
podbiegunowym z siebie kurtkę, sweter, buty na rzecz wyciąganych z wody
ludzi. Ot, taki sobie wypadek - nie w czasie wojny, która nastawia na
bohaterski diapazon - wśród szeregu zwykłych ludzi, których niebezpieczeń-
stwo złapało bez uprzedzenia.
Kiedy bez uprzedzenia niebezpieczeństwo złapało Peari Harbour, rezerwi-
sta marynarki nie otrzymawszy żadnych rozkazów otwiera samotnie ogień
karabinu maszynowego w niebo zionące bombami; dowódca pancernika,
świecąc jelitami z rozprutego brzucha, nie pozwala się wynieść - leżąc na
pokładzie wydaje rozkazy, aż ginie w ogniu, który objął pokład; dziesięciu
ludzi z obsady działa ginie, a jedyny pozostały po trzykroć wybierał nowy
pocisk z gniazda, lokował na wózku, przewoził go ku działu, ładował, celował,
strzelał. Potężny wybuch bomby zmiata go w morze; chorzy marynarze wy-
biegają ze szpitala przyłączyć się do akcji; obsady łodzi motorowych w piekle
pękających bomb kursują tam i z powrotem ratując ludzi z płomieni rozwa-
lonych cystern.
199
A kiedy wojna koreańska wybucha, kiedy szczupłe siły trzymają wycinek
Pusan, kiedy marines przebijają się z tzw. rezerwuaru, a dowódca dywizji
osobiście idzie z ostatnim osłonowym patrolem i wpada w ręce nieprzyjaciela,
kiedy padają piechurzy na samotnych pozycjach o kilkadziesiąt jardów od
okopów przeciwnika, a piloci odrzutowców przemierzają Mig Aź/ey walcząc
z liczniejszymi i lepszymi samolotami, waląc się na ścięte mrozem pola ryżowe
na tyłach nieprzyjaciela - poczyna błyskać ta "niepopularna wojna" niezwykły-
mi czynami: lotnicy, którzy, choć czas wracać, czekają w powietrzu do białego
rana, by następcom wskazać wykryte cele i giną; bezbronne helikoptery, które
lądują po rannych w ogniu nieprzyjacielskim; ochotnicy, którzy skaczą w mroź-
ną wodę, gdzie śmierć przychodzi po dwudziestu minutach, by dać miejsce
w helikopterze ratowanemu skostniałemu koledze i zostają sami w mroźnym
oceanie; lotnicy, którzy skrzydłami swych samolotów podtrzymują porażony
samolot kolegi. Imię ich - legion.
Zwykle najsilniejszym motorem jest zdecydowana wola nie dać zginąć
kolegom. Różne są widać męstwa, jak różne cywilizacje. Samobójstwa japoń-
skich kamikaze równie są obce zrozumieniu Europejczyków jak Amerykanów.
Grandiiokwencja europejskiego bohaterstwa, jakże, mimo to, istotnego nieraz,
drażni Amerykanów. Europejscy potomkowie .Cyrana de Bergerac z dysgustem
patrzą na źle maszerujących boysów, wymigujących się od munduru, nic nie
mających w sobie z rostandowskiego Panache Blanc. "Ci głupcy - mówił admirał
Perry, dowódca bohaterskich lotników z awiomatki "Essex" - wiecznie narze-
kają, że nasza młodzież to nic dobrego. Niechby poczytali sobie o żołnierzach
Washingtona. Cała ich kupa była cholernym nic dobrego".
Może więc ci z Korei są tacy sami, jak ci z zimowiska w Valley Forge i ci ze
wzgórzy Chattanooga, jak ci spod Belleau Wood i ci spod Okinawy?
Zamęt w umyśle Europejczyka tym bardziej wzrasta, im dłużej przebywa
w tym kraju. Tyle oto wydziwiał na rozwydrzony seksualizm, a przecież
wylądowawszy nie mógł znaleźć tak łatwo przygody jak na ulicy którejkolwiek
ze stolic europejskich. Klasyczne europejskie poszukiwanie posagu jest niezna-
ne, ani europejski późny ożenek "po ustaleniu sytuacji"; amerykański opty-
mizm pozwala się żenić młodo i ubogo. Przeciętna wieku, w którym wstępowa-
no w związki małżeńskie wynosiła w 1955 dwadzieścia dwa lata.
Przez ocean zwidywał mu się epikureizm gadżetami. Gdy przybył, zobaczył,
że nie tylko się tu wymaga znacznie intensywniejszej pracy niż w Europie, ale że
każdy z jego kolegów ma po pracy dodatkowe zajęcie zarobkowe. Zrozumiał,
że to twardy materiał ludzki. Twardszy niż w Europie.
Wydziwiał na brak religijności w Ameryce. Ale raz uderzyła go w pismach
fotografia młodej kobiety zapalającej choinkę - ostatnią w jej życiu. Chora na
Hodgkin's Disease1, przechodząc nienormalną ciążę, zdecydowała się zaraz po
[Red.:] Ziarnica złośliwa.
200
Bożym Narodzeniu na cesarskie cięcie, którego przeżyć nie mogła, byle dać
życie nowej istocie. I teraz, cała w uśmiechach, starała się dać dzieciom
wspomnienie radosnej ostatniej choinki z mamusią.
Zaczął na takie wiadomości zwracać uwagę. Zobaczył ogromnie wiele
świadomego umierania; pomyślał, że nad tym krajem wciąż drży śpiew
psalmów wyniesionych z "Mayflower"; zrozumiał, że są to potomkowie
traperów, którzy odcinali własną nogę, kiedy w nią weszła gangrena, pro-
spektorów ginących samotnie po zarzuconych od świata kanionach, osadników
Johna Smitha, buntowników Nathaniela Bacpna, łowców czerwonoskórych
z band G. Croghana, R. Rigersa, D. Boona, pionierów Zachodu, wyszarpują-
cych strzały z krwawiącego ciała. Zobaczył gęsto rozsiane przykłady codzienne-
go bohaterstwa, jakie okazują mężczyźni, kobiety i dzieci Ameryki, ratując
bliźnich. Pokazał to innym przybyszom.
- Duży kraj, to zawsze coś gazety mogą wyłowić - wzruszali ramionami.
- Tym samym możecie usprawiedliwić tyle wiadomości o zbrodniach.
I zaczął myśleć, że w tym kraju, odchodzącym od cywilizacji zachodniej,
opartej na chrystianizmie, w którym zaledwie czterdzieści procent ludności jest
chrzczone, a mniejszość pełniąca praktyki religijne rozbita na dwieście sześć-
dziesiąt pięć obrządków, jest jakieś własne miejsce na własną etykę.
Zawsze się dziwił, że Amerykanom wystarczają dwie partie. "W innym
kraju byłby to dowód kultury - przyznawał. - Ale tych kowbojów polityka
nie obchodzi, a politykierom wystarczają dwa gangi".
Przyszedł jednak rok 1952 i zobaczył, że konwencje przypominające cyrk
wybierają najlepszych ludzi.
Wtedy uczciwie spytał siebie:
- Dobrze więc: kradną i kradną, aż Hooyer w swoim raporcie ostrzegał,
że "jeśli to nie ustanie, kraj nasz rozpadnie się tak, jak się rozpadły z tęgo
samego powodu różne państwa w minionych wiekach". A jednak prosperują.
I znowu zdało mu się, że wykrył prawo Związane z inną cywilizacją. To, co
w obrębie cywilizacji zachodniej było po prostu przestępstwem - tu stało na
granicy obyczaju. Spengler twierdził, że każda cywilizacja rządzi się swoją
własną moralnością. Jeśli Chińczyk płaci za kapelusz nadający godność manda-
ryna, nikt z Chińczyków się nie dziwi, bo leży to w tradycjach cywilizacji
azjatyckiej. Jeśli J. Davies płaci rządzącej partii za ambasadorstwo w Moskwie
pięćdziesiąt tysięcy dolarów, a ambasador Biddłe za ambasadorstwo w Polsce
pięćdziesiąt pięć tysięcy dolarów, to widać jest to zgodne z narastającymi
obyczajami poczynającej się cywilizacji amerykańskiej*.
Jeśli w tradycjach cywilizacji eurazjatyckiej leży branie łapówek - za
carskich czasów "po czinu" tzn. według rangi (czego kontynuacją jest bol-
szewicka łapówka obyczajowa "po blatu" - termin nie do przetłumaczenia)
1 S. Fliegers w: "American Mercury" (październik 1952).
201
i dopiero za nieuczciwość uważa się branie ponad normę obyczajową i obyczaje
te nie stanęły na przeszkodzie temu, że na nich wyrosło potężne imperium
rosyjskie - i pojęcie, że unormowana łapówka jest elementem dodatnim, który
naoliwia tryby maszyny, to w tradycjach amerykańskich jest honest graft
(uczciwa łapówka), termin wprowadzony jeszcze przed stu laty przez Tammany
Hali, wielką zarejestrowaną w opinii organizację polityczną.
Tradycja ta nie stoi na tak mocnych nogach, jak w starszych cywilizacjach,
ale należy podkreślić usiłowania Fwe Percenters1 ustabilizowania w określonej
normie honest graft. Norma ta jest wyższa o dwa procenty od przyjętej w Rosji
carskiej.
Dotychczas bowiem panują wahania: Frank Prince z Reconstruction Finariće
Corporation uważa w swojej skromnej randze za honesł graft przyjmowanie
szynek do wagi dwunastu funtów. Senator Nixon uważa za taki limit dla rangi
kongresmana osiemnaście tysięcy dolarów na cele reprezentacji, gubernator
Stevenson dla rangi gubernatora - nawet wyższą sumę, ale na rzecz podległych
urzędników. Opinia stanowisko i gubernatora i senatora zaaprobowała.
Europejczyk więc utwierdza się w przekonaniu, że błądził, mierząc miarką
europejską. W klimacie bowiem cywilizacji zachodniej takie obyczaje istotnie
doprowadziły by do tego, czym grozi raport Hoovera. Tymczasem USA pro-
speruje i nawet innych żywi. Tłumaczyć tego bogactwem kraju niepodobna, nie
ma bowiem takiego bogactwa, którego nie ujęta w pewne normy nieuczciwość,
nie zdołałaby w ciągu stu lat rpzgrabić. Widać więc w Stanach rządzą inne
normy cywilizacyjne, wynikłe z innej mieszanki ludzkiej i z innych dziejów.
I zrozumiawszy to, wygnaniec z płonącej Troi, obarczony dźwiganiem ojca,
poczyna zastanawiać się, czy ogień i tu nie dojdzie i nie strawi go razem z jego
tomikiem Pascala, czy też, jak bywa przy pożarze lasów - wznieci ta amerykań-
ska cywilizacja swój kontrpożar, który przerzuci się na świat?
Rozdwojenie osądu Europejczyka, który nie może połapać się w zjawisku
dziejowym, jakim są Stany Zjednoczone, płynie z przyczyny podstawowej:
Proces kształtowania się narodu amerykańskiego - od cywilizacji do włas-
nej kultury - jest odwróceniem procesu formującego Europę.
Cywilizacja i kultura są to pojęcia zachodzące na siebie. Definicje tych pojęć
są nieustalone i każdy autor zwykle podaje klucz do znaczenia, w jakim tych
terminów używa.
Pisząc o cywilizacji zachodniej (w odwrocie), eurazjatyckiej (rozbijającej
starą epokę), amerykańskiej (w której chciałbym widzieć komórkę Cywilizacji
Uniwersalnej) oraz islamistycznej, hinduskiej i dalekowschodniej (które uwa-
1 Łapownicy w Waszyngtonie pobierający pięć procent od dostaw, doznający 
poparcia od
adiutanta prezydenta, który po ujawnieniu nie został usunięty.
202
żarn za plazmę tej przyszłej cywilizacji) - posługiwałem się pojęciem 
cywilizacji
jako obejmującym całokształt dóbr duchowych i materialnych.
Dla doraźnego celu zobrazowania drogi dziejowej USA rozróżnimy pojęcia
kultury jako równoznacznej z ethos - stroną duchową społeczności ludzkiej
i pojęcia cywilizacji jako zespołu form materialnych, w których ten ethos się
mieści.
Marksiści twierdzą, że najprzód była cywilizacja, na której narosły centralne
nadbudówki: religia i patriotyzm. Ich przeciwnicy - że równocześnie z głodem
istniały bodźce duchowe: miłość, nienawiść, strach, poczucie piękna, dla
których zaspokojenia człowiek podjął pierwszą pracę cywilizacji - obłupanie
kamienia.                                         ,,
Spengler dowodzi, że droga ludzkości wiedzie od kultury (powiązania
organiczne: obyczaje, wierzenia, zwyczaje) do cywilizacji (powiązania nieorga-
niczne: planowanie, technokracja, to co Spengler nazywa "megalopolis" itd.).
W Ameryce zachodzi proces odwrotny: zaczęła od cywilizacji, idzie do własnej
kultury.
Ten odwrotny proces tłumaczy, dlaczego Europejczykowi tak trudno
zorientować się w życiu Ameryki.
Bez zagłębiania się, co było pierwsze w powtarzającym się cyklu: jajko-
-kura-jajko, wytnijmy z filmu milionów lat ludzkości (w którym na przemian
mijają klatki: "kultura-cywilizacja-kultura") drobne fragmenty: jeden - to
półtora tysiąca lat cywilizacji zachodniej, i drugi - ćwierć tysiąca lat 
rodzenia
się cywilizacji amerykańskiej.
Zobaczymy, że pierwszy poczyna się na klatce "kultura", drugi na klatce
"cywilizacja". Kiedy więc bieg dziejów europejskich szedł od kultury do
cywilizacji (od pierwszych wierzeń i obyczajów do zespołów gospodarczych,
które opanowały treść duchową), to bieg dziejów Stanów Zjednoczonych - od
cywilizacji do kultury (tzn. od wytworzonych form życia materialnego do
troski, jaką treścią duchową je wypełnić).
Rozpleniająca się po wojnie domowej cywilizacja materialna ostatecznie
proklamowała swoje zwycięstwo. Biznesmeni zepchnęli USA do symplifikowa-
nia się i byli pierwszymi nauczycielami i modelarzami surowca ludzkiego, który
chlusnął z Europy. "Przez lat piętnaście niemal - pisze Oscar Handlin - toną-
łem w poszukiwaniach, aby odkryć wreszcie, że imigranci są samą treścią
(podkreślenie oryginału - p rży p. MW) historii Ameryki"1.
Społeczność ludzka, która z masy emigracyjnej pod tymi auspicjami
powstawała, formowała się w sposób nieorganiczny: nie impulsy ją budowały,
tylko zracjonalizowana potrzeba. Racjonalizm XIX wieku, hamowany w Euro-
pie przez jej organiczną kulturę, trafiwszy na nieorganiczne formy w Ameryce,
wynaturzył się, doprowadził do skrajności.
1 O. Handlin: The Uprooted (1951).
205
Był to drugi z rzędu cios dla kultury amerykańskiej. Po strasznym
wykrwawieniu w XVIII wieku, Ameryka Jeffersona, Madisona, Beniamina
Franklina wówczas zazieleniła się pędami własnej kultury. Ale ludzie tamtych
czasów tworzyli organiczną plazmę tej kultury, było więc ją z czego odradzać.
Tymczasem w sto lat potem ludzie ze slumsów byli uwieszeni na konwejerze.
W chemii wówczas stwierdzono, że ciał organicznych nie da się wytwarzać
sztucznie. Zadanie to pozostawiono przyrodzie: chlorofilowi, dokonywaj ącemu
cudów pod wpływem słońca, czynnikom naturalnym, przyrodzonym. A jednak
w dziedzinie duchowej wydawało się racjonalistycznym umysłom, że kulturę
można technicznie organizować. Zaprzęgnięto roboty do wykuwania zasad
amerykańskiej ideologii.
Ta pełna humanizmu i szlachetnego optymizmu ideologia odlana została
z podstawowych elementów kultury organicznej, tak świetnie zaszczepionej
w Ameryce w XVIII wieku. Ale zaciążył na tym dziele pośpieszny technokra-
tyczny sposób budowania, posługujący się szablonem.
*
Świat czeka nie tylko na fizyczny leadership amerykański tworzący nową epokę,
ale i na uformowanie się cywilizacji amerykańskiej jako katalizatora, dzięki
któremu zetknięcie się pięciu istniejących cywilizacji (idę za klasyfikacją
Toynbeego) przetworzy się w Cywilizację Uniwersalną.
Katalizator jest to czynnik wytwarzający nowe wartości, substancje synte-
tyczne. Mały drucik-katalizator przytknięty do kurka ż gazem bez użycia
zapałki wytwarza płomień, świetnie pośrednicząc w małżeństwie gazu z powie-
trzem. Katalizator-siatka z platyny, rozszczepia drobinę wodoru, wyławia
z powietrza azot, łączy je w niepojęty sposób w nawóz sztuczny, na którym
będzie plonować nowe życie. Inny katalizator robi oponę z kartofla (tzn. ze
spirytusu - kauczuk sztuczny). Inżynierowie formuł na katalizator nie mają,
muszą go zdobywać drogą empiryczną. Haber, który odkrył katalizator łączący
wodór z azotem, nie potrafiłby wyjaśnić tego procesu. Oswald, chemik
niemiecki, pisze, że katalizator dobiera się jak klucz do zamka. Dopiero
niewiadomy zespół czynników czyni działanie katalizatora skutecznym. Jest to
więc imponderabilium, bez którego synteza się nie wytworzy.
Twórcy epok są katalizatorami dziejów; muszą mieć irracjonalną wiarę.
Wiara irracjonalna wyrasta na podłożu kultury organicznej, która w Sta-
nach została przytłoczona. Dlatego trudno jest społeczności amerykańskiej
zbudzić w sobie potrzebny instynkt. Problemy kultury racjonalizm techniczny
rozpylił na drobne przyczynkarstwo. Nastąpiła degradacja abstrakcyjnego
myślenia w skali nieznanej w dziejach; zeszło ono na poziom profesjonalizmu
w bibliotekach-warsztatach. Opinią nie tyle kierują, ile nią szarpią ludzie
o ostrej specjalizacji, których cechuje opłakana krótkowzroczność w sprawach
kultury i polityki. Ortega y Gasset nazywa ich "nowymi barbarzyńcami -
204
ludźmi coraz bardziej uczonymi i coraz mniej mającymi coś wspólnego
z kulturą".
Skutkiem bezpośrednim tego braku syntezy jest nieprzygotowanie Ame-
ryki do roli, którą jej dzieje nasuwają. "Tym, co najbardziej przygnębia
w świecie, na którym żyjemy, jest straszliwy (terrible) brak przygotowania
Amerykanów, które staje się koniecznością - pisze Lelond Stove. - Jest prze-
cież jasne, że rząd, tak jak i człowiek, nie może administrować czymś, czego nie
rozumie"1.
S. Duggan, dyrektor Institute of International Education, z natury swych
obowiązków wykładający stale w różnych krajach Europy, żali się, że Europa
lekceważy Stany Zjednoczone, że patrzy na Amerykanów jak patrzyli Grecy na
Macedończyków w epoce przed Aleksandrem Macedońskim2.
Stany Zjednoczone, olśniewające swoją cywilizacją materialną, nie są
dostateczną atrakcją kulturalną nie tylko dla Europejczyków, nie tylko dla
cywilizacji afrazjatyckich, eurazjatyckich, ale nawet dla najbliższych sąsiadów.
Profesor Northrop z Yale uważa, że Meksyk posiada wyższą kulturę3, Kanada,
posiadająca trzy tysiące mil otwartej granicy z USA, jednak nie uległa
całkowitej duchowej amerykanizacji.
Bez tego wpływu na świat będziemy mieli nawet w razie fizycznego
zwycięstwa Stanów tylko przedłużenie Międzyepoki, wyspę amerykańską
w oceanie barbarzyństwa, który tę wyspę podmyje i pochłonie.
Erozja duchowa przemieniła w skamielinę izolacjonizmu pełne witalnej
siły Proclamałton of Neułrality i Farewell Address Washingtona oraz doktrynę
Monroe4.
Jakże kontrastuje ich organiczna świeżość z tym przerażającym upadkiem
myśli politycznej amerykańskiej, kiedy się przegląda pisma z epoki traktatu
wersalskiego i powstania Ligi Narodów.
Zdrowy instynkt żywotnego społeczeństwa amerykańskiego wyczuwa te
niedomogi i jednocześnie szarpie się w buncie, jakie mu daje poczucie własnej
wartości.
"Byłem w Anglii, widziałem ich lordów i tych wszystkich innych facetów,
mam dwa razy lepszą smykałkę jak te chłopaki, a tymczasem muszę milczeć, bo
boję się wsypy" - burzył się commodore Yanderbildt.
\ W. Lewis: Ameriea and Cosmic Mań.
2 S. Duggan: Profesor at large.
3 W. S. Northrop: West Meet the East.
4 [Red.:] Proclamation of Neutrality - proklamacja neutralności. Farewell 
Address - słynna
mowa, którą Washington wygłosił w 1797 w Izbie Reprezentantów kończąc swą 
prezydenturę;
określił w niej kierunek polityki amerykańskiej. Doktryna Monroe (w orędziu do 
Kongresu
w 1825) odrzucała politykę dalszych podbojów i interwencji mocarstw europejskich 
na
kontynencie amerykańskim, a także ingerencji USA w sprawy Europy.
205
Erozja technokratyczna nie wyczerpała do dna złoża duchowego społeczno-
ści młodej, która stworzyła najstarszą republikę nowoczesnych czasów, najstar-
szą demokrację, pierwszą konstytucję pisaną świata, i dokonała tego wszystkie-
go, zanim rewolucja francuska wstrząsnęła posadami Europy.
Kształt republiki greckiej, który był natchnieniem reformatorów przez dwa
tysiące lat, wcielił się tu w o ileż potężniejszej postaci, wobec której 
republika
ateńska ma wymiary modeliku stojącego na biurku inżyniera, zanim ten
rozpocznie gigantyczne dzieło.
Prawa tu i tam były te same. Demokracja grecka powstała wskutek wzrostu
powszechnego dobrobytu, jaki dał handel morski. Rozdział dóbr materialnych
wśród szerokich mas obywateli uniemożliwił autokratyzm i spowodował
powstanie demokracji. Ten sam proces powtórzył się w Ameryce odciętej od
chciwości sąsiedzkiej oceanem, mającej przed sobą niezmierzone możliwości
bogacenia się.
Ponieważ jednak dobra materialne nie dojrzewały na drzewach rajskich nad
głową, tylko trzeba je było zdobywać twardą pracą, ta demokracja hartowała się
i przechowywała surowe cnoty buntowników, którzy unieśli swoje sumienia ze
starego świata. Pochód ku Oceanowi Spokojnemu nie był tylko pogonią za
dobrobytem. Kiedy przed sznurem krytych wozów rozpalała się tęcza, ruszali
w dalszą drogę wierząc, że u podstawy tej tęczy znajdą nieopisane bogactwa.
Ten romantyzm materialistyczny sprawił, że Amerykanin więcej ceni zdobywa-
nie pieniądza niż sam pieniądz.
Bezinteresowność potężnego materialnie środowiska ludzkiego i głęboki de-
mokratyzm, nie będący nadbudówką tylko samym ciałem, z którego jest zbu-
dowany Amerykanin, leżały nie naruszone pod powierzchnią zasypaną przez
pył erozji, przez pył technokratyczny, pozbawiony związków organicznych.
Pozwalało to byle niedonoskowi z rozkładającej się cywilizacji europej-
skiej, ubranemu w brązowączy czerwoną, czy inną jaką ideologiczną koszulę,
prawić morały Babbittom i kowbojom, aż z nagła ze środowiska tych chamów
i spekulantów, z samego dna, z podglebia, które nie uległo erozji, buchnęły
słupy ognia, które stanęły w pustyni rozpoczynającej się Międzyepoki: 14
punktów Wilsona, New Deafl, Karta atlantycka, plan Marshalla, 4 punkty
Trumana.
Inna sprawa, czy te inicjatywy amerykańskie okazały się celowe, czy nie
mieściły złudzeń związanych z myśleniem przestarzałym. Ale wszystkie wyma-
gały ofiar, wszystkie powodowały olbrzymie przesunięcia w rozkładzie docho-
du narodowego, nakładały ogromne ciężary bez rewolucji, i wszystkie były
przeprowadzane - mimo swobodnej, aż rozpasanej, opozycji - bez uciekania
' [Red.:] Nowy Ład - program reform ekonomiczno-społecznych, realizowany od 1933
przez rząd F. D. Roosevelta (aktywna rola państwa mająca na celu ożywienie życia 
gospodarcze-
go, interwencjonizm).
206
się do dyktatury. Tratwa demokratyczna, mniej reprezentatywna niż wspaniałe
parowce ustrojów autorytatywnych; tratwa, na której zawsze obywatel ma
podmoknięte nogi, przeciska się dotąd bezpiecznie przez lodowce Między-
epoki, o które rozłupują się europejskie "Titaniki".
Dlatego samouwielbienie amerykańskie, irytujące w sprawach polityki
zagranicznej, jest jednak wielkim aktywem. Trudno sobie wyobrazić kraj,
w którym tak przytłaczająca większość obywateli odnosiłaby się z większym
uwielbieniem nie do swojej przeszłości, nie do megalomańskich wizji przy-
szłości, ale do dnia codziennego. Partia demokratyczna, która rządziła przez
lat dwadzieścia, szła do wyborów pod hasłem: "Nigdy jeszcze nie było wam
tak dobrze". Wyobrażam sobie, jak jadowicie tak niefortunny slogan powi-
tałyby paryskie bistra, jak ponuro spotkałby je londyński pub, z jakim
osłupieniem przywitałyby je Bierstube i jakimi soczystymi przekleństwami
włoskie tawemy.
To jurne dziedzictwo, nie zachwiane w gruncie rzeczy ani korupcją, ani
politykierstwem, ani pogonią za dolarem, byłoby martwym kapitałem, gdyby za
nim nie stał instynkt Społeczeństwa amerykańskiego (rozmyślnie unikam
używania pojęcia "naród amerykański").
W Europie hołdującej dedukcyjnemu myśleniu, instynkt ten jest analizowa-
ny, stawiany przed oczy od Mazzinich po Mussoliniego, od Montaigne'ów po
Maurrasa, od Fichtego po Rosenberga, od Macaulaya po Trevelyana i od
Libelta po Artura Górskiego. Wprawdzie w żadnym z tamtych krajów (może
z wyjątkiem dziesięciolecia hitlerowskiego) pęd ideologiczny nie był przepro-
wadzony z tak wielkim nakładem środków pieniężnych jak kampania techno-
kratyczna American Creed, ale Amerykanin nie przestał myśleć indukcyjnie -
"od konkretności do uogólnienia. Stąd najgłębsze wartości amerykańskiego
instynktu, nie wykryte przez technokratycznych różdżkarzy, tają się wstydliwie
W głębiach dusz ludzkich jako podświadomość mocna, ale nie uświadomiona
przez samych Amerykanów.
Do takich nie przeanalizowanych do głębi wartości należy idea melting
pot - osławiona idea asymilacji przez Amerykanów grup narodowych.
Amerykanin gorąco zachęca przybyszów do przejęcia się zasadami American
Creed, ale to, by przestali się czuć członkami swej narodowości, jest mu nie 
tylko
obojętne, ale nieraz nawet sobie tego nie życzy.
Ponieważ właśnie brak nacisku okazuje się najskuteczniejszym środkiem
wynaradawiania, przybysze posądzają Amerykanów o daleko idący makiawe-
lizm. Przekonawszy się, że tak nie jest, wzruszają ramionami: okazuje się raz
jeszcze, że te kowboje do tego stopnia nie są narodem, iż niedostępna jest im
troska zdrowych moralnie i silnych w poczuciu swoich wartości narodów euro-
pejskich do stapiania obywateli w jeden narodowy amalgamat. Co orzekłszy
inspektor szkolny, który w Rakiszkach ostatecznie usunął język polski ze szkoły
litewskiej, czuje się w rozmowach z Polakami, z którymi chwilowo na emigracji
207
się pogodził, "jednak, panie dobrodzieju, wyżej ze swoim europejskim dzie-
dzictwem, co tu gadać".
Tymczasem trudno filozofowi z europejskich Rakiszek pojąć, że nie po to
Ameryka sformowała się jako delegacja pięćdziesięciu emigrujących z globu
ziemskiego narodów, aby całą ambicję opierać na stworzeniu narodu pięćdzie-
siątego pierwszego.
Dążeniem nie uświadomionym, ale mocno zakorzenionym w instynkcie
amerykańskim, jest dążenie do stworzenia społeczeństwa ponadnarodowego.
Stąd rozczulające, w głębi duszy pielęgnowane przekonanie - zwrócił na to
uwagę Aleksander Hertz - że wszyscy ludzie na świecie są potencjalnie
kandydatami na dobrych Amerykanów.
Amerykanin to pierwszy człowiek na globie ziemskim planetary minded.
Skoro istnieje dziedzictwo, skoro istnieje instynkt, należy znaleźć bodziec,
który by te wartości zespolił w działaniu.
Bodziec taki dla Ameryki z chwilą osiągnięcia Oceanu Spokojnego przestał
istnieć.
Skoro nie ma granicy na kontynencie amerykańskim, psyche jankesów
stara się ją znaleźć dalej. Wyzwalają Kubę, anektują Filipiny, Hawaje; "Rough
Riders"1 Theodore'a Roosevelta, szarżujący na Kubie, są wypisz wymaluj z pnia
konnych awangard poprzedzających prące ku granicy wozy pod płóciennymi
budami.
Ale kiedy sukcesy w granicach dozwolonych przez Monroe skończyły się
i kiedy dwie wojny wskazały "bogactwa zakopane pod łukiem tęczy", która
prowadziła ku Europie i w świat, jurność dostateczna dla zdobycia terytoriów
na Indianach i bezfrasobliwa galopada "Rough Riders" nie wystarczała. Amerykę
szarpnęły hamulce izolacjonistyczne - przed skokiem. Do tego skoku potrzeb-
na jest wizja. A wizja wymaga ofiar, do których nie skory jest epikureizm
rozdobrzałej cywilizacji materialnej; wizja wymaga ostrego spojrzenia, które
mąci samouwielbienie; przesłania ją osłabienie pięciu zmysłów przez jednokie-
runkowe technokratyczne użytki.
' [Red.:] Nazwa kawalerii, składającej się z ochotników amerykańskich, 
zorganizowanej        '»
przez T. Roosevelta i L. Wooda do służby podczas wojny hiszpańsko-amerykańskiej 
w 1898 roku.
208
WYŚCIG Z CZASEM
Dramat, jaki przeżywa instynkt amerykański w pasowaniu się z case cywilizacji
materialnej jest obecnie największym dramatem świata. Los tego świata nie
zależy od tego, czy Rosja zostanie rozgromiona, tylko czy zostaną Wyzwolone
wartości nowej cywilizacji - amerykańskiej, cywilizacji katalizatora. Aby ten
proces cywilizacyjny wyzwolić, należy przełamać bierność.
Ameryka jest krajem ludzi zadowolonych, a ludzi zadowolonych trudno
jest pchnąć do wysiłku. Zapewne od przeładowanych spiżarni zginęło nie
mniej cywilizacji niż od miecza. Toynbee stwierdza: "Ease is inimical to
civili'^ation"1.
Tymczasem easy going stało się bożyszczem tego obszaru cywilizacyjnego.
Zachwyty prasy amerykańskiej, że żołnierz na froncie prócz cukierków
i wyszukanych herbatników może mieć owoce w puszkach, że świeże jarzyny
dla armii wysyłane są codziennie z Japonii samolotami i że nawet na patrolach
można sobie przyrządzać posiłki z sześciu dań i że takie posiłki można mieć
różne w każdym dniu tygodnia - zamiast napawać Europejczyków zachwytem,
wywołują u nich depresję.
Na wiadomość, że Navy obstalowuje jedenaście tysięcy tuzinów widelców
do ostryg, które zostaną umieszczone w składach in case of emergency2^), albo że
równocześnie osiemdziesięciopięciotysięczna armia kanadyjska zamawia sześć-
dziesiąt dwa tysiące widelców na stopę długich, używanych przy krajaniu
pieczeni, przypomniała mi się sentencja mego kierowcy, kiedy przydzielony
nam amerykański conducting officer odmówił wyjechania na z lekka ostrzeliwaną
drogę i został w lasku. Kiedyśmy wrócili i zobaczyli wspaniałą ucztę, którą nam
przygotował, kierowca pokiwał ze zrozumieniem głową:
- Nie dziw, że jak się ma takie rzeczy, to się nie chce wy kitować.
Toteż jedna dywizja azjatycka kosztuje rocznie osiem milionów dolarów,
gdy dywizja amerykańska o sile ognia bynajmniej nie większej kosztuje trzysta
milionów. Czyli za pieniądze na nią wydane można utrzymać trzydzieści pięć
dywizji chińskich,
Żołnierzy amerykańskich wzywały do wojska typowe afisze cywilizacji
materialnej, obiecujące możliwości nauczenia się dwudziestu ośmiu dobrze
* "Łatwizna jest wrogiem cywilizacji".
2 [Red.:] Na wypadek nagiej potrzeby.
14 De Profundis                                    209
płatnych fachów, 2 napisami: "Zwiedzisz świat", z rysunkami dziewcząt na
plażach. Spotkali jednak nie dziewczęta, a przeciwnika, który się karmi garstką
ryżu i śpi na wiązce grochowin.
Teraz afisze są już inne: glamorożne1 girlsy ustąpiły suchym męskim
twarzom w hełmach, żołnierze już nie trzymają kodaków i bedekerów, ale
karabiny. To są afisze z głębi życia duchowego Ameryki: mówią o ofierze,
poświęceniu, obowiązkach.
Tak czas się ściga ze świadomością, lecz jeszcze w zbyt wolnym tempie.
Matki trzydziestu tysięcy poległych płaczą samotnie wśród wygodnie żyjących
sąsiadów, którzy im okazują zdawkowy żal, jaki się okazuje tym, co stracili
bliskich w katastrofie. Kiedy tych matek będzie więcej, zaczną szukać legityma-
cji swego bólu. Masowej zguby młodzieży "bez sensu" i glorii nie zniesie żadne
społeczeństwo.
Toynbee wskazuje, że cywilizacje z zastoju wyzwala bodziec.
Na tym bodźcu pokładał nadzieje Macaulay, przewidujący już przed stu laty
upadek cywilizacji zachodniej, kiedy dowodził, że inwazja barbarzyńców na
imperium rzymskie była błogosławieństwem na dłuższy dystans, ponieważ
przerwała "proces kostnienia". "Zachodzi obawa - troskał się Macaulay - że
teraz zabraknie barbarzyńskich szczepów".
Jego obawy okazały się płonne. Ten bodziec figuralnie zaistniał w formie
czerwonego żołnierza na Korei.
Figuralnie - bo ten żołnierz reprezentuje styl całej burzącej eurazjatyckiej
cywilizacji, pełniącej swoje niszczycielskie dzieło w konsternacji Międzyepoki.
W razie jego zwycięstwa, że powtórzymy za doktorem Bewanem "świat
może wejść w okres duchowego skostnienia - stan Straszliwy, który dla
wyższych manifestacji ducha ludzkiego będzie równoznaczny ze śmiercią".
Wyścig z komunizmem polega nie na dozbrajaniu fizycznym, które już
ruszyło, tylko na duchowym.
Biskupi katoliccy Ameryki kończą swój zbiorowy list pasterski do społecz-
ności amerykańskiej tymi słowy:
O ile nie potrafimy odnaleźć drogi wiodącej ku przywróceniu łączności masy
ludzkiej z życiem duchowym, nasza cywilizacja zostanie zniszczona przez siły
rozporządzające umiejętnością budowania, ale pozbawione mądrości łączenia
(knowlege to create but not the wisdom to control).
Opinia amerykańska dopiero teraz i bardzo wolno zaczyna sobie uświada-
miać, że aby stać się wodzem duchowym Pax Americana, trzeba się przerąbać
z powrotem do źródeł organicznych, z których powstała kultura amerykańska.
* [Red.:] Glamorous - czarująca.
210
Jeśli dla dozbrojenia fizycznego importuje się uran, mangan i kauczuk - to dla
uzbrojenia kulturalnego trzeba bądź produkować, bądź importować witaminy
kultury organicznej. Ale w stanie czystym, rozbijając i wyrzucając na śmieci
opakowanie - skrzepłą formę cywilizacji zachodniej, i mając ambicję własnej
formy cywilizacyjnej.
Przed Ameryką stoi przejmujący wyścig z czasem.
Czy Ameryka nadąży na czas z tym wypoczwarzaniem się do nowej for-
my dziejowej? Jak długi czas jest potrzebny na winienie cywilizacji mate-
rialnej?
"Zanim przemysłowcy utracą marzenia o wyprodukowaniu jeszcze jednego
ulepszonego otwieracza konserw, okres całego jednego pokolenia może być
stracony" - niepokoją się dziennikarze1.
Niepokój socjologów jest większy. Toynbee uważa, że "nasza cywilizacja
nie dojrzała jeszcze do stadium państwa światowego... stadium takie jest
poprzedzone okresem zamętu, który bodaj potrzebuje dla swego przebiegu
kilkunastu lat"2.
Spengler uważa, że przejście od kultury do cywilizacji zabrało tysiąc pięćset
lat3. Jeśli tyle lat trzeba, aby od wiary w bożka piorunu dojść do 
elektryczności,
to ileż lat upłynie, by od elektrycznej lodówki przerobić drogę do irracjonalnej
wiary, silnych ukochań, masowych tęsknot i zbiorowych dążeń? Aby, odszedł-
szy z europejskiej kultury do cywilizacji materialnej, zrobić dziejowy skok -
tym razem do własnej kultury?
Ale przecież wskutek wzrostu techniki przebieg epoki się skraca: epoka ka-
mienia łupanego trwała trzy tysiące lat, gładzonego tysiąc osiemset, brązu -
osiemset, żelaza - trzysta. A przecież postęp techniczny idzie w geometrycz-
nym stosunku. Przecie Washington nie podróżował szybciej niż faraonowie,
a tymczasem, gdy to piszę, co czterdzieści pięć minut przelatuje samolot z Euro-
py do USA, a gdy to będzie czytał czytelnik, już to będzie przestarzała cyfra.
Skracają się epoki, skracają się międzyepoki je rozdzielające. Przecież nasza
Międzyepoka trwa już trzydzieści osiem lat, jeśli weźmiemy wybuch pierwszej
wojny jako widomy znak jej rozpoczęcia.
Widzimy jak olbrzymimi krokami idzie "skazana na wielkość" myśl
polityczna Ameryki. Za myślą musi nadążać jej dusza.
Ale już nadchodzi czas, w którym Ameryka wraca do pionierskich dni, gdy
jedni orali, a drudzy pilnowali ich pracy z bronią w ręku. Z tych dni wówczas
wyrosły świeże pędy, z których poczęła się American Creed - biedna zakurzona
roślina w technicznej hali.
1 E. Taylor: Richer by Asia (1947).
2 A. J. Toynbee: A Study of Hilfery.
3 O. Spengler: Der Untergang des Abendlandes.
14* 211
Z tych dni obecnych tryśnie wizja, której Ameryka ujść nie może - wizja
Pax Americana.
Jej przeczucie już w zeszłym stuleciu uderza Europejczyka, Tennysona:        \
Potkną Ameryko, której wolne syny,
Ojców latorośl brytyjskich, wysoko wynieśli Twe imię,
Ponad grecką i nad ryymską chwała i któryby
Ro^s^er^ panowanie po ostatnie krańce
Naszego globu.
POLSKI WKŁAD
Wkład intelektualny emigracji politycznej dał wiele walorów politycznych.
Widzieliśmy, jak im służyła i nauka i literatura. Ale największe znaczenie
polityczne ma sam przez się fakt istnienia emigracji.
Każda emigracja przeżywa aklimatyzację. W Stanach Zjednoczonych jest
ona cięższa, bo wyzuwa nie tylko z polskiej, ale i z europejskiej atmo-
sfery. Aktywa życiowe, które każdy naciułał sobie w Polsce, maleją przy
emigracji do Europy, tutaj maleją jeszcze bardziej. "Jakże żałowałem - pisał
Niemcewicz - że zamiast literatury nie posiadałem jakiego rzemiosła".
Procent utraty przydatności jest odwrotnie proporcjonalny do poziomu
intelektualnego emigranta, jeśli ten poziom nie jest w skali przydatności
uniwersalnej.
Jeśli wartości sędziego były w Polsce w dziewięćdziesięciu procentach
intelektualne, a w dziesięciu fizyczne, to można powiedzieć, że sędzia-emigrant
zaczyna ponownie życie z jedną dziesiątą swego przydatnego aktywu (który mu
się przydaje przy gospodarstwie domowym, naprawkach itp.). Jeżeli standard
amerykański jest trzykrotnie wyższy, to standard życiowy sędziego będzie
stanowił: 10% x ? - trzydzieści procent jego przedwojennego poziomu życia.
Ale fryzjer, w którego fachu sprawność fizyczna stanowiła trzydzieści
procent, a siedemdziesiąt procent to była znajomość klienteli, gustów, wzięcie
oraz znajomość języka - będzie od samego początku przedstawiał dla chlebo-
dawcy walor trzydziestu procent. Potroiwszy przez współczynnik amerykański,
okaże się, że już fryzjera start zaczyna się na dziewięćdziesięciu procentach
przedwojennego poziomu.
Wreszcie przy robotniku niekwalifikowanym jego stuprocentowa przydat-
ność nie może być zmniejszona więcej niż o dwadzieścia procent przez brak
języka. Poziom więc życia (80% x 5) wyniesie dwieście czterdzieści procent -
dwa i pół rażą więcej niż w Polsce.
Gdyby więc podzielić nową emigrację według tego klucza, doszlibyśmy
zapewne do tego, że jej życie materialne jest co najmniej sto procent lepsze niż
w Polsce. Problemat więc Niemcewicza nie waży na niej jako całość.
Ale to jest istotnie - od sędziego po kopacza rowów - jednolita emigracja
polityczna. Jeśli surowcowi ludzkiemu emigracji zarobkowej duszno było bez
parafii, mimo że ten surowiec ludzki miał małe pretensje do problemów
oderwanych, a wielki dziedziczny głód niedożywionych pokoleń, to cóż mówić
213
o człowieku, który przeszedł kilkanaście krajów, patrzył w same oczy poświęce-
nia i nieszczęścia, nie był wyrzucony na molo portowe jak wiązka muskułów do
kupienia, ale został przywitany kosmicznym wichrem porozbijanych idei,
szumiących wielkimi głosami nad światem pobojowisk i obozów koncentracyj-
nych.
Czyż nie jest jasne, że nagle, ciągnąc coca-colę w nudnym barze, nasz prosty
emigrant podnosi oczy na wrzaskliwych amerykańskich kolegów, szczęśliwych
uczestników Two-car garage era, zwolenników Guns und Television Economy (tzn.
i armat i masła), zwycięzców w obu wojnach światowych i pyta:
- Ale teraz, kiedyście zwyciężyli, co uczynicie?
I tu dochodzimy do roli Polaków.
Jestem zupełnie świadomy, że narodom, w które uderzyło nieszczęście,
grozi megalomania i mistycyzm. Mówiąc o roli Polaków nie myślę kategoriami
liczby, ale jakości. I nie nawet jakości cywilizacyjnej, która jest słaba. Ale
jakości naszej kultury organicznej.
Naród nie może poczuć się przedmiotem dziejów. Takie poczucie jest
przeciwne prawom naturalnym. W naturze najdrobniejszy stwór aż do ostatecz-
nego tchu czuje się podmiotem. Najsłabsze nawet zwierzę broni się, stara się
uciec, gryzie rękę, która je chwyta, ginąc, zdychając - szczerzy zęby do końca.
Śmieszne by było nazwać prawo do życia, któremu świadczy - megalomanią.
Powinniśmy przerobić na emigracji rozróżnienie między tym, co znaczy być
podmiotem dziejów, a megalomanią. Jest to tym pilniejsza sprawa, że megalo-
mania pleni się na organizmach bezsilnych, które kiedyś siłę posiadały.
Jeżelibyśmy za megalomanię uważali wszelkie poczucie misji czy powołania
u narodów, to musielibyśmy napiętnować Hegla jako megalomana, bo widział
najżywszą kulminację ludzkości we współczesnym mu państwie pruskim,
musielibyśmy napiętnować Macaulaya, który tę kulminację widział we współ-
czesnym mu angielskim systemie konstytucyjnym. Ale ci myśliciele brali swoje
tezy nie z chciejstwa (wishful thinking), tylko z realiów, tak jak je brała z 
realiów
Polska Jagiellońska. "Nie znała Polska aż do zgonu Zygmunta Augusta - pisze
M. Dobrzyński - tej pustej chełpliwości, stawiającej się wyżej od innych".
Chełpliwość ta, narosła zwłaszcza w czasach Sasów na bezsile, zaciążyła nad
charakterem polskim, od "My Polacy, złote ptacy" do broszury ambasadora
Łukasiewicza w przededniu wojny: Polska jest mocarstwem. Byłem świadkiem
wciągania tuszy świńskiej na taśmę przy inaugurowaniu bekoniami pod
Wilnem, w czasie czego wysłuchałem mowy, że "tu się Polskę dźwiga wzwyż".
Myśl polska walczyła z tym kundlizmem o tyle skutecznie, że wywody
Kallenbachów, Szajnochów, Szujskich zeszły na nas. I kiedy starosta, otwierają-
cy byle mostek, deklamował o mocarstwówości - śmiano się.
Śmiech jest rzeczą zdrową, ale przenieśliśmy go na emigracji na pojęcia
rozbieżne i zagmatwane. Rzecz prosta w ubóstwie naszym, w bezsile politycz-
nej, w ugodzie na fikcje symbolów - bardzo łatwo tępić megalomanię, ale
214
w tym procesie wylewa się dziecko z wodą. Wylewa się poczucie, że nie ma ta-
kiej okoliczności, w której by stwór żywy nie był podmiotem, nie miał cech od-
rębnych, w których odbija się Bóg w sposób swoisty, jedyny i niepowtarzalny.
Na skutek tego gotowi jesteśmy widzieć wielkość Boga w odrębności
każdego liścia na drzewie, ale używamy łatwej drwiny z mistycyzmu, megalo-
manii itp., kiedy nam wskazują wielkość w tworze stokroć bardziej złożonym,
jakim jest naród.
Ci pseudotrzeźwi i realni ludzie nie rozumieją, jak mówić o wkładzie
polskim w sprawy świata i Stanów Zjednoczonych. Ten "realizm" robi ich
zupełnie bezbronnymi. Znamienna i zatrważająca była reakcja na antypolską
książkę S. Sharpa, doradzającą Ameryce odwrócenie się od sprawy polskiej.
Ten nonsens, zupełnie jasny w konfiguracji Międzyepoki, wywołał gniew
polski, wylewający się w obraźliwych epitetach i pogróżkach, w gruncie rzeczy
zupełnie bezsilnych, bo usiłujących przeczyć niewątpliwym faktom, którymi
Sharp podmurowuje swoją bzdurną tezę.
Ta reakcja na książkę Sharpa, na którą pośrednią odpowiedzią jest cały
tenor mojej książki, jest dzwonkiem ostrzegawczym, że emigracja żyje miazgą
krytycyzmów nalęgłych w schyłkowej erze sanacyjnej w gruncie rzeczy
akcesoryjnymi wspominkami typu Kościuszko, Pułaski etc.; nie ma sama
w sobie zrozumienia dostatecznego swojej wartości, którą różni pogromcy
"megalomanii" zaszczuli.
Tymczasem bynajmniej nie szowinista, radykalny społecznie Bohdan Su-
chodolski pisał1 przed wojną, analizując rozwijającą się Międzyepokę:
"Epoka, w którą wchodzi obecnie świat, będzie wiele musiała odmienić
z tego, co było. Być może cokolwiek łatwiej to będzie czynić
tym, którzy nie zrośli się jeszcze z formami skazanymi na
zagładę. Prawo to, iż łatwiej bywa czasami budować niż przebudować,
powinno być odpowiednio wyzyskane. Wymaga to bardziej rozważnego
pojmowania dróg rozwojowych, które stoją przed światem i głębszego
wejrzenia we własną duszę. Chcemy się wyrzec fałszywych ambicji stawiania
wzorów dla całego świata, ale chcemy również uchronić się od niewolniczego
naśladowania doktryn cudzych. Od tego, w jakiej mierze potrafimy to uczynić,
zależą nasze przyszłe losy - ale musimy tej naszej życiowej tradycji stać się
posłuszni w życiu indywidualnym i zbiorowym. Chcemy pamiętać, iż jakie-
kolwiek były nasze błędy w życiu, nie pobłądzimy nigdy
w myśli. Myśl nasza broniła zawsze wiernie zasady poszanowania człowieka,
zasady wolności i sprawiedliwości, zasady podporządkowania spraw material-
nych duchowym. Nie czyniła nigdy religii z imperializmu i egoizmu i nie
zalecała łamania praw moralnych dla zysków politycznych. Możemy do
niej wrócić z całą ufnością. Jej hasła są hasłami wszystkich
walczących o lepszą przyszłość." (Podkreślenia moje- MW).
' B. Suchodolski: Skąd t dokąd idziemy. Przewodnik po zagadnieniach Kultury 
Współczesnej.
215
O jakież zrozumienie sprawy polskiej przez obcych dobijamy si$, jeśli sami,
w istocie rzeczy, nie rozumiemy jej znaczenia? Gdybyśmy rozumieli jej
znaczenie, przyjmowalibyśmy spokojniej książki typu Poland - Wbite Eagle on
a Red Fieid autorów typu Sharpa, zalecających porzucenie przez Stany Zjedno-
czone raz tego raz innego kraju, na którym zależy Rosji.
Cóż bowiem za prawdy o Polsce usiłuje podać światu Sharp?
Żeśmy biedni?... Żeśmy ciemni?... Żeśmy za mało demokratyczni?
Biedna, ciemna, niedemokratyczna jest ta cała połać Europy. O polską biedę
i ciemnotę krwawiła się polska literatura ź Żeromskim na czele, a żeby się
przekonać o naszym ubóstwie, nie trzeba było czekać na rewelacje, tylko wziąć
"Mały Rocznik Statystyczny".
Czasem opinii polskiej się wydaje, że tych cyfr świat nie widzi.
Przed wojną turystka amerykańska w Polsce wyraziła rozczarowanie, że
najwyższy gmach w Warszawie ma tylko piętnaście pięter. "Tak - znalazł się
sprytnie oprowadzający - ale on ma drugie piętnaście pięter pod ziemią".
"O, tego u nas nie ma" - powiedziała skruszona Amerykanka. Czasem nam Się
zdaje, że rocznik statystyczny jest prywatną naszą tajemnicą i okropnie się
gniewamy na jakiegoś Sharpa, który dowodzi to, o czym świat wie doskonale -
że tam żadnych piętnastu pięter pod ziemią nie ma.
Sharp zwraca uwagę na ciężkie położenie geopolityczne Polski, tak jak by-
śmy tego sami najlepiej nie wiedzieli - od czasów Bielskiego, który przed trzy-
stu laty pisał o tym, że "inne narodowie u granic swoich mają góry wysokie,
morza niezgłębione. Polska - kraj równy, nikomu nie bronny. Wróg łacno
komunikiem wnijść, wynijść może, jeńców, łupu nabrawszy. Gardła jeno a pier-
si nasze - oto cała municja nasza"1. Tkwiło to w świadomości naszej i przed
Bielskim i po Wacławie Nałkowskim, który w pamiętnej rozprawie o położeniu
geopolitycznym Polski pisał, że: "Polska jest to istna płytki między oceanami
Wschodu i Zachodu na spłukanie skazany" ^Słownik geograficzny, 1905). A czyż
o tym nie wie każdy Amerykanin? - wszak dosyć spojrzeć na szkolny atlas.
Tymczasem okazuje się, że nie tylko Hiszpania, której zazdrości Bielski, nie
jest broniona górami, nie tylko Anglia - kanałem, którego jej zazdrościła kon-
tynentalna Europa, ale że schowana za dwoma oceanami Ameryka drży przed
grozą ataku atomowego, a jej statyści obliczają, że w jednym dniu może stracić
życie dwadzieścia procent ludności -tzn. procent, którego nawet ułamka nie
traciła "niebronna" Polska przy najgłębiej idących najazdach Eurazji.
Pan Sharp spóźnia się ze swymi rewelacjami. Nie spostrzegł, że świat się zrósł.
Pan Sharp przychodzi do ostatecznej konkluzji: że Polska leży na margi-
nesie amerykańskich zainteresowań i że jest domeną wpływów rosyjskich. Ku-
bek w kubek do tej konkluzji w stosunku do Chin dochodził zaszyfrowany
Lattimore.
Cytuję z pamięci.
216
Jałtańska pogrzebana koncepcja, którą stara się w ten sposób Sharp
zgalwanizować, jest ostatnim akordem XIX-wiecznego myślenia, które bazo-
wało system polityczny świata na balance of power1.
Od tego czasu jednak stwierdzono dwa przeciwstawne ruchy, które rozsa-
dzają świat i udaremniają wszelką skalę, jak podział na dwie sfery wpływów.
Jeden ruch to wzrost ludności świata, już po odliczeniu zgonów wynoszący
dwadzieścia milionów rocznie. Jest on większy niż wzrost produkcji żywności.
A poza tym ma miejsce nie uporządkowany rozdział środków żywności, na
skutek czego przepaść między niedożywionymi i przeżywionymi wzrasta2.
Drugi ruch to zrastanie się techniczne świata.
Te dwa ruchy - zrastania się technicznego i rozszczepiania się wzdłuż
standardu życiowego - kruszą ustrój skorupy ziemskiej, która się nie wygładzi,
aż ponownie nie zaistnieje czynnik regulujący produkcję i rozdział oraz
syntezujący wartości cywilizacyjne. Pisałem już o tym w poprzednich częściach.
Tej jedności świata nie widzą ekonomiści typu Sharpa, wpadający w defor-
mację myślenia ekonomicznego i nie rozumiejący, że żyjemy w wielkim
kryzysie narastających cywilizacji. W ciągłym szukaniu "marginesów", które by
można uciąć, aby sobie ułatwić sytuację, są oni jak podróżni w saniach, które
opadły wilki, którzy sądzą, że uratują się wyrzucając z sań coraz to kogoś
słabszego. Taktyka dobra, kiedy wilki można chwilowo nasycić i w międzycza-
sie osiągnąć schronienie. Tego schronienia jednak zbliżony świat nie daje: zrósł
się, znikły jego "marginesy" przed spłoszonym wzrokiem XIX-wiecznych
ekonomistów. Świat, który Kopernik ukazał jako kulę w teorii, teraz stał się
jednym globem w praktyce. A glob marginesów nie ma. Każdy na nim punkt
jest centralny.
Toteż słusznie stwierdza inny "ekspert spraw wschodnich", doktor Harry
Schwartz w dyskusji z profesorem H. Morgenthauem, jaka miała miejsce
w kilka miesięcy po ukazaniu się książki Sharpa:
"Jeśli te narody, rządzone przez satelitów Moskwy, poddadzą się biernie
dyktaturze sowieckiej na dłuższy okres, to równie dobrze owa dyktatura może
utwierdzić się w Wielkiej Brytanii, Francji czy Stanach Zjednoczonych".
Pochodząc z kraju, który geopolityka zdaje się skazywać na zagładę,
patrzymy w ślepia nowej epoki jak stojący przed Sfinksem, któremu groziła
zguba, jeśli nie rozwiąże zagadki.
Patrząc na tę nadciągającą epokę przez pryzmat Ameryki, znajdujemy nie
tylko język porozumienia łatwiejszy dla nas niż dla innych europejskich
* [Red.:] Równowaga sit.
2 Standard życia amerykański jest około trzykroć wyższy od angielskiego, 
sześciokrotnie od
włoskiego, jedenastokrótnie od tureckiego, osiemnastokrotnie od peruwiańskiego, 
czterdzie-
stokrotnie od indonezyjskiego. Większość dwu i pół miliardowej ludności świata 
tkwi między
skalą peruwiańską i indonezyjską. (J. K. Jessup and M. A. Heilperin: How Europę 
can be sared;
"Life", styczeń 1954).
217
przybyszów, ale i dzieje naszego formowania się duchowego zbieżne do
pewnego czasu z dziejami Ameryki.
Wskutek zrastania się świata, Ameryka znalazła się na przestrzale kilku cywili-
zacji, jak myśmy byli przez wieki na przestrzale cywilizacji zachodniej, bizan-
tyjskiej i azjatyckiej. Spokojny Amerykanin, pragnący tak zażywać dóbr mate-
rialnych jak ongi nasza szlachta, wścieka się jak ongi ta szlachta, kiedy mu 
(jak
jej) geopolityka wykazuje, że jest "skazany na wielkość". Chcąc nie chcąc musi
popełniać swoje Krewy i Horodła - różne tam pakty atlantyckie, chcąc nie
chcąc załatwił po Psim Polu Grunwald jako pierwszą, a potem drugą wojnę świa-
tową, zgrzytając zębami gotuje się do Kircholmu, którego wolałby wcale nie
mieć. Jak i my - stworzył, z konieczności dziejowej, meltingpot różnych naro-
dowości; jak i my - został przymuszony okolicznościami do tolerancji; jak i my -
uniknął wojen religijnych (twierdzę, że ze szkodą duchową i dla nich, i dla 
nas).
Wlanie się w Rzeczpospolitą ogromnego kompleksu Wielkiego Księstwa
Litewskiego musiało wywrzeć głęboki wpływ. Fakt ten w dobie łamania się cy-
wilizacji zachodniej staje się naszym aktywem. Patrząc na naszych uchodźców
widzimy, że posiadają wspanialszą prężność, lotniejsze wyczucie dziejów niż bar-
dziej cywilizowani, ale i bardziej cywilizacyjnie sztywni, Europejczycy 
zachodni.
Ameryce, która musi w sobie wyrobić zdolność katalizatora przebijając
technokratyczne skostnienie, każdy prosty chłopak z warszawskiej barykady
przynosi więcej potrzebnych teraz wartości niż Holender czy Szwajcar z wy-
kształceniem uniwersyteckim.
Dlaczego mamy wybierać pozycję wyjściową z mało efektywnego punktu -
wkładu resztek sił fizycznych w przyszłą wojnę, kiedy w dziedzinie wkładu
duchowego jesteśmy w chwili obecnej bardzo potrzebni zgubionemu światu?
Przed narodem polskim na wygnaniu, znowuż w małej skali, stoi ta sama
szansa, którą wyzyskali Żydzi stając się katalizatorem między narodami po upad-
ku Jerozolimy. I u nich przejście od walki zbrojnej do tego, co Toynbee nazywa
withdrawal (ustąpienie z pola bitwy dla pogłębienia wartości duchowej) - nastą-
piło dosyć gwałtownie. Wódz żydowskiego stutysięcznego wojska, Józef syn
Mateusza, broniąc zaciekle Jotopaty, po jej zdobyciu przez Rzymian wyszedł
dobrowolnie z ukrycia, aby stanąć przed Wespazjanem, przepowiedzieć mu
purpurę, pojechać db Rzymu, przeistoczyć się w Józefa Flawiusza, wiernie słu-
żyć swojemu narodowi wywierając silny wpływ na kształtowanie cywilizacyjne
w dobie, kiedy prąd hebrajski i grecki stworzył wir tamtejszej międzyepoki.
Józef Flawiusz stanął przed Wespazjanem z pytaniem Węgierskiego. Kiedy
poddanie się generała Cornwallisa ostatecznie przypieczętowało zwycięstwo
Stanów Zjednoczonych, przebywający tam Kajetan Węgierski pisał do Dickin-
sona, jednego z ojców konstytucji amerykańskiej: "Ale teraz, kiedyście zwycię-
żyli, co poczniecie dalej, moi mili panowie?".
Z tym pytaniem przychodzimy i my. Ale nie tylko z pytaniem - z czynną
pomocą na tej samej drodze co Józef Flawiusz.
218
Profesor Władysław Konopczyński rozważał na łamach "Tygodnika Po-
wszechnego" szansę naszej emigracji. Omawiając dzieje kolejnych emigracji
politycznych, których naliczył siedem, stwierdzał, że nasza emigracja jest
pierwszą emigracją polityczną, która otrzyma podbudowę emigracji zarobko-
wej. W artykule tym ujawniała się cała miarkowana okolicznościami tęsknota
polska do pozostania, wbrew wszystkiemu, podmiotem dziejów.
Polak, który poznał starą emigrację i boleśnie się "rozczarował", nie będzie
miał racji, jeśli odniesie się z politowaniem do profesorskich złudzeń.
Jeżeli mówimy o sześciu milionach Polaków w Ameryce, blefujemy. Nie ma
w Ameryce ani sześciu milionów Polaków, ani czterech, ani dwóch, ani nawet
miliona. Jest za to zapewne więcej i to nawet znacznie więcej Amerykanów
polskiego pochodzenia. Zwykle nie mówią po polsku, są zżarci przez erozję
duchową, ulegli korozji cywilizacji materialnej, stanowią martwą pozycję dla
kultury polskiej i niewiele znaczą dla Polski jako oparcie materialne.
Ale są to obywatele Ameryki, i zagadnienia, które przed nią stają, dotyczą
ich także. Ściąga się z nich coraz wyższe podatki, bierze się ich do wojska. Tak
samo jak i inni Amerykanie są przywiązani do wolności, do demokracji, tak
samo jak i inni obywatele szukają odpowiedzi na pytania, które chwila nasuwa.
Nasza osiemdzięsięciotysięczna emigracja polityczna, przybyła do Ameryki
po wojnie, ma z natury rzeczy łatwy i codzienny kontakt z tą sześciomilionową
masą, w której zainteresowania polskie nie wygasły. I nagle tych osiemdziesiąt
tysięcy żołnierzy, powstańców i zesłańców staje się studnią wiadomości nie
tylko o Polsce, ale o życiu, o którym wiedzą wiele więcej, o świecie, który 
lepiej
rozumieją, o kulturze organicznej, której są nosicielami.
W tym wszystkim - nie idą dążenia polskie wbrew Ameryce, tylko
zgodnie z jej najgłębszymi interesami.
Dzieje walki ducha ludzkiego z zalewem technokratycznej parafiny są
w społeczeństwie amerykańskim równie dramatyczne, równie stare, jak pochód
Ameryki ku granicy. Skupiska pionierów - pozbawionych kościoła, zabawy
towarzyskiej, sklepiku, karczmy - od czasu do czasu zrywały do buntu jakiegoś
kaznodzieję o typie proroka i wówczas przez ledwo wytrasowany busz szedł
płomień nieposkromionego szaleństwa, na mityngi religijne zjeżdżano z odleg-
łości stu mil, zdarzały się zbiorowe ekstazy, nieraz kończące się orgiami.
Myśliciel amerykański i historyk T. J. Adams tłumaczy, że Amerykanie byli i są
a nation emotionally starving - społeczeństwem wygłodzonym duchowo.
Ten głód duchowy powoduje bunty intelektualistów. Tzw. bunt bostoński,
który zrodził pół setki powieści atakujących zalew cywilizacji materialnej,
dochodzi aż do eskapizmu. "Nieszczęsny Amerykanin, diabelnie uciśnięty
płycizną, muszę odetchnąć starą cywilizacją" - pisze Henry James, pakując
manatki.
Orgie pionierów, eskapizm intelektualistów jest to ten sam pierwiastek,
który tkwi najpowszechniej w ekscentryzmie amerykańskim. Są to konwulsje
219
owada zalewanego przez parafinę. Zbiorowe sceny szaleństwa na pogrzebie
Valentina mają te same cechy co triumfalny przyjazd MacArthura. Nie była to
w 1951 manifestacja patriotyczna. MacArthur, po prostu, został nazajutrz
najdokładniej zapomniany. To były konwulsje ludzi, których zalewa parafina
szarości i którzy pragną się wykrzyczeć.
Jest więc do czego Polakowi podchodzić ze swoją ludzką tęsknotą. Jest co
Amerykaninowi brać z tej polskiej tęsknoty, bo jest ona bardziej twórcza.
Smith, który zdobył rekord siedząc siedemdziesiąt dwa dni na maszcie, wyżywał
się tak samo jak dziobaty niepiśmienny Sawczuk, kiedy donosił amunicję
w bitwie pod Monte Cassino. Ale u Smitha były to konwulsje walki
z uporządkowaną na konwejerze celowością świata, a Sawczuk idąc w ogień
z każdym następnym ładunkiem modlił się do Boga, aby "moją duszę
uratował".
Razi nas frazes. Ale nauczyłem się szacunku dla frazesu, słysząc frazesy
w ustach umierających bohaterów.
Tam, gdzie nie panuje ten frazes, istotny bohater spod Okinawy zmienia się
w cynicznego weterana wydzierającego sobie przywileje w drodze szantażu.
Tam, gdzie jest kult tego frazesu, nawet polski spekulant musi udawać, że
w każdej chwili gotów jest umrzeć za ojczyznę i poty całe życie udaje, aż
w końcu istotnie sprzątnie go kula na powstańczej barykadzie.
Polska emigracja zarobkowa poszła po linii tej amerykańskiej podświado-
mości. "Wychodźstwo polskie amerykanizuje się i polszczy się jednocześnie" -
mówił mi przed wojną M. Haiman i w głosie jego wyczułem jakby nutkę
zdziwienia, która towarzyszy empirycznym odkryciom. Poszerza to twierdzenie
w rozprawie drukowanej na kilka lat .przed wojną: "W łonie wychodźstwa
zauważyć można jakby renesans uczuć polskich w młodym pokoleniu. Mło-
dzież ta, a zwłaszcza młodzież wykształcona, jest dziś bardziej polska niż przed
dwudziestu laty, mimo przeciwnych nieraz pozorów"1.
To samo potwierdza każdy obserwator ze starej Polonii. Przybysze z emi-
gracji politycznej przypierają ich do muru, miotają się, że to nonsens, że to
contradictio in adiecto1. "Starzy" przerywają rozmowę, ale zostają przy swoim.
Nie są oni filozofami, którzy potrafią dawać sobie radę ze skomplikowanymi
zagadnieniami Międzyepoki. Po prostu, mówią, co widzą.
Im prędzej emigracja polityczna dorobi sobie formułkę uzasadniającą to, co
"starzy" rozumieją z codziennego doświadczenia, tym skuteczniej przyczyni
się do pogłębienia tego renesansu młodego pokolenia, o którym pisze Hai-
man. We wpływie na kulturę amerykańską mała liczebność tej emigracji jest
uwielokrotniona wydatnym przesiąkaniem przez warstwy starej, połączonej
\ "Nauka Polska" (1936).
2 Błąd typu "kwadrat pięcioboczny", polegający na przypisaniu jakiemuś terminowi
określenia sprzecznego z ustalonym znaczeniem tego terminu.
220
krwiobiegiem ze społeczeństwem amerykańskim, emigracji oraz specyficznym
walorem cywilizacyjnym naszej politycznej emigracji. Inne emigracje reprezen-
tują zapewne większą quaUty\, ale nasza reprezentuje specjalną szkołę dziejową,
jaką nasz naród przeszedł, a przede wszystkim - pochodzenie ze strefy przej-
ściowej między cywilizacjami zachodnią i eurazjatycką, sfery ani nie stężałej
w doktrynie ani nie wypalonej kulturalnie.
W walce o przywrócenie więzi kultury organicznej w amerykańskiej cywi-
lizacji polska emigracja zarobkowa odegrała pożyteczną rolę, ale jej kultura
została w dużej mierze wypalona. Przypływ nowej emigracji wzmacnia wysy-
chające źródła. Nie jest to wzmożenie tzw. aktywu polskiego na dłuższą metę
(przynajmniej w znaczeniu bezpośrednim) - tak uczą prawa socjologiczne. Ale
jest to wzmożenie świeżości i chwytliwości aktywu amerykańskiego, w którym
nadchodzące tragedie będą tę świeżość organiczną pogłębiać.
Wielkie niebezpieczeństwa stają przed Ameryką, żaden tu wkład nie będzie
do pogardzenia, a tym bardziej taki wkład jak polski.
Policzmy jego aktywa.
Starą Polonię obliczamy na sześć milionów. Na te obliczenia należy patrzeć
sceptycznie, jeśli się je widzi od strony polskiej. Bo czysty aktyw polski, to
znaczy taki, który żyje polską racją stanu, jest zupełnie nikły.
Patrząc od strony amerykańskiej, to rzeczywiście może być sześć, a może
i więcej milionów Amerykanów pochodzenia polskiego żyjących w tym
dziwnym kraju, któremu instynkt przyszłości każe trzymać poszczególne grupy
w niezatartej pamięci o swym pochodzeniu. Te miliony ludzi przechowują czułą
zdolność adaptacji walorów organicznych. Te osiemdziesiąt tysięcy nowej
emigracji polskiej (które, mimo wszystko, będą się powiększać), najbardziej
międzyepokowo świadomej grupy ludnościowej z obszaru cywilizacji zachod-
niej, ma z tymi milionami starej Polonii drogi niesłychanie szybkiego i łatwego
porozumienia. A z kolei krwiobieg duchowy łączy te miliony polskiego
pochodzenia z całą amerykańską ludnością.
Jakież walory ma wkład, który w ten sposób ustokrotnia się i szybko się
rozpowszechnia?
1. Kulturę organicznej wspólnoty, bez której technokratyczna społeczność
amerykańska nie ulepi jednolitego narodu i wiecznie będzie trzymać poszcze-
gólne grupy narodowe luźno wsypane w koszyk American Creed. Jest to ta
różnica kultur, która w Polsce paskarzom narzuca imperatyw umierania za
ojczyznę, gdy w Ameryce bohaterom Okinawy czy Corregidoru narzuca
weterański materializm.
2. Bezinteresowność wydziedziczonych. Ludność świata wzrasta o 1,25
procenta rocznie, gdy jego produkcja zaledwie o 0,3 procenta, ale uprzewilejo-
wana część świata spożywa coraz więcej kalorii na głowę, gdy jego reszta - co-
' [Red.:] Wartość (pr2ymioty).
221
raz mniej. Bez planu światowego ta przepaść dzieląca ludzkość będzie się
powiększać i świat, którego zadaniem jest zrastać się, będzie się rozszczepiał
i podąży do anarchicznej zguby.
Planu światowego nie można stworzyć bez wyrzeczeń. Trudno się wyrzec
idei związanych ze wspomnieniem stanu posiadania w Polsce, ale znacznie
trudniej - związanych z aktualnym posiadaniem, jakim się cieszy Amerykanin.
Żarliwe a bezinteresowne myślenie o losach świata wyrastające na pożywce
organicznej - to wielki aktyw.
3. Przejściowy charakter kultury polskiej, położonej między właściwą
cywilizacją zachodnią a cywilizacją eurazyjską, jest wielkim wkładem w dobie
starcia tych cywilizacji. Kto widzi przyszłość świata nie w bezapelacyjnym
zwycięstwie cywilizacji zachodniej, tylko w syntezie różnych cywilizacji, której
dokonanie przypaść powinno Stanom Zjednoczonym, ten ceni wpływ czynnika
z pogranicza dwu cywilizacji. Polacy, których kultura nalęgła przez wieki na
skrzyżowaniu dwóch cywilizacji, w chwili, kiedy Ameryka podejmuje rolę
mediatora, w małej skali mają przed sobą rolę, która przypadła Żydom
w diasporze, kiedy stali się łącznikiem między cywilizacjami.
4. Wreszcie - łączność ze światem cywilizacji materialnej, któremu mamy
apostołować. To nie tylko żołnierz, to nie tylko męczennik zawitał donkiszoto-
wać w kraju technokracji.
Ten bohaterski zapłon ma nie tylko zaplecze starej emigracji, przez które
wchodzi w krew społeczeństwa amerykańskiego; zaplecze, którego nie miały
tamte emigracje. Ten zapłon, wchodząc ponadto w orbitę cywilizacji material-
nej, doskonale się w niej czuje. To nie są emigranci sprzed stu laty, 
wypluśnięci
przez krótką i niegroźną kampanię z domowych opłotków lenistwa, wyżywają-
cy się w marzycielstwie i pilnie oczekujący na laury.
Uchodźstwo obecne to są ludzie, którzy dziesięć lat straszliwych szarpali się
w walce o byt, którzy "szaber" podnieśli do godności instytucji narodowej,
którzy przemytem żywili Warszawę, których spekulacje sprawiły, że stolica
Polski była najbardziej prosperującym miastem Międzymorza, to ludzie, którzy
"organizowali" swój byt w łagrach i kacetach. Wspaniałym dokumentem
wszystkich czasów dla tego niespokojnego ducha w szabrowniczym ciele będzie
Katedra sandwic^ow Czesława Straszewicza.
Zwiedzam ogromną liczbę ośrodków nowej emigracji w Stanach i w Kana-
dzie i zdumiewam się tej niesłychanej prężności, temu szybkiemu tempu
dorabiania się.
Kultura organiczna połączona z zaradnością w środowisku zmaterializowa-
nym, myślenie nie obciążone posiadactwem oraz chłonność na przemiany
cywilizacyjne to w Międzyepoce wielki aktyw.
To są wartości, których właśnie świat potrzebuje, bo mu jest źle, bo szuka
innej drogi.
222
Dziwni to ludzie ta polska emigracja polityczna, która przynosi "natchnie-
nie". To natchnienie, które już wniosła na Zachód emigracja trzech wieszczów,
tym razem przynoszą stokroć bardziej umęczone dłonie. Nie trzeba czytać
o legendarnych bohaterach. Mucjusz Scewola to szczeniak wobec Wojtka
Ciompały, który katowany nie wydał, raz po raz rozbrajany - ponownie
walczył. Trudno jest rozeznać świętych pańskich, ale przeżywamy epokę,
w której każdy z nas jest za pan brat z istotnymi bohaterami, z setką, z 
tysiącami
bohaterów. Życie każdego z nich dawniej byłoby przedmiotem zapobiegliwego
badania, wcielałoby się je w czytanki, polowaliby na nie odbrązowiacze,
skrzykiwali się zagorzali świadkowie. Dziś dzieje bohaterów kwitujemy ziew-
nięciem. Słyszeliśmy nadmiar podobnych historii.
Ile razy ludom jest dobrze, odwracają się od nudnych, pretensjonalnych
Polaków, od nędzarzy "skazanych na wielkość", od ludzi-katalizatorów cywili-
zacji, przed którymi bronią swego posiadania cywilizacje zasiedziałe i sformo-
wane. W tym względzie antypolonizm ma podobne źródło jak antysemityzm:
wypływa on z obronnej postawy stężałych cywilizacji.
Ile razy ludom jest źle, otwierają ramiona na przyjęcie Polaków. Epitety
o "natchnieniu świata", które wywołują u Polaków pogardliwe skrzywienie,
mają jednak w sobie coś więcej niż cynizm łapichłopstwa. Jest w nich poblask
tych ciężkich dla Ameryki chwil, kiedy tłum w Filadelfii wyprzęgał konie
z powozu Kościuszki, kiedy w czasie wojny 1812, a nawet w czasie wojny
domowej, poszczególne stany ubierały żołnierzy w polskie mundury, chrzciły
statki polskimi nazwami.
Kiedy chwila próby minęła, żołnierzy, którzy zdezerterowali z wojska
rosyjskiego do powstania 1865, aby po jego upadku przedrzeć się do Ameryki
i walczyć pod jej sztandarami, wydaje się Rosji. W sto lat potem "natchnienie
narodów" rzuca się ponownie do jałtańskiej katowni.
I znowu - okazuje się - nie można, choćby się chciało, zarzucić walorów
moralnych, które są potrzebne dla. prosperity jak bogactwa naturalne.
I znowu poczyna się reaktywowanie tych walorów.
Otwarcie procesu katyńskiego (mniejsza o to, że i wszczętego i przytłumio-
nego dla rozgrywek) jest tego pierwszą jaskółką.
Amerykanie muszą zbliżać się do sprawy nie dla sympatii propolskich, jak
się po prostacku wydaje panu Sharpowi. Amerykanie teraz nie mogą zająć
takiego stanowiska, jak po upadku powstania listopadowego: "Skoro cała
Europa jest winna zbrodni upadku Polski, uwiecznijmy fakt, że przynajmniej
Ameryka nie była winna jej krwi"1. Bo sprawa Polski to sprawa Jałty, a Jałta to
błąd dziejowy, apogeum zaćmienia technokratycznego, najniższy poziom
poczucia kultury, poczucia organicznych wartości, najostrzejsze świadectwo
zaniku sensu dziejów, dno Międzyepoki.
1 "Buffalo Joumal" (4 stycznia 1854).
Tak możemy wyglądać patrząc od strony Ameryki, od strony świata.
Spójrzmy teraz od naszej strony.
Na pewno rola, którą odegramy w marszu świata do przyszłości, jest
ograniczona naszymi niedużymi możliwościami. Ale nie absolutna miara jest
ważna, tylko relatywna. Inaczej tylko bogaci ludzie i bogate narody czuliby
swój sens istnienia. Idzie o to, czy możemy mieć rezultaty poniżej, czy powyżej
swoich możliwości. Wkład Polaków w Stany Zjednoczone może być znacznie
wyższy niż ich liczebność i niż skromne miejsce, jakie zajmują w skali
cywilizacji materialnej.
Jesteśmy Polsce tu, w Ameryce, nad wyraz potrzebni. Gwarancją istnienia
naszego narodu nie może być żaden układ sił. Jeśli Niemcy i Rosja znajdą się
w tym układzie po jednej stronie, to Polska, leżąc między nimi, będzie
zdławiona. Gdyby zaś Rosja i Niemcy znalazły się po przeciwnych stronach, to
po każdej z tych stron czynnik decydujący stanie w poprzek podstawowym
warunkom istnienia Polski.
Gwarancją naszego istnienia nie może być Międzymorze, bo jego siły
dośrodkowe neutralizują sprzeczne wichry, właściwe istmom położonym
między oceanami odmiennych cywilizacji. Poszczególne człony Międzymorza
zawsze będą funkcją gry Rosji lub Niemiec.
Gwarancją naszego istnienia nie może być wentylowana niedawno w prasie
("Dziennik Polski", Detroit, 14 listopada 1953) perspektywa "zarobienia" wraz
z Czechami na wprowadzeniu Rosji do Europy. W świetle tego, co pisałem
o kryzysie cywilizacyjnym, są to rachuby ludzi wciąż myślących kategoriami
supremacji europejskiej.
Gwarancją istnienia Polski może być tylko rząd światowy, oparty na
nadchodzącej cywilizacji Nowej Epoki. Czynnik kształtujący ten rząd musi
rozporządzać zasobami materialnymi i duchowymi. Zasoby materialne re-
prezentuje tylko Rosja i USA. Dostatecznych zasobów duchowych nie repre-
zentuje żaden z tych czynników. Ta jednak istnieje między nimi różnica,
że Rosja nigdy uniwersalnych walorów reprezentować nie będzie, uosabia-
jąc jedną tylko i nie przeżytą cywilizację eurazjatycką. Stany Zjednoczone,
nie zablokowane kulturalnie tak jak Rosja, odbijające od brzegu kultury
europejskiej, przedstawiają większą zdolność obustronnej duchowej asymi-
lacji z ludami świata i mogą wygrać wyścig, którego Rosja wygrać nie ma
możności.
Uświadomienie sobie własnych walorów, stworzenie kultu pracy, która
pozwoli na czynne wejście do rodziny świata, to najcelowsza droga emigracji
politycznej.
Świat jest w stadium poszukiwania. "Powstaje pustka, która jest wskazów-
ką oczekiwania - pisze Alfred Fabre-Luce. - Partie tracą zwolenników. Ludzie
pragną, może nawet nieświadomie, zarezerwować siebie dla rozgrywki o zna-
czeniu bardziej istotnym. I ci ludzie właśnie stanowić będą jutro".
224
Polska emigracja polityczna ma wszystkie dane, by zająć pierwsze miejsca
w tym szeregu jutra.
Zadania są rozłożone i musimy określić nasze miejsce. To samo prawo
socjologiczne bodźca (wprowadza je Toynbee), który należałoby zastosować
Amerykanom jako mającym zadanie dziś, dla Polaków, którzy w swych
dziejach mieli bodźców nad miarę, nie jest istotne. Takim narodom jak nasz,
angielski socjolog zaleca withdrawal - chwilowe wycofanie się. "Wycofanie
się - pisze - pomaga do urzeczywistnienia drzemiących sił danej społeczności.
Takie wycofanie się chwilowe może być dobrowolne, może być przymusowe,
ale w obu wypadkach jest szczęśliwą okolicznością (opportumty), a nawet
warunkiem koniecznym".
Withdrawal nie oznacza kwietyzmu. Wymaga wielkiego wysiłku. Mógłbym
je raczej nazwać po polsku "odskoczeniem".
"Odskoczenie" w wojsku pozwala nie tylko się oporządzić, ale przede
wszystkim zdać sobie sprawę z sytuacji. Maniera rozżalania się na Międzyepokę,
maniera, którą kultywujemy, jest tak niecelowa jak rozżalanie się na Pana Boga.
I nie pozwala nam wydobyć z siebie maksimum cierpliwego wysiłku.
Nawet inni rozumieją to za nas. Burnham, promotor amerykańskiej wojny
zapobiegawczej z Rosją, pisze: "Trudno powiedzieć, kto może i kto nie może
i w jakim stopniu może być sojusznikiem. Nie ma na to formułki. W polityce,
jak i w życiu prywatnym, naczelną zasadą jest: przede wszystkim odpowiedzial-
ność przed samym sobą; przyjąwszy tę zasadę robi się, co się może".
Polska znajduje się na drugim miejscu po Rosji i nawet przed Niemcami
w absolutnej cyfrze strat, a procentowo zajmuje daleko wysunięte przed
wszystkie narody miejsce. Straciliśmy wiele substancji fizycznej, ale przypusz-
czam, że wzmogliśmy mimo wszystko nasz potencjał duchowy.
Dlatego wkładać wszystkie siły w przyśpieszenie procesu kulturalnego
Stanów Zjednoczonych jest to przyczyniać się do zdrowia moralnego czynnika,
który jedynie może kształtować świat. Świat zjednoczony, w którym Polacy
znajdą miejsce do życia.
Dlatego my, emigracja polityczna polska, stajemy na ziemi amerykańskiej
ponownie z palącym pytaniem Kajetana Węgierskiego. Dlatego nawracamy do
rozmów Washingtona z Niemcewiczem, pełnym niepokoju o przyszłość
Ameryki po zwycięstwie. Dlatego sięgamy w pamięć tych bohaterskich lat,
w których formowały się podwaliny duchowe Ameryki.
Ongiś poeta B. B. Thatcher pisał z powodu powstania listopadowego:
Polana wakes from slavery's charm,
Polana Ufts up her ancient arm.
In her heroes every vein
Poland's life blood burns again.1
1 [Red.:] Polska budzi się z niewolniczego zaklęcia, podnosi swe pradawne ramię
(oręż). W każdej żyle jej bohaterów wrze znów polska krew.
15 Dc Profundis                                    2 2 5
Teraz to my witamy równie entuzjastycznie Amerykę budzącą się z zaklęcia
cywilizacji materialnej, czującą w sobie krew epoki "Pielgrzymów", epoki
Washingtona i Jeffersona i ponownie podejmującą oręż w obronie wolności.
W czasie mego czteromiesięcznego objazdu Kanady, kombatanci w Winni-
peg witali mnie pieśnią Wrócimy tam... Mówiłem im:
- Chłopcy, rozpakujcie walizki.
Kiedy po miesiącu wracałem znad Oceanu Spokojnego, spotkali mnie
koleżeńskim obiadem; ich prezes wstał i powiedział:
- Myśleliśmy i dyskutowaliśmy przez ten miesiąc nad tym, o czym pan
mówił. Meldujemy, że postanowiliśmy walizki rozpakować, ale zostawiliśmy
przy nich adresy polskie.
Używając słowa "meldujemy", na pewno nie myślał o mojej osobie, tylko
o moich czytelnikach, którym meldunek oddaję.
Myślę, że walizki, które nie stały się bezindywidualną starzyzną na
Kercelaku świata, bo indywidualnie coś znaczą, walizki z wyraźnym adresem,
ale rozpakowane, to symbol naszej emigracji politycznej zarówno w Ameryce,
jak gdzie indziej.
A o Polskę nie potrzebujemy niepokoić się więcej niż świat się niepokoi
o siebie.
Bo losy nasze i świata są nierozłączne.
ZACHODNIA LATTIMORIADA
Kiedy w recenzji w "Dzienniku Polskim" (w Detroit) nie wysilałem się na
rzucanie gromów na Sharpa, wywołałem u pewnej części czytelników niezado-
wolenie, którego najdalszym krańcem była opinia powzięta w pewnym
środowisku, że: "jeżeli Wańkowicz nie odwoła (czego?), to trzeba go będzie
uznać za zdrajcę sprawy polskiej na emigracji".
Ten rozkoszny głos zawieszę sobie w muzeum najcenniejszych publicy-
stycznych pamiątek łącznie z komunikatem o tym, że mój Kundlfyi spalono
w pewnej szkole żeńskiej publicznie na stosie (z braku autora pod ręką) za
"hańbienie narodu polskiego".
Przyczyny mojej wielkoduszności w stosunku do Sharpa były o milę od
zdrady uczuć tych, którzy napsioczyli na mnie. Leżały one w poczuciu
dysproporcji tego, co nasz naród reprezentuje i tych głupstw, które Sharp z ta-
ką przemyślnością złej woli o nim wypocił. Wpadanie w histerię z powodu
"paszkwilu", histerię, notabene, dosyć pieniacką, bo Sharp poubezpieczał się
dosyć przezornie a to cytatami, a to zdaniem innych, to bezsilne gołosłowne
wymyślanie, którym zareagowała prasa polonijna - wydało mi się i ubliżające
nam samym i niecelowe.
Na szczęście ani artykuły Mieroszewskiego i Jeleńskiego w "Kulturze", ani
"Pandory" w "Wiadomościach" nie poszły po tej łatwej drodze.
Pierwszą zasadą w każdej wojnie jest nie przyjmować bitwy na terenie
obranym przez nieprzyjaciela, a więc dla niego najwygodniejszym. W taktyce
wojennej zrozumiano to już we wczesnym średniowieczu, ale w Polsce jeszcze
w czasie bitwy pod Grunwaldem, kiedy Krzyżacy chcieli sprowokować Pola-
ków na ustawiony przez siebie szyk kopijników i kuszników, wysunięty przed
jazdę, i przysłali obelżywie dwa miecze - jako że widać Polakom brak broni,
skoro się obawiają uderzyć - poczciwe Macki z Bogdańca darły się do boju, aby
natychmiast "pomścić obelgę", aż mający rozsądek Jagiełło musiał ich zamaniać
trzema z rzędu mszami, by doczekać dociągnięcia posiłków znad Drwęcy.
Poczytywano mu to za brak ducha bojowego.
Od tego czasu posunęliśmy się widać nieco w zrozumieniu sztuki wojsko-
wej, bo kiedy latem 1939 pojechała pierwsza wycieczka dziennikarska na Litwę
i oprowadzający nas po Muzeum w Kownie chłopaczyna pokazywał bohomaz,
na którym był wyimaginowany walczący Witold i Jagiełło "trzęsący się ze stra-
chu i modlący się w namiocie", roześmieliśmy się dobrotliwie z dureńka, które-
15*                                                     227
mu się zdało, że wygłasza pogadankę dla garnizonu w Rakiszkach. I nikomu
z nas nie przychodziło do głowy pomawiać Jagiełły o zdradę narodową.
No a w sztuce polemik i argumentacji widać jeszcze czujemy w sobie ducha
harcowniczego średniowiecza i jurne "bij, kto w Boga wierzy", na które
tylekroć już obce agentury prowokowały najpiękniejsze zrywy Polaków.
Podejmowaliśmy bitwę nie w czasie i miejscu przez nas obranym, tylko
oznaczonym przez wrogów.
Nie ma takiego narodu, o którym - przesiedziawszy trzy miesiące - nie
można by spłodzić książki najprawdziwszej, a przy tym jak najbardziej wrogiej,
naszpikowanej najprawdziwszą prawdą i najbardziej autentycznymi cytatami.
Jak nie ma najpiękniejszej kobiety, która by nie miała defektu. Nie wiem, czy
Rita Hayworth ma krzywy lewy palec u prawej nogi, ale gdyby miała i gdyby to
kto wyciągnął na światło dzienne, obrońcy aktorki oddaliby jej złą przysługę
rzucając się na obronę tego właśnie-palca, zamiast wzruszać ramionami i za-
pytać: "Więc cóż z tego wynika?".
Czyż nie można zebrać grubego tomu kąśliwych uwag o Anglikach?
Słusznie wzruszają na to ramionami. Czyż nie można tomu spisać na przykład
o gangsterach w Stanach Zjednoczonych? I czy rozsądnie zrobiłby publicysta
proamerykański rzucając się na ten dogodny dla wroga zarzut, a nie podnosząc
amerykańskiej demokracji, równości, wolności?
Czy to znaczy, że właśnie w pana Sharpa należało strzelić polskimi
walorami? Wolne żarty, mości panowie. Biblijny werset z Pisma Świętego
o rzucaniu pereł przed wieprze warszawskie andrusy przetrawestowały w py-
tanie: "Z czym do gościa?". Właśnie. Zamiast potykać się "szczerbcem" z pa-
nem Szwerdszaftem (Sharpem), wolałem odwrócić pytanie i zapytać go po
prostu, do czego dąży? Tylko, że pan Sharp jest sprytniejszy niż nasi
prostaczkowie, wołający o stryczek na mnie, i bitwy na obranym przeze mnie
najdogodniejszym terenie nie przyjmie. Zaszył się. Należy śmierdziela z nory
wykurzyć.
Skłania mnie do tego nowy harcownik typu Sharpa. Tym razem dla
odmiany nazywa się L. L. Gerson. To mniejsza. Ale wydaje go Yale University.
To gorzej.
Ten - tym razem naprawdę - paszkwil (bo Gerson jest wiele mniej ostroż-
ny od Sharpa) nosi tytuł Woodrow Wilson andthe Rebirłh ofPoźand1. A to, w jakim
celu jest napisany, zdradza śmieszne i pretensjonalne motto książki: "Studium
o wpływie grup mniejszościowych pochodzenia cudzoziemskiego na politykę
amerykańską". Prostaczkowie przybyli tu od czasów "Pielgrzymów" nie
wiedzieli o tym. Ale Gerson przyjechał na szczęście i otwiera im oczy.
* L. L. Gerson: Woodrow Wilson andthe Rebirth of Poland (Yale University press. 
Published
under the direction of the Department of History).
228
Okazuje się, że kwintesencją niebezpieczeństwa zagrażającego nic nie
podejrzewającym Amerykanom są Polacy, którym wyłącznie i całkowicie jest
poświęcona brechta, mająca uświetnić dorobek wydawniczy uniwersytetu Yale.
Autor oscyluje między tematyką, znaną Amerykanom, jaką jest polityka
Wilsona, a nie znanym dla nich tematem polskim. W tej pierwszej dziedzinie
Gerson musi być ostrożniej szy. Więc tylko stwierdza po prostu - jak i Sharp,
któremu dziękuje w przedmowie za pomoc - że Wilson był głuptasem nie
znającym się na sprawach polskich, że zaangażował się w nie w czasie wyborów
1916 roku, że wygrawszy je dzięki Polakom, przestał się nimi interesować, ale ci
Polacy, zanudzając go, dociągnęli biedaka aż do 14 punktów. Tak oto pomaga
się spodlić za żelazną kurtyną poczynanie, które w szeregu miast pamięć polska
uczciła pomnikami "Wdzięczności Ameryce". Bolszewicy poniszczyli je ma-
terialnie, Gerson usiłuje to zrobić gruntowniej.
Za to kiedy wchodzi na tematy polskie, gdzie może imponować lekturą
polskich źródeł - poczyna się naj bezwstydnie j sze nadużycie zaufania amery-
kańskiego czytelnika. Ostrożniej szego Sharpa usiłowano wyciągnąć na światło
dzienne, kwestionując dowolne wyrywanie cytat z kontekstu. Ale to, co robi
Gerson, to nie jest bezceremonialność Sharpa, tylko po prostu fałszerstwo. Na
przykład - żeby wykazać dwulicowość Paderewskiego względem Ameryki,
cytuje jego zdanie: "Polacy nie potrzebują amerykanizacji".
Punkt... Kropka...
A tymczasem fałszerz zataja dalszy ciąg tego zdania: "...zbędne jest
przypominanie im tych zasad, na których wzrastali przez tysiąclecie".
Ograniczę się do tej jednej cytaty, aby siebie zwolnić od mozołu wyszukiwa-
nia po bibliotekach i archiwach, czy i jak Gerson fałszuje inne. Nie ma zresztą
po temu potrzeby, bo Gerson nie dba o parawaniki jak Sharp - łże po prostu na
własny rachunek i plecie duby smalone leżące jak na patelni.
Zaczyna bardzo z naukowa: od swoistej historiozofii. Punktem wyjścia tych
"historiozoficznych" rozważań jest, że rozbiory Polski nie były zbrodnią, za
jaką je uważała opinia świata, tylko naturalną rzeczą.
Bo i kogóż to rozbierano, proszę państwa?
Chłopom było źle, "nic nie stanowili". A gdzie coś stanowili w XVIII wieku,
fałszerzu? W Prusach czy w Rosji, z których pańszczyźniani uciekali do Polski?
Mniejsza o wiek XVIII - uchylił się pan Gerson - "od wieków traktowano
chłopów w Polsce jak zwierzęta". A gdzie ich traktowano inaczej? Chwała Bogu
nie mieliśmy w Polsce ani wojen chłopskich, aniyw primae noctis, a przytwier-
dzenie chłopów do ziemi nastąpiło w Polsce później niż na Zachodzie, nie
mówiąc o Rosji, dla której Gerson ma tyle macierzyńskiego zrozumienia.
Ale Gerson to stwierdził, więc zaraz wyciąga wniosek, że dlatego postępowi
Polacy po prostu cieszyli się z pierwszego rozbioru, a kiedy nastąpił ostatni
rozbiór, to "olbrzymia większość Polaków cieszyła się z upadku Polski" (Sharp
sugestionuje to samo).
229
Bo i któż to są ci Polacy?
Szlachta - posiadająca brylanty, ale nie znająca bielizny?
Chłopi? Tu pan Gerson reflektuje się, że właściwie niepotrzebnie upomina
się o ich los, bo "przypominali polską szlachtę: byli aroganccy, a równocześnie
służalczy".
Katolicy? Tę służalczość właśnie powodował katolicyzm, dla którego
panowie Gerson i Sharp nie znajdują dosyć słów potępienia.
Robotnicy? Pan Gerson pobłażliwie natrząsa się z tych, którzy by coś
dobrego myśleli o polskich robotnikach. Byli oni w ogromnej większości,
według pana Gersona, usposobieni patriotycznie (dziękujemy za przypadkowo
wypskniętą prawdę), co było tylko maską skrywającą egoizm drobnomieszczań-
ski (tu kwitujemy sztampę madę in Russia).
Cóż więc z takich chłopów, z takich robotników, z takiej szlachty, z takich
katolików mogło wyrosnąć? Rzecz prosta - nic dobrego. Ta cała hołota po
1865 roku była zajęta pogonią za zyskami materialnymi "aby przechować żywy
zmysł narodowej rzeczywistości". Okazuje się, że, jak trzeba, Gerson bierze
w obronę nawet pogardzany, wyśmiewany polski romantyzm.
W ogóle: co Polacy zrobią - wszystko jest źle. Jest to metoda używana
zarówno przez sprytnego Sharpa, jak przez głupiego Gersona. Polska uciska
chłopów - ale chłopy są niegodne ratunku. Polska z gruntu była reakcyjnie
endecka - ale Piłsudski, który walczył z endecją był faszystą; Polska polegała 
na
pomocy obcej - ale ta Polska lazła do bitki z Rosją; Polskę zżera anarchia - ale
okazuje się, że ma rządy autokratyczne.
Ta metoda przypomina metodę pewnej pani, która na zarzuty, że nadtłukła
pożyczony garnek, dowodziła, że zwróciła garnek cały, że garnek był nadtłu-
czony i wreszcie, że w ogóle nie pożyczała garnka. Każdy z tych argumentów
z osobna jest świetny, ale nie wzięte w kupę. Tę niezgodność wytknął "The
Saturday Evening Post" mówiąc, że Sharp wymaga od Polaków wszechstron-
ności bogów olimpijskich.
Otóż w tym wypadku dla Gersona ci Polacy są strasznie mało romantyczni:
przez cały czas, kiedy byli w niewoli, tylko mała ich część walczyła o niepod-
ległość. Panu Gersonowi stanowczo nie wystarczają więzienia zapełniane przez
każde literalnie pokolenie.
Dlaczegoż więc świat nie poznał się na tym nieromantycznym narodzie? Pan
Gerson to wyjaśnia. Bardzo proste: "Strach przed bolszewikami łącznie
z nieznajomością wewnętrzną spraw Polski wytworzył zabawnie wypaczone
pojęcia o Polsce jako małym heroicznym narodzie wytrwale walczącym
o wolność i demokrację".
A przecież ta walka to blaga - dowodzi Gerson. Informuje bowiem, że
kierunek socjalistyczny prowadzony przez Daszyńskiego nie hołdował idei
niepodległości, a "agitator socjalistyczny" Piłsudski sam w 1914 nie wierzył
w uzyskanie niepodległości. Wśród jego zaś legionistów było wielu krypto-
230
-bolszewików (no, więc wreszcie nie faszystów - ale i tu mamy argument
pękniętego-nie pękniętego, pożyczonego-nie pożyczonego garnka).
Najsoczyściej jednak w gersonowskim "Alice in Wonderland" wygląda
legendarna endecja, którą musiano go straszyć w dzieciństwie, bo w jego
wyobrażeniu pozostała jak zwierz z głową lwa, ogonem jaszczura i kałdunem
lewiatana. Ten uformowany w rozgorączkowanej wyobraźni Gersona twór
miał powstać... w 1870 roku jako coś okropnie reakcyjnego, trzymającego
z pogromszczykami carskimi.
My wiemy, że ruch wszechpolski był ruchem buntu młodzieży przeciw tzw.
ugodowcom (którzy, nawiasem mówiąc, spełnili pożyteczną rolę po powsta-
niu), że pierwszy wywiesił na swych sztandarach hasła zjednoczenia trzech
zaborów i tego zjednoczenia dokonał, że przesączył Polskę literaturą nielegalną
i że dopiero po rewolucji rosyjskiej w 1905 poszedł na drogę walki parlamentar-
nej i stracił nowe narastające, tzw. niepodległościowe, pokolenie, które mogło
rozwinąć sztandar niepodległości tylko na gruncie przeoranym przez ruch
wszechpolski, tak jak ten ruch wszechpolski w swoim czasie był w stanie podjąć
swoje hasła na tkance życia związanej przez pozytywistów-ugodowców. I jako
ruch społeczny, niosący hasła socjalne wsi polskiej i robotnika polskiego, mógł
powstać w latach niepodległości wywalczonej przez niepodległościowe pokole-
nie, które nie doceniało spraw socjalnych.
Ale normalna, wiecznie żywa, będąca w nieustannym wzroście struktura
życia duchowego narodu leży całkowicie poza zrozumieniem Gersona. Okazuje
się według niego, że straszliwa endecja "od samego swego początku była
popierana przez rząd carski". Na czele jej stali Dmowski i... Paderewski (który
przez jedną sekundę swego życia nigdy nie był w stronnictwie narodowo-
-demokratycznym, a przez informatora Amerykanów, którzy jak raz coś nie-
coś wiedzą o Paderewskim, został wypromowany na wodza tych małpoludów
Endeks - endeków).
O Paderewskim zresztą potem. Zobaczymy wpierw jak Dmowski wygląda
u Gersona. Okazuje się, że ten faszysta i reakcjonista w czasie pierwszej wojny
światowej "oznajmił, że życzy stworzyć Polskę w postaci przedrozbiorowej,
w której by panowali władcy cudzoziemscy, ale rządziła szlachta". Nie
wierzycie? Ależ sam Gincburg - powołuje Gerson - w swojej książce napisał,
że kierownicy życia polskiego zamierzali wrócić do średniowiecza.
No, skoro sam Gincburg tak powiedział, to już się poddajemy. Już nas
nawet nie potrzebuje dobijać dziwnie zgrany z Gersonem Sharp, który w swojej
książce dowodzi, że w korpusie urzędniczym i oficerskim rej wiodła szlachta.
Któż by tam pamiętał, że Polska zniosła tytuły, konsekwentnie przeprowadzała
reformę rolną i miała najpostępowsze, najbardziej rozbudowane ubezpieczenia
społeczne.
Można tedy przyjąć z zaufaniem, że Piłsudski (który objąwszy urząd
Naczelnika Państwa napisał do Dmowskiego list per: "Drogi Panie Romanie")
251
według informacji Gersona "pogardzał" Dmowskim. To znaczy znów wypada
panu Gersonowi twierdzić, że garnek był cały, choć w innym miejscu "agitator
socjalistyczny" Piłsudski (garnek wcale nie pożyczany) biega u Gersona za
faszystę (garnek rozbity), a więc za kolegę Dmowskiego.
Toteż naturalnie - informuje Gerson - przez całą I wojnę światową polity-
ka Endeks była, po prostu, akceptacją władz zaborczych trzech państw. Nie
szkodzi to w innym miejscu twierdzić Gersonowi, że Endeks żądali na
wschodzie ziem, które bynajmniej nie były polskie, choć wiadomo, że narodo-
wa demokracja całą siłą sprzeciwiała się polityce wschodniej "agitatora socjali-
stycznego" i w czasie traktatu ryskiego przez Stanisława Grabskiego konse-
kwentnie dopilnowała, aby granice nie były wytyczone dalej na wschód, choć
po swym zwycięstwie miała Polska po temu pełne możliwości.
Gerson informuje jednak - tym razem zgodnie z prawdą - że Endeks jak
najwięcej ziemi chcieli zabrać na zachodzie, ale i to nie podoba się Gersonowi
(którego współbraci niszczono w krematoriach) jako żarliwemu Amerykanino-
wi, którego przybrany kraj był wszak w walce z Niemcami. Nie podoba się,
mimo że książka jego - jak i Sharpa - popiera interesy Rosji, a to Rosja
przecież przesunęła granice Polski aż nad Nissę. Ale nie pomoże ani proamery-
kańskość, ani prorosyjskość, gdzie trzeba coś zełgać o polskim garnku.
Ponieważ jednak te granice zachodnie Polski przeszły i przez plebiscyty i przez
debaty w Kongresie i ich polski charakter może dla tego lub owego
Amerykanina być niewątpliwy - więc Gerson, dużo ostrożniej szy tam, gdzie
może być przechwycony przez opinię amerykańską, ucieka się do innego
chwytu. Prawda, że ci ludzie mówili po polsku, ale język - dowodzi Gerson -
nie stanowi jeszcze narodowości. Gotowi jesteśmy uwierzyć Gersonowi, który
mówi po amerykańsku, ale to już casus specialis. Natomiast w stosunku do
zaboru pruskiego Gerson do tego stopnia czuje się niepewnie, że pośpiesza
z twierdzeniem, że "Polacy tam czuli się więcej Niemcami jak Polakami". Co
innego pisał hakatysta Bernhard w swoim dwutomowym dziele o walce
Polaków z niemczyzną, wystawiając Polakom z dzielnicy pruskiej wspaniały
pomnik. Ale pan Gerson woli na świadectwo powołać książkę Kohna, który
insynuował, że Polacy byli "lojalniejszymi obywatelami pruskimi jak sami
Niemcy". No cóż, skoro Kohn tak napisał, to sprawa przesądzona.
Teraz, po tej załganej przekąsce historiozoficznej od siedmiu boleści,
przechodzimy do pasztetu chef d'oeuvre.
Co się okazuje, co?
Okazuje się, że ci nic nie warci Polacy potrafili wywrzeć na bezbronnych
Amerykanów taką "political pressure during the war"1, że "amerykańskie" serce
Gersona krwawi. Bo niby skąd? O jakich polskich osiedlach w Ameryce kto
' [Red.:] Polityczny nacisk (presja) w czasie wojny.
232
słyszał przed wojną? Gersonowi nic nie wiadomo, że w 1609 gubernator Smith
sprowadził do Wirginii polskich techników szklarstwa, że bodaj pierwszy strajk
polityczny w USA to był w 1620 strajk Polaków, którzy w ten sposób zdo-
bywali sobie prawo głosowania. Nic nie wie o polskich pionierach Zabriskich,
Sadowskich i innych, lądujących w epoce królowej Anny, którzy w XVII
wieku dotarli nie spenetrowanymi drogami aż do Nowego Orleanu, dali
początek miastu Cincinnati. Nic nie wie o braciach morawskich lądujących
pośrednio z Polski przez Czechy w liczbie czterech tysięcy w początkach XVII
stulecia, ani o Polaku doktorze Kurcjuszu, zakładającym w 1659 w Nowym
Jorku pierwszą szkołę wyższą, ani o pierwszym w Stanach pastorze luterań-
skim, Polaku Kowalskim, ani o Błaszkiewiczu, który pierwszy sporządził mapy
pobrzeża atlantyckiego, ani Adamkiewiczu, budowniczym Nowego Jorku
(wówczas jeszcze Nowego Amsterdamu), prawej ręce gubernatora Stuy-
wesanta, ani o tylu tylu innych.
Nagle ci Polacy, których w toku wzrostu Ameryki nie widzi, wyrastają
w czasie epoki Wilsona do diabolicznej roli w Ameryce. Ale trudno to wmówić
czytelnikowi amerykańskiemu, który przecież jednak widzi co się koło niego
dzieje i wie, jak Polacy, na równi z ich współobywatelami amerykańskimi,
dzielą głosy między demokratów i republikanów. Więc Gerson powołuje na
świadka tym razem Landaua, który znowuż napisał, że demokraci dzięki gło-
som polskim uzyskali w trzech decydujących stanach zwycięstwo, przechylając
szalę na rzecz Wilsona. A skoro Landau napisał... to już może nie trzeba po-
siłkować się Sharpem, który idzie w sukurs Gersonowi, insynuując Dullesowi
grożenie bombą wodorową dla dogodzenia wyborcom w polskim Hamtramk,
Michigan.
Znamienny jest ten wyścig denuncjatorski między Sharpem i Gersonem. Ger-
son donosi, że "lojalni" (ironia -przy p. mój MW) obywatele USA łączyli
się z Paryskim Komitetem prowadzonym przez cudzoziemców. "Amerykanin"
Gerson gorszy się tym, że w czasie I wojny Polski Komitet Narodowy przycho-
dził z pomocą władzom, skrutynizując lojalność Polaków-obywateli niemiec-
kich i austriackich. Donosi, że już po ogłoszeniu 14 punktów Wilsona (po grud-
niu 1917) Polacy proniemieccy i proaustriaccy popierali mocarstwa centralne.
- Ba - dopowiada Sharp - oni i w tej wojnie kolaborowali z Niemcami,
a jeśli nie mieli Quislinga, to dlatego tylko, że Niemcy sobie tego nie życzyli.
Więc z kolei Gerson: że ci Polacy w Ameryce to uważają się za czwartą
dzielnicę Polski. Niepokalany w podawaniu faktów historycznych Gerson
rozdziera szaty, że Polacy publikowali książki bezczelne, bo usiłujące dowieść,
że rozbiory były zbrodnią. Demaskuje pisma polskie, które rzekomo w tekstach
polskich propagowały separatyzm, podczas gdy w tekstach drukowanych po
angielsku wielbiły amerykanizację.
Nienawiść do Paderewskiego jest u tego denuncjatora i podszczuwacza
żywiołowa. Człowieka, którego - kiedy ukazał się na estradzie - królowie wi-
233
tali powstaniem, Gerson upadla, przypisując mu płaszczące się listy i "shrouded
methods". Proszę sobie wyobrazić - Paderewski był tak bezczelny, że brał drogo
za bilety, a pieniądze rzekomo obracał na cele filantropijne. A czemuż miał brać
rzekomo na cele filantropijne, kiedy mógł je jawnie darować na cele swojej
polityki, stuprocentowo popierającej walkę Ameryki z Niemcami.
Ale okazuje się, że Polonia amerykańska nie z Paderewskim była zgodna,
tylko z Gersonem w jego nienawiści do Paderewskiego, bo "dla większości (?)
Polaków w Ameryce Paderewski nie był reprezentantem sprawy polskiej, tylko
agentem prorosyjskich czynników".
I - znowu trik z pożyczonym garnkiem - ubolewanie, że przez przebiegłe
machinacje wszystkie resursy finansowe Polonii znalazły się w rękach Paderew-
skiego. Więc jakże? Wyrwał ten agent prorosyjski pieniądze z rąk większości,
popierającej mocarstwa centralne, które zabijają amerykańskich chłopców,
a super-amerykanin Gerson się martwi.
Inteligentnego Sharpa od głupiego jego komiltona różni to, że ten drugi
sam podstawia się do bicia. Klasycznym przykładem może być podany przez
niego in extenso list Paderewskiego, pisany w dniu 12 stycznia 1919 roku do
pułkownika House'a, prawej ręki prezydenta Wilsona. List ten, oburza się
Gerson, dyskredytuje rząd polski faszysty-agitatora-socjalisty Piłsudskiego.
Trudno zrozumieć w jakim celu, skoro w cztery dni po jego napisaniu
Paderewski objął w tym rządzie, którego głową państwa był Piłsudski - stano-
wisko premiera... List ten, twierdzi Gerson, fałszuje fakty; na nieszczęście dla
siebie nie ma Gerson tej inteligencji, by go streścić, tylko podaje w całości
upstrzając własnymi komentarzami.
Paderewski więc pisze niezaprzeczalną prawdę, że ruch spartakusowski
w Niemczech jest ruchem komunistycznym, a Gerson w przypisku idiotycznie
się wykrzywia: "Paderewski eksploatuje Bo/shewik Bogey". Piękny "bogey", który
doprowadził w rok potem do dziewiętnastej bitwy w dziejach ludzkości, która
według lorda Abernoona uratowała cywilizację zachodnią, rozbijając pod
Warszawą pochód bolszewicki, idący na połączenie się z tymi właśnie spartaku-
sowcami. Hamowanie Polaków w dziele obrony przez pewne niezorientowane
czynniki, wówczas naiwne, teraz, po trzydziestu latach, otrzymuje aplauz
Gersona.
Paderewski prosi House'a o amunicję, a Gerson, teraz, kiedy wiadomo jaka
nawała stoczyła się na Polskę, ma czelność dowodzić, że to Polska była
zaczepna, że Polska zaczęła walki we Lwowie, choć wiadomo, że wystąpienie
Ukraińców w dniu i listopada zaskoczyło rozproszone grupki polskie z dziećmi
włącznie. Paderewski mówi w swym liście, że bolszewicy już zajęli Wilno,
a Gerson wbrew jawnym faktom łże,, że nieprawda, że to polscy socjaliści
zabrali Wilno Litwinom. Podczas gdy prawdą jest, że kiedy Paderewski pisał
list, Wilno już od tygodnia było w ręku bolszewickim, Litwini wycofali się bez
walki wobec zbliżania się bolszewików, a generał Wejtko, pasowany przez
234
Gersona na socjalistę, usiłował bezskutecznie bronić miasta na gwałt pozbiera-
nymi ochotnikami.
Czelność przytoczenia rzetelnego dokumentu jako dowodu fałszywości
i zaopatrzenie go kłamliwymi komentarzami, które zbić tak łatwo, stanowi
ciekawe kuriozum jak bezceremonialnie można oszukiwać opinię amerykańską.
To szczucie na Polaków w Ameryce przez ludzi, którzy zapewne potępiają
race-discrimination, przechodzi wszelką miarę. Każdy wielki człowiek w polskiej
historii nosi stały pogardliwy epitet:
Paderewski, nazywany przez Gersona pianistą, jest krętaczem, pochlebcą,
kombinatorem, Piłsudski - agentem i faszystą, Dmowski - reakcjonistą i zno-
wuż faszystą.
- A czyż dawniej mieli lepszych ludzi? - dołącza Sharp. - Sobieski był
durniem, Pułaski głuptasem, Kościuszko najemnikiem i pieniaczem.
Obaj panowie są solidarni w głębokiej pogardzie dla "hyphenafed"', tzn.
Polaków-Amerykanów (hyphen - kreska łącząca te dwa słowa). Bardzo się
z nich natrząsa monolitowy Gerson, bardzo się naśmiewa połączony kreską
Schwerdschaft-Sharp.
Ale mimo to składają pychę z serca, kiedy trzeba szczuć na Amerykę, idą do
tych hyphenated tłumacząc im, że słup ognisty, którym dla Polaków było
czternaście punktów Wilsona, to był po prostu zabieg o polskie głosy (Gerson),
że Ameryka cieszyła się z upadku powstania 1863, że ambasador amerykański
w Polsce Bliss Lane to waluciarz, którego, gdy był w Polsce, nade wszystko
obchodziły wymiany walutowe (Sharp) etc., etc.
Prasa reżymowa jeszcze nie podchwyciła Gersona. Czekamy tego lada
chwila, bo z książką Sharpa już się obnoszą. Przemilczając, że Sharp urodził się
w Polsce i mieszkał w niej do wojny, przemilczając jego właściwe nazwisko,
demonstrują Polakom, jak to wpływowy amerykański profesor, wszak i o na-
zwisku rdzennie anglosaskim, sam mówi, że nie ma co Amerykanom wierzyć.
Podchwytują jego ubolewanie, że "Voice of America" kopie przepaść między
rządem Bieruta i Polakami.
Teraz Harvardowi z Sharpem podbiegł z pomocą Yale z Gersonem. Ileż
milionów wydawanych na "Voice of America" i "Pree Europę" zneutralizują
ich dwie książki?
Jest to objaw tak zdumiewający, że nie dziwimy się okrzykowi bezstronne-
go obserwatora - profesora Pronina na łamach prasy rosyjskiej: "Trudno
zrozumieć, dlaczego takie poglądy (podtrzymujące tezy bolszewickie) ma
propagować, kłamliwie przedstawiając fakty, amerykański profesor na uniwer-
sytecie amerykańskim i za amerykańskie pieniądze".
Musimy zastanowić się nad tym pytaniem.
Po mojej recenzji o Sharpie zwróciła mi uwagę osoba zorientowana w poli-
tyce amerykańskiej, że ta książka nie jest wyskokiem, tylko zapowiada serię,
2.35
bo są czynniki, które zadecydowały, że w ich rozkładzie jazdy następuje czas na
polski temat. Odniosłem się do tego z pewnym niedowierzaniem, uważając, że
sprawa polska w obecnej chwili "nie gra".
Książka Gersona nadciągnęła w sukurs tezie mego znajomego, jak Jagiełłę
oddziały znad Drwęcy. Nie ma co siedzieć w namiocie i modlić się, należy
z niego wyjść i podjąć rozprawę.
Ale z kim?
Opinia polska, idąc po linii najmniejszego oporu, gotowa jest winić Żydów.
Istotnie, niechęci żydowskie zostały wykorzystane, znajomość polskich źródeł
u Sharpa i Gersona spożytkowana. Ale spożytkowana nie przez żydostwo,
które boryka się z bardziej istotnymi dla siebie problemami na świecie, tylko
przez bolszewików, dla których rozegranie Europy Wschodniej wobec wiel-
kich wahnięć na terenie Niemiec jest sprawą pierwszej kolejności po rozegraniu
sprawy chińskiej. Polska jest tej Europy Wschodniej kluczowym zagadnieniem,
jak dla sprawy azjatyckiej kluczowym zagadnieniem były Chiny. Przy pomocy
Lattimore'ów kamuflażowało się akcję w Chinach... zagadnieniem rolnym: to
tylko landlordowie chińscy, a nie Ameryka, są zagrożeni.
Tak samo ostrzeżenia przed akcją tłumaczącą, że nie ma co się Europą
Wschodnią interesować, chętnie by się zakryło dymną przesłoną, tłumacząc, że
te ostrzeżenia dyktuje antysemityzm.
Skierowanie dyskusji przez polską publicystykę na te mylące tory szloby
znakomicie bolszewikom na rękę. Niewątpliwie widzieliby oni równie chętnie
książkę, w której polski Don Kichot podejmuje walkę z żydowskimi wiatraka-
mi. Byłaby to nieoceniona dla nich pomoc, przyniesiona rękami nic nie
podejrzewających prostaczków o gorących sercach, którzy wołali o stryczek dla
mnie za to, że uchyliłem się od zrobienia bolszewikom przyjemności i szarżowa-
nia na wiatraki.
W epoce Wilsona, o której pisze Gerson, stawka polska była bardzo ważną
dla Żydów mających w Polsce duży aktyw. Dlatego pisarze żydowscy z tamtej
epoki, których cytuje, mogli mieć żydowskie cele na względzie.
Ale po II wojnie w dziejach tragicznych tego narodu bez ojczyzny zaszło to,
co raz po raz zdarza się w ciągu jego dwutysiącletniej tułaczki - jedno z ognisk
ich życia narodowego, tym razem ognisko polskie, zgasło. I znów, jak zwykle,
z niepojętą siłą takie ogniska odradzają się gdzie indziej. A wraz z nimi gdzie
indziej przenosi się kompleks zadrażnień, które sprawa wywołuje. Anglia, która
niebywale krwawo wytępiła u siebie Żydów, na długie wieki stała się wzorem
tolerancji w sprawie żydowskiej aż do chwili, kiedy znowu zetknęła się ze
sprawą żydowską i jej oficerów poczęto biczować na placach Tel Awiwu, a jej
ambasady wysadzać w powietrze. Teraz punkt zadrażnienia wytworzy się może
w Afryce Południowej, może gdzie indziej - w każdym razie nie w Polsce, od
której ten problem odszedł. Ta cykliczność w dziejach, to przesuwanie się
żydowskiego punktu ciężkości doskonale rozumieją przywódcy żydowscy.
256
Herzi w projekcie charter^ zaznaczał, że władzą sprawującą nadzór nad charte-
rem Żydów w Palestynie będzie każdorazowo państwo nie będące w danej
chwili antysemickim.
Zrozumienie tego dyktuje świadomej polityce żydowskiej konieczność
koncentrowania uwagi na istotnie, a nie fikcyjnie, zagrożonych punktach. Ale
ta sama prawda powinna odnosić się i do Polaków.
Ale co innego przywódcy, a co innego masa. Masa żydowska może czuć
zapiekłe przeciwpolskie urazy. Masa polska również. Na to trzeba poczekać, aż
po obu stronach wymrze jedno pokolenie. Ale to nie dowód, żeby nie pracować
nad możliwie szybkim nastawieniem wzroku na nową sytuację. Dlatego
ubolewałem w "Kulturze", że Polacy nie zjawili się na pogrzebie pana
Appenszlaka, szlachetnego Żyda, bynajmniej nie asymilatora w znaczeniu
politycznym i narodowościowym, który poświęcił życie na promowanie
kultury polskiej wśród polskich Żydów. Dlatego, póki książka Sharpa była
poszczególnym objawem, potraktowałem ją tak spokojnie, nie chcąc by
posłużyła hecy antyżydowskiej, co tylko zamyla istotę sprawy.
Mogą rządzić Gersonami i Sharpami z jednej. Kowalskimi i Majewskimi
z drugiej strony ich resentymenty. Mogą te resentymenty dla swoich ciemnych
celów wyzyskiwać jakieś czynniki. Nie wierzę jednak, aby znalazły się czynniki
polskie, które by stać było na organizowanie w tym celu Kowalskich i nie sądzę,
aby były czynniki żydowskie, którym opłaci się po to łożyć na Gersonów.
Nic się jednak samo nie robi. Sądzę, że mój znajomy miał rację: musimy
czekać dalszego ciągu.
Tylko znowuż nie miał racji, węsząc w tym antypolską robotę.
Stawka jest większa: idzie o wszystkie kraje "satelickie". Ponieważ Polska
jest krajem o największym pośród nich ciężarze terytorialnym, ludnościowym,
a niech mi wolno powiedzieć - charakterowym, więc atak w pierwszej linii, tak
jak zawsze w toku dziejów, kiedy szło o tę połać Europy, musi uderzać w Polskę.
Zdaniem moim nie jest to żadna heca wszczęta przez Żydów, masonów lub
zgoła cyklistów, tylko dalszy ciąg świadomego preparowania opinii amerykań-
skiej w tym kierunku, aby ta opinia przestała interesować się krajami, na które
wpływ otrzymała Rosja.
Demokratyczny Sharp, który "en/oyed"2 pobyt w Polsce w czasie, kiedy
gwałcono w niej wszelkie zasady demokratyżmu, kiedy współcześnie z jego
wizytą więziono i torturowano tysiące, bagatelizuje masakrę w Katyniu,
a powstanie podaje w bolszewickiej wersji, kończy swoją tendencyjną i sprytną
książkę konkluzją, w której wyraża nadzieję, że byle wyrzucić Polskę z orbity
zainteresowań amerykańskich, to uzyska się wygodny punkt wyjścia dla
negocjacji ze Związkiem Sowieckim.
' [Red.:] Zob. przypis na s. 56.
2 [Red.:] "Smakuje".
257
Ten sam punkt widzenia w stosunku do Chin w swoim czasie propagował
kierunek, który nazwiemy kierunkiem Lattimore'a. Ten kierunek rozszyfrowa-
ła opinia amerykańska dopiero po zapłaceniu miliardami dolarów i stu
dwudziestu tysiącami rannych i poległych.
W przedmowie do płytkich wypocin nieuczciwego nieuka, pełnych niena-
wistnego bełkotu, wydawca (Yale) wyraża opinię, że "autor stwarza podstawę
dla zrozumienia przez Amerykanów krajów poza żelazną kurtyną".
Właśnie - nie o Polskę chodzi. Idzie o wszystkie te kraje.
Ponieważ pochodzimy z tych krajów, mamy czujność wyostrzoną więcej niż
Amerykanie. Ta czujność pozwala nam zrozumieć już teraz, kiedy po publikacji
uniwersytetu Harvard ukazuje się wydawnictwo Yale, że poczęła się świadoma
akcja zamylenia opinii amerykańskiej i że w tej akcji Polska jest tylko
pretekstem.
Miejmy nadzieję, że kiedy po Yale i Harvardzie pójdzie na przykład
Princeton, opinia amerykańska zrozumie, że nie jest to już tylko nadużywanie
jej zaufania przez paru rozżalonych na Polskę osobników, ale że dla fałszowania
jej poglądów (osądu) zorganizowano poważną akcję. I że nie jest to robota
żydowska i antypolska, tylko bolszewicka i antyamerykańska.

Nie ma powodu przypuszczać, że ta opinia, która rozgryzła lattimoriadę
wschodnią, nie rozgryzie lattimoriady zachodniej. Należałoby tylko życzyć,
żeby zrobiła to w czas i nie tak ciężkim kosztem, jaki zapłaciła za lattimoriadę
wschodnią w Korei.
SPIS TREŚCI
DE PROFUNDIS ................... 5
Przedmowa .................... 7
Zgaga emancypacji ................. 9
"Anielski" program asymilacyjny następców Iwana Groźnego ..... 16
Pierwsza alija ................... 25
Katalizator syjonizmu poczyna działać ........... 48
Nie, nie da się syjonizmu przemilczeć! ........... 60
"Gdy wyszedł do braci - urósł..." ............ 65
Posłannictwo - w- poprzek czy po drodze? ......... 72
Oskorupianie kasty w naród .............. 89
Ucieczki w marzenie i wyścig serca z życiem ........ 99
Gorzki chleb i zaszczyty . . . . . . . . . . . . . . . no
Topiel i zwodny ląd ................. n8
Ostatnia rafa ...... .: ............ 127
Źródła .................... 136
Słowniczek ................... 157
POLACY I AMERYKA ................. 141
Fanfary emigracji politycznych .............. 144
Siłowanie się emigracji zarobkowej ............ 149
Nowy przypływ i wspólne owocowanie . . . ... . . .. . 161
Asymilacja .................... 172
Międzyepoka: przenosiny Europy ............. 179
Ameryka na ławie oskarżonych . . . . . . . . . . . . . 188
Ameryka - katalizator Cywilizacji Uniwersalnej . . . . . . . . . 195
Wyścig z czasem .................. 209
Polski wkład '...................213
Zachodnia lattimoriada ................ 227
Opracowanie techniczne serii
FELICJA ŁUBIŃSKA
Korekta
FELICJA ŁUBIŃSKA
NOTA WYDAWCY
Seria "Dzieła Emigracyjne Melchiora Wańkowicza" obejmuje 8 tytułów książek tego
autora opublikowanych poza krajem w latach 1959 - 1955. Z dorobku tego czytelnik
krajowy znał dotąd jedynie fragmenty. Kolejne tomy serii przygotowano do druku 
na
podstawie publikacji wydanych za granicą. Pewne drobne zmiany w tekście wynikają
jedynie z uwspółcześnienia ortografu, sprostowania ewidentnych błędów druku bądź
potknięć językowych oraz uwzględnienia poprawek wprowadzonych ręką Autora
w toku przygotowywania wznowień.
Wydano na podstawie: M. Wańkowicz De profundis. Wydawnictwo "Przez Lądy
i Morza", Tel-Aviv 1943; M. Wańkowicz Polacy i Ameryka. Oficyna Poetów i 
Malarzy,
Londyn 1955.
ISBN 85-7021-143-7
WYDAWNICTWO POLONIA 1990
Wydanie I
Ark. wyd. 21. Ark. druk. 15
Skład: WOMIK - Warszawa
Druk: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
Żarn. nr I749/K