Zdzisław S. Pietras
Mieszko II
990 - 1034
Wydawnictwo MON, 1972
Warszawa 



Na dysk przepisał  Franciszek Kwiatkowski


Pod władzą ojca 


Był rok 990. Kolebka zapewne wykonana z twardego drewna, rzeźbiona 
w wesołe zajączki i kurki, inkrustowana srebrem, stała w 
zacisznej, wyłożonej kobiercami i otulonej ciepłymi makatami 
komnacie wawelskiego palatium, którego kamienne ściany wzniesiono 
w obrębie drewniano-ziemnego grodu na wawelskim wzgórzu. Przyszły 
następca tronu z wolna uczył się rozróżniać twarze, gesty 
pielęgnujących go białogłów. Wszystkie były miłe i kochające, 
wszakże jedna stawała się coraz bardziej droga, aż wreszcie w 
sercu niemowlęcia zajęła pierwsze miejsce. W jej stronę malutki 
Mieszko najchętniej wyciągał ręce, do niej nauczono go potem 
zwracać się słowem "macierz" lub może - bardziej zdrobniale - 
"matko". 
Inni wszakże zwali tę osobę ksienią Emnildą, co brzmiało bardziej 
dostojnie. Emnilda, córka zacnego księcia Dobromira, musiała być 
bardzo szczęśliwa. Thietmar, który zanotował wiadomość o jej 
sławnym małżeństwie z Bolesławem, wiele szczegółów zataił. Nie 
wiemy, skąd przybyła do Polski; mogła przyjechać z Czech i 
pochodzić, na przykład, z rodu Sławnikowiców; mógł jej ojciec 
panować gdzieś wśród słowiańskich Połabian; różnie być mogło, lecz 
ona sama nie mogła czuć się w Polsce źle. Oto dzielny i bystry, 
choć może troche nazbyt popędliwy, Bolesław Mieszkowic kochał ją 
wiernie. Przedtem dwie małżonki, także z zacnych rodów wzięte, 
prawnie poślubione, odesłał po rocznymxpożyciu jedną do 
Niemiec, drugą na Węgry, kędy teściowie mieszkali, podczas gdy 
Emnilda dalej rządziła na wawelskim dworze. Czyż to nie powód do 
najgłębszej radości dla białogłowy, której w razie osamotnienia 
groził pobyt w klasztorze lub wybór byle włodyki? 
Ciężki bywał niekiedy los szlachetnych dziewic nie potrafiących 
znaleźć mężów stosownych urodzeniem. Emnilda takiego uniknęła. 
Pierworodny syn Mieszka I, zwany niekiedy królem północnych 
Słowian, zrodzony z Dobrawy, córki księcia Czech, stosowny był aż 
nazbyt, zwłaszcza że z woli ojca władał księstwem nie 
najpośledniejszym. Była to połać ziemi rozległa, sięgała od Sanu 
po górną Odrę, na północy dotykała lasów i bagien Mazowsza, na 
południu ginęła w obłokach spowijających szczyty Tatr; jak wówczas 
zwano Tatry. Pokrywały ją puszcze przebogate w zwierzynę i 
pachnące miodem, złociły pola uprawne od wieków. Ludzie żyli tu 
pracowici, przemyślni, dzielni. Potrafili nie tylko siać zboże i 
rozwijać hodowlę, lecz także warzyć sól, topić żelazo, kuć miecze 
i wypalać garnki. W ogóle rzemiosło krzewiło się tutaj bujnie i 
dostarczało wszystkich przedmiotów potrzebnych w czasie pokoju i w 
czasie wojny. 
Księstwo, bogate zatem i ludne, w dodatku szczyciło się długimi 
dziejami. Były to dzieje wprost niezwykłe. Starzy dworzanie 
księcia Bolesława i sędziwe dwórki z właściwością rozpowszechnioną 
u niepiśmiennych ludów istne dziwy pamiętali z zamierzchłej 
przeszłości. W długie zimowe wieczory wiele było gadek może o 
Kraku, Wandzie, Leszku, Wisławie i innych władcach. Kto wie, czy 
nie snuły się opowieści o zwycięskich wojnach z legionami Rzymu, z 
falangami Macedonii; dzwonił w uszach dźwięk żelaza, przed oczyma 
wyobraźni połyskiwało złoto i srebro skarbów książęcych. Klechdy 
brzmiały niby baśnie dla dzieci, lecz Emnilda, która przybyła z 
daleka i samej radości tutaj doznała, wierzyła zapewne we 
wszystko. Bądźmy dla niej pobłażliwi. Tym bardziej że znamy już 
najnowsze odkrycia archeologiczne kamiennych, przedromańskich 
świątyń i pałaców z Krakowa, Wiślicy czy Sandomierza, całych 
rzędów pierwotnych, lecz doskonałych pieców hutniczych i 
garncarskich ze Słupi czy Igołomii. Może niektóre z dawnych 
opowieści naprawdę były zbyt upiększone, lecz i tak bogactwo i 
wspaniała przeszłość księstwa Bolesława nie ulegają wątpliwości. 
Ów sławny Bolesław w życiu syna zaczął pojawiać się później. Zrazu 
była to trochę przerażająca postać grzmiącego basowym śmiechem 
olbrzyma, którego potężne ramiona miotały człowiekiem w górę i w 
dół, w górę i w dół, aż strach brał za serce. Krótkie i rzadkie 
wizyty nie pozwalały na bardziej zażyłe stosunki. Wszakże w miarę 
upływu miesięcy i lat olbrzym stawał się coraz mniej straszny, aż 
wreszcie żadkość jego odwiedzin zaczęła dokuczać tęsknotą. Mieszko 
pokochał tego męża, którego imię wymawiano z jeszcze większą czcią 
i z jeszcze większym szacunkiem niż imię Emnildy. 
Niestety, Bolesław nie miał czasu siedzieć w grodzie. Rozległe 
władztwo wymagało troskliwej opieki, trzeba było ciągle objeżdżać 
kraj dla sądów, dla doglądania grodów, dla policzenia stad bydła i 
tabunów koni w kluczach licznych włości. Należało także trzymać w 
ryzach różnych Toporczyków czy Jaksów, potomków starych rodów, 
które tu dawniej władały. Toteż dziecię bardzo często musiało 
zadowolić się ciepłem matczynej pieszczoty, promieniem jej 
uśmiechu i zabawą z siostrami, których Mieszko miał dwie na razie: 
starszą, której imienia nie znamy, i młodszą Regelindę. Zresztą na 
męskie towarzystwo i tak było jeszcze za wcześnie. Pacholę dopiero 
w siódmym roku życia przechodziło pod opiekę ojca. 
Radość matki, jej poczucie spokoju o przyszłość z pewnością 
udzieliły się dziecku. Pierwsze lata upłynęły przeto szczęśliwie. 
Był czas na igry beztroskie i na zachłanne poznawanie ciekawego 
świata. Ów świat, z wież lub z wałów grodu widoczny, dzielił się 
na bliższy i dalszy. Bliżej, wewnątrz wałów, tłoczyły się domy 
przy wąskich uliczkach, pomykali ludzie zimą odziani w kożuchy, 
latem w barwne szaty lub w rozpięte na piersiach giezła. Mężowie i 
białogłowy, młodzieńcy i dziewki, tłum różnie wyglądający z 
twarzy, postawy i z ruchów, ale niezmienny w uśmiechach, w pełnej 
czci uległości, gotowy w każdej chwili usłużyć w czymkolwiek. 
Dalej, poza grodem, jak okiem sięgnąć, na wzgórzach strzelających 
w niebo ostrymi skałami lub kopulasto rozsiadłych w całej okolicy, 
gnieździły się ludzkie osiedla, porozdzielane sturamienną Wisłą, 
która wówczas dwoiła się i troiła swoje wstęgi, jakby wszystkie te 
wzgórza i wszystkie siedziby ludzkie chciała objąć, przytulić, 
uchronić przed wrogiem. Mały książę Mieszko nie znał osobiście 
mieszkających dalej ludzi, wyraźnie jednak czuł, że i tam biły 
serca przyjazne. Wiadomo przecież, było się synem księcia, zatem 
osobą wyjątkową, stworzoną wyłącznie po to, aby spotykać samą 
życzliwość i cześć. 
Owymi czasy żyło się w Krakowie spokojnie, z dala od wojen. Te 
ostatnie mogły jedynie dawać o sobie znać liczniejszymi niż zwykle 
szykami zbrojnych wojów, którzy skądś przychodzili, gdzieś 
odchodzili, wracali ze śpiewem. Woje wyglądali groźnie. Najeżeni 
włóczniami, obładowani łukami i koszami pełnymi strzał, z tarczami 
na plecach, zachowywali się, jakby cały świat do nich należał. 
Przeważnie chodzili pieszo, lecz czasem dosiadali koni i wtedy 
budzili jeszcze większe zainteresowanie, bo odziani byli w siatki 
stalowe, uzbrojeni w miecze lub topory. 
Wielkie wydarzenia dziejowe omijały Kraków, jakby to miasto dość 
już doznało sławy. Co najwyżej mówiło się o nich, lecz mały książę 
i tak z niczego nie zdawał sobie sprawy. Nigdy nie mógł sobie 
chyba przypomnieć, czy powiedziano mu w porę, na przykład, o 
śmierci dziada, owego sławnego króla północy, który w roku 992 
oddał swoje państwo gnieźnieńskie w opiekę ojca świętego, a potem 
zmarł nagle. Jeśli już odczuwał jakoś skutki zmagań orężnych czy 
wielkich sojuszy, to tylko wskutek dłuższego niż zwykle i bardziej 
dotkliwego braku ojca. 
Lepiej, choć też niezbyt żywo, zapamiętał pewnie dopiero 
przeprowadzkę do Gniezna, która mogła nastąpić w roku 994 lub 995, 
kiedy Bolesław zakończył walkę z synami macochy. Było długie 
wylegiwanie się w pierzynach wyściełających wozy, zabawne 
przechyły półkoszków, przeciągłe pokrzykiwania na konie, noclegi w 
grodach prostych, surowych, lecz dobrze bronionych. Zbrojni 
jeźdźcy wesoło śpiewali w drodze, podjeżdżali blisko książęcej 
rodziny, stroili miny do umiłowanego syna swojego ulubionego wodza 
i księcia. Wszyscy byli czemuś uradowani wielce, więc radował się 
i on także, choć w swój dziecinny sposób. Cieszyło go samo 
jechanie długie, cieszyło szczęście matki, która jak to dopiero po 
latach zrozumiał, stawała się oto małżonką księcia 
najpotężniejszego, jaki kiedykolwiek panował między Bałtykiem i 
Tatrami. Reszta pozostawała jedynie mgłą, która zamazuje kontury, 
jeno woń rozsiewa wyraźną, ostrą, przenikającą ciało. Tym bardziej 
że szczegóły bratobójczych walk z pewnością zatajono przed 
dziećmi. 
Wreszcie na gnieźnieńskiej katedrze ukazał się olbrzymi złoty 
krzyż, który w promieniach zachodzącego słońca połyskiwał niby 
dziwna, znieruchomiała błyskawica, strzelająca w różne strony 
świata na raz. Tamten gród nad Wisłą począł rozpływać się z wolna 
w pamięci Bolesławowica, nie dość utrwalony w niej podczas 
pierwszych lat dzieciństwa, które dopiero tutaj, na północy, miało 
rozwinąć się pełniej. 
Życie Gniezna i Poznania, dwóch głównych grodów Bolesławowego 
państwa, bujne było i barwne. Tutaj skupiały się nici łączące 
władcę z najodleglejszymi zakątkami kraju, czuło się powiew 
olbrzymiej przestrzeni. Przybywali namiestnicy książęcy z 
Jaćwieży, Prus, Pomorza, Moraw, Śląska, Mazowsza, Słowacji i 
Krakowa. Zjawiali się posłowie z Rzymu, Pragi, Cesarstwa, Danii, 
Szwecji i Rusi. Barwne stroje rycerzy mieszały się z szarotą sukni 
duchownych, zwłaszcza zakonników, misjonarzy. Z różnych stron 
świata nadciągały karawany kupców. Skrzypiące wozy zwoziły daniny. 
Raz po raz książę wydawał uczty dla rycerstwa, dla obcych 
poselstw, ba nawet i dla szerokiej rzeszy mieszkańców grodu i 
okolicy. 
Jedna z takich uczt szczególnie miała zapaść w pamięci 
siedmioletniego pacholęcia. Była to uczta z okazji jego 
postrzyżyn. Mieszko, wciąż przebywając pod troskliwą opieką matki 
i jej dwórek, czekał na nią od dawna, bo miała mu otworzyć drogę 
do ojcowskiego świata. Czekanie było tęskne, bolesne, jak każde 
czekanie na coś bardzo upragnionego, wreszcie dzień postrzyżyn 
nadszedł. 
Zjawienie się dziecka płci męskiej w domu panującym budziło 
niekiedy mieszane uczucia. Chodziło o ciągłość dynastii, o 
następstwo tronu. Nikt nie zanotował, w jaki sposób doświadczony, 
dwudziestodziewięcioletni władca potężnego państwa przyjmował pod 
swoją opieke Mieszka. Pacholę było już jego drugim synem. Starszy, 
przez Węgierkę zrodzony i z węgierska brzmiącym imieniem 
ochrzczony, był pierworodny, zatem przez samą naturę zdawał się 
być obdarzony lepszym prawem do dziedziczenia po ojcu. Lecz ten 
tu, drugi z kolei, szczególnie chwytał za serce ze względu na 
matkę. Bolesław szanował prawo pierworództwa, sam nawet przed paru 
laty powoływał się na nie, kiedy własnych braci przyrodnich 
najpierw podporządkowywał sobie, a potem odsuwał od współrządów i 
precz przepędzał. Zapewne więc ani chciał, ani mógł Mieszka ponad 
pierworodnego wynosić. Wszakże jedno jest pewne, że tamten syn 
niekochanej otrzymał imię obce, ten zaś tu, młodszy, odziedziczył 
je po dziadu, zatem został ochrzczony imieniem swojskim, bliskim. 
Czyżby już wtedy myśl o odsunięciu pierworodnego z jakichś powodów 
kiełkowała w umyśle Bolesława? 
Główna osoba uroczystości, Mieszko, zapewne mało troszczył się o 
to. Kwestia następstwa po ojcu była na razie daleka, ginęła w 
nieodgadnionej przyszłości, w której wszystko mogło się zdarzyć. 
Na razie wystarczało samo szczęście ojcowskiej obecności, reszta 
była mniej ważna. Wszakże istnienie starszego brata musiało być 
znane książątku. Synowie dwóch wrogich sobie matek na pewno z dala 
od siebie byli trzymani, ale przecież czasem spotkania ich były 
nieuniknione. Syn Węgierki, Bezprym (a może raczej Weszprym?), 
dawno już ochrzczony i postrzyżony, szczycił się swoją drużyną 
zbrojną, która wszakże nie tyle była mu dana pod rozkazy, ile dla 
opieki i dla wciągania chłopca w męskie sprawy łowów i wojaczki. 
Na pewno znalazł się ktoś, kto powiedział Bezprymowi o prawach 
pierworodnych. On sam zaś, z pewnością po dziecinnemu pełen 
uwielbienia dla ojca, ani podejrzewał, że może nadejść dzień, w 
którym wszystko zacznie odmieniać się na jego niekorzyść. 
Dzień taki był jednak bardzo odległy na razie. Najpierw zło miało 
spotkać młodszego z braci. Oto bowiem któregoś dnia Mieszko 
dowiedział się nagle, że jego nadzieje na ciągłe towarzystwo ojca 
były płonne. Pewnego wieczoru pogodne zazwyczaj oblicze ojcowskie 
przygasło, brwi ściągnęły się surowo i nagle Mieszko usłyszał, że 
musi opuścić dwór, pożegnać rówieśników i swoją drużynę 
przyboczną, odjechać daleko, może na zawsze. Daremnie pytał, po co 
i dlaczego. Ojciec, ten kochany człowiek, potrafił być twardy 
nawet na przekór sobie. 
Scena, jaka rozegrała się między ojcem i synem, zapewne w 
towarzystwie licznych dworzan duchownych i świeckich, utonęła w 
odmętach dziejów. Domyślamy się jej z dwóch, pośrednich wskazówek. 
Historia wyraźnie zanotowała, że Mieszko II, po pierwsze, był 
głęboko wykształcony, po wtóre nosił drugie imię Lambert. W 
średniowieczu zaś, jak się zdaje, nie było wykształcenia poza 
Kościołem i nie używano drugich imion poza zakonami. Stąd wniosek, 
że wola ojca skierowała syna Emnildy do klasztoru, aby tam uczył 
się na opata lub biskupa. Skoro nie był pierworodny, skoro jego 
prawa do następstwa tronu były wątpliwe, powinien przynajmniej w 
Kościele dobić się jakiegoś wielkiego zaszczytu. Tylko to mu 
pozostawało. Bolesław w żaden sposób nie mógłby przekonać możnych, 
że przez niego samego niedawno potwierdzone prawo pierworodnych 
teraz należało obalić. 
Mieszko, który znał przecież Bezpryma, musiał także słyszeć o 
prawie pierworództwa. Lecz czy miał powołanie zakonne? 
Wychowany na dworze chrześcijańskim, wiele zapewne słyszał o Bogu, 
potrafił także modlić się, czyli powtarzać niezrozumiałe wersety 
łacińskie. O resztę nikt się nie troszczył. Ojciec i matka uznali, 
że syn ma zostać duchownym i na tym koniec. Kilkuletnie pacholę 
wędrowało za góry i rzeki, przepadało za głucho zamkniętą furtą, 
spoza której tylko za szczególnym zezwoleniem mogło na świat 
wyjrzeć. 
Dzieje pokryły milczeniem wiadomości o klasztorze, w którym 
polskie książątko miało zostać mnichem. Prawdopodobnie ów dom 
leżał daleko na zachodzie, może gdzieś nad Mozą. Pogranicze 
niemiecko-frankońskie w owych czasach bliskie stosunki utrzymywało 
z Polską. To tam właśnie rozwijał się kult św. Lamberta, którego 
imię aż dwa razy powtarza się u potomków Piasta. Podobno w jednym 
z tamtejszych klasztorów wybił się nawet bliżej nie znany książę 
polski, być może nawet brat Mieszka I. 
Kariera zakonna Mieszka jest nieznana. Zaginął po niej wszelki 
ślad, jedynie domysły nam pozostały. Jeśli jednak naprawdę tak był 
wykształcony, jak o nim mówiono w Europie musiał ostro zabrać się 
do pracy nad sobą. Istniał w nim zapewne upór wielki i jakaś 
zaciętość, która w każdej sytuacji życiowej skłania człowieka do 
wytężonej pracy, do torowania sobie drogi, do wykorzystywania 
choćby niewielu szans, jakie stwarza nam rzeczywistość. Skoro już 
taka wola ojca, że miał poświęcić się Bogu, mały braciszek z całym 
oddaniem zabrał się do nauki. Pochodzenie książęce nie bardzo 
mogło się tutaj przydać, ale zdolności umysłu, jakich wiele 
domyślamy się u nowicjusza, dopomogły. 
Świat pełen życzliwych i zawsze gotowych do posługi ludzi 
pozostawał daleki, coraz bardziej mglisty i nieziemski; Mieszko 
zrównany z wieloma podobnymi sobie, pozbawiony zda się wszelkiej 
indywidualności i wszelkiego prawa decydowania o sobie, modlił 
się, pracował i studiował. Były długie godziny spędzane na 
klęczkach w mrocznej kaplicy, spanie na twardej pryczy, rąbanie 
drew na opał oraz różne inne prace fizyczne i posługi, wykonywane 
na zmianę, według ustalonej kolejności, a potem wkuwanie na pamięć 
niezrozumiałych na razie psalmów, wierszy łacińskich i greckich, 
ministrantury. W głowie panował chaos skołatanych myśli, piersiami 
wstrząsał daremnie tłumiony szloch, lecz na dnie serca leżał ów 
dziwny upór, ta zaciętość, która wiedzie człowieka w górę na 
przekór wszelkim trudnościom. Wreszcie cierpliwie przez preceptora 
objaśniane teksty zaczęły powoli zdradzać ukryte w sobie treści; 
zaklęta w obcych znakach i słowach wiedza torowała sobie drogę do 
świadomości, świat począł się przejaśniać. Chwile niewysłowionej 
radości poznawania czegoś nowego, zdobywania wiedzy, początkowo 
rzadkie, powtarzały się coraz częściej, rosło poczucie dobrze 
spełnionego obowiązku. Dobrowolnego czy narzuconego, wszakże 
obowiązku, któremu należało sprostać. Do umysłu wkraczał ład i 
słodkie zadowolenie z siebie, że przecież dało się radę, że 
przełamało się najgorsze trudności. Bracia i przełożeni, na 
początku obcy i nieledwie wrodzy, teraz przejawiali cechy ludzkie, 
stali się nawet bliscy i mili. Życie zakonne nabrało swoistego 
uroku, można było pogodzić się z nim, zwłaszcza że wszelkie straty 
wyrównywało z poczuciem obcowania z niezamierzonymi tajnikami 
ludzkiej wiedzy, z Wiecznością i Nieskończonością samą. 
Aż wreszcie nowy grom z jasnego nieba: rozkaz powrotu do domu. 
Podobnie jak nie znane są bliżej okoliczności wyjazdu Mieszka do 
klasztoru, tak nie znamy okoliczności jego powrotu. 
Przypadkowo i wbrew swojej woli zostawszy mnichem, młody 
Bolesławowic chętnie wracał do Polski. Może niejedna łza polała 
się przy pożegnaniu braci i przełożonych, którym zawdzięczał 
wiele, może żal ściskał serce, ale ciekawość ojcowskiego świata 
rozpalała duszę. 
Nie wiemy, kiedy Mieszko przybył do Polski. Wiemy jednak, że w 
klasztorze zdobył duże wykształcenie, co przy ówczesnych metodach 
pamięciowego i mechanicznego wkuwania musiało trwać co najmniej 
lat dziesięć. Ponadto wiemy także, że w roku 1013 Mieszko wystąpił 
już na arenie politycznej jako dojrzały i wytrawny mąż stanu, do 
czego także musiał się przygotować, ale już poza klasztorem, na 
dworze ojca. Tak więc, przypuszczalnie, jego wyjazd z kraju możemy 
datować na rok 999, natomiast powrót na rok 1009, z całą 
świadomością, że mogły tu nastąpić pewne przesunięcia w górę lub w 
dół. 
Siedemnasto- lub osiemnastoletni młodzieniec był już wyrośnięty, 
prawie dojrzały. W każdym razie według ówczesnych zwyczajów od 
kilku lat uchodził za męża w pełni sprawnego, mógł nawet działać 
samodzielnie. Z klasztoru wyniósł głęboką wiedzę książkową, hart 
ducha, wielkie ideały chrześcijańskie oraz szacunek dla każdej 
pracy, nawet fizycznej, jaką nieraz musiał spełniać. Teraz miał 
nabywać inną wiedzę, wiedzę życia, miał zdobywać inne sprawności - 
rycerskie i wodzowskie. 
Spośród swojego, znanego historykom, rodzeństwa Mieszko zastał w 
domu tylko znacznie młodszego od siebie Ottona. Siostra Regelinda 
mieszkała już w Miśni jako małżonka margrabiego Hermana. Druga 
siostra, której imienia nie znamy, prawdopodobnie poślubiła już 
ruskiego Światopełka. Bezprym z kolei przebywał w Italii, w 
klasztorze św. Romualda. 
Postanowienia Bolesława w sprawie przyszłości synów nie dają się 
ująć jasno w pierwszej dekadzie drugiego tysiąclecia. Ambitny i 
pełen wielkich zamysłów książę-zdobywca, nigdy zapewne nie mógł 
pogodzić się z myślą, że syn niekochanej Węgierki zasiądzie po nim 
na tronie. 
Z początku udawał, że szanuje jego prawo, ale potem, kiedy urósł w 
siłę, zdobył wielki mir wśród rycerstwa i około tysięcznego roku 
stanął u szczytu swojej potęgi, kiedy zjednał sobie jednych sławą, 
a drugich hojnością, odsunął od siebie Bezpryma na korzyść 
Mieszka. 
Władza Bolesława, aczkolwiek uzależniona od mających prawa 
pierworodnych wielmożów, silna była szczególnie wewnątrz rodziny, 
na niewzruszonym patriarchacie opartej. Bolesław był panem swoich 
synów, mógł z nimi czynić, co zechce. Tak więc, jak przedtem 
Mieszko, tak teraz Bezprym (może dopiero teraz nazwany tym 
pogardliwym imieniem?) powędrował do klasztoru, siłą skierowany na 
drogę kariery duchownej. 
Spotkanie Bolesława z synem musiało być serdeczne. Pierwsza 
rozmowa, w ciszy jakiejś ustronnej komnatki toczona bez świadków, 
wiele zapewne wyjaśniła. Bolesław, pełen czaru bijącej zeń siły 
ducha, osławiony licznymi czynami oręża bez ogródek choć z wielką 
zapewne troską wyjawił Mieszkowi swoją wolę wychowania go na 
następcę tronu. Czy chce tego? 
Mieszko czuł, że pytanie było jedynie retoryczne. Wychowany w 
bezwzględnym posłuszeństwie wobec przełożonych, nie mógł sobie 
wyobrazić własnej odmowy, nawet gdyby miał na to ochotę. Skoro 
ojciec tak zadecydował, to tak się stanie. Może nie wszystkim 
rzecz się spodoba, może Bezprym będzie krzyw, a nawet ten i ów 
wielmoża zacznie szemrać, jednak nic nie zmieni postanowienia 
władcy. 
I tak oto Mieszko po raz drugi wkroczył w świat ojca, w ten świat, 
o którym marzyć za murami klasztoru było grzechem. Zaczęło się 
nowe, jakże dawniej upragnione, a potem nieraz tęsknie wspominane 
życie. Uczty, których nigdy w Poznaniu nie brakowało, całe 
tygodnie spędzane w puszczy na łowach, igry rycerskie, wędrówki po 
kraju w celu sprawowania sądów, doglądanie budowy grodów, 
sprawdzanie, czy klucznicy włości książęcych dobrze gospodarowali. 
Świat dawny, ten pełen ludzi zawsze gotowych do posługi, na nowo 
zaczął wchłaniać młodego księcia. 
Najciekawsze jednak musiały być wieczorne rozmowy z ojcem i z jego 
pierwszymi dworzanami. Jedni, jak Stojgniew czy Tuni, wiernymi 
byli sługami swojego księcia, wszakże z pewnością na dworze 
znajdowali się także inni, którzy patrzyli trochę bardziej 
krytycznie i bodaj nieśmiało próbowali swoje zdanie wyjawiać. 
Mieszko zapewne z jednymi i z drugimi rozmawiał chętnie, aby 
wyrobić sobie własny sąd o stanie państwa i o jego widokach na 
przyszłość. 
Sytuacja ojca była skomplikowana. W czasie wieców wielmożów padały 
słowa radości i dumy, ale nie brak było także niepokoju. Pamiętano 
jeszcze rok tysięczny, poprzedzony męczeństwem św. Wojciecha w 
Prusach i wykupieniem jego ciała za złoto. Śmierć 
biskupa-misjonarza, szlachetny postępek Bolesława zjednały Polsce 
sławę, która skłoniła cesarza Ottona III do pielgrzymki do 
Gniezna. Pamięć tamtych wydarzeń, zwłaszcza wyniesienia Bolesława 
do zaszczytnej godności cesarskiego przyjaciela i patrycjusza 
rzymskiego oraz zrównania Polski z Germanią, Galią i Italią w 
zachodniochrześcijańskim cesarstwie rzymskim budziła jeszcze 
głęboką dumę i radość, bo stąd sława kraju szła po Europie. 
Późniejsze jednak lata przyniosły rozczarowanie. Otton III zmarł 
niebawem, a potężny Bolesław, wciąż zapatrzony na Zachód i 
pragnący jak największą rolę odegrać w cesarstwie, wpłynąć na 
wybór następcy swojego przyjaciela, mniej uwagi zaczął poświęcać 
sprawom utrzymania ojcowskiej puścizny. Zajęty sprawami wyboru 
Henryka II, co miało mu przynieść korzyść w postaci Łużyc i 
Milska; nie docenił niepokojów ogarniających Pomorze, które nie 
bardzo chciało podporządkować się biskupowi kołobrzeskiemu 
Rajnbernowi i polskim, więc chrześcijańskim, władcom. W rezultacie 
Henryk II, już po swoim wyborze na króla rzymskiego, odmówił 
Bolesławowi prawa do suwerennego posiadania Łużyc i Milska i 
ziemie te stały się przyczyną długotrwałej wojny. 
Toczono tę wojnę już pięć lat, a toczono ze zmiennym szczęściem i 
małymi przerwami. W tym czasie Bolesław ani się spostrzegł, kiedy 
Pomorze zbuntowało się w sposób otwarty, a biskup Rajnbern musiał 
uciekać z Kołobrzegu i to uciekać wraz ze wszystkimi polańskimi 
załogami grodów. 
Utrata Pomorza nie zahamowała wojny z Niemcami, przeciwnie, jakby 
ją jeszcze wzmogła, że stała się bardziej zacięta i krwawa. Książę 
Bolesław, doznawszy niepowodzeń, coraz bardziej zapalał się do 
wojowania. Klęski zawsze działały nań podniecająco, budziły w nim 
nowe siły, rozpalały żądzę powetowania sobie strat i osiągnięcia 
ostatecznego zwycięstwa. Ktoś inny może by się przeraził i 
zniechęcił, lecz on z innej był gliny ulepiony. Zawsze znajdował 
sposób, myśl nową, a to tylko powodowało, że coraz śmielsze 
stawiał sobie zadania. Po klęsce pomorskiej nie zaprzestał 
wojowania z Henrykiem II, a nawet, jakby chcąc nadrobić straty, 
bardzo aktywnie zajął się Rusią. Co tam Pomorze! - mawiał. - Niech 
tylko z Henrykiem rzecz się skończy, samo wpadnie nam w ręce. Zaś 
na Rusi leży nasza przyszłość! 
O Rusi wiele mówiło się w Poznaniu i w Gnieźnie. Kupcy wędrujący 
do Kijowa przynosili stamtąd ciekawe wieści o bogactwie mieszczan 
i władców. Tam też, zdaniem Bolesława, o wiele bardziej należało 
czynić sobie przyjaciół niż na Pomorzu. Wśród licznych książąt 
tamtejszych Bolesław upatrzył sobie jednego: Światopełka, księcia 
na Pińsku i Turowie. Ów Światopełk wprawdzie władał wśród bagien i 
puszcz podmokłych, ale był synem Jaropełka, niegdyś księcia 
Kijowa, i równocześnie pasierbem Włodzimierza Wielkiego, który 
zasiadł na tronie po Jaropełku. Światopełkowi się zdało, że na 
przyjaźni z Bolesławem nic nie może stracić, za to wiele zyskać, 
więc chętnie powitał życzliwość potężnego sąsiada. Sam Włodzimierz 
także zdawał się tylko dobre rzeczy widzieć w tym zbliżeniu, toteż 
wnet nastąpiły wymiany posłów z darami, wzajemne wizyty, wspólne 
łowy, wreszcie Światopełk pojął za żonę córkę Bolesława. 
Pertraktacjami zajął się prawdopodobnie pozbawiony beneficium 
biskup Rajnbern, który potem został w Pińsku na stałe. Kiedy 
Mieszko powrócił do kraju, było już po owym weselu, zaś w Kijowie 
bawił jeszcze jeden wysłannik Bolesława: biskup Bruno z Kwerfurtu. 
Ów dostojnik niemiecki wielkim był przyjacielem polskiego księcia, 
z zapałem jednał mu mir u bojarów i książąt ruskich. Wszakże swoje 
miał w tym wyrachowanie. Cesarstwo rzymskie w ciągłej żyło wojnie 
z cesarstwem bizantyjskim, zaś Ruś wiernym była sprzymierzeńcem 
Bizancjum. Związanie Rusi z Polską, która żadnych interesów nie 
miała w Grecji ni w Italii, rokowało nadzieję, że niebezpieczny 
dla Zachodu sojusz zostanie rozbity. Biskup, wierny członek 
Kościoła Zachodniego, późniejszy święty tegoż Kościoła, marzył o 
jego sile i wielkości, niczym nie zagrożonej. Żarliwy wyznawca 
swoiej idei, szczerze pragnął przy tym pokoju w Europie, gdyż 
wojny jeno rozrywały tak potrzebną dla walki ze Wschodem jedność i 
siłę. Stąd właśnie nie cierpiał metod Henryka II, który z poganami 
przeciw chrześcijańskiemu Bolesławowi się łączył, stąd właśnie 
szczerze sympatyzował z Bolesławem, którego kraj wielką rolę mógł 
odegrać w najszerzej pojętym pokoju bożym. Gdyby bowiem w 
środkowej Europie zapanował pokój, gdyby Ruś podlegała 
łacińsko-chrześcijańskiej Polsce i może sama się zlatynizowała, 
skończyłaby się siła Bizancjum, Kościół Zachodni odniósłby triumf, 
a "niegodny" obrządek grecki czy słowiański musiałby zaniknąć. 
Takie były cele misji Brunona, cele miłe Bolesławowi, ale też nie 
całkiem nienawistne Henrykowi II. Obaj Niemcy te same żywili 
pragnienia, tylko metodami różnili się między sobą. Henryk chciał 
siłą zmusić Bolesława do pokoju i przyjaźni, Brunon zaś kierował 
się bardziej humanitarnymi względami, więcej wierzył w 
pertraktacje i żarliwe namowy niż w miecz. 
Mieszko, zachowawszy z dzieciństwa nawyk bezwzględnego 
posłuszeństwa ojcu, zapatrzony w niego oczyma pełnymi uwielbienia, 
nie dawał wiary tym dworzanom, którzy próbowali odwieść Bolesława 
od zbyt szerokich zamysłów, za to umocnienia sił Polski wewnątrz i 
na Pomorzu pragnęli dokonywać, resztę zaś na dalsze lata radzili 
odłożyć. Ufał, że ojciec wie, co czyni, tym bardziej że Bolesław 
potrafił zjednywać sobie serca i siłą swojego czaru osobistego 
zmuszać opornych do milczenia. Wieczorne rozmowy ojca z synem 
dobrze służyły wzajemnemu zbliżeniu, umacniały wierność i oddanie 
Mieszka. Bolesław roztaczał przed oczyma zasłuchanego młodzieńca 
szerokie widoki, porywał go, zapalał do realizacji własnych celów. 
Mieszko widział przed sobą coraz wspanialszą przyszłość potężnego 
państwa, które- być może - wszystkie ziemie Słowian obejmie. 
Oponenci milczeli, bo też nie wszystkie przedsięwzięcia Bolesława 
były mrzonkami. Pamiętano sprawę czeską. Wprawdzie książę polski 
nie ostał się długo na zdobytym tronie praskim, ale przecież całe 
przedsięwzięcie przyniosło wielką korzyść w postaci Moraw, które 
pozostały przy Polsce, mimo przepędzenia Bolesława z Pragi. Toteż 
Mieszko wierzył ojcu coraz bardziej, nabierał pewności, że w 
przyszłości wszystko będzie tak, jak on sobie zamyślił. Byle ta 
wojna z Niemcami skończyła się wreszcie. Na razie nie brał udziału 
w wojnie niemieckiej. Musiał wpierw nadrobić "stracony" nad 
książkami czas, musiał uczyć się tego wszystkiego, co rycerz i 
wódz umieć powinien: jazdy konnej, strzelania, władania bronią 
wszelaką. Musiał także coraz lepiej poznawać sprawy państwa. 
Ojciec rozumiał to doskonale, toteż raz po raz wzywał go do siebie 
i przy nim rozmawiał z licznymi posłami, a nawet przesłuchiwał 
szpiegów i donosicieli, których miał wszędzie: na Rusi, w 
Niemczech, w Czechach, w italii, a nawet w Danii czy Skandynawii. 
Dzięki temu Mieszko jeszcze lepiej poznawał cele ojca i jeszcze 
bardziej mu ufał. Wierzył, że Ruś da się skłonić do sojuszu z 
Polską, że w Czechach wezmą górę Sławnikowice lub inni wrogowie 
Niemiec, którzy odciągną ten kraj od sojuszu z Henrykiem II i że 
za nimi odejdą od Henryka Wieleci, którzy dotąd wiernie wspomagali 
cesarza przeciw Polsce. 
To że Mieszko był wciągany przez ojca w sprawy państwa, jest 
rzeczą pewną, tak naprawdę jednak nie wiemy nic o latach 
poprzedzających rok 1013, kiedy to następca tronu dał się poznać w 
Niemczech jako dojrzały już, doświadczony i wytrawny dyplomata. Od 
domyślnej daty powrotu Mieszka (1007) do roku 1013 minęło sześć 
lat, szmat czasu. W ciągu sześciu lat życia bardzo młodego 
człowieka o więle więcej zwykło się zdarzać niż w ciągu dziesięciu 
lat starca. Przede wszystkim młody i, jak się domyślamy, dzielny i 
zdolny książę musiał spotkać niejedną kobietę. A że z kraju w tym 
czasie zdawał się nie wyjeżdżać, kobieta mogła pochodzić tylko z 
któregoś z wielkich rodów dawnych włodyków plemiennych czy 
opolnych, które teraz wiernie służyły Bolesławowi. Bolesław bowiem 
spośród dwunastu najznamienitszych "książąt", jak nazwał tych 
ludzi niemiecki kronikarz, Thietmar, stworzył sobie radę 
przyboczną, czyli najbliższą drużynę. Dwór Emnildy obfitował więc 
w zacne i nadobne dwórki, pełne zalotności i wdzięku. Niepodobna 
zaś, aby zdrowy i wysportowany młodzieniec pozostał nieczuły na 
powaby dziewczęce. 
O tym, czy Bolesław miał w tym czasie jakieś małżeńskie plany dla 
syna, nie wiemy nic. Znamy jednak jego stosunek do młodzieńczych 
porywów serca, pamiętamy, że sam dwie małżonki poślubił przed 
Emnildą której dopiero pozostał wierny. Mógł więc Mieszko zakochać 
się w kimś i mógł ojciec patrzeć na to z pobłażaniem, pewien, że w 
razie czego syn wzorem ojca przepędzi niewiastę Ó lub 
przeszkadzającą w realizacji jakichś zamierzeń. Z drugiej jednak 
strony w owych czasach nie każde małżeństwo zawierano w obliczu 
Kościoła, znano tak zwane małżeństwa "na prawie krajowym", czyli 
według dawnych pogańskich zwyczajów. Jeszcze Władysław Herman 
ponad pół wieku później z takiego małżeństwa miał syna Zbigniewa, 
którego pełne prawa do dziedziczenia władzy nie przez wszystkich 
były kwestionowane. 
Sumując to wszystko oraz niektóre późniejsze wiadomości o 
zapomnianym synu Mieszka II, możemy przyjąć z dużym 
prawdopodobieństwem że nasz bohater zakochał się naprawdę i w 
zupełnie nieznanych okolicznościach poślubił dziewczynę, której 
nie dane jednak było przejść do historii, lecz która wielki wpływ 
wywarła na małżonka. Było to bowiem małżeństwo z czystej miłości, 
nie "polityczne", czyli z wyrachowania zawarte, jakie także znała 
tamta epoka. Coś jak małżeństwo Bolesława i Emnildy, boć Emnilda 
też zdaje się pochodzić z jakiegoś niezbyt wielkiego rodu, skoro 
niemiecki kronikarz nie uznał za stosowne bliżej się nim zająć. 
Daremnie jednak sililibyśmy się na odkrycie imienia wybranki 
księcia, daremnie próbowalibyśmy dowiedzieć się o niej czegoś 
więcej. Podobno jej imię brzmiało Dobrawa, ale to niezbyt pewne. 
Wszystko, co wiemy o tamtych czasach, zawdzięczamy pisanym przez 
duchownych kronikom lub notatkom, duchowni zaś woleli przemilczeć 
ten fakt, który zaprzeczał wpływom Kościoła i ich zdaniem nie 
przynosił chluby dynastii. 
Tak więc Mieszko założył rodzinę i wtajemniczał się w polityczne i 
militarne zamysły ojca. Różnorodność zainteresowań Bolesława, 
która na pierwszy rzut oka mogła przedstawiać się jako chaos 
rozstrzelanych na wszystkie strony, oderwanych od siebie i 
przeciwstawnych działań, z wolna nabierała sensu. Jeśli zrazu 
kręciło mu się w głowie od różnych wiadomości i faktów, to w końcu 
niezachwiana miłość synowska wprowadzała ład w ów obraz barwny i 
żywy. 
Bolesław za pośrednictwem swoich szpiegów, donosicieli i 
"przyjaciół", których miał w każdym państwie sąsiednim, wiedział o 
głównych celach misji Rajnberna i Brunona, o interesach Kościoła i 
cesarstwa. Były to cele i interesy różne od jego celów i 
interesów. Nie całkiem przeciwstawne, lecz różne. Wszystko jednak 
miało zależeć ostatecznie od tego, kto zdoła największe korzyści 
odnieść, kto w odpowiednim momencie zagarnie owoce misji dla 
siebie. 
Tymczasem w lecie 1012 roku nastąpiło coś nieprzewidzianego. 
Włodzimierz Wielki, który bacznie przyglądał się misjom zachodnich 
biskupów, a przy tym nie spuszczał oka z Bolesławowego zięcia, 
odkrył niebezpieczeństwo. Księstwo pińskie zaczęło latynizować 
swój Kościół i więcej tam było zapatrzenia się w stronę Poznania 
niż Kijowa. W powietrzu pachniało spiskiem, który mógł doprowadzić 
do oderwania Pińszczyzny od Kijowa, a może nawet i do czegoś 
gorszego. 
Niebezpieczeństwo spisku, o którym wyraźnie został poinformowany 
Thietmar, skłoniło Włodzimierza do natychmiastowej i zdecydowanej 
akcji. Kiedy upał wysuszył bagna i księstwo Światopełka stało się 
łatwiejsze do zdobycia, Włodzimierz ruszył nagle z wielką siłą 
bojarów, pojmał swojego pasierba wraz z jego żoną Bolesławówną i 
biskupem Rajnbernem, po czym w triumfalnym pochodzie wrócił do 
swojej stolicy, gdzie wszyscy jeńcy trafili do lochów. 
Wieści z Polesia lotem błyskawicy dotarły do Polski. Bolesław 
poczuł się dotknięty do żywego i - co więcej - zagrożony w swoich 
planach. Klęska była dotkliwa, wszakże istniał sposób ratowania 
wpływów na wschodzie, pomszczenia zniewagi, uwolnienia jeńców. 
Sposób polegał na zawarciu pokoju z Henrykiem II i wspólnej z nim 
wyprawie na Ruś. 
Wśród przybocznej drużyny księcia Bolesława zawrzało, zaczęły się 
gorączkowe narady, w których uczestniczył także następca tronu. 
Mieszko rozumiał ojca, podzielał jego troskę o córkę i zięcia, ba, 
o całą przyszłość polityki wschodniej. Może myśl o pokoju z 
Henrykiem II wydawała się zbyt fantastyczna wobec znanej 
zaciekłości wojny, musiał wszakże uznać, że była to myśl jedyna. 
Kraj nie był zdolny do walki na dwa fronty. Zrazu nie przypuszczał 
jednak, jaką sam będzie musiał odegrać rolę i ile będzie go ona 
kosztować w przyszłości. 
Jeszcze jesienią pojechali do Niemiec posłowie Bolesława, aby 
zbadać nastroje i przygotować właściwe pertraktacje pokojowe. 
Okazało się, że nastroje były przychylne. Długotrwała wojna więcej 
przynosiła Niemcom szkody niż pożytku, coraz więcej osób z 
otoczenia Henryka II zdawało sobie sprawę z konieczności 
uregulowania stosunków sąsiedzkich. Z drugiej strony sam Henryk, 
który zamierzał koronować się na cesarza, jako że do tej pory 
wciąż był tylko królem rzymskim, w lot poznał, jakie może odnieść 
korzyści ze zwrócenia uwagi Bolesława na wschód. Toż Ruś wciąż 
była sojusznikiem Bizancjum, Bizancjum zaś wnosiło element 
niepokoju do Italii, groziło z tamtej strony wojną. Jakoś bardzo 
szybko porozumiano się w sprawie warunków rozejmu i późniejszych 
pertraktacji pokojowych. Zimą rzecz była już przygotowana i teraz 
przyszła kolej na Mieszka. 
Bolesław, który nigdy nie przebierał w środkach wiodących do celu, 
pewnego dnia wezwał syna do siebie, i jak się domyślamy, bez 
ogródek wyjawił mu swoją wolę. Rozmowa musiała być przykra. Oto 
Mieszko ma pojąć za żonę obcą i zupełnie nie znaną sobie pannę ze 
znacznej rodziny niemieckiej, aby tym dać dowód szczerości rokowań 
i aby tym przychylniej nastawić Niemców. Ponadto musi pojechać na 
dwór króla Henryka i zachować się tam z całym uszanowaniem, jak 
tego wymagała sytuacja. Pokój musi być zawarty i to za każdą cenę. 
Inaczej nie uwolni się więźniów Włodzimierza. 
Nie wiemy, jak zachował się Mieszko. Jego "naturalna", czyli 
zwyczajem krajowym poślubiona małżonka powiła mu już 
prawdopodobnie syna, który, ku radości dziadka, został ochrzczony 
jego imieniem. A teraz miał poślubić inną kobietę. Stanowczo nie 
miał więc szczęścia w swoim dla ojca uwielbieniu. Już po raz drugi 
został zaskoczony jego wolą, która nigdy nie zwykła liczyć się z 
nikim i z niczym. Żaden dokument nie zostawił nam śladów przeżyć 
młodego, dwudziestotrzyletniego księcia, tak bardzo ufającego 
swojemu ojcu i tak ciężko doświadczonego. Co najwyżej moglibyśmy 
się tylko wielu rzeczy domyślać. Trzymajmy się jednak faktów które 
znamy dobrze dzięki szczegółowym, choć lapidarnym i niezupełnie 
jasnym przekazom niemieckiej kroniki. 
Mieszko mógł buntować się w duchu, mógł poprzysięgać sobie, że ta 
druga niewiasta będzie tylko małżonką "polityczną", dla oka i dla 
pozoru poślubioną, wszakże woli ojca przeciwstawić się nie mógł. W 
tamtych czasach rodzice byli bezwzględnymi panami swoich dzieci. 
Na początku lutego 1013 roku widzimy go już w Magdeburgu, gdzie 
czekał nań przychylnie nastawiony król rzymski, Henryk II. Polski 
następca tronu, widać przekonany przez ojca i wyposażony w wielkie 
pełnomocnictwa, przybył tam z darami, jak to wówczas było w 
zwyczaju, kiedy chciało się kogoś zjednać. Napotkał obce, znane 
sobie tylko z opowiadań miasto, ale przede wszystkim tyluletniego 
wroga, który nagle miał zostać przyjacielem. Wszystko to mogło 
oszołomić młodego człowieka, ale z relacji Thietmara wynika, że 
Bolesławowic nie stracił głowy. Skoro już raz zgodził się na swoją 
rolę, był zdecydowany dobrze ją spełnić. 
Król rzymski przyjął znamienitego posła z całym szacunkiem, 
łaskawością i powagą. Pokój, o który go proszono, miał wielkie 
znaczenie także dla niego. Wiedział o tym dobrze i zdawał sobie 
sprawę, że książę Bolesław również domyśla się tego. Nie należało 
zatem przeciągać struny, przeciwnie, trzeba było dać dowody 
szczerości czy też "łaskawości" monarszej, jak się to wówczas 
nazywało. Domyślamy się, nie było zatem żadnych upokorzeń, ale 
szczere, jakby równego z równym rozmowy. To na pewno zdejmowało 
kamień z serca młodego dyplomaty. Jednakże z kroniki niemieckiej 
dowiadujemy się o czymś, co pozornie może rzucać pewien cień na 
naszego parlamentariusza. 
Kronika Thietmara podaje, że Mieszko został uczyniony przez króla 
jego rycerzem. Ten fakt różnie bywa wyjaśniany i wiele sprawia 
kłopotu historykom. Czyżby wchodził tu w grę hołd lenny? A jeśli 
tak, to z czego? W jakim charakterze? Sprawa jednak wygląda bardzo 
prosto. W tamtych czasach istniał zwyczaj pasowania na rycerza. Im 
wyżej w hierarchii społecznej stała osoba pasującego, tym większy 
zaszczyt dla pasowanego. Między pasowanym i pasującym następował 
pewien związek ni to poddaństwa, ni to przyjaźni. Rzecz polegała 
na tym, że nie uchodziło i nie było rzeczą godną za pasowanie 
odpłacać się wojną czy w ogóle wrogością. W podobny nieco sposób 
biskupi wyświęcają kapłanów, którzy przy okazji zobowiązują się do 
posłuszeństwa i wierności. 
Mieszko mimo swojej dojrzałości nie nosił widać dotąd pasa ni 
ostróg. Przyjęcie tych oznak wielkiej godności z rąk króla nie 
mogło przynieść mu hańby, przeciwnie wynosiło go jeszcze w oczach 
tych wszystkich, których pasowali ojcowie-książęta lub pomniejsi 
wielmoże-rycerze. Taka była epoka. 
Podczas gdy Mieszko prowadził rozmowy w sprawie zawarcia trwałego 
pokoju, omawiał warunki, targował się o liczbę rycerzy, których 
król miał użyczyć na wojnę z Rusią, przybyli z nim swatowie 
zajmowali się sprawą jego małżeństwa. Osobę panny znamy dobrze. 
Była to Rycheza, córka palatyna Lotaryngii, Ezzona, i siostrzenicy 
dawnego przyjaciela Bolesława, cesarza Ottona III. Zatem osoba nie 
byle jaka. Rycheza miała wnieść mężowi w posagu przychylność 
swojej rozległej, spowinowaconej z Henrykiem II rodziny i coś 
więcej jeszcze, bo bogate tradycje władzy, które sięgały samego 
Karola Wielkiego. Z takiego małżeństwa urodzony syn miałby w 
żyłach krew najpotężniejszych władców chrześcijańskich Europy, 
zarówno tych ze wschodu, jak i z zachodu. Coś takiego bardzo się 
liczyło w tamtych czasach. Ale i dla Rychezy partia była 
wspaniała. O męża dla tak skoligaconej osoby nie było łatwo. 
Starsze siostry Rychezy, nie mogąc znaleźć odpowiednich partii, 
wszystkie musiały pójść do klasztoru, gdyż małżeństwo z byle 
margrabią, baronem czy hrabią byłoby mezaliansem. 
Ponadto najbliższa rodzina panny młodej, jakkolwiek skoligacona z 
Henrykiem II i w chwili obecnej pozostająca z nim w przyjaźni, nie 
mogła pogardzić okazją zaprzyjaźnienia się z władcą, który nie 
zawsze był skłonny kłaniać się królowi i jeszcze mógł okazać się 
przydatny w walce z nim. 
Pertraktacje zakończyły się pomyślnie. W maju odbyło się spotkanie 
księcia Bolesława z Henrykiem: Bolesław złożył Henrykowi hołd z 
Łużyc i Milska, po czym król rzymski zawarł przymierze z księciem 
Polski, którego w tej części rokowań traktował jak równego sobie. 
Obaj władcy niezwykle uroczyście przysięgli sobie pomoc przeciw 
swoim wrogom i obdarowali się kosztownymi upominkami. W czerwcu 
książę Bolesław, zadowolony, wrócił do kraju wraz z Mieszkiem. W 
orszaku księżny Emnildy znajdowała się młoda, kilkunastoletnia 
małżonka polskiego następcy tronu. 
Wnioskując z późniejszych przekazów źródłowych, młodzi małżonkowie 
utrzymywali stosunki poprawne. Brak danych źródłowych nie pozwala 
jednak na dokładniejsze przedstawienie problemu. Prawdopodobnie 
"nałożnica", czyli poprzednia żona polskiego księcia, została 
odesłana do rodziców, być może otrzymawszy duże odszkodowanie, a 
młody małżonek zaczął szukać zainteresowań poza domem. Odtąd 
często będziemy go widzieć daleko od dworu. Młoda Rycheza 
pozostawała być może w pałacu na Ostrowie Lednickim, a Mieszko 
działał jako dyplomata i wódz. Tylko od czasu do czasu przybywał 
do małżonki. Pałac był wspaniały, jedno lub może dwupiętrowy i, 
jak świadczą pozostałe po nim zarysy fundamentów i ścian, 
wybudowany z kamienia. Te resztki, które wiele mówią archeologom o 
architekturze budowli, nie noszą jednak żadnych śladów uczuć 
żyjących wśród nich ludzi. Pozostawmy więc te delikatne sprawy i 
zajmijmy się publiczną działalnością młodego księcia. 
W wojnie ruskiej Mieszko nie brał udziału. Bolesław osobiście 
powiódł swoje rycerstwo i nie znane z liczby posiłki niemieckie. 
Książę pozostał w kraju, z pewnością jako zastępca czy namiestnik 
nieobecnego władcy. Być może odwiedzał Rychezę, być może po 
kryjomu jeździł do dawnej ukochanej, by bodaj na krótko popieścić 
małego Bolesława. Żadne jednak wiadomości o tym nie przetrwały. 
Wiemy tylko, że dalej sumiennie wypełniał polecenia ojca i że był 
mu wierny. Wobec tego niezależnie od swoich spraw rodzinnych z 
niecierpliwością czekał na wynik ruskiej wyprawy, która mogła 
rozstrzygnąć losy tej części świata, przynieść upragnioną jedność 
polsko-ruską. Wojna trwała prawdopodobnie około dwóch miesięcy, od 
połowy lipca do połowy września. Zakończyła się jednak, niestety, 
niepowodzeniem. 
Według słów niemieckiego kronikarza który został poinformowany 
przez swoich rodaków, Bolesław dokonał zemsty takiej, na jaką było 
go stać, wszakże nic nie wiadomo o jakiejś większej bitwie. 
Prawdopodobnie wszystko skończyło się na spustoszeniu sporego 
szmatu ziem ruskich. Pieczyngowie, odwieczni wrogowie Rusinów, 
którzy współdziałali z polsko-niemiecką wyprawą, aby przy okazji 
załatwić swoje porachunki, podnieśli jakiś bunt, aż doszło do 
tego, że Bolesław musiał ich pobić. Może te niesnaski w obozie 
sprzymierzonych, może zbyt szczupłe siły Bolesława sprawiły, że 
książę powrócił do domu bez jeńców. 
Nieudana wyprawa na wschód i brak widoków na szybkie załatwienie 
sprawy uwięzionych krewniaków skłoniły Bolesława do ponownego 
szukania rekompensaty na zachodzie. Skoro pokój i sojusz z 
Henrykiem II nie przyniosły spodziewanych wyników i korzyści, 
należało pokój zerwać. Pod koniec 1013 roku Henryk II wyruszył na 
planowaną wyprawę do Italii, gdzie cesarz wschodni Bazyli II 
wywierał coraz większe wpływy i gdzie władza Henryka była 
zagrożona. Bolesław jednak ani myślał o wypełnieniu swoich 
zobowiązań udzielenia mu pomocy wzajemnej. Przeciwnie, nawet z 
wrogami Henryka nawiązał łączność przez specjalnych wysłanników. 
Ta wroga działalność nie zaszkodziła władcy niemieckiemu. Henryk 
zdołał odzyskać wpływy, a nawet koronować się na cesarza, po czym, 
syt sławy i zaszczytów, powrócił do kraju wiosną 1014 roku. 
Silniejszy niż dotąd, wyniesiony do godności cesarskiej, nie mógł 
nie myśleć o niewierności swojego wschodniego sąsiada. A że 
Bolesławowi wcale na jego dalszej przyjaźni nie zależało, nic nie 
mogło zapobiec nowej wrogości i nowej wojnie. 
Prawdopodobnie Mieszko podzielał zdanie ojca, rozumiał, że na 
pozór niezrównoważone i chaotyczne działania miały jeden cel 
naczelny. Toteż mimo odmiennego charakteru własnej osobowości i 
mimo tylu doświadczeń, jakich już doznał od ojca, dalej służył mu 
wiernie. 
Zimą 1013-1014 roku wyjechał Mieszko do Czech. Książę czeski 
Udalryk, wierny sojusznik cesarza Henryka, miał jakieś trudności 
wewnętrzne, w źródłach zachowały się wzmianki o krwawo stłumionym 
buncie. Bolesław, który niedawno osobiście przyczynił się do 
osadzenia Udalryka na tronie, miał nadzieję, że za cenę udzielonej 
mu teraz pomocy skłoni Czechy do sojuszu przeciw cesarstwu 
rzymskiemu. Mieszko miał trudne zadanie. Tradycyjna wierność 
Udalryka wobec cesarza nie mogła łatwo zostać obalona. Mimo to 
rozmowy w Pradze, o których mamy tylko niejasne wiadomości, 
zdawały się początkowo przebiegać pomyślnie. Była mowa o związkach 
krwi, o wspólnej przeszłości. Udalryk, któremu także zapewne 
ciążyła niemiecka zwierzchność, zdawał się słuchać chętnie. 
Zawarto jakieś porozumienie. 
Zadowolony Mieszko, spokojnie wracał do kraju na czele własnej 
drużyny przybocznej, złożonej z jakiegoś wspaniałego pocztu 
rycerzy. Niedaleko granic Śląska, a może już nawet - w Polsce 
rozegrał się dramat. Udalryk, "przestrzeżony" przez stronników 
niemieckich przed groźbą cesarskiego gniewu, nagle zmienił zdanie 
i pognał za posłem, którego jeszcze przed paroma dniami żegnał z 
honorami. Rozegrała się krótka bitwa, zaskoczeni Polacy zostali 
pojmani. Mieszko, teraz już jako jeniec, powrócił do Pragi. 
Nie wiemy, czy osadzono go w dobrze strzeżonej komnacie książęcego 
zamku na Hradczanach, czy też może zamknięto w lochu, jak to 
wówczas najczęściej postępowano z wrogami najgroźniejszymi. W 
każdym razie młody następca tronu musiał płacić nowy haracz za 
ojcowskie pomysły. Niewola zawsze jest ciężka i straszna. 
Trudno zrozumieć, co chciał osiągnąć Udalryk. Zmazać winę 
poprzedniego wahania, poprzedniej gotowości do sojuszu z Polską? 
Być może. 
Powracający z Italii cesarz zapragnął wykorzystać sytuację, aby 
odzyskać wpływ na Bolesława. W Pradze pojawił się kapelan cesarza, 
Teodoryk, który zażądał wydania Mieszka jako cesarskiego rycerza. 
Żądanie zostało poparte groźbą, że w wypadku śmierci więźnia 
Udalryk własne życie straci. Książę czeski odmówił jednak wydania 
Bolesławowica. Trzymanie go u siebie było gwarancją, że książę 
polski, w obawie o syna, nie zechce mścić się na swoim sąsiedzie. 
Cesarz nie ustępował. Do Pragi pojechali nowi posłowie z żądaniem 
wydania polskiego następcy tronu i z zapewnieniem, że Udalryk pod 
troskliwą opieką cesarza może nie obawiać się groźby ze strony 
Polski. Dopiero tym razem Udalryk ustąpił i Mieszko mógł wyruszyć 
w dalszą drogę, prawdopodobnie do Merseburga. 
Nie jechał jednak jako człowiek wolny. Towarzyszący mu rycerze 
niemieccy byli dlań grzeczni, oddawali mu zapewne wszystkie 
należne honory, ale także strzegli go i niedwuznacznie dawali do 
zrozumienia, że całkiem swojej wolności nie odzyskał, że jego 
przyszłość zależy od tego, czy cesarz porozumie się z Bolesławem, 
do którego natychmiast wyjechali posłowie z "radosną nowiną". 
Mieszko zapewne nie dziwił się temu. Naiwny byłby cesarz, gdyby 
nie zechciał wykorzystać okazji. 
Więzienie w Merseburgu nie było tak ciężkie jak w Pradze. Mieszka 
najprawdopodobniej umieszczono w wygodnej komnacie, zapewniono mu 
dobrą strawę, a może także służbę. Tyle że za próg komnaty wyjść 
nie było wolno ani spotykać kogokolwiek, choć wielu miał tutaj 
znajomych, a nawet przyjaciół z czasów, kiedy dwa lata temu 
rozmowy w sprawie zawarcia wciąż trwającego pokoju prowadził. 
Toteż mimo całej wygody musiał tęsknić za wolnością, za krajem, w 
którym pozostawił swoich bliskich. 
Tymczasem trwały pertraktacje w sprawie uwolnienia go i 
wyjaśnienia nowych nieporozumień polsko-niemieckich, jakie brak 
polskich posiłków na cesarską wyprawę do Italii spowodował. 
Bolesław, zapewniając o swojej wdzięczności za uwolnienie Mieszka 
z więzienia czeskiego, prosił cesarza o natychmiastowe odesłanie 
mu syna, wszakże ten nie godził się na takie postawienie sprawy. 
Chciał przy okazji upokorzyć trochę polskiego księcia, wymusić na 
nim nowe, bardziej szczere zapewnienia przyjaźni na przyszłość. 
Bolesław tymczasem, spokojny o los syna, nie kwapił się do 
osobistego przyjazdu do Merseburga, dokąd wzywał go cesarz w celu 
wytłumaczenia się z poprzedniej niewierności, natomiast przez 
zaufanych ludzi nawiązywał kontakty z panami wschodnioniemieckimi, 
których znał od dawna i z którymi żył w przyjaźni. Nie wszyscy 
bowiem podzielali stanowisko cesarza. Panowie wschodnioniemieccy 
nie chcieli nowej wojny z Polską, przeciwnie, pragnęli trwałego 
pokoju, bo na wojnach zawsze źle wychodzili. Byli nawet tacy, jak 
arcybiskup magdeburski Gero, którzy od samego początku odradzali 
cesarzowi więzienie Mieszka, natomiast przeciwnie, radzili mu 
bezzwłocznie przesłać uwolnionego do Polski. W ten sposób 
spodziewano się zyskać na przyszłość szczerą wdzięczność i ojca, i 
syna. Niestety, Henryk, który tylko w siłę wierzył, daleki był od 
myśli o wspaniałomyślności, przeto młody Bolesławowic musiał 
pozostać w więzieniu. Naciski wschodnioniemieckich przyjaciół 
książąt polskich trwały, raz po raz przedkładano cesarzowi bezsens 
jego postępowania. Jeszcze nikt nigdy siłą niczego na Polakach nie 
wymusił. Będą się zżymać, zacinać coraz bardziej, aż wreszcie, nie 
daj Bóg, wojna wybuchnie na nowo, a wtedy jeno nowe straty 
powstaną. Skoro Bolesław czuje się urażony z powodu uwięzienia 
Mieszka, należy przeto wypuścić więźnia. Najbardziej przychylni 
tej myśli byli: margrabia brandenburski Herman i niejaki Hodo, 
rycerz wielce znamienity, z bardzo możnej rodziny pochodzący. Do 
nich także przyłączył się Zygfryd, syn margrabiego Hodona, też 
bogaty i wpływowy pan niemiecki. Na cesarza wywierała także nacisk 
rodzina jego małżonki, cesarzowej Kunegundy, a zwłaszcza jej 
bracia: biskup Metzu, Teodoryk i Henryk, dawniej książę bawarski, 
a teraz luksemburski, opatrzony przydomkiem Piątego. Pod takim 
naciskiem cesarz ustąpił wreszcie i wydał jeńca Hermanowi i 
Hodonowi, którzy osobiście swoimi majątkami poręczyli za przyszłą 
lojalność polskiego następcy tronu. 
Na Boże Narodzenie 1014 roku Mieszko został wreszcie uwolniony i 
wraz ze swoimi przyjaciółmi, Hermanem i Hodonem, przyjechał do 
Polski. Radość Bolesława była ogromna. Odzyskał więźnia, a przy 
tym żadnych zobowiązań nie poczynił. Nic zatem dziwnego, że obaj 
dostojnicy, którzy tak walnie przyczynili się do tego sukcesu, a 
potem osobiście odprowadzili młodego księcia, otrzymali sowite 
nagrody, które były solą w oku niemieckiemu kronikarzowi. Thietmar 
uważał bowiem, że ci dwaj Niemcy po prostu zostali przekupieni. 
Tymczasem ich dążenie do pojednania z Polską było raczej szczere. 
Zięć Bolesława także pragnął pokoju że między nim a teściem nie 
było jedności. Herman radził Bolesławowi pełne podporządkowanie 
się cesarzowi w sprawie Łużyc i Milska, czyli płacenie trybutu z 
tych ziem, przy równoczesnym zachowaniu suwerenności nad resztą 
Polski, która zgodnie z wolą Mieszka I winna była trybut wyłącznie 
Stolicy Apostolskiej. Bolesław przyjmował tę radę do wiadomości, 
traktował ją jednak jako ostateczność. Jego najgorętszym 
pragnieniem było zachowanie suwerenności także nad Łużycami i 
Milskiem. Miał przy tym nadzieję, że uda mu się to uzyskać bez 
wojny, przy poparciu wewnętrznych wrogów Henryka II, czyli przy 
poparciu potężnej rodziny cesarzowej. Rodzina ta bardzo nie lubiła 
Henryka II i wciąż buntowała się przeciw niemu. 
Książę Bolesław energicznie zabrał się do nawiązywania łączności z 
wewnętrzną opozycją niemiecką, a równocześnie grał na zwłokę wobec 
żądań cesarza, któremu wciąż dawał wymijające i pełne zastrzeżeń 
odpowiedzi. Rokowania trwały kilka miesięcy, niestety rzecz się 
nie udała. 
Cesarz odkrył spisek, pokonał buntowników i upokorzył polskiego 
posła, Stojgniewa, który pod pozorem rozmów z cesarzem bawił w 
Niemczech. 
Margrabia Herman, zaniepokojony obrotem sprawy, jeszcze raz 
przyjechał do Polski, na Wielkanoc 1015 roku. Jego perswazje na 
nic się nie zdały, Bolesław nie chciał iść na żadne ustępstwa, 
nawet wtedy, kiedy proponował mu je zięć. 
Odtąd krążący między Polską a cesarstwem posłowie coraz ostrzejsze 
słowa wypowiadali, wreszcie Bolesław na żądanie zwrotu Łużyc 
odpowiedział otwartym wypowiedzeniem wojny. 
Działania zbrojne rozpoczęto latem tegoż roku 1015. Mieszko, który 
podzielał stanowisko ojca w sprawie Łużyc i Milska, z całą 
gotowością stanął do walki. W ciągu ostatnich lat, odkąd wrócił z 
klasztoru, nauczył się już władać bronią, a nawet dowodzić własną 
drużyną. Domyślamy się, że podlegli mu rycerze i woje lubili go i 
byli mu oddani. Odtąd raz po raz pojawią się w źródłach wiadomości 
o wodzowskiej roli następcy tronu. Prawdę powiedziawszy, Mieszko 
jest jedynym znanym nam z imienia wodzem wojsk Bolesława, który 
często dzielił swoje wojska na ugrupowania, zdolne do 
samodzielnych zadań. 
Mieszko, mając do dyspozycji nieznany liczebnie, zapewne jednak 
duży oddział, stanął obozem opodal Krosna nad Odrą, na prawym 
brzegu rzeki, którędy wiodły najczęściej przez niemieckie wyprawy 
uczęszczane brody na drodze do Polski. Brzeg był wysoki, rzeka 
płynęła dołem, a ponad jej nurtem wzrok sięgał daleko, poza gród w 
widłach Bobru i Odry stojący. Na wschód i zachód ciągnęły się 
bagna. Suchsze miejsce pomiędzy topielą umocniono wałami, na 
których jeżyły się włócznie wysuniętych do przodu szyków 
zbrojnych, podległych zapewne grododzierżcy krośnieńskiemu. Nieco 
na wschód od obozu następcy tronu stał drugi gród krośnieński, 
wzmocniony teraz silną załogą, jak i pierwszy, w dole za wodą 
położony. Miejsce, z natury obronne, umocnione sztuką i wysiłkiem 
człowieka, znakomicie nadawało się do obrony. Cesarz zaś musiał 
tutaj właśnie podejść, gdyż innej drogi nie było. Chyba żeby iść 
na Lubusz lub w przeciwnym kierunku na Głogów, ale to znów były 
drogi zanadto okrężne. 
Armia cesarska, walcząc po drodze z wojskami polskimi z terenu 
Łużyc, któregoś dnia zbliżyła się do krośnieńskich umocnień. 
Zdobywanie szturmem grodu nad Bobrem i wałów wzdłuż Odry łatwe nie 
było, toteż cesarz, jak pisze niemiecki kronikarz, wysłał do 
Mieszka swoich najznamienitszych wodzów, aby wszczęli 
pertraktacje: Byli to ci sami panowie wschodni, którzy przed 
rokiem wstawiali się za Mieszkiem u cesarza. Mieszko przyjął 
parlamentariuszy z należnym szacunkiem, z pewnością kazał ich 
ugościć, napoić, nakarmić. Ci zaś zaczęli błagać, by bez walki 
wpuścił cesarza w głąb kraju. Czyż nie jest cesarskim rycerzem? 
Czyż nie poprzysiągł Henrykowi wieczystej przyjaźni. 
Mieszko, blady zapewne i przejęty, czuł zakłopotanie. Istotnie, 
był rycerzem cesarza, poprzysiągł mu przyjaźń. Niestety, 
okoliczności się zmieniły, nie mógł nie przyjąć walki. 
Na takie słowa niemieccy posłowie zaczęli czynić mu wyrzuty, że 
jest niewdzięczny. To oni wyjednali mu u cesarza wolność, kiedy 
był w niewoli, to oni własnymi majątkami poręczyli za niego, a on 
teraz postępuje tak, jakby nic go nie obchodziły cudze sprawy. Toż 
cesarz zemści się na nich i w ten sposób ich życzliwość dla 
Mieszka, okazana w przeszłości, przeciwko nim samym się obróci. 
Mieszko pojmował sytuację. Nie chciał być niewdzięcznikiem, 
wiedział, że nieustępliwy cesarz nie odmówi sobie przyjemności 
ukarania życzliwych Polakom panów, aby na przyszłość nikt się już 
nie odważył wiązać z Polską. Mimo to nie mógł zdradzić swojego 
ojca. Toż ojciec o słuszną sprawę walczył. Gdyby Mieszko teraz 
uległ namowom swoich niemieckich, choćby nawet najbardziej 
wiernych i najbardziej nieszczęśliwych przyjaciół, ojciec miałby 
prawo pozbawić go życia, każdy zaś rycerz polski mógłby przedtem 
napluć mu w twarz. Piękna była taka osobista przyjaźń pomiędzy 
ludźmi należącymi do wrogich sobie państw, ale wierność własnej 
ojczyźnie była rzeczą świętą. Mieszko rozumiał intencje 
niemieckich parlamentariuszy i ich położenie, ale także podzielał 
stanowisko swojego ojca. W ogóle wiele już nauczył się rozumieć w 
życiu. Rozumienie i jasne widzenie przeciwieństw, współczucie i 
zrozumienie nawet dla nieprzyjaciół stało się już jego naturą. 
Odkąd raz po raz bywał zmuszany przez ojca do postępowania wbrew 
samemu sobie, odkąd ponad własne osobiste sprawy nauczył się 
wynosić cudze, bardziej - zdawało się - godne poparcia, odtąd 
skazany był na ogarnianie umysłem zbyt wielu spraw na raz. Źle mu 
z tym było, wszakże inaczej nie umiał. Musiał rozumieć siebie i 
innych, zaś owo pełne i wielkie zrozumienie dla całego, skłóconego 
świata miało stać się przekleństwem jego życia. 
Mieszko uważnie słuchał mowy posłów, przyglądał się ich stroskanym 
twarzom. Gdyby to było możliwe, może spróbowałby pogodzić jakoś 
dwie sprzeczności: ich przyjaźń i wierność ojczyźnie. Niestety, 
takie godzenie ognia z wodą wykraczało poza jego możliwości. 
Należało zatem wyrazić ubolewanie i przy swoim pozostać. Może 
akurat zdoła jakoś uchronić przyjaciół przed gniewem cesarza, a 
równocześnie pozostać wiernym? Mieszko uważnie obmyślał odpowiedź. 
Po dłuższej chwili zdołał ją wreszcie sformułować w słowa. 
Sądzimy, że Thietmar wiernie przekazał je potomności. 
"Przyznaję, że łaska cesarska wyrwała mnie z mocy wroga - rzekł 
według przekazu kronikarza - i że wam złożyłem przyrzeczenie. 
Gdybym był wolny, chętnie dochowałbym go pod każdym względem. 
Obecnie jednak, wiecie sami, znajduję się pod władzą ojca, a 
ponieważ on mi tego zabrania, a także przytomni tu rycerze nigdy 
by się na to nie zgodzili, muszę zaniechać tego, choć wbrew mej 
woli. Aż do przybycia mego ojca jestem zdecydowany bronić wedle 
sił moich ojczyzny, po którą wyciągacie rękę, potem jednak będę 
się starał naprowadzić ojca na drogę łaski cesarza i waszej 
życzliwości". 
Margrabia Herman, szwagier księcia Mieszka, oraz rycerze Zygfryd i 
Hodon zrozumieli swojego "przyjaciela". Nie wiemy, jak wyglądało 
ich pożegnanie, wszak nie rozstawali się na długo. 
Niebawem znów mieli się spotkać, tym razem już w walce. Wiadomo 
jednak, że cesarz nie zadowolił się takim postawieniem sprawy. Cóż 
mogło znaczyć jakieś naprowadzanie Bolesława do łaski cesarskiej 
po walce, która sama w sobie miała wszystko rozstrzygnąć? Wszyscy 
ci, którzy dawniej pomagali polskim książętom, zostali surowo 
złajani za łatwowierność, a ponadto obiecano im surowe 
konsekwencje po zakończeniu kampanii. 
Najbardziej pono przejął się tym rycerz Hodon, który widać 
naprawdę wierzył, że Mieszko da się przeprowadzić do obozu wroga 
swojej ojczyzny. Gdy tylko zaczęły się walki o przeprawę na Odrze, 
Hodon stanął w pierwszym szeregu i zginął na bronionym przez 
Polaków brzegu. Ponoć polski następca tronu, który szczerze lubił 
Hodona, gorzko zapłakał nad jego zwłokami, które kazał odesłać 
cesarzowi. 
Śmierć Hodona, ten drobny epizod walk, nie zakończyła działań 
wojennych. Niemcy znowu próbowali forsować rzekę. Z ukryć na 
brzegu leciały ku nim chmury strzał, lecz oni nacierali dalej. 
Książę Mieszko, który z najwyższego wzniesienia bacznie śledził 
przebieg wydarzeń, sprawnie kierował walką. Gdzie nieprzyjaciel 
uczepił się brzegu, pędziły tam pozostające w rezerwie szyki 
konnych łuczników, które na powrót spychały Niemców do wody, siały 
śmierć wśród tych, którzy zbyt długo zwlekali z ucieczką. Według 
przekazu niemieckiego kronikarza, w tych walkach zginęło wielu 
znakomitych rycerzy niemieckich, a wśród nich poza Hodonem niejaki 
Eryk oraz któryś z rycerzy należących do orszaku grafa Turyngii, 
Guncelina. 
Zaciętość ataków niemieckich rosła z każdym dniem. Książę Mieszko 
prawie nie zsiadał z konia. Był wodzem prawdziwym, czuł się w 
swoim żywiole. Przedtem już kilka razy brał udział w mniejszych 
potyczkach, ale teraz po raz pierwszy w życiu dowodził całkowicie 
samodzielnie. Wiedział, że od niego wiele zależy, dwoił się i 
troił. Gdzie bój trwał najbardziej zajadły, zjawiał się w samą 
porę. Już nie czekał na meldunki gońców, już mało mu było śledzić 
zmagania z daleka. Chciał być wszędzie, gdzie było najciężej, aby 
z bliska przyjrzeć się walce, ocenić jej przebieg, aby najtrafniej 
zadecydować o wprowadzeniu do walki rezerw. 
Gdzieś pośrodku linii walki, na tyłach, stali z rękami przy 
końskich uzdach konni łucznicy pozostający w rezerwie. Następca 
tronu raz po raz słał ku nim łączników ze swej świty i kierował 
pojedyncze lub podwójne szyki na zagrożone odcinki. Łucznicy 
wskakiwali na siodła i bez zwłoki gnali we wskazanym kierunku, by 
potem, po odparciu wroga, ponownie wrócić na swoje miejsce, a na 
samym brzegu pozostawić tylko zaczajoną po dawnemu piechotę. 
Wreszcie w dniu 3 sierpnia, kiedy wszystkie polskie rezerwy brały 
udział w walce, Niemcom udało się uczepić brzegu w jednym miejscu, 
skąd już się nie cofnęli. Cesarz, który także był wodzem dobrym, a 
przy tym rozporządzał pewną przewagą liczebną, od razu posłał tam 
nowe siły. Przyczółek został utrzymany, potem poszerzony. Stało 
się to gdzieś na dalekim skrzydle frontu, w górze rzeki, poza 
zasięgiem grodu, daleko od stałych umocnień. Mieszko powiadomiony 
o zajściu, od razu ocenił położenie. Już nie zdoła powstrzymać 
wroga, bo brak mu sił. Niemcy będą teraz przeprawiać się tam coraz 
liczniej, cesarz wycofa ludzi z innych odcinków i tam ich pośle, a 
ci przez powstałą lukę wedrą się na tyły, zaatakują broniących 
rzekę Polaków, wytną ich w pień. Należało czym prędzej zebrać 
ludzi w gromadę, uformować na nowo, a dopiero potem uderzyć znowu. 
Czasu do stracenia nie było. 
Przyboczni rycerze następcy tronu pobiegli wzdłuż Odry z nowymi 
rozkazami. Niech nikt nie marudzi i nie wstępuje do obozu, by 
zabrać ze sobą cokolwiek. Wojna jeszcze trwa. Każda strata we 
własnym mieniu zostanie z nawiązką wyrównana potem! Opisując ten 
fragment wojny kronikarz niemiecki stwierdził, że cesarz rozgromił 
wojska polskie, lecz późniejszy przebieg działań świadczy raczej o 
czymś innym. Wódz polski zdołał ustrzec swoje szyki przed 
pogromem. Jego mądre rozkazy, w lot pojęte i wykonane, spędziły 
wszystkich obrońców ze stanowisk i zgromadziły gdzieś daleko od 
Odry w trafnie wskazanym miejscu. Tutaj znalazł się czas na 
odpoczynek, posiłek, obliczanie strat oraz na ponowne sformowanie 
przerzedzonych i osłabionych szyków. Wojna trwała jeszcze, zatem 
domyślamy się, że nikt nie upadał na duchu. 
Podczas gdy cesarz zajęty był łupieniem polskiego obozu i 
formowaniem swoich oddziałów do pochodu w kierunku Międzyrzecza i 
dalej, do Poznania, Mieszko zawiadomił o sytuacji ojca. Bolesław 
dowodził na innym, odległym odcinku, gdzieś w rejonie Lubusza, 
którędy ciągnęła na Polskę armia, złożona z Niemców i pogańskich 
Wieletów. Prowadził tę armię książę Bernard Saski, którego 
zadaniem było wzięcie Polaków w kleszcze i połączenie się z armią 
dowodzoną przez cesarza. Odcinek był trudny i dlatego właśnie 
Bolesław osobiście kierował tam walką. Szyki Bernarda Saskiego 
przebyły Odrę na łodziach, lecz dalej już ni kroku uczynić nie 
mogły. Bolesław, który wyśledził miejsce ich przeprawy, od razu 
tak ich osaczył, że musieli czym prędzej z powrotem wsiadać do 
łodzi i jak podaje Thietmar - wracać do domu. 
Sukces cesarza nie był wielki. Mieszko, otrzymawszy w zamian za 
swoje meldunki wiadomości od ojca, ruszył z powrotem na spotkanie 
wroga. 
Cesarz Henryk, do którego rychło dotarły wieści o klęsce księcia 
Bernarda, nagle nie wiedział, co robić na prawym, z takim trudem 
zdobytym brzegu. Lada chwila mogły zwalić się nań siły Mieszka, 
wsparte przez Bolesława, który już swoje zadanie wykonał. W tej 
sytuacji wolał nie ryzykować spotkania. Prawdopodobnie nie czekał 
na nic, tylko zatoczywszy niewielki łuk ku wschodowi, czym prędzej 
ponownie przeprawił się przez Odrę i rozpoczął odwrót. 
Książę Bolesław niebawem dołączył do Mieszka i przejął we własne 
ręce dowództwo nad całością wojsk polskich, synowi natomiast 
wydzielił jakiś hufiec prawdopodobnie złożony z siedmiu legionów, 
czyli liczący niewiele ponad dwa tysiące konnych wojowników. Z 
takimi bowiem siłami polski następca tronu niebawem pojawi się w 
nowym miejscu. Tymczasem jednak ojciec i syn razem, strzemię w 
strzemię, ścigali wroga. Cesarz wycofywał się pospiesznie na 
południowy zachód, w kierunku Łaby i Miśni. 
Armia szła przez ziemie plemienia Dziadoszan, do których niegdyś 
należało Krosno. Były tu lasy, bagna i grzęzawiska, raz po raz 
trzeba było mościć sobie drogę przez moczary wiodącą. Wysyłani 
przez polskich dowódców zwiadowcy uważnie obserwowali ruchy 
nieprzyjaciela, wiedziano o każdym jego kroku. W pewnym momencie 
Bolesław pchnął naprzód jakieś znaczne siły konnicy, być może 
właśnie ów hufiec Mieszka. Przekradano się bocznymi drogami, 
wąskimi ścieżkami przez knieje, nieprzebytymi ostępami, wśród 
których tylko wytrawne oko mieszkańca tej ziemi mogło bezbłędnie 
wskazać przejścia. Konnica zaczęła wyprzedzać cesarza, by potem 
podejść do drogi, którą ten musiał ciągnąć ze swoją armią. 
Cesarz prawdopodobnie zaczął coś podejrzewać. Podczas jednego z 
popasów zjawił się w jego obozie opat międzyrzecki, Tuni-Antoni, 
który, wysłany przez Bolesława, zaczął prawdopodobnie namawiać do 
kapitulacji, może nawet żądać całkowitego oddania się cesarza pod 
moc polskiego władcy. Nie wiemy, jak tam było naprawdę. Thietmar 
pisze o jakichś fałszywych propozycjach pokojowych, w każdym razie 
obecność Bolesławowego posła i jego pewność siebie musiały bardzo 
harmonizować z doniesieniami cesarskich zwiadowców o podejrzanych 
ruchach wojsk polskich na skrzydłach pochodu. Cesarz przeląkł się 
teraz nie na żarty, kazał dać sobie najlepszego konia, po czym 
natychmiast udał się w dalszą drogę na czele swojej przybocznej 
drużyny. Natomiast główny trzon armii, obciążony taborami i 
złożony z ciężkozbrojnego rycerstwa, miał iść za nim zachowując 
jak najdalej idącą ostrożność. Dowodzili tutaj: arcybiskup 
magdeburski Geron, margrabia Geron II oraz palatyn saski, 
Burchard. 
Zaczajone przy drodze legiony polskiej konnicy, wzmocnione 
niebawem także przez kilka tysięcy piechoty, która nadciągała w 
pośpiechu, nie zatrzymały cesarza, gdyż zdołał on umknąć, zanim 
pierścień się zamknął. Jednakże reszty jego armii nic już uchronić 
nie mogło. Na umówiony znak z gąszczów po obu stronach drogi 
posypały się strzały, rozległ się trzykrotny okrzyk bojowy 
Polaków. Niemcy bronili się dzielnie, wszakże nie mogli sprostać 
zajadle walczącym obrońcom własnej ziemi. Tylko niedobitki zdołały 
ujść z pogromu. 
Niemcy uciekali w popłochu, pozostawiając zapewne całą zdobycz z 
polskiego obozu znad Odry i wszystkie inne łupy, jeśli udało im 
się zyskać takowe. Konnica Mieszka ścigała ich nieustępliwie. 13 
września, a więc w miesiąc i dziesięć dni po niemieckim forsowaniu 
Odry pod Krosnem, Mieszko wprost z biegu przebył Łabę pod Miśnią i 
swoim siedmiu legionom wydał rozkaz zdobycia grodu i spustoszenia 
całej okolicy. Mieszkańcy grodu dolnego nawet nie próbowali się 
bronić, woleli od razu schronić się w grodzie wyższym, gdzie 
naczelnym dowódcą obrony został margrabia Herman, szwagier 
nacierającego księcia polskiego. Polacy w mgnieniu oka wdarli się 
pomiędzy drewniane budowle, złupili je, zaczęli podpalać. Ogień 
szalał coraz potężniej; krzyki triumfu niosły się ku niebu. Ci, co 
niedawno krwawo bronili ziemi własnej, teraz oto znajdowali się w 
grodzie wroga, łupili jego dobytek. Płomienie pełzały coraz bliżej 
wałów i murów grodu wyższego, obejmowały wieżę i nadbudówki, 
wdzierały się na umocnienia, gryzły w oczy. 
Mieszko brał odwet za porażkę pod Krosnem. I tutaj osobiście nie 
uczestniczył w walce, tylko obserwował wszystko z sąsiedniego 
wzgórza i raz po raz słał gońców z rozkazami, przerzucał swoje 
szyki z jednego miejsca w drugie, rozgrywał tę walkę, jak wprawny 
szachista rozgrywa partię. Obrońcy nie mogąc razić Polaków, którzy 
szyli strzałami z ukrycia, i spoza palących się domów grodu 
niższego, cały wysiłek skierowali na stłumienie ognia. Jak podaje 
Thietmar, lano co tylko było pod ręką, nawet miód pitny. Pożar 
czynił jednak coraz większe spustoszenie, padały w nim wieże, 
rozsypywały się blanki. Z każdą chwilą umocnienia mniejszą 
przedstawiały wartość. 
Mieszko był spokojny. Zdobędzie ten gród, niech tylko powróci 
reszta rozesłanych wprzód po okolicy legionów. Ludzie, spragnieni 
odwetu za najazd, jednym skokiem wedrą się za płonące wały. 
Tymczasem bodaj pokąsać nieco wroga należy. Toteż, wciąż czekając 
na zgromadzenie wszystkich swoich sił, Mieszko raz po raz słał do 
walki swoich wojów, którzy wpadali pomiędzy płomienie, siekli w 
lewo i w prawo, potem uskakiwali przed przewagą wroga. Bitwa stała 
się ciężka, zacięta, gdyż żadnej ze stron nie brakowało męstwa. 
Wreszcie noc położyła kres walce. Mieszko polecił swoim ludziom 
wypoczynek pod czujną opieką straży, a sam zaczął układać plan 
działań w dniu następnym, kiedy już wszystkie swoje siły 
zgromadzi. 
Plądrujące okolice Miśni legiony polskie wracały pojedynczo po 
wykonaniu swoich zadań. Wraz z zapadnięciem głębokich ciemności 
wszyscy już znajdowali się w obozie. Legiony prawie nie miały 
strat, jeśli nie liczyć jakichś zadraśnięć i lekkich potłuczeń. 
Ludzie byli zmęczeni, ale ochoczy, nic, jeno rozkazywać im dalej. 
Lecz dalszej walki już być nie miało. Gdzieś w górze Łaby musiały 
spaść wielkie deszcze, gdyż woda w rzece zaczęła podnosić się 
gwałtownie. Zawiadomiony o tym wódz polskich legionów zrozumiał, 
co to oznaczało. Płonący gród kusił, był prawie bezbronny, lecz 
Mieszko miał dość wyobraźni, aby przewidzieć, że po jego zdobyciu 
zostanie uwięziony na brzegu i obciążony nadmiernie łupami, 
narażony na ataki wojsk cesarza, który otrząśnie się w końcu po 
klęsce i zgromadzi nowe siły. 
Odwrót, nakazany w porę, ma takie samo znaczenie, jak w porę 
nakazany atak. Zrozumienie tej zasady udowodnił Mieszko pod 
Krosnem. Teraz po krótkiej naradzie z wodzami swoich legionów, 
również podjął decyzję, jaka była najsłuszniejsza. 
O świcie następnego dnia Polaków nie było już pod Miśnią, której 
obrońcy tylko szczęśliwemu zbiegowi okoliczności zawdzięczali 
ocalenie. Mieszko spokojnie wracał do kraju z tymi łupami, które, 
w dość zresztą wielkiej ilości, zdobyły jego legiony w Saksonii. 
Musiał czuć się bardzo zadowolony. Jak to dobrze, że nie uległ 
perswazjom swoich niemieckich przyjaciół! Wierność ojczyźnie 
opłaciła mu się stokrotnie. Zyskał sławę u swoich; stał się 
pogromcą wroga. To, że nie zdobył Miśni, nie miało większego 
znaczenia. Wróci tu jeszcze kiedyś - obiecywał sobie. 
Rok 1015 miał więc pozostać w pamięci Mieszka jako rok wielkich 
zwycięstw. Natomiast następny przyniósł mu dwa ważne wydarzenia 
rodzinne: śmierć matki i narodziny syna. Stosunki następcy tronu z 
matką musiały być bardzo zażyłe. Podczas gdy Bolesław raz po raz 
wystawiał uczucia synowskie na ciężką próbę, żądając odeń 
posłuszeństwa także w sprawach najbardziej osobistych i intymnych, 
ona widocznie pozostała ostoją, do której Mieszko zawsze mógł się 
udać także w wieku dojrzałym. Matce można się było poskarżyć, u 
niej szukać zrozumienia i współczucia, a może i rady. Na pewno 
rozumiała bolesne rozterki i skomplikowaną sytuację małżeńską 
własnego syna. Jej śmierć musiała wstrząsnąć duszą zwycięskiego 
wodza, który potrafił walczyć z wrogiem, lecz nie zawsze umiał 
poradzić sobie z sobą samym. 
Syn Mieszka i Rychezy otrzymał imię Kazimierz, imię dotąd nie 
spotykane w panującej u nas dynastii. Brzmi trochę obco, lecz 
przypomina inne imię słowiańskie, imię ojca Emnildy, owego bliżej 
nie znanego, choć pono zacnego księcia Dobromira. Może nosił je 
któryś z braci Emnildy? Dobromir i Kaźmir blisko siebie stoją. 
Sięganie do skarbca imion rodziny matki wielce wydaje się 
znamienne. 
Wszakże, jeśli Mieszko w czymś poróżnił się z ojcem, to jednak nie 
wpływało to na jego wierność w służbie u niego. Po prostu był ojcu 
potrzebny i rozumiał konieczność wspólnego z nim działania. 

Cesarz, pokonany w roku 1015, nie zrezygnował z podporządkowania 
sobie Bolesława. Na nic zdały się rozmowy polityczne, prowadzone 
przez cały rok bieżący i pierwsze miesiące następnego. Latem 1017 
roku ruszyła na Polskę silniejsza niż kiedykolwiek armia cesarska, 
złożona prawie z całego rycerstwa niemieckiego oraz z licznych 
posiłków wieleckich i głównych sił czeskich. Równocześnie od 
wschodu uderzał na Polskę Włodzimierz Kijowski, który przy okazji 
pragnął powetować sobie straty z roku 1013, od południa zaś król 
węgierski Stefan, który miał zamiar przyłączyć do swojego państwa 
Słowację. 
Tym razem nie próbowano już zjednać sobie polskiego następcy 
tronu. Mieszko, otrzymawszy od ojca jeszcze większą drużynę, bo 
złożoną aż z dziesięciu legionów, czyli liczącą około trzech 
tysięcy konnych wojowników, runął na Czechy, aby złupić kraj i 
posiać rozgoryczenie wśród armii czeskiej, maszerującej tymczasem 
pod Krosno. Wypad udał mu się całkowicie, z wyprawy przywieziono 
bogate łupy. Pod wpływem wieści o niej cesarz, poczuwszy się 
zagrożony z boku, zmienił kierunek marszu, by potem bezskutecznie 
oblegać Niemczę. Polski następca tronu triumfował. 
Ale wojna trwała nadal. Wprawdzie cesarz, zrezygnowany i pokonany 
pod Niemczą, wycofał się do Czech, a Saksonię najechały polskie 
wojska z terenu Łużyc, które ponownie wzięły liczne łupy i wielu 
jeńców, wprawdzie Rusini bezskutecznie oblegali polski Brześć nad 
Bugiem, ale na innych frontach, czyli w Morawach i Słowacji, walki 
trwały krwawe, przewlekłe. Podlegli Bolesławowi Morawianie zaraz 
na początku wojny wycięli w pień duży oddział bawarski, lecz potem 
musieli ciężko walczyć z nowymi siłami Niemców i Czechów. Z kolei 
król Stefan uparcie szarpał grody w Słowacji, parł naprzód. Cesarz 
był pokonany, jednak współdziałający z nim sojusznicy zaczynali 
odnosić sukcesy. Bolesław, zawiadomiony o wszystkim, co działo się 
na rozległym teatrze wojny, wezwał do siebie syna i polecił mu 
ruszyć na południe z odsieczą. 
O tej decyzji księcia Polski nie mamy wiadomości bezpośrednich, 
jednakże fakt, że nie było Mieszka na froncie zachodnim, pozwala 
nam sądzić, że tam właśnie został wysłany. 
Brzetysław, młodziutki jeszcze wówczas syn księcia czeskiego, 
Udalryka, lecz bardzo bitny, wręcz zuchwały, śmiało poczynał sobie 
z Morawianami, którym odebrał łupy zdobyte w Bawarii na początku 
wojny, a potem palił wioskę po wiosce, grabił, mordował. Rycerstwo 
morawskie, początkowo zaskoczone śmiałymi ataki, zebrało się 
wreszcie w wielką siłę, zaczęło wypierać napastnika. Niestety nie 
znamy bliższych szczegółów tych walk, nie wiemy, jakie naprawdę 
były straty Bolesława w tej części rozległej monarchii. 
Prawdopodobnie jednak były dość znaczne. Walka Czech o Morawy 
wtedy bowiem zaczeła się na dobre. 
Nieco więcej wiemy o postępach wojsk węgierskich, którym ostro 
przeciwstawiał się Mieszko. Kronika Thietmara, najlepsze źródło 
wiadomości o tej wojnie, wyraźnie pisze o wielkich sukcesach 
"pobożnego" i "wspaniałomyślnego dla wrogów" króla Stefana i o 
wielkich stratach obmierzłego" Bolesława. Jest tu mowa o jakimś 
grodzie znacznym, jakby stolicy obsadzonej przez podległych 
Bolesławowi książąt węgiersko-słowackich, który to gród Stefan 
zdobył i spalił. Potem jest wzmianka o dalszych, bliżej już jednak 
nie określonych, choć zdaniem kronikarza, znacznych zdobyczach 
terytorialnych króla węgierskiego. Mieszko, który tutaj walczył na 
czele swoich dziesięciu legionów jazdy, nie miał łatwego zadania. 
Konnica nie nadawała się do obrony grodów, nic zatem dziwnego, że 
gród padł. Z drugiej strony dziesięć legionów polskich wojów, 
nawet wzmocnionych siłami miejscowymi, nie mogło się oprzeć całej 
potędze Węgier, która w owym czasie była już dość znaczna. 
O tej części monarchii Bolesława w ogóle nie mamy wielu 
wiadomości. Nie wiemy na pewno, ani kiedy została do Polski 
przyłączona, ani kiedy odpadła. Rzecz wciąż czeka na jakieś 
wielkie odkrycie historyków, na wyjaśnienie. Wcale jednak nie 
bylibyśmy zdumieni, gdyby nagle się okazało, że cała Słowacja 
właśnie wtedy została stracona. Potwierdzałoby to radość 
niemieckiego kronikarza ze strat Bolesława i nagły brak 
polsko-węgierskich nieporozumień w roku następnym, kiedy zaczęło 
się nawet współdziałanie. 
Mieszko, ambitny i dzielny wódz, po wielu sukcesach w wojnie z 
Niemcami z ciężkim sercem musiał powracać do kraju. Obroniono 
Łużyce i Milsko, powstrzymano pochód Czechów na Morawach, odparto 
ataki ruskie, lecz utracono Słowację. 

Na roku 1017 kończą się nasze wiadomości o Mieszku jako wodzu i 
dyplomacie swojego ojca. Odtąd przez osiem lat, aż do roku 1025, 
nie będziemy mogli śledzić jego życia rok po roku. W tym jednak 
czasie nastąpiło wiele bardzo ważnych zdarzeń, w których musiał 
Mieszko uczestniczyć bezpośrednio lub przynajmniej pośrednio, jako 
wciąż pozostający pod władzą ojca wódz, dyplomata czy też po 
prostu jego pełnomocnik. Na ogół zaś były to wydarzenia bolesne. 
Wyjątek stanowi może pokój budziszyński ze stycznia 1018 roku, 
choć i on, ze względu na skutki, budzi zastrzeżenia. 
Bolesław, zrażony utratą Słowacji i zagrożeniem Moraw, pierwszy 
wystąpił z propozycją porozumienia z cesarzem. Henryk zaś ze swej 
strony także nie chciał już wojny z Polską. Nie odniósł z niej 
żadnych korzyści, podczas gdy jego sprawy coraz gorzej zaczęły 
wyglądać w Italii, gdzie Bizancjum, wspierane przez Ruś, znów 
zaczynało poważnie mu zagrażać. W tej sytuacji łatwo było o 
trwałe, niemiecko-polskie porozumienie. Niech sobie Bolesław 
zatrzyma owe Łużyce, nawet bez zobowiązań lennych, byle rozbił 
Ruś. O tym, że Bolesław marzył o wyprawie na wschód, wiedziano tu 
nie od dziś. Krzywda Światopełka i jego małżonki wciąż czekała na 
pomstę, do tego doszły jeszcze nowe ambicje. Stanęła zatem ugoda, 
którą cesarz wzmocnił nawet wieloma setkami własnych rycerzy, 
danych na ruską wyprawę Bolesława, oraz namówieniem króla Stefana, 
który zapewne za cenę zrzeczenia się Słowacji przez Polskę także 
swoich rycerzy użyczył. 
Bolesław, rad z pokoju, porozumiał się znów z Pieczyngami, zebrał 
zachodnich i południowych sprzymierzeńców i ruszył na wschód. Tym 
razem padł Kijów, osadzono na tronie Światopełka, zdobyto łupy 
przebogate, lecz niebawem pod ciosami na nowo zgromadzonych sił 
ruskich musiano zacząć odwrót pośpieszny. W czasie tego odwrotu 
doszło nawet do jakichś buntów wśród rycerstwa polskiego, które 
według słów Galla Anonima samowolnie opuściło swojego wodza i 
księcia, że ten z garstką najwierniejszych musiał krwawo opędzać 
się przed Rusinami. Nic więc dziwnego, że cała wojna skończyła się 
rychłym przepędzeniem Światopełka z Kijowa, który już nie miał tam 
wrócić więcej, lecz znaleźć śmierć gdzieś na obcej ziemi. Dla 
Polski ten tylko przyniosła sukces, że Bolesław przyłączył do 
swojej monarchii kilka grodów pogranicznych, które zwiemy 
Czerwieńskimi. 
Ów bunt rycerstwa polskiego biorącego udział w wyprawie kijowskiej 
zapoczątkował długi okres wewnętrznych zamieszek, do których 
wypadnie nam jeszcze nieraz powrócić. Coś niedobrego zaczęło dziać 
się w polsce. Strzępy niejasnych, powikłanych wiadomości, jakie z 
tamtych odległych czasów przetrwały do dziś, wyraźnie wskazują na 
to, że potężna monarchia Chrobrego zaczęła zdradzać niebezpieczne 
pęknięcia i rysy. Mieszko, który nie za wszystko, co go w życiu 
spotkało, mógł wielbić ojca, teraz musiał zapewne patrzeć nań 
coraz bardziej krytycznie. Kiedy w niedalekiej przyszłości 
zasiądzie na tronie, by panować samodzielnie, tak bardzo będzie 
się różnił od niego, że już w tym na poły osłoniętym tajemnicą 
okresie musiał zapewne zmieniać zdanie o wielu poczynaniach 
Bolesława Wielkiego. Było coś prawdy w tym, że zanadto roztrwaniał 
on swoje siły. Myśl stworzenia imperium słowiańskiego była może 
zachwycająca, lecz nierealna. Nie przyniosła też ojcu pełnego 
sukcesu, natomiast wrogo nastawiła doń wielu sąsiadów, dla których 
polski miecz był nieraz zbyt okrutny. 
Najbliższe lata coraz więcej przynosiły dowodów potwierdzających 
szkodliwość ojcowego wojowania ze wszystkimi równocześnie. Rusini 
nie pogodzili się z utratą Grodów Czerwieńskich i na żaden traktat 
w tej sprawie nie przystali, natomiast bez ustanku aż po rok 1022 
najeżdżali zbrojnie polskie pogranicze. W tym samym czasie książę 
Brzetysław, coraz starszy i bardziej doświadczony, uparcie wojował 
o Morawy, które w końcu zdobył, że przy Polsce pozostał tylko 
Ołomuniec oraz wąski pas ziemi jakby dzisiejszego, trochę 
wydłużonego Zaolzia. 
Równocześnie z tymi niepowodzeniami i trudnościami militarnymi 
książę Bolesław tracił mir wśród rycerstwa i wolnej ludności 
opolnej. Rycerstwo i wiejska ludność opolna to dwie wrogie sobie 
warstwy społeczne, jednak każda z nich miała swoje powody, by 
coraz mniej szanować władcę. Ów proces, zrazu nieszkodliwy i mało 
widoczny, rozpoczął się już około roku tysięcznego i był ściśle 
związany z reorganizacją polskich sił zbrojnych. Wraz ze śmiercią 
wielkiego Mieszka I, założyciela i budowniczego państwa 
gnieźnieńskiego, nazywanego potem Polską, zniknęła gdzieś owa 
sławna drużyna zbrojna, licząca ponoć trzy tysiące konnych, 
doskonale uzbrojonych i wyszkolonych, żyjących z zasobów księcia 
wojowników, którzy byli całkowicie i bez reszty podporządkowani 
wyłącznie swojemu władcy. Natomiast do czasu Galla Anonima 
przetrwała pamięć tysięcy konnych i pieszych wojów, dostarczanych 
Bolesławowi przez poszczególne grody, jak się domyślamy grody 
kasztelańskie lub namiestnicze. A to nie było to samo, mimo 
wyraźnego wzrostu liczebnego sił zbrojnych. 
Drużyna była solą w oku polskim wielmożom, którzy nie dość, że 
musieli świadczyć na jej utrzymanie, to jeszcze musieli się jej 
bać, gdyż gwarantowała suwerenną władzę księcia. Toteż kiedy 
Bolesław, odsunięty testamentem Mieszka I od prawa dziedziczenia 
Gniezna i Poznania, zaczął zabiegać o jedynowładztwo nad całą 
Polską, wielmoże wymogli na nim ograniczenie liczebności drużyny w 
zamian za własne usługi zbrojne zgodnie z wprowadzanym z wolna do 
Polski prawem rycerskim. Bolesław, który potrzebował poparcia 
możnych, zgodził się na to. Początkowo wszystko było dobrze. 
Rycerstwo wolne, dawni potomkowie rządzących krajem książąt 
plemiennych, włodycy opolni i sami opolanie, wiernie walczyli z 
cesarzem, wszakże z wolna coraz lepiej uświadamiali sobie własne 
znaczenie dla księcia, który nie potrafił obejść się bez wojaczki 
i jeśli nie bywał napadany, napadał sam. Wojna była żywiołem 
księcia i żywiołem rycerstwa, które z niej czerpało dodatkowe 
źródła bogactwa. Ta zgoda interesów księcia z interesami rycerstwa 
pozwoliła na oparcie się cesarzowi, lecz potem zaczął się 
rozdźwięk. Tylko zwycięska wojna była interesem dla rycerstwa. 
Wtedy kiedy zaczynało być ciężko, rycerstwo wolało uniknąć walki. 
Tak więc opuściło Bolesława na Rusi oraz nie wyraziło większej 
ochoty do walki o Słowację i o Morawy, bo cóż to ostatecznie za 
korzyść dla jakiegoś Toporczyka czy Jaksy spod Krakowa, Awdańca i 
Poraja spod Trzemeszna, Pałuki znad granicy śląsko-wielkopolskiej. 
Owo związanie księcia z rycerstwem najgorzej jednak odbiło się na 
życiu warstw uboższych, czyli na życiu wolnych opolan, wśród 
których teraz zaczęły rysować się wielkie różnice majątkowe. Ci, 
którzy bogacili się na wojnach, zasilali szeregi rycerstwa, 
ubożejący zaś popadali w zależność od pierwszych. System grodowy, 
na jakim opierała się administracja krajem, podnosił rolę 
urzędników książęcych, zwłaszcza grododzierżcy, jego komorników i 
wojskich. Na tym tle postępowanie księcia, którego Gall 
przedwcześnie nazywa królem, szczególnego nabiera wyrazu. Nasz 
kronikarz, który usiłuje wmówić czytelnikowi, że Bolesław Chrobry 
był księciem najszlachetniejszym i największym, jakiego polska 
ziemia nosiła przed Bolesławem Krzywoustym, wymownie się jednak 
zdradza, kiedy przychodzi do konkretów. Oto wieśniak, który 
przybywa do księcia ze skargą na wielmożę, bywa wpierw "po 
ojcowsku" napomniany, by bez przyczyny nie oskarżał, jakby 
rzeczywiście ktoś bez przyczyny mógł odważyć się oskarżać 
człowieka, od którego zależało wiele. Sam zaś oskarżony, wezwany 
na dwór księcia" przede wszystkim spotyka wielką łaskawość. 
Bolesław przez kilka dni zaprasza go do stołu, traktuje z 
honorami, by wreszcie potem dopiero, jakby z musu, wszcząć 
dochodzenie w sprawie biedaka. Jeszcze dawne zwyczaje panują, 
jeszcze w świadomości wszystkich Polaków żyje przeświadczenie o 
dawnej równości wobec prawa z czasów opolnych pochodzącej i 
przestrzeganej zapewne przez Mieszka I, który w oparciu o swoją 
drużynę przyboczną mógł rządzić z całą surowością i z całym 
zrozumieniem dla znaczenia ładu, toteż w końcu książę z bólem 
serca musi wydać wyrok, który zadowoli poszkodowanego. Ale oto, co 
dzieje się później. "Królowa - pisze Gall - mądra, i wyrozumiała, 
wielu wydanych na śmierć wyrwała z rąk pachołków i ocaliła od 
grożącego niebezpieczeństwa śmierci i w więzieniu pod strażą 
przechowywała ich miłościwie przy życiu; niekiedy działo się to 
bez wiedzy króla, a niekiedy król tylko udawał, że nie wie o tym". 
Na koniec, kiedy Bolesław wesoło ucztował ze swoimi dwunastoma 
wielmożami z rady przybocznej i z ich małżonkami, "królowa" pełna 
zalotności, prosiła o przebaczenie dla skazańców. Prośby księżny 
spotykały się z życzliwością całego otoczenia księcia, toteż 
"król", jak Gall zowie wciąż Bolesława, łaskawie obejmując i 
całując małżonkę, pochwalał jej "cnotliwy" postępek, w którego 
wyniku więźniowie odzyskiwali wolność, a nawet zaszczyty. Gall 
pisze dosłownie: "Król po ojcowsku ich napomniawszy, przyodziewał 
ich w stroje, dawał im podarunki i zlewał na nich jeszcze 
zaszczyty, po czym puszczał radosnych w drogę do domu". Aby zaś 
nie było wątpliwości, o przedstawicieli jakiej warstwy społecznej 
tu chodzi, przytoczmy jeszcze inne słowa piewcy dynastii: 
"Bolesław książąt swoich, komesów i dostojników kochał jakoby 
braci lub synów i zachowując własną godność, honorował ich jak 
mądry władca. Gdy się skarżono na nich nierozważnie (czyli 
lekkomyślnie - przypis mój Z.S.P.), nie dawał wiary, a gdy ich 
zasądzono wbrew prawu, łagodził litościwie wyrok". 
Wbrew jakiemu prawu w czasach Chrobrego skazywano w Polsce 
uwalnianych potem wielmożów, Gall nie wyjaśnia. O tak zwanej 
zdradzie stanu na pewno jednak mowy być nie może, bo w takich 
wypadkach Bolesław nie znał litości, potrafił ścinać i oślepiać 
wrogów politycznych i zdrajców. Prawdopodobnie więc chodziło tu o 
zalążki tworzącego się dopiero prawa tzw. rycerskiego, na mocy 
którego rycerz stawał się jedynym właścicielem ziemskim i panem 
ludzi zamieszkujących jego posiadłość. Było to prawo ani pisane, 
ani obyczajowe, obce całej polskiej tradycji, która sięgała 
korzeniami czasów organizacji rodowo-plemiennej, czasów wieców i 
równości wszystkich ludzi należących do tego samego rodu lub 
mających ściśle określone prawa i obowiązki w ramach swojego 
opola. Mogło ono zacząć kształtować się u nas tylko w czasach 
Chrobrego, w czasach wojen toczonych nieustannie. Bolesław 
potrzebował wielmożów coraz bardziej, a im bardziej ich 
potrzebował, tym bardziej oni się drożyli, rośli w pychę, aż 
doszło do tego, że doprowadzony do ostateczności władca zaczął im 
pobłażać - w nadziei, że zdoła pozyskać ich życzliwość dla swoich 
planów wojennych. Mylił się srodze, czego dowód otrzymaliśmy w 
Słowacji i na Morawach. Rycerstwo, a zwłaszcza wielmoże 
zasiadający na urzędach coraz gorzej walczyli z wrogiem, ale za to 
coraz śmielej poczynali sobie wobec słabszych, których uzależniali 
od siebie. Biedny, lecz dumny mieszkaniec opola, który wciąż de 
nomine pozostawał wolny, coraz więcej napotykał trudności w 
uzyskaniu wątpliwej zresztą wartości wyroku książęcego sądu, 
popadł w gorycz i nienawiść. Wyjątek mogli stanowić tylko 
mieszkańcy książęcych wsi służebnych, a więc ludność niewolna, bo 
od niej zależał bezpośrednio byt księcia i jego dochody. To ich 
miał na myśli kronikarz, który w usta Bolesława włożył słowa, 
według których strata jednego rataja równała się w oczach władcy 
stracie grodu. Reszta ludności z każdym rokiem coraz wyraźniej 
uświadamiała sobie, że nie ma dla niej ratunku. 
Tak więc nieustanne wojny powodowały przerost roli możnego 
rycerstwa, o którego względy książę musiał zabiegać nawet drogą 
łamania prawa i cofania raz wydanych wyroków. To na pewno 
kompromitowało Bolesława nie tylko w oczach ludności opolnej, ale 
także w oczach wielmożów, którzy uświadamiali sobie swoją 
bezkarność. Dalsze osłabienie autorytetu przyniosło zapewne 
księciu jego kolejne, czwarte z rzędu małżeństwo. Po śmierci 
Emnildy chciał się Bolesław żenić z księżniczką ruską, ale kiedy 
mu jej odmówiono, korzystając z rozejmu w roku 1017, posłał swatów 
na zachód. W jednym z klasztorów niemieckich upatrzył sobie bowiem 
mniszkę, Odę, pochodzącą z margrabiów miśnieńskich. Ta zaś - jak 
stwierdza Thietmar - cieszyła się złą opinią, pono najgorszą, jaką 
w owych czasach mogła posiadać kobieta, zwłaszcza zakonnica. 
Wszakże nie ewentualna rozwiązłość księżny była najgorsza, tylko 
okres, w jakim trafiła ona do Polski. Gall Anonim pisząc o roli 
"czcigodnej królowej" w łamaniu prawa nie wyjaśnia, którą z dwóch 
ostatnich małżonek Bolesława miał na myśli. Proces zaczął się 
jeszcze za życia Emnildy, jednak do tej matki dorosłych dzieci 
jakoś nie pasuje opis zalotnicy, która w czasie hucznej biesiady, 
siedząc zapewne na kolanach podstarzałego małżonka, i, według słów 
Galla, powabną ręką głaszcząc z przymileniem pierś "króla", 
przedkłada mu sprawę podstępnie trzymanych w lochu skazańców. Ta 
scena może tylko do Ody pasować, więc tym gorzej dla tego ożenku. 
Świadomość ucisku powiększała jeszcze chrystianizacja kraju. Brak 
większej liczby znających język polski misjonarzy nie pozwalał na 
dłuższe udzielanie nauk przygotowawczych, na przekonanie o 
wyższości, czy jedyności chrześcijańskiego Boga. Zresztą ówczesny 
Kościół, sformalizowany i zrutynizowany, największą moc przypisał 
samym obrzędom sakramentów, spodziewał się wiele po działaniu 
relikwii świętych, które wnet masowo zaczęły napływać do Polski i 
w oczach ludu zastępować dawniej używane pogańskie amulety, 
których siła polegać miała na magii niezrozumiałej. 
Bolesław, zainteresowany w chrystianizacji, bez której jego 
państwo nie mogłoby istnieć w chrześcijańskim otoczeniu i nie 
mogłoby należeć do wielkiej rodziny państw wówczas nowoczesnych i 
postępowych, zadowalał się zewnętrznymi pozorami, niszczeniem 
świętych gajów, zachowywaniem postów, za łamanie których karano 
wybijaniem zębów czy budową świątyń, do których spędzano ludzi pod 
groźbą. To wystarczyło, aby zyskać miano władcy chrześcijańskiego, 
a o istotę sprawy mało kto się troszczył. Wielmoże przyjmowali 
nową religię w przekonaniu, że bez chrztu nie dostąpią zaszczytów 
ni żadnych godności w tym państwie, które musiało być 
chrześcijańskie: Ludzie mniej uzależnieni od władcy szli do chrztu 
pod przymusem, lecz woda święcona spływała też po nich bez śladu. 
Tylko nieliczni, którym dane było bliżej poznać naukę 
chrześcijańską, nawracali się z głębokiej potrzeby ducha, za co 
potem nieraz cierpieli prześladowania, jak owych pięciu polskich 
braci męczenników, którzy znaleźli śmierć w eremie międzyrzeckim. 
Z biegiem czasu dwór władcy i jego najbliższe otoczenie zerwało z 
pogaństwem, lecz szerokie rzesze ludności opolnej i zależnej 
wiernie trwały przy dawnych obrzędach, gdyż nowych po prostu nie 
rozumiały. W dodatku chrystianizacja kraju, która zbiegła się w 
czasie ze wzrostem znaczenia wielmożów i rycerstwa, dziwnie 
kojarzyła się im z wszelką niesprawiedliwością i uciskiem. Dawni 
żercy czy obiatnicy, dziadowie, których przywilejem było składanie 
ofiar Swarożycowi, Światowitowi, Perunowi czy też licznym boginkom 
lub duchom przodków, teraz pozbawieni praw publicznych i 
spełniający swoje obrzędy w ukryciu, coraz więcej znajdowali 
chętnych słuchaczy. Zaczynano im wierzyć, że nowy Bóg nie jest 
Bogiem maluczkich, przeciwnie, wyraźnie sprzyja wrogom, zwłaszcza 
tym z grodów, którym pozwala na niecne bogacenie się i na 
niesprawiedliwość. Wrzenie narastało aż wreszcie w roku 1022 
nastąpił wybuch. 
Nie wiemy, co było bezpośrednią przyczyną zamieszek. W owym czasie 
na zachód od Polski powodzie zniszczyły pola i łąki, spowodowały 
głód. Z drugiej strony ciężkie walki z Rusią i z Czechami musiały 
także wywrzeć złe wrażenie. W każdym razie pogaństwo zerwało się 
nagle i polała się krew chrześcijańskich panów. W tym czasie każdy 
ruch ludowy musiał napotkać na swojej drodze chrześcijaństwo, 
którego wyznawcy należeli do klasy wielmożów. Nie wiemy także, 
jaki był zasięg walk wewnętrznych, musiał jednak sporo przynieść 
szkody Kościołowi, skoro arcybiskup Gaudenty, brat św. Wojciecha, 
obłożył kraj interdyktem. Ale katastrofy ruch nie spowodował 
jeszcze. Książę Bolesław dość był silny, aby przy pomocy 
możnowładztwa, które w tym przypadku chętnie znów skupiło się przy 
nim, pokonać buntowników i zaprowadzić spokój. 


W blasku korony królewskiej 

Mieszko Bolesławowic z coraz większą troską musiał spoglądać w 
przyszłość. Od czasu jego dzieciństwa i młodości świat bardzo się 
zmienił. Przepadły gdzieś owe tłumy jakby tylko po to stworzone, 
by czcić i szanować następcę tronu. Także ojciec nie był już 
ulubionym wodzem i księciem wszystkich swoich poddanych, nie sama 
życzliwość ludzka spotykała władcę w jego rozległym kraju. 
Kraj podzielił się na dwa wrogie obozy, z każdego skrawka ziemi 
wyzierała niezgoda, ucisk, samowola. Jakże ostoi się to państwo, 
od wewnątrz rozbite i skłócone? 
Tymczasem Bolesław, syn Mieszka Ziemomysłowica, w pięćdziesiątym 
dziewiątym roku życia, w trzydziestym drugim roku burzliwego 
panowania musiał być bardzo zmęczony. W owych czasach rzadko 
osiągano tak podeszły wiek. Trudy nieustannie toczonych wojen, 
wędrówki po pełnym mokradeł kraju, niebezpieczne łowy, mieszkanie 
w kamiennych, wilgotnych, źle ogrzanych pałacach, których Chrobry 
miał kilka, wszystko to powodowało, że mężowie z rodów panujących 
na ogół umierali młodo. Jedynie białogłowy, bogate, otoczone 
służbą i wszelkim dobrobytem, więcej miały szczęścia i częściej 
osiągały sędziwą starość. 
Owe pięćdziesiąt dziewięć lat życia Bolesława to zatem wyjątkowy 
uśmiech losu. Jakie myśli mógł żywić u schyłku życia ów człowiek 
nie znający chwili spoczynku? Jak patrzał w przyszłość, czego 
oczekiwał dla swojego spadkobiercy? Gall Anonim napisał, że z 
chwilą śmierci Bolesława Polska radykalnie się zmieniła, jej złoty 
wiek minął, nastał zaś ołowiany. Nic jednak nie dzieje się w 
historii, jak za dotknięciem różdżki czarodziejskiej, zmiany nie 
następują z dnia na dzień. O wiele bardziej trafne wydaje się inne 
zdanie naszego kronikarza, w którym zawarta jest wiadomość o tym, 
że umierający władca dostrzegał zbliżanie się lat złych i czarnych 
i że próbował ostrzec Mieszka przed grożącym mu 
niebezpieczeństwem. 
Cóż to mogło być za niebezpieczeństwo? Bilans polityki 
zagranicznej Polski za minione ćwierć wieku był raczej dodatni. 
Bolesław wprawdzie utracił Pomorze a nie zdołał zatrzymać przy 
sobie Czech, Moraw, Słowacji i Rusi, ale zdobył Łużyce i Milsko 
oraz Grody Czerwieńskie. Co innego zatem trapić musiało 
odchodzącego monarchę: owa słabość jego władzy wewnętrznej, 
sądowniczej, wielkie wpływy możnych rodów i ich przywódców, 
krzywda i niezadowolenie uciskanych rzesz pogańskich, owych 
szarych mieszkańców podgrodzi i licznych ziem opolnych. Na 
granicach zapanował krwawo wywalczony pokój, ale wewnątrz kraju 
wzbierało wrzenie. 
Zbyt bystrym i zbyt aktywnym władcą był Bolesław, aby na szerzące 
się zło patrzeć bezradnie. W dodatku miał pod bokiem sprzyjającą 
mu, wierną i zawsze skorą do pomocy siłę, którą stanowił 
umacniający się mimo buntów pogańskich Kościół. Ten suto obdarzony 
beneficjami sprzymierzeniec potrafił się odwdzięczyć i umocnić 
władzę, której tyle zawdzięczał. Miał bowiem do dyspozycji koronę 
królewską. 
O koronacji Bolesław marzył od zarania swoich rządów, zawsze 
jednak znajdowały się jakieś przeszkody, zwłaszcza zewnętrzne. 
Koronacja była koniecznością dziejową, jak byśmy to dziś 
powiedzieli. Tylko królestwo, chrześcijańskie, oparte o autorytet 
Kościoła liczyło się w tamtych czasach jako państwo zasługujące na 
niezależność i niepodzielność swojego terytorium. 
Wreszcie w roku 1024 zaistniała korzystna sytuacja. Wiosną tego 
roku zmarł papież Benedykt VIII, latem zaś - cesarz Henryk II. 
Odeszli dwaj sojusznicy, których współpraca stanowczo nie 
dopuszczała do wyniesienia Polski. Nowy papież, Jan XIX, na razie 
zachował niezależność od nowego króla Niemiec, Konrada II, który 
nie zdążył jeszcze wszcząć starań o diadem cesarski. Sytuacja 
zatem była wyjątkowa, a przy tym przejściowa. Bolesław w lot 
zdołał ją ocenić i z właściwym sobie zdecydowaniem - wykorzystać. 
Prawdopodobnie na Wielkanoc 1025 roku nieznany z imienia 
arcybiskup gnieźnieński w asyście wszystkich biskupów polskich 
namaścił księcia Bolesława na pierwszego króla Polski. 
Trudno nam dzisiaj przecenić rolę koronacji królewskiej w 
średniowieczu. Zgodnie z panującymi wówczas w Europie zachodniej 
poglądami, miała ona znaczenie wyjątkowe. Dzięki sakralnemu 
charakterowi aktu, król panował i rządził "z Bożej łaski", 
królestwo zaś przestawało być dominium władcy i jego niejako 
prywatną własnością, a stawało się krajem niepodzielnym, zyskiwało 
status niezawisłości. Te właśnie ustrojowe i międzynarodowe 
wartości czyniły z zamysłu Bolesława akt szczególnie doniosły. Jak 
się wydaje, nie wszyscy jednak w Polsce podzielali zdanie władcy. 
Możni, których własne tradycje rodowe sięgały czasów legendarnego 
Popiela, traktowali zapewne rzecz jako niepotrzebną, "pustą" 
nowinkę, wyrosłą z obcych, a nie z własnych tradycji. Dobrze 
wiedzieli, komu i czemu dynastia zawdzięczała dojście do władzy po 
owym pierwszym w naszych dziejach "zamachu stanu", kiedy to "król 
Popiel" został wydany "myszom na pożarcie". Wiedzieli, że 
potomkowie Piasta nigdy by nie zapanowali, gdyby oni nie udzielili 
im na to zgody. Dobrowolnej lub wymuszonej, wszakże zgody. Nie 
dzięki Kościołowi, którego tu jeszcze nie było, jeno dzięki sile 
płynącej z posiadania licznych wiosek i grodów dynastia wybiła się 
ponad inne rody władycze. 
Na całe szczęście przeciwnicy bądź byli w mniejszości, bądź 
nagłość aktu zaskoczyła ich nie przygotowanych, dość że nikt nie 
przeszkodził i Bolesław dokonał swego. 
Teraz autorytet jego wzrósł niepomiernie. Mocą Boga wywyższony 
ponad wszystkie rody polskich wielmożów, nie był już pierwszym 
pomiędzy równymi, lecz jedynym nad znacznie niższymi od siebie. 
Wyniesienie Polski nie w smak poszło także jej wrogom w Saksonii i 
na dworze króla Konrada II, gdzie ten fakt wywołał wielkie 
oburzenie. Ale i tamci wrogowie zostali zaskoczeni i byli 
bezsilni. Stary Bolesław jeszcze raz pokazał swoje pazury. Wiele w 
życiu roztrwonił sił na darmo, wiele stoczył bitew bez żadnej 
korzyści, ale koronacji nikt nie mógł odmówić słuszności i 
wielkości. Nie mógł także Mieszko bez względu na cały swój 
domniemany krytycyzm. Oto ojciec, ten człowiek z dnia na dzień 
coraz starszy i bliski śmierci, zdobył się na czyn wiekopomny. 
Różne rzeczy można mu było zarzucić, ale nie brak odwagi i 
zdecydowania w chwili najbardziej krytycznej. 
Bolesław nie żył już długo po koronacji. Śmierć jakby tylko 
czekała, aż ten nieustraszony rycerz i wódz koroną skronie 
przystroi. Jeszcze nie zapomniano wrażeń ze wspaniałego zjazdu 
koronacyjnego wielmożów z całego kraju, a już ponownie zaczęto się 
zjeżdżać, tym razem na pogrzeb i nową koronację. Mieszko w lot 
pojął, że w czym jak w czym, ale w godności musi ojca naśladować. 
Wszakże nie od razu mógł pójść w jego ślady. W chwili kiedy rzesze 
rycerstwa i wielmożów z żalem żegnały umiłowanego króla i swojego 
łaskawcę, gruchnęły wieści o nowych rozruchach. Wolna ludność 
opolna, która nie mogła przywyknąć do narzucanego jej poddaństwa, 
przywiązana do dawnych tradycji wiecowych i religijnych wierzeń 
przodków, jeszcze raz chwyciła za skrzętnie przechowywaną broń, 
aby wykorzystać chwilową pustkę na tronie i wywrzeć zemstę za 
krzywdy, a może nawet obalić nowy porządek rzeczy, jej kosztem 
wyrosły. 
Mieszko, jeszcze nie koronowany, ale już królem okrzyknięty, 
stanął wobec trudnego zadania. Musiał natychmiast opowiedzieć się 
po jednej z walczących stron, po stronie rycerstwa. Inaczej nie 
mógłby stanąć na samym szczycie wysokiej drabiny feudalnej, nie 
mógłby objąć rządów. Dopiero potem będzie mógł wprowadzać ład 
wewnętrzny i sprawiedliwość, teraz zaś musiał tłumić bunt. 
Jego drużyna przyboczna - owe resztki dawnej drużyny dziada, 
otrzymane w spadku po ojcu - natychmiast ruszyła do walki. Po niej 
poszły hufce rycerstwa. 
Jak długo trwały walki i zamieszki, nie wiemy, lecz powstanie, po 
śmierci Bolesława wybuchłe, znaczne musiało przybrać rozmiary. Z 
roku 1025 zachowała się bowiem wiadomość o spaleniu Krakowa, zaś 
ruska "powieść doroczna" informuje wprost o "wielkim zaburzeniu w 
ziemiach Lachów". Według tego źródła, zbuntowane i w więlusze 
zapewne oddziały zebrane masy wieśniaków obok "bojarów", czyli 
rycerzy, mordowały także biskupów. 
Dawna nauka polska nie dawała wiary przekazowi ruskiemu, wszakże 
obecnie skłonni jesteśmy traktować go bardziej poważnie. Ruch miał 
wyłącznie podłoże społeczne. O latyfundia szło, o wpływy 
społeczne, a nie o Boga. Zatem rzecz była raczej wstydliwa. 
Dyplomacja Bolesława, jak później dyplomacja jego następcy, od 
wielu lat wyrabiała Polsce opinię kraju na wskroś 
chrześcijańskiego, jakże zatem można by teraz zdradzać prawdziwe 
oblicze chrześcijańskiej warstwy rządzącej, która na takie 
traktowanie zasłużyła sobie. 
Ruch zbrojny ludności opolnej, nie poparty zapewne przez 
mieszkańców osad służebnych, a więc niewolnych, którzy cieszyli 
się dużą i naprawdę troskliwą opieką księcia Bolesława, nie miał 
wielkich szans powodzenia. Był silny, ale krótkotrwały, jak każdy 
ruch żywiołowy. Po miesiącu lub po sześciu tygodniach w kraju 
zapanował spokój. 
Nie wiemy nic o represjach, jakie spotkały buntowników. Zapewne 
wielu z nich zginęło od miecza, być może także starano się 
wyłuskać z tłumu przywódców, ale niebawem musiano tego zaniechać. 
Mieszko zamierzał koronować się na króla, w takich zaś wypadkach 
należało dać się poznać z najdalej idącej łaskawości, z ojcowskich 
uczuć względem wszystkich poddanych. 
Niebawem do opoli i osad leśnych, do grodów licznych i silnie 
obwarowanych, do małych gródków, zaczęli docierać wysłannicy z 
Poznania, którzy w zamian za pełne posłuszeństwo i zaniechanie 
wszelkiego rozlewu krwi obiecywali pełną opiekę nowego króla, ład 
i sprawiedliwość. To ostatecznie uspokoiło umysły. 
W czasie kiedy gdzieś na dalekiej prowincji zamierały waśnie 
społeczne, w Gnieźnie odbywała się nowa koronacja. Mieszko 
rozumiał jej doniosłość, a że ledwie dał się poznać jako gorący 
obrońca Kościoła i stronnik rycerstwa, nie miał zapewne żadnych 
trudności. Któregoś dnia dwaj biskupi w uroczystej procesji 
powiedli go ze starego pałacu książęcego, w najwyższym punkcie 
grodu jeszcze z drewna wzniesionego, aż przed główny ołtarz 
gnieźnieńskiej katedry. Księciu towarzyszyli licznie zebrani 
duchowni, za nimi szły wielkie rzesze grodzian oraz rycerstwa. 
Palono wonne kadzidła, niesiono świece i pochodnie, biły dzwony. 
Tuż za księciem, także przez duchownych prowadzona, szła jego 
małżonka, księżna Rycheza, która miała zostać królową Polski. 
Współżycie pary książęcej w ostatnich latach wyglądało coraz 
gorzej, powszechnie znano panujący w niej rozdźwięk, jednak na 
wspólną koronację to nie wpłynęło. Mieszko musiał godzić się na 
to, gdyż nie mógł się poróżnić z wpływową rodziną swojej małżonki.
Arcybiskup gnieźnieński, być może następca Gaudentego - Hipolit, 
przyjął małżeństwo z wielką czcią. Odbyły się długie ceremonie, 
oboje księstwo leżeli krzyżem na posadzce, wreszcie nadszedł 
moment najważniejszy. Arcybiskup namaścił piersi, barki i skronie 
pary książęcej, następnie nałożył na głowy korony królewskie. 
Korona miała w tych czasach wielkie znaczenie. Była symbolem 
godności monarszej. Ten wiek szczególnego kultu martwych 
przedmiotów, wiek amuletów i relikwii, przywiązywał niewiarygodnie 
wielką wagę do oznak zewnętrznych, korona zaś była oznaką 
najznaczniejszą. Po niej szło berło i włócznia św. Maurycego, 
zapewne wierna kopia starej włóczni, przywieziona do Polski przez 
cesarza Ottona III i podarowana Bolesławowi, wreszcie miecz. 
Co do miecza to nawet można się spierać, czy nie miał on równego 
znaczenia co sama korona. Miecz był symbolem władzy, arcybiskup 
zaś, wręczając koronowanemu błyszczącą klingę zakończoną zapewne 
bogato rzeźbioną rękojeścią, zgodnie z duchem ceremonii wręczał mu 
tym samym całe królestwo, które - w myśl nauki Kościoła - było 
własnością Boga i przez Boga teraz przekazywane władcy. 
Rycheza jako białogłowa nie otrzymała miecza, a zatem nie 
otrzymała królestwa i jej władza nie była pełna. W owych czasach 
zdarzało się wprawdzie, że królowe bywały regentkami lub rządziły 
czasem z upoważnienia małżonków, ale zawsze był to okres 
przejściowy. 
Po koronacji odbyła się wspaniała uczta oraz ogłoszone zwolnienie 
od kar dla wielkiej liczby przestępców. Amnestia objęła 
prawdopodobnie także tych, którzy siedzieli w lochach za ostatnie 
bunty. 
Mieszko, jako drugi tego imienia władca Polski, rozpoczął 
niedługi, ale bardzo brzemienny w cierpienia okres swojego 
samodzielnego panowania. Uporawszy się z buntem dużej części 
swoich poddanych oraz koronowawszy się na króla musiał wytyczyć 
sobie drogę, nakreślić cele, wypracować metody. Pierwszy problem 
to ułożenie stosunku do braci: rodzonego Ottona, przyrodniego 
Bezpryma i stryjecznego Dytryka. Sprawa łączyła się z pilnym 
zadaniem wzmocnienia władzy, jej uniezależnienia i skuteczności. 
Otton prawdopodobnie nie opuszczał kraju przez całe życie, 
natomiast dwaj następni dopiero teraz zjawili się tutaj ponownie. 
Przyjechali zapewne zwabieni wielkimi wydarzeniami ostatnich 
miesięcy, obaj wracając z wygnania, na które Dytryk poszedł wraz z 
ojcem, a Bezprym samotnie. Każdy z owych trzech mężów inny miał 
stosunek do Mieszka i inne pretensje. Jak przyszłość pokaże, 
miłość braterska zgoła nie sielankowe miała przybrać kształty w 
tej rodzinie. Zacznijmy od Bezpryma, z którego osobą ściśle łączy 
się zagadnienie praw do spuścizny po ojcu. 
Najstarszy, pierworodny syn Bolesława i niekochanej Węgierki około 
roku tysięcznego został wysłany do klasztoru we Włoszech, gdzie 
widziano go w towarzystwie Romualda, później ogłoszonego świętym, 
założyciela kamedułów. Domyślamy się, że młodzieniec, wówczas już 
pełnoletni, nie miał jednak powołania zakonnego. Jak na ówczesne 
stosunki zbyt późno też skierowano go do stanu duchownego. W 
pewnej chwili więc powrócił z Italii bez zamiaru ponownego 
zamykania się za murami i poddawania surowej regule. Kiedy 
nastąpił jego powrót, nie wiemy jednak. Być może, ściągnął go 
jeszcze Bolesław, aby był świadkiem koronacji, tego niezwykle 
ważnego wydarzenia w dziejach rodu. W każdym razie Bezprym na 
pewno był w Polsce w chwili, kiedy jego młodszy brat zaczynał 
samodzielne rządy. 
Uczucia najstarszego syna Bolesława nie mogły być przyjazne dla 
króla. Przeważała w nich gorycz i żal do ojca, głębokie poczucie 
krzywdy oraz, być może, pamięć hańby własnej matki, nieludzko 
potraktowanej przez małżonka. Uczucie goryczy i krzywdy było 
piekące, szkodziło pamięci ojca i temu wszystkiemu, co on 
postanowił. Bolesław bardzo surowo musiał być osądzany przez 
Bezpryma. Wtedy kiedy chodziło o spadek po dziadzie, Mieszku I, 
dobre było prawo pierworodnego, ale kiedy trzeba było przestrzegać 
go wbrew miłości do Emnildy i jej syna, wtedy to prawo nagle 
straciło na wartości. 
Zasady prawa dziedziczenia w rodzie potomków Piasta trudne są do 
ujednolicenia. Znane są wypadki dzielenia kraju pomiędzy synów 
umierającego, znana jest zasada senioratu, czyli władzy 
najstarszego spadkobiercy nad młodszymi braćmi. Znane są jednak 
także wypadki lepszego traktowania młodszych od starszych. 
Podzielił swój kraj Mieszko I, podzielił potem Krzywousty. Prawem 
pierworodnych władał Bolesław Chrobry, Bolesław Śmiały i Władysław 
Wygnaniec, lecz młodszy wiek Mieszka II i Bolesława Krzywoustego 
nie przeszkadzał im jakoś w sięganiu po władzę naczelną, a nawet 
po jedynowładztwo. Powstanie Królestwa Polskiego w roku 1025 
wprowadziło tu element nowy: zasadę niepodzielności kraju. Może 
Mieszko I dzielił jeszcze kraj z myślą, że jego synowie, każdy na 
własnej ziemi, będą władać suwerennie, ale potem nie ma już takich 
podziałów. Krzywousty nie dał swoim synom samodzielnych państw, 
jeno cząstki jednej, niepodzielnej Polski, w której zawsze miała 
istnieć władza naczelna. Tylko część dochodów z ciężarów i prawa 
książęcego, część władzy administracyjnej i wojskowej ulegała 
podziałowi. 
Sądzimy, że Otton i Dytryk uznawali ten nowy porządek rzeczy, 
jednak na pewno nie uznał go Bezprym, w każdym razie nie uznawał 
go jako poddany swojego młodszego brata. Owszem, niepodzielne 
królestwo, ale pod jego berłem. Czyż nie był najstarszy? Czyż nie 
jemu należała się władza seniora rodu i króla Polski? Między nim a 
Mieszkiem nie mogło być ugody. Na razie jednak Mieszko był górą. 
Od wielu lat wprowadzony w tajniki rządzenia, zaznajamiany z 
rycerstwem, w ród którego w ciągu całych lat wojen zyskał wielu 
przyjaciół, w dodatku poparty przez Kościół, silnie dzierżył 
władzę. Jego wrogowie na razie nie mieli wpływów. W tej sytuacji 
Bezprymowi nie pozostało nic innego, jak opuścić kraj raz jeszcze 
i czekać na moment bardziej stosowny. 
Tak więc Bezprym, prawdopodobnie bez walki, gdyż o niej nic nie 
wiemy, po jakiejś ostrej wymianie zdań z Mieszkiem wyjechał na 
Ruś. Wiedział, dokąd się udać. W Kijowie żywo pamiętano jeszcze 
łupieski najazd Lachów z roku 1018 i utratę Grodów Czerwieńskich, 
które w ciągu ubiegłego wieku kilkakrotnie przechodziły z rąk do 
rąk i zawsze były ziemią sporną. Długoletnie, choć mało znane 
wojny sprzed roku 1022 wymownie świadczą o tej pamięci. 
Na razie jednak skargi i kuszące propozycje Bezpryma musiały 
pozostać bez echa. Spadkobiercy Włodzimierza Wielkiego, Jarosław i 
Mścisław, żyli w niezgodzie, a nawet w wojnie o władzę naczelną, o 
Kijów, czy też o jakiś sprawiedliwy podział kraju. 
W tym samym czasie wyjechał z Polski także brat rodzony Mieszka, 
Otton, który niebawem pojawi się w Saksonii, na Morawach i przy 
boku Konrada II. Daremnie próbowaliśmy dociec, o co mu poszło. 
Czyżby się bał, że Mieszko, idąc śladem ojca, i tak go przepędzi, 
aby nie mieć rywala? Czyżby z niezrozumiałych względów dla siebie 
chciał korony królewskiej? Nie wiadomo. Jedno tylko wydaje się 
pewne, że poróżnił się z bratem. Mogło zacząć się od sprzeczki o 
uposażenie, o rozmiary władzy namiestniczej lub o inne jakieś 
stanowisko, a skończyło się na głębokim rozdźwięku, który 
rozgoryczonego księcia popchnął aż do usiłowań pozbawienia brata 
władzy, czego ślady znajdują się w kronikach i przekazach 
niemieckich, gdzie zanotowano, że Otton zabiegał u cesarza o 
nadanie mu polskiej korony królewskiej. 
Co się stało z Dytrykiem, nie wiemy. Ten jednak najmniejsze miał 
prawa i prawdopodobnie też zdawał sobie z tego sprawę, zatem 
zadowolił się tym, co mu Mieszko, z łaskawości swojej, 
przeznaczył. 
Dopiero teraz uporawszy się z braćmi, miał Mieszko więcej czasu, 
aby nad innymi sprawami państwa pomyśleć. Było to państwo dość 
silne jeszcze. Obejmowało, oprócz ziem Polan, najstarsze zdobycze 
Mieszka I: Mazowsze, Śląsk, Kraków. Należały doń także, 
przyłączone przez Bolesława, Grody Czerwieńskie i Łużyce wraz z 
Milskiem oraz - bardzo prawdopodobnie - Jaćwież nadwilejska, a 
także wąski skrawek Prus wzdłuż Wisły, aż po wieloramienne ujście 
rzeki do Bałtyku. Nad całością spraw króla czuwał dobry aparat 
administracyjny, złożony z grododzierżców i ich urzędników. Grody 
obejmowały obszary dawniej stanowiące opola. Kilka takich opoli 
podlegało zapewne specjalnemu namiestnikowi, który zwał się - być 
może - wojewodą i w razie zagrożenia kraju dowodził rycerstwem z 
podległych mu ziem. Taki system w każdym razie wydaje się pewny 
dla Mazowsza, które stanowiło jakąś całość i odrębność gwarową, a 
także kulturalną. Odrębność ta w zakresie wierzeń religijnych 
zdaje się uzewnętrzniać w zwyczaju obkładania grobów grzebalnych 
kamieniem, czego nie spotykało się w innych ziemiach Polski. 
Bunt pogan i konieczność jego stłumienia utwierdziła wierność 
grododzierżców, którym wciąż potrzebny był silny organizm 
państwowy. Jeśli znaleźli się wśród nich ludzie niepewni, można 
ich było zastąpić innymi, co przyszło tym łatwiej, że w Polsce 
nigdy nie było dziedziczności urzędów. Zwłaszcza że dopomagał mu w 
tym Kościół, który bardzo chętnie wyniósł księcia do godności 
króla. Zresztą Mieszko, któremu zależało na opinii 
chrześcijańskiego władcy, blisko z Kościołem współpracował. 
Posypały się nowe nadania, w tym czasie także prawdopodobnie 
powstało nowe biskupstwo - w Kruszwicy. W grodach budowano nowe 
świątynie kamienne, ciężkie, obronne, które od słowa castellum 
zwano kościołami. W mniejszych skupiskach ludzkich, wznoszono 
świątynie drewniane, zwane po swojsku cerkwiami, być może dlatego, 
że tradycja drewnianego budownictwa sakralnego sięgała czasów 
jeszcze przedłacińskich, kiedy południowe regiony kraju 
przyjmowały chrzest pod wpływem obrządku słowiańskiego. 
Kraj zaczął rozwijać się na nowo. Obok budowli kościelnych 
powstawały także świeckie, kamienne, tak zwane palatia. Mieszko 
odziedziczył ich kilka po ojcu, a teraz zaczął jeszcze budować 
nowe, w Gieczu. Giecz był wówczas grodem dość znacznym, ludnym, 
bogatym, skupiającym w sobie centralne władze swojego okręgu. 
Na granicach panował pokój. Utrzymanie pokoju na granicach zdaje 
się być głównym dążeniem nowego króla Polski. Mieszko wiedział, co 
przyniosły krajowi nieustanne wojny toczone przez Bolesława: 
nadmierne rozpanoszenie się rycerstwa, a zwłaszcza wielmożów, 
owych potomków starych rodów, które, być może, władały w swoich 
ziemiach przed zjednoczeniem kraju. Ponadto częste odrywanie od 
pracy ludności wiejskiej, która była zmuszona stawać w pospolitym 
ruszeniu, dawać podwody, uczestniczyć w stróży, brać udział w 
pościgu za nieprzyjacielem, budować grody i wały obronne, ciąć 
przesieki - powodowało podupadanie gospodarstw rolnych. Gdy się 
dodało do tego częste wyprawy nieprzyjaciela i jego pochody 
łupieskie, zwłaszcza przez Śląsk, wszystko to dawało niekorzystny 
obraz wojny. Na wojnie bogaciło się jeno rycerstwo, a już mniej 
bogacił się władca kraju, który w zamian za niewielkie czasem 
łupy, w obcym kraju zdobyte, tracił dochody płynące z ciężarów 
prawa książęcego, których zubożąła ludność świadczyć nie mogła. 
To zrozumienie ujemnych skutków wojen legło chyba u podstaw 
polityki Mieszka. Pamięć o tym królu, zachowana do czasów 
Wincentego Kadłubka, wymownie o tym świadczy. Według kronikarza 
polskiego Mieszko bardziej miał dbać o to, co po ojcu w spadku 
otrzymał, niż o zdobycie ziem cudzych. Słuszna to była zasada. 
Kraj potrzebował pokoju, bo wojny przynosiły jedynie zubożenie 
całych warstw ludzkich oraz rozwydrzenie i samowolę wielu 
urzędników z rodzin rycerskich pochodzących; co z kolei budzić 
poczynało głębokie niezadowolenie ludności, która już dwa razy 
zerwała się do buntowniczej walki. Zatem pokój na granicach i 
spokój wewnętrzny na poszanowaniu prawa oparty - oto dwie naczelne 
zasady Mieszka II. 
Pokój na granicach trwał nie zmącony od czasu zagarnięcia Moraw 
przez Czechy i przycichnięcia ruskich najazdów. Mógł więc Mieszko 
całą energię skierować na wprowadzenie ładu w stosunki wewnętrzne. 
Ale to łatwe nie było. Zanadto już grododzierżcy przywykli do 
samodzielnego wyznaczania i ściągania danin od ludności opolnej ze 
swoich okręgów, aby nagle mogli przejąć się rozkazami króla, który 
nakazywał umiar i stosowanie zasady słuszności. Całe zaś rycerstwo 
zbyt wielkie już miało mniemanie o sobie i swojej przydatności dla 
króla, aby bodaj przez chwilę pomyśleć o słuszności 
równouprawnienia, jakiego domagała się wiejska ludność opolna. 
Rozległe połacie ziemi najlepszej zagarniano dla siebie z krzywdą 
słabszych. Niejeden wolny wieśniak spostrzegał nagle, że już nie 
siedzi na roli własnej; lecz na cudzej i że musi płacić jakiś 
czynsz, którego dawniej nie znał. 
Król dostrzegał zło i próbował mu zaradzić. Jego już Gall nie 
wychwala za wspaniałomyślność i bajeczną miłość dla rycerstwa, ale 
czyż można było zawrócić bieg historii, która nieuchronnie 
zmierzała w kierunku pogłębienia przepaści pomiędzy bogatymi i 
biednymi? Niejeden wieśniak, sterroryzowany, bał się może szukać 
sprawiedliwości w stolicy. Niejeden wyrok skazujący rycerza musiał 
budzić zdumienie i rozgoryczenie, a potem wskrzeszać prastarą 
wróżdę rodową, zgodnie z którą przysięgano zemstę, wbrew wyrokowi 
królewskiemu. 
Stosunki wewnętrzne tak już były zaognione, że tylko długa i 
cierpliwa praca mogła przynieść owoce. Jak na razie Mieszko 
zyskiwał może przyjaciół wśród nielicznych przedstawicieli 
maluczkich, lecz utracił u możnych, którzy nie mogli królowi 
wybaczyć, że usiłuje naprawdę być "ojcem dla ubogich i 
uciśnionych, a mężem dla wdów", jak mu to zgodnie z ówczesną 
ideologią przystało. 

Pewnego dnia, może jeszcze przed końcem 1025 roku, zjawili się w 
Poznaniu posłowie niemieccy. Byli to goście z dalekiego zachodu, 
skądś z Lotaryngii, nie reprezentowali króla Konrada II, lecz 
tylko wielkie stronnictwo jego przeciwników i wrogów. Imiona 
posłów czy też raczej tajnych emisariuszy nie zachowały się do 
naszych czasów, ale z całego kontekstu wydarzeń domyślamy się ich 
przybycia. Znamy także treść ich poselstwa. Emisariusze wieźli z 
sobą list księżny Matyldy Szwabskiej, która była siostrą królowej 
Gizeli, małżonki Konrada II, a zarazem małżonką diuka Górnej 
Lotaryngii, Fryderyka. List, adresowany do polskiego króla, miał 
zostać doręczony wraz z kosztownym darem, bogato zdobionym i w 
złoto oprawnym modlitewnikiem. Niestety, w drodze spotkało 
wysłanników nieszczęście. List został przejęty przez ludzi Konrada 
II i nie mógł dotrzeć do adresata, tylko księga, jako rzecz nie 
zawierająca szkodliwych dla jego królewskiej miłości treści, 
dotarła prawdopodobnie na miejsce. 
Lotaryńczycy, mocno stropieni swoją porażką, starali się teraz z 
pamięci wyłuszczyć treść pisma. Stali przed siedzącym na tronie 
królem z pochylonymi głowami i pełnym szacunku głosem wymieniali 
zaszczytne komplementy, gdyż list, który zachował się do naszych 
czasów, wiele pozdrowień i komplementów zawierał. 
Matylda, księżna Lotaryngii, nie miała dość słów uznania dla 
polskiego króla, który daleko słynie z mądrości, dobroci serca, 
wykwintnych obyczajów, który jest mężem dla wdów, ojcem dla 
sierot, gorącym obrońcą ubogich i potrzebujących. Jakże słusznie 
się stało, że jego ojciec, sławny Bolesław, przywdział koronę 
królewską! Należała się ona temu mężowi świętemu, który stał się 
fundamentem i głównym krzewicielem chrześcijaństwa w swoim, 
przedtem pogańskim kraju. Słusznie także przywdział koronę 
królewską on, jego majestat Mieszko, drugi tego imienia władca 
Polski. Polska ozdobą jest Kościoła i arcychrześcijańskim krajem. 
Cała Lotaryngia Górna i Dolna, Szwabia, cała Burgundia, Szampania, 
a nawet król Francji, radują się wielce z tego wyniesienia 
ojczyzny Mieszkowej. 
Po wyliczeniu tych oraz innych jeszcze komplementów, emisariusze 
lotaryńscy zaczęli przekazywać polskiemu królowi pozdrowienia. 
Były to pozdrowienia przede wszystkim od księżny Matyldy, lecz 
poza nią pozdrawiali jeszcze polskiego króla: małżonek księżny 
Fryderyk, Gazela, diuk Dolnej Lotaryngii, Konrad z Karyntii, który 
o mało sam królem niemieckim nie został, Ernest, diuk Szwabii, a 
pasierb króla Konrada II, hrabia Welf, margrabia Baldwin z 
Flandrii, hrabia Odon z Szampani. Pozdrowienia przesyłali także 
inni, pomniejsi panowie zachodnioniemieccy, lecz tych już posłowie 
nie wymieniali imiennie. 
Król Mieszko słuchał przemowy z życzliwym i łaskawym 
zainteresowaniem, ale nie bez wewnętrznego zakłopotania. Wśród 
przyjaciół, których istnienie dane mu było teraz odkryć, nie 
wymieniano dawnych sprzymierzeńców ojca, jak na przykład, Henryka 
V Luksemburskiego czy Ezzona, ojca królowej małżonki Rychezy, 
przywódcy szeroko rozgałęzionego rodu. Wszyscy byli przyjaciółmi 
nowymi i bardzo dalekimi. Ponadto z pewnością nie objawiali swojej 
czci i życzliwości bez własnego jakiegoś interesu. 
Jaki to był interes, miało się okazać w toku któregoś z dalszych 
przesłuchań emisariuszy, dokonywanego zapewne mniej uroczyście, w 
zaciszu jakiejś ustronnej komnatki rozległego palatium. 
Nienadaremnie obok księżny Matyldy wymieniono imię Konrada z 
Karyntii, który sam dla siebie chciał godność królewską uzyskać. 
Chodziło o wojnę przeciw królowi Konradowi II, o jego obalenie. 
Panowie niemieccy, którzy dobrze pamiętali dawne wpływy polskie w 
cesarstwie, dawne spiskowanie Bolesława z opozycją, teraz 
spodziewali się tego samego. Jak kiedyś Bolesław walnie przyczynił 
się do elekcji Henryka, tak teraz jego następca mógł przyczynić 
się do obalenia nowego króla. 
Domyślamy się, że ta tajna narada z niemieckimi gośćmi już mniej 
była przyjemna. Rycerze zachodni nie otrzymali upragnionej nagrody 
za swoje poprzednie pochlebstwa. Król Mieszko, który szmat 
własnego życia spędził w towarzystwie ojca i dzięki temu dokładnie 
mógł sobie przemyśleć wszystkie jego poczynania, nie miał zamiaru 
iść dawnymi ślady. Henryk II, który dzięki pomocy Polski został 
królem, w jej wroga zamienił się potem. Daremnie Bolesław coraz to 
schodził się z jego wewnętrznymi wrogami. Wybuchające raz po raz 
powstania niczego nie zdołały zmienić, jeno dalszą wrogość Henryka 
i Bolesława umacniały i potęgowały. A teraz jak być mogło? Czyż 
sam fakt, że list księżny Matyldy nie dotarł do miejsca 
przeznaczenia, nie dowodził wielkiego sprytu i wielkiego miru 
króla niemieckiego, który dokładnie wiedział, co mu grozi i dobrze 
może się przygotować? 
Odmowa Mieszka stała się faktem historycznym. Wpłynęły na nią 
zapewne także wieści z innej części Niemiec, z Saksonii. Szwagier 
króla polskiego, margrabia miśnieński Herman z pewnością nie 
stracił więzów z ojczyzną swojej małżonki. Na pewno odwiedzał 
nieraz swojego wysoko wyniesionego krewniaka, jeśli nie w czasie 
koronacji, to krótko potem. Przywożone przez Hermana wiadomości 
bynajmniej nie świadczyły o uznaniu dla Mieszka. Przeciwnie, 
polska korona królewska wiele budziła oburzenia w Saksonii. 
Mówiono tam, że koronacja Bolesława, a potem Mieszka to hańba i 
krzywda cesarstwa rzymskiego i królestwa niemieckiego, że to 
uzurpacja bezprawna, gdyż jedynie Niemcom przysługują takie 
zaszczyty. Takie same głosy słyszało się także na dworze króla 
Konrada, choć, jak się zdaje, sam król na razie nie wypowiadał się 
na ten temat, hamowany w gniewie przez swoją małżonkę, Gizelę. 
Należało zatem mieć się na baczności i raczej myśleć o sobie, a 
nie o cudzych sprawach. 
Mieszko, który w wielu sprawach zdecydował się nie naśladować 
Bolesława, na którego błędach uczył się przez całe życie, w jednym 
wszakże poszedł na pewno jego śladem: w jednaniu sobie szpiegów 
poza granicami. W dalekich krajach, w różnych częściach Niemiec 
żyli jeszcze dawni zaufani ludzie Bolesława, którzy szybko i 
sprawnie dostarczali polskiemu władcy wiadomości o wydarzeniach w 
swoich krajach. Z tymi, tajnymi, służącymi za pieniądze 
donosicielami nowy król także zapewne nawiązał łączność, aby w 
porę spostrzec, co mu mogło grozić. Tak więc niezależnie od 
Hermana dobrze wiedział, że jedynie niemieszanie się w wewnętrzne 
sprawy innych może przynieść mu pokój na granicach, tak bardzo 
potrzebny do odbudowania sił jego ojczyzny i do zaprowadzenia w 
niej ładu i praworządności. 
Brak odpowiedzi Mieszka na płomienne wezwania opozycji 
lotaryńskiej, jego neutralność w czasie powstania, które tam mimo 
powściągliwości polskiego króla wybuchło, oraz nienawiązanie 
kontaktów z rodziną Rychezy, wszystko to świadczy, że Mieszko 
otrząsał się z wpływów ojca i był zdecydowany kroczyć inną drogą. 
Jak bardzo daleko poszedł tą drogą, świadczy także jego życie 
osobiste. Dopóki Bolesław żył, Mieszko nie śmiał otwarcie zerwać z 
narzuconą mu ze względów politycznych Rychezą. Po synu urodzonym w 
roku 1016 otrzymał jeszcze dwie córki, lecz odtąd już żadne 
dziecko nie miało się urodzić w tym małżeństwie. Mieszko otwarcie 
wrócił do swojej dawnej małżonki, którą wraz z synem Bolesławem 
sprowadził z pewnością do Poznania. 
Bolesław był jego pierworodnym, umiłowanym synem. Że nie pochodził 
z małżeństwa pobłogosławionego przez Kościół, w niczym jego praw 
nie pomniejszało. Rodzima, polska tradycja nie rozróżniała jeszcze 
wówczas takich subtelności, o czym świadczy przykład Zbigniewa, 
pierworodnego syna Władysława Hermana, któremu wielmoże polscy 
wiernie pomagali w walce przeciw młodszemu Bolesławowi 
Krzywoustemu: 
Bolesław, syn Mieszka, urodzony jeszcze przed rokiem 1013, musiał 
już być młodzieńcem dojrzałym. Brak wykształcenia "książkowego" w 
niczym mu nie przeszkadzał. W owych czasach niektórzy cesarze 
czytać ni pisać nie potrafili, a władali swoimi wielkimi 
państwami. 
Rycheza od początku małżeństwa z Mieszkiem musiała zdawać sobie 
sprawę z jego uczuć, niestety nie dla niej. Początkowo 
prawdopodobnie miała nadzieję, że wszystko odmieni się na jej 
korzyść, ale teraz już i nadzieja taka nie istniała. 
Między małżonkami stanęła zatem ugoda o separacji. Rycheza 
zostanie królową, bo "nałożnicy" Kościół nie zgodziłby się 
koronować, ale na tym koniec. Będą żyć obok siebie, ale nie razem. 
Nie jego, Mieszka, w tym wina, wszak musiał się żenić z rozkazu 
ojca. 
Nie wiemy, jak Rycheza przyjęła swoją nową sytuację, na pewno nie 
była nią zachwycona. Sprowadzenie "nałożnicy" i jej syna było dla 
niej obelgą, ale z drugiej strony godność królowej Polski 
wyrównywała jakoś tamto zniesławienie. 
Rozwód królewskiej pary małżeńskiej zdawał się nie szkodzić opinii 
Mieszka. Przeciwnie, jego ofiarność dla Kościoła i oddanie sprawie 
dalszej chrystianizacji kraju zjednały mu opinię wiernego wyznawcy 
Chrystusa. Czyżby po koronacji królewskiej wszczęto jakiś proces o 
unieważnienie tego, pod przymusem zawartego małżeństwa? To 
natomiast, że Rycheza pozostała jeszcze w Polsce lat kilka, 
dowodzi tylko zwykłej przewlekłości tego rodzaju procesów w nie 
cierpiących pośpiechu urzędach Kościoła. 
Umowa rozwodowa, czy też może raczej na razie umowa o separacji, 
dotyczyła także losów dzieci, ich praw do władzy w kraju. Mieszko 
przy poparciu swoich dworzan, książąt i komesów twardo stał na 
stanowisku, że jedynie Bolesławowi należy się dziedzictwo 
niepodzielnego królestwa. Rycheza nie potrafiła temu zaprzeczyć, 
musiała pogodzić się z losem. Zatem jej syn Kazimierz, jedynie 
tylko w Kościele mógł dojść do jakichś, może nawet wielkich 
zaszczytów. Tak więc postanowiła wraz z królem skierować 
Kazimierza do stanu duchownego. 
Sprawa mnichostwa Kazimierza zdaje się nie budzić wątpliwości. 
Jedno tylko pozostaje niejasne, położenie klasztoru, do którego 
dziesięcioletni Mieszkowic został skierowany na naukę. Mówi się o 
dalekim Cluny, ale późniejsza tradycja zdaje się wiązać Kazimierza 
także z Krakowem, gdzie działał klasztor uczonych benedyktynów i 
gdzie biskupem był przez pewien czas stryj Mieszka, Lambert. 
Sprawa wciąż czeka na ostateczne wyjaśnienie historyków. Jedno 
wszakże wydaje się pewne, że matka kierowała syna do klasztoru 
niezbyt chętnie i że on sam także powołania zakonnego nie 
przejawiał, a wręcz przeciwnie, palił się do odegrania roli w 
życiu świeckim, najchętniej na tronie królewskim, choćby dopiero 
po śmierci Bolesława lub choćby nawet przeciw niemu, z 
"nieprawego" łoża pochodzącemu. 

Lata 1025 i 1026 upłynęły na granicach spokojnie. W Niemczech 
wrzało przeciw polskim koronacjom, ale pokój trwał. Tymczasem 
dookoła Polski następowały zmiany. Dotychczasowy układ stosunków 
pomiędzy państwami środkowej i zachodniej Europy bardzo szybko 
zaczął się przekształcać. Około roku 1027 wszystko jakby stanęło 
na głowie. Niedawni przyjaciele zaczęli spoglądać na siebie wrogo, 
wrogowie zaś jakby ze zdumieniem odkrywali, że znajdują się we 
wspólnym obozie. Dania, która w wojnach polsko-niemieckich 
zachowywała życzliwą Bolesławowi neutralność, teraz zawarła sojusz 
z cesarstwem. Król duńsko-angielski, Kanut Wielki, aż do dalekiego 
Rzymu pojechał, by spotkać się z Konradem II, który do wiecznego 
miasta udał się na koronację cesarską. To nieoczekiwane zbliżenie 
zaniepokoiło Słowian północno-zachodnich, Wieletów, którzy w nowym 
przymierzu zaczęli dostrzegać groźbę dla siebie. Jeszcze przez 
pewien czas będą Wieleci przyjeżdżać do Niemiec i skarżyć się na 
dawnego swojego wroga, Polskę, której rycerze, zapewne samowolnie, 
poturbowali ich gdzieś na pograniczu. Rychło jednak poznają, że 
nie warto u nowego władcy Niemiec szukać sprawiedliwości i 
poparcia, co w dwa lata później doprowadzi ich do samodzielnego 
szukania porozumienia ze swoim wschodnim sąsiadem. 
Wraz z Wieletami oderwały się od Konrada II Czechy księcia 
Udalryka. Ten wierny sojusznik cesarza Henryka II i Wieletów, 
nagle, z nieznanych bliżej powodów, zaczął zaliczać się do wrogów 
nowego cesarza. Czyżby mając do wyboru albo Wieletów, albo 
Konrada, wybrał tych pierwszych? 
Rozbiciu uległ także wieloletni sojusz węgiersko-niemiecki. Król 
Stefan, zdobywszy Słowację i inne ziemie nad Dunajem, urósł w taką 
siłę, że Konrad II zaczął się go obawiać. Jawna wrogość między 
tymi dwoma władcami uwidoczniła się niebawem, jeszcze w roku 1027. 
Biskup sztrasburski, Werner, z rozkazu Konrada II udał się w 
dalekie poselstwo do Carogrodu, aby zawarty pomiędzy cesarzem 
Konstantynem II i Konradem II tajny sojusz przeciwko Węgrom 
umocnić przez doprowadzenie do małżeństwa syna Konrada z 
cesarzówną. Poselstwo, bardzo liczne i zapewne zbrojne, ruszyło 
przez Węgry, kędy droga leżała najbliższa. Czy to jednak zbytnia 
liczebność poselstwa sprawiła, czy też król Stefan odkrył w tym 
niebezpieczną dla siebie akcję dyplomatyczną, dość że odmówił 
biskupowi wolnego przejazdu. W rezultacie poseł, zagniewany i 
obrażony, musiał pojechać drogą okrężną, przez Wenecję, co walnie 
przyczyniło się do upadku jego sprawy, gdyż orszak spóźnił się i 
nie dojechał do celu z powodu śmierci swojego przywódcy. 
Konrad II, skłócony z Węgrami, Czechami i Wieletami, lecz 
zaprzyjaźniony z Kanutem Wielkim i Konstantynem II, nie dbał o 
przeciwników i dalej realizował swoją nową politykę zagraniczną. 
Drugie powstanie, jakie przeciw niemu wybuchło w Lotaryngii i 
innych zachodnich regionach cesarstwa, niebawem stłumił zbrojnie, 
po czym zagarnął królestwo burgundzkie, czego nigdy nie udało się 
dokonać Henrykowi II. Jego siły wzrosły znacznie. 
Wiadomości o wielkich wydarzeniach, które zmieniły oblicze Europy, 
z pewnością na czas docierały do Polski. Nowy król Polski i jego 
doradcy w lot ocenili sytuację. Była ona dla Polski korzystna, 
należało zatem wyzyskać ją dla umocnienia panującego na granicach 
pokoju. Kraj potrzebował pokoju, a nie wojny, toteż Mieszko II nie 
mieszał się w nowe waśnie wybuchające dookoła. Zresztą trudno 
byłoby mu nagle zaprzyjaźniać się z dotychczasowymi wrogami, 
którzy wprawdzie poróżnili się z cesarzem, ale zwracać zabranych 
niedawno ziem nie myśleli. Jak Słowacja w rękach króla Stefana, 
tak i znaczna część Moraw dalej pozostawała we władzy książąt 
czeskich. Raczej należało czekać, co przyniesie przyszłość. Dawni 
wrogowie, poróżnieni teraz, mogli wykrwawić się wzajemnie, skąd 
tylko korzyść wyniknąć mogła. 
Ścisła neutralność opłacała się Mieszkowi także z innego względu. 
Cesarz Konrad II, zadowolony, że Mieszko nie mieszał się w 
wewnętrzne sprawy cesarstwa i nie opowiadał po stronie dwukrotnych 
już buntowników lotaryńskich, odwzajemniał się tym samym. Otton, 
młodszy brat polskiego króla, daremnie zabiegał w Niemczech o 
pomoc w swojej sprawie. Cesarzowi nie zależało na zmianie osoby 
panującej w Polsce, tym bardziej że była to osoba wpływowa, 
skoligacona z potężnymi rodami w Niemczech, a przy tym mimo 
wszystko nie przeszkadzająca zbyt wiele. Można by nawet odnieść 
wrażenie, że sam fakt koronacji królewskiej nie drażnił Konrada 
tak, jak drażnił Sasów, zazdroszczących Polsce wyniesienia. 
W tak jednak skłóconym świecie neutralność na dłuższą metę była 
niemożliwa. Przez cały rok 1028 Polska skupiała na sobie uwagę 
wszystkich stron. Zarówno Węgrzy, jak i Niemcy próbowali zjednać 
ją dla siebie, obiecując w zamian jakieś korzyści. Atutem w ręku 
Konrada mogły być Łużyce i Milsko. Wprawdzie traktat z roku 1018 
przyznawał te ziemie Bolesławowi bez żadnych warunków, ale liczni 
panowie niemieccy nigdy nie mogli się z tym pogodzić. Twierdzono, 
że przyłączenie Łużyc do Polski było uszczerbkiem dla cesarstwa i 
jego hańbą. Konrad II znał te nastroje, które lada chwila mogły 
doprowadzić do nowej wojny. 
Nie ulega wątpliwości, że sprawa Łużyc i Milska ponownie stała się 
aktualna na przełomie lat 1028-1029. Dwaj sąsiedni władcy, cesarz 
i król, na pewno spotkali się gdzieś dla omówienia spraw obie 
strony interesujących. Znamy tylko nieliczne z ówczesnych spotkań 
monarchów, najczęściej te bezpośrednio z pokojem lub z wojną 
związane, a przecież musiały istnieć także inne zjazdy, na poły 
towarzyskie, a na poły "oficjalne". Konrad II, zainteresowany 
stanowiskiem Polski w zbliżającej się rozgrywce, chciał zdobyć 
okazję, aby osobiście wybadać Mieszka i ewentualnie skłonić go do 
sojuszu. A że król Polski wyraźnie manifestował swoje pokojowe 
cele, łatwo mógł zaproszenie na zjazd przyjąć. 
Niestety, nie znamy daty ni miejsca tego spotkania, ale musiał to 
być zjazd bardzo liczny, huczny i pełen napięcia. Wymieniano słowa 
wzajemnego szacunku, obdarowywano się zapewne kosztownościami i 
ucztowano, lecz równocześnie jakby mimochodem rzucano uwagi na 
interesujący temat. Wypowiadane raz po raz urywane i na pozór 
obojętne zdania coraz bardziej zdradzały, co w gruncie rzeczy 
każda ze stron myśli. Aż wreszcie, być może w małym gronie 
najbardziej wtajemniczonych doradców i książąt, ktoś z Niemców, 
może nawet sam cesarz osobiście, wyraźnie dał do zrozumienia, że 
jeśli Polska nie poprze cesarstwa, może pożegnać się z Łużycami i 
z Milskiem, cesarzowi bowiem bardzo trudno będzie nadal 
przekonywać swoich baronów, że owe ziemie słusznie należą się 
Mieszkowi. 
Najstarsze kroniki polskie trafnie przypisują królowi Mieszkowi II 
wielkie umiłowanie pokoju i niechęć do zdobywania ziem cudzych, 
niemniej jednak trafnie podkreślają także waleczność i rycerskość 
Bolesławowica. Mieszko naprawdę nie chciał wojen, naprawdę 
wiedział, że dla Polski w jej ówczesnej sytuacji wewnętrznej 
najkorzystniejszy jest pokój, ale równie mocno zdecydowany był 
bronić własnych granic. Wzmianka o Łużycach musiała jedynie 
usztywnić jego stanowisko. Nie będzie cesarz darowywał mu tego, co 
od ojca w spadku otrzymał. Jeśli Konrad mniema, że zdoła odebrać 
Łużyce siłą, niech tedy spróbuje. Mieszko nie pragnie wojny, ale 
walczyć potrafi. 
Od tej chwili atmosfera rozmów, i tak już napięta, pogorszyła się 
całkiem. Być może, nie zrezygnowano jeszcze z prób wzajemnego 
przekonania się o konieczności znalezienia jakiegoś porozumienia, 
lecz myśli coraz częściej zaczęły ulatywać ku wojnie. W czasie 
pożegnania dwu rozjeżdżających się dworów z pewnością sztywniały 
zginające się w ukłonach karki, tężały twarze. Nic z poprzedniej, 
choćby udanej serdeczności, jedynie zewnętrzne oznaki czci i 
szacunku, pod którymi ukrywała się głęboka świadomość, że 
następnego spotkania już nie będzie, jak tylko w polu z bronią w 
ręku. 


Z mieczem w dłoni 

Przez resztę roku 1028, przez zimę 1028-29 i wiosnę nadchodzącą 
pokój trwał jeszcze, lecz nikt już nie wierzył w jego wieczystość, 
która na mocy traktatu z roku 1018 miała spełniać nadzieje 
umęczonych wojnami ludzi. Król Mieszko II już się nie łudził, lecz 
zgodnie ze swoją zasadą traktowania wojny jako zło konieczne, a 
nie źródło wątpliwych zresztą zysków, nie zaczynał działań 
zbrojnych, lecz szykował się do obrony. Jakimi dysponował siłami i 
środkami? 
Poprzednie rozruchy społeczne, bunty pogańskiej ludności opolnej 
niewątpliwie osłabiły siły rycerstwa polskiego. Może niewielu 
rycerzy poległo do tej pory, może niewielu wśród nich straciło 
swoje dwory czy nawet gródki, ale niezlikwidowanie różnic 
społecznych wciąż grozić musiało nowym wybuchem. Groza napełniała 
ludzi lękiem, więc sądzić wypada, że król nie na wszystkich swoich 
rycerzy mógł liczyć. Strach o najbliższych i o swoje mienie z 
pewnością odstręczał od zamiaru wyruszenia w pole i pozostawienia 
swoich siedzib bez opieki. Zatem spośród owych wielu tysięcy 
konnych i pieszych wojowników, które u szczytu swojej potęgi miał 
do dyspozycji Bolesław Chrobry, teraz mogło pozostać zaledwie 
kilka. 
Ponadto osobista drużyna książęca, a teraz królewska, która 
znacznie zmalała w ciągu ostatnich dziesiątków lat, także nie 
przedstawiała dawnej siły. Wobec całkowitego braku źródeł trudno 
kusić się o jej liczbowe określenie, lecz wydaje się, że nie mogła 
ona obejmować więcej niż trzy legiony, czyli około 900 konnych 
wojów. 
Z drugiej strony nadchodząca wojna także nie miała być tak ciężka, 
jak dawne, przez Bolesława toczone, w których przeciwko Polsce 
występowali nie tylko Niemcy, lecz także Wieleci, Czesi, Węgrzy i 
Rusini jednocześnie. Mieszko II na początku 1029 roku musiał już 
wiedzieć, że Czesi i Wieleci nie poprą cesarza, z innych zaś 
sojuszników cesarstwa Węgrzy całkiem odpadali. Pozostawała jedynie 
Ruś, gdzie przebywał Bezprym, który, jak zapewne donosili 
szpiedzy, wciąż kołatał o pomoc, obiecując w zamian zwrot Grodów 
Czerwieńskich i bogate łupy, na zwolennikach króla zdobyte. Ale i 
Ruś na razie nie była jeszcze gotowa. Wojna pomiędzy braćmi, 
Jarosławem i Mścisławem, dogorywała wprawdzie, lecz na pokój 
wewnętrzny wciąż jeszcze trzeba było tam poczekać. 
Wobec zbliżającej się wojny z cesarstwem król Polski i wielmoże z 
jego otoczenia nie upadali na duchu. Przeciwnie, nie mamy żadnych 
śladów wahania czy chęci przedwczesnej kapitulacji. Mieszko II, 
który pod władzą swojego ojca przebywając, niejedną kampanię 
zbrojną stoczył w życiu zwycięsko, znał się na wojnie doskonale. 
Wiedział, że powodzenie zależy nie tyle od liczebności wojsk, ile 
od umiejętnego zastosowania manewru i uporczywej obrony grodów. 
W obronie wystarczały kilkakrotnie słabsze siły od sił 
nieprzyjaciela. Mieszkańcy grodów łużyckich, podgrodzi i ich 
okolicy bardzo cenili sobie przynależność do Polski. Świadczą o 
tym do dziś przetrwałe serbskie pieśni ludowe i liczne legendy, w 
których pamięć o panowaniu Bolesława i Mieszka wciąż pozostaje 
żywa. Tych nie trzeba było zachęcać do walki z cesarzem. Rozruchy 
i bunty ludności opolnej, tak liczne w głębi kraju, tutaj wcale 
nie miały miejsca. Na wieść o zagrożeniu ze strony nienawistnych 
panów niemieckich spieszono umacniać grody, gromadzić w nich 
żywność i paszę dla bydła i koni. Kończył się dwunastoletni pokój, 
nadchodziła wojna, nikt nie będzie się uchylał od obowiązku 
stawienia czoła obcemu najazdowi. 
Mieszko wzorem swojego ojca, u którego uczył się sztuki wojennej, 
jeszcze zimą 1028-1029 roku przybył zapewne na miejsce, aby 
osobiście dopilnować prac obronnych. Pod jego okiem grody 
łużyckie, na niedostępnych skałach zbudowane, silne i dobrze 
umocnione, szybko nabierały pełnej sprawności. Naprawiano 
nieliczne uszkodzenia wałów czy blanków, wznoszono nowe wieże dla 
łuczników, szkolono młodzież, która w czasie pokoju wyrosła i nie 
dość dobrze potrafiła strzelać z łuku, rzucać oszczepem. Tworzono 
szyki pieszych tarczowników, dzielono pomiędzy nich obowiązki 
palenia ogni, topienia smoły, gotowania wrzątku rozżarzania 
kamieni i ciskania tego wszystkiego na głowy tych, którzy zbyt 
blisko podejść się ośmielą. Wzdłuż granicy rozstawiono czaty, a 
nawet w głąb Saksonii wysłano zapewne zaufanych ludzi, którzy z 
łatwością mogli nawiązać łączność z żyjącymi pod obcym panowaniem 
Słowianami, żeby na czas i dokładnie wiedzieć o każdym zamyśle czy 
poruszeniu się cesarza. 
Mieszko II, skoro tylko stracił całą nadzieję na pokój, coraz 
bardziej przesiąkał na nowo wojną, wśród której dane mu było 
wyrosnąć, zmężnieć i nabrać sił. Nie chciał tej wojny tak samo, 
jak nie chcieli jej jego najniżsi poddani, którzy tylko straty w 
ciągu wojny ponosili, ale też gorąco szykował się do niej, skoro 
już koniecznie miała nadejść. Trudno, obcych ziem ni bogactw nie 
pragnie, ale swojego oddać nikomu nie zamierza. Dość już było 
strat na Pomorzu, w Słowacji i na Morawach. Do dalszych dopuścić 
nie wolno. 
Król i jego poddani z każdym dniem bardziej przepojeni byli duchem 
nadchodzących zmagań orężnych, jakby nigdy przedtem nie było 
inaczej. W świadomości starszych odżywały dawne wspomnienia 
licznych oblężeń i zwycięskich tychże oblężeń zakończeń. Młodzież 
z zapartym tchem słuchała owych wspomnień i radowała się na myśl, 
że i jej przypadnie w udziale dawna sława ojców i dziadów. 
Latem 1029 roku Łużyce i Milsko gotowe były do obrony. W tym samym 
czasie zakończył także przygotowania cesarz Konrad II. Po żniwach, 
w drugiej połowie sierpnia, cesarz skoncentrował swoje wojska we 
wsi Liski koło Magdeburga, gdzie już przedtem Henryk II zwykł 
zbierać swoje siły przed uderzeniem na Polskę. Wieś wnet uległa 
dewastacji i grabieży, albowiem przed wyruszeniem w daleką drogę 
należało się jakoś zaopatrzyć. Mieszko na czele kilku legionów 
rycerstwa z pospolitego ruszenia, ogłoszonego zapewne tylko w 
rejonach przygranicznych, oraz na czele własnej drużyny czyhał 
gdzieś na granicy. Wreszcie Niemcy ruszyli w stronę Polski. Szli 
wolno, jak zwykle w takich wypadkach, gdyż drogi nie były 
najlepsze, a w dodatku dostępu do kraju broniły liczne bagna i 
zasieki w lasach poczynione. W źródłach nie zachował się opis tej 
kampanii. Sądzimy zatem, że wódz polski poprzestał na kąsaniu 
nieprzyjaciela znienacka, na atakowaniu i wycinaniu maruderów i 
mniejszych oddziałów nieprzyjaciela, które odłączyły się od 
głównej kolumny. 
Cesarz zmierzał w kierunku Łużyc. Wiódł wyłącznie siły własne, 
gdyż zgodnie z przewidywaniami, ni Wieleci, ni zaprzyjaźnieni z 
nimi Czesi nie stawili się na jego wezwanie, po raz pierwszy dając 
tym wyraźny dowód swojej niechęci, a może nawet wrogości względem 
cesarza. To bardzo było kłopotliwe dla Konrada który wiedział 
zapewne dobrze, jak trudno walczyć z Polską, nawet wraz ze 
sprzymierzeńcami. Niemniej jednak wytrwale dążył do celu. Czyżby 
liczył, że historia dawnych wojen niemiecko-polskich odwróci się 
nagle? 
Któregoś dnia wojska cesarskie opasały Budziszyn. Ten główny gród 
ziemi, po którą wyciągano rękę, leżał zapewne w miejscu kamiennego 
zamku, którego resztki przetrwały do naszych czasów, czyli był 
wzniesiony bardzo wysoko, na niedostępnej wręcz skale. Wzorem 
innych słowiańskich umocnień, zbudowano tu olbrzymie wały 
drewniano-ziemne, które jeszcze dodatkowo utrudniały wspinaczkę. 
Grododzierżca, za wczasu zawiadomiony o zbliżaniu się 
nieprzyjaciela, w porę zgromadził wewnątrz wałów całą ludność 
okolicy i w porę zamknął bramę. O zaskoczeniu nie mogło być mowy. 
Zaczęło się przewlekłe oblężenie. 
Wszakże cesarz nie był całkowicie osamotniony w swojej walce 
przeciwko Polsce. Dość nieoczekiwanie zyskał wnet sprzymierzeńca w 
osobie księcia Brzetysława, syna Udalryka z Pragi. Brzetysław, 
wówczas już tytularny książę Moraw, nie podzielał stanowiska ojca, 
gdyż nie na rękę mu była neutralność przychylna Polsce, do której 
zgłaszał pretensję o resztę Moraw. Przy boku Brzetysława pojawił 
się także książę Otton, brat Mieszka II. Teraz już niemłody, bo 
prawie trzydziestoletni Piastowicz nie mógł doczekać się 
interwencji cesarza w sprawie wprowadzenia go na tron polski, więc 
przybył na Morawy, by u zajadłego wroga Mieszka szukać szczęścia. 
Brzetysław rozpoczął działania zbrojne równocześnie z cesarzem 
Konradem. Strona polska, poinformowana o stanowisku księcia 
Udalryka, prawdopodobnie nie spodziewała się takiej rozbieżności 
zdań wśród książąt czeskich. Mieszko II, zajęty na Łużycach, nie 
przedsięwziął tutaj żadnych środków obronnych, toteż pewnego dnia 
grododzierżca Ołomuńca i tamtejsza ludność zostali całkowicie, jak 
się domyślamy, zaskoczeni niespodziewanym najazdem. Polacy i 
wierni Polsce Morawianie zaczęli bronić się w osamotnieniu. Walka 
była ciężka, bo nie przygotowana, a i same walory obronne 
ołomunieckiego grodu zapewne nie najlepsze. Nie wiemy, jak długo 
toczyły się boje, ale musiały być bardzo krwawe, bo źródła donoszą 
o wielu łupach Brzetysława i o wielu jeńcach polskich. Wreszcie 
Ołomuniec padł. Brzetysław zapanował nad grodem i nad resztą 
Moraw, prawdopodobnie aż po rzekę Olzę. 
Dla Polaków nastały ciężkie dni. Brzetysław szalał. Wszystkich 
jeńców polskich, aby ich nie żywić i do ewentualnej przyszłej 
zemsty nie nastrajać, zaprzedał w niewolę węgierską. Król Stefan, 
który sam szykował się do wojny z cesarzem, nie omieszkał nabyć 
taniej siły roboczej, tak potrzebnej mu teraz w czasie budowania 
nowych i rozbudowywania starych umocnień na pograniczu. Nie był to 
więc gest przychylny królowi Mieszkowi. Okazało się, że wprawdzie 
przyjaciele naszych przyjaciół są naszymi przyjaciółmi, ale 
wrogowie naszych wrogów dalej mogą pozostawać naszymi wrogami. 
W zdobytym przez Brzetysława Ołomuńcu niebawem odbyła się 
podniosła uroczystość. Nowy władca zdawał sobie sprawę z tego, 
kogo przede wszystkim należało zjednać, przeto w obecności swoich 
baronów i polskiego księcia wszystkie zdobyte w tej wojnie łupy 
uroczyście przekazał na morawskie kościoły, a na rzecz kościoła 
św. Piotra w Ołomuńcu szczególne poczynił nadania. W ten sposób, 
wysiedliwszy i sprzedawszy Węgrom najwierniejszych stronników 
polskiego króla i zjednawszy sobie Kościół, Brzetysław mocną nogą 
stanął na zdobytym terenie. Książę Otton w imieniu swojego rodu 
usankcjonował zapewne ten nowy stan rzeczy. Nienawistny bratu, 
liczył może, że przy boku władcy Moraw łatwiej osiągnie to, czego 
nie udało mu się osiągnąć wskutek daremnie wyczekiwanej od cesarza 
pomocy. 

Zwycięstwo Brzetysława i utrata reszty Moraw nie wpłynęły na 
działania wojenne w Łużycach. Budziszyn bronił się dzielnie. 
Wzorem walk pod Niemczą w roku 1017 prowadzone oblężenie nie 
przyniosło żadnych wyników, przeto po kilku tygodniach cesarz 
Konrad musiał odejść z niczym, jeśli nie liczyć straty wielu 
rycerzy poległych w trakcie wspinania się na wały. Kampania 
została wygrana, Mieszko II mógł rozpuścić rycerzy z pospolitego 
ruszenia i odesłać gdzieś na wypoczynek swoją drużynę. Następny 
najazd cesarza mógł nastąpić najwcześniej za rok. 
Wojna trwała jednak dalej. Nie wiemy nic o jakichkolwiek 
pertraktacjach pokojowych, o próbach pogodzenia się na zasadzie 
ustępstwa jednej ze stron. Mieszko, na Łużycach zwycięski, nie 
miał powodu prosić o pokój, cesarz zaś w dalszym ciągu nie 
rezygnował. Jawne przyłączenie się doń Brzetysława było dlań 
korzystne zarówno ze względu na wojnę z Polską, jak i ze względu 
na wojnę z Węgrami. 
Król polski nie tracił czasu. Jego położenie także było korzystne. 
W czasie ostatniej kampanii i oblężenia Budziszyna Wieleci, którzy 
nie poparli cesarza, otoczeni sojuszem niemiecko-duńskim, doszli 
do wniosku, że należy zakończyć odwieczną nieprzyjaźń z Polską i 
raczej przeciwnie, w toczącej się wojnie wesprzeć króla polskiego, 
który przeciwko ich wrogowi walczył. Zapewne krótko po zwycięskiej 
obronie Budziszyna zjawili się w Poznaniu posłowie od rady 
zwierzchniej Związku Wieleckiego. Przybywali może z niepokojem i 
obawą o to, jak zostaną przyjęci po tylu latach wzajemnych wojen i 
zatargów, wszakże Mieszko przyjął ich łaskawie. I on doceniał 
wielkie znaczenie owej odmiany w położeniu swoich 
północno-zachodnich sąsiadów i pobratymców. Od razu zatem 
przełamano pierwsze lody i z łatwością uzgodniono wspólne 
prowadzenie działań. Wieleci bardzo chętnie zobowiązali się 
dostarczyć na każde zawołanie większą ilość swoich bitnych drużyn, 
byle jeno jak największe cięgi dostały się Niemcom. 
Rozmowy były krótkie, lecz zapewne nie ograniczyły się do tego 
jednego spotkania. Jeszcze później jeździli prawdopodobnie do 
Wieletów posłowie polscy; aby wszystkie szczegóły współdziałania 
dokładnie uzgodnić. Obok bowiem posiłków wieleckich, walczących 
pod rozkazami Mieszka, inne oddziały wieleckie miały samodzielnie 
atakować Saksonię od północy. 
Tak więc jesienią i zimą 1029-30 roku bardzo ożywione nastroje 
panowały w Polsce. Król nie oddał się całkowicie łowom i ucztom, 
jakie w okresie przesilenia słonecznego od prawieków urządzano u 
Polan i plemion pokrewnych. Ta czujność bardzo mu się opłaciła. W 
okresie Godów nastąpiły bowiem ważne wydarzenia. Na początku 
stycznia 1030 roku zmarł margrabia zachodniołużycki Thietmar, a to 
prawdziwą burzę wywołało u naszych sąsiadów. 
Zygfryd, syn poprzedniego margrabiego, Hodona, który za pomoc 
udzieloną Mieszkowi w roku 1014 został posłany do klasztoru, teraz 
zrzucił szatę duchowną i pośpiesznie zaczął zbierać stronników, 
aby przy ich poparciu bądź to uzyskać ojcowski urząd, bądź też 
zemsty za swoją krzywdę dokonać. Całą marchię ogarnęło wrzenie. 
Wszyscy niezadowoleni z rządów zmarłego margrabiego garnęli się do 
Zygfryda. Wszakże perspektywy na załatwienie porachunków w oparciu 
o siły Rzeszy musiały być znikome. Zygfryd niebawem przekonał się, 
że nie zdoła osiągnąć trwałego sukcesu, a ponieważ jego poczucie 
krzywdy było wielkie, powiódł całe swoje stronnictwo na wschód, do 
Polski, która znajdowała się w stanie wojny z cesarstwem, aby przy 
boku króla polskiego, a swojego dawnego przyjaciela, bodaj zemsty 
móc dokonać. 
Przez kilka tygodni ciągnęły do Polski grupy buntowników. Mieszko 
od razu ocenił, że sytuacja jest korzystna, przeto witał 
wszystkich gościnnie, a oni oddawali się pod jego rozkazy jednego 
tylko żądając, aby powiódł ich na zachód. Wśród uchodźców 
znajdowali się może rodowici Niemcy, jednakże przeważał zapewne 
żywioł słowiański, który cierpiał ucisk pod obcym panowaniem i od 
dawna sympatyzował z Polską. Świadczy o tym opinia, jaką zbiegowie 
zyskali u współczesnych kronikarzy saskich, którzy zwali ich 
poganami. Istotnie, to mogli naprawdę być na pół poganie, a co za 
tym idzie ludzie z najniższych warstw społecznych, a zatem 
pozbawieni jakiegokolwiek znaczenia politycznego, ale wierni 
obyczajom swoich przodków Słowianie. 
Nie zważając na mrozy i śniegi wysłannicy króla, dosiadłszy 
szybkich i wytrwałych koni, pędzili do Wieletów z wieściami i 
żądaniem natychmiastowego przysłania posiłków. Wieleci zrozumieli 
wyjątkowość sytuacji. W kilka tygodni później, kiedy wrzenie w 
Niemczech ustanie i nowy jakiś margrabia opanuje sytuację, może 
już być za późno. Toteż przy końcu stycznia król polski miał już u 
siebie obiecane posiłki. Równocześnie za pomocą wici zebrał także 
pośpiesznie znaczną część swojego rycerstwa skuszonego obietnicą 
bogatych łupów. 
Polska wyprawa zbrojna ruszyła na zachód. Mieszko dobrze znał 
tereny nieprzyjaciela z poprzednich wojen, jeszcze w czasach ojca 
toczonych. Trudno nam śledzić ten najazd krok po kroku, dzień po 
dniu. Wiemy tylko, że kroniki niemieckie odnotowały go z prawdziwą 
zgrozą. Czegoś takiego jeszcze nie przeżyli Niemcy w tej części 
cesarstwa osiedli. Polski zagon objął swoim zasięgiem 
Brandenburgię oraz ziemie południowej Saksonii między Łabą i Salą. 
Padły prawie wszystkie grody i miasta. Konne rycerstwo polskie, 
wspierane przez niemieckich buntowników i zajadłych Wieletów, 
zagarniało wszystko, co znalazło się na drodze. Kroniki niemieckie 
podają, że wraz z sześćdziesięcioma pięcioma jakimiś bardzo 
znacznymi wielmożami niemieckimi dostał się do niewoli biskup 
brandenburski Luizon. Wszystkich jeńców zabrano około dziewięciu 
tysięcy, co było sukcesem nie spotykanym nawet w czasach 
Chrobrego. Oprócz jeńców zdobyto jakieś przebogate łupy. 
Cesarz, nie spodziewający się takiego najazdu, bawił właśnie nad 
Renem, więc nie miał kto organizować obrony. Polscy i wieleccy 
wojownicy, dokonawszy nieprawdopodobnego zniszczenia, w połowie 
lutego bez przeszkód wrócili do swoich siedzib. Mieszko 
triumfował. Nie chciał tej wojny, ale skoro cesarz jej zapragnął, 
niech wie, z kim sprawa. 
Równocześnie z polsko-wieleckim najazdem na Brandenburgię i 
Saksonię, daleko na południu cesarstwa, w Bawarii, szalały zagony 
węgierskiego króla Stefana. Nie wiemy, czy była to akcja 
uzgodniona z królem polskim, czy raczej - co wydaje się bardziej 
prawdopodobne - tylko zbieżna w czasie, podjęta w ostatniej 
chwili, na wieść o działaniach Mieszka II. I ten najazd bardzo był 
krwawy. Węgrzy, podobnie jak Polacy i Wieleci, nie szczędzili 
nikogo. Gorąca była ta zima dla cesarstwa. 
Zdawało się, że król polski może spokojnie patrzeć w przyszłość. W 
toczącej się wojnie stracił mały skrawek ziemi na Morawach, lecz 
obronił Łużyce i Milsko, a ponadto wziął wielu jeńców i łup 
bogaty. Ze strony Moraw i Czech nic mu już więcej grozić nie 
mogło, natomiast wojna króla Stefana siłą rzeczy stworzyła 
polsko-węgierskie przymierze. Cesarz, pozbawiony posiłków czeskich 
i wieleckich, nie mógł nigdy zagarnąć Łużyc, choćby jeszcze po 
stokroć próbował. Dawne, wątpliwe zresztą sukcesy cesarza Henryka 
II zawsze uzależnione były od czeskiej i wieleckiej pomocy. 
Wszakże w ciągu najbliższego lata zaczęło się rysować przymierze 
niemiecko-ruskie. Jarosław i Mścisław, skończywszy wreszcie 
bratobójczą wojnę, podzielili kraj między siebie, przy czym 
Jarosławowi przypadł w udziale Kijów, a wraz z nim tradycja 
panowania nad Grodami Czerwieńskimi i żądza zemsty za dawny, w 
roku 1018 dokonany, najazd Bolesława na jego stolicę. Nie znamy 
dokładnie daty zawarcia sojuszu niemiecko-ruskiego, lecz w roku 
1030 zaczęły ujawniać się jego skutki. Te dwa państwa, dawniej 
rywalizujące między sobą na dalekim południu, w Italii, gdzie 
ścierały się wpływy dwóch cesarstw: wschodniego i zachodniego; 
teraz, wobec ugody Konrada II z Konstantynem II mogły połączyć się 
przeciw wspólnemu wrogowi. Uzgodniono, że Konrad ruszy przeciwko 
Węgrom, aby bronić Bawarii, w której panował jego syn, młodociany 
król Henryk, podczas gdy tymczasem Ruś uderzy na Polskę ze 
wschodu. Konrada miał wspierać, i wspierał zresztą skutecznie, 
książę Brzetysław morawski, Jarosława natomiast - książę Bezprym, 
który wreszcie doczekał się swojej godziny i miał jakichś własnych 
stronników w kraju. 
Mieszko trafnie ocenił sytuację. Na razie mimo wszystko nie była 
ona zła, skoro cesarz musiał walczyć z Węgrami. Dopóki tam na 
południowym zachodzie trwać będzie wojna, polskie granice 
zachodnie będą bezpieczne, tym bardziej że Wieleci nie ustaną w 
walkach na pograniczu i będą nękać Niemców od północy. Należało 
tylko zebrać siły, i ruszyć na wschodnie rubieże, aby stawić czoło 
Jarosławowi, z którym nadciągał także Bezprym. Pobyt Bezpryma w 
obozie księcia Jarosława czynił zagrożenie ze wschodu szczególnie 
niebezpieczne. 
Lato 1030 roku było gorące, lecz tym razem dla Polaków i Węgrów. 
Podczas gdy Konrad i Brzetysław wdzierali się w głąb Słowacji i 
Węgier, biorąc odwet za zimowy najazd na Bawarię, Mieszko II 
zmagał się z zagonami Rusinów. Przebiegu tych walk nie znamy 
zupełnie. Wszakże w polu rycerstwo polskie musiało nie ustępować 
najeźdźcom, skoro nie słychać nic o wdarciu się ich w głąb kraju. 
Mimo tych niewątpliwych zresztą sukcesów, wojna przyniosła także 
pewną stratę. Rusinom udało się, być może przez zaskoczenie, 
zdobyć jeden z grodów pogranicznych, Bełz. Strata ta jednak nie 
była zbyt wielka. 
Zima spowodowała przerwę w walkach, ale nie przyniosła pokoju. 
Rusini, niezadowoleni z tak małego sukcesu, wycofali się w głąb 
kraju, wschodnia jednak granica Mieszkowego państwa pozostała w 
dalszym ciągu zagrożona. 
Nadszedł rok 1031, rok pełen tajemniczych, ponurych zdarzeń, do 
których wyjaśnienia nie wystarczą same fakty z historii 
politycznej i militarnej. Wszystkie siły historiotwórcze nagle 
wystąpiły na widownię i doszło do nieprawdopodobnego spiętrzenia i 
starcia żywiołów. 
Jeszcze z wiosną sytuacja Mieszka II była dobra, ale latem 
znacznie się pogorszyła. Król Węgier, Stefan, nieoczekiwanie 
zawarł pokój z Henrykiem, młodocianym królem Bawarii, i w ten 
sposób wycofał się z dalszych rozgrywek. Wprawdzie Wieleci, dalej 
wrogo względem Konrada II usposobieni, nie ustawali w napaściach 
na północne granice cesarstwa, lecz zbyt słaby to był sojusznik, 
aby można było mocno się na nim oprzeć. W zasadzie król Polski 
ujrzał się osamotniony wobec dwóch potężnych wrogów, z których 
pierwszy zagrażał od zachodu, a drugi od wschodu. 
Zagrożenie ze wschodu było jednak bardziej niebezpieczne. Cesarz 
Konrad pragnął tylko zagarnięcia Łużyc i Milska, natomiast 
Jarosław dążył do detronizacji Mieszka II. 
Przez całe lato do Polski docierały wieści o wielkich Rusinów 
przygotowaniach. Wszyscy bojarzy rozległego państwa kijowskiego 
oraz bojarzy Mścisława mieli rozkaz wzięcia udziału w wyprawie. 
Zbrojono się powszechnie. Książęcy wysłannicy, docierający do 
każdego zakątka kraju, surowo nakazywali pełne pogotowie i wiele 
obiecywali korzyści. Na Polskę miała ruszyć wyprawa, jakiej 
jeszcze nie było. 
W monarchii Mieszka nie całe społeczeństwo dorównywało Rusinom w 
przygotowaniach. Król polski także słał swoich ludzi do grodów i 
opoli, wzywał rycerstwo do pospolitego ruszenia, nakazywał 
czujność i gotowanie się ludności opolnej do obowiązującego ją 
pościgu i cięcia przesieki, ale jego wezwania miejscami trafiały w 
próżnię. Może znalazło się gdzieś opole, karmione krzywdą w czasie 
ostatnich lat dziesiątków, które zastanawiało się na lokalnym 
wiecu, czy aby warto nadstawiać karku za króla, ale strach przed 
obcym najazdem zmuszał w końcu ludzi do szykowania sobie kryjówek 
i przygotowywania samoobrony. Toteż opola, jak się domyślamy, 
spełniały jednak swoje zadania i gotowały broń na spotkanie wroga. 
Znaczna część rycerstwa, zwłaszcza ta uboższa, do posłuchu z 
dawnych lat przywykła, także ostrzyła miecze i topory, szykowała 
zbroje, dokarmiała konie bojowe. Ale pośród wielmożów różne 
panowały nastroje. Liczni spośród nich, zwłaszcza ci, którzy 
niegdyś zostali pozbawieni władzy książęcej czy włodyczej, niezbyt 
wiele powodów widzieli, aby bronić Mieszka II. Byli też tacy, 
którzy na początku tylko zdziwieni koronacją królewską, teraz 
jawnymi jej wrogami się stali. Zbyt niebotyczne było owo 
wyniesienie monarchy, jak na miejscowe, rodzime tradycje, które 
sięgały jeszcze czasów wiecowych, kiedy z władcą żyło się za pan 
brat i kiedy tyle tylko go poważano, na ile zasługiwał sobie 
własnym, osobistym autorytetem. Ponadto Mieszko niejednemu 
wielmoży musiał dać się we znaki, kiedy próbował ład i prawo na 
powrót do kraju wprowadzić. 
Bezprym zaś nie próżnował przez te kilka lat przebywania na Rusi. 
Czerpiąc na razie z zasobów księcia Jaromira, słał zapewne dary do 
kraju, zjednywał sobie stronników. W zamian za poparcie obiecywał 
nagrody i dostojeństwa, zniesienie wprowadzonego przez króla 
ceremoniału dworskiego, wielką łaskawość, a także i to, że we 
wszystkim będzie się radził swoich przyjaciół. Niektórych 
skłaniały ku niemu obietnice, inni zaś może dawali się przekonać 
innymi argumentami. Często musiało się mówić o krzywdzie, jaka 
spotkała Bezpryma, o jego prawie do władzy wynikającym z 
pierworództwa. Może przypominano sobie, jak to szermował tym 
prawem Bolesław, kiedy przeciw młodszym braciom walczył, a jak to 
potem zapomniał o nim, kiedy mu małżonka swojego umiłowanego syna 
wskazywała. 
Żadne z ówczesnych źródeł nie wyjaśnia tej sprawy do końca, w 
każdym razie popularność Bezpryma musiała być wielka przynajmniej 
w pewnych okręgach. Toteż Mieszko samych najgorszych rzeczy mógł 
się spodziewać w związku z ruską napaścią. Dopóki trwał pokój, 
wielmoże nie ośmielali się przeciw królowi występować, bo za 
królem opowiedziałoby się całe uboższe rycerstwo i ludność opolna, 
która od dawna zapewne czekała, by jeno król przeciw wielmożom się 
ruszył. Jednakże z chwilą, kiedy runie nawała ruska, różnie być 
może. 
Na dworze królewskim bez ustanku zapewne trwały narady. Z głęboką 
troską liczono siły własne i wrogów, porównywano je z sobą, 
wreszcie rozsyłano wici, przeprowadzano koncentrację w Grodach 
Czerwieńskich, uzbrajano, kogo się tylko dało. Na potwierdzenie 
powyższych słów nie mamy jednak żadnego dowodu źródłowego, 
wszystko opiera się na domysłach. W ogóle wypadki całego tego roku 
znamy słabo i kryją one w sobie pełno tajemnic. 
A tajemnicze gromy trzaskały wówczas wszędzie. Jeden z nich huknął 
na zachodnich rubieżach Mieszkowego państwa, lecz i o nim niewiele 
wiemy. Znamy tylko niektóre fakty, nagie, odarte z wszelkich 
szczegółów, nic więc dziwnego, że wydają nam się niejasne i 
mgliste. A oto ów fakt z września 1031 roku, który niby grom spadł 
na polskie Łużyce i Milsko. Trzeba wiele wyobraźni, opartej na 
głębokich przemyśleniach, aby móc ujrzeć go nieco wyraźniej. 
Od zachodu zjawił się spory hufiec zbrojnego rycerstwa 
niemieckiego. Za chwilę ujrzymy go pod Budziszynem. Dowodzi sam 
cesarz, jak przed dwoma laty. Twierdza zamknięta, gotowa do walki 
i jeszcze bardziej zbrojna niż wtedy. Natomiast siły cesarza mniej 
liczne. Jest to raczej duży, może przesadnie duży orszak strojny i 
gwarny, a nie wyprawa zbrojna. Dziesięć razy tyle trzeba by 
rycerzy i knechtów, aby po wielu tygodniach oblężenia odważyć się 
na zdobywanie grodu. Nagle wrota jednej z wież otwierają się, na 
głęboką fosę wpada most i w stronę cesarskiego obozu zmierza 
mniejszy i mniej gwarny orszak. Na czele król w całym majestacie, 
otoczony świtą złożoną z najwierniejszych książąt królestwa i 
komesów. Cesarz, także w stroju swojemu majestatowi przystojnym, 
wyjeżdża konno na spotkanie. Następuje krótka wymiana ukłonów, 
jakieś słowa wypowiadane z wzajemnym szacunkiem, wreszcie obaj 
władcy, strzemię w strzemię, jadą w stronę otwartej bramy. Po 
chwili zaczną się, trohę niespodziane dla nas, obrady pokojowe. 
Domyślamy się, że bardzo różne żywili uczucia ci dwaj władcy, 
którym w trakcie nie rozstrzygniętej wojny wypadło spotkać się w 
celu zawarcia pokoju. Jeden, śmiertelnie zagrożony przez innego 
wroga, zachowując całą godność i majestat oddaje drugiemu grody, 
których tamten nigdy by nie zdobył, ponadto zobowiązuje się 
uwolnić wszystkich jeńców i zwrócić łupy. Drugi, niezwykle rad z 
takiego obrotu sprawy, robi obojętną minę, pod którą usiłuje ukryć 
i radość z nieoczekiwanego sukcesu, i nieufność w szczerość 
swojego partnera, przy czym, w zamian za wszystko, co otrzymał, 
obiecuje pokój wieczysty. Obaj monarchowie od czasu do czasu 
uśmiechają się do siebie, lecz przede wszystkim są rzeczowi, 
chłodni. Padają liczby jeńców i nazwy miejscowości, w których 
jeńcy zostaną przekazani. Wymienia się ceny kruszcu, wagę 
kosztownych kamieni i znów nazwy miejscowości, daty. 
W tym samym czasie, jak Łużyce i Milsko długie i szerokie, 
otwierają się bramy innych grodów. Kto chce, niech idzie do 
Polski, kto nie, może pozostać na miejscu. 
Po rozmowach i sporządzeniu odpowiednich dokumentów, trwa uczta, w 
trakcie której gospodarz staje się gościem, a gość gospodarzem. 
Dotychczasowi wrogowie wymieniają uśmiechy, wznoszą toasty. Jedni 
jawnie okazują radość, stają się nawet mili i przyjaźni, drugich 
podnieca tylko niepokój. Czy zdążą stąd pod Czerwień? Pytanie, co 
dzieje się w tym czasie na wschodzie, nie znajduje w tej komnacie 
odpowiedzi, nawet nie ma komu takiego pytania postawić. Oby jak 
najprędzej skończyła się ta biesiada, oby jak najprędzej wynieść 
się stąd i wracać do siebie, wracać, wracać... 
Mieszko nie miał wyboru. Gorączkowe narady zaufanych dworzan, 
którzy dobrze pamiętali czasy Bolesława, musiały skończyć się 
decyzją zawarcia pokoju na zachodzie. Toteż kiedy posłowie, 
wysłani do Merseburga, potwierdzili możliwość osiągnięcia 
porozumienia z Konradem II, król skorzystał z okazji. 
Ze źródeł znamy tylko sam finał sprawy, ów zjazd łużycki, lecz 
sprawa musiała być nie taka prosta. Nim doszło do spotkania na 
najwyższym szczeblu, długo chyba toczyły się rokowania za 
pośrednictwem pełnomocników. Polacy mieli może nadzieję, że uda 
się zawrzeć pokój możliwie korzystny, ale strona niemiecka była 
nieustępliwa. Cesarz znał położenie Mieszka, wiedział, że jest to 
król praktycznie pozbawiony siły i że ze wschodu zagraża mu 
śmiertelne niebezpieczeństwo, naciskał zatem tak długo, aż uzyskał 
niemal kapitulację Polski. Ponadto cesarz miał jakieś zobowiązania 
względem Rusi, więc może celowo przedłużał rozmowy wstępne, ażeby 
swojemu wschodniemu sojusznikowi dać czas na rozwinięcie działań. 
Trudno dociec, jak tam było naprawdę. Wiemy tylko, że Mieszko, 
załatwiwszy, co było konieczne, prawdopodobnie ruszył na wschód, w 
kierunku Grodów Czerwieńskich, które o tej porze powinny już być 
wzmocnione posiłkami nadesłanymi z głębi kraju. Tam miał się 
rozegrać bój na śmierć i życie, tam gdzieś miało leżeć pole chwały 
lub śmierci, ale nie hańby. 
Niestety, jednak takiego pola nie znajdujemy na mapie Polski. 
Rusini uprzedzili przybycie Mieszka i całą swoją ogromną potęgą 
ruszyli w głąb Mazowsza. Zdrada popleczników Bezpryma ułatwiła im 
rozbicie wojsk polskich. Bezprym na czele jakiegoś wielkiego hufca 
ruskiego poszedł jeszcze dalej i nagle zjawił się pod Poznaniem i 
Gnieznem. Oba te grody, potężne, wręcz nie do zdobycia, jakoś 
łatwo wpadły w jego ręce, zapewne znowu na skutek czyjejś zdrady. 
Stronnicy króla, sterroryzowani, rozbici i zdezorientowani, w 
dodatku może zrażeni do swojego przywódcy, który zawarł haniebny 
pokój na zachodzie, nie zdołali przeciwstawić się wrogowi. 
Mieszko był gdzieś na Śląsku, kiedy dowiedział się o katastrofie. 
Daremnie stracił Łużyce i Milsko, daremnie kapitulował przed 
cesarzem. Był, zdawało się, zgubiony całkowicie. 
Nie wiemy, kto towarzyszył królowi w tej podróży. Zapewne nie były 
to liczne hufce rycerstwa, bo dla zawarcia takiego pokoju siła 
była niepotrzebna. Zrozpaczony władca zdobył się na czyn 
desperacki. Z niewielkim pocztem skręcił na południe, w stronę 
Bramy Kłodzkiej, aby w Czechach szukać ratunku. 


Dno klęski 

Książę Udalryk powitał swojego przypadkowego gościa ze złośliwym 
uśmiechem. Oto przybywał do niego wieloletni wróg, straszny wódz 
potężnych hufców rycerstwa, które niegdyś, w czasach Bolesława 
Chrobrego, siały postrach w Czechach, brały jeńców i łupy. Udalryk 
musiał doznać uczucia nie lada satysfakcji, jaką daje nagłe 
odwrócenie się losów. Mieszko nie miał już nic ze swojej dawnej 
siły, ze swojego majestatu, jaki otaczał go jeszcze przed rokiem, 
ba, przed miesiącem. Nie liczył się, był po prostu prywatną osobą, 
człowiekiem powalonym, całkowicie zdanym na łaskę i niełaskę 
innych. Sądzić wypada, że powitanie na hradczańskim zamku odbyło 
się bez fanfar i całego ceremoniału dworskiego. Kto wie nawet, czy 
polski gość od razu nie trafił do więzienia. Może nie do lochu o 
chlebie i wodzie, ale do ściśle strzeżonej komnaty, z której wolno 
mu było wychodzić tylko za specjalnym zezwoleniem. 
Udalryk nie miał powodów, by otaczać Mieszka czcią i szacunkiem. 
Był wrogiem Konrada II, ale to była jego rzecz osobista, może 
kwestia sojuszu z Wieletami, ale nie wspólna sprawa Polski i 
Czech. Przeciwnie, upadek Mieszka i osłabienie Polski roztaczały 
jakieś perspektywy na przyszłość, kusiły rozprzestrzenieniem 
wpływów Pragi na północ od Karpat i Sudetów, po granice z połowy 
ubiegłego wieku. W dodatku osoba Mieszka mogła przydać się do 
pertraktacji z cesarzem. 
Pewnego dnia na dworze cesarza Konrada II zjawili się też posłowie 
księcia Udalryka. Posłowie oświadczyli, że książę Udalryk gotów 
jest wydać cesarzowi polskiego króla. Nie wiemy jednak, czego 
Udalryk żądał w zamian za tę przysługę. Może przywrócenia go do 
łask cesarskich? W tym czasie, a więc po upadku Polski, znacznie 
pogorszyło się także położenie Wieletów, którzy bez wsparcia ze 
wschodu, nie mogli liczyć na żadne trwałe powodzenie w wojnie z 
cesarstwem, przeto sympatyzujący z nimi Udalryk musiał także 
czarno oceniać swoją sytuację. Wszakże jego posłowie nic nie 
wskórali. Cesarz Konrad II miał im pono odpowiedzieć dumnie, że 
jednego swojego wroga nie będzie przyymował z rąk drugiego wroga. 
Takie postawienie sprawy wydaje się bardzo prawdopodobne, wszak 
Konrad wyrównał już swoje rachunki z Polską i jeśli teraz pragnął 
czegoś, to pognębienia właśnie Udalryka. 
Zerwanie rokowań z cesarzem czy też w ogóle odrzucenie warunków 
czeskich przez cesarza od razu zmieniło położenie Mieszka na 
hradczańskim zamku. Teraz nie mogło już być mowy o więzieniu, 
drwinach i szykanach. Przeciwnie, Mieszko odzyskał swobodę ruchów, 
honory gościa i to znamienitego. 
Podczas gdy w Pradze naradzano się nad sposobem uwolnienia kraju 
spod panowania Bezpryma, sam Bezprym robił co można, aby utrzymać 
się u władzy, tak nagle zdobytej. Wszystko zawdzięczając Rusi, 
zatwierdził jej Grody Czerwieńskie i zezwolił na złupienie 
Mazowsza, w zamian za co pozostawiono mu jeszcze spore zastępy 
bojarów, aby miał przy sobie ludzi pewnych i oddanych. Teraz 
należało tylko ułożyć jakoś swoje stosunki z cesarstwem. Bezprym 
wiedział już może o neutralności cesarza wobec Mieszka, wykazanej 
w czasie jego uwiezienia w Pradze. Wiedział jednak także o 
niechęci, z jaką przyjęto w Saksonii wiadomości o koronacjach 
królewskich w Gnieźnie. Mógł wykorzystać tylko to drugie. 
Cennego sojusznika zyskał w osobie królowej Rychezy. Dumna wnuczka 
cesarzy z prawdziwą przykrością musiała znosić swoją sytuację w 
Polsce. Koronowano ją wprawdzie wraz z Mieszkiem, lecz jej rola 
była znikoma. Małżonek wolał przebywać ze swoją dawną ukochaną niż 
z nią, a to było uwłaczające. W dodatku bardziej kochał syna 
Bolesława z nieprawego łoża niż Kazimierza, którego mu dała. 
Natomiast współpraca z Bezprymem otwierała szerokie perspektywy. 
Można było za jednym zamachem zemścić się na małżonku i wywalczyć 
prawo następstwa tronu dla Kazimierza. Zbieżność interesów 
Bezpryma i Rychezy bardzo łatwo doprowadziła do porozumienia. 
Kazimierz został odwołany z klasztoru. Bezprym, sam będąc 
bezdzietnym, od razu zobowiązał się, że uczyni Kazimierza swoim 
następcą, byle tylko królowa ułatwiła mu drogę do łaski 
cesarskiej. Uzurpator nie mógł bowiem szukać legalizacji swojej 
władzy w Kościele, który koronował Mieszka, musiał zdobyć ją drogą 
inną, u drugiego szafarza wszelkiej władzy, czyli u cesarza. 
Zapłatą za cesarską łaskę miały być insygnia królewskie, 
przechowywane zapewne w skarbcu poznańskim. 
W tym miejscu dotykamy delikatnej, przykrej, wielce skomplikowanej 
i niejasnej sprawy. W nauce uchodzi za pewnik, że Rycheza wywiozła 
do Niemiec insygnia królewskie, swoje i Mieszka, i że złożyła je w 
darze cesarzowi, który w zamian pozwolił jej używać tytułu 
królowej do śmierci. Powstaje jednak pytanie, czy ten fakt był 
równoznaczny z pozbawieniem Mieszka II godności królewskiej i z 
utratą przez Polskę tytułu królestwa. 
Średniowiecze wielką, wprost magiczną moc przypisywało przedmiotom 
martwym, zwłaszcza tak niecodziennym jak regalia. To prawda. Z 
drugiej jednak strony szafarzem władzy królewskiej był Kościół, a 
nie królowa lub król nawet. W grę wchodził sakralny charakter 
namaszczania na króla oraz to, że średniowieczne rytuały 
koronacyjne nie przewidywały abdykacji. Jeśli zatem pozbawiono 
Mieszka insygniów jego władzy monarszej, to był to raczej akt 
świętokradztwa, lecz nie detronizacji. Dobry legista na pewno 
potrafiłby tak właśnie rzecz przedstawić i w razie potrzeby 
wyprocesować potępienie czynu Rychezy i Bezpryma. W rzeczywistości 
jednak wszystko zależało od konkretu i od realnej siły zdolnej czy 
też niezdolnej do egzekwowania praw monarszych. 
Być może intencją Bezpryma było po prostu wystawienie Mieszka na 
drwiny, bo cóż to za król bez korony, oraz przypodobanie się tym 
Niemcom, którzy w polskich suwerennych koronacjach widzieli hańbę 
dla cesarstwa i Niemiec. Rycheza natomiast miała cel bardziej 
dalekosiężny i poważniejszy. Uczynienie cesarza dyspozytorem 
polskich insygniów królewskich mogło otwierać jakieś perspektywy 
przed Kazimierzem, odsuniętym przez ojca. Może myślała sobie, że w 
przyszłości cesarz każe koronować nimi tego potomka Karola 
Wielkiego? Takie nadzieje nie byłyby całkiem pozbawione sensu. 
Cesarze zawsze rościli sobie prawo do najwyższej władzy w całym 
chrześcijańskim świecie. Z drugiej zaś strony rodzina Rychezy od 
dawna żyła z nimi w zgodzie i nigdy nie buntowała się przeciw 
Konradowi II. 
Jakkolwiek było, sprawa jest przykra. Książę i królowa dopuścili 
się zdrady stanu dla własnych korzyści osobistych. Niebawem też 
miało się to zemścić na ich planach. 
Zmiana na tronie poznańskim wywołała w Polsce chaos. Wolna ludność 
opolna, od dawna nie potrafiąc znieść wszechwładzy rycerstwa, a 
zwłaszcza wielmożów, zerwała się do nowej walki. Ci, którzy z 
osobą króla łączyli nadzieję na przywrócenie ładu społecznego i 
prawa, teraz poczuli się zdani tylko na siebie. Wielmoże 
współdziałający z Rusinami w intronizacji Bezpryma byli wskazywani 
jako najwięksi wrogowie. Z drugiej strony ruscy bojarzy księcia, 
traktujący swój pobyt w Polsce jako czasowy, łupili co się dało, 
aby mieć z czym wracać do kraju. To z kolei wywoływało nowe fale 
oburzenia i gniewu. Zżymało się także zapewne szeregowe rycerstwo, 
bo i ono padało ofiarą grabieży i poczuło się zagrożone z dwóch 
stron. 
Bezprym, zawdzięczający władzę obcej sile zbrojnej i garstce 
wielmożów-zdrajców, był zdany na łaskę i niełaskę swoich 
mocodawców. Chociażby nawet chciał, nie mógł zapobiec nadużyciom i 
gwałtom. Wszak nie w interesie Polski został na tron wprowadzony. 
Najbardziej łupiono Mazowsze, gdzie grasowały główne siły ruskich 
książąt. Tam też Bezprym od razu zyskał sobie wrogów śmiertelnych, 
nawet pośród tych rycerzy, którzy może z początku odnosili się doń 
z rezerwą. 
Wrzenie z każdym dniem przybierało na sile. Rusini grabili kogo 
się dało, a więc i wieśniaków, i rycerzy, i ludność niewolną 
zamieszkującą książęce wsie służebne. Wieśniacy próbowali 
załatwiać swoje porachunki z wielmożami. Kupy zbierającego się 
rycerstwa walczyły z Rusinami i w ten sposób, chcąc nie chcąc, 
przedłużały wojnę w obronie wygnanego króla. 
Polska tradycja narodowa zapamiętała ten okres jako okres terroru. 
Kronikarze byli duchownymi, przekazywali opinie czynników 
kościelnych. Ich wrogość do Bezpryma musiała zatem być podyktowana 
stosunkiem władz duchownych do uzurpatora i odwrotnie. Kościół nie 
mógł powitać Bezpryma przychylnie, skoro przedtem koronował 
Mieszka. Czyżby więc terror dotknął także biskupów? Dwóch z nich 
zmarło w owym tragicznym roku 1031. Byli to niejaki Lambertus i 
Romanus. Może kazał ich stracić Bezprym? Nie mamy na to 
potwierdzenia, wykluczyć jednak takiej możliwości nie można. 
Nie ulega wątpliwości, że rozruchy były skierowane przeciw 
ówczesnej władzy, Rycheza spiskująca z Bezprymem miała ciężką 
podróż. Źródła niemieckie podają, że do Saksonii musiała jechać w 
przebraniu, na wielkie jakieś niebezpieczeństwa narażona. Narzuca 
się tu obraz ludu, który wie o spisku, żałuje króla i pragnie 
udaremnić zdradę. ów "lud" zaś to i wieśniacy, rozgoryczeni z 
powodu pozbawienia władzy swojego obrońcy, i owe szeregi 
rycerstwa, traktującego nowy stan rzeczy jako obcą przemoc i 
ucisk. 
W końcu jednak Rychezie udało się dojechać do celu. Któregoś dnia, 
zapewne w styczniu 1032 roku, stanęła na dworze cesarskim. Lecz 
cóż jednak udało się jej osiągnąć? 
Insygnia królewskie, obojętnie czy wszystkie, cesarz przyjął z 
radością, to pewne, bo ich wywiezienie podważało w jakiś sposób 
znaczenie Mieszka, upodlało Polskę. Z drugiej jednak strony nie 
bardzo się kwapił z jawnym udzieleniem poparcia Bezprymowi. Wydaje 
się raczej, że dalej zachował neutralność wobec wydarzeń w Polsce. 
Co najwyżej można by mu przypisać postawę wyczekiwania na dalsze 
wypadki, na ostateczne wyjaśnienie sytuacji. Rycheza natomiast 
odniosła tę korzyść, że cesarz przyjął ją z honorami należnymi 
królowej, legalnie swój tytuł królewski noszącej. 
Tymczasem pozycja Bezpryma w kraju była coraz słabsza. Chaos, 
terror i grabieże wrogo nastawiały doń serca. Samozwaniec mógł się 
przekonać, jak trudno jest utrzymać zdobytą podstępnie władzę. 
Wszędzie napotykał niechęć i opór. Nawet ci wielmoże, którzy 
niedawno jeszcze rozumieli jego krzywdę, teraz musieli odwracać 
się od niego. 
Kiedy główne siły ruskie, obładowane łupem i otoczone jeńcami, 
opuściły Polskę, Bezprym musiał poczuć się całkiem osaczony. Każda 
rozpaczliwa próba narzucenia swojej woli społeczeństwu tylko 
wrogów mu przysparzała. Inaczej rzecz miała się z Mieszkiem. Każdy 
tydzień przynosił mu nowe, pocieszające wieści. Z każdym tygodniem 
więcej rozlegało się głosów przyzywających króla z powrotem i 
ofiarujących pomoc w obaleniu tyrana. Na dworze praskim 
przyjmowano wysłanników grododzierżców i tych wielmożów, którzy 
dotrzymali wierności królowi. Odbywały się narady, obmyślano 
sposoby obalenia uzurpatora. Aż wreszcie znalazł się ktoś, kto 
załatwił sprawę jednym uderzeniem sztyletu. Po kilku zaledwie 
miesiącach krwawych rządów Bezprym zginął śmiercią tyrana. 
Imienia sprawcy nie znamy. Musiał to jednak być ktoś znaczny, może 
ów Miecław, który niedługo dojdzie do wielkich zaszczytów. 
Miecław był stolnikiem króla Mieszka. Po ucieczce swojego pana do 
Czech mógł wrócić do Gniezna, wkraść się w zaufanie Bezpryma po to 
tylko, aby przy pierwszej okazji zadać mu cios śmiertelny. W 
każdym razie jedno jest pewne, że ten wielmoża będzie odtąd 
cieszył się wielkim zaufaniem powracającego króla, który powierzy 
mu nawet władzę namiestniczą nad Mazowszem, czyli w dzielnicy 
rozległej, zwartej, jednolitej pod względem etnograficznym. Ale to 
dopiero potem. Na razie Mieszko II pośpiesznie wracał do kraju. 
Powracającego króla serdecznie witano w grodach. Wychodzili na 
jego spotkanie duchowni, którym był przyjacielem i opiekunem, 
rzemieślnicy, kupcy, urzędnicy grodowi, którzy nie mogli znieść 
ruskich popleczników Bezpryma. Bito w dzwony, wznoszono okrzyki 
radosne. Wiele serdeczności okazywano Mieszkowi zapewne także we 
wsiach zamieszkanych przez wolną ludność opolną, która wciąż żyła 
w nieustannym zagrożeniu swoich dawnych swobód. Mimo to 
powracający wiele miał powodów do zgryzoty. Współczesne źródła 
zanotowały, że Bezprym zginął nie bez machinacji swoich braci, 
musiał zatem Mieszko wiedzieć o planowanym zamachu, musiał nań się 
godzić. Nie pierwszy to raz za pomocą skrytobójczej śmierci 
rozwiązywano w świecie zawikłane sprawy walki o władzę, wszakże 
rzecz musiała uchodzić za haniebną. Mieszko godził się na nią, 
skoro takie wyjście podsuwało mu otoczenie, ale nie mógł jej 
pochwalić. Było to zło, może konieczne, niemniej zło wielkie. 
Mieszko przez całe życie był rycerzem i wodzem. Nie pochwalał 
wojny, ale kiedy już trzeba było walczyć, wtedy nigdy nie uchylał 
się od działań zbrojnyh, bo te, zgodnie z panującymi wówczas 
poglądami, przystały rycerzom. Skrytobójstwo nie figurowało 
natomiast w kodeksie walki rycerskiej, nie mieściło się także w 
nauce Kościoła, który tak wielki wpływ wywarł na Mieszka w czasie 
jego przebywania w klasztorze i potem. 
Drugim powodem zgryzoty były zapewne owe insygnia królewskie, 
wywiezione przez Rychezę i sprezentowane obcemu władcy. Dotąd 
sprawa godności królewskiej odsuwana była na plan dalszy, albowiem 
przede wszystkim trzeba było obalić Bezpryma, ale teraz stała się 
paląco aktualna. Był królem czy nie był królem? Jeśli zaś był, to 
jakże będzie przyjmował obcych posłów, jakże będzie ukazywał się 
swojemu ludowi bez korony na głowie? Niekiedy przypuszcza się, że 
Rycheza wywiozła do Niemiec tylko korony, natomiast berło, 
włócznia i miecz miały pozostać w Poznaniu. Korona była symbolem 
królestwa, natomiast berło, włócznia i przede wszystkim miecz - 
symbolem władzy. Władzę posiadał na pewno, miał do niej prawo, ale 
z tytułem królewskim różnie być mogło. 
Wszystko razem świadczyło, że niełatwy był powrót do kraju. 
Mieszko był władcą przegranym i skompromitowanym, musiał zacząć 
budować swój autorytet od podstaw. Na szczęście cały kraj 
potrzebował jego osoby, namaszczonej przez Kościół i pamiętającej 
czasy dawnych zwycięstw. Możnowładztwo, raz po raz zagrażane 
wybuchami powstań ludowych, potrzebowało odnowienia władzy silnej, 
która poparłaby jego pozycję społeczną. Potrzebował także silnej 
władzy Kościół; terroryzowany wybuchami pogaństwa i zagrożony w 
swoich majątkach. 
Wróciwszy wreszcie do Poznania, Mieszko zastał nowy stan rzeczy. 
Łatwo mu przyszło skupić przy sobie dwór, urzędników, może nawet 
odtworzyć dawną drużynę, lecz ponad wszystkim górowała świadomość 
faktu, że niczego nie zawdzięczał sobie, tylko tym siłom, które 
doprowadziły do upadku Bezpryma. W dodatku jego brat Otton i kuzyn 
Dytryk związali się z możnowładztwem, zwłaszcza z dzielnic 
peryferyjnych, zdążających do niezależności od Polan. Kiedy 
Mieszko opuszczał Polskę, był to jeszcze kraj jednolity, lecz 
teraz Otton panował w Krakowie, a Dytryk na Śląsku. Na złupionym 
Mazowszu, poddanym wpływom Miecława, także nieprzychylne panować 
musiały nastroje. 
Siły króla były więc znikome. Przynajmniej na razie. Mieszko czuł 
wielką potrzebę ich wzmocnienia i szybkiej odbudowy własnego 
autorytetu. Inaczej jego kraj - wiedział to dobrze - nigdy nie 
dźwignie się z upadku, nie odbuduje majestatu królestwa. Mieszko 
zdawał sobie sprawę, że ów autorytet musi zdobyć niezależnie od 
rycerstwa i możnowładztwa, a nawet na przekór niemu, gdyż w 
przeciwnym razie nigdy nie uwolni się od wpływów i będzie musiał 
wzorem ojca ciągle pobłażać wielmożom, którzy wnet na nowo zaczną 
gnębić ludność zależną od swojej władzy urzędniczej. To zaś stanie 
się przyczyną dalszych zamieszek i buntów, tak szkodliwych dla 
siły państwa. 
Na tym tle ukazuje się zagadka nowego traktatu zawartego przez 
Mieszka z cesarzem Konradem II w Merseburgu. Po ostatnim traktacie 
łużyckim ów nowy traktat był niepotrzebny. Stosunki Polski z 
cesarstwem zostały bowiem wystarczająco jasno ustalone. Jeśli 
doszło do nowego zjazdu dwóch sąsiednich władców, to weszły tu w 
grę jakieś inne przyczyny, a nie stosunki sąsiedzkie. 
Po prostu Mieszko II, pragnący wzrostu swojego autorytetu, musiał 
zwrócić się do cesarza. Kościół po raz drugi nie mógł go 
koronować, gdyż zgodnie z ceremoniałem koronacja była 
niepowtarzalna i zresztą po raz drugi niepotrzebna. Natomiast 
cesarz mógł swoim autorytetem wzmóc autorytet króla, nawet 
pozbawionego insygniów, zgodnie bowiem z ówczesnymi poglądami 
władza cesarska była najwyższą władzą w całym chrześcijańskim 
świecie. 
Nowy zjazd króla z cesarzem odbył się w Merseburgu. Jak świadczą 
współczesne źródła niemieckie, inicjatorem był Mieszko, a nie 
cesarz, co wyraźnie stwierdza znawca wydarzeń, A. Lewicki. Cesarz 
był nawet przeciwny temu zjazdowi, co wobec wcześniejszego już 
uregulowania spornych problemów wydaje się zrozumiałe. Jednakże w 
Niemczech istniało wciąż jeszcze silne stronnictwo antycesarskie, 
które, aczkolwiek kilkakroć pokonane, dalej jeszcze miało nadzieję 
na przyciągnięcie do siebie Mazowsza. Ze stronnnictwem tym była 
związana pokrewieństwem małżonka cesarza, cesarzowa Gizela. To ona 
jakimiś usilnymi prośbami skłoniła podobno cesarza do wyrażenia 
zgody na spotkanie. 
Spotkanie było dość zagadkowe i do dziś budzi sprzeczne opinie. 
Ówczesne źródła niemieckie podają, że Mieszko przybył do 
Merseburga jakoby "zapomniawszy o swojej godności królewskiej". Z 
tego wysnuwają wniosek, że władca Polski formalnie abdykował przed 
cesarzem i raz na zawsze wyrzekł się swojego tytułu. Wszakże rzecz 
nie wydaje się zupełnie pewna. "Zapomnieć o godności królewskiej" 
wcale nie oznacza "wyrzec się godności królewskiej". Jest rzeczą 
zrozumiałą, że Mieszko, któremu na spotkaniu zależało, nie mógł 
występować w pełni swojego majestatu, tym bardziej że po prostu 
nie miał co włożyć na głowę. Ale oto, co się dzieje dalej. Te same 
źródła niemieckie podają, że cesarz witał go bardzo łaskawie i że 
nawet zbyt wiele okazywał mu czci i szacunku. Czyżby zatem nie 
świadczyło to, że mimo wszystko uznawał godność monarszą króla 
Polski? 
Najciekawszy jednak jest sam wynik zjazdu. Nie mamy ścisłych i 
sprawdzonych wiadomości o jakimś trybucie, zatem nie wiemy, jak 
rzecz wyglądała od strony podległości Polski cesarstwu, która w 
jakiś jednak sposób musiała się zaznaczyć sama przez się. 
Natomiast wiemy, że cesarz uznał prawo Mieszka do panowania nad 
całą Polską oraz, zatwierdziwszy już istniejący podział kraju, 
przyznał mu bezwarunkowo prawo do zwierzchnictwa nad pozostałymi 
członkami dynastii. A o to właśnie głównie chodziło Mieszkowi. 
Chciał władać nie tylko na podstawie jakiegoś dobrowolnego 
porozumienia się z wielmożami, bratem i kuzynem, ale także z 
tytułu swojego prawa królewskiego, które w ówczesnym stanie rzeczy 
mógł zatwierdzić tylko cesarz. 
Być może, Mieszko miał także nadzieję, że cesarz wróci mu przejęte 
podstępnie insygnia, ale o tym nic nie wiemy. Raczej należy 
sądzić, że zdaniem Konrada byłby to już zbytek łaski cesarskiej, 
bo trzeba było liczyć się z niemieckimi wielmożami, zawsze 
niechętnymi i wrogo nastawionymi do polskich koronacji. 
Mieszko powrócił więc z Merseburga z nikłą nadzieją w sercu. Dno 
oceanu klęski zostało osiągnięte, teraz nic gorszego spotkać go 
nie mogło. Odtąd miało już następować powolne wypływanie na 
powierzchnię. Wprawdzie wody były jeszcze wzburzone i mętne, ale 
ów ruch w górę stał się możliwy, choć wymagał wiele energii i 
wysiłku. Historia wyraźnie też zanotowała to ustawiczne wznoszenie 
się Mieszka, mimo że nie wszystko wydaje się jasne i nie wiadomo, 
ile w tym było skutków celowego działania, a ile przypadku. W roku 
1033 zmarł nagle Otton, którego zgon odnotował rocznik krakowski. 
W nie wyjaśnionych okolicznościach zszedł z areny politycznej 
książę Dytryk. Tak przeto Mieszko znów cały kraj skupił pod swoim 
bezpośrednim zwierzchnictwem. 
Był to jednak kraj teraz znacznie mniejszy niż na początku rządów 
Mieszka, w roku 1025. Polska składała się z części Jaćwieży i 
wąskiego skrawka Prus, z Mazowsza, Wielkopolski, Śląska i ziemi 
krakowskiej, była zatem niewielka, ale za to zupełnie nie 
zagrożona z zewnątrz. Mieszko także nie miał już wrogów 
osobistych. 
Rok 1034 stał się pierwszym rokiem zaczynającego się na nowo 
rozkwitu. Autorytet Mieszka wzrósł niepomiernie. W Niemczech, mimo 
przykrego incydentu z insygniami i Rychezą, utrwalała się o nim 
opinia jako o władcy światłym, sprawiedliwym, jako o dobrodzieju i 
krzewicielu chrześcijaństwa. Niemniej jednak nie wszystko było w 
porządku. Król nie był już całkiem sobą. Przebyte doświadczenia 
pozostawiły na nim trwały ślad. Zamordowanie Bezpryma, zagadkowy 
los Dytryka i Ottona rzuciły ponure światło na jego życie. 
Przypuszcza się, że obaj młodsi członkowie dynastii także nie 
zmarli śmiercią naturalną, że raczej zginęli z ręki skrytobójcy. 
Na tym tle wiarogodny staje się przekaz historyczny, mówiący o 
tym, że Mieszko nagle popadł w bliżej nie znaną depresję 
psychiczną. Kiedy znajdował się na dnie klęski, był zdecydowany 
walczyć o ideał Polski silnej, zwartej, zdolnej sprostać każdemu 
wrogowi. Ale kiedy już odniósł zwycięstwo i ponownie zjednoczył 
kraj, nurtowały go wyrzuty sumienia. Chciał być władcą 
sprawiedliwym, chciał odnowić w kraju naruszony pod panowaniem 
ojca ład, a musiał być krwawy i bezwzględny. Chciał być rycerzem i 
wodzem, a został skrytobójcą. Chciał być władcą niezależnym, 
monarchą władającym "z bożej łaski", a musiał korzyć się przed 
cesarzem. Chciał na koniec poskromić wielmożów, chciał zostać 
ojcem dla najniższych nawet swoich poddanych, ale i to mu się nie 
udało. Inteligencja, wykształcenie, zdolność przewidywania, 
wszystko to tylko potęgowało w nim ostrość konfliktu wewnętrznego, 
zaostrzało konflikt pomiędzy ideałami a osiągnięciami. 
Dodać do tego należy także stosunki rodzinne. Nie wiemy 
ostatecznie, jak pod względem prawnym wyglądał jego rozwód z 
Rychezą. Niezależnie jednak od tego pozostawały dzieci, zwłaszcza 
syn, Kazimierz, nie pogodzony ze swoją rolą mnicha, do której 
ponownie zepchnięto go po śmierci Bezpryma. Przypuszczać należy, 
że Kazimierz przebywał gdzieś w Krakowie, ale tam nie tracił 
czasu. Między Krakowem a Poznaniem i Gnieznem istniała ostra 
rywalizacja o wpływy na dworze królewskim, o udział w zarządzaniu 
krajem. Mieszko opierał się na wielmożach polańskich, w oparciu o 
nich szykował po sobie miejsce dla Bolesława, lecz wielmoże 
krakowscy, pamiętający dawną świetność państwa Wiślan i swoją w 
nim rolę, nie zamierzali rezygnować z walki. 
Ponadto wykształcony i karmiony wielkimi ideałami w dzieciństwie, 
umysł króla strasznie musiał oceniać otaczający go świat, w którym 
nie sposób było władać w oparciu o prawo, w którym brat mordował 
brata, bo inaczej sam zostałby zamordowany, w którym wielmoża 
uciskał biedaka, a biedak, doprowadzony do ostateczności, nie 
wahał się mordować swojego pana. 
Nie dziwmy się zatem, że Mieszko począł tracić zmysły. Początkowo 
mogły to być ciche wyrzuty sumienia, potem przerażenie dokonanymi 
czynami, wreszcie głęboka rozpacz płynąca z przeświadczenia, że 
inaczej być nie mogło że inaczej nigdy być nie może. Mógł Mieszko 
szaleć, kiedy nagle ujrzał cały swój świat ideałów w gruzach, bo i 
jego synowie nie zamierzali żyć z sobą w zgodzie, i już w 
dzieciństwie szykowali się do walki na śmierć i życie. 
Z takimi uczuciami i myślami, z takim przeświadczeniem żyć było 
niepodobna. Toteż niebawem, bo 17 maja 1034 r., Mieszko zmarł 
nagle. Niemieckie źródła określają tę śmierć jako przedwczesną; 
nie brak także podejrzeń, że król został zamordowany przez 
jakiegoś zaufanego sługę, który, być może, po prostu zlitował się 
nad bardzo cierpiącym władcą. 


Po śmierci króla 

Historia pozostawiła nam pamięć o dwóch ludziach, którzy rozumieli 
położenie kraju i wiedzieli dobrze, od czego zależały jego klęski, 
czego należy unikać, co krzewić, aby zapewnić krajowi rozkwit. 
Byli to: syn Mieszka, Kazimierz, i były stolnik królewski, a teraz 
namiestnik Mazowsza, Miecław. Gdyby ci dwaj zdołali zbliżyć się do 
siebie, z pewnością dzieje potoczyłyby się inną drogą. Niestety. 
Miecław, wnuk prostego rataja książęcego, który wskutek bliżej nie 
znanych zasług wyrósł wysoko, a miał zajść jeszcze wyżej, zbyt 
krytycznie zdawał się oceniać przedstawicieli dynastii, aby łączyć 
z nimi nadzieje na lepszą przyszłość. Niezbyt dawno oddaliwszy się 
od najniższych warstw społeczeństwa feudalnego, dotkliwie musiał 
odczuwać jego krzywdę. Z drugiej strony, sądząc po szybkiej i 
błyskotliwej karierze, dość był przebiegły, mądry i energiczny, 
aby pokusić się o samodzielną próbę zaradzenia złu. 
W chwili śmierci króla Mieszka Miecław był nężem dochodzącym 
właśnie do siły lat męskich, a więc wielka przyszłość leżała 
jeszcze przed nim, jeszcze wiele mógł dokonać i - jak przyszłość 
miała pokazać - dokonał istotnie. 
Kazimierz ustępował Miecławowi wiekiem; w roku 1034 liczył dopiero 
lat osiemnaście. Z małymi przerwami przez lat osiem przebywając w 
klasztorze, lecz - jak się wydaje niezbyt za jego murami 
zamknięty, 
mógł zdobywać wykształcenie i równocześnie uważnie przyglądać się 
światu, śledzić wielkie wydarzenia, by w ten sposób wyrobić sobie 
własny sąd o wszystkim. O tym, że nie zamierzał pozostać w 
klasztorze na zawsze, świadczy jego drugie imię Karol, przybrane 
wraz z suknią duchowną. Dziwne to imię jak na zakonnika. W owym 
czasie żyła w Polsce tradycja Karola Wielkiego, cesarza i 
prawodawcy. Przywiózł tę tradycję do Polski jeszcze cesarz Otton 
III, który pono koronował skroń Bolesława Chrobrego Karolową 
koroną, a potem powiódł go aż do Akwizgranu, na uroczystość 
"podniesienia" zwłok wielkiego władcy. Tradycję tę ożywiła jeszcze 
królowa Rycheza, która pochodziła z rodziny cesarskiej i szczyciła 
się dalekim pokrewieństwem z Karolem Wielkim. To pod jej wpływem 
zapewne młody Mieszkowic, odsunięty przez ojca, przybrał to imię, 
które miało mu przypominać, że urodził się nie dla habitu, ni dla 
bezustannych modłów. 
Na razie jednak ani Miecław, ani Kazimierz-Karol nie mogli odegrać 
żadnej roli. Dopiero w cztery lata później wystąpili na widowni, 
przy czym od razu jako dwaj najbardziej zagorzali wrogowie. Co 
działo się w Polsce między rokiem 1034 a 1038, tylko z pośrednich 
źródeł możemy wnioskować. 
Prawdopodobnie po śmierci Mieszka władzę objął ów Bolesław, 
nazywany przez historiografię raz Zapomnianym, raz Okrutnym, 
postać na poły fikcyjna, choć jej istnienie i rządy wydają się 
pewne. Kazimierz, nie mając dość sił i stronników, wyszedłszy z 
klasztoru, musiał uchodzić do Saksonii, na dwór matki, Miecław zaś 
pozostał na Mazowszu, gdzie dalej pełnił swój urząd. Fakt, że 
Bolesław Zapomniany sprawował jakiś czas rządy, dziś wydaje się 
bezsporny, natomiast drugi fakt, wykreślenia imienia tego władcy 
ze wszystkich spisów genealogicznych Piastów, świadczy, że były to 
rządy jakieś osobliwe. Średniowieczni kronikarze, piewcy dynastii, 
musieli mieć jakieś powody, aby wykluczyć jego postać z pamięci 
ludzkiej, skazać ją na zapomnienie. Jakież to mogły być powody? 
Roczniki niemieckie, które odnotowały śmierć Mieszka z pewnym 
ubolewaniem, dodają, że wraz ze zgonem Bolesławowica upadło w 
Polsce chrześcijaństwo, że kraj został wydany na pastwę pogan. 
Czyżby Bolesław Zapomniany porzucił wiarę swojego ojca i przeszedł 
na pogaństwo? Bardzo to prawdopodobne, bo ostatecznie cóż innego 
mogło uchodzić za większe przestępstwo w oczach naszych kronikarzy 
i dziejopisów, jak właśnie powrót do pogaństwa? 
Z drugiej jednak strony z pośrednich źródeł wynika, że w czasie od 
1034 do 1038 roku Polska była krajem rządzonym sprawnie. 
Odstępstwo od chrześcijaństwa musiało być tylko częściowe, przez 
cały bowiem czas nietknięte stały świątynie chrześcijańskie, a 
sama katedra gnieźnieńska nic nie straciła ze swojego bogactwa i 
przepychu. Ponadto znany jest z tych czasów fakt konsekrowania 
biskupa, zatem Kościół, być może utraciwszy swoje dawne wpływy, 
rozwijał się przecież. Największe zło leżało więc chyba gdzie 
indziej. 
Aż wreszcie nadszedł rok 1038. Po świecie rozeszły się wieści, że 
Bolesław nie żyje. Nie wiemy dobrze, jak żył, a więc nie wiemy 
także, jak zmarł, wszakże wieści o śmierci władcy Polski wydają 
się pewne. Kazimierz-Karol od dawna czekał na ten moment. Teraz 
już nie widział przeszkód do objęcia władzy, był bowiem jedynym 
żyjącym synem króla. Nie zwlekając, z małym zapewne pocztem 
otrzymanym od matki i za jej pieniądze utworzonym, pośpiesznie 
ruszył do Polski, prosto do Gniezna lub do Poznania, podczas gdy 
wysłani przezeń posłowie wzywali do pomocy wiernych krakowian. Już 
przedtem musiał być znany ze swoich poglądów, toteż prawdopodobnie 
lud witał go owacyjnie. 
Był synem Mieszka, zatem siłą rzeczy ku niemu lgnęły serca, z jego 
osobą łączono nadzieje na dalsze poskromienie samowoli urzędników 
i wielmożów. Niestety, bramy stołecznych grodów zastał zamknięte. 
Po śmierci Zapomnianego Miecław ogłosił się księciem Mazowsza i 
jego władcą samodzielnym, w ślad za nim poszli wielmoże polańscy, 
którzy zapragnęli nagle pozbyć się wszelkiej władzy nad sobą. 
Wielkopolskę ogarnął bunt możnych. Pośpiesznie ściągnięte z 
Krakowa posiłki okazały się zbyt słabe, aby stłumić rebelię. 
Rozgorzała walka, która wnet skończyła się klęską Kazimierza. 
Odtrącony jeszcze raz Mieszkowic, zmuszony został do cofnięcia się 
na południe. Odcięty teraz od Saksonii, w której przebywała jego 
matka, udał się jeszcze raz na wygnanie, tym razem na Węgry, gdzie 
dokonywał żywota król Stefan. Miał jednak pecha. Węgry żyły 
wówczas w pokoju, a nawet w przyjaźni z Czechami, w których po 
śmierci Udalryka władał dawny wróg Polaków, Brzetysław Morawski. 
Toteż Kazimierz od razu trafił na dwór nieprzychylny sobie i ... 
do więzienia. 
Klęska Kazimierza-Karola stała się także klęską wolnej ludności 
opolnej, wciąż pamiętającej czasy dawnych swobód, na których 
straży mógł stanąć jedynie silny aparat królewski lub książęcy. 
Ale nie tylko. Klęska dynastii pogorszyła także położenie ludności 
niewolnej, tej zamieszkałej we wsiach służebnych, książęcych. W 
czasach Chrobrego, Mieszka i Zapomnianego ludność ta nie cierpiała 
krzywdy, władcy bowiem dbali o nią jak o swoją bardzo cenną 
własność. Teraz natomiast rozpasane rycerstwo rozgrabiło rodowe 
majątki dynastii, a więc i owe wsie służebne oraz liczne klucze 
wiosek rolniczych, stadniny koni, owczarnie, obory i świniarnie. 
Odtąd ludność ta, korzystająca dotąd z pełnej ochrony prawnej, 
nagle miała być wydana na łaskę wielmożów, którzy jednego od niej 
tylko żądali, pracy dla siebie, nic w zamian nie obiecując. 
Wiadomości o wypędzeniu Kazimierza wnet obiegły cały kraj Polan. 
Wioski opolne i osady różnych piekarzy, żerdników, kołodziejów, 
sokolników, szczytników, garncarzy i wszelkich innych 
rzemieślników zawrzały z oburzenia. Teraz już nie miało być dla 
nich ratunku. Teraz już wszystkiego najgorszego mogli się tylko 
spodziewać. Ludzie poczuli się jak w czasie najazdu obcych 
plemion, byli zagrożeni w całym swoim bycie. Czyż więc mogli 
pozwolić, aby do reszty ich zgnieciono i pozamieniano w 
niewolników? Nie wiemy, kto im przewodził i nie wiemy, czy 
kierowała nimi jakaś myśl ambitniejsza, zmierzająca do 
przywrócenia starego porządku. Ale wiemy na pewno, że bunt 
rozgorzał z nie spotykaną dotąd siłą. 
Powstańcy, zgrupowani zapewne w większe oddziały, szli od dworu do 
dworu, palili i siali śmierć. Rozpełzli się po całym kraju, siekli 
niemiłosiernie. Dobrze uzbrojeni w miecze, topory bojowe i 
włócznie, którymi niegdyś odpierali najazdy Niemców, Czechów, 
Pomorzan, Wieletów czy Rusinów, teraz wymierzali sobie 
sprawiedliwość. 
Wieści o tej wojnie domowej, przetrwałe do naszych czasów w 
późniejszych relacjach kronikarzy, pozwalają sądzić, że rozmiary 
powstania były ogromne. Kościołów ni miast nie łupiono, ale żaden 
wielmoża, a nawet pomniejszy rycerz lub duchowny nie był pewien 
dnia ani godziny. Na wyzyskiwaczy padł blady strach. Kto żyw 
pozostał, ani myślał o obronie. Dawniej, za czasów Bolesława 
Chrobrego lub Mieszka, gromadzono się jeszcze w większe oddziały i 
pod osłoną majestatu władcy szukano ochrony. Teraz wobec braku 
księcia czy króla nie miał kto stawać na czele. Napadniętym nie 
pozostało nic innego, jak tylko ucieczka. Pomykali więc chyłkiem, 
lasami, w stronę Mazowsza, gdzie Miecław, mądrze władający, pełen 
tolerancji religijnej, cieszył się jeszcze mirem u poddanych i 
gdzie panował spokój. 
Najsilniej, a może nawet wyłącznie, powstanie ludowe przejawiło 
się w ziemi Polan, czyli w samym centrum państwa piastowskiego. 
Tutaj najszybciej następowały zmiany społeczne, największy był 
zawsze ucisk, bo najsilniejsze możnowładztwo, blisko dworu 
królewskiego skupione. Na Mazowszu już od dłuższego czasu władał z 
dołów społecznych wyrosły Miecław, dość silny i mądry, aby 
pozwolić sobie na sprawiedliwość wobec podległej ludności. Śląsk 
natomiast leżał daleko od centrum państwa, był oddzielony odeń 
bagnami i lasami, tonął w puszczach, tamtejsze zaś możnowładztwo, 
niezbyt liczne i skupione wokół Ślęzy, na szczycie której wciąż 
odbywały się pogańskie obrzędy, nie bardzo jeszcze przesiąkło 
zasadami feudalizmu, który przychodził wraz z chrześcijaństwem. 
Śląsk był na pół pogański, ale nie zdradzał śladów nadużyć i 
przyczyn buntów. W ziemiach dawnego plemienia Wiślan również nie 
znajdujemy śladów rozruchów. Być może istniały tu już od dawna 
jakieś miejscowe obyczaje społeczne, istniało jakieś niepisane 
prawo, które regulowało stosunki pomiędzy wielmożami a ludnością 
wolną i zależną, i że nikt tego prawa nie łamał. Stąd zresztą 
pochodzili stronnicy Kazimierza-Karola, a więc ludzie, którzy 
rozumieli znaczenie ładu społecznego i w dobrze rozumianym własnym 
interesie strzegli się nadużyć. 
Powstanie trwało zapewne przez całą zimę 1038-39 roku i skończyło 
się dopiero tuż przed wiosennymi pracami w polu. Dłużej zresztą 
walki nie było z kim toczyć. Pomniejsze grody obronne i gródki 
wielmożów opustoszały lub zniknęły w płomieniach, kto nie zginął, 
uciekł już na Mazowsze. 
Na placu pozostali zwycięzcy powstańcy-mściciele. Dokonali 
swojego, rozpędzili na cztery wiatry znienawidzonych możnych, 
poczuli się wolni. A że tego tylko pragnęli, że tylko o swobodę i 
wolność od ucisku im szło, niebawem kraj uciszył się znowu. Ludzie 
powrócili do swoich wiosek i osad, głęboko przekonani, że odtąd 
lżej będzie im żyć na świecie. 
Radość ich była jednak krótka. Latem 1039 roku nagle gruchnęła 
wieść: Czechy idą. Wieść była przerażająca, zwiastowały ją bowiem 
łuny od południowej granicy i jęki nielicznych uciekinierów, 
którzy opowiadali, że książę czeski nie darowuje nikomu, że 
każdego, kogo tylko przydybie, bierze w niewolę wraz z całym 
dobytkiem. Książę Brzetysław wiedział, co się w Polsce działo. 
Północny sąsiad księstwa czesko-morawskiego był ostatecznie 
powalony. Nie od razu jednak mógł Brzetysław ruszyć za Sudety. 
Polska była trybutariuszem cesarza Konrada II, cesarz zaś zapewne 
czekał, aż minie wzburzenie i aż ktoś zapanuje nad krajem. Nie 
można było łupić kraju podległego cesarzowi. Lecz w czerwcu 1039 
roku Konrad II zmarł nagle, wobec czego ustały wszystkie związki 
Polski z cesarstwem, nie były to bowiem związki organiczne, lecz 
tylko na osobistym podporządkowaniu się Mieszka, a potem zapewne 
Bolesława Zapomnianego, oparte. 
Na wieść o śmierci Konrada II książę Brzetysław pośpiesznie zaczął 
zbierać rycerstwo. Ówczesne kroniki świadczą, że pośpiech był 
bardzo wielki i nic dziwnego, gdyż lada miesiąc mogła minąć 
doskonała okazja. Mógł nowy cesarz wystąpić z pretensjami, mógł 
także w Polsce znaleźć się ktoś, Miecław albo Kazimierz, kto 
opanuje wrzenie i zjednoczy kraj wokół siebie. A byłaby wielka 
"strata". Polska, która jeszcze niedawno leżała na północy potężna 
i groźna, teraz całkiem była bezbronna, a jej rozległe i ludne 
ziemie zdały się otwarte dla każdego. Nic, tylko przejechać się po 
niej i wygarnąć z niej wszelkie bogactwo, w ciągu wieku pomyślnego 
rozwoju zgromadzone. I nie mylił się Brzetysław. Kraj, pozbawiony 
rycerstwa i władcy, istotnie stał otworem, istotnie był niby dom 
opuszczony przez gospodarza, porzucony na pastwę, każdego, kto 
zechciał. Brzetysław zatem czasu nie tracił. Jego rozsyłane na 
wszystkie strony podjazdy zabierały oraczom wozy i ładowały na nie 
wszystko, co wpadło w ręce: dzwony kościelne, szaty i naczynia 
liturgiczne, skarbce klasztorne. Opornych wycinano błyskawicznie, 
natomiast powolnych zabierano, jakby z łaski, w niewolę. Ten tylko 
był bezpieczny, kto zdołał ujść w leśne ostępy, na niedostępne 
bagna lub schować się do jakiejś jaskini. Brzetysław zagarniał 
całe miasta wraz z ludnością i majątkiem, jak na przykład sławny 
wówczas i wielki Giecz. 
Dwa najsilniejsze i nigdy dotąd nie zdobyte grody polańskie: 
Poznań i Gniezno, nie miały ani jednego woja do obrony, wszyscy 
rozproszyli się gdzieś w czasie ostatniej wojny domowej. Pałace 
królewskie i książęce splądrowane, spalone. Taki sam los spotkał 
zapewne obydwa miasta. Bogata katedra poznańska i przebogata 
gnieźnieńska, archidiecezjalne, przestały istnieć. Ograbiono je z 
wszystkiego, a potem zburzono doszczętnie. Przez wiele dni rzesze 
spędzonych jeńców musiały w trudzie rozbierać kamień po kamieniu, 
aby nic nie pozostało z dawnej świetności. 
Oprócz złota, srebra i wszelkich kosztowności katedra gnieźnieńska 
kryła w swoich podziemiach jeszcze większe skarby: zwłoki św. 
Wojciecha, które były fundamentem niezależności metropolii. I te 
zwłoki zabrano także, aby już nigdy potęga Polski i niezależność 
jej Kościoła nie mogły się odrodzić. Grób świętego męczennika 
został zniszczony i zdewastowany na równi z grobem Mieszka I i 
Bolesława Chrobrego. 
Syt grabieży i zadowolony z obalenia Polski, ze zniszczenia jej 
sławnych podstaw niezależnego bytu państwowego, Brzetysław 
zawrócił wreszcie. Na Mazowsze, silnie bronione przez Miecława, 
którego teraz wspierało liczne, zbiegłe przed powstaniem rycerstwo 
wielkopolskie, bał się wkroczyć, ponieważ zbyt wiele miał już do 
stracenia. 
Wszakże tak pomyślna wyprawa łupieska nie mogła się zakończyć bez 
innych jeszcze korzyści. Brzetysław przypomniał sobie, że kiedyś 
do państwa wielkomorawskiego należały ziemie Wiślan, a do Czech - 
Śląsk. Rozochoceni sukcesem i łatwymi zwycięstwami rycerze czescy 
rozproszyli skromne siły pojedynczych, osamotnionych dzielnic i 
obie znów popadły w obcą niewolę. 
23 sierpnia 1039 roku Brzetysław czeski odbył triumfalny wjazd do 
swojej stolicy. Setki wozów z kościelnymi dzwonami i skarbcami, 
tysiące pieszych jeńców szły za dumnymi z dokonanego dzieła 
rycerzami. Wyższe duchowieństwo czeskie w uroczystej procesji 
witało swojego księcia oraz zwłoki męczennika, który - jak wierzono 
- miał przynieść im szczęście. Mogło się zdawać, że teraz już nie 
Gniezno, lecz Praga będzie stolicą archidiecezji, że ten czyn 
szalony i odważny wyniesie Czechy do niebywałej przedtem potęgi i 
znaczenia w chrześcijańskim świecie. Jęki umęczonych brańców 
mieszały się z dźwiękiem dzwonów, z okrzykami triumfu. Upadła 
Polska, a na jej miejsce powstanie inne mocarstwo słowiańskie, 
które odtąd będzie rosnąć w siłę, aż skupi przy sobie wszystkie 
ludy mówiące pokrewnymi językami. 
Okres triumfu minął jednak szybko. Wieści o najeździe Brzetysława 
i bezprzykładnym ograbieniu Polski zaczęły nieść się po świecie, 
wszędzie wzbudzając zdumienie, a potem gniew. Wypadek, nawet jak 
na ówczesne, krwawe czasy, był niespotykany, uchodził za zbrodnię. 
Po śmierci cesarza Konrada II, tym razem jakoś pośpiesznie, 
dokonano w Niemczech wyboru nowego władcy. Został nim syn 
zmarłego, dotychczasowy król Bawarii, Henryk, który osiadł na 
tronie cesarskim jako Henryk III. Nowy cesarz od razu ocenił 
sytuację. Nie kierował się sentymentem, nie miał powodu, by 
zbytnio żałować nie zawsze przyjaznego cesarstwu sąsiada, ale był 
realistą. Zdawał sobie sprawę, że czyn Brzetysława naruszył 
równowagę sił w Europie. Przyłączenie do Czech Śląska i Krakowa 
nadmiernie wzmacniało to państwo; zwłaszcza że Polska dodatkowo 
była osłabiona przez powstanie samodzielnego księstwa Miecława. 
Ponadto Kazimierz-Karol pochodził przez matkę z rodu cesarskiego i 
wielu miał w Niemczech stronników. 
Do Kazimierza niebawem los się uśmiechnął. Zmarł bowiem król 
Stefan, a jego następca Piotr Wenecjanin wypuścił polskiego jeńca 
iw dodatku - bogato go wyposażył na podróż do Saksonii. Kazimierz 
pojechał więc czym prędzej drogą okrężną przez Bawarię i w połowie 
1039 roku był już u matki. Jego zjawienie się na nowo wywołało w 
Niemczech falę oburzenia na Brzetysława. A że owo oburzenie było 
na rękę cesarzowi, niebawem wyruszyła do Czech wyprawa zbrojna. 
Daremnie Brzetysław posyłał na dwór cesarski swojego syna jako 
zakładnika i daremnie zobowiązywał się zwrócić wszystkie zrabowane 
skarby. Cesarz pragnął użyć siły, a nie pertraktacji. 
Z siłą cesarską różnie jednak bywało. Po sukcesach Konrada II tym 
razem nadszedł okres słabości, więc wojna na razie nie przyniosła 
wyniku. Ale Kazimierz miał już teraz sojusznika do walki o swoje 
prawa. Jeszcze w tym samym roku, prawdopodobnie z zasobów matki 
czerpiąc pieniądze, utworzył silną drużynę złożoną z pięciu setek 
rycerstwa, któremu cesarz pozwolił udać się wraz z nim do Polski. 
Podczas gdy Niemcy atakowali Czechy od południa i zachodu, 
Kazimierz przeprawił się przez Odrę. Jakiś gród pograniczny, 
prawdopodobnie Krosno, od razu otworzył przed nim bramy, a potem 
nastąpił marsz w kierunku Krakowa. Miecław, który w tym czasie 
opanował prawie całą Wielkopolskę, jakoś nie zdołał przeszkodzić 
temu marszowi. Rycerstwo krakowskie na wieść o zbliżaniu się 
swojego ulubieńca podniosło bunt przeciw załogom czeskim i całe 
księstwo błyskawicznie zostało oswobodzone. 
Rok 1041 przyniósł dalsze wojny z Czechami. Ale i tym razem, albo 
majestat Henryka III daleko przewyższał jego siłę zbrojną, albo 
owa siła celowo tak była użyta, by zbytniej krzywdy Brzetysławowi 
nie uczynić. Dość że także i ta wyprawa nie przyniosła rezultatu. 
Brzetysław miał dziwne szczęście, że cesarz odrzucił jego gotowość 
do ustępstw. Gdyby bowiem doszło do pertraktacji w roku 1040, 
Polska prawdopodobnie odzyskałaby przynajmniej część zrabowanych 
jej skarbów i bodaj nieliczni jeńcy mogliby powrócić do domów. 
Tymczasem teraz, po próbie sił, okazało się, że nie ma przed kim 
kapitulować. Henryk III widząc, że nie pokona Brzetysława (lub też 
rad w duchu, że nie może go pokonać) zawarł pokój w Ratyzbonie. Na 
mocy podpisanego wówczas traktatu Brzetysław zrzekł się Krakowa, 
którego i tak już nie posiadał, lecz za to otrzymał zatwierdzenie 
praw do Śląska i Moraw. Sprawa zrabowanych skarbów i jeńców 
utonęła w teoretycznych rozważaniach. 
Kazimierz-Karol, którego imię polska tradycja opatrzyła potem 
chlubnym przydomkiem Odnowiciela, nie bardzo musiał być 
zadowolony. Stało się jasne, że na cesarzu polegać zbytnio nie 
można. Trzeba samemu zacząć praw swoich dochodzić, trzeba samemu 
stworzyć siłę, która odbierze obcym zagarnięte ziemie i na nowo 
przywróci jedność kraju. Tak samo rozumowali ci ludzie z otoczenia 
księcia, którzy całym sercem opowiedzieli się za nim. A ludzi tych 
było coraz więcej. Wywodzili się ze starych rodów możnowładczych, 
z rycerstwa, mieszczan, ratajów i wolnej ludności opolnej. Łączyło 
ich głębokie przeświadczenie, w ciągu gorzkich lat ostatnich 
nabyte, że tylko zgodna współpraca wszystkich stanów jednym 
językiem mówiących i jedną ziemię zamieszkujących może dać ochronę 
przed wrogiem i zapewnić wszystkim pokój i dobrobyt. 
Kazimierz mocno tedy osiadł w Krakowie, który to gród, wobec ruiny 
Gniezna i Poznania, stał się jego stolicą. Rozpoczął się długi 
okres pracy pokojowej i walki zbrojnej. W roku 1047 obalono 
separatystyczną władzę Miecława, a w trzy lata później przyłączono 
do Polski Śląsk. A że niejeden sukces Kazimierza nie podobał się 
cesarzowi, nikt się nie martwił. Kazimierz miał innego, lepszego 
sprzymierzeńca. Był nim książę kijowski, Jarosław Mądry. Kazimierz 
ożenił się z siostrą Jarosława, zaś syn Jarosława ożenił się z 
siostrą Kazimierza, Ruś i Polska, uregulowały sprawę swoich granic 
i przez długie lata miały żyć z sobą w przyjaźni.


Spis treści 
Pod władzą ojca 
W blasku korony królewskiej 
Z mieczem w dłoni 
Dno klęski 
Po śmierci króla