Lev Semenovi Vygotskij Wybrane prace psychologiczne dokonali wyboru i przetłumaczyli Edda Flesznerowa i Józef Fleszner red. nauk. Edward Franus]. Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971. PRZEDMOWA V8? . . mx,nio7lsK Książka niniejsza obejmuje wybrane prace psychologiczne wybitnego psychologa radzieckiego, zmarłego przedwcześnie, w pełni rozkwitu sił twórczych, Lwa Siemionowicza Wygotskiego (1896 -1934). Śmierć przerwała jego życie w momencie, kiedy snuł plany dalszych rozległych i pogłębionych badań naukowych, kiedy znalazł właściwą drogę i kierunek nie tylko dla swoich prac badawczych, ale i dla rozwoju psychologii radzieckiej w okresie jej przebudowy po Wielkiej Rewolucji Październikowej. L. S. Wygotski rozpoczął swoje systematyczne badania naukowe w r. 1924, a twórczość pisarską uprawiał przez zaledwie dziewięć lat. W takim oto krótkim czasie powstały jego liczne i cenne dzieła. Publikowane w tym zbiorze prace pochodzą z ostatnich trzech lat jego życia, przy czym niektóre z nich ukazały się drukiem dopiero po jego śmierci. Są to niewątpliwie najcenniejsze pozycje, które po większej części nadal zachowują swoją wartość naukową. Uważne ich studiowanie pozwoli czytelnikowi poznać oryginalność myśli tego znakomitego psychologa, ogromną jego erudycję, kapitalną intuicję badawczą, siłę argumentacji i dowodzenia, konsekwencję w walce o generalną przebudowę psychologii radzieckiej na podstawach filozofii marksistowskiej. Co prawda niektóre jego ujęcia spotkały się później z krytyką, lecz w większości myśli jego wytrzymały próbę czasu, po dzisiejszy dzień zachowały swoją świeżość i mogą służyć za źródło inspiracji do dalszych pogłębionych badań. Lektura prac L. S. Wygotskiego nie jest jednak łatwa. Trzeba zaznaczyć, że jego myśli nie zawsze miały podstawę w dostatecznym materiale badań. To, że nie był w stanie sam zgromadzić odpowiednich faktów, zmuszało go do powoływania się na dane czerpane z różnych źródeł, często bez należnego krytycyzmu w stosunku do nich. Trzeba to mieć na uwadze, czytając jego prace. Oprócz tego liczne wywody krytycznie oceniające teorie idealistyczne nie zostały doprowadzone przez niego do końca, a nawet nie zawsze ukazują reakcyjne jądro tych teorii. Mimo to prace jego zawierają bardzo wiele głębokich myśli, które nie tylko odegrały decydującą rolę w ówczesnym okresie walki o przebudowę psychologii, ale i dziś są dobrą szkołą dla psychologów. Lektura dzieł L. S. Wygotskiego nie jest łatwa również z innego powodu. Sposób rozwijania myśli i dowodzenia, tasiemcowe zdania, przeplatane dopełnieniami i dygresjami, porównania i liczne powtórzenia — wszystko to zmusza czytelnika do bardzo uważnego śledzenia toku myśli, aby nie zgubić nici przewodniej, a nawet nie pomylić tego, co stanowi przedmiot krytyki, z tym, co jest myślą autora, myślą nową, oryginalną i postępową. Krótko mówiąc — to, co często można ująć w kilku zdaniach, Wygotski przedstawia na wielu stronach. Odnosi się wrażenie, że autor w ten sposób chciał całkowicie przekonać czytelnika o słuszności swojego punktu widzenia, rozproszyć wszelkie jego wątpliwości, podsunąć mu wszystkie argumenty, nie pozostawić nic, co mogłoby być zrozumiane nie tak, jak tego chciał autor. Taki sposób rozwijania myśli nie jest u Wygotskiego przypadkiem. Trzeba pamiętać, że jego koncepcje były wówczas zupełnie nowe, a jego prace stanowiły wyraz i oręż walki o nową psychologię. Dlatego zarówno treść, jak i formę prac tego autora należy oceniać z punktu widzenia ówczesnej sytuacji, w jakiej pisał on swoje awangardowe prace, a nie tylko z punktu widzenia dnia dzisiejszego. Poświęćmy więc nieco uwagi charakterystyce ówczesnej sytuacji, aby lepiej zrozumieć jego twórczość. W okresie przedrewolucyjnym oficjalna psychologia rosyjska stała całkowicie na pozycjach idealistycznych. Było tak mimo postępowych prac rewolucyjnych demokratów rosyjskich oraz prac Sieczenowa i Pawłowa. Głównym rzecznikiem idealistycznej orientacji w psychologii rosyjskiej był wówczas G. J. Czełpanow, założyciel i kierownik jedynego w tym czasie w Rosji instytutu psychologii — przy uniwersytecie moskiewskim. Po rewolucji październikowej sytuacja zmieniła się radykalnie. W latach dwudziestych, idealistycznej psychologii Czełpanowa wypowiedziano ostrą walkę, na czele której stanął K. N. Korniłow z grupą młodych psychologów — pośród nich znajdował się również L. S. Wygotski. Walka ta stosunkowo szybko doprowadziła do rozbicia idealistycznej szkoły Czełpanowa, ale pierwsze próby przebudowy psychologii na podstawach marksistowskich ciągle jeszcze ulegały wpływom starych metafizycznych schematów. Ani próba P. P. Błońskiego, aby potraktować psychologię jako naukę o zachowaniu (Oczerk naucznoj psichołogii, 1921), ani „reaktologia" K. N. Korniłowa, wysuwająca potrzebę badania reakcji człowieka (Reak-tołogija, 1922), nie przezwyciężały definitywnie starych poglądów na sposób badania zjawisk psychicznych. W pracach tych zabrakło miejsca dla koncepcji K. Marksa o społecznej naturze świadomości człowieka. Podstawowym zadaniem w tym okresie było zerwanie ze skrajnym behawioryzmem, z jednej strony, i ze skrajnym introspekcjo-nizmem, z drugiej strony. W miejsce tych skrajnych tendencji należało wprowadzić koncepcję obiektywnego badania procesów świadomości i koncepcję społeczno-historycznego podejścia do rozwoju procesów psychicznych. Co więcej, należało nakreślić kierunki badań, wytyczyć drogi dla rozwoju obiektywnych metod badawczych, pokazać realne możliwości marksistowskiej interpretacji badanych faktów. Otóż zarówno w walce z idealizmem, jak i w konstruktywnej pracy nad przebudową psychologii radzieckiej w duchu marksistowskim największą rolę odegrał L. S. Wygotski. Jest to główny klucz zarówno do oceny wartości prac tego klasyka psychologii radzieckiej, jak i do zrozumienia charakteru jego prac, w których niemal na każdej stronie widać piętno walki. Jak w najogólniejszym zarysie kształtowały się poglądy L. S. Wygotskiego? L. S. Wygotski był pierwszym z radzieckich psychologów, który docenił ważność problemu świadomości w psychologii. Problem ten stanowił centralny punkt jego zainteresowań i prac badawczych od roku 1925. W roku 1927 wysunął drugą ideę, ideę historycznego podejścia do rozwoju psychiki człowieka. Z tą chwilą dostrzegł problem specyficznej formy psychiki człowieka, który powinien być rozpatrywany w świetle historycznego rozwoju społeczeństwa. Na czym polega społeczno-historyczny rozwój procesów psychicznych człowieka? W tej kwestii koncepcja Wygotskiego była bardzo oryginalna. Według niego rozwój psychiki ludzkiej jest upośredniony (opo-sriedstwowannyj) materialnie i społecznie. Materialnie — przez użycie narzędzi, przez produkcję dóbr materialnych. Społecznie —• przez środki komunikowania się ludzi między sobą, głównie przez mowę, znaki języka, znaki matematyczne itp., czyli przez wytwory kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Oto dlaczego Wygotski swoją koncepcję nazywał początkowo kulturowo--historyczną teorią rozwoju psychiki. Właśnie upośredniony charakter psychiki sprawia, że zachowanie człowieka jest świadome, dowolne, sensowne. Badania Wygotskiego i jego współpracowników wykryły niektóre ogólne prawidłowości rozwoju psychiki człowieka. Pierwsza z nich polega na tym, że upośrednione funkcje psychiczne powstają tylko w toku współdziałania i obcowania ludzi. Struktura procesów psychicznych kształtuje się najpierw w przebiegu działalności zewnętrznej, w bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością, a dopiero potem „uwewnętrznia się" i staje się strukturą procesów wewnętrznych. Takie funkcje jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie zaczynają się upośredniać stopniowo od dzieciństwa: poprzez związki wcześniejszego doświadczenia i słowne kontakty z otoczeniem, czyli poprzez działanie i obcowanie społeczne, a także wchodzić we wzajemne coraz bardziej złożone związki, tworząc stopniowo złożoną strukturę systemową świadomości. Cechą tej struktury systemowej jest nie tylko to, że poszczególne procesy psychiczne tworzą złożony związek, ale i to, że związek ten determinuje cechy tych procesów. Dlatego do zbadania procesów konieczne jest zbadanie struktury świadomości. Chociaż Wygotski nie doszedł do konsekwentnego materialisty-cznego rozumienia procesów psychicznych jako produktu rozwoju złożonych form działalności (twierdzenie to sformułowano w psychologii radzieckiej później), to jednak jego koncepcje miały ważne znaczenie dla przezwyciężenia poglądów ujmujących „funkcje psychiczne" jako niezmienne. Teoria upośrednienia procesów psychicznych człowieka miała u Wygotskiego charakter uniwersalny. To sprawiło, że później 10 o niej zapomniano. Tymczasem teoria ta zachowuje do dziś swoją wartość, ponieważ wskazuje na jedną z najbardziej specyficznych cech psychiki człowieka. Nie można jednak, zdaniem Wygotskiego, zbadać do końca systemowości struktury świadomości, nie uwzględniając jej strony treściowej, znaczeniowej. Ponieważ słowo jest podstawową formą znaczenia, nic dziwnego, że właśnie ono stało się przedmiotem zainteresowania i badań Wygotskiego. Czym jest znaczenie słowa? Jest to swoista forma odzwierciedlenia rzeczywistości, uogólnione i skrystalizowane doświadczenie ludzkości, które w gotowej postaci człowiek przyswaja sobie od dzieciństwa w toku obcowania społecznego. W ten sposób człowiek spostrzega świat i myśli o nim przez pryzmat tej wiedzy, którą zdobywa w danej konkretnej epoce. Słowo swoim znaczeniem upośrednia jego sposób bezpośredniego odzwierciedlenia świata. Jak można badać funkcję słowa w kształtowaniu się pojęć? , Należy podkreślić całą trudność tego problemu. Wygotski położył nacisk na analizę procesów umysłowych w ujęciu genetycznym. W wyniku badań ustalił etapy rozwoju pojęć u dziecka według kryterium uogólnienia i abstrakcji: od uogólnienia bezpośredniego — zmysłowego, synkretycznego, poprzez poglądowo--sytuacyjne, aż do pojęciowego, opartego na słowie. Ważnym jego odkryciem było dostrzeżenie tego, że na każdym z tych etapów występują inne procesy umysłowe doprowadzające do uogólnienia. Badania te zyskały światowy rozgłos. Co prawda i w tej kwestii zarzucano mu sztuczność ujęcia oraz oderwanie od praktycznej działalności dziecka, ale przyznawano zarazem, że pokazanie problemu było jego wielką zasługą. Badania nad rozwojem pojęć doprowadziły Wygotskiego do postawienia szerszego problemu, który określał jako semantyczne i systemowe kształtowanie świadomości. Świadomość, według Wygotskiego, to wytwór życia społecznego, to odzwierciedlenie świata poprzez ogólnoludzkie doświadczenie utrwalone w języku. Opanowanie znaczeń słów umożliwia człowiekowi odzwierciedlanie nie tylko spostrzeganych cech przedmiotów, ale i ukrytych związków i prawidłowości. Takiemu 11 odzwierciedleniu człowiek podporządkowuje swoje zachowanie, które przez to staje się rozumne i ukierunkowane. Jak przebiega proces rozwoju świadomości u dziecka? Dziecko w ciągu szeregu lat opanowuje wiedzę, którą ludzkość zdobywała przez tysiąclecia i utrwaliła w języku słów. Gdyby tak nie było, to rozwój świadomości dziecka postępowałby bardzo powoli, gdy tymczasem w rzeczywistości postępuje bardzo szybko. Już od najwcześniejszych lat poznaje ono otaczający je świat — można rzec — o tyle, o ile dorośli upośredniają mu ten proces. Warunkiem niezbędnym tego rozwoju świadomości jest opanowanie mowy. Ale nie jest to warunek wystarczający. Istnieje jeszcze drugi warunek konieczny: działanie konkretne na przedmiotach. Szczególną rolę w rozwoju świadomości dziecka spełnia nauka szkolna, będąca systematycznym procesem nauczania. W okresie przedszkolnym dziecko zdobywa pewien zasób pojęć „potocznych", natomiast w okresie szkolnym zaczyna opanowywać system pojęć naukowych, pojęć o innej strukturze niż pojęcia „potoczne". Prowadzi to zarazem do zmiany struktury świadomości, do powstania głównych zrębów osobowości i światopoglądu. Na osobną uwagę zasługuje kwestia stosunku Wygotskiego do nauki Pawłowa. Już we wcześniejszych swoich pracach Wy-gotski wielokrotnie podkreślał, że psychologia nie może się należycie rozwijać bez fizjologicznych podstaw, których dostarcza pawłowizm. Nawiązując do bogatych badań Pawłowa, próbował odpowiedzieć na konkretne pytanie: Czy świadomość ludzką można sprowadzić do aktów odruchowo-warunkowych? Zdecydowanie odrzucił pogląd mechanistyczny na tę kwestię, jak i pogląd idealistyczny. Zdaniem jego, odruch warunkowy stanowi wprawdzie element każdego zachowania, ale prawa rządzące tym elementem nie wyjaśniają bez reszty złożonych form działania ludzkiego. Nie można poznać — pisał — cech wody, znając tylko cechy wodoru i tlenu. Każda nauka posługuje się analizą, ale nie zawsze jest konieczne rozkładanie rzeczywistości na „elementy". W pewnych wypadkach, zależnie od celu badania, wystarczy wyodrębnić „jednostki" składające się na dane zjawisko, które zachowują specyficzne cechy tc.^u zjawiska. Tak też powinien postępować psycholog badający złożone formy świadomego działania. „Jednostkami" tych złożonych form są nie odruchy warunkowe, lecz ich kombinacje lub systemy, które wytworzyły się w procesie historycznym i zachowały istotne cechy złożonych form działania. Dwa odruchy składają się na takie systemy: odruchowa reakcja na bodziec i odruchowe przystosowanie się do zmian w otoczeniu. Końcowe ogniwo pierwszego odruchu jakby wraca do podmiotu i wywołuje nowe, odpowiednio zmienione odruchy. Takie funkcjonalne systemy mają cechy świadomego i dowolnego działania. Oto teoretyczne uzasadnienie jego tzw. metody podwójnej stymulacji, którą zastosował do badania „jednostek" wyższych funkcji psychicznych. Jest to jeszcze jedna zasługa Wygotskiego. Wygotski położył nie mniejsze zasługi również w dziedzinie psychologii wychowawczej . W początkach lat trzydziestych panowało w psychologii zachodniej przekonanie, że tylko dojrzewanie procesów psychicznych dziecka stanowi warunek uzyskiwania pomyślnych wyników nauczania. Mówiąc obrazowo, zgodnie z tym przekonaniem nauczanie wlecze się w ogonie rozwoju. Inaczej rozumował Wygotski. Jeżeli rozwój psychiki dziecka dokonuje się w procesie życia społecznego, to wobec tego obcowanie społeczne, a szczególnie jego najbardziej usystematyzowana forma — nauczanie — stanowi główną siłę napędową tego rozwoju. Ono rozwija psychikę, tworzy coraz to wyższe jej struktury. Przyswajanie ogólnoludzkiego doświadczenia w procesie nauczania jest specyficzną dla człowieka formą rozwoju psychicznego — twierdził Wygotski. To nowe ujęcie stosunku między rozwojem i nauczaniem pozwoliło Wygotskiemu dostrzec możliwość naukowego uzasadnienia form działania pedagogicznego w okresie przedszkolnym i szkolnym. W szeregu swoich prac Wygotski dostarczył pedagogice wiele cennych materiałów o dużym znaczeniu dydaktycznym. Wystarczy wspomnieć tezę o „sensytywnych okresach" w początkowych stadiach nauczania, analizę procesu przyswajania pojęć naukowych i potocznych w wieku szkolnym, metodę dwu- 12 13 krotnego badania poziomu umysłowego dziecka oraz koncepcję „strefy najbliższego rozwoju". Zatrzymajmy się pokrótce nad ostatnią koncepcją, o której zapomniano, a która pozwala odkryć zupełnie nowe możliwości dla badań i dla praktyki nauczania w szkole. Wygotski wychodził z założenia, że jeżeli dziecko nie potrafi rozwiązać jakiegoś zadania samodzielnie, to sam ten fakt nie jest jeszcze adekwatnym wskaźnikiem dalszych możliwości rozwojowych tego dziecka. Fakt ten może bowiem wskazywać albo na upośledzenie umysłowe, albo na brak wiadomości i umiejętności w danym zakresie wiedzy. Są to dwie różne kwestie, które dla dobra dziecka trzeba dopiero rozstrzygnąć. Jak to zrobić? Wygotski proponuje okazanie dziecku pomocy w rozwiązywaniu zadania, aby poznać zakres jego umiejętności korzystania z tej pomocy. Stwierdził bowiem, że jedne dzieci już przy niewielkiej pomocy dorosłych rozwiązują zadania z łatwością (oczywiście, dostępne dla ich wieku), podczas gdy inne nawet przy znacznej pomocy są bezradne. Zakres możliwości i sprawności działania umysłowego dziecka w warunkach okazywanej mu pomocy przez, dorosłego jest właśnie „strefą najbliższego rozwoju" danego dziecka. U jednych dzieci strefa ta jest rozległa i rokuje nadzieje na dalszy pomyślny rozwój umysłowy, u innych jest wąska i rodzi obawy, że mogą to być dzieci mniej zdolne upośledzone. Przecież to, co dziecko dziś wykonuje z pomocą, jutro może wykonać samodzielnie — pisze Wygotski. Idea „strefy najbliższego rozwoju" jest wyrazem dynamicznego podejścia do badania rozwoju umysłowego dziecka oraz do nauczania i oceny postępów ucznia. Tak oto przedstawiają się w bardzo ogólnym zarysie poglądy i osiągnięcia naukowe Wygotskiego. Trzeba, oczywiście, pamiętać, że od czasów jego twórczości upłynęło kilkadziesiąt lat i w tym czasie psychologia materialistyczna poszła w rozwoju daleko naprzód. Czytelnik znajdzie dlatego w jego pracach pewne poglądy niezupełnie zbieżne z poglądami dzisiejszymi. Znajdzie także terminy już dziś nie używane, jak „synkret", „kompleks", „przed-pojęcie" itp. Nie miejsce w przedmowie na szersze omawianie tych kwestii. Uważna lektura dzieł Wygotskiego pozwoli czytel- 14 nikowi dokładniej wyodrębnić w nich to, co zachowało do dziś trwałą wartość, od tego, co ma już tylko historyczne znaczenie. Przejdźmy z kolei do krótkiej charakterystyki prac zamieszczonych w tej książce. Ich kolejność jest mniej więcej zgodna z chronologią ich wychodzenia spod pióra autora. Praca pt. Historia rozwoju wyższych funkcji psychicznych została napisana w latach 1930 - 1931, jako część zaplanowanego, ale nie ukończonego, dużego dzieła. Autor prezentuje w niej swoje najważniejsze poglądy teoretyczne na temat społecznego pochodzenia upośrednionej struktury wyższych funkcji psychicznych. Omawia też metody badania funkcji psychicznych, wysuwając koncepcję analizy „jednostek" świadomego działania. Rozróżnia rozwój „naturalny" i „kulturowy". W drugim widzi proces społeczno-historyczny prowadzący do ukształtowania się wyższych funkcji psychicznych. To ostre przeciwstawienie dwóch rodzajów procesów rozwojowych wywołało potem głosy krytyczne, podnoszące między innymi jego sztuczność i to, że pojęcie „rozwój kulturowy" nie wyczerpuje wszystkich możliwych wpływów społeczno-historycznych. Niemniej teza o społeczno-histo--rycznym pochodzeniu wyższych procesów psychicznych w ogólnym ujęciu została uznana za słuszną. Druga z kolei praca pt. Myślenie i mowa była ostatnią dużą pozycją książkową Wygotskiego, opublikowaną drukiem w kilka miesięcy po jego śmierci, w roku 1934. W obecnym, polskim przekładzie opuszczono z niej dwa rozdziały (oznaczone w oryginale jako II i III), poświęcone problemom mowy i myślenia w pracach Piageta i Sterna, które dziś mają raczej historyczne już tylko znaczenie. Rozdział pierwszy został napisany równocześnie z ostatnim („Myśl i słowo"), i dlatego ma charakter zarówno wprowadzenia do książki, jak i podsumowania jej treści. W rozdziale tym autor opisuje też metodę „analizy jednostek". Drugi rozdział traktuje o genetycznych źródłach jedności myślenia i mowy. Autor koncentruje się na analizie czynności umysłowych dziecka w jego najwcześniejszych stadiach rozwojowych i zakłada, że w tych stadiach mowa nie odgrywa jeszcze dominującej roli w myśleniu konkretnym, związanym z działaniem. Późniejsze jednak badania wykazały, że jest inaczej, że rozwój mo- 15 . wy i myślenia uwikłanego w działaniu przebiega u dziecka od początku w ścisłym wzajemnym powiązaniu. Sama jednak myśl Wygotskiego, że jedność mowy i myśli tworzy się w procesie rozwoju, była słuszna. Trzeci rozdział zawiera opis metody badań nad dynamiką kształtowania się uogólnień u dzieci i opis wyników uzyskanych tą metodą. Materiały te, opublikowane w języku angielskim, wzbudziły żywe zainteresowanie psychologów zachodnich. Przy lekturze tego rodzaju może się wydawać, że autor wiązał myślenie pojęciowe tylko z okresem dorastania. Wrażenie to powstaje z dwóch powodów. Po pierwsze, Wygotskł stosował termin „pojęcie" tylko do najwyższych form pojęć abstrakcyjnych, będących produktem operacji czysto teoretycznych. Po drugie, takie stawianie sprawy było konsekwencją jego dość sztucznej metody, odrywającej myślenie od realnej praktyki dziecka. Gdyby zastosował inną metodę, miałby okazję pokazać jasno, że myślenie pojęciowe i dominująca rola słowa w myśleniu występuje już we wcześniejszych stadiach rozwojowych. Zasługą autora jest pokazanie po raz pierwszy stopni rozwoju uogólnienia u dziecka. Czwarty rozdział obejmuje wyniki badań na temat rozwoju pojęć naukowych i potocznych w życiu dziecka, które to badania przeprowadził Wygotski, a także jego współpracownicy, m. in. Ż. J. Szif. Autor dowodzi, że rozwój pojęć i myślenia przebiega przede wszystkim pod wpływem systematycznego nauczania w szkole, które stanowi podstawową i specyficzną dla człowieka formę rozwijania jego świadomości. Przeciwstawienie pojęć „potocznych" i „naukowych" było potem wiele razy dyskutowane. Podnoszono, że pojęcia potoczne nie rozwijają się spontanicznie, lecz i one kształtują się w procesie przyswajania doświadczenia społecznego utrwalonego w języku. Problem ten jest do dziś aktualny, a zasługą Wygotskiego było pokazanie go i próba rozwiązania. Piąty rozdział rozwija problem wzajemnego stosunku myśli i słowa. Problem ten interesował autora od pierwszych lat jego twórczości naukowej, kiedy zajmował się jeszcze niektórymi zagadnieniami językoznawstwa. W rozdziale tym zarysował schematycznie wszystkie te pomysły, których nie zdążył już zrealizować w badaniach. Szczególną uwagę poświęca mowie wewnętrz- nej i jej znaczeniu dla myślenia. Porusza też problem stosunku słowa do świadomości i do afektywno-wolicjonalnych procesów kształtujących osobowość. Trzecia część niniejszego zbioru zawiera cztery artykuły, napisane przez autora w ostatnich miesiącach życia. Pierwszy z nich jest artykułem programowym. Wygotski przedstawia w nim plan badań, jakie zamierzał realizować w mającym powstać instytucie psychologicznym, którego miał być kierownikiem. Drugi zawiera rozwinięte tezy na temat lokalizacji funkcji psychicznych, przygotowane w formie odczytu na pierwszy ukraiński zjazd neurologów w roku 1934. W trzecim i czwartym rozdziale autor analizuje wzajemne stosunki między nauczaniem i rozwojem w wieku przedszkolnym i szkolnym. Porusza także problem tzw. okresów sensytywnych (w artykule trzecim) i zagadnienie „strefy najbliższego rozwoju" (w artykule czwartym). Z uznaniem należy powitać powziętą przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe decyzję wydania tego dzieła. Edward Franus 16 CZĘŚĆ l HISTORIA ROZWOJU WYŻSZYCH FUNKCJI PSYCHICZNYCH l. PROBLEM ROZWOJU WYŻSZYCH FUNKCJI PSYCHICZNYCH Historia rozwoju wyższych funkcji psychicznych stanowi dziedzinę psychologii pozostającą dotąd całkowicie poza obrębem badań naukowych. Mimo ogromnego znaczenia badań nad procesami rozwoju wyższych funkcji psychicznych dla właściwego zrozumienia i wyjaśnienia wszystkich absolutnie stron osobowości dziecka, nie zostały dotąd zakreślone wyraźnie granice tej dziedziny i nie zostały przemyślane pod względem metodologicznym ani podstawowe zagadnienia, ani zadania stojące przed badaczem. Nie wypracowano też odpowiednich metod badawczych, nie nakreślono i nie rozwinięto zarysów teorii lub choćby hipotezy roboczej, która pomogłaby badaczowi w zrozumieniu i wstępnym zinterpretowaniu badanych faktów i zaobserwowanych w toku badań prawidłowości. Co więcej, samo pojęcie rozwoju wyższych funkcji psychicznych w zastosowaniu do psychologii dziecka — moim zdaniem, jedno z głównych pojęć psychologii rozwojowej — pozostaje dotąd jeszcze mętne i niejasne. Jest ono niedostatecznie odgraniczone od innych, bliskich i pokrewnych pojęć, zakres przypisywany mu jest często płynny, treść zaś, jaką mu się nadaje, nie jest dostatecznie sprecyzowana. Rozumie się, że wobec takiego stanu rzeczy trzeba rozpocząć od wyjaśnienia podstawowych pojęć, od przedstawienia głównych zagadnień i sprecyzowania zadań badawczych. Jak prowadzenie badań w nowej dziedzinie nie jest możliwe bez ścisłego i jasnego sformułowania pytań, na które ma się udzielić odpowiedzi, podobnie monografia poświęcona historii rozwoju wyższych funkcji 18 psychicznych dziecka, stanowiąca pierwszą próbę systematycznego przedstawienia i teoretycznego podsumowania licznych badań szczegółowych z tej dziedziny, musi być poprzedzona jasnym określeniem przedmiotu, którego omawianiu ma być poświęcona. Zagadnienie komplikuje jeszcze bardziej to, że określenie przedmiotu wymaga w tym wypadku zasadniczej zmiany tradycyjnego poglądu na proces rozwoju psychicznego dziecka. Zmiana przyjętego powszechnie punktu widzenia, z którego rozpatruje się fakty rozwoju psychicznego, stanowi warunek wstępny, niezbędny do właściwego postawienia interesującego nas zagadnienia. Łatwiej co prawda przyswoić sobie tysiąc nowych faktów w jakiejkolwiek dziedzinie, niż zmienić punkt widzenia na nieliczne znane już fakty. A przecież nader liczne fakty, zajmujące od dawna w systemie psychologii dziecka określone i trwałe miejsce, zostają wyrwane jakby wraz z korzeniami z tych miejsc i ukazują się w zupełnie innym świetle, kiedy zaczyna się je rozpatrywać z punktu widzenia rozwoju wyższych funkcji psychicznych dziecka, czyli z innej strony, niż to robiono dotychczas. Cała trudność naszego problemu wynika nie tyle z tego, że same zagadnienia są nie opracowane lub nowe, ile z tego, że są one jednostronnie i fałszywie ujmowane, że materiał faktów nagromadzonych przez dziesięciolecia jest, już inercyjnie, źle interpretowany po dziś dzień. Jednostronność i błędność tego tradycyjnego poglądu na fakty związane z rozwojem wyższych funkcji psychicznych polega przede wszystkim i głównie na braku umiejętności widzenia ich jako faktów rozwoju historycznego, na jednostronnym rozpatrywaniu ich jako naturalnych procesów i struktur. Nie rozróżnia się w rozwoju psychicznym dziecka, a nawet plącze, elementy naturalne z kulturowymi, przyrodnicze z historycznymi, biologiczne ze społecznymi. Krócej mówiąc, jednostronność i błędność tradycyjnego poglądu polega na błędnym z gruntu rozumieniu istoty badanych zjawisk. Istnieje wiele szczegółowych badań i znakomitych monografii poświęconych poszczególnym stronom, problemom i okresom rozwoju wyższych funkcji psychicznych u dziecka. Mowa dziecka i rysunek, opanowywanie umiejętności czytania i pisania, logika i pogląd dziecka na świat, rozwój pojęcia liczby i operacji liczbo- wych, nawet psychologia algebry i powstawania pojęć były wielokrotnie przedmiotem znakomicie przeprowadzonych badań. Lecz wszystkie te procesy i zjawiska, wszystkie funkcje psychiczne i formy zachowania się studiowano przede wszystkim od ich strony biologicznej, badano z punktu widzenia tworzących je i wchodzących w ich skład procesów naturalnych. Wyższe funkcje psychiczne i złożone kulturowe formy zachowania się ze wszystkimi właściwymi im specyficznymi cechami funkcjonowania i struktury, z całą swoistością ich drogi rozwojowej od powstania do pełnej dojrzałości lub zaniku, z wszystkimi odrębnymi prawami, które nimi rządzą, pozostawały zwykle poza polem widzenia badacza. Złożone zjawiska i procesy rozkładano przy tym na elementy, wskutek czego przestawały one istnieć jako pewne całości, jako struktury. Sprowadzono je do procesów bardziej elementarnych, zajmujących podrzędną pozycję i spełniających określoną funkcje wobec całości, w której skład wchodzą. Jak organizm rozłożony na elementy składowe ujawnia swój skład, ale nie ujawnia już swoich specyficznych właściwości organicznych ani zasad funkcjonowania, tak samo złożone i całościowe struktury psychiczne traciły swoją podstawową jakość, przestawały być, czym były, przy sprowadzaniu ich do procesów o charakterze bardziej elementarnym. Najfatalniej odbiło się tego rodzaju stawianie sprawy na problemie psychicznego rozwoju dziecka. Właśnie samo pojęcie rozwoju różni się w zasadniczy sposób od opisanego, mechanistycz-nego sposobu ujmowania. Złożone procesy psychiczne nie powstają z poszczególnych części lub elementów w taki sam sposób, jak powstaje suma z arytmetycznego dodawania poszczególnych składników. Wskutek takiego podejścia do zagadnień rozwoju wyższych funkcji psychicznych dziecka z reguły analizowano gotowe formy zachowania, zamiast wyjaśniać ich pochodzenie. Często ich genezę zastępowano analizą jednej ze złożonych form zachowania się w różnych stadiach jej rozwoju, tak iż wydawało się, że rozwija się nie forma zachowania jako całość, lecz poszczególne jej elementy, tworzące w sumie, na każdym z określonych etapów 20 swego rozwoju, to lub inne stadium rozwoju danej formy zachowania. Mówiąc prościej, sam proces rozwoju złożonych i wyższych form zachowania pozostawał przy takim ujęciu sprawy nie wyjaśniony i nie uświadomiony w aspekcie metodologicznym. Dane dotyczące genezy zastąpiono na ogół czysto zewnętrznym, mechanicznym, chronologicznym przyporządkowaniem pojawiającego się tego lub innego wyższego procesu psychicznego do określonego wieku. Psychologia na przykład informowała nas, że tworzenie się pojęć abstrakcyjnych występuje w wyraźnej formie u dziecka w wieku około 14 lat, podobnie jak wymiana mlecznych zębów na stałe dokonuje się w wieku około 7 lat. Psychologia nie umiała jednak odpowiedzieć ani na pytanie, dlaczego tworzenie pojęć abstrakcyjnych należy wiązać właśnie z tym wiekiem, ani też na pytanie, z czego powstaje ta umiejętność i jak się rozwija? Nasze porównanie nie jest przypadkowe; odpowiada ono rzeczywistemu stanowi rzeczy w psychologii wieku dziecięcego. Psychologia nie uświadomiła sobie dość wyraźnie różnicy pomiędzy organicznymi i kulturowymi procesami rozwoju i dojrzewania, pomiędzy zasadniczo różnymi rodzajami prawidłowości, jakim podporządkowane są te linie w rozwoju zachowania się dziecka. Psychologię dziecka — dawną i współczesną — charakteryzuje właśnie tendencja odwrotna: tendencja do wrzucania do jednego worka faktów z dziedziny kulturowego i organicznego rozwoju zachowania się dziecka, czyli rozpatrywania jednych i drugich jako zjawisk tego samego rzędu, tej samej natury psychologicznej, stanowiących wyraz prawidłowości o tym samym w zasadzie charakterze. Możemy zamknąć krąg naszych rozważań składających się na krytyczny opis tradycyjnych poglądów na kulturowe procesy rozwoju powracając znowu do tego, od czego zaczęliśmy, a mianowicie do wskazania, w jaki sposób, jakim kosztem osiągano w psychologii dziecka takie sprowadzanie do wspólnego mianownika dwóch różnych rodzajów zjawisk i prawidłowości. Działo się to kosztem rezygnacji z badania specyficznych prawidłowości jednego rodzaju, kosztem sprowadzania złożo.nych procesów psychicznych do elementarnych, kosztem jednostronnego poznania 21 funkcji psychicznych, rozpatrywanych wyłącznie od ich strony przyrodniczej. W specjalnych rozdziałach poświęconych analizie i wyjaśnieniu struktury funkcjonalnej oraz genezy form zachowania się człowieka rozpatrzymy specjalnie zagadnienie całości i elementów f w zastosowaniu do rozwoju wyższych funkcji psychicznych, jak t również zagadnienie sprowadzania wyższych form zachowania się *>• do form elementarnych. Postaramy się wtedy uzasadnić teoretycznie ważniejsze specyficzne prawidłowości procesu rozwoju psychicznego dziecka, tak jak się one zarysowują podczas badania głównych funkcji psychicznych. Nasze oderwane rozważania będą mogły wtedy ukonkretnić się i zatętnić żywą krwią faktów naukowych. Obecnie jednak bezpośrednim i jedynym celem naszych roz- , ważań jest przeciwstawienie sobie dwóch zasadniczych punktów ; widzenia w poglądach na proces rozwoju dziecka. Jeden z nich ; przyjmowano powszechnie przez cały okres istnienia psychologii i dziecka w formie milczącego, przez nikogo nie wypowiedzianego j i nie sformułowanego, niemniej jednak naczelnego i podstawowego założenia wszelkich badań. W nie zmienionej prawie postaci przyjęto go i w obecnych badaniach. Bytuje milcząco na każdej stronicy monografii psychologicznych lub podręczników traktujących o faktach rozwoju wyższych funkcji psychicznych. Drugi punkt widzenia wyłania się z całego dotychczasowego rozwoju zagadnienia, z całego nagromadzonego materiału faktycznego, z faktu, iż przyjmowany przez badaczy dawny punkt widzenia prowadził ich do sprzeczności i ślepych zaułków. Przygotowywała jego krystalizację cała ogromna masa zagadnień nie rozwiązanych przy poprzednim podejściu, cała gmatwanina, która rosła wraz z gromadzeniem faktów na fałszywej podstawie. Do powstania tego drugiego punktu widzenia przyczynił się wreszcie cały przebieg kryzysu w psychologii, osiągnięcia innych dziedzin psychologii genetycznej — psychologii zwierząt, psychologii ludów pierwotnych — i w końcu wprowadzenie do psychologii metody dialektycznej. Jednakże i ten drugi punkt widzenia nie został jeszcze — o ile mi wiadomo — przez nikogo wypowiedziany i sformułowany w sposób dostatecznie jasny i wyczerpujący. Przedstawiając 22 go, postaramy się zebrać i pokazać wszystkie te próby nowego rozumienia historii kulturowego rozwoju dziecka, wszystkie te elementy nowej formuły metodologicznej, które porozrzucane są w pracach u poszczególnych badaczy. Ale nawet zebrane razem, nie dają one jeszcze tego, czego nam potrzeba, co mogłoby posłużyć za punkt wyjścia dla naszej pracy. Dlatego musimy spróbować sprecyzować dokładniej istotę jednego i drugiego punktu widzenia i jednocześnie ustalić punkt wyjścia naszych własnych badań. Pierwszy punkt widzenia charakteryzują — jak już zaznaczyliśmy — trzy momenty: badanie wyższych funkcji psychicznych od strony wchodzących w ich skład procesów przyrodniczych, sprowadzenie wyższych i złożonych procesów do procesów elementarnych, ignorowanie specyficznych cech i prawidłowości kulturowego rozwoju zachowania się. Momenty te charakteryzują zarówno dawną, subiektywną, empiryczną psychologię, jak i nową obiektywną psychologię — amerykański behawioryzm i rosyjską refleksologię. Przy wszystkich głębokich, zasadniczych różnicach dzielących starą i nową psychologię, o których ani na chwilę nie wolno zapominać, łączy oba te kierunki jeden wspólny, formalny moment metodologiczny, na który zwracali już niejednokrotnie uwagę różni autorzy. Jest to analityczne nastawienie obu kierunków, utożsamianie zadań badania naukowego z rozkładaniem na czynniki pierwsze, sprowadzanie wyższych form i struktur do niższych, ignorowanie problemu jakości, który nie sprowadza się do zagadnienia różnic ilościowych, jest to adialektyczne myślenie naukowe. Dawna, subiektywna psychologia widziała zasadniczy cel badania naukowego w wyodrębnianiu pierwiastkowych, niepodzielnych elementów przeżyć, które znajdowała bądź to w uzyskanych drogą abstrakcji elementarnych zjawiskach psychicznych, takich jak wrażenie, uczucie zadowolenia, niezadowolenia i wysiłek woli, bądź w wyodrębnionych tą samą drogą elementarnych zjawiskach i funkcjach psychicznych tego rodzaju co uwaga i skojarzenie. Wyższe i złożone procesy rozkładano na części składowe, sprowadzając je bez reszty do różnych pod względem złożoności i form kombinacji tych elementarnych przeżyć lub procesów. 23 W ten sposób powstała ogromna mozaika życia psychicznego, składająca się z poszczególnych fragmentów przeżyć, olbrzymi atomistyczny obraz rozczłonkowanego ducha ludzkiego. Ale i nowa obiektywna psychologia nie ma innych dróg poznania złożonej całości niż analiza i rozkład na czynniki, niż ustalenie składu i sprowadzanie do elementów. Refleksologia zamyka oczy na jakościową odrębność wyższych form zachowania; w myśl jej zasad formy te nie różnią się niczym od niższych, elementarnych procesów. Wszystkie w ogóle procesy zachowania rozkłada się na różne pod względem długości i liczby ogniw odruchy łańcuchowe, które w pewnych wypadkach nie uzewnętrzniają się z powodu zahamowania. Behawioryzm wprawdzie operuje jednostkami nieco innego charakteru, ale jeśli w analizie refleksologicznej wyższych form zachowania się zastąpić jedne jednostki innymi, a w miejsce odruchów podstawić reakcje, to otrzyma się obraz niezwykle podobny do analiz psychologii obiektywnej. Prawdą jest, że behawioryzm — w jego najbardziej konsekwentnej i radykalnej formie — skłonny jest podkreślać rolę i znaczenie organizmu jako całości, skłonny jest widzieć w całościowym ujmowaniu procesów zachowania się istotną cechę różniącą badanie psychologiczne od fizjologicznego. Czasem zdobywa się nawet na rozpatrywanie złożonych całości właśnie jako całości. W tych wypadkach behawioryzm mówi o czynnościach instynktownych i emocjonalnych oraz, w odróżnieniu od nich, o czynnościach nabytych, to jest o systemach wytworzonych nawyków, gotowych do zastosowania w razie powstania odpowiedniej sytuacji. Pojęcia systemu i czynności różnią się, oczywiście, zasadniczo od pojęć sumy arytmetycznej i mechanicznego łańcucha reakcji. Zakładają one określoną prawidłowość w budowie systemu, swoistą rolę systemu jako takiego, wreszcie jego historię powstania i rozwoju, podczas gdy do wyjaśnienia sumy lub łańcucha reakcji nie potrzeba niczego poza prostą zbieżnością, poza zewnętrznym związkiem określonych bodźców i reakcji. Również i pojęcie funkcji psychicznej — nawet w tym sensie, w jakim posługują się nim skrajni zwolennicy behawioryzmu, odmawiający dopatrywania się w tym pojęciu czegokolwiek poza systemem uprzednio 24 wytworzonych nawyków — zakłada bezwzględnie i zawiera w sobie, po pierwsze, stosunek do całości, w ramach której jest wykonywana dana funkcja, po wtóre, wyobrażenie o całościowym charakterze tej właśnie struktury psychicznej, którą nazywa się funkcją. W tym sensie wprowadzenie do psychologii behawiorystycz-nej pojęć „system" i „funkcja" stanowi niewątpliwy krok naprzód w stosunku do czysto mechanistycznej koncepcji zachowania się. Oba te pojęcia mogą w swoim dalszym rozwoju naukowym wcześniej lub później doprowadzić posługujących się nimi badaczy do wycofania się z tej koncepcji. Jednakże w tej formie, w jakiej pojęcia te są obecnie stosowane w psychologii behawio-rystycznej, można je traktować co najwyżej jako wyraz niezadowolenia z dawnych terminów i pojęć. Dlatego nie tworzą one — bo tworzyć, w obecnym stadium swego rozwoju, nie mogą — przesłanek dla takiego badania wyższych form zachowania się, które odpowiadałoby w pełni ich naturze psychologicznej. Stwierdzamy tylko to, wskazując na podobieństwo zachodzące pod pewnym określonym względem pomiędzy psychologią subiektywną a psychologią obiektywną, że atomistyczne nastawienie zarówno psychologii empirycznej, jak i psychologii obiektywnej faktycznie uniemożliwia badanie wyższych procesów psychicznych w sposób w pełni odpowiadający ich psychologicznej naturze. Z samej swej istoty jedna i druga stanowią tylko psychologię procesów elementarnych. Dlatego też nie jest przypadkiem, że w zakresie psychologii dziecka napisano tylko rozdziały odnoszące się do najwcześniejszego wieku, kiedy dojrzewają i rozwijają się przede wszystkim funkcje elementarne, podczas gdy wyższe znajdują się dopiero w stanie zalążkowym, tkwią właściwie w przedhistorycznym okresie swego rozwoju. Dalej zobaczymy, że bez prawidłowego zrozumienia tego okresu przedhistorycznego w rozwoju wyższych funkcji psychicznych nie jest możliwa ani ich analiza naukowa, ani prześledzenie samej historii ich rozwoju. Jedno jest jednak niewątpliwe: właśnie w tym okresie rozwoju kulturowych, wyższych form zachowania dominuje strona przyrodnicza, naturalna, właśnie w tym okresie nadają się one najbardziej do tego, by przeprowadzić ich analizę elementarną. 25 Nie należy się więc dziwić, że na przykład historia rozwoju mowy dziecka kończy się dla większości badaczy we wczesnym okresie, gdy w rzeczywistości ma się ku końcowi tylko proces wykształcania się nawyków artykulacyjnych, proces opanowania zewnętrznej, przyrodniczej strony mowy, pełny zaś rozwój mowy, jako złożonej i wyższej formy zachowania się dopiero się w tyrn czasie zaczyna i dziecko czyni w tym zakresie zaledwie pierwsze kroki. Nie przypadkiem również najwybitniejsi przedstawiciele psychologii dziecka dochodzą do wniosku, że główne jej zainteresowania powinny ogniskować się wokół pierwszych lat życia dziecka. W oczach tych badaczy psychologia dziecka jest psychologia wczesnego dzieciństwa, kiedy wykształcają się podstawowe i elementarne czynności psychiczne — zdaniem ich, dziecko rozwija się najS2ybciej bezpośrednio po urodzeniu i właśnie te pierwsze kroki (jedyne zresztą dostępne dla współczesnej psychologii dziecka) powinien badać psycholog. Podobnie jak w nauce o rozwoju somatycznym, w istocie rzeczy i tu bada się wyłącznie rozwój embrionalny. Porównanie to odzwierciedla prawdziwy stan rzeczy w psychologii dziecka. Wszelkie rozważania o podstawowym znaczeniu pierwszych kroków w rozwoju psychicznym i pryncypialna obrona tezy, że psychologia dziecka jest w swojej istocie psychologią niemowlęctwa i wczesnego wieku dziecięcego, doskonale zgadzają się z tym, co powiedzieliśmy poprzednio. Współczesna psychologia dziecka, ze względu na samą istotę kierunku, który reprezentuje, może badać tylko embrionalny okres rozwoju wyższych funkcji psychicznych, tylko embriologię ducha ludzkiego, w którą zresztą chce się świadomie przekształcić, w miarę jak zdaje sobie sprawę z własnych ograniczeń metodologicznych. Ona również, w istocie rzeczy, bada tylko embriony. Porównanie z embriologią jest nie tylko obiektywnie trafne, lecz zarazem demaskujące. Ukazuje ono słabe punkty psychologii dziecka, zdradza jej piętę achillesową, ujawnia ów przymusowo działający w tej psychologii powściąg i narzucające się jej samo-ograniczenie, z których chce ona uczynić swoją cnotę. Dążenie do poznania podstawowych praw rozwoju na materiale stosunków najbardziej elementarnych i przyrównanie psy- 26 chicznego rozwoju w wieku dziecięcym do rozwoju embrionalnego pokazuje w sposób oczywisty, że psychologia tradycyjna wyobraża sobie rozwój zachowania analogicznie do embrionalnego rozwoju ciała, tj. jako proces czysto przyrodniczy, biologiczny. W istocie rzeczy teza ta opiera się na dobrze znanym i mającym niewątpliwie fundamentalne znaczenie fakcie, że z intensywnym rozwojem mózgu w ciągu pierwszych trzech lat życia, kiedy to następuje zasadniczy przyrost jego wagi, zbiega się przypadający na ten sam okres rozwój elementarnych czynności psychicznych dziecka. Dalecy jesteśmy od myśli, aby w jakimkolwiek stopniu pomniejszać znaczenie pierwszych kroków rozwoju psychicznego dla całej historii osobowości dziecka lub kwestionować znaczenie naukowego badania tych kroków. Zarówno jedno, jak i drugie ma bezsprzecznie ogromne znaczenie, nie tylko dlatego, że biologiczny rozwój zachowania się, wykazujący szczególną intensywność wkrótce po urodzeniu, sam przez się stanowi najważniejszy przedmiot badania psychologicznego, ale także dlatego, że historia rozwoju wyższych funkcji psychicznych niemożliwa jest bez zbadania ich prehistorii, ich korzeni biologicznych, ich zadatków organicznych. W wieku niemowlęcym tkwią korzenie genetyczne dwóch podstawowych kulturowych form zachowania: posługiwania się narzędziami i mową ludzką. Już to samo stawia wiek niemowlęcy w centrum prehistorii rozwoju kulturowego. Chcieliśmy jedynie podkreślić, że dążenie do ograniczenia psychologii dziecka do studiów nad embrionalnym rozwojem wyższych funkcji świadczy o tym, że sama psychologia wyższych funkcji znajduje się w stanie embrionalnym, że psychologii dziecka obce jest samo pojęcie rozwoju wyższych funkcji psychicznych, że z konieczności ogranicza ona pojęcie rozwoju psychicznego dziecka wyłącznie do biologicznego rozwoju funkcji elementarnych, którego przebieg zależy bezpośrednio od dojrzewania mózgu jako funkcji dojrzewania organizmu dziecka. Podobna sytuacja istnieje również w psychologii obiektywnej 1. Nie przypadkowo najlepiej opracowaną, konsekwentną i metodo- 1 Psychologią obiektywną nazywano w tym okresie w ZSRR reflekso-logię (przyp. tłum.). 27 logicznie poprawną część refleksologii stanowi refleksologia okresu niemowlęcego. Nie przypadkowo również w psychologii beha-wiorystycznej najlepsze badania dotyczą wczesnego dzieciństwa i instynktowo-emocjonalnych reakcji małego dziecka. Drogi psychologii obiektywnej i subiektywnej rozchodzą się jednak w miarę zbliżania się do zagadnienia wyższych funkcji psychicznych. Psychologia obiektywna konsekwentnie odrzuca podział funkcji psychicznych na wyższe i niższe, ograniczając się do podziału reakcji na wrodzone i nabyte i rozpatrując te ostatnie jako jednolitą klasę nawyków. Natomiast psychologia empiryczna, z jednej strony, z niezrównaną konsekwencją sprowadzała rozwój psychiczny dziecka do dojrzewania funkcji elementarnych, z drugiej zaś strony — nad każdą z nich nadbudowywała piętro, nie wiadomo skąd wzięte. Obok pamięci mechanicznej rozróżniano, jako wyższą jej formę, pamięć logiczną, nad uwagę mimowolną wynoszono uwagę dowolną; nad wyobraźnią odtwórczą widziano twórczą; nad myśleniem obrazowym wznoszono piętro myślenia pojęciowego, niższe uczucia analogicznie uzupełniano wyższymi, popędowe akty woli — rozumnymi. W taki oto sposób budowano całą naukę o głównych funkcjach psychicznych. Również jednak psychologia dziecka zajmowała się tylko niższą kondygnacją, a rozwój i pochodzenie funkcji wyższych pozostawały całkowicie niewyjaśnione, tym samym powstawał rozbrat pomiędzy psychologią dziecka a psychologią ogólną. Co w psychologii ogólnej ujmowano i wyodrębniano pod nazwą uwagi dowolnej, wyobraźni twórczej, pamięci logicznej, celowych aktów woli itp., czyli jako wyższe formy, wyższe funkcje, to dla psychologii dziecka pozostawało terra incognito,. Historia rozwoju woli u dziecka nie została jeszcze dotąd napisana. W jednym z końcowych rozdziałów naszej monografii postaramy się wykazać, iż twierdzenie to równa się ogólniejszemu: że nie została jeszcze napisana historia rozwoju żadnej z wyższych funkcji psychicznych albo że nie została jeszcze napisana historia rozwoju kulturowego dziecka. Wszystkie te trzy wyrażenia są w swej istocie równoznaczne, wyrażają tę samą myśl. Obecnie jednak możemy posłużyć się tym bezspornym stwierdzeniem jako przykładem dającym się na zasadzie faktycznego podobieństwa lo- 28 sów wielu pokrewnych zagadnień w nauce po prostu uogólnić na wszystkie pozostałe funkcje wyższe, z pozostawieniem na razie na uboczu całego dalszego skomplikowanego biegu myśli; przykład ten powinien uwydatnić w naszych oczach trzy zasadnicze pojęcia w całej naszej pracy: pojęcie wyższej funkcji psychicznej, pojęcie kulturowego rozwoju zachowania sią i pojęcie opanowania własnych procesów zachowania się. Podobnie jak nie napisano jeszcze historii rozwoju woli u dziecka, nie opisano rozwoju żadnej z pozostałych wyższych funkcji: uwagi dowolnej, pamięci logicznej itd. Jest to fakt o zasadniczym znaczeniu, którego nie wolno pominąć. W istocie rzeczy nie wiemy nic o rozwoju tych procesów. Jeżeli nie liczyć fragmentarycznych często dwu-trzy-wierszowych uwag, można powiedzieć, że psychologia dziecka zachowuje wobec tych spraw całkowite milczenie. Brak wyjaśnienia genezy wyższych funkcji prowadzi nieuchronnie do koncepcji w istocie rzeczy metafizycznych: wyższe i niższe formy pamięci, uwagi, myślenia współistnieją obok siebie, nie będąc od siebie zależne, nie pozostając z sobą ani w związku genetycznym, ani funkcjonalnym, ani strukturalnym, zupełnie jakby zostały od początku stworzone w dwojakiej formie — podobnie, jak wyobrażano sobie przed Darwinem pochodzenie rozmaitych gatunków zwierząt. To właśnie zamykało psychologii ogólnej drogę do badania naukowego i do wyjaśniania wyższych procesów, wskutek czego nie tylko historia rozwoju, ale i teoria pamięci logicznej i uwagi dowolnej nie istnieje w psychologii współczesnej. Wspomniany dualizm, metafizyczny podział psychologii na dwa piętra, osiąga swój na j dobitniejszy wyraz w koncepcji podziału psychologii na dwie odrębne, samodzielne nauki: z jednej strony na psychologię fizjologiczną, przyrodniczą, wyjaśniającą lub przyczynową, z drugiej zaś — na rozumiejącą, opisową lub teleologiczną psychologię ducha, tworzącą podstawę dla wszystkich nauk humanistycznych. Ta koncepcja Diltheya, Miinsterber-ga, Husserla i wielu innych, bardzo rozpowszechniona w naszych czasach i mająca wielu zwolenników, ujawnia w czystej postaci dwie różnorodne i przeciwstawne w pewnym sensie tendencje, które ścierały się z sobą w łonie psychologii empirycznej przez cały okres jej istnienia. 29 Psychologia empiryczna, jak wskazuje analiza historyczna i metodologiczna współczesnego kryzysu w psychologii, nie była nigdy jednolita. Pod osłoną empiryzmu istniał nadal przez cały czas ukryty dualizm, który ostatecznie uformował się i skrystalizował w postaci psychologii filozoficznej i psychologii ducha. Psychologia ducha opiera się na zupełnie słusznym stwierdzeniu, że psychologia empiryczna nie jest w stanie wznieść się ponad badanie elementów życia psychicznego, że nie jest w stanie stać się osnową dla nauk humanistycznych — dla historii, językoznawstwa, historii sztuki, nauk o kulturze. Z tego bezspornego stwierdzenia filozofia idealistyczna wyciągnęła następujące wnioski: psychologia ducha z samej swojej istoty nie może być nauką ścisłą; życie duchowe wymaga zrozumienia, a nie wyjaśnienia; eksperyment i indukcja muszą ustąpić miejsca poznaniu intuicyjnemu, analizie bezpośrednich danych świadomości; wyjaśnienie przyczynowe musi być zastąpione te-leologicznym; materializm psychologii wyjaśniającej powinien zostać ostatecznie wyrugowany z wyższej psychologii; przy badaniu ducha należy odżegnać się od wszystkich jego powiązań materialnych i od wszelkich metod myślenia przyrodniczego, deterministycznego. W ten sposób odrodziła się w nowej postaci dawna psychologia jako nauka o duszy w dosłownym i ścisłym sensie tego słowa. Trudno o bardziej przekonywający dowód na to, że na gruncie psychologii empirycznej nie da się rozwiązać zagadnienia wyższych funkcji psychicznych, i na to, że historyczne losy tej nauki, która na naszych oczach rozpada się na dwie części, zmuszają ja do tego, aby poświęcić niższą część na rzecz nauk przyrodniczych w tym celu, aby zachować w czystości wyższą, oddając Bogu, co boskie, i cesarzowi, co cesarskie. Tak więc dylemat, który psychologia empiryczna uznała za fatalny i nieuchronny, sprowadza się do alternatywy: albo fizjologia ducha, albo metafizyka. Psychologia jako nauka jest niemożliwa — taki jest historyczny bilans psychologii empirycznej. Nietrudno przekonać się, że odrodzenie psychologii metafizycznej, całkowita rezygnacja z przyczynowego i materialistycz-nego traktowania zagadnień psychologicznych, powrót do czystego idealizmu w psychologii, neoplatonizm — wszystko to składa 30 się na odwrotny biegun tego adialektycznego, atomistycznego myślenia, o którym mówiliśmy poprzednio w związku z mechani-stycznym rozczłonkowaniem psychiki na poszczególne elementy, stanowiącym wyjściowy i końcowy punkt psychologii empirycznej. Wyższe formy zachowania, zawdzięczające swoje powstanie historycznemu rozwojowi ludzkości, stawiane są bądź na jednej płaszczyźnie z procesami fizjologicznymi, organicznymi — przy czym rozwój ich ogranicza się do pierwszych lat życia, w ciągu których intensywnie wzrasta ciężar mózgu — bądź odcina się je od wszystkiego, co materialne, i przypisuje im nowy, zarazem wieczny, ponadczasowy i swobodny żywot w królestwie idei, odsłaniający się intuicyjnemu poznaniu, przybierającemu formę ponadczasowej „matematyki ducha". Albo-albo. Fizjologia albo matematyka ducha, nie zaś historia zachowania się człowieka jako część ogólnej historii ludzkości. Psychologię rozpatrywaną w aspekcie kultury oprzeć chciana na prawidłowościach o charakterze czysto przyrodniczym, biologicznym lub czysto duchowym, metafizycznym, nie zaś na prawidłowościach historycznych. Powtórzmy ponownie: albo wieczne prawa przyrody, albo wieczne prawa ducha, nie zaś prawa historii. Nawet ci spośród badaczy współczesnych, którzy starają się znaleźć wyjście z zaułków psychologii empirycznej i widzą je w strukturalnej teorii rozwoju psychicznego, lub też w funkcjo-nalno-genetycznym rozpatrywaniu zagadnień psychologii kulturowej, dotknięci są tą chorobą ahistoryczności. Badacze ci wiedzą wprawdzie, że ustalane i odkrywane przez nich genetyczne prawidłowości psychologiczne dotyczą określonego dziecka — dziecka naszej epoki. Wydawałoby się, że stąd jeden tylko krok do uznania historycznego charakteru tych prawidłowości. Ale zamiast dokonać tego kroku naprzód, badacz szybko i odważnie robi krok wstecz — ku zoologii — i twierdzi na przykład, że prawa rządzące rozwojem mowy we wczesnym dzieciństwie, jak i prawa przejawiające się u szympansa przy posługiwaniu się narzędziami, są tymi samymi prawami o charakterze biologicznym. Na odrębność wyższych, specyficznie ludzkich form zachowania się nie pozostaje miejsca. Pojęciem struktury obejmuje się w równej mierze wszystkie 31 formy zachowania się i psychiki. W świetle — lub ściślej mówiąc: w mrokach — „struktury" znowu wszystkie koty są szare: jedyna różnica tkwi w tym, że jedno odwieczne prawo przyrody — prawo asocjacji — zostaje zastąpione przez inne wieczne prawo przyrody: prawo struktury. Dla tego, co kulturowe, historyczne w ludzkich zachowaniu, znowu brak odpowiednich pojęć. Pojęcie struktury przenika stopniowo do fizjologii czynności nerwowych, następnie jeszcze niżej i głębiej — do fizyki, a to, co historyczne (wszystko, co kulturowe, jest z natury swej zjawiskiem historycznym), znowu rozpływa się w tym, co przyrodnicze, to, co kulturowe, w tym, co naturalne. Sprzeczność wewnętrzna i nieprawidłowość metodologiczna takiego podejścia do historycznych kategorii psychologii jakby do kategorii przyrodniczych ujawnia się szczególnie ostro i wyraziście w tych pracach, które mają odwagę wyjść poza granice badania zaczątków wyższych form zachowania się, a pozostawiają niezawodne i przewodnie, ale — jak widać — niedostateczne dla wyjaśnienia wyższych form zachowania się kryterium: paralelizm rozwoju psychicznego i wzrostu wagi mózgu. Badania te wychodzą z założenia, że rozwój wyższych funkcji psychicznych, jeśli chodzi o główne jego cechy, nie kończy się w ciągu pierwszych trzech lat życia; że rozwój ten nie sprowadza się do rozwoju procesów naturalnych wchodzących w skład wyższych form zachowania się; że psychologia może i powinna szukać specyficznych prawidłowości rozwoju kulturowo-psychologicznego. Jednak w najlepszych nawet badaniach tego rodzaju, poświęconych rozwojowi mowy i myślenia dziecka w okresie przedszkolnym i szkolnym, rozwojowi sądzenia i wnioskowania w wieku dziecięcym, rozwojowi dziecięcego światopoglądu, wyobrażeń o świecie i o przyczynowości i rozwojowi innych wyższych i najbardziej złożonych funkcji, struktur i cech osobowości dziecka, swoiste jest podejście metodologiczne do wymienionych zagadnień — polega ono na traktowaniu ich jako przyrodniczych, naturalnych kategorii psychologii. Pomija się przy ich rozpatrywaniu aspekt historyczny. Na przykład, wyobrażenia o świecie i o przyczynowości właściwe współczesnemu dziecku europejskiemu ze środowiska inteligentnego i wyobrażenia na ten sam temat, jakie ma dziecko któregokolwiek z plemion pierwotnych, 32 pogląd na świat dziecka z epoki kamiennej lub z okresu średniowiecza i dziecka XX wieku — wszystko to uważa się w zasadzie za jednakowe, tożsame, równoważne. Rozwój kulturowy odrywa się jakby od historii i rozpatruje się jako proces samowystarczalny, samodzielny, kierowany przez siły wewnętrzne tkwiące w nim samym, podporządkowany swojej własnej, immanentnej logice. Rozwój kulturowy rozpatruje się jako samorozwój. Tym tłumaczy się sztywny, statyczny, bezwzględny charakter, jaki przypisuje się wszystkim prawom rządzącym rozwojem dziecięcego myślenia i poglądu na świat. Znowu mamy przed sobą odwieczne prawa przyrody. Animizm dziecięcy i egocentryzm, myślenie magiczne oparte na zasadzie „partycypacji" (przekonanie, że zjawiska zupełnie różnorodne pozostają z sobą w jakimś związku) i artyficjalizm (przekonanie, że przedmioty i zjawiska przyrody są przez kogoś stworzone, zrobione) oraz wiele innych zjawisk prezentuje się nam jako odwieczne, zawsze cechujące rozwój dziecka, nieuchronne, zawsze jednakowe formy psychiczne. Dziecko i rozwój jego wyższych funkcji psychicznych rozpatrywane są in abstracto — niezależnie od środowiska społecznego, środowiska kulturalnego, panujących w tym środowisku form myślenia logicznego, światopoglądu i wyobrażeń o przyczynowości. W istocie rzeczy niewiele wygraliśmy na tym, że rozstaliśmy się z paralelistycznym ujmowaniem stosunku między rozwojem wyższych czynności psychicznych i wzrostem mózgu, i że rozstaliśmy się z okresem niemowlęctwa. Wprawdzie mamy do czynienia nie z embrionami, lecz z rozwiniętymi i wyjątkowo złożonym formami, ale cóż za korzyść z tego, skoro zamiast ujęcia realistyczno-naturalistycznego, panującego w psychologii dziecka, wprowadza się ujęcie względnie naturalistyczne, propagowane przez nowych badaczy. Tam fakty z zakresu rozwoju wyższych funkcji psychicznych rozpatrywano od strony przyrodniczej, jako procesy naturalne, tutaj, bez porównania bardziej złożone analogiczne fakty rozpatruje się w aspekcie kulturowym, ale najzupełniej tak, jakby były faktami przyrodniczymi. Ten święcący obecnie niejedno zwycięstwo fikcjonalizm, to 33 3 _ Wybrane prace psychologiczne triumfujące als ob — „jak gdyby" 2, w istocie rzeczy ani na jotą nie posuwa sprawy naprzód i nie zbliża nas ani o krok do adekwatnego zrozumienia psychologicznej natury rozwoju zachowania w warunkach kultury. W całe pełni nadal zostaje zachowana naturalistyczna interpretacja faktów i zjawisk rozwoju kulturowego. Natura badanych zjawisk pozostaje zupełnie nie wyjaśniona i mglista. Krok naprzód w porównaniu z psychologią tradycyjną, polegający na ujęciu psychologii dziecka od nowej strony, na wprowadzeniu do niej nowych i ważnych problemów, został całkowicie zniwelowany przez wielki krok wstecz w porównaniu z psychologią tradycyjną, którego to kroku nie mogli uniknąć ci, co chcieli podejść do nowych zjawisk z nowej strony, zachowując przy tym całkowicie stary punkt widzenia. Naturalistyczne podejście do problemów kulturowo-psychologicznych było niewystarczające, jednostronne, częściowo niesłuszne, ale do pewnego stopnia zupełnie uprawnione i uzasadnione w biologicznie ukierunkowanej psychologii niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. Usprawiedliwia takie podejście choćby to, że wszystkie zadania tych badań znajdowały się w obszarze psychologii biologicznej, że wyjaśnienie przyrodniczej strony jakiejkolwiek wyższej funkcji lub operacji psychicznej stanowi absolutnie uprawnione i niezbędne ogniwo w pełnym łańcuchu badań. Błąd tkwił w czym innym. Polegał on na tym, że jedno ogniwo brano za cały łańcuch, że analizę kulturowych form zachowania zastępowano wyjaśnianiem ich genezy i struktury. W nowszych badaniach, w których zadania przesuwa się na inną płaszczyznę, a kulturowe formy zachowania rozpatruje się właśnie jako takie, przy zachowaniu jednak całkowicie naturali-stycznego podejścia, powstaje poważna sprzeczność wewnętrzna. Jeżeli dawne naturalistyczne podejście do wyższych funkcji psychicznych odpowiadało celom badania, to obecnie, przy zmienionych zadaniach, podejście to okazuje się błędne. Tam było ono 2 Autor ma tu na myśli popularną w czasie pisania tej książki idealistyczną koncepcję Yaihingera znaną pod nazwą Philosophie des Als Ob — (przyp. red.). 34 niewystarczające i nieadekwatne w stosunku do badanego zjawiska, tutaj staje się po prostu fałszywe i sprzeczne z naturą przedmiotu badania. Triumfuje ponownie złota reguła psychologicznej mechaniki: to, co zyskaliśmy przez postawienie zadania, straciliśmy przez nieodpowiednie podejście do jego rozwiązania. Zagraliśmy bez powodzenia. Sprawa pozostała w tym samym punkcie, w którym pozostawiliśmy ją o kilka stronic wcześniej. Jeśli wzniesiemy się o jeszcze jeden szczebel wyżej, od wieku szkolnego do okresu dojrzewania, do wieku przejściowego i młodzieńczego, przeżyjemy znowu przez krótki czas to samo złudzenie, z któregośmy się właśnie otrząsnęli. Ponownie, jak przy przejściu od wczesnego dzieciństwa do wieku przedszkolnego i szkolnego, będzie się nam niewątpliwie wydawać, że się oddalamy coraz bardziej od embrionów nie tylko pod względem chronologicznym, ale i pod względem faktycznym, merytorycznym. Wystarczy jednak chwila refleksji, by złudzenie prysło, byśmy się znaleźli znowu tam, gdzie poprzednio. Złudzenie pochodzi stąd, że problemy psychologii kultury zaczynają wyraźnie przeważać w badaniach dotyczących zachowania się dzieci dorastających i młodzieży. Niektórzy badacze wręcz rozróżniają dwie formy dojrzewania: prymitywną i kulturową. Inni widzą zasadniczą i najistotniejszą cechę tego wieku w fakcie „wrastania" dorastającej młodzieży w kulturę. Problemy tego okresu wyraźnie się komplikują w porównaniu z problematyką zachowania się dziecka we wczesnym dzieciństwie. Samym tylko zwiększaniem się mózgu nie można tu niczego wytłumaczyć. W związku z tym bardziej skomplikowany staje się tok badania. Powstaje wrażenie, że tu właśnie rodzi się i kształtuje genetyczna psychologia wyższych funkcji, psychologia rozwoju kulturowego (obie te nazwy są dla nas synonimami) dziecka i podrostka. Dokładna analiza wykazuje jednak, że i tutaj spotykamy się ciągle ze znanymi nam dwoma zasadniczymi ujęciami problemu rozwoju kulturowo-psychologicznego. Nowa jest tylko forma i niektóre szczegóły, ale istota rzeczy pozostaje ta sama. Podejście naturalistyczne cechujące psychologię nastawioną biologicznie reprezentowane jest tym razem przez psychoanalizę, a właściwe psychologii nastawionej metafizycznie — przez „psy- 3* 35 chologię rozumiejącą"3, zorientowaną na filozofię idealistyczną. Dla pierwszej cały rozwój wyższych czynności psychicznych nie jest niczym innym jak pogłębianiem się instynktu seksualnego, metamorfozą pociągu płciowego, zamaskowanym i wysublimowanym rozwojem płciowym. Dla drugiej rozwój wyższych funkcji psychicznych jest procesem czysto duchowym, o którym można powiedzieć tylko, że jest mniej lub bardziej zsynchronizowany z niektórymi procesami zachodzącymi w organizmie, ale sam przez się nie nadaje się do rozpatrywania przyczynowego i wymaga nie tyle wyjaśnienia, ile rozumienia. Dla psychoanalizy wszystko, co kulturowe w psychologii osobowości, stanowi inny aspekt płci, jest pośrednim wyrazem popędów. Ujawnienie zamaskowanych tendencji biologicznych, wyłuskanie naturalnego jądra tkwiącego w każdej kulturowej formie zachowania, rozszyfrowanie biologicznego podłoża historycznych tworów w psychologii człowieka, drążenie podświadomego podglebia kultury jednostki i społeczeństwa, sprowadzenie ich do archaicznych, prymitywnych, pierwotnych form życia psychicznego, przełożenie kultury na język natury, odszukanie przyrodniczego ekwiwalentu funkcjikulturowo-psychologicznej — wszystko to razem wzięte stanowi istotę psychoanalitycznego podejścia do zagadnień psychologii kulturowej, które doprowadza do skrajności jedną z dwóch tendencji współczesnej psychologii w zakresie problematyki wyższych funkcji psychicznych. Pryncypialne ignorowanie specyficznych właściwości wyższych funkcji wiąże się, oczywiście, z podstawowym nastawieniem na analizę biologicznie pojmowanych wszystkich struktur psychologicznych będących produktem kultury. Ideałem tego rodzaju badania jest interpretacja psychologiczna treści dramatu Szekspira czy powieści Dostojewskiego, albo obrazów Leonarda da Vinci jako faktów wziętych z historii seksualnego rozwoju autora lub jako zaszyfrowanych marzeń sennych czytelnika, ewentualnie widza, jeśli chodzi o obrazy artystyczne. Produkty kultury w psychice człowieka są z tego punktu widze- 3 „Psychologią rozumiejącą" (niemieckie: Verstehende Psychologie) autor nazywa idealistyczny kierunek niemieckiej psychologii reprezentowany najwyraźniej w pracach E. Sprangera i przeciwstawiający się przyrodniczej ..psychologii wyjaśniającej" (Erfclaren.de Psychologie) — (przyp. red). nią jedynie psychiczną reprezentacją trzeciorzędnych cech płciowych. Jeżeli w ogóle dominację biologicznego punktu widzenia w zagadnieniach psychologii kultury scharakteryzowaliśmy powyżej jako podejście naturalistyczne, to punkt widzenia psychoanalizy w tej sprawie można by słusznie nazwać ultranaturalistycz-nym. Całkowite przeciwieństwo, a jednocześnie paradoksalne uzupełnienie tej teorii rozwoju wyższych funkcji psychicznych stanowi „psychologia rozumiejąca" wieku przejściowego. Przez usta najwybitniejszego swego przedstawiciela deklaruje ona nieprzejednaną przeciwstawność, a jednocześnie częściową zbieżność obu teorii. Są one zbieżne w tym, że obie opierają się metodologicznie na wysuniętej przez E. Sprangera zasadzie: psychologica — psy-chological, która oznacza, że zjawiska i fakty psychologiczne powinno się rozumieć i wyjaśniać na podstawie faktów psychologicznych, to znaczy psychologicznie. W rozdziale następnym, przy omawianiu metod naszej pracy, powrócimy jeszcze do krytyki tego założenia metodologicznego i postaramy się uwypuklić dwa różne jego znaczenia. Obecnie nadmienimy tylko, że zarówno dla psychoanalizy, jak i dla „psychologii rozumiejącej" zasada psychologicznego podchodzenia do tego, co psychiczne — oznacza w istocie rzeczy co innego niż to, co jest bezpośrednio zawarte w tych słowach. Dla obu tych teorii formuła „psychiczne — psychologicznie" oznacza, że zjawiska i fakty psychiczne należy wyjaśnić tylko w oparciu o fakty psychiczne. W tej interpretacji ta dwuwyrazowa formuła staje się dewizą psychologii idealistycznej. E. Spranger wyraża w ten sposób uznanie Z. Freudowi za to, że przezwyciężył fizjologiczny materializm dawnej psychologii. Głęboka rozbieżność obu teorii zaczyna się dopiero tam, gdzie powstaje rozstrzygająca dla wszelkiej psychologii empirycznej konieczność wyjaśniania — tam, gdzie sama psychologia zaczyna rozszczepiać się na dwoje. Psychoanaliza stara się wyprowadzić to, co psychiczne, z tego, co psychologiczne, i w tym celu wprowadza pojęcie podświadomości, przywraca ciągłość życia psychicznego i asekuruje się przed koniecznością sięgania do pojęć fizjologicznych. Przy tym wszystkim jednak psychoanaliza nie potrafiła przezwyciężyć wulgarnego biologizmu w psychologii. Na 37 36 pierwszym planie stawia popęd płciowy, płeć czyni biologicznym substratem wszelkich późniejszych metamorfoz. To, co kulturowe w psychice człowieka, jest dla niej zjawiskiem pochodnym, wtórnym, stanowi zawsze produkt, a nigdy element pierwotny. Przy tym wszystkim teoria psychoanalityczna, jak już zaznaczano w jej krytyce, wpada w nieprzezwyciężone sprzeczności wewnętrzne. Wypieranie popędu seksualnego i związanych z nim wyobrażeń — koncepcja leżąca u podstaw psychoanalizy — teoria ta tłumaczy działaniem sił, które według tejże teorii powstają dopiero wskutek wyparcia: kulturowe nakazy i motywy są jednocześnie przyczyną i rezultatem wypierania. Sprzeczność ta leży u podstaw całego systemu. Wynika ona nieuchronnie z naturali--stycznego podejścia do kwestii kulturowego rozwoju psychicznego i z usiłowania, by wszystko, co jest w psychice człowieka, wyjaśniać za wszelką cenę według tej samej formuły. Dla „psychologii rozumiejącej" pierwotnym jest duch. Nawet to, co erotyczne i seksualne, nie ma nic wspólnego z dojrzewaniem gruczołów płciowych i staje się przedmiotem analizy psychologicznej tylko na tej podstawie, że jest dane w przeżyciu. Jedno i drugie po prostu zbiega się mniej więcej w czasie. W samoistnym, zamkniętym w sobie, idealnym bycie mieszają się przyrodnicze i kulturowe pierwiastki osobowości. Chociaż „psychologia rozumiejąca" wysuwa na plan pierwszy zagadnienie rozwoju wyższych funkcji psychicznych i chociaż — kto wie czy nie pierwsza w historii naszej nauki — rozwija historyczny punkt widzenia w psychologii, wprowadza go w życie w badaniach, ujmuje w historycznym aspekcie psychologię wieku młodzieńczego — niemniej i ona, zasłoniwszy się słowami, stoi jeszcze całkowicie na dawnych pozycjach i nie rozróżnia w rozwoju psychicznym dziecka tego, co przyrodnicze, od tego, co kulturowe. Jedno i drugie tonie w duchu, który nie zna różnic pomiędzy naturą a kulturą. Słuszniej byłoby powiedzieć, że taka psychologia znajduje się poza naturą i kulturą. Jest metafizyczna. Najlepszym przykładem tego może być fakt, że teoria ta nie uznaje żadnej różnicy pod względem funkcjonalnym, strukturalnym lub genetycznym pomiędzy psychologią popędu seksualnego a psychologią tworzenia się pojęć lub funkcji estetycz- 38 nych; wszystko sprowadza do wspólnego mianownika, interpretuje jednakowo idealistycznie. Jesteśmy jak najdalej od tego, aby nie doceniać znaczenia idei historyzmu, wysuniętej przez tę teorię, lub a limine odrzucać ją z tego tylko powodu, że wchodzi w skład idealistycznego systemu myślowego metafizycznej w istocie rzeczy „psychologii rozumiejącej". Przeciwnie, uważamy tę ideę za szczyt tego, co w swoim rozwoju zdołała osiągnąć psychologia idealistyczna zajmująca się zagadnieniem rozwoju wyższych funkcji psychicznych dziecka. Chcemy tylko w związku z tym zaznaczyć, że ta wielka i głęboka idea jest w „psychologii rozumiejącej" reprezentowana w sposób metafizyczny, tj., że tylko od strony for-malno-logicznej, a nie merytorycznej, nie ze względu na treść i realne znaczenie, zbliża się ku przezwyciężeniu w psychologii wąskiego biologizmu i wprowadzeniu do badań psychologicznych perspektywy historycznej. Teoria ta wyzwala psychologię spod władzy odwiecznych praw przyrody po to, aby na ich miejsce wprowadzić odwieczne prawa ducha. Teoria ta, jak mówiliśmy już poprzednio, nie odróżnia w psychologii człowieka tego, co naturalne, od tego, co kulturowe, ponieważ znajduje się poza naturą i kulturą. Jest ona asocjal-na i chociaż wiele mówi o historii, nie chce uznać tej prostej prawdy, że rozwój historyczny jest rozwojem społeczeństwa ludzkiego, a nie abstrakcyjnego ducha ludzkiego, że duch rozwija się w miarę rozwoju społeczeństwa. Jej wnioski i założenia odnoszą się tylko do niemieckiego młodego pokolenia określonej epoki historycznej i jednej tylko określonej klasy społecznej, to znaczy do dorastającej młodzieży klas oświeconych, młodzieży burżuazyj-nej, a więc tego typu historycznego, jaki uformował się w ciągu ostatnich stu lat. Jednak teoria ta bynajmniej nie widzi rozwoju psychicznego dorastającej młodzieży w kontekście historycznym, lecz raczej proklamuje historię królestwa ducha. W istocie rzeczy wprowadzenie aspektu historycznego do psychologii w taki sposób, jak to robi E. Spranger, nie zawiera w sobie niczego nowego, niczego rewolucyjnego. Jest to raczej zwykła tautologia, zwykłe zrównanie w sferze ducha tak różnych w ziemskiej rzeczywistości procesów jak historyczny rozwój ludzkości i psychiczny rozwój mło- 39 dzieży. Nie tylko wrastanie dojrzewającej jednostki w poszczególne dziedziny kultury — prawo, etykę, sztukę, religię, życie zawodowe — ale i same te dziedziny kultury są tu produktem procesu wyłącznie duchowego, samoczynnego, produktem wewnętrznego rozwoju ducha. Przy takim pojmowaniu historii i kultury i przy takim pojmowaniu psychologii zawołanie o historycznym badaniu psychiki jest twierdzeniem tautologicznym, określeniem idem per idem, które oznacza w istocie, że to, co duchowe, należy zbliżyć do duchowego. I tylko tyle, ani odrobiny więcej. Toteż nie wystarczy tylko formalnie zbliżyć do siebie psychologię i historię, trzeba jeszcze zapytać, jaką psychologię i jaką historię zbliżamy. Metafizycznie można zbliżyć absolutnie wszystko do wszystkiego. Najlepszym dowodem tego, że „psychologia rozumiejąca" jest bardziej jeszcze od innych kierunków psychologii daleka od adekwatnego zgłębiania problemów rozwoju kulturowego, pojmowanego przede wszystkim jako realny, przyczynowo uwarunkowany proces, a nie jako abstrakcyjne równanie z „matematyki ducha", może być fakt, że psychologia ta nie czyni żadnego zasadniczego rozróżnienia pomiędzy biologicznymi i historycznymi kategoriami w rozwoju psychicznym młodzieży. Jak już mówiliśmy, instynkt płciowy i tworzenie się pojęć rozpatrywane są jako procesy tego samego charakteru; różnice w typie młodzieży różnych epok historycznych, różnych klas społecznych i narodowości oraz różnice w typie młodzieży różnego wieku i płci, czyli historyczne i biologiczne determinanty rozwoju psychicznego, tworzą w tej teorii jeden szereg. Możemy więc podsumować naszą nieco zbyt długą analizę krytyczną tej postawy wobec problemu rozwoju wyższych funkcji psychicznych, którą reprezentują główne kierunki współczesnej psychologii. Możemy podsumować wyniki naszych rozważań i wysnuć wnioski. Przed tym jednak trzeba zaznaczyć, że przegląd ten miał na celu nie tylko krytykę. Kierowało nami nie tylko dążenie do sprecyzowania tych poglądów, których negacja ma stanowić punkt wyjścia dla naszych badań. Obecny stan badań nad zagadnieniem rozwoju wyższych funkcji psychicznych i te liczne ślepe uliczki, w których znalazło się ono w głównych systemach psychologii współczesnej, staraliśmy 40 się zanalizować w tym celu, aby po pierwsze, nakreślić podstawowy zarys konkretnej treści i przedmiotu naszych badań oraz ustalić znaczenie samych pojęć „rozwój wyższych funkcji psychicznych" i „kulturowy rozwój dziecka"; po drugie, aby postawić sam problem rozwoju wyższych funkcji psychicznych w rzędzie podstawowych problemów psychologii dziecka, wykazać, że od właściwego rozwiązania tego problemu zależy los całego nowego systemu psychologii dziecka, tworzącego się u nas; wreszcie, aby nakreślić schematycznie metodologiczne podejście do tego bardzo złożonego i niezwykle zagmatwanego zagadnienia, pokazać główne kierunki badania. Te stojące przed nami zadania staraliśmy się wykonać analizując krytycznie różne sposoby ujęcia interesującego nas zagadnienia. Pokazaliśmy tym samym podstawowe metodologiczne trudności piętrzące się przed badaczem w tej dziedzinie i uniemożliwiające mu prawidłowe ujęcie tego problemu na tle wszystkich podstawowych systemów współczesnej psychologii. Przezwyciężenie tych trudności stanowi pierwszy i niezbędny warunek nowego podejścia do zagadnień kulturowego rozwoju dziecka. Tym samym formułujemy — wprawdzie w formie negatywnej — podstawowe elementy metodologiczne wytyczające plan i kierunek całej naszej pracy badawczej. Te same elementy w formie pozytywnej powinny znaleźć wyraz w samej pracy. Taki właśnie konkretny opis głównych trudności metodologicznych, w przezwyciężeniu których widzimy podstawowe zadanie całej naszej książki, wydawał się nam najwłaściwszy. Wybraliśmy tę, być może pośrednią, drogę dla naszego zarysu wstępnego, ponieważ pozwala ona najściślej połączyć metodologiczną i eksperymentalną część naszej pracy. Określenie naszych zadań przez przeciwstawienie ich tradycyjnemu ujmowaniu zagadnienia rozwoju kulturowego w psychologii dziecka wydało się nam najodpowiedniejsze z punktu widzenia obecnego stanu samego zagadnienia. Istnieją dwa różne sposoby metodologicznego rozpatrywania konkretnych badań psychologicznych. Jeden sposób polega na omawianiu metodologii w oderwaniu od konkretnych badań, drugi na omawianiu jej w ścisłym powiązaniu z nimi. Można by wymienić niemało przykładów użycia jednego i drugiego sposobu. 41 Jedne zwierzęta są mięczakami, noszą swój kościec na zewnątrz, jak ślimak swoją skorupkę; u innych szkielet znajduje się wewnątrz organizmu, tworząc kościec wewnętrzny. Ten drugi typ organizacji wydaje się nam wyższy nie tylko, jeśli chodzi o zwierzęta, ale również jeśli chodzi o monografie psychologiczne. Dlatego też wybraliśmy właśnie tę drugą drogę. Powracając do wyników naszego krytycznego przeglądu, powinniśmy przede wszystkim ustalić konkretną treść zawartą w słowach „rozwój wyższych funkcji psychicznych" i tym samym określić przedmiot naszych badań. Pojęcie „rozwój wyższych funkcji psychicznych", będące przedmiotem naszych badań, obejmuje dwie grupy zjawisk, które na pierwsze wejrzenie wydają zupełnie różnorodne, a w rzeczywistości stanowią dwa podstawowe konary, czy dwa łożyska : rozwoju wyższych form zachowania się, nierozdzielnie z sobą' związanych, ale nie stapiających się nigdy całkowicie. Są to, po pierwsze, procesy opanowania zewnętrznych środków kulturowego rozwoju i myślenia — języka, pisania, rachunku, rysunku; po drugie, procesy rozwoju specjalnych wyższych funkcji psychicz-nych nie odgraniczonych i nie zdefiniowanych dostatecznie ściśle,, a nazywanych w psychologii tradycyjnej uwagą dowolną, pamięcią logiczną, tworzeniem pojęć itp. Jedne i drugie razem wzięte stanowią właśnie to, co nazywamy umownie rozwojem wyższych form zachowania się dziecka. W istocie rzeczy, jak widzieliśmy, problem rozwoju wyższych form zachowania w takim rozumieniu nie był w ogóle dostrzegany przez psychologię dziecka jako odrębne zagadnienie. Zagadnienie to nie istnieje zupełnie we współczesnym systemie psychologii dziecka jako jednolita i odrębna dziedzina badania. Fragmenty jego rozproszone są w najróżniejszych częściach psychologii dziecka. Ale żadna z dwóch podstawowych części naszego zagadnienia oddzielnie wzięta, a więc rozwój mowy, pisma, rysunku dziecka lub rozwój wyższych funkcji psychicznych we właściwym sensie tego słowa, nie mogła, jak widzieliśmy, znaleźć adekwatnego rozwiązania w psychologii dziecka. Tłumaczy się to głównie tym, że psychologia dziecka nie przyswoiła sobie dotąd tej bezspornej prawdy, że należy rozróżniać dwie, w istocie rzeczy odrębne linie w rozwoju psychicznymi 42 dziecka. Psychologia dziecka mówiąc o rozwoju jego zachowania się nie wie do tej pory, o którą z tych dwóch linii rozwoju chodzi, i miesza je, biorąc tę mieszaninę — będącą produktem nie-zróżnicowanego ujęcia przez naukę złożonego procesu — za rzeczywiście jednolity i prosty proces. Prościej mówiąc, psychologia dziecka nadal uważa proces rozwoju zachowania się dziecka za prosty, podczas gdy w rzeczywistości jest to proces złożony. Tu niewątpliwie tkwi źródło wszystkich głównych pomyłek, fałszywych interpretacji i błędnych ujęć zagadnienia rozwoju wyższych funkcji psychicznych. Wyjaśnienie sobie tej tezy o dwóch liniach rozwoju psychicznego dziecka stanowi niezbędną przesłankę całej naszej pracy i całego dalszego wykładu. Zachowanie się współczesnego kulturalnego człowieka dorosłego, jeżeli pominąć na chwilę zagadnienie ontogenezy, zagadnienie rozwoju w wieku dziecięcym, jest rezultatem dwóch odrębnych procesów rozwoju psychicznego. Jeden z nich to proces ewolucji biologicznej gatunków zwierzęcych, który doprowadził do powstania gatunku Homo sapiens; drugi to proces rozwoju historycznego, dzięki któremu prymitywny człowiek pierwotny przekształcił się w człowieka kulturalnego. Oba te procesy — biologiczny i kulturowy — reprezentowane są w filogenezie jako samodzielne i niezależne linie rozwojowe, stanowiące przedmiot odrębnych, samodzielnych dyscyplin psychologicznych. Cała specyfika i trudność zagadnienia wyższych funkcji psychicznych dziecka tkwi w tym, że w ontogenezie obie te linie zlewają się, tworząc realnie jeden proces. Właśnie dlatego psychologia dziecka nie uświadomiła sobie dotąd specyfiki wyższych form zachowania się, podczas gdy zarówno etnopsychologia (psychologia ludów pierwotnych), jak i psychologia porównawcza (psychologia biologiczna ewolucyjna), stykając się z jedną z tych dwóch linii filogenetycznego rozwoju zachowania się, dawno już uświadomiły sobie swój przedmiot. Przedstawicielom tych nauk nigdy nie przyjdzie do głowy utożsamiać oba te procesy, uważać rozwój od człowieka pierwotnego do kulturalnego za proste przedłużenie rozwoju od zwierzęcia do człowieka, lub też sprowadzać rozwój zachowania się w warunkach kultury do rozwoju biologicznego. Tymczasem to właśnie ma miejsce na każdym kroku w psychologii dziecka. 43 Dlatego też musimy sięgnąć do filogenezy, gdzie nie występuje połączenie i zlewanie się obu linii, po to aby rozplatać ten skomplikowany węzeł, jaki powstał w psychologii dziecka. Musimy powiedzieć, że czynimy to nie tylko w interesie rozjaśnienia i pełniejszego wyrażenia podstawowej myśli naszego szkicu, lecz i w interesie samych badań, a nawet więcej — w interesie całej nauki p rozwoju wyższych form zachowania się w aspekcie ontogenetycznym. Wyjaśnienie bowiem podstawowych pojęć, za pomocą których można dopiero po raz pierwszy sformułować problem rozwoju wyższych funkcji psychicznych dziecka w sposób adekwatny do samego przedmiotu, wymaga, przy obecnym stanie naszej wiedzy w tej dziedzinie, oparcia się na analizie przebiegu rozwoju psychiki człowieka w kolejnych stadiach rozwoju historycznego. Rozumie się samo przez się, że opierać się na tych danych wcale nie znaczy przenosić je bezpośrednio do nauki o ontogenezie. Ani na chwilę nie wolno zapominać o specyfice powstającej wskutek zlania się dwóch różnych linii rozwoju w ontogenezie. Jest to centralny fakt determinujący wszystko inne. Musimy zawsze o nim pamiętać, nawet wtedy, gdy na pewien czas pozostawiamy go jak gdyby na uboczu, aby w filogenezie jaśniej dostrzec każdą z obu linii oddzielnie. Nad rozwojem biologicznym — od najniżej zorganizowanych zwierząt do człowieka — możemy się obecnie nie zatrzymywać. Idea ewolucji w swym zastosowaniu do psychologii jest dostatecznie przyswojona i tak dalece weszła w świadomość powszechną, że wymaga raczej przypomnienia niż wyjaśnienia. Wraz z ewolucją gatunków zwierzęcych podlegało ewolucji również zachowanie się. Przypominamy o tym fakcie tylko przy okazji. Co prawda w dziedzinie psychologii porównawczej wielu faktów wciąż jeszcze nie znamy. Nauka nie zna jeszcze wielu ogniw procesu ewolucyjnego. Niektóre ogniwa najbliższe człowiekowi albo w ogóle wypadły z łańcucha, albo nie zostały zbadane na tyle, aby można było stworzyć wyczerpujący i pełny obraz biologicznego rozwoju zachowania się. Ale mimo to w ogólnych zarysach obraz ten jest dla nas wyraźny, a w ostatnim czasie, dzięki badaniom wyższych czynności nerwowych prowadzonym metodą odruchów warunkowych i dzięki odkryciu zaczątków intelektu u małp człekokształt- 44 nych, biologiczne korzenie zachowania się człowieka i jego genetyczne przesłanki ukazały się naszym oczom w nowym i dosta^-tecznie jasnym świetle. W sposób bardziej skomplikowany przedstawia się sprawa, jeśli chodzi o drugą linię rozwoju zachowania się człowieka — linię historycznego lub kulturowego rozwoju zachowania się, odpowiadającą całej historycznej drodze ludzkości od pierwotnego, pół-zwierzęcego stanu ludzi do współczesnej nam kultury, a rozpoczynającą się tam, gdzie kończy się linia ewolucji biologicznej. Tego zagadnienia, niezmiernie pouczającego dla całego naszego problemu, nie będziemy analizować szczegółowo i wyczerpująco, ponieważ zaprowadziłoby to nas zbyt daleko poza bezpośredni przedmiot naszych badań — dziecko. Ograniczymy się więc tylko do niektórych, najważniejszych momentów związanych z interesującym nas tematem, charakteryzujących tę nową i w psychologii dziecka zupełnie nieznaną drogę i typ rozwoju. Zasadnicza i podstawowa różnica pomiędzy historycznym rozwojem ludzkości a ewolucją biologiczną gatunków zwierzęcych jest powszechnie znana i możemy znowu ograniczyć się tylko do przypomnienia jej, po to, aby móc wyprowadzić jasny i bezsporny wniosek: w tym samym stopniu, w jakim historyczny rozwój ludzkości różni się od ewolucji biologicznej gatunków zwierzęcych, powinny różnić się od siebie typ kulturowy i typ biologiczny rozwoju zachowania, ponieważ zarówno jeden, jak i drugi proces stanowi fragment ogólniejszych procesów — historii i ewolucji. Tak więc mamy przed sobą proces rozwoju psychicznego sui ge-neris, proces swoistego rodzaju. Za podstawową różnicę pomiędzy tym procesem a procesem ewolucyjnym, determinującą wszystkie inne różnice, należy uważać okoliczność, że rozwój wyższych funkcji psychicznych nie powoduje zmiany typu biologicznego człowieka, podczas gdy w ewolucyjnym typie rozwojowym zmiana typu biologicznego stanowi regułę. Jak wiadomo i jak niejednokrotnie wskazywano, wspomniana okoliczność dowodzi odrębności historycznego rozwoju człowieka. Przy zupełnie zmienionym charakterze przystosowania się na plan pierwszy wysuwa się u człowieka rozwój jego sztucznych organów — narzędzi, a nie zmiany w narządach i budowie ciała. 45 Ta teza o rozwoju nie wywołującym zmian w typie biologicznym nabiera zupełnie szczególnego i wyjątkowego znaczenia w psychologii, ponieważ z jednej strony pozostaje dotąd niedostatecznie wyjaśniony problem: jaka jest bezpośrednia zależność wyższych form zachowania się, wyższych procesów psychicznych od struktury i czynności układu nerwowego, a co za tym idzie, w jakim zakresie i — co najważniejsze — w jakim sensie możliwa jest w ogóle zmienność lub rozwój wyższych funkcji psychicznych bez odpowiedniej zmienności i rozwoju układu nerwowego i mózgu. Z drugiej strony, wyłania się zupełnie nowe i jak dotąd fatalne dla psychologii pytanie: mówimy zwykle, że u człowieka wskutek specyfiki jego sposobu przystosowania (posługiwanie się narzędziami, praca) rozwój narządów sztucznych zastępuje rozwój narządów naturalnych, ale jeśli tak — to, co zastępuje w rozwoju psychicznym organiczny rozwój układu nerwowego; co w ogóle mamy na myśli mówiąc o rozwoju wyższych funkcji psychicznych bez zmian w typie biologicznym? Wiemy, że każdy gatunek zwierzęcy posiada własny, jemu właściwy i dla niego charakterystyczny typ zachowania się, odpowiadający strukturze i funkcjom jego organizmu. Wiemy również, że każdy istotny krok w biologicznym rozwoju zachowania się związany jest ze zmianami w strukturze i funkcjonowaniu układu nerwowego. Wiemy, że ogólnie biorąc, rozwój mózgu odbywał się drogą nadbudowywania nowyqh pięter nad starszymi, że — co za tym idzie — pramózg u wszystkich niższych zwierząt zbudowany jest jednakowo, że każdy nowy stopień w rozwoju wyższych funkcji psychicznych powstaje wraz z nadbudową nowego piętra w ośrodkowym układzie nerwowym. Wystarczy przypomnieć rolę i znaczenie kory mózgowej jako narządu, w którym tworzą się odruchy, aby zilustrować ten związek pomiędzy każdym nowym stopniem w rozwoju wyższych funkcji psychicznych a nowym piętrem w rozwoju mózgu. Jest to fakt o zasadniczym znaczeniu. Ale człowiek pierwotny nie wykazuje żadnych istotnych odrębności w typie biologicznym, odrębności, którym można by przypisać całą ogromną odmienność zachowania. Jak wykazują zgodnie wszystkie nowe badania w tej dziedzinie, odnosi się to zarówno do najpierwotniejszych ludzi spośród plemion żyjących obecnie, którym, zgodnie z opinią jednego z badaczy, należy przyznać w całej pełni tytuł człowieka, jak i do człowieka przedhistorycznego z najbliższej nam epoki, o którym wiemy, że również on nie zdradzał na tyle wyraźnych odrębności organicznych, aby uzasadniało to zaliczenie go do niższej kategorii ludzkiej. I w jednym, i w drugim wypadku mamy do czynienia, zdaniem tegoż badacza, z pełnowartościowym typem ludzkim, tylko bardziej prymitywnym. Wszystkie badania potwierdzają tę tezę i wykazują, że w typie biologicznym człowieka prymitywnego brak istotnych cech, które mogłyby powodować różnice między jego zachowaniem się a zachowaniem człowieka cywilizowanego. Wszystkie elementarne funkcje psychiczne i fizjologiczne — wrażenia, ruchy, reakcje itd. — nie wykazują żadnych odchyleń od tego, co nam wiadomo o tychże funkcjach u człowieka cywilizowanego. Fakt ten ma równie zasadnicze znaczenie dla psychologii człowieka pierwotnego, dla psychologii historycznej, jak teza przeciwna — dla psychologii biologicznej. Nasuwają się, oczywiście, dwie hipotezy, które musimy z miejsca odrzucić bez głębszej analizy, jedną — jako wyraźnie nieuzasadnioną i dawno odrzuconą przez naukę, drugą — jako wykraczającą w ogóle poza granice nauki. Pierwsza polega na tym, że duch ludzki, jak przypuszczali zwolennicy psychologii asocjacyjnej zajmujący się zagadnieniami kultury pierwotnej, pozostaje wciąż ten sam — po wsze czasy i że niezmienne są również podstawowe prawa psychologiczne, prawa kojarzenia, swoistość zaś zachowania i myślenia człowieka pierwotnego można wytłumaczyć wyłącznie ubóstwem i ograniczonością jego doświadczenia. Pogląd ten, jak przed chwilą powiedzieliśmy, opiera się na założeniu, że w procesie historycznego rozwoju ludzkości funkcje psychiczne pozostały niezmienne, zmieniła się tylko treść psychiki, treść i suma doświadczeń, natomiast same sposoby myślenia, struktura i funkcje procesów psychicznych pozostały identyczne u człowieka pierwotnego i u człowieka cywilizowanego. W istocie rzeczy hipoteza ta w formie zamaskowanej występuje nadal w tych systemach psychologii dziecka, które nie rozróżniają kulturowego i biologicznego rozwoju zachowania się, to 47 l jest prawie w całej psychologii dziecka w ogóle. Ale dla psychologii etnologicznej teoria ta ma obecnie jedynie historyczne znaczenie. Dwa jej podstawowe błędy polegają na tym, że po pierwsze, przy wyjaśnianiu historycznego rozwoju zachowania się i myślenia usiłuje opierać się na prawach psychologii jednostki — prawach kojarzenia (ignorowanie społecznego charakteru tego procesu) i, po wtóre, wykazuje nie znajdującą w niczym usprawiedliwienia ślepotę wobec głębokich zmian w wyższych funkcjach psychicznych, stanowiących w rzeczywistości treść kulturowego rozwoju zachowania się. O ile nie zmieniły się w procesie rozwoju historycznego elementarne funkcje psychologiczne, o tyle głębokim i wszechstronnym zmianom uległy wyższe funkcje (myślenie werbalne, pamięć logiczna, tworzenie pojęć, uwaga dowolna i inne). Druga hipoteza znajduje jeszcze łatwiejsze wyjście z sytuacji, jeszcze prościej rozwiązuje sprawę. Usuwa po prostu problem naukowy, przenosząc jego rozwiązanie do królestwa ducha. Hipoteza ta sprowadza się do tego, że kultura, jak sądzą niektórzy badacze kultury pierwotnej, w rzeczywistości składa się nie z materialnych faktów, ale z sił, które wywołują te zjawiska — ze zdolności duchowych, z doskonalących się funkcji świadomości. Rozwój psychiczny bez zmiany typu biologicznego tłumaczy się z tego punktu widzenia samoczynnym rozwojem ducha ludzkiego. Lub też, jak tę samą myśl wyraża jeden z badaczy, historię kultury można nazwać historią ducha ludzkiego. Możemy bez dalszych rozważań rozstać się z obiema hipotezami, z których jedna likwiduje interesujący nas problem w ten sposób, że po prostu neguje fakt rozwoju funkcji psychicznych w warunkach kultury, druga — w ten sposób, że samą kulturę i jej rozwój roztapia w historii ducha ludzkiego. Znów pojawia się przed nami poprzednie zagadnienie: czym jest ten rozwój wyższych funkcji psychicznych bez zmian w typie biologicznym? Chcemy przede wszystkim zaznaczyć, że treść rozwoju wyższych funkcji psychicznych, jak staraliśmy się to określić powyżej, pokrywa się całkowicie z tym, co wiadomo nam z psychologii człowieka pierwotnego. Dziedzina rozwoju wyższych funkcji psychicznych, którą przedtem staraliśmy się zdefiniować na podsta-48 wie wskaźników czysto negatywnych: białych plam i nie rozwiązanych zagadnień w psychologii dziecka — obecnie zarysowuje się nam dostatecznie wyraźnie w swoich granicach i konturach. Jeden z najwybitniejszych badaczy myślenia pierwotnego słusznie zauważył, że myśl o tym, iż wyższych funkcji psychicznych nie można zrozumieć bez badań socjologicznych, tj. iż są one produktem nie biologicznego, lecz społecznego rozwoju zachowania, nie jest nowa. Dopiero jednak w ostatnich dziesięcioleciach uzyskała ona mocną podstawę faktyczną w badaniach z zakresu etnopsychologii i obecnie może być uznana za bezsporne stwierdzenie naszej nauki. W związku z interesującym nas tematem oznacza to, że rozwój wyższych funkcji psychicznych stanowi jedną z głównych stron kulturowego rozwoju zachowania się. Nie wymaga chyba specjalnych dowodów również pogląd, że istnienie drugiego z wyodrębnionych przez nas odgałęzień rozwoju kulturowego, jakim jest mianowicie opanowanie zewnętrznych środków kulturowego zachowania się i myślenia, to znaczy języka, rachunku, pisma, rysunku itp., znajduje również całkowite i bezsporne potwierdzenie w danych etnopsychologii. Możemy więc przyjąć, że pojęcie „kulturowy rozwój zachowania" zostało wyjaśnione w wystarczającej mierze dla wstępnej orientacji. Na tym moglibyśmy przerwać nasz przymusowy wypad do innych dziedzin psychologii genetycznej, który oderwał nas na pewien czas od naszego zasadniczego celu. Zanim jednak powrócimy znowu do ontogenezy, powinniśmy krótko sformułować wniosek, który, jak się nam wydaje, jest w pełni uzasadniony. Wniosek ten brzmi: kultura tworzy szczególne formy zachowania się, zmienia przebieg funkcji psychicznych, nadbudowuje nowe piętra w rozwijającym się systemie zachowania człowieka. Jest to fakt podstawowy, o którym przekonuje nas każda stronica psychologii człowieka pierwotnego, badającej rozwój kulturowo-psy-chiczny w czystej, izolowanej postaci. W procesie rozwoju historycznego człowiek społeczny zmienia sposoby i formy swojego zachowania, przekształca naturalne dyspozycje i funkcje, wypracowuje i tworzy nowe formy zachowania — specyficznie kulturowe. 4 — Wybrane prace psychologiczne 49 Nie będziemy obecnie starali się dokładniej określić specyficznych prawidłowości powstawania, funkcjonowania i struktury tych wyższych form zachowania się. Odpowiedź na te pytania powinniśmy znaleźć w naszych badaniach. Obecnie możemy tylko czysto formalnie odpowiedzieć na dwa pytania postawione wcześniej, a więc: mówiąc o kulturowym rozwoju dziecka mamy na myśli proces odpowiadający rozwojowi psychicznemu dokonującemu się w procesie rozwoju historycznego ludzkości. Odpowiedzi merytorycznej na te pytania postaramy się udzielić później językiem samych badań. A priori trudno by nam było jednak wyrzec się myśli, że specyficzna forma przystosowania człowieka do przyrody, która różni go w zasadniczy sposób od zwierząt i sprawia, iż absolutnie niemożliwe jest proste przeniesienie praw życia zwierzęcego (walka o byt) do nauki o społeczeństwie ludzkim, że ta nowa forma przystosowania, stanowiąca podstawę całego historycznego dorobku ludzkości, okaże się niemożliwa bez nowych form zachowania się jako podstawowego mechanizmu utrzymywania równowagi pomiędzy organizmem a środowiskiem. Nowa forma stosunków ze środowiskiem powstała dzięki istnieniu określonych dyspozycji biologicznych, ale wykraczając poza ramy biologii musiała powołać do życia także całkowicie nowy, jakościowo odmienny, inaczej uorganizowany system zachowania. Trudno przyjąć z góry, że społeczeństwo nie tworzy ponad-organicznych form zachowania. Trudno oczekiwać, że posługiwanie się narzędziami, różniące się w zasadniczy sposób od przystosowania organicznego, nie doprowadzi do powstania nowych funkcji, nowego zachowania. Ale to nowe zachowanie, powstające w historycznym okresie rozwoju ludzkości, które w odróżnieniu od form rozwijających się biologicznie nazywamy umownie zachowaniem się wyższego typu, musiało niewątpliwie posiadać swój własny, odrębny proces rozwojowy, swoje odrębne korzenie i drogi. W ten sposób powracamy znowu do ontogenezy. W rozwoju dziecka reprezentowane są (nie powtórzone) oba rodzaje rozwoju psychicznego, które w izolowanej postaci znajdujemy w filogene-zie: biologiczny i historyczny, lub inaczej: naturalny i kulturowy rozwój zachowania się. W ontogenezie oba te procesy mają swoje analogie (nie paralele). Oto podstawowy, kardynalny fakt, wyjściowy punkt całej naszej pracy: istnieją dwie odmienne linie psychicznego rozwoju dziecka, odpowiadające dwóm liniom filo-genetycznego rozwoju zachowania. Myśl ta — o ile nam wiado-mo — nigdzie nie została wypowiedziana, a przecież w świetle współczesnych badań psychologii genetycznej wydaje się całkowicie oczywista i trudno zrozumieć, dlaczego dotąd stale uchodziła uwagi badaczy. Nie chcemy wcale przez to powiedzieć, że ontogeneza w jakiejkolwiek formie lub stopniu jest powtórzeniem lub odtworzeniem filogenezy lub że jest jej paralelą. Mamy na myśli coś zupełnie innego, co tylko przy lenistwie umysłowym może się wydawać nawrotem do argumentacji uznającej słuszność prawa bio-genetycznego. Referując nasze badania będziemy nie raz w celach heurystycznych sięgać do danych filogenezy w tych wypadkach, kiedy zajdzie potrzeba klarownego i jasnego określenia podstawowych, wyjściowych pojęć kulturowego rozwoju zachowania. W następnym rozdziale szczegółowo wyjaśnimy znaczenie tych dygre-, sji. Obecnie wystarczy powiedzieć, że mówiąc o podobieństwie pomiędzy dwiema liniami rozwoju dziecka i dwiema liniami filogenezy bynajmniej nie rozciągamy naszej analogii. na strukturę i treść obu tych procesów. Ograniczamy ją wyłącznie do jednego tylko momentu: do istnienia w filogenezie i ontogenezie dwóch linii rozwoju. Już na wstępie musimy dokonać pierwszego i zasadniczego odstępstwa od prawa biogenetycznego. Oba procesy, przedstawione tu jako odrębne, występują w filogenezie w określonej kolejności podczas gdy w ontogenezie są stopione w jeden jednolity proces. W tym właśnie skłonni jesteśmy widzieć najbardziej podstawową cechę rozwoju psychicznego dziecka ludzkiego, która sprawia, że procesu tego nie można porównywać pod względem jego struktury z żadnym procesem podobnym. Dla tej właśnie cechy odrzucamy paralelizm błogenetyczny. W tym też tkwi podstawowa trudność całego naszego zagadnienia. Wyjaśnijmy tę ważną dla nas sprawę. Kulturowy rozwój ludzkości dokonywał się, jak mówiliśmy powyżej, przy względnej niezmienności typu biologicznego człowieka, w okresie względnej stabilności i zahamowania procesów ewolucyjnych, w warun- 51. kach pewnej stałości biologicznego gatunku Homo sapiens, natomiast rozwój kulturowy dziecka charakteryzuje się przede wszystkim właśnie tym, że dokonuje się w warunkach dynamicznych zmian typu somatycznego. Nakłada się on na procesy wzrostu, dojrzewania i organicznego rozwoju dziecka, tworząc z nim jednolitą całość. Tylko drogą abstrakcji możemy rozdzielić te procesy. Proces wrastania normalnego dziecka w cywilizację jest zwykle stopiony w jednolitą całość jego dojrzewania organicznego. Obie płaszczyzny rozwoju — naturalna i kulturowa — zbiegają się i zlewają się ze sobą. Oba szeregi zmian przenikają się wzajemnie i stanowią w istocie rzeczy jednolity ciąg społeczno-biolo-gicznego kształtowania osobowości dziecka. Rozwój organiczny dokonujący się w środowisku kulturowym przekształca się w proces biologiczny uwarunkowany historycznie. Z drugiej strony, rozwój kulturowy nabiera zupełnie szczególnego, z niczym nieporównywalnego charakteru właśnie dlatego, że przebiega jednocześnie i łącznie z dojrzewaniem organizmu, że jego siedliskiem jest rosnący, zmieniający się, dojrzewający organizm dziecka. Rozwój mowy dziecka może stanowić dobry przykład takiego stopienia się obu płaszczyzn rozwoju — naturalnej i kulturowej. Tę specyfikę rozwoju kulturowego, nakładającego się na procesy wzrostu organizmu i dojrzewania, można zilustrować prostym i wymownym przykładem wziętym z dziedziny zjawisk bezpośrednio interesujących nas w niniejszej książce. Przykładem tym może być rozwój posługiwania się narzędziami w wieku dziecięcym. Jennings wprowadził do psychologii pojęcie systemu aktywności. Terminem tym oznacza on fakt uwarunkowania sposobów i form zachowania się (aktywności), tworzących odpowiedni system, posiadanymi przez organizm narządami i ich organizacją. Na przykład ameba nie może pływać jak infusoria, a infu-soria nie posiada narządu pozwalającego jej przenosić się w locie. Opierając się na tym biologicznie bardzo ważnym pojęciu, badacze psychiki niemowlęcia stwierdzili występowanie w jego rozwoju momentu przełomowego o dużym znaczeniu. Człowiek nie stanowi wyjątku w ogólnym prawie Jenningsa. On także posiada swój system aktywności, który utrzymuje w określonych granicach jego sposoby zachowania. Do systemu tego nie wchodzi na 52 przykład możliwość latania. Ale człowiek tym właśnie góruje nad wszystkimi zwierzętami, że za pośrednictwem narzędzi bezgranicznie rozszerza krąg swojej aktywności. Jego mózg i ręka uczyniły nieograniczenie rozległym jego system aktywności, to jest zakres możliwych i dostępnych form zachowania się. Dlatego w rozwoju dziecka momentem decydującym w sensie wyznaczenia zakresu dostępnych mu form zachowania się jest pierwszy krok na drodze samodzielnego posługiwania się narzędziami — krok, który dziecko wykonuje pod koniec pierwszego roku życia. O inwentarzu sposobów zachowania dziecka możemy więc mówić tylko w odniesieniu do okresu poprzedzającego ten decydujący moment — o ile, oczywiście, chcemy go traktować jako inwentarz biologiczny zestawiony według zasady systemu aktywności. W rzeczywistości jednak już u dziecka sześciomiesięcznego badania wykryły stadium wstępne w rozwoju umiejętności posługiwania się narzędziami. Nie jest to jeszcze, oczywiście, używanie narzędzi we właściwym znaczeniu tego słowa, ale następuje tu już w zasadzie przekroczenie granicy systemu aktywności, stanowiące przygotowanie do pierwszego aktu posługiwania się narzędziami. Dziecko w tym okresie oddziałuje jednym przedmiotem na drugi i próbuje przybliżyć coś za pomocą jakiegoś przedmiotu. W wieku 10 -12 miesięcy, jak wykazały obserwacje, dziecko przejawia umiejętność posługiwania się najprostszymi narzędziami, dając sobie radę z zadaniami podobnymi do tych, które rozwiązują szympansy. K. Biihler zaproponował nazwać ten okres „wiekiem szympansa" dla podkreślenia faktu, że dziecko osiąga wtedy ten sposób posługiwania się narzędziami, który znany jest nam z obserwacji zachowania się wyższych małp człekokształtnych. Fakt, że użycie narzędzi tworzy całkowicie inne uwarunkowanie systemu aktywności człowieka, nie jest sam przez się niczym nowym, chociaż dotąd niedostatecznie bierze go pod uwagę psychologia biologiczna, starająca się zbudować system zachowania się człowieka w oparciu o formułę Jenningsa. Nowe jest tylko ustalenie głównych momentów w rozwoju tego nowego systemu aktywności, będącego wynikiem użytkowania narzędzi — ustalenie, które ma decydujące znaczenie dla całej psychologii wieku niemowlęcego i w ogóle dla psychologii dziecka. Do ostat- 53 nich lat psychologia dziecka po prostu nie zauważała tego kapitalnego faktu i nie mogła sobie uświadomić jego wagi. Zasługa nowych badań polega na tym, że ujawniły one i ukazały w całej złożoności przełom w procesie genetycznym tam, gdzie dawna psychologia albo po prostu widziała pustkę, albo w miejsce procesu genetycznego podsuwała wyjaśnienie spekulatywne. I w nowych jednak badaniach nie uświadomiono sobie z całą jasnością pewnego momentu, ponieważ i one znajdują się jeszcze w niewoli teorii spekulatywnych. Tymczasem moment ten ma kapitalne znaczenie dla całego zagadnienia i on właśnie stanowi obecnie przedmiot naszego bezpośredniego zainteresowania. Cała swoistość dokonującego się u dziecka przejścia od jednego systemu aktywności (zwierzęcego) do drugiego (ludzkiego) tkwi w tym, że jeden z nich nie zastępuje po prostu drugiego, lecz oba rozwijają się jednocześnie i wspólnie. Jest to fakt nie posiadający analogii w historii rozwoju zwierząt ani w historii rozwoju ludzkości. Dziecko nie przechodzi do nowego systemu wtedy, gdy poprzedni system aktywności, zdeterminowany przez organizm, rozwinął się do końca. Dziecko nie zaczyna używać narzędzi tak jak człowiek pierwotny, u którego rozwój organiczny został zakończony. Dziecko przekracza granice systemu według terminologii Jenningsa wtedy, gdy system ten znajduje się jeszcze w początkowym stadium swego rozwoju. Jego mózg i ręka, cała dziedzina dostępnych mu ruchów naturalnych nie są jeszcze dojrzałe w momencie, gdy wychodzi ono już poza granice tej dziedziny. Niemowlę 6-miesięczne jest bardziej jeszcze bezradne niż pisklę, w wieku zaś 10 miesięcy nie umie jeszcze chodzić i odżywiać się samodzielnie; tymczasem na ten właśnie okres przypada u niego „wiek szympansa", kiedy to sięga po raz pierwszy po narzędzie. Na tym przykładzie można najlepiej przekonać się, do jakiego stopnia w ontogenezie cała kolejność rozwoju w porównaniu z kolejnością właściwą filogene-zie ulega pogmatwaniu. Nie znamy lepszego i dobitniejszego dowodu przeciwko teorii paralelizmu biogenetycznego niż historia pierwszego użycia narzędzia. Podczas gdy w rozwoju biologicznym człowieka panuje organiczny system aktywności, a w rozwoju historycznym — instrumentalny system aktywności, podczas gdy w filogenezie oba sy- 54 stemy występują oddzielnie i rozwijały się niezależnie od siebie — w ontogenezie oba te systemy rozwijają się jednocześnie i razem. Połączenie obu tych nurtów rozwoju zachowania — zwierzęcego i ludzkiego — w jeden nurt dowodzi, że cała teoria rekapitulacji biogenetycznej jest bezpodstawna. Widzimy, że rozwój systemu aktywności w ontogenezie ma podwójne uwarunkowanie. Formuła Jenningsa obowiązuje jeszcze, gdy dziecko weszło już w okres rozwoju podlegający nowym prawidłowościom. Fakt ten zasługuje na miano podstawowego kulturowo-biologicznego paradoksu rozwoju dziecka. Rozwojowi podlega nie tylko posługiwanie się narzędziami, ale również system ruchów, wrażeń, mózg i ręka, cały organizm dziecka. Jeden i drugi proces zlewają się w jedną całość, tworząc razem, jak już mówiliśmy, zupełnie szczególny proces rozwoju. Zatem system aktywności dziecka jest na każdym szczeblu funkcją zarówno stopnia rozwoju jego organizmu, jak i stopnia opanowania przez nie narzędzi. Dwa różne systemy rozwijają się łącznie, tworząc w istocie rzeczy nowy system, system szczególnego rodzaju. W filogenezie system aktywności człowieka zależny jest od rozwoju narządów, bądź naturalnych, bądź sztucznych, w ontogenezie zaś system aktywności dziecka zależy od jednego i drugiego jednocześnie. Zajęliśmy się dokładniej formułą Jenningsa, aby za jej pomocą bardziej plastycznie pokazać obie podstawowe właściwości kulturowo-psychicznego rozwoju dziecka: zasadniczą odmienność tego typu rozwoju od rozwoju biologicznego oraz zespolenie się rozwoju organicznego i kulturowego w jednolity proces. Proces kulturowego rozwoju zachowania dziecka w całości i rozwój każdej z poszczególnych funkcji psychicznych wykazują pełną analogię do przytoczonego przykładu, w tym sensie, że każda funkcja psychiczna wykracza w odpowiednim momencie poza granice właściwego jej systemu aktywności i zaczyna swój rozwój kulturowy w ramach zupełnie innego systemu aktywności. Oba systemy rozwijają się jednakże wspólnie i jednolicie, tworząc splot dwóch różnych pod względem swej natury procesów genetycznych. Twierdzenie, iż u człowieka występuje splot obu procesów, należy wyraźnie odróżniać od tego pomieszania obu procesów w rozwoju zachowania, które — jak mówiliśmy poprzednio — 55 było znamienne dla dawnej psychologii. Dawna psychologia nie rozróżniała w ogóle dwóch procesów rozwoju zachowania się dziecka, traktowała rozwój dziecka jako proces jednolity i prosty. Nowy punkt widzenia, przy którym zakłada się jedność procesu rozwoju dziecka, nie pozwala ani na chwilę stracić z oczu jego złożoności. Jeśli dawna psychologia uznawała w zasadzie za możliwe stawianie w jednym szeregu wszystkich zjawisk rozwoju dziecka — na równi rozwój mowy i rozwój chodzenia — to nowy punkt widzenia każe oprzeć się na pojmowaniu rozwoju dziecka jako dialektycznej jedności dwóch zasadniczo różnych łańcuchów zjawisk, zasadniczy zaś cel badań widzieć w adekwatnym badaniu jednego i drugiego łańcucha oraz w śledzeniu praw rządzących ich splataniem się w poszczególnych okresach życia. Tak rozumiane badanie rozwoju wyższych funkcji psychicznych ma zawsze na celu uchwycenie tego procesu jako części bardziej złożonej i większej całości, w powiązaniu z biologicznym rozwojem zachowania się i na tle splatania się obu procesów. Przedmiotem naszego badania jest wobec tego rozwój dokonujący się w przebiegu biologicznego rozwoju dziecka i stapiający się z nim. Dlatego też ściśle odróżniamy jeden proces od drugiego,, ale ich nie oddzielamy w naszej analizie. Dla naszej analizy bynajmniej nie jest obojętne, na jakim tle biologicznym przebiega rozwój kulturowy dziecka, w jakich formach i na jakim szczeblu, następuje splot obu procesów. Sądzimy — i wszystkie nasze badania umacniają w nas to przekonanie — że właśnie różne formy splatania się obu procesów określają specyfikę każdego okresu w ogólnym rozwoju zachowania się i specyficzny typ rozwoju dziecka. Dlatego możemy powtórzyć za E. Kretschmerem, że w psychologii człowieka można przeciwstawić „naturę" i „kulturę", ale tylko umownie. Wbrew Kretschmerowi uważamy jednak, że odróżnienie jednego od dru--giego stanowi konieczną przesłankę dla wszystkich adekwatnych badań psychologicznych. W związku z tym powstaje bardzo ważny problem metodologiczny, który w naturalny sposób wieńczy tok naszego dotychczasowego wywodu. W jaki sposób można w trakcie badania rozróżnić kulturowy i biologiczny rozwój zachowania się i wyodrębnić rozwój kulturowy, którego w rzeczywistości nie spotyka si% 56 w czystej i izolowanej postaci? — Czy żądanie rozróżnienia obu procesów nie jest sprzeczne z uznaniem ich splotu za podstawową formę rozwoju psychicznego dziecka i czy ten ich splot nie stanowi przeszkody uniemożliwiającej wykrycie specyficznych prawidłowości rozwoju kulturowego dziecka? Na pozór sprawa wydaje się rzeczywiście poważna, ale w naszych badaniach napotkaliśmy tylko najzwyklejsze, choć poważne trudności, które jednak nie uniemożliwiły nam badania rozwoju wyższych funkcji psychicznych dziecka. W badaniach można się posłużyć dwiema podstawowymi metodami przezwyciężenia tych trudności: po pierwsze, analizą genetyczną, po drugie, metodą porównawczą. Splot dwóch różnorodnych procesów rozwojowych, rozpatrywanych z genetycznego punktu widzenia, stanowi wielkość zmienną. Na każdym stopniu rozwoju obu procesów rządzą odrębne prawa, występują odmienne formy splatania się. Chociaż oba procesy w ciągu całego okresu dziecięcego przebiegają w złożonej syntezie, to jednak charakter splatania się obu procesów, prawo rządzące tworzeniem się tej syntezy nie pozostaje bez zmian. W historii rozwoju wyższych funkcji psychicznych pełno jest przykładów tego, co W. Wundt w zastosowaniu do mowy nazwał rozwojem przedwczesnym. Wystarczy chociażby przypomnieć przytoczone poprzednio pojawianie się prób narzędziowego użycia przedmiotów u 6- lub 10-miesięcznego dziecka, wyprzedzające proces dojrzewania jego struktury biologicznej, albo przytoczyć same przykłady Wundta, aby z całą oczywistością przekonać się, że psychologia dziecka obfituje w podobne fakty przedwczesnego, nieadekwatnego splatania się obu procesów rozwoju biologicznego i kulturowego. Analiza genetyczna odsłania w splocie tym szereg nawarstwień, tak jak rozpadlina w ziemi odkrywa szereg warstw w jakiejś złożonej strukturze geologicznej. Warunkiem rozwoju wyższych form zachowania się jest określony stopień dojrzałości biologicznej, odpowiednia struktura. Brak tej struktury zamyka drogę do rozwoju kulturowego nawet najwyżej zorganizowanym zwierzętom, najbliższym człowiekowi, a niedostateczny jej rozwój powoduje nieadekwatny, niepełny splot obu systemów aktywności, jakby przemieszczenie lub przesunięcie jednego z nich. Na 57 całej długości ciągu genetycznego te przemieszczenia lub przesunięcia, to właśnie niepełne stapianie się i niezupełna zbieżność obu systemów. Jak już powiedzieliśmy, splot podlega zmianom i w rezultacie nie mamy przed sobą jakiegoś jednolitego na całej linii, zawsze takiego samego i zamkniętego ciągu, lecz szereg połączonych z sobą ogniw różnego rodzaju, charakteru i stopnia. Drugą podstawową metodą badania jest analiza porównawcza różnych typów rozwoju kulturowego. Odchylenie od typu normalnego, patologiczna zmiana procesów rozwoju stanowi dla naszego zagadnienia, jak w ogóle zresztą dla wszystkich zagadnień psychologii dziecka, jakby specjalnie zorganizowany przez naturę eksperyment, który ujawnia nam i odsłania, często z ogromną wyrazistością, rzeczywistą naturę i budowę interesującego nas procesu. Może się wydawać paradoksem okoliczność, że klucz do zgłębienia rozwoju wyższych funkcji psychicznych mamy nadzieję znaleźć w historii rozwoju dziecka upośledzonego, to jest biologicznie niepełnowartościowego. Wyjaśnienie tego paradoksu tkwi w samym charakterze rozwoju wyższych form zachowania się u dziecka obciążonego jakimkolwiek defektem organicznym. Poprzednio rozwinęliśmy szczegółowo myśl, że podstawowa specyfika rozwoju dziecka polega na splataniu się kulturowego i biologicznego procesu rozwoju. U dziecka upośledzonego jednak nie obserwuje się takiego scalenia obu łańcuchów rozwojowych. Defekt organiczny jest zwykle przyczyną mniej lub bardziej wyraźnego rozchodzenia się obu nurtów rozwoju. Kultura ludzka powstała i tworzyła się w warunkach pewnej trwałości i stałości ludzkiego typu biologicznego. Dlatego jej materialne narzędzia i urządzenia, jej społeczno-psychologiczne instytucje i aparaty obliczone są na normalną organizację psychofizjologiczną. Posługiwanie się tymi narzędziami i aparatami zakłada jako swą niezbędną przesłankę istnienie właściwych człowiekowi narządów i funkcji. Wrastanie dziecka w cywilizację uzależnione jest od dojrzewania odpowiednich funkcji i narządów. W znanym nam stadium swego rozwoju biologicznego dziecko opanowuje umiejętność mówienia, jeżeli jego mózg i aparat mowy rozwijają się normalnie. Na wyższym szczeblu rozwoju dziecko opanowuje dziesiętny system liczbowy i umiejętność wypowiadania się za 58 pomocą pisma, jeszcze później — podstawowe operacje arytmetyczne. Ten związek, to przyporządkowanie każdego stadium lub formy rozwoju do określonego momentu w procesie dojrzewania organizmu powstawało przez stulecia i tysiąclecia i doprowadziło do takiego zrastania się obu procesów, że psychologia dziecka przestała Je rozróżniać i umocniła się w przekonaniu, iż opanowanie kulturowych form zachowania jest tak samo naturalnym symptomem dojrzewania organizmu jak te lub inne cechy fizyczne. W konsekwencji symptomy te zaczęto brać za samą treść rozwoju organizmu. Najpierw zauważono, że zahamowanie w rozwoju mowy lub niemożność opanowania pisma w określonym wieku stanowi często oznakę niedorozwoju umysłowego. Następnie zjawiska te zaczęto utożsamiać z samą istotą tego stanu, zamiast widzieć w nich jego symptomy jedynie w pewnych warunkach. Cała tradycyjna defektologia, cała nauka o rozwoju i właściwościach dziecka upośledzonego była przepojona, bardziej jeszcze niż psychologia dziecka, koncepcją jednorodności i jedności procesu rozwojowego dziecka. Stawiała w jednym szeregu pierwotne — biologiczne — właściwości dziecka upośledzonego i wtórne — kulturowe — powikłania związane z upośledzeniem. Było to głównie spowodowane okolicznością, o której mówiliśmy poprzednio — tym mianowicie, że stopniowość i sukcesywność procesu wrastania w cywilizację uwarunkowana jest stopniem rozwoju organizmu. Upośledzenie, stanowiąc odchylenie od ustalonego typu biologicznego człowieka, powodując ubytek poszczególnych funkcji, warunkując w jakimś stopniu przebieg całego rozwoju, który dokonuje się na nieco innych podstawach i według innego trybu — narusza, oczywiście, normalny przebieg procesu wrastania dziecka w kulturę. Przecież kultura zakrojona jest na miarę normalnego, typowego człowieka, przystosowana do jego konstytucji, więc nietypowy rozwój, spowodowany upośledzeniem, utrudnia bezpośrednie wrastanie w kulturę, takie jakie ma miejsce u zdrowego dziecka. Wrastanie dziecka upośledzonego w kulturę komplikuje się jednak najbardziej w sferze, którą poprzednio nazwaliśmy sferą 59 kulturowo-psychicznego rozwoju dziecka: w zakresie wyższych funkcji psychicznych i w zakresie opanowania kulturowych metod i sposobów zachowania się. Oba zakresy, bardziej od wszystkich innych stron i form życia w warunkach kultury, wymagają dla swego rozwoju sprawności psychofizjologicznego aparatu u dziecka, ponieważ oba obejmują szczególne formy zachowania, wytworzone w toku historycznego rozwoju ludzkości, stworzone przez kulturę. Są to formy szczególne, które stanowią jakby kulturowe przedłużenie naturalnych funkcji psychofizjolo-gicznych, podobnie jak narzędzia stanowią jakby przedłużenie narządów. Jak posługiwanie się narzędziami zakłada jako niezbędną przesłankę biologiczną rozwój ręki i mózgu, podobnie normalny typ rozwoju psychofizjologicznego dziecka stanowi niezbędną przesłankę dla rozwoju kulturowo-psychicznego. Dlatego rozwój wyższych funkcji psychicznych dziecka upośledzonego przebiega zupełnie innym torem. Tradycyjna defekto-logia nie uświadomiła sobie faktu, że upośledzenia powodują trudności, zahamowania i odchylenia nie tylko w sferze i w płaszczyźnie biologicznego rozwoju zachowania, ale także w sferze jego rozwoju kulturowego. Wskutek tego rozwój kulturowy dziecka upośledzonego jest dotąd prawie nie znany. Tymczasem fundamentem praktyki defektologicznej zwanej pedagogiką leczniczą4 jest bardzo ważna, ale nie uświadomiona dotąd zasada, którą moglibyśmy określić jako tworzenie okrężnych dróg kulturowego rozwoju dziecka upośledzonego. Wyjaśnijmy na przykładach, co mamy na myśli mówiąc o okrężnych drogach rozwoju kulturowego. Dziecko ociemniałe nie może nauczyć się pisać, ponieważ pismo stanowi system graficznych symbolów lub znaków zastępujących poszczególne dźwięki mowy. U podstaw pisma leży system bodźców optycznych niedostępnych dla niewidomego. Ta forma zachowania, ta funkcja kulturowa, mająca ogromne znaczenie dla rozwoju mowy wewnętrznej i myślenia (czytania), kulturowych form pamięci i innych pozostawała niedostępna dla dziecka ociemniałego dopóty, dopóki nie została stworzona i udostępniona okrężna droga rozwoju umiejętności pisania: tak zwane pismo punktowe lub alfa- W polskiej terminologii: pedagogika specjalna (przyp. tłum.). 60 bet Braille'a. Alfabet dotykowy zastąpił alfabet optyczny, umożliwiając ociemniałym czytanie i pisanie. Tak więc konieczne było stworzenie osobnego, pomocniczego, specjalnego systemu sztucznego, dostosowanego do właściwości dziecka ociemniałego. Pedagogika lecznicza zna wiele podobnych przykładów, i dlatego można bez przesady powiedzieć, że to tworzenie okrężnych dróg rozwoju kulturowego jest jej alfą i omegą. Analogicznie biorąc, obok dźwiękowego języka całej ludzkości stworzony został język gestów dla głuchoniemych — daktylolo-gia, to jest alfabet palcowy, zastępujący mowę ustną pismem w powietrzu. Procesy opanowywania tych kulturowych systemów pomocniczych i posługiwania się nimi różnią się bardzo znacznie od posługiwania się zwykłymi środkami kultury. Czytanie ręką, jak to robi dziecko niewidome, i czytanie okiem — to zupełnie odmienne procesy psychiczne, mimo że jedno i drugie spełnia tę samą funkcję kulturową w zachowaniu się dziecka i mimo że u podstawy jednego i drugiego leży podobny mechanizm fizjologiczny. Jak ślepota prowadzi do zahamowania rozwoju mowy pisanej i do wyboru okrężnych dróg jej rozwoju, tak głuchota uniemożliwia opanowanie mowy ustnej, powodując jedno z najcięższych powikłań całego rozwoju kulturowego. Cały rozwój kulturowy dziecka głuchego przebiegać będzie innym torem niż u dziecka słyszącego. Upośledzenie stwarza pewne trudności dla rozwoju biologicznego, ale zupełnie inne dla rozwoju kulturowego. Tak np. głuchota nie stanowi szczególnie niszczącego i ciężkiego defektu, jeśli chodzi o rozwój organiczny. Zwierzę głuche adaptuje się zwykle lepiej niż ślepe. Ale jeśli chodzi o rozwój kulturowy, głuchota stanowi jedną z najcięższych przeszkód. Okrężne drogi rozwoju mowy prowadzą do nowych, nieporównywalnych i wyjątkowych form zachowania się. Zgodnie z tym, co mówiliśmy poprzednio o rozwoju dziecka zdrowego, możemy powiedzieć, że cechą podstawową różniącą rozwój psychiczny dziecka upośledzonego jest dywergencja, niezgodność, rozbieżność obu linii rozwojowych, czyli brak zespolenia się tych linii, jakie charakteryzuje rozwój dziecka zdrowego. Obie linie rozwojowe rozchodzą się, nie tworzą jednolitego procesu. Luki i braki w jednym łańcuchu wywołują luki w drugim 61 łańcuchu, i to w różnych miejscach. Okrężne drogi rozwoju kulturowego prowadzą do wytwarzania się szczególnych form zachowania się, jakby specjalnie w celach eksperymentalnych. Łatwo zaobserwować na przykład, że zaczątki rozwoju mowy, przypadające u dziecka słyszącego na wiek 18 miesięcy, pojawiają się u dziecka głuchego czasem dopiero w wieku szkolnym i przy tym w zupełnie innej formie. Uzyskujemy więc możność porównawczego badania rozwoju mowy i zdobywamy w ten sposób klucz do zrozumienia splotu rozwoju kulturowego i biologicznego u dziecka nieupośledzonego. Dywergencja i splatanie rzucają na siebie wzajemnie światło i wyjaśniają się wzajemnie w toku badań porównawczych. Jest to ogólna zasada, ważna w badaniu całego przebiegu rozwoju kulturowego. Zgodnie z nią, będziemy badać historię rozwoju kulturowego u dziecka nieupośledzonego i upośledzonego, jako proces jednakowy pod względem swej natury, ale różny pod względem formy swego przebiegu. Pomost od jednego procesu do drugiego stanowi stosunkowo niedawno wprowadzone do nauki pojęcie prymitywizmu dziecięcego. Mimo, że w definicji tego pojęcia są jeszcze pewne momenty sporne, to jednak wyodrębnienie osobnego typu dziecka w aspekcie jego rozwoju psychicznego, mianowicie dziecka prymitywnego, nie natrafia obecnie, jak się zdaje, na sprzeciw z niczyjej strony. Istota tego pojęcia tkwi w przeciwstawieniu prymitywizmu kulturze; jak upośledzenie jest ujemnym biegunem talentu, podobnie prymitywizm jest negatywnym biegunem kultury. Dziecko prymitywne to dziecko, które nie przeszło rozwoju kulturowego, lub też — ściślej mówiąc — dziecko znajdujące się na najniższych szczeblach rozwoju kulturowego. Przez bardzo długi czas prymitywizm psychiki dziecka brano za patologiczną formę rozwoju dziecka i mylono go z niedorozwojem umysłowym. Rzeczywiście przejawy zewnętrzne jednego i drugiego są często bardzo podobne. Mimo wszakże jednakowych symptomów, w rzeczywistości są to zjawiska różnego rodzaju. Dziecko prymitywne w określonych warunkach przechodzi normalny rozwój kulturowy, osiągając poziom intelektualny kulturalnego człowieka. To właśnie różni prymitywizm od niedorozwoju umysłowego. Ten ostatni jest wynikiem defektu organicz- 62 |nego. Niedorozwój umysłowy jest spowodowany niedorozwojem *mózgu. Wskutek tego dziecko nie może przebyć pełnej drogi rozwoju kulturowego, niemniej rozwój ten staje się dla niego możliwy, podobnie jak dla innych upośledzonych dzieci, na drodze okrężnej. Dziecko prymitywne natomiast nie odbiega od normy w swym rozwoju organicznym. Pozostaje tylko poza rozwojem kulturowym wskutek takich lub innych przyczyn, najczęściej zewnętrznych. Obserwacje kliniczne, które doprowadziły do wyodrębnienia specjalnego rodzaju niedorozwoju dziecięcego, jakim jest prymitywizm, wykazały, że może on występować sam przez się jako [izolowane zahamowanie w rozwoju kulturowym. Może jednak też zbiegać się z bardzo różnymi formami dziecięcego upośledzenia i uzdolnień. Jakkolwiek ważne jest samo dla siebie wyodrębnienie czystego typu dziecka-prymitywu i uświadomienie sobie różnicy pomiędzy nim a dzieckiem niedorozwiniętym umysłowo, tj. dzieckiem umysłowo upośledzonym, wskazuje bowiem niewątpliwie, od strony niedorozwoju, na istnienia dwóch różnorodnych dróg rozwoju psychicznego w wieku dziecięcym, to jednak ważniejszy jest dalszy krok, który dotąd nie został zrobiony, ale który niewątpliwie i niechybnie zrobi nauka o dziecięcym prymitywizmie, gdy tylko rozwój kulturowy nieupośledzonego i upośledzonego dziecka będzie dostatecznie zbadany. Krok ten polega na stwierdzeniu, że każde „normalne" dziecko ujawnia w różnym stopniu i w różnych okresach życia cały kompleks symptomów prymitywizmu i że jeżeli nie przeszło ono jeszcze rozwoju kulturowego, to prymitywizm ten jest powszechnym i normalnym stanem dziecka. W jeszcze większym stopniu teza ta odnosi się do dziecka upośledzonego, u którego defekt organiczny zawsze doprowadza do zahamowania rozwoju kulturowego, a co za tym idzie, do prymitywizmu. Czysty typ dziecka prymitywnego jest po prostu doprowadzoną do skrajności kondensacją nienormalnie przedłużającego się stanu normalnego prymitywizmu dziecięcego. Znowu możemy zamknąć krąg, tym razem ostatecznie. Zaczęliśmy od rozróżnienia dwóch linii rozwoju psychicznego w wieku dziecięcym. Konsekwentne rozwijanie tej myśli doprowadziło nas do skonstatowania dwóch różnorodnych typów niedorozwoju 63 II dziecięcego: niedorozwoju umysłowego i prymitywizmu, będących — rzecz jasna — ujemnym odbiciem obu linii normalnego rozwoju. Ale zarówno na płaszczyźnie normy, jak i patologii powinniśmy byli zweryfikować jeszcze jedną symetryczną tezę, mianowicie tezę o zlewaniu się i splataniu dwóch linii, tj. rozwoju i niedorozwoju. To, co biologiczne i kulturowe — w patologii i w normie — okazało się różnorodnymi, odrębnymi i specyficznymi formami rozwoju, które nie współistnieją obok siebie, nie tworzą dwóch poziomów i nie łączą się mechanicznie z sobą, lecz stanowią złożoną jednolitą syntezę. Sformułować podstawowe prawa struktury i rozwoju tej syntezy — oto zasadnicze zadanie naszej pracy. Psychologia dziecka nie znała, jak widzieliśmy, problemu wyższych funkcji psychicznych lub, co oznacza to samo, problemu kulturowego rozwoju dziecka. Dlatego też dotąd nie istnieje dla niej hierarchicznie jeszcze ważniejszy, centralny dla całej psychologii — problem osobowości i jej rozwoju. W pracach najlepszych swoich przedstawicieli psychologia dziecka dochodzi do wniosku, że „opis wewnętrznego obrazu życia człowieka jako całości należy do poety lub do historyka". W istocie rzeczy oznacza to testimonium pauperitatis — świadectwo ubóstwa psychologii dziecka, przyznanie się do braku możliwości badania problemu osobowości w dotychczasowych ramach metodologicznych, w jakich powstała i rozwijała się psychologia dziecka. Tylko zdecydowane wyjście poza te bramy metodologiczne tradycyjnej psychologii dziecka może nam stworzyć szansę zbadania rozwoju tej najwyższej syntezy psychicznej, którą z pełnym uzasadnieniem powinno się nazwać osobowością dziecka. Historia kulturowego rozwoju dziecka doprowadza nas do historii rozwoju osobowości. *:, ;fS O'>"i!i'i II. ANALIZA WYŻSZYCH FUNKCJI PSYCHICZNYCH Mówiliśmy poprzednio, że główną treść i cel naszego badania stanowi analiza wyższych form zachowania. Sytuacja w psychologii współczesnej jest jednak tego rodzaju, że zanim przejdziemy do analizy zagadnień, musimy się zająć zagadnieniem samej analizy. W psychologii współczesnej w wyniku kryzysu, który dotknął samych jej podstaw, dokonuje się na naszych oczach zmiana jej podstaw metodologicznych. Pod tym względem w psychologii powstała sytuacja, której nie znają nauki bardziej rozwinięte. Kiedy mówimy o analizie chemicznej, każdy rozumie zupełnie jasno, co mamy na myśli. Zupełnie inaczej jednak przedstawia się sprawa z analizą psychologiczną. Samo pojęcie analizy psychologicznej jest bardzo wieloznaczne, ponieważ zawiera określenia, które często nie mają nic z sobą wspólnego, a niektóre nawet są wzajemnie sprzeczne. Tak na przykład w ciągu ostatnich dziesięciu lat rozpowszechniło się pojęcie analizy psychologicznej jako podstawowej metody psychologii opisowej. W związku z tym psychologię opisową nazywano niekiedy psychologią analityczną i tym samym przeciwstawiano ją psychologii naukowej. W istocie metoda analityczna w tym rozumieniu zbliżała się do metody fenomenologicznej i cel badania psychologicznego sprowadzał się dlatego do rozczłonkowania złożonej całości przeżyć lub bezpośrednich danych świadomości na ich elementy składowe. Analiza w takim rozumieniu pokrywała się z rozczłonkowaniem przeżyć i w rzeczywistości przeciwstawiała tę koncepcję psychologii wyjaśniającej. 5 _ Wybrane prace psychologiczne W nieco innym sensie pojęcie analizy rozumiano w psychologii tradycyjnej, którą zwykle nazywa się asocjacyjną. W rzeczywistości u podstaw tej psychologii leżał atomistyczny pogląd, że wyższe procesy tworzą się przez sumowanie się poszczególnych elementów, i cel badania znowu sprowadzał się do tego, aby wyższy proces przedstawić jako sumę skojarzonych w odpowiedni sposób elementów składowych. W istocie rzeczy była to psychologia elementów i chociaż stawiała sobie nieco inne zadanie — próbowała bowiem również wyjaśniać zjawiska — niemniej i tu uwidaczniał się ścisły związek pomiędzy tym pojmowaniem analizy a panującym w psychologii fenomenologicznym punktem widzenia. Jak słusznie zauważa K. Lewin, u podstaw tego zjawiska leżał pogląd, że wyższe procesy psychiczne są bardziej skomplikowane, ponieważ obejmują większą liczbę elementów i ich związków niż procesy niższe. Z tego punktu widzenia badacze starali się rozłożyć procesy złożone na wchodzące w ich skład oddzielne procesy i na ich powiązania skojarzeniowe. Ten atomistyczny punkt widzenia doprowadził z kolei do podkreślenia czysto fenomenologicznego problemu, który, jak zaznacza K. Lewin, posiadał sam przez się niewątpliwie istotne znaczenie, lecz przesłaniał dawnej psychologii głęboko tkwiący problem przyczynowo--dynamiczny. Tak więc analiza w tych dwóch podstawowych formach, w jakich znała ją dawna psychologia, bądź przeciwstawia się wyjaśnieniu, jak to ma miejsce w psychologii opisowej, bądź prowadzi w istocie rzeczy wyłącznie do opisu i rozczłonkowania przeżyć i staje się niezdolna do wykrycia związków przyczynowo-dyna-micznych i stosunków leżących u podstaw jakichkolwiek złożonych procesów. Rozwój psychologii współczesnej w zasadniczy sposób zmienił kierunek i znaczenie analizy. Tendencja do badania procesów całościowych, do wykrywania struktur leżących u podstaw zjawisk psychicznych przeciwstawia się dawnej analizie, opierającej się na atomistycznym pojmowaniu psychiki. Intensywny rozwój psychologii postaci w ostatnim okresie można uważać za reakcję na psychologię elementów i na rolę, jaką odgrywała w teorii analiza elementarna. Zresztą sama ta nowa psychologia świadomie przeciwstawia się psychologii elementów, a jej najistotniejszą cechą jest to, że się uważa za psychologię procesów całościowych. Z jednej strony, wielki rozwój psychologii behawiorystycznej we wszystkich jej formach stanowi niewątpliwie reakcję na czysto fenomenologiczne ukierunkowanie dawnej psychologii. W niektórych jej formach widoczne są tendencje do przejścia od analizy opisowej do wyjaśniającej. Tak więc, gdybyśmy chcieli podsumować obecny stan w tej kwestii, musielibyśmy stwierdzić, że oba momenty, jakie były reprezentowane w dawnej psychologii, a od których nowa psychologia zdecydowanie się odżegnuje, doprowadziły do powstania dwóch podstawowych tendencji w nowej psychologii. Z drugiej strony, na naszych oczach powstaje szereg kierunków psychologicznych, które usiłują oprzeć metodę psychologiczną na analizie wyjaśniającej, wśród nich niektóre kierunki psychologii behawiorystycznej, w istocie rzeczy zachowujące jednak atomistyczny charakter dawnej psychologii i traktujące wszystkie wyższe procesy jako sumy lub łańcuchy procesów czy reakcji bardziej elementarnych. Na przykład psychologia postaci, stanowiąca ważny kierunek we współczesnej psychologii, podkreślając znaczenie całości i jej szczególne właściwości, rezygnuje z analizy tych całości i tym samym musi pozostawać mimo wszystko w ramach psychologii opisowej. Tę rozbieżność obu momentów starają się przezwyciężyć ostatnio liczne kierunki psychologiczne o tendencjach syntetyzujących. Jednocześnie na naszych oczach kształtuje się nowy sposób pojmowania analizy psychologicznej. Pierwszą, najjaśniej sformułowaną teorię tej nowej formy analizy tworzy Basów, który w metodzie analizy strukturalnej usiłuje połączyć dwa sposoby podejścia do osobowości — analityczny i całościowy. Próba połączenia tych dwóch sposobów podejścia różni korzystnie metodę Basowa od innych dwóch nurtów, które zwykle trzymają się jednostronnie jednego z tych punktów widzenia. Widzimy to, z jednej strony, na przykładzie skrajnego behawioryzmu, który ze słusznego założenia „wszystko z odruchu" wyprowadza niesłuszny wniosek: „wszystko jest odruchem". Z drugiej strony, widzimy to także na przykładzie współczesnej psychologii całości, która traktuje strukturę jako cechę uniwersalną, bierze za punkt wyj- 5* 67 •jfl1 ścia całościowe procesy psychologiczne i tym samym porusza się po drugim skrajnym torze, nie znajdując drogi do analizy i badania genetycznego, a w konsekwencji do naukowego wyjaśnienia rozwoju zachowania. Wydaje się nam konieczne dokładniejsze rozpatrzenie tej nowej formy analizy psychologicznej, do której nawiązuje stosowana przez nas metoda badań. Basów wyodrębnia realne, obiektywne elementy, jakie składają się na dany proces, a dopiero potem te elementy różnicuje. Uznaje on dane zjawiska za samoistne, po^ siadające istnienie samodzielne, lecz poszukuje w nich części składowych, starając się wszakże, aby każda z tych części zachowywała cechy całości. Na przykład, przy analizie wody cząsteczka H2O, chociaż jest niezmiernie mała, pozostaje obiektywnie realnym elementem wody i równocześnie elementem homogenicznym pod względem swego składu. Dlatego cząsteczki wody powinny być, zgodnie z tą analizą, uważane za istotne elementy tego związku. Analiza strukturalna zajmuje się takimi realnymi, obiektywnie istniejącymi elementami i upatruje swoje zadanie nie tylko w wyodrębnianiu tych elementów, ale i w wyjaśnianiu powiązań i stosunków zachodzących między nimi i determinujących strukturę tej formy i tego typu działania, które powstają z dynamicznego połączenia danych elementów. W ostatnim okresie również psychologia całości dochodzi do tego samego. Tak np. Yolkelt zaznacza, że podstawową cechą współczesnego badania psychologicznego jest nastawienie na badanie całościowe. Jednakże analiza zachowuje swoje znaczenie w takim samym stopniu jak poprzednio i powinna zachować sws znaczenie, dopóki będzie istnieć psychologia. Yolkelt rozróżnia dwa kierunki takiej analizy. Pierwszy można by nazwać analizą całościową, która nie traci z pola widzenia całościowego charakteru badanego przedmiotu, drugi — analizą elementową, której istota sprowadza się do wyodrębnienia i badania poszczególnych elementów. W psychologii dominowała dotąd właśnie ta druga forma. Wielu sądzi, że nowa psychologia w ogóle odżegnuje się od analizy. W rzeczywistości jednak zmienia ona tylko sens i znaczenie analizy, mając na myśli analizę w jej pierwszym znaczeniu. Naturalnie, sam sens analizy trzeba inaczej rozumieć. Jej podstawowym zadaniem staje się tu nie rozłożenie psychologicznej całości na części, lub nawet na fragmenty, lecz wyodrębnienie w każdej całości psychologicznej takich właściwości i momentów, jakie utrzymywałyby prymat tej całości. Widzimy więc zupełnie wyraźną próbę połączenia strukturalnego i analitycznego podejścia w psychologii. Nietrudno jednak dostrzec, że unikając jednego z błędów dawnej psychologii, a mianowicie atomizmu, ta nowa analiza wpada w inny błąd, który faktycznie uniemożliwia jej wyjaśnienie, wykrywanie realnych związków i stosunków tworzących dane zjawisko. Analiza ta, jak mówi Yolkelt, opiera się na opisowym wyodrębnianiu całościowych właściwości procesu, każdy zaś opis zawsze wyodrębnia niektóre określone cechy, wysuwa je na plan pierwszy i stara się je uchwycić. Widzimy więc, że w rzeczywistości błędy dawnej psychologii bynajmniej nie zostały jeszcze przezwyciężone i liczne teorie, pragnące uniknąć atomizmu dawnej psychologu, wchodzą na tory badań czysto opisowych. Taki jest właśnie los teorii strukturalnej. Jest jeszcze inna grupa psychologów, która usiłując wyjść poza obręb psychologii czysto opisowej dochodzi do atomistycznego pojmowania zachowania. Tak oto na naszych oczach powstają pierwsze fundamenty syntetycznego rozumienia pierwszej i drugiej teorii. Jesteśmy świadkami, jak analiza w psychologii zmienia swój charakter. W istocie rzeczy pod różnymi formami rozumienia i stosowania analizy kryją się różne ujęcia faktu psychologicznego. Nietrudno dostrzec, że pojmowanie analizy w psychologii opisowej jest bezpośrednio związane z podstawowym dogmatem tej psychologii, a mianowicie z twierdzeniem, że wyjaśnienie procesów psychicznych w sposób przyrodniczy jest niemożliwe. Również w psychologii elementów analiza jest związana z określonym pojmowaniem faktu psychologicznego, a mianowicie z poglądem, że wszelkie wyższe procesy powstają przez asocjacyjne łączenie się szeregu procesów elementarnych. Teoria psychologiczna zmienia treść pojęcia analizy w zależności od ogólnego swojego podejścia do zagadnień psychologicznych. Za takim lub innym stosowaniem analizy kryje się określone pojmowanie analizowanego faktu. Oto dlaczego wraz ze zmia- 69 68 na podstaw metod badawczych w psychologii zmienia się także nieuchronnie charakter analizy psychologicznej. Analizę wyższych form zachowania cechują trzy ważne momenty, które wzięliśmy też pod uwagę w naszych badaniach. Pierwszy moment, to rozróżnianie analizy rzeczy i analizy procesu. Dotychczas analiza psychologiczna prawie zawsze traktowała analizowany proces jak jakąś rzecz, Strukturę psychologiczną pojmowano jako określoną, trwałą i stałą formę, a zadanie analizy sprowadzało się w istocie do rozłożenia tej formy na poszczególne części. Oto dlaczego w dotychczasowej analizie psychologicznej panowała logika ciała stałego. Proces psychiczny badano i analizowano — użyjemy tu określenia Koffki — przede wszystkim jako mozaikę złożoną ze stałych i niezmiennych części. Tej to analizie rzeczy należy przeciwstawić analizę procesu, która w istocie rzeczy sprowadza się do dynamicznej ekstrakcji głównych czynników tworzących historyczny przebieg danego procesu. W tym sensie do nowego pojmowania analizy doprowadza nas nie psychologia eksperymentalna, lecz psychologia genetyczna. Gdybyśmy chcieli wskazać na najważniejszą zmianę, jaką wnosi psychologia genetyczna do psychologii ogólnej, musielibyśmy przyznać za Wernerem, że zmiana ta polega na wprowadzeniu do psychologii eksperymentalnej genetycznego punktu widzenia. Sam proces psychiczny, niezależnie od tego, czy chodzi o rozwój myślenia, czy o rozwój woli, jest procesem, który ulega obserwo-walnym określonym zmianom. Rozwój ten, jak to się np. dzieje w normalnym spostrzeżeniu, może ograniczyć się do kilku zaledwie sekund, lub nawet ułamków sekundy, a może też, jak to ma miejsce przy skomplikowanych procesach myślenia, przebiegać w ciągu wielu dni lub tygodni. W określonych warunkach udaje się rozwój ten prześledzić. Werner przytacza przykład, jak można ten genetyczny punkt widzenia zastosować do badań eksperymentalnych. Dzięki temu postępowaniu udaje się eksperymentalnie, w laboratorium, wywołać określony rozwój, który dla współczesnego człowieka stanowi proces dawno już zakończony. Mówiliśmy już poprzednio o tym, że stosowaną przez nas metodę można nazwać metodą eksperymentalno-genetyczną, a to w tym sensie, że sztucznie wywołuje ona genetyczny proces rozwoju psychologicznego. Obecnie moglibyśmy powiedzieć, że w tym 70 właśnie tkwi także główne zadanie tej analizy dynamicznej, którą mamy na myśli. Jeżeli analizę rzeczy zastąpimy analizą procesu, to głównym zadaniem takiej analizy stanie się genetyczne > zrekonstruowanie wszystkich czynników rozwoju danego procesu. Podstawowym zadaniem analizy jest przy tym cofnięcie procesu do jego stadium początkowego lub, mówiąc inaczej, przekształcenie rzeczy w proces. Próba takiego eksperymentu polega na tym, aby roztopić każdą zastygłą i skamieniałą psychologiczną formę i przekształcić ją w płynący strumień wyodrębnionych i następujących jeden po drugim momentów. Krócej mówiąc, zadanie tego rodzaju analizy sprowadza się do tego, aby eksperymentalnie przedstawić każdą wyższą formę zachowania się nie jako rzecz, ale jako proces i rozpatrywać ją w ruchu, aby iść nie od rzeczy do jej części, lecz od procesu do jego poszczególnych momentów. Druga zasada, na której opiera się nasze pojmowanie analizy, polega na przeciwstawieniu jej zadań opisowych zadaniom wyjaśniającym. Widzieliśmy, że pojęcie analizy w dawnej psychologii pokrywało się w istocie z pojęciem opisu i było przeciwstawne w stosunku do zadania wyjaśniania zjawisk. Tymczasem prawdziwym zadaniem analizy w każdej nauce jest właśnie wykrycie rzeczywistych stosunków i związków przyczynowo-dynamicznych leżących u podstaw wszelkich zjawisk. W ten sposób analiza staje się naukowym wyjaśnianiem badanego zjawiska, nie zaś tylko jego opisem od strony fenomenologicznej. W tym aspekcie wydaje nam się bardzo ważne to rozdzielenie dwóch sposobów widzenia procesów psychicznych, które K. Lewin wprowadza do psychologii współczesnej. Rozdzielenie to, prawdę mówiąc, podniosło w swoim czasie wszystkie nauki biologiczne na wyższy szczebel, a ściślej biorąc odwiodło je od zwykłego empirycznego opisu zjawisk i doprowadziło do wyjaśniającego badania zjawisk, czyli uczyniło z nich nauki sensu stricto. Jak słusznie zauważa Lewin, wszystkie nauki w swoim czasie przestawiły się z podejścia opisowego na wyjaśniające, a konieczność tego przestawienia się stanowi obecnie najbardziej podstawowy rys przeżywanego przez psychologię krzyzysu. Studium historyczne wykazuje, że próba ograniczania analizy do zadań czysto opisowych nie jest specyficzną właściwością psy- 71 chologii. W dawnych pracach biologicznych twierdzono, że biologia, w odróżnieniu od fizyki, może być z zasadniczych względów tylko nauką opisową. Pogląd ten wszyscy obecnie uważają za bezpodstawny. Powstaje pytanie, czy przejście od opisu do wyjaśniania nie jest charakterystycznym dla wszystkich nauk procesem ich dojrzewania? Wiele dyscyplin naukowych mogło upatrywać swą specyfikę w opisowym charakterze badań. Tak właśnie Dilthey określa zadania psychologii opisowej. Zmiana podejścia opisowego na wyjaśniające nie polega na prostym zastąpieniu jednych pojęć innymi. Rozszerzanie ujęcia opisowego może stopniowo objąć również przejście do uwzględniania związków genetycznych, tak że w miarę rozwoju nauka staje się wyjaśniającą. K. Lewin przytacza wiele podstawowych pojęć biologicznych, które drogą rozszerzania i uzupełniania ich treści związkami genetycznymi przechodziły z kategorii opisu do kategorii wyjaśniania. W naszym rozumieniu droga ta jest rzeczywiście drogą dojrzewania nauki. Z pewnością biologia przed Darwinem była nauką czysto opisową, ponieważ opierała się na analizie opisowej zewnętrznych cech lub właściwości organizmu, nie znając ich pochodzenia i, co za tym idzie, nie umiejąc wyjaśnić ich powstania. Na przykład botanika teoretyczna klasyfikowała rośliny na określone grupy według kształtu liści, kwiatów, właściwości fenotypowych. Okazało się jednakże, że ta sama roślina może posiadać różny wygląd zewnętrzny w zależności od tego, czy rośnie na nizinie czy na terenach wyżynnych. W ten sposób jeden i ten sam organizm w zależności od różnych warunków zewnętrznych wykazuje bardzo zasadnicze różnice zewnętrzne, i odwrotnie: organizmy bardzo różne pod względem pochodzenia, ale znajdujące się w podobnych warunkach zewnętrznych nabierają określonego podobieństwa zewnętrznego, choć w istocie rzeczy pozostają zjawiskami o różnej naturze. Przezwyciężenie tego opisowego, fenotypowego punktu widzenia było, jeśli chodzi o biologię, związane z odkryciem Darwina. Odkryte przez niego pochodzenie gatunków stworzyło podstawy dla zupełnie nowej klasyfikacji organizmów, opartej na zupełnie innych kryteriach naukowych, kryteriach, które K. Lewin, w przeciwieństwie do fenomenologicznych, opartych na przejawach i cechach zewnętrznych, nazywa kondycjonalno-genetycznymi. 72 Zjawiska zaczęto analizować nie od strony ich wyglądu zewnętrznego, lecz od strony ich rzeczywistego pochodzenia. Rozróżnienie tych dwóch punktów widzenia można zilustrować jakimkolwiek przykładem z dziedziny biologii. Tak np. wieloryb z punktu widzenia cech zewnętrznych jest niewątpliwie bliższy rybom niż ssakom, ale z punktu widzenia jego biologicznej natury, jest jednak bliższy krowie i jeleniowi niż szczupakowi lub rekinowi. Analiza fenomenologiczna lub opisowa traktuje dane zjawisko tak, jak się ono przedstawia od strony zewnętrznej, opiera się na naiwnym założeniu, że wygląd lub przejaw zewnętrzny pozostaje w zgodzie z rzeczywistym, realnym związkiem przyczyno-wo-dynamicznym, leżącym u ich podstaw. Punktem wyjścia analizy kondycjonalno-genetycznej jest odsłonięcie realnych związków kryjących się za zewnętrznymi przejawami wszelkiego procesu. Analiza ta interesuje się powstawaniem i zanikaniem, przyczynami i warunkami oraz wszystkimi tymi faktycznymi stosunkami, które leżą u podstaw jakiegokolwiek zjawiska. W tym sensie możemy w ślad za K. Lewinem przenieść do psychologii rozróżnienie fenotypowego i genotypowego punktu widzenia. Przez genetyczne rozpatrywanie zjawiska będziemy rozumieli wykrycie jego pochodzenia, jego podstawy przyczynowo-dynamicznej. Przez ujęcie fenotypowe będziemy rozumieli analizę opierającą się na bezpośrednio dostępnych cechach i zewnętrznych przejawach przedmiotu. Można by przytoczyć niemało przykładów z psychologii ilustrujących poważne błędy spowodowane pomieszaniem obu tych punktów widzenia. Przy badaniu rozwoju mowy będziemy mieli okazję zająć się dwoma podstawowymi przykładami tego rodzaju. Zobaczymy, że od strony zewnętrznej, opisowej, pierwsze przejawy mowy u dziecka w wieku około półtora roku do dwóch lat są podobne do mowy człowieka dorosłego i że na podstawie tego podobieństwa tacy poważni badacze jak Stern dochodzą do wniosku, że już półtoraroczne dziecko uświadamia sobie stosunki między znakiem i znaczeniem, to jest dokonują zbliżenia zjawisk, które z genetycznego punktu widzenia, jak zobaczymy dalej, nie mają z sobą nic wspólnego. Z drugiej strony — takie zjawiska jak mowa egocentryczna i mowa wewnętrzna, które od strony zewnętrznej są do siebie niepodobne i różnią się w bardzo istotny sposób, powinny być, jak 73 wykazują nasze badania, uważane za bliskie pod względem genetycznym. Dochodzimy w ten sposób do podstawowej tezy, którą formułuje Lewin: dwa procesy jednakowe lub podobne pod względem fenotypowym mogą okazać się zupełnie odmienne w sensie przy-czynowo-dynamicznym, i odwrotnie, dwa procesy, które pod względem przyczynowo-dynamicznym są bardzo bliskie, mogą się okazać odmienne, jeśli wziąć je od strony fenotypowej. Z takimi zjawiskami można się spotkać na każdym kroku i zobaczymy, że szereg twierdzeń i ustaleń osiągniętych w dawnej psychologii ukazuje się w zupełnie nowym świetle, gdy od analizy fenotypowej przechodzimy do genotypowej. Tak więc widzimy, że u podstaw fenotypowego punktu widzenia leży zbliżenie procesów oparte na zewnętrznym ich pokrywaniu się lub podobieństwie. W najogólniejszej formie Marks mówi to samo, twierdząc, że „gdyby istota rzeczy bezpośrednio pokrywała się z formą ich przejawów zewnętrznych, to wszelka nauka byłaby zbędna". I rzeczywiście, gdyby fenotypowo przedmiot był tym samym, czym jest on genotypowo, tzn. gdyby zewnętrzne przejawy przedmiotów, tak jak można je widzieć codziennie, wyrażały naprawdę rzeczywiste stosunki między tymi przedmiotami, wówczas nauka byłaby zupełnie zbędna. Wówczas zwykła obserwacja, zwykłe doświadczenie życiowe, zwykła rejestracja faktów mogłaby całkowicie zastąpić analizę naukową. Wszystko to, co spostrzegalibyśmy bezpośrednio, stanowiłoby też przedmiot naszej wiedzy naukowej. Również psychologia poucza nas na każdym kroku, że dwa działania mogą zewnętrznie przebiegać jednakowo, ale pod względem swego pochodzenia, istoty i natury mogą się głęboko różnić. W tych wypadkach właśnie są potrzebne specjalne środki analizy naukowej, aby ujawnić wewnętrzną odmienność, kryjącą się za podobieństwem zewnętrznym. W tych wypadkach właśnie potrzebna jest analiza naukowa, to jest umiejętność wykrywania za zewnętrznym obrazem procesu jego istoty wewnętrznej, jego natury, jego genezy. Cała trudność analizy naukowej tkwi w tym, że istota przedmiotów, to jest rzeczywiste, prawdziwe stosunki między nimi, i forma ich przejawów zewnętrznych nie pokrywają się bezpośrednio, i dlatego trzeba analizować te procesy, trzeba za pomocą analizy odsłonić 74 kryjące się za zewnętrzną formą ich przejawiania się rzeczywiste stosunki, leżące u podstaw tych procesów. Analiza stawia sobie właśnie za zadanie wykrycie tych stosunków. W tym sensie prawdziwie naukowa analiza psychologiczna różni się w sposób zasadniczy od subiektywnej analizy intro-spekcyjnej, która z natury swojej nie może wyjść poza granice czystego opisu. Analiza w naszym ujęciu możliwa jest tylko jako analiza obiektywna, ponieważ chce ona wykryć nie to, czym wydaje się nam fakt obserwowany, ale to, czym jest on w rzeczywistości. Interesuje nas np. nie bezpośrednie przeżycie towarzyszące aktom woli, które ukazuje nam analiza introspekcyjna, ale rzeczywisty związek i stosunki między momentami zewnętrznymi i wewnętrznymi, które leżą u podstaw tej wyższej formy naszego zachowania się. Widzimy więc, że analiza psychologiczna w tym rozumieniu stanowi bezpośrednie przeciwieństwo metody analitycznej w dawnym sensie tego słowa. Tamta świadomie uważała się za przeciwieństwo wyjaśniania, gdy tymczasem nowa analiza stanowi podstawowy środek wyjaśniania naukowego. Tamta z zasadniczych względów pozostawała w granicach badania fenomenologicznego, gdy tymczasem nowa analiza widzi swoje zadanie w wykrywaniu rzeczywistych stosunków przyczynowo-dynamicznych. Ale samo to wyjaśnienie staje się w psychologii o tyle możliwe, o ile nowy punkt widzenia nie ignoruje zewnętrznych przejawów przedmiotów, nie ogranicza się tylko do spojrzenia genetycznego, lecz obejmuje koniecznie naukowe wyjaśnienie także zewnętrznych przejawów i cech procesu. Osiąga to dzięki podejściu kon-dyc j onalno-genetycznemu. Tak więc analiza nie ogranicza się tylko do genetycznego punktu widzenia, ale z konieczności rozpatruje dany proces jako określony krąg możliwości, który tylko w pewnym zespole warunków lub w pewnej sytuacji doprowadza do wytworzenia się określonego fenotypu. Jak z tego wynika, nowy punkt widzenia nie pomija, nie odrzuca wyjaśnienia fenotypowych właściwości procesu, ale je podporządkowuje ich rzeczywistej genezie. A oto trzecie twierdzenie, na którym opiera się nasza analiza: w psychologii często spotykamy się z procesami, które już zastygły, przekształcając się w ciągu swojego bardzo długiego rozwoju 75 ;! ? historycznego w swego rodzaju skamielinę. Te skamieliny zachowania najwidoczniejsze są w tak zwanych zautomatyzowanych lub zmechanizowanych procesach psychicznych. Procesy te, wskutek długotrwałego funkcjonowania i powtarzania się po milion razy zmechanizowały się, utraciły swoje pierwotne oblicze tak, że ich postać zewnętrzna nie mówi nic o ich naturze wewnętrznej. Utraciły one jak gdyby wszelkie ślady swego pochodzenia. Tego rodzaju zautomatyzowanie stwarza ogromne trudności w analizie psychologicznej tych procesów. Przytoczymy najprostszy przykład, pokazujący, jak procesy w istocie swej różne stają się dzięki takiemu zautomatyzowaniu zewnętrznie do siebie podobne. Weźmy dwa procesy, które w psychologii tradycyjnej nazywa się uwagą dowolną i mimowolną. Pod •względem genetycznym te dwa procesy bardzo się różnią. Tymczasem w psychologii eksperymentalnej uważa się za ustalony fakt, ujęte w prawie Titchenera twierdzenie, że uwaga dowolna raz zwrócona na coś „funkcjonuje" jak uwaga mimowolna. Według tego autora uwaga wtórna bezustannie przekształca się w pierwotną. Dzięki temu powstaje wyższy stopień złożoności stosunków, który na pierwszy rzut oka zaciemnia podstawowe związki genetyczne i prawa rządzące rozwojem każdego z tych procesów psychicznych. Po opisaniu obu form uwagi i po przeciwstawieniu ich sobie z całą ostrością Titchener mówi: „Jest jednakże jeszcze i trzecie stadium rozwoju uwagi, które nie polega na niczym innym, jak na powrocie do pierwszego stadium". Tak więc ostatnie, najwyższe stadium w rozwoju jakiegoś procesu wykazuje czysto fenotypowe podobieństwo do pierwotnych lub niższych stadiów i przy podejściu fenotypowym pozbawiamy się możliwości odróżnienia wyższej postaci od niższej. Dlatego przed badaczami staje to zasadnicze zadanie, o którym mówiliśmy poprzednio: przekształcić przedmiot w ruch, skamielinę w proces. Nie mamy innego sposobu zbadania trzeciego, najwyższego stadium w rozwoju uwagi i uchwycenia całej głębi jego specyfiki, odróżniającej go od pierwszego stadium, prócz dynamicznego rozwijania procesu i ustalania jego genezy. Powinien nas interesować nie gotowy wynik, nie rezultat czy produkt rozwoju, lecz sam proces powstawania lub ustalania się wyższej formy, chwytany na żywo. W tym celu badacz musi często przeistaczać automatyczną, zme- 76 chanizowaną, zastygłą postać wyższego stadium, cofać eksperymentalnie jej rozwój historyczny do momentów początkowych, aby uzyskać możliwość prześledzenia procesu jej powstania. Ale na tym, jak mówiliśmy już poprzednio, polega właśnie zadanie analizy dynamicznej. Możemy zatem podsumować to, co powiedzieliśmy wyżej o zadaniach analizy psychologicznej, i wyliczyć w jednym zdaniu wszystkie trzy zasadnicze momenty, jakie leżą u jej podstawy: analiza procesu, a nie przedmiotu, a więc analiza ujawniająca rzeczywiste stosunki i związki przyczynowo-dynamiczne, a nie zewnętrzne cechy procesu, następnie analiza wyjaśniająca, a nie opisowa, i wreszcie analiza genetyczna, czyli powracająca do punktu wyjścia i odtwarzająca wszystkie procesy rozwoju każdej formy, stanowiącej w obecnym swoim stanie skamielinę psychiczna. Wszystkie te trzy momenty razem wzięte wynikają z nowego pojmowania wyższej formy psychicznej, która — jak usiłowaliśmy to nakreślić w rozdziale poprzednim — nie stanowi ani struktury czysto psychicznej, jak sądzi psychologia opisowa, ani też prostej sumy procesów elementarnych, jak twierdziła psychologia asocjacyjna, ale jest jakościowo inną, powstającą w procesie rozwoju rzeczywiście nową formą. Wszystkie te trzy momenty, które pozwalają z całą ostrością przeciwstawić nową analizę psychologiczną dawnej, można uwidocznić przy badaniu którejkolwiek ze złożonych lub wyższych form zachowania. Pójdziemy dalej tą samą drogą, którą szliśmy, a mianowicie drogą przeciwstawiania, ponieważ w ten sposób najłatwiej jest pokazać zasadniczą i istotną cechę nowych badań nad podstawową gruntowną odmiennością całej genezy, pochodzenia i struktury wyższej formy zachowania. Dlatego też, chcąc przejść od ogólnych rozważań metodologicznych do konkretnej analizy, pozwalającej wykryć wspólną formę podstawowego prawa rządzącego wyższą formą zachowania, zajmiemy się analizą eksperymentalną złożonej reakcji psychicznej. Takie badanie wydaje się pożyteczne z wielu względów. Po pierwsze, posiada długą historię, a tym samym pozwala z całą jasnością przeciwstawić nowe formy analizy starym formom. Po drugie, ze względu na szczególne warunki eksperymentu psychologicznego, tego rodzaju badania pozwalają w najczystszej i najbardziej abstrakcyjnej po- 77 staci sformułować dwie zasadnicze tezy, do których doprowadza nas analiza każdej wyższej formy zachowania. Jeżeli analizę reakcji złożonych potraktujemy tak jak dawna psychologia, to łatwo zauważymy w najbardziej klasycznej i pełnej formie trzy charakterystyczne cechy, z negacji których wyszliśmy w naszych badaniach. Po pierwsze, u podstaw tej analizy leży to, co N. Ach nazywa schematyzmem poglądowym, a co w rzeczywistości można nazwać analizą rzeczy. Nigdzie atomisty-czny charakter psychologii elementów, z jej logiką ciał stałych, z jej tendencją do rozpatrywania procesów psychicznych jako mozaiki stałych i niezmiennych przedmiotów, z jej przeświadczeniem, że to, co wyższe, jest po prostu złożone — nigdzie wszystko to nie przejawiło się tak wyraźnie, z takim rzeczywiście schematyzmem poglądowym, jak w najbardziej opracowanym dziale dawnej psychologii, w eksperymentalnej analizie reakcji złożonej. Jeżeli interesuje nas, jak ta psychologia wyobraża sobie powstanie wyższej czy złożonej formy reakcji, to przekonamy się, że przedstawia ona sobie ten proces w sposób bardzo uproszczony. Zgodnie z tym poglądem, złożona reakcja różni się od prostej przede wszystkim tym, że wywołuje ją większa złożoność bodźców. O ile podczas reakcji prostej mamy zazwyczaj jeden bodziec, o tyle przy reakcji złożonej rzuca się w oczy przede wszystkim obecność kilku bodźców. Zwykle reakcja złożona charakteryzuje się tym, że badany poddany jest działaniu nie jednego, lecz szeregu bodźców, z czym z kolei wiąże się właśnie drugi moment, mianowicie złożoność procesów psychicznych leżących u podstaw reakcji. Ale najistotniejsze jest to, że ta złożoność wewnętrznej strony reakcji całkowicie odpowiada złożonemu układowi bodźców. Łatwo się o tym przekonać, jeżeli przypomni się owe zwykłe formuły, za pomocą których przeprowadza się analizę eksperymentalną reakcji złożonej. Tak na przykład reakcja rozróżniania zachodzi wtedy, gdy badany, zanim zareaguje na zastosowane bodźce, zdoła rozróżnić dwa bodźce lub kilka ich na raz. W takim wypadku możemy obliczyć czysty czas rozróżniania według prostego wzoru P = p + Plt gdzie P oznacza czas złożonej reakcji rozróżniania, Pj — czas reakcji prostej, i p — czysty czas rozróżniania. W analogiczny sposób możemy przedstawić bardziej złożoną 7* reakcję wyboru. Kiedy badany musi dokonać wyboru pomiędzy rozmaitymi ruchami, wówczas obserwujemy dalsze skomplikowanie reakcji, polegające na tym, że do momentu rozróżniania dochodzi moment wyboru i wobec tego klasyczna formuła tej reakcji wygląda w sposób następujący: P = Pj + p + B, gdzie B oznacza czysty czas wyboru, a P — czas reakcji rozróżniania. Łatwo zauważyć, że pojęcie reakcji złożonej, stanowiące podstawę obu tych formuł, można przedstawić w następujący sposób: prosta reakcja rozróżniania plus rozróżnienie; prosta reakcja wyboru plus rozróżnienie, plus wybór. Reakcja wyższego rzędu powstaje więc jako suma procesów elementarnych, podlegających czysto arytmetycznemu sumowaniu. Jeżeli bowiem słusznie określamy rozróżnienie i wybór poprzez proste odjęcie reakcji prostej od reakcji złożonej, to tym samym stwierdzamy, że reakcja jest sumą reakcji prostej i nowego elementu dodatkowego, wszelkie bowiem odejmowanie jest tylko odwrotnością dodawania. Gdybyśmy więc mieli przedstawić te same formuły w ich pierwotnej postaci, musielibyśmy zastąpić je sumą ich składników. Co prawda w psychologii eksperymentalnej nie raz już poruszano sprawę bezpodstawności odejmowania niższych form od wyższych. Tak np. Titchener stwierdził, że reakcja złożona nie stanowi sumy reakcji prostych, że reakcje rozróżniania i rozpoznawania nie są reakcjami sensorycznymi, w których sumuje się czas rozróżniania i czas rozpoznawania. Reakcja wyboru nie jest reakcją rozróżniania, do której dodaje się czas wyboru. Inaczej mówiąc, niepodobna otrzymać czasu rozróżniania odejmując od czasu reakcji sen-sorycznej czas reakcji rozróżniania. Nie można otrzymać czasu wyboru, odejmując czas reakcji rozróżniania od czasu reakcji wyboru. Często robi się tak właśnie w podręcznikach: wymienia się czas rozróżniania, czas rozpoznawania i czas wyboru. W rzeczywistości jednak założenie, na którym się to opiera, mianowicie że reakcja stanowi łańcuch poszczególnych procesów, do którego można dowolnie dodawać poszczególne ogniwa lub je odejmować, nie jest słuszne. Reakcja stanowi jeden tylko proces, który przy danym stopniu nawyku zależy całkowicie od ogniw instrukcji. Może się wydawać, że w reakcji skojarzeniowej można uciec się do odejmowania, że z wysokim stopniem prawdopodobieństwa można określić czas niezbędny do skojarzenia, odejmując czas 79 prostej reakcji sensorycznej od czasu prostej reakcji skojarzeniowej. Fakty mówią jednak co innego. Instrukcja wyznaczająca skojarzenie panuje nad całym strumieniem świadomości, i dlatego obie wymienione reakcje są nieporównywalne. Podstawowy fakt, ustalony eksperymentalnie, a całkowicie obalający przytoczone powyżej klasyczne formuły analizy reakcji złożonej przez proste odejmowanie poszczególnych elementów został wyrażony w następującym stwierdzeniu Titchenera: „Czas starannie przygotowanej reakcji wyboru może równać się czasowi prostej reakcji sensorycznej". Wiadomo, że podstawowe prawo reakcji złożonej, tak jak zostało ono sformułowane w klasycznej psychologii, jest właśnie przeciwieństwem tej tezy Titchenera. Właśnie dawne doświadczenia stwierdzały, że czas reakcji złożonej przewyższa czas reakcji prostej i że jego wydłużenie wzrasta wprost proporcjonalnie do liczby bodźców, które trzeba rozróżnić i liczby ruchów reaktywnych, spomiędzy których należy dokonać wyboru. Nowe eksperymenty wykazały, że te prawa nie zawsze są słuszne, że dostatecznie przygotowana reakcja wyboru może przebiegać z taką samą szybkością jak reakcja prosta i, co za tym idzie, że przytoczona poprzednio formuła analityczna przy podstawieniu pod nią konkretnych wielkości musi doprowadzić do absurdu. Okaże się, że czas wyboru jest równy zeru, a to oznacza, że pojęcie reakcji złożonej oparte na tej formule jest fałszywe. Na niedopuszczalność takiej analizy, opartej na rachunku arytmetycznym, wskazywało już wielu innych badaczy. Nie będziemy rozpatrywać tu wszystkich zastrzeżeń wysuwanych z różnych stron przeciwko podobnej operacji. Wskażemy tylko, że do takiego samego wniosku doszedł w swojej pracy Ach, który na poparcie bezpodstawności takiej operacji przytoczył fakt, że niektórzy badacze otrzymali w wyniku takiego obliczenia wielkości ujemne. Za Achem sądzimy, że dawna psychologia popełniała ten sam błąd również wtedy, gdy chodziło o wyższe procesy. Tak na przykład Cattell sądził, że jeżeli czas potrzebny do zrozumienia i wypowiedzenia słowa odjąć od czasu potrzebnego na to, aby zrozumieć słowo, przetłumaczyć je na inny język i wypowiedzieć, to otrzyma się czysty czas przekładu. Zgodnie z tym punktem widzenia, wyższe procesy rozumienia mowy sumują się z sobą w sposób czysto mechaniczny i można je potem wyodrębnić za pomocą zwykłego odejmowania. Jeżeli od czasu potrzebnego na przekład słowa na inny język odjąć czas potrzebny do jego zrozumienia i wypowiedzenia, to otrzyma się w czystej postaci proces leżący u podstaw przekładu z jednego języka na inny. Rzeczywiście trudno wyobrazić sobie bardziej mechanistyczne ujmowanie złożonych i wyższych form zachowania. Drugą cechą podejścia do badania reakcji w dawnej psychologii było wysuwanie na pierwszy plan analizy czysto opisowej. Pierwsze klasyczne stadium w rozwoju tej nauki charakteryzowało się tym, że zamiast analizy procesu stosowano analizę przedmiotu, gdy tymczasem nowy punkt widzenia, reprezentowany przez Titchenera, Acha i innych, którzy zrozumieli bezpodstawność dawnych poglądów, ogranicza się do czysto opisowej, in-trospekcyjnej analizy reakcji. Cała różnica tkwi jedynie w tym, że zamiast mechanistyczne j analizy bodźców stosuje się intros-pekcyjną analizę doznania. Opis stosunków zewnętrznych zastępuje się opisem doznań wewnętrznych, lecz i tam, i tu utrzymuje się całkowicie fenotypowe podjeście do samego przedmiotu. Tit-chener podkreśla, że wszyskie instrukcje odnoszące się do pierwszego typu reakcji wyboru mogą być w rzeczywistości bardzo różne, i twierdzi, że wątpliwe jest nawet to, czy choćby jedna z tych instrukcji wywołuje rzeczywisty proces wyboru. Lecz i w tej dziedzinie, niestety, badacze bardziej zajmowali się ustalaniem czasu reakcji niż analizą samych procesów reakcji. Dlatego dane analizy psychologicznej okazują się bardzo skąpe. Już analiza introspekcyjna wykazała, że w reakcji wyboru procesy wyboru w rzeczywistości nie występują. Możemy uważać za całkowicie stwierdzony fakt, że reakcja wy boru od strony psychologicznej w żadnej mierze nie zawiera w sobie procesów wyboru, i dlatego może stanowić doskonały przykład tego, jak strona zewnętrzna jakiegoś procesu może zupełnie nie pokrywać się z jego rzeczywistą naturą psychologiczną. „W tej reakcji — mówi Ach — nie może być żadnej mowy o wyborze; wszystkie procesy od stro-ny psychologicznej przebiegają tak, że dla wyboru brakuje w ogóle miejsca". Tę samą myśl formułował Titchener mówiąc: „Trzeba zawsze pamiętać, że nazwy nadawane reakcji złożonej (reakcja prosta, reakcja rozróżniania, reakcja wyboru) — są tylko umowne. Rozróżnianie i wybór odnoszą się do zewnętrznych warunków 6 — Wybrane prace psychologiczne 80 81 doświadczenia i tylko do nich. W reakcji rozróżniania nie rozróżniamy, w reakcji wyboru możemy dokonywać różnych operacji, ale nie wybieramy". Nazwy te to twory spekulatywne, które powstały w takim okresie rozwoju psychologii, kiedy jeszcze mało wiedziano o eksperymencie, a analiza była sprawą przyszłości. Nazwy te, jak i niektóre inne, przebrzmiały wraz ze swą epoką. W związku z tym eksperymentatorzy powinni traktować wspomniane nazwy reakcji po prostu jako oznaczenia pewnych historycznych form doświadczeń nad reakcjami, a nie jako nazwy faktów psychologicznych. Jak widzimy, mechanistyczna analiza stosowana w klasycznej psychologii podstawiała w miejsce rzeczywistych stosunków leżących u podstaw procesów złożonej reakcji stosunki zachodzące pomiędzy bodźcami. Był to ogólny przejaw intelektualizmu w psychologii, która usiłowała dotrzeć do natury procesu psychologicznego drogą logicznego uściślania warunków samego doświadczenia. Tak więc proces, który od strony zewnętrznej wydaje się wyborem, w rzeczywistości nie daje żadnych podstaw, aby mówić o wyborze. W tym sensie analiza psychologii introspekcyjnej była krokiem naprzód w porównaniu z dawną analizą, ale krok ten nie prowadzi nas zbyt daleko. Była to, jak już mówiliśmy, czysto opisowa analiza przeżyć, która ze skrupulatną ścisłością opisywała doznania osoby badanej w czasie reagowania, ale ponieważ doznania te nie wyczerpują całego procesu reakcji, ani nawet jego podstawy, a stanowią tylko jedną stronę tego procesu i same wymagają wyjaśnienia, jasne jest, że często samoobserwacja nie była w stanie dostarczyć nawet prawidłowego opisu, nie mówiąc już o wyjaśnieniu chociażby subiektywnej strony reakcji. Stąd istotne rozbieżności pomiędzy opisami tego samego procesu u różnych autorów. Również i ta analiza nie mogła zaprezentować przyczy-nowo-dynamicznego wyjaśnienia samego procesu, ponieważ nie wyrzekła się fenotypowego punktu widzenia i nie zastąpiła go genetycznym — co było konieczne. Trzecia cecha podejścia badawczego do reakcji w psychologu klasycznej polega na tym, że dawna psychologia traktowała proces reakcji złożonej jako zakończoną i zastygłą formę. „Uwaga badaczy — jak mówi Titchener — kierowała się ku czasowi reakcji, a nie ku procesowi przygotowania do niej i treści tej reakcji". 82 Dzięki temu powstał historyczny precedens rozpatrywania reakcji pozbawionej przygotowania psychicznego. Pamiętamy, że dobrze przygotowana reakcja wyboru trwa tak samo krótko jak reakcja prosta. Cała uwaga dawnej psychologii zwrócona była na zbadanie procesu reakcji złożonej w jej postaci zautomatyzowanej, to jest wtedy, kiedy proces jej rozwoju już się skończył. Można powiedzieć, że psychologia zaczęła badać złożoną reakcję post mortem. Nigdy nie zdołała uchwycić jej w żywej postaci. Najpierw ustawiała ją w eksperymentach próbnych i tym samym odpadł interesujący moment powstawania i ustalania się powiązań reakcji, moment jej tworzenia się, badanie zaś rozpoczynało się dopiero wtedy, gdy reakcja była już ustalona, rozwój jej kończył się, kiedy prezentowała się w swej zakończonej już formie, zautomatyzowanej i zupełnie jednakowej w różnych wypadkach. Wielu badaczy odrzucało zwykle pierwsze doświadczenie, to jest ten okres, w którym następował rzeczywiście proces tworzenia się samej reakcji. Titchener zalecał odrzucać pierwsze dwa eksperymenty każdej serii, w czasie których następuje właśnie proces tworzenia reakcji. Inni badacze odrzucali zwykle pierwszy eksperyment, jeżeli uzyskany w nim czas reakcji różnił się wyraźnie od późniejszych. Wielu badaczy informuje, że przy skomplikowanych warunkach reakcji, szczególnie reakcji wyboru, nie brali pod uwagę pierwszych wyników. W tej technice badania, polegającej na rezygnacji z prześledzenia reakcji wyboru w pierwszych etapach jej tworzenia się i na ograniczeniu się do badania tej złożonej reakcji w jej fazie już zmartwiałej, gdy proces jej rozwoju został już zakończony, widać wyraźnie podstawowe podejście dawnej psychologii. Oto dlaczego obce było tym psychologom pojęcie reakcji jako określonego, rozwijającego się procesu, oto dlaczego wprowadzało ich w błąd zewnętrzne podobieństwo reakcji złożonej i prostej. Jeszcze raz przypominamy o fakcie, że czas starannie przygotowanej reakcji wyboru może być równy czasowi reakcji prostej. Fakt ten wiąże się z tą okolicznością, na którą zwracaliśmy uprzednio uwagę w formie ogólnej, mówiąc, że wyższe formy w procesie swego rozwoju często przypominają pod względem zewnętrznym formy niższe. Mógłbym wyliczyć szereg różnic psychologicznych pomiędzy reakcją złożoną a prostym odruchem, ale 83 wskażę tylko jedną: jak wiadomo, czas trwania złożnej reakcji jest dłuższy od czasu odruchu. Jednakże już Wundt stwierdził, że czas trwania reakcji może się skracać w miarę jej powtarzania, aż zrówna się z czasem zwykłego odruchu. Można sformułować ogólną tezę, że wszystkie zasadnicze różnice pomiędzy reakcją a odruchem ujawniają się najwyraźniej właśnie na początku procesu formowania się reakcji, a w miarę jej powtarzania zacierają się coraz bardziej. Odrębności pomiędzy jedną a drugą formą zachowania się należy więc szukać w ich analizie genetycznej, to jest w sposobie ich powstawania, w ich rzeczywistym uwarunkowaniu. W miarę powtarzania, reakcję zaczyna cechować tendencja nie do pogłębiania się tego, co ją różni od odruchu, lecz przeciwnie, do zacierania się tej różnicy. W miarę powtarzania, reakcja ma tendencję do przechodzenia w prostszy odruch. Zalecane przez metodykę eksperymentalną próbne eksperymenty zajmowały niekiedy wiele czasu, a później nie były brane pod uwagę. Badacze rozpoczynali badanie reakcji w momencie, gdy jej rozwój był już zakończony, gdy reakcja już się ukształtowała i zmechanizowała, gdy utraciła już cechy różniące ją od odruchu, a więc gdy fenotypowo upodobniła się do odruchu. Inaczej mówiąc, reakcję badano w eksperymencie psychologicznym dopiero wtedy, gdy przeszła już proces obumierania i przybrała formę skostniałą. Opisując główne cechy charakteryzujące tradycyjną analizę reakcji złożonej, sformułowaliśmy tym samym, wprawdzie od strony negatywnej, podstawowe zadanie stojące przed nami. Jasne jest, że zadaniem analizy dynamicznej jest badanie reakcji w toku jej powstawania. Punkt ciężkości w naszych badaniach przesuwa się na inne miejsce. Głównym przedmiotem naszego zainteresowania, naszej analizy dynamicznej są właśnie te eksperymenty próbne, które dotyczą procesu powstawania i kształtowania się reakcji, a które dawni badacze z zasady pomijali. Wyjaśnić jakieś zjawisko oznacza bowiem wyjaśnić jego rzeczywiste pochodzenie, jego przy-czynowo-dynamiczny związek i stosunek do innych procesów, determinujących jego rozwój. Zadanie analizy polega więc na tym, aby cofnąć reakcję do jej momentu początkowego, do warunków, w jakich ona powstaje, i dopiero wtedy obiektywnie badać cały 84 przebieg procesu, a nie wyłącznie zewnętrzną lub wewnętrzną jego stronę. Biorąc odwrotnie, reakcja już ukształtowana, zakończona i powtarzająca się stereotypowo interesuje nas tylko jako środek potrzebny do ustalenia momentu zakończenia procesu. Interesuje nas więc moment powstawania, kształtowanie się reakcji, jej końcowa forma i dynamiczny obraz całego procesu jej rozwoju. Chcąc przyjrzeć się reakcji złożonej, musimy w czasie doświadczenia przekształcić automatyczną formę reakcji w żywy proces, czyli ponownie wprawić przedmiot badania w ruch, z którego powstał. Jeżeli tak określić od strony formalnej nasze zadanie, to od strony merytorycznej staniemy przed nowym problemem. Jak zaznaczaliśmy powyżej, już dawne badania dały podstawę do krytyki i odrzucenia starego ujęcia teoretycznego psychicznej reakcji wyboru. Wykazały one, że w reakcji wyboru nie może być mowy o wyborze, oraz to, że u podstaw takiego ujmowania złożonej reakcji leży czysto spekulatywne przekonanie, jakoby można psychologiczne związki i stosunki między procesami zastąpić stosunkami logicznymi pomiędzy elementami zewnętrznych warunków zadania. Zgodnie z tym, formułę logiczną reakcji złożonej uzupełniano analizą przeżyć, obserwowanych przez badanego w czasie trwania reakcji. Stosunki formalno-logiczne pomiędzy przedmiotami badacze ci próbowali zastąpić fenomenologicznymi stosunkami pomiędzy przeżyciami. Jeden wszakże problem postawili oni jasno: „W reakcji wyboru — twierdzili — dokonujemy najróż-norodniejszych operacji, ale nie wybieramy". Powstaje więc pytanie, z czym mamy naprawdę do czynienia w reakcji wyboru? Jeżeli weźmiemy najlepsze nawet opisy przeżyć badanego, na przykład opisy tak systematyczne jak u Acha lub Titchenera, to zobaczymy, że nie wychodzą one poza granice czystego opisu, że nie są w stanie wyjaśnić nam reakcji wyboru od strony przyczy-nowo-dynamicznej. Moglibyśmy zatem w następujący sposób sformułować podstawowe pytanie stojące przed nami: Jaka jest rzeczywista przyczynowo-dynamiczna natura reakcji złożonej? Jeżeli przyjrzeć się eksperymentom z reakcjami złożonymi, łatwo można zauważyć, że u różnych badaczy miały one zwykle jedną cechę wspólną. Tą wspólną cechą było eksperymentalne ustalanie bezsensownych związków pomiędzy poszczególnymi 85 bodźcami a reakcjami. W dowolności i bezsensowności tych związków wielu badaczy upatrywało nawet najistotniejszą cechę swoich doświadczeń. Badanego poddawano działaniu szeregu bodźców, na które miał reagować rozmaitymi ruchami, przy czym ani związek pomiędzy bodźcami i ruchami, ani kolejność pojawiania się bodźców i ruchów nie były dla badanego zrozumiałe. Z równym powodzeniem badani mogliby reagować na dowolny bodziec dowolnym ruchem. To czysto mechaniczne łączenie dowolnych bodźców z dowolnymi reakcjami stawia całe doświadczenie w jednym rzędzie z klasycznymi badaniami nad zapamiętywaniem sylab bez sensu. Co prawda, czyniono niekiedy próby, aby od związków bezsensownych w reakcji wyboru przejść do związków sensownych. Tak np. w doświadczeniach Miinsterberga osoba badana miała reagować za każdym razem innym palcem jednej ręki na pięć różnych bodźców akustycznych, przy czym sygnałem do każdej reakcji było zwykłe liczenie od jednego do pięciu, a także kolejność reakcji na klawiaturze klucza elektrycznego była zgodna z naturalnym porządkiem liczb. Przy słowie „jeden" badany powinien był podnieść wielki palec, przy słowie „dwa" — wskazujący, itd. Merkel w podobny sposób badał reakcję wyboru przy bodźcach wzrokowych. Widzimy więc, że istnieją dwa różne procesy prowadzące do powstania reakcji wyboru. W jednym wypadku reakcja ta powstaje po prostu drogą mechanicznego połączenia z bodźcem na zasadzie powtarzania. Chociaż żaden z badaczy nie analizował dokładnie eksperymentów próbnych, tj. nie badał samego procesu tworzenia się reakcji wyboru, niemniej istnieją wszelkie podstawy do przypuszczenia, że powtarzanie instrukcji lub podawanie jej w formie pisemnej i powtórne czytanie wraz z powtórnymi doświadczeniami stanowią główny środek w wytwarzaniu wymaganych związków. Najprościej byłoby powiedzieć, że badany wyucza się reakcji podobnie, jak wyucza się dwóch bezsensownych sylab. W drugim wypadku mamy do czynienia z procesem innego rodzaju: związek pomiędzy bodźcem i reakcją jest sensowny, i dlatego kłopot z nauczeniem się odpada od samego początku. Ale w tym wypadku mamy do czynienia z wykorzystywaniem związków już gotowych. Inaczej mówiąc, psychologia może wyjaśnić wyniki tego eksperymentu albo mechanicznym tworzenieru 86 się związków, albo wykorzystaniem związków już gotowych, lecz nas, w związku z tokiem naszej pracy, interesował sam proces rozumienia, sam proces tworzenia się i utrwalania się związków leżących u podstaw reakcji wyboru. Na samym początku postawiliśmy sobie zadanie wykrycia tego, co odróżnia złożoną formę reakcji od reakcji prostej, od odruchu. W tym celu musieliśmy uciec się do dwóch podstawowych sposobów. Po pierwsze, postanowiliśmy utrudnić reakcję, aby zapobiec automatycznemu tworzeniu się połączeń, które wtedy wymykają się obserwacji. Jak już mówiliśmy, zadanie analizy widzieliśmy w pełnym dynamicznym rozwijaniu wszystkich momentów danego procesu, a to zawsze wymaga pewnego zwolnienia jego przebiegu i daje się osiągnąć najlepiej przez wprowadzenie jakiejś trudności. Po drugie, zgodnie z całą naszą metodyką, powinniśmy dać badanemu do rąk realne środki potrzebne do rozwiązania postawionego przed nim zadania. Starając się zastosować obiektywną metodę badania, należało w danym wypadku połączyć wytwarzany związek z jakąś działalnością zewnętrzną. Przed przystąpieniem do tego wprowadziliśmy do doświadczeń z reakcją wyboru tylko pierwszy moment utrudniający, nie dając jeszcze badanemu do rąk środków dla jego przezwyciężenia. Utrudnienie to polegało na wyeliminowaniu prób wstępnych, czyli na przystąpieniu bezpośrednio do eksperymentu zasadniczego. Instrukcja przewidywała reagowanie różnymi palcami na pięć lub więcej rozmaitych bodźców. Chcieliśmy zobaczyć, jak zachowa się bada-nY> gdy nie będzie mógł sobie poradzić z trudnym zadaniem. Nie wnikając w szczegóły, można w najogólniejszej formie stwierdzić, że zachowanie się badanych miało zawsze ten sam charakter. Gdy badany reagował błędnie na dany bodziec lub miał trudności w wyborze właściwego ruchu, wówczas zawsze starał się znaleźć właściwy ruch bądź pytając eksperymentatora, jak powinien zareagować, bądź starając się przypomnieć sobie instrukcję. Można by powiedzieć, że w tych wypadkach kiedy zadanie przekraczało siły badanego, trudność sprawiało mu przypomnienie sobie instrukcji. Dalszym krokiem w naszym eksperymencie było wprowadzenie do sytuacji takich środków, za pomocą których badany mógł wytworzyć odpowiedni związek. 87 Zatrzymamy się przede wszystkim na próbach z dzieckiem | w wieku dwóch i pół lat, ponieważ w nich to wystąpiły z całą wyrazistością i prawie równolegle obie formy reakcji wyboru. Na widok pokazywanych różnych przedmiotów dziecko miało podnieść odpowiednio albo prawą rączkę, albo lewą (na przykład kiedy dziecku pokazywano ołówek, miało ono podnieść prawą rękę, a kiedy zegarek — lewą). Taka reakcja wytworzyła się u dziecka szybko i przebiegała zwykle normalnie, choć często z dużym opóźnieniem. W razie pomyłki lub niepewności próbowało samo w różny sposób znaleźć wyjście z sytuacji. A więc dziecko albo pytało eksperymentatora, albo przypominało sobie instrukcję na głos lub w milczeniu, albo wreszcie wykonywało próbne ruchy, oczekując potwierdzenia ze strony eksperymentatora. Ta ostatnia forma wydaje się nam najciekawsza, ponieważ swoim przebiegiem różni się głęboko od reakcji w ścisłym sensie tego słowa. W tych wypadkach dziecko często nie podnosiło ręki na normalną wysokość, wykonywało tylko nieznaczne ruchy, a całe jego zachowanie miało charakter ostrożnych prób. Jeżeli pominąć ten wypadek poszukiwania związku, to można by powiedzieć, że reakcja wyboru przy dwóch bodźcach przebiegała u dziecka bardzo często zgodnie ze zwykłym schematem tworzenia się związku z bodźcem. U tego samego dziecka staraliśmy się też wytworzyć reakcję wyboru inną metodą. Zamiast powtarzania instrukcji lub odpowiadania na jego próby radzenia się, kładliśmy przed dzieckiem, po jego prawej i lewej stronie przedmioty, które mogło ono łatwo powiązać z odpowiednim bodźcem. Tak więc w naszym wypadku po prawej stronie dziecka kładliśmy kartkę papieru, która miała mu przypominać, że na ołówek ma reagować prawą ręką, a z lewej strony kładliśmy termometr, który miał przypominać, że na zegarek należy reagować lewą ręką. W tej sytuacji reakcja dziecka przebiegała bezbłędnie, ale całe jego zachowanie zmieniało się przy tym w istotny sposób. Trzeba zaznaczyć, że związek miedzy bodźcami-przedmiotami i bodźcami-środkami pomocniczymi był niezwykle prosty i dostępny zrozumieniu dziecka. Czasem naprowadzaliśmy dziecko na ten związek, czasem sami ustalaliśmy go, a czasem za pomocą szeregu doświadczeń próbowaliśmy ułatwić dziecku zwrócenie uwagi na ten związek. Ostatnie 88 próby nam się nie udawały, ale w pierwszych dwóch wypadkach dziecko znajdywało związek bez żadnej trudności. Interesująco przedstawia się porównanie dwóch pierwszych form reakcji wyboru. O ile pierwsza z nich odpowiada wytworzeniu się bezpośredniego związku między bodźcem i reakcją, o tyle druga ma już charakter upośredniony. Bezpośredniego związku między bodźcem a reakcją nie ma. Dziecko musi za każdym razem znaleźć ten związek i znajduje go za pomocą zewnętrznego bodźca-środka pomocniczego, który o nim przypomina. W tym wypadku czynność dziecka przebiega jakby w dwóch fazach. Cały proces reakcji wyboru wyraźnie składa się z dwóch podstawowych faz. W ślad za spostrzeżeniem bodźca następuje tworzenie się wymaganego związku, po czym dopiero następuje odpowiednia reakcja. Dziecko zobaczywszy ołówek natychmiast patrzy na kartkę papieru, i dopiero potem podnosi prawą rękę. Od tego doświadczenia przeszliśmy do doświadczeń ze starszymi dziećmi. Chcieliśmy prześledzić, jak rozwijają się obie formy reakcji wyboru i, co najważniejsze, chcieliśmy znaleźć tę formę, przy której dziecko samo wytworzy właściwy związek bez pomocy dorosłego. Doświadczenia z dziećmi starszymi były zorganizowane w następujący sposób. Dziecku dawano szereg bodźców, przy czym w instrukcji wymagano od niego reagowania podnoszeniem i opuszczaniem różnych palców prawej i lewej ręki. W charakterze bodźców stosowaliśmy słowa, rysunki, kolorowe figury, kolorowe żarówki itp. We wszystkich tych wypadkach między odpowiednimi bodźcami i reakcjami nie było żadnego sensownego związku. Podczas doświadczenia palce dziecka spoczywały na klawiaturze pianina-zabawki lub złożonego klucza elektrycznego. Obok każdego klawisza na oddzielnej drewnianej podstawce umieszczaliśmy rozmaite obrazki lub kartki z wypisanymi na nich słowami. Zazwyczaj dzieci w starszym wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym, przekonawszy się, że nie zdołają zapamiętać instrukcji, skierowywały od razu uwagę ku bodźcom pomocniczym, by posiłkować się nimi jako środkami zapamiętania instrukcji, i w tym celu umieszczały je pod odpowiednimi klawiszami, wiążąc z każdym z nich odpowiedni bodziec. W ten sposób następowało jak gdyby uprzedmiotowienie instrukcji, powstawały zewnętrzne drogi od bodźców do reakcji, dziecko 89 uzyskiwało środki zapamiętania i odtworzenia instrukcji. Przy tym reakcja znowu zupełnie wyraźnie rozpadała się na dwie fazy. Pierwszą fazę wypełniały poszukiwania odpowiedniego pomocniczego bodźca-środka, w drugiej — reakcja następowała bezpośrednio po znalezieniu tego bodźca. Pomijając skomplikowaną analizę całego tego doświadczenia, spróbujemy od razu zająć się uogólnionym schematem tego, co właściwie następuje w danym wypadku. Na naszym schemacie (ryć. 1) umieszczone są dwa punkty A i B między którymi ma powstać połączenie. Celem eksperymentu jest właśnie zbadanie, jak to połączenie powstaje. Bodziec A wywołuje reakcję polegającą na znalezieniu bodźca x, który działa na punkt B. Tak więc między punktami A i B powstaje nie połączenie bezpośrednie, lecz połączenie upośrednione. Na tym oto polega specyfika wyboru i wszelkich wyższych form zachowania się. B Ryć. 1. Schemat ilustrujący związek bodźca A z reakcją B upośredniony przez bodziec-środek x Rozpatrzmy osobno trójkąt, który pozwala nam wyrazić poglądowo wzajemny stosunek obu sposobów tworzenia się związku między punktami A oraz B. W neutralnych, powiedzmy, warunkach tworzenia się połączenia między tymi punktami powstaje bezpośredni związek odruchowo-warunkowy. Przy upośrednionym natomiast tworzeniu się połączenia zamiast jednego związku skojarzeniowego powstają dwa inne, które prowadzą do tego samego wyniku, ale różnymi drogami. Trójkąt ilustruje nam stosunki zachodzące pomiędzy wyższą formą zachowania a składającymi się na nią procesami elementarnymi. Można by je ogólnie scharakteryzować mówiąc, że wszelka wyższa forma zachowania się może być zawsze całkowicie i bez reszty rozłożona na wchodzące w jej skład elementarne procesy neuropsychiczne, podobnie jak działanie każdej maszyny można ostatecznie sprowadzić do określonego układu procesów fizykochemicznych. Dlatego pierwszym zadaniem badań naukowych, gdy dotyczą one jakiejś kulturowej 90 formy zachowania, jest analiza toj formy, wykrycie jej części składowych. Ta analiza zachowania zawsze doprowadza do tego samego wyniku, wykazuje mianowicie, że każda złożona wyższa forma zachowania się kulturowego, składa się ostatecznie z kilku elementarnych procesów zachowania się. W naszym wypadku ustaliliśmy, że jeden związek skojarzeniowy może być u dziecka zastąpiony przez dwa inne. Każdy z tych związków wzięty z osobną jest takim samym korowym procesem odruchowo-warunkowynu jak bezpośredni związek skojarzeniowy. Novum polega na zastąpieniu jednego związku przez dwa inne, nowa jest kombinacja związków nerwowych, i wreszcie nowy jest sposób ukierunkowania ]procesu wiązania — za pomocą znaku. Nowe nie są elementy, lecz nowa jest struktura całego procesu reakcji. W tym sensie sto>sunki między wyższymi i niższymi formami zachowania nie sjtanowią niczego szczególnego, właściwego wyłącznie danej formie. Mamy tu raczej do czynienia z bardziej ogólnymi zagadnieniamii stosunków pomiędzy niższymi i wyższymi formami, które mogą dotyczyć całej psychologii i są bezpośrednio związane z ogólniejszymi założeniami metodologicznymi. W tym sensie tak rozpowszechniona obecnie bezkompromisowa tendencja do usuwania ze sł jest w nich wspólnego". W ten sposób pojęcie prób wewnętrznych lub prób w myśli, będących ekwiwalentem prób na samym przedmiocie, pozwala Biihlerowi objąć formułą doboru darwinowskiego całą dziedzinę psychologii człowieka. Celowe działanie doboru naturalnego w trzech różnych zakresach (instynkt, tresura i intelekt) otrzymuje dzięki temu jednolite wyjaśnienie. Ta myśl, zdaniem autora, stanowi konsekwentną kontynuację współczesnej teorii rozwoju o kierunku darwinowskim. Chcielibyśmy zająć się nieco bardziej szczegółowo tą teorią trzech stopni w rozwoju zachowania się. Rzeczywiście obejmuje ona wszystkie najważniejsze formy zachowania się, przyporządkowując je trzem stopniom drabiny ewolucyjnej. Pierwszy stopień to instynkt, czyli wrodzony, odziedziczony zasób sposobów zachowania się. Nad nim wznosi się stopień drugi, który za Biih-lerem można nazwać stopniem tresury, lub inaczej stopniem nawyków albo odruchów warunkowych, to jest reakcji warunkowych wyuczonych, zdobytych w doświadczeniu osobniczym. I wreszcie wyżej jeszcze wznosi się stopień trzeci, stopień intelektu lub reakcji intelektualnych, spełniających funkcję przystosowywania się do nowych warunków, reakcji stanowiących, zdaniem Thorn-dike'a, zorganizowaną hierarchię nawyków ukierunkowanych na rozwiązanie nowych zadań. Sporny pozostaje dotąd w tym schemacie stopień trzeci, najmniej zbadany i najbardziej złożony. Wielu autorów usiłuje ograniczyć cały schemat rozwoju do dwóch tylko stopni, uważając, że reakcji intelektualnych nie należy wyodrębniać w osobną grupę, ponieważ można je rozpatrywać jako szczególnie złożone formy nawyków. Sądzimy, że współczesne badania eksperymentalne stwarzają wszelkie podstawy, aby uważać ten spór za rozstrzygnięty na rzecz uznania stopnia trzeciego. Reakcja intelektualna 125 wyróżnia się wieloma istotnymi cechami, zarówno jeżeli chodzi o jej pochodzenie, jak o jej przebieg. Nawet u zwierząt, jak wykazały doświadczenia Kóhlera, nie można jej stawiać w jednym szeregu z mechanicznym kształtowaniem nawyków, powstających drogą prób i błędów. Oczywiście, nie wolno zapominać, że stopień reakcji intelektualnych jest jak najściślej związany z drugim stopniem rozwoju zachowania się i opiera się na nim. Jest to jednak zjawisko ogólne i to samo można powiedzieć również o drugim stopniu w rozwoju zachowania się. Uważamy za niezmiernie płodną w sensie teoretycznym pewną myśl, która na naszych oczach opanowuje psychologię genetyczną, a mianowicie myśl, że struktura rozwoju zachowania się przypomina pod pewnymi względami budowę geologiczną skorupy ziemskiej. Badania wykazały obecność różnych pod względem genetycznym warstw w zachowaniu się człowieka. W tym sensie geologia zachowania się człowieka jest niewątpliwie odbiciem „geologicznego" pochodzenia i rozwoju mózgu. Jeżeli przyjrzymy się historii rozwoju mózgu, zobaczymy to, co Kretschmer nazywa prawem nawarstwień w historii rozwoju. Przy rozwoju wyższych ośrodków „ośrodki niższe, starsze, nie zostają po prostu wyeliminowane, lecz funkcjonują nadal w ogólnym kontekście jako instancje podporządkowane instancjom wyższym, tak że w warunkach nie uszkodzonego systemu nerwowego nie można zazwyczaj dostrzec ich odrębnego działania". Druga prawidłowość w rozwoju mózgu polega na tym, co można nazwać przesunięciem się funkcji w górę. „Podległe ośrodki nie zachowują w pełni swego pierwotnego typu działania, lecz przekazują istotną część swoich funkcji w górę — nowym, nadbudowującym się nad nimi ośrodkom". Tylko przy uszkodzeniu wyższych ośrodków lub ich osłabieniu funkcjonalnym „instancja podporządkowana staje się samodzielna i ujawnia zachowane elementy swego dawnego typu działania". Widzimy więc, że ośrodki niższe w miarę rozwoju wyższych zachowują się jako instancje podległe i że rozwój mózgu odbywa się w sposób warstwicowy, systemem wznoszenia nowych pięter nad dawnymi. Dawny stopień nie obumiera z chwilą powsta- nią nowego, lecz zostaje przezeń dialektycznie zanegowany, przechodzi weń i istnieje w nim. Tak właśnie instynkt nie obumiera, ale zostaje „zniesiony" przez odruchy warunkowe i trwa jako funkcja dawnego mózgu w funkcjach nowego. Tak samo odruch warunkowy zostaje „zniesiony" przez czynności intelektualne, jednocześnie istniejąc i nie istniejąc w nich. Przed nauką stoją dwa zupełnie równorzędne zadania. Powinna ona wykryć niższe w wyższym, ale powinna także umieć dostrzec wykluwanie się wyższego z niższego. W ostatnim czasie Werner wypowiedział pogląd, że zachowanie się współczesnego człowieka kulturalnego można zrozumieć tylko „geologicznie", ponieważ i w nim zachowały się różne warstwy genetyczne, odzwierciedlające wszystkie przebyte przez niego stopnie rozwoju psychicznego. Struktura psychiczna, mówi ten autor, charakteryzuje się nie jedną, ale wieloma warstwami genetycznymi, nakładającymi się na siebie. Dlatego nawet poszczególne indywiduum rozpatrywane pod genetycznym kątem widzenia, ujawnia w swoim zachowaniu określone fazy zakończonych już genetycznie procesów rozwoju. Tylko psychologia atomisty-czna wyobrażała sobie zachowanie się człowieka jako jednolity zamknięty układ. W odróżnieniu od tego, nowa psychologia stwierdza, że w zachowaniu się człowieka przejawiają się różne stopnie genetyczne. Werner widzi główny cel współczesnych badań w ujawnieniu tej genetycznej wielowarstwowości zachowania. Cała książka Błońskiego Szkice psychologiczne oparta jest na takiej genetycznej analizie zachowania się człowieka. Nowa myśl w niej zawarta polega na tym, że codzienne zachowanie człowieka można tylko wtedy zrozumieć, jeżeli ujrzy się w nim występowanie czterech podstawowych stopni genetycznych, które przeszedł w swoim czasie rozwój zachowania się. Błoński rozróżnia życie w stanie snu jako prymitywny stan życia, stan prymitywnego czuwania, niepełnego czuwania i życie w stanie pełnego czuwania. Ten jednolity schemat genetyczny obejmuje zarówno codzienne zachowanie się człowieka, jak i historię jego rozwoju w ciągu dziesiątków tysięcy lat. Ściślej mówiąc, ujmuje on codzienne zachowanie się człowieka z punktu widzenia wielu tysię- 127 126 cy lat jego historii i stanowi pod tym względem piękny przykład zastosowania historycznego punktu widzenia w psychologii ogólnej, w analizie zachowania się człowieka współczesnego. Historia rozwoju znaków ukazuje nam jednakże znacznie ogólniejsze prawo rozwoju zachowania. Janet nazywa je fundamentalnym prawem psychologii. Zgodnie z nim, dziecko w procesie rozwoju zaczyna stosować do samego siebie te same formy zachowania się, które początkowo inni stosowali wobec niego. Dziecko przyswaja sobie społeczne formy zachowania się i przenosi je na siebie. W zastosowaniu do interesującej nas dziedziny moglibyśmy powiedzieć, że nigdzie słuszność tego prawa nie ujawnia się tak wyraźnie jak w zakresie stosowania znaku. Znak początkowo jest zawsze środkiem więzi społecznej, środkiem oddziaływania na innych i dopiero później staje się środkiem oddziaływania na siebie. W psychologii stwierdzono wiele faktycznych związków i zależności powstających w ten sposób. Wskażmy na przykład na zjawisko zaobserwowane w swoim czasie przez Baldwina, a obecnie szerzej uwzględnione w badaniach Płageta. Badania te wykazały, że istnieje niewątpliwie związek genetyczny między sporami, jakie dziecko toczy z otoczeniem, a jego rozwagą. Zresztą logika dziecięca potwierdza zasadność tego związku. Argumenty powstają początkowo w sprzeczkach między dziećmi, i dopiero później zostają przeniesione do wnętrza psychiki dziecka i włączone formalnie do jego osobowości. Logika dziecka rozwija się w powiązaniu z postępującym uspołecznieniem mowy dziecka i całego doświadczenia dziecka. Warto przy tym zaznaczyć, że w miarę rozwoju zachowania się dziecka zmienia się genetyczna rola kolektywu; wyższe funkcje myślenia dziecka przejawiają się początkowo w zbiorowym życiu dzieci przy okazji sporów, a dopiero potem doprowadzają do rozwoju rozważań u dziecka. Piaget stwierdził, że przełom przypadający na przejście od wieku przedszkolnego do wieku szkolnego doprowadza do zmiany form działań zbiorowych i że dzięki temu zmienia się także myślenie dziecka. „Rozważania — pisze ten autor — można traktować jako spór wewnętrzny. Warto też mieć na uwadze fakt, że mowa, która pierwotnie jest środkiem porozumiewania się z otoczeniem, do- piero później, w postaci mowy wewnętrznej, staje się środkiem myślenia — aby zrozumieć znaczenie tego prawa w historii rozwoju kulturowego dziecka". Powiedzielibyśmy jedlnak bardzo mało o znaczeniu powyższego prawa, gdybyśmy nie umieli pokazać konkretnych form, w jakich przejawia się ono w dziedzinie rozwoju kulturowego. Działanie tego prawa można właśnie powiązać z czterema stadiami w rozwoju zachowania się, o których mówiliśmy poprzednio. Prawo to tłumaczy, dlaczego wszystko, co jest wewnętrzne w wyższych funkcjach psychicznych, było kiedyś czymś zewnętrznym. Jeśli prawdą jest, że znak początkowo był środkiem porozumiewania się z otoczeniem, a dopiero później stał się dla samej jednostki środkiem jej zachowań (psychicznych — przyp. red. poi.), to jest zupełnie jasne, że rozwój kulturowy oparty na użyciu znaków i włączeniu ich do ogólnego systemu zachowania się przebiegał pierwotnie w formie społecznej, zewnętrznej. Uogólniając, moglibyśmy powiedzieć, że stosunki między wyższymi funkcjami psychicznymi były niegdyś realnymi stosunkami między ludźmi. Ja odnoszę się do siebie tak, jak ludzie odnoszą się do mnie. Jak myślenie werbalne oznacza przeniesienie mowy do wewnątrz, jak rozwaga jest przeniesieniem do wewnątrz sporu, tak samo i psychiczną funkcję słowa — jak wykazał Janet — można wyjaśnić tylko w kategoriach systemu szerszego niż pojedynczy człowiek. Pierwotna funkcja słowa to funkcja społeczna i, jeżeli chcemy wiedzieć, jaką rolę odgrywa słowo w zachowaniu się jednostki, musimy stwierdzić, jaką rolę odgrywało poprzednio w społecznym zachowaniu się ludzi. Nie przesądzamy na razie kwestii, w jakim stopniu słuszna jest merytorycznie wysunięta przez Janeta teoria mowy. Chcemy tylko podkreślić, że metoda badania, którą on proponuje, jest absolutnie bezsporna z punktu widzenia kulturowego rozwoju dziecka. Słowo — według Janeta — było początkowo hasłem dla innych. Następnie przeszło skomplikowane dzieje, wypełnione naśladownictwem, zmianami funkcji itd., i dopiero stopniowo oderwało się od działania. Zdaniem Janeta, słowo zawsze jest hasłem, i właśnie dlatego stanowi podstawowy środek kierowania zachowaniem się. Dlatego też, jeżeli chcemy wyjaśnić genetycznie, jak powstaje wolicjonalna funkcja słowa, w jaki sposób słowo pod- 9 — Wybrane prace psychologiczne 129 128 porządkowuje sobie reakcję motoryczną, skąd wzięła się władza słowa nad zachowaniem się, dojdziemy nieuchronnie zarówno w ontogenezie, jak i w filogenezie do rzeczywistej funkcji kierowania. Janet mówi, że za władzą słowa nad funkcjami psychicznymi stoi rzeczywista władza kierownika w stosunku do podwładnego. Relacje między funkcjami psychicznymi wywodzą się genetycznie z rzeczywistych stosunków między ludźmi. Kierowanie za pośrednictwem słowa czyimś postępowaniem prowadzi stopniowo do zwerbalizowanego kierowania własnym zachowaniem. Ale przecież mowa pełni główną funkcję więzi społecznej i kulturowego zachowania się jednostki. Dlatego historia osobo- j i wości jest szczególnie pouczająca i proces uwewnętrznienia, przej-J, ście od funkcji społecznej do indywidualnej występuje tu szcze- !! gólnie jasno. Nieprzypadkowo Watson upatruje istotną różnicę pomiędzy mową wewnętrzną i zewnętrzną w tym, że mowa wewnętrzna służy indywidualnym a nie społecznym formom przystosowania się. Jeżeli zastanowimy się nad środkami więzi społecznej, to zobaczymy, że również stosunki między ludźmi bywają dwojakiego rodzaju. Możliwe są bezpośrednie i upośrednione stosunki między nimi. Bezpośrednimi są stosunki oparte na instynktownych formach mimiki i ruchów. Klasycznym przykładem takiego bezpośredniego stosunku o charakterze społecznym może być zachowanie się małpy, opisane przez Kohlera. Małpa, chcąc nakłonić swoją towarzyszkę do pójścia za nią, patrzy jej w oczy, ciągnie ją za sobą lub wykonuje odpowiedni ruch w danym kierunku. Należy dodać, że wszystkie opisy społecznego zachowania się szympansów obfitują w tego rodzaju przykłady. Jedno zwierzę oddziałuje na drugie albo za pośrednictwem ruchów albo za pośrednictwem instynktownej, automatycznej mimiki. Kontakt nawiązuje się przez dotyk, krzyk lub spojrzenia. Cała historia wczesnych form kontaktu społecznego u dziecka pełna jest tego rodzaju przykładów. U dzieci również obserwujemy nawiązywanie kontaktu za pośrednictwem krzyku, chwytania za rękaw, spojrzeń. Wyższy stopień rozwoju osiągają jednak upośrednione stosunki między ludźmi, których charakterystyczną cechę stanowi porozumiewanie się za pośrednictwem znaków. Oczywiście, wyższa forma kontaktu, upośredniona przez znak, wyrasta z naturalnych 130 form kontaktu bezpośredniego, różni się jednak od nich zasadniczo. Tak więc naśladownictwo i podział funkcji między ludźmi stanowi podstawowy mechanizm modyfikacji funkcjonowania osobowości. Jeśli zanalizujemy pierwotne formy pracy, to zobaczymy, że funkcje wykonywania i kierowania są w nich rozdzielone. Doniosły krok w ewolucji pracy polega na tym, że to, co robi nadzorca i niewolnik, łączy się w działaniu jednego człowieka. To właśnie, jak zobaczymy poniżej, stanowi podstawowy mechanizm uwagi dowolnej i pracy. Pod tym względem cały kulturowy rozwój dziecka przechodzi trzy podstawowe stopnie, które, używając klasyfikacji wprowadzonej przez Hegla, moglibyśmy opisać w następujący sposób. Rozpatrzmy dla przykładu historię rozwoju gestu wskazywania, który — jak poniżej zobaczymy — odgrywa niezwykle ważną rolę w rozwoju mowy dziecka i w ogóle stanowi w dużej mierze pierwotny fundament wszystkich wyższych form zachowania się. Studiując dzieje tego gestu zauważymy, że na początku gest ten był po prostu nieudanym ruchem chwytnym, skierowanym ku przedmiotowi i poprzedzającym działanie. Dziecko usiłuje pochwycić zbyt daleko znajdujący się przedmiot, ręce jego wyciągnięte są ku niemu, palce wykonują ruchy chwytne. Sytuacja ta stanowi początek całego dalszego rozwoju. Tu właśnie po raz pierwszy powstaje ruch wskazujący, który można nazwać umownie gestem wskazującym „w sobie". Jest to ruch dziecka obiektywnie wskazującego na przedmiot i wyłącznie na niego. Kiedy matka przychodzi dziecku z pomocą i rozumie jego ruch jako gest wskazujący, sytuacja zmienia się całkowicie. Gest wskazujący staje się gestem dla innych. W odpowiedzi na nieudany ruch chwytny dziecka następuje reakcja nie ze strony przedmiotu, lecz ze strony innego człowieka. Inni ludzie wnoszą więc pierwotne znaczenie w ten nieudany ruch chwytny. I dopiero w wyniku powiązania przez dziecko tego nieudanego ruchu chwytnego z całą sytuacją obiektywną samo dziecko zaczyna rozumieć go jako wskazywanie. Następuje więc zmiana funkcji samego ruchu; ruch skierowany ku przedmiotowi staje się ruchem skierowanym ku innemu człowiekowi, staje się środkiem porozumienia. Chwytanie przekształca się we wskazywanie. Dzięki temu sam ruch ule- 131 ga zredukowaniu, skróceniu i przybiera postać gestu wskazującego, o którym możemy śmiało powiedzieć, że jest to już „gest dla siebie". Jednakże ruch ten staje się gestem dla siebie tylko dlatego, że początkowo jest on gestem wskazywania „w sobie", to znaczy ruchem posiadającym wszystkie obiektywne cechy wskazywania, oraz gestem dla innych, to znaczy rozumianym przez otoczenie jako wskazywanie. Dziecko uświadamia sobie więc swój własny gest na samym końcu. O jego znaczeniu i funkcjach decyduje najpierw obiektywna sytuacja, a następnie ludzie otaczający dziecko. W ten sposób gest wskazywania początkowo zaczyna być ruchem wskazywania w rozumieniu innych, a dopiero później nabiera funkcji i wskazywania dla samego dziecka. Moglibyśmy powiedzieć, że poprzez innych stajemy się sami sobą i że ta zasada odnosi się nie tylko do całej osobowości, ale i do rozwoju każdej funkcji. W tym właśnie zawiera się istota procesu rozwoju kulturowego, wyrażona w czysto logicznej formie. Jednostka staje się dla siebie tym, czym jest w sobie, poprzez to, co stanowi dla innych. To właśnie jest procesem tworzenia się osobowości. Tu po raz pierwszy w psychologii staje przed nami ogromnie ważny problem zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań funkcji psychicznych. Tutaj właśnie staje się zrozumiałe, dlaczego wszystko, co wewnętrzne w wyższych formach, musiało być najpierw zewnętrzne, to jest było dla innych tym, czym obecnie jest dla nas. Każda wyższa funkcja psychiczna musi przechodzić w swoim rozwoju przez stadium zewnętrzne, ponieważ początkowo jest ona funkcją społeczną. Oto centralny punkt całego problemu zachowania wewnętrznego i zewnętrznego. Wielu autorów dawno już zwracało uwagę na problem interioryzacji, przeniesienia zachowania się do wewnątrz, Kretschmer widzi w tym prawo czynności nerwowej, Biihler sprowadza całą ewolucję zachowania się do przenoszenia sfery doboru korzystnego działania z zewnątrz do wewnątrz. Nie to jednak mamy na myśli, gdy mówimy o stadium zewnętrznym w procesie kulturowego rozwoju dziecka. Dla nas powiedzieć o jakimś procesie, że jest „zewnętrzny", oznacza powiedzieć, że jest „społeczny". Każda z wyższych funkcji psychi- cznych była dlatego zewnętrzną, że była funkcją społeczną, za-nim stała się wewnętrzną; zanim stała się funkcją ściśle psychiczną, była poprzednio stosunkiem społecznym dwojga ludzi. Środek oddziaływania na siebie jest pierwotnie środkiem oddziaływania na innych lub środkiem oddziaływania innych na jednostkę. W mowie dziecka można krok po kroku prześledzić następowanie po sobie tych trzech podstawowych form rozwoju. Najwcześniej słowo musi mieć znaczenie, to jest musi odnosić się do przedmiotu, musi istnieć obiektywny związek między słowem a tym, co ono oznacza. Jeżeli tego nie ma, dalszy rozwój słowa jest niemożliwy. Następnie ten obiektywny związek między słowem a przedmiotem musi zostać funkcjonalnie wykorzystany przez dorosłego jako środek kontaktu z dzieckiem. Potem dopiero znaczenie słowa uświadamia sobie również samo dziecko. Znaczenie słowa najpierw istnieje więc obiektywnie dla innych, a dopiero potem zaczyna istnieć także dla samego dziecka. Wszystkie podstawowe formy kontaktu dorosłego z dzieckiem za pomocą mowy stają się później funkcjami psychicznymi. Moglibyśmy w następujący sposób sformułować ogólne prawo genetyczne rozwoju kulturowego: wszelka funkcja w rozwoju kulturowym dziecka pojawia się na scenie dwukrotnie, w dwóch płaszczyznach: najpierw społecznej, później psychologicznej — najpierw między ludźmi, jako kategoria interpsychiczna, następnie w wewnętrznym przeżyciu dziecka, jako kategoria in-trapsychiczna. Odnosi się to w jednakowym stopniu zarówno do uwagi dowolnej, jak i do pamięci logicznej, zarówno do tworzenia pojęć, jak i do rozwoju woli. Mamy podstawę uważać tę tezę za prawo w pełnym znaczeniu tego słowa, ale jest oczywiste, że przejście z zewnątrz do wewnątrz przekształca sam proces, zmienia jego strukturę i funkcje. Wszystkie wyższe funkcje psychiczne i stosunki między nimi wywodzą się ze stosunków społecznych, z rzeczywistych stosunków między ludźmi. Stąd jedną z podstawowych zasad działania naszej woli jest zasada podziału lunkcji między ludzi, ponowne rozszczepienie tego, co obecnie jest stopione w jedno, doświadczalne rozwijanie wyższego procesu psychicznego w dramat rozgrywający się między ludźmi. Dlatego też podstawowy wniosek, do jakiego prowadzi nas 132 133 historia kulturowego rozwoju dziecka, moglibyśmy nazwać społeczną genezą wyższych form zachowania się. Słowo „społeczne" ma wielkie znaczenie w odniesieniu do przedmiotu naszych badań. Przede wszystkim, w najszerszym sensie tego słowa, oznacza ono, że wszystko, co kulturowe, jest społeczne. Kultura jest przecież produktem życia społecznego i społecznej działalności człowieka, dlatego też samo postawienie problemu kulturowego rozwoju zachowania się wprowadza nas już bezpośrednio w społeczny aspekt rozwoju. Następnie można by wykazać, że znak, podobnie jak narzędzie, znajdując się na zewnątrz organizmu, oddziela się od jednostki i staje się w istocie rzeczy narzędziem w stosunkach społecznych lub środkiem społecznym. Dalej jeszcze moglibyśmy powiedzieć, że wszystkie wyższe funkcje wytworzyły się nie w biologii, nie w dziejach czystej filogenezy. Mechanizm leżący u ich podstawy jest odbiciem mechanizmu społecznego. Wszystkie wyższe funkcje psychiczne są zinterioryzowanymi stosunkami o charakterze społecznym, tworzącymi podstawę społecznej struktury osobowości. Ich budowa, struktura genetyczna, sposób działania, słowem cała ich natura jest społeczna. Nawet przekształcając się w procesy psychiczne pozostają one ąuasi-społeczne. Człowiek, nawet sam na sam zachowuje formę kontaktu społecznego. Parafrazując znaną tezę Marksa moglibyśmy powiedzieć, że natura psychiczna człowieka jest to całokształt stosunków społecznych przeniesionych do wewnątrz, które stają się funkcjami jednostki i formami jej struktury. Nie chcemy powiedzieć, że właśnie taki sens ma teza Marksa, widzimy jednak w tym stwierdzeniu najpełniejszy wyraz wszystkiego, do czego doprowadza nas historia rozwoju kulturowego. Przedstawiając tu koncepcje, które najogólniej miały pokazać podstawową prawidłowość zaobserwowaną przez nas w historii rozwoju kulturowego, bezpośrednio związaną z zagadnieniem kolektywu dziecięcego, widzieliśmy, że wyższe funkcje psychiczne, na przykład funkcja słowa, były uprzednio funkcjami podzielonymi między ludzi, następnie zaś stały się funkcjami samej jednostki. Dawniej psycholodzy starali się z indywidualnego zachowania się wyprowadzić zachowanie się społeczne. Badano indywi- dualne reakcje w laboratorium, a następnie w zespole badano zmiany reakcji jednostki w warunkach zespołowych. Takie ujęcie zagadnienia jest, oczywiście, dopuszczalne, skierowuje ono •jednak uwagę na tę stronę zachowania, która w jego rozwoju jest genetycznie wtórna. Pierwszoplanowym zagadnieniem analizy powinno być pokazanie, w jaki sposób reakcja indywidualna powstaje z form życia zespołowego. W odróżnieniu od Piageta, sądzimy, że rozwój nie przebiega w kierunku uspołecznienia, lecz w kierunku przekształcenia stosunków społecznych w funkcje psychiczne. Dlatego cała rola psychologiczna zespołu w rozwoju dziecka staje w zupełnie nowym świetle. Zazwyczaj stawia się pytanie, jak to lub inne dziecko zachowuje się w kolektywie. My natomiast pytamy, jak kolektyw formuje u tego lub innego dziecka wyższe funkcje psychiczne. Dawniej przypuszczano, że funkcja tkwi w jednostce w postaci gotowej, półgotowej lub embrionalnej, w kolektywie zaś rozwija się, komplikuje, doskonali, wzbogaca lub, na odwrót, ulega zahamowaniu, stłumieniu itp. Obecnie, mamy podstawę przypuszczać, że jeśli chodzi o wyższe funkcje psychiczne, sprawa powinna zostać postawiona zupełnie odwrotnie. Funkcje najpierw formują się w kolektywie w postaci stosunków między dziećmi, a następnie stają się funkcjami psychicznymi jednostki. Na przykład dawniej sądzono, że każde dziecko potrafi rozważać, przytaczać dowody, argumentować, uzasadniać jakąś tezę. Z konfrontacji tego rodzaju rozważań rodzi się spór. Faktycznie jednak sprawa przedstawia się inaczej. Badania wykazują, że ze sporu rodzą się rozważania. Do tego samego wniosku prowadzi nas badanie wszystkich pozostałych funkcji psychicznych. Podczas omawiania zasadniczego ujęcia naszego problemu oraz metody badań mieliśmy okazję zaznaczyć, jak ogromne znaczenie ma porównawcze badanie dziecka normalnego i nienormalnego dla całej historii rozwoju kulturowego. Stwierdziliśmy, że jest to Podstawowy sposób badania we współczesnej psychologii genetycznej, pozwalający widzieć zbieżność naturalnego i kulturowego nurtu w rozwoju dziecka normalnego i rozbieżność tych woch nurtów w rozwoju dziecka nienormalnego. Obecnie chcie-i ysmy zatrzymać się i nieco bardziej szczegółowo rozważyć 134 135 znaczenie, jakie wszystkie sformułowane przez nas podstawowe tezy dotyczące analizy struktury i genezy kulturowych form zachowania się mają dla psychologii dziecka nienormalnego. Zacznijmy od podstawowej tezy, którą udało się nam ustalić podczas analizy wyższych funkcji psychicznych. Teza ta polega na uznaniu naturalnego podłoża kulturowych form zachowania się. Kultura niczego nie tworzy, modyfikuje tylko elementy dane przez naturę, dostosowuje do celów człowieka. Jest więc zupełnie zrozumiałe, że historia rozwoju kulturowego dziecka nienormalnego będzie cała przeniknięta konsekwencjami defektu podstawowego lub upośledzenia tego dziecka. Zasoby przyrodzone, czyli owe procesy elementarne, z których mają zostać zbudowane wyższe kulturowe sposoby zachowania się — okazują się tu nieznaczne i ubogie. Wskutek tego możliwość pełnego rozwoju wyższych form zachowania się okazuje się często dla takiego dziecka problematyczna właśnie z powodu ubóstwa materiału stanowiącego podstawę wszelkich kulturowych form zachowania się. Widać to wyraźnie u dzieci cofniętych w rozwoju, upośledzonych umysłowo. Jak już zaznaczyliśmy, rozwój kulturowych form zachowania się dokonuje się na drodze okrężnej, którą tworzą najprostsze związki elementarne. Ta czysto kojarzeniowa podbudowa wyższych form zachowania się, fundament, na którym one powstają, gleba, z której ciągną soki, jest od początku nadwątlona u dziecka upośledzonego umysłowo. Druga teza ustalona przez nas podczas analizy wnosi jednakże istotne uzupełnienie do tego, co powiedzieliśmy przed chwilą. Stwierdza ona, że u dziecka w procesie rozwoju kulturowego jedne funkcje zastępują inne, że następuje torowanie dróg okrężnych i że to właśnie stwarza nam zupełnie nowe możliwości dla wspomożenia rozwoju dziecka nienormalnego. Jeżeli dziecko to nie może osiągnąć czegoś drogą bezpośrednią, to rozwój dróg okrężnych staje się podstawą procesów kompensacyjnych. Dziecko zaczyna drogami okrężnymi uzyskiwać to, czego nie mogło uzyskać wprost. To zastępowanie jednej funkcji przez drugą jest rzeczywiście podstawą całego rozwoju kulturowego dziecka nienormalnego. Pedagogika specjalna obfituje w przykłady tego rodzaju dróg okrężnych i tego rodzaju kompensującego znaczenia rozwoju kulturowego. Teza trzecia, którą ustaliliśmy, stwierdza, że u podstaw struktury kulturowych form zachowania się człowieka leży działalność upośredniona, wykorzystanie znaków zewnętrznych jako środków dalszego rozwoju zachowania się. W ten sposób wyodrębnienie funkcji, użycie znaku posiada szczególnie doniosłe znaczenie w całym rozwoju kulturowym. Obserwacje dzieci nienormalnych wykazują, że wtedy, gdy funkcje te zostają zachowane w postaci nie uszkodzonej, widzimy rzeczywiście u dziecka mniej lub bardziej pomyślny rozwój kompensacyjny, wtedy zaś, gdy są one zahamowane lub porażone, cierpi na tym także i rozwój kulturowy dziecka. Eliasberg, na podstawie swoich doświadczeń, wysunął ogólne twierdzenie, że stosowanie środków pomocniczych można uważać za dobre kryterium pozwalające zróżnicować diagnozę i odróżnić wszelkie formy osłabienia, niedorozwoju i pozostawania w tyle tych czynności intelektualnych, od choroby psychicznej. A więc zdolność posługiwania się znakami jako pomocniczymi środkami w zachowaniu się zanika zapewne dopiero przy chorobie psychicznej. Wreszcie czwarte i ostatnie z naszych stwierdzeń otwiera nową perspektywę dla historii rozwoju dziecka nienormalnego. Mamy tu na myśli to, co nazwaliśmy uprzednio panowaniem nad własnym postępowaniem. W odniesieniu do dziecka nienormalnego moglibyśmy powiedzieć, że należy rozróżniać stopień rozwoju tej lub innej funkcji i stopień rozwoju opanowania danej funkcji. Wiadomo powszechnie, jak ogromna dysproporcja istnieje u dziecka opóźnionego w rozwoju umysłowym pomiędzy rozwojem wyższych i niższych funkcji. Dla debilizmu charakterystyczne jest nie tyle ogólne równomierne obniżenie poziomu wszystkich funkcji, ile właśnie niedorozwój funkcji wyższych przy stosunkowo pomyślnym rozwoju funkcji elementarnych. Powinniśmy wobec tego badać nie tylko to, jaką pamięć posiada dziecko umysłowo upośledzone, ale i to, w jakim stopniu potrafi ono korzystać z tej pamięci. Niedorozwój dziecka upośledzonego umysłowo polega przecież przede wszystkim na niedorozwoju wyższych form zachowania się, na nieumiejętności zapanowania nad własnymi procesami zachowania się, na nieumiejętności korzystania z nich. Od innej strony powracamy w pewnym sensie do myśli Se- 137 136 guina, dopatrującego się istoty idiotyzmu w niedorozwoju woli. Jeśli rozumieć wolę jako opanowanie samego siebie, bylibyśmy skłonni podzielać ten pogląd i twierdzić, że właśnie w zakłóceniu umiejętności opanowania własnego postępowania tkwi główne źródło wszelkiego niedorozwoju dziecka upośledzonego umysłowo, Lindworsky wyraził to w nieco paradoksalnej formie, gdy usi łował sprowadzić sens czynności intelektualnych do ujmowania stosunków i twierdził, że w tym sensie intelekt jako funkcja ujmowania stosunków cechuje w tej samej mierze idiotę co Goe thego i cała olbrzymia różnica między jednym i drugim tkwi nie w tym akcie, ale w innych, bardziej złożonych procesach psy chicznych. Moglibyśmy wyciągnąć stąd podstawowy wniosek, któ rym można by zakończyć nasze uwagi o specyfice rozwoju kul turowego dziecka nienormalnego. Moglibyśmy powiedzieć, że wtórnymi powikłaniami wywołanymi przez niedorozwój umysło wy są: po pierwsze, prymitywizm jako ogólny niedorozwój kul turowy, powstający na podstawie organicznego niedorozwoju mózgu, i po drugie, pewien niedorozwój woli, zatrzymanie się 1 w stadium infantylnym, jeśli chodzi o opanowanie samego siebie i procesów własnego zachowania. l Wreszcie dopiero na trzecim i ostatnim miejscu trzeba umieścić ogólne konsekwencje niedorozwoju umysłowego, ogólny niedorozwój całej osobowości dziecka. Zatrzymajmy się obecnie na pewnych konkretnych problemach rozwoju wyższych funkcji psychicznych, których rozpatrzenie pozwoli nam lepiej zrozumieć podstawowe fakty z psychologii dziecka i psychologii wychowawczej. Czy pojęcie rozwoju daje się w ogóle zastosować do tych zmian, o których przez cały czas mówimy? Mówiąc o rozwoju mamy przecież na myśli proces bardzo złożony, wyróżniający się szeregiem cech szczególnych. Pierwsza cecha szczególna tego procesu polega na tym, że przy wszystkich zmianach substrat rozwijającego się zjawiska pozostaje ten sam. Druga cecha szczególna polega na tym, że wszelka zmiana ma do pewnego stopnia charakter wewnętrzny. Nie nazywamy rozwojem takiego procesu, takiej zmiany, która zupełnie nie jest związana z żadnym procesem wewnętrznym, jaki dokonuje się w organizmie lub wewnątrz badanej formy aktywności. A więc iedność j stałość całego procesu rozwoju, związek wewnętrzny między uprzednim stadium rozwoju i następującą zmianą, to druga cecha szczególna rozwoju. Trzeba powiedzieć, że z tego punktu widzenia w psychologii dziecka bardzo długo broniono się przed uznaniem kulturowego doświadczenia dziecka za proces rozwoju. Zazwyczaj mówiono: rozwojem można nazywać to, co pochodzi od wewnątrz, to zaś, co pochodzi z zewnątrz, jest uczeniem się, wychowaniem. Nie istnieje przecież na świecie dziecko, u którego w sposób naturalny dojrzałyby operacje arytmetyczne, gdy tylko jednak dziecko osiąga wiek szkolny lub nieco wcześniej, przyswaja sobie z zewnątrz od osób otaczających je szereg pojęć i operacji arytmetycznych. Nie możemy więc po prostu powiedzieć, że przyswojenie sobie w wieku 8 lat dodawania i odejmowania, a w wieku 9 lat mnożenia i dzielenia, jest naturalnym wynikiem rozwoju dziecka. Są to wyniki oddziaływania otoczenia, a bynajmniej nie rozwoju wewnętrznego. Jednakże głębsza analiza procesu nagromadzania się doświadczenia kulturowego u dziecka wykazała, że występuje w nim szereg ważnych momentów usprawiedliwiających, mimo wszystko, posłużenie się w odniesieniu do niego pojęciem rozwoju. Jak wykazują badania, pierwszy moment polega na tym, że żadna nowa forma rozwoju kulturowego nie może być po prostu wniesiona z zewnątrz, niezależnie od stanu organizmu w danym momencie rozwoju. Chodzi o to, że organizm, przyswajając sobie wpływy zewnętrzne, przyswajając sobie szereg form zachowania się, asymiluje je w zależności od tego, w jakim stadium rozwoju psychicznego się znajduje. Zachodzi tu zjawisko przypominające pobieranie pokarmów przez organizm, czyli przyswajanie materialnych produktów nie jako zwykłe wchłanianie, lecz jako odpowiednie przerobienie ich i zasymilowanie. Wyobraźmy sobie, że dziecko nie znając jeszcze kulturowych form arytmetyki dostaje się do szkoły i zaczyna się uczyć czterech działań. Powstaje pytanie: Czy można udowodnić, że to przyswojenie sobie czterech działań ma charakter procesu roz- 139 138 woju, czyli że jest zdeterminowane przez ten stan wiedzy arytmetycznej, z jakim dziecko wstąpiło do szkoły. Okazuje się, że można, i to właśnie uzasadnia nauczanie w określonym wieku i na określonych poziomach. Tym właśnie tłumaczy się fakt, że dopiero w wieku 7-8 lat dziecko może sobie przyswoić daną operację, gdyż dopiero wtedy posiada ono pewne wiadomości z arytmetyki. Obserwując dzieci z I-III klasy szkoły podstawowej stwierdzamy, że w ciągu tych dwóch — trzech lat u dziecka przejawiają się ślady jego przedszkolnej, naturalnej arytmetyki, z którą wstąpiło do szkoły. Okazuje się też, że kiedy dziecko przyswaja sobie w szkole rozmaite operacje, z pozorów można by sądzić, że jest to proces czysto zewnętrzny, a tymczasem przyswojenie sobie każdej nowej operacji jest rezultatem procesu rozwoju. Postaramy się to dokładniej omówić na końcu rozdziału, gdy będziemy analizować pojęcia przyswajania, odkrycia, naśladownictwa, tj. inaczej mówiąc — wszystkie sposoby, za pomocą których przyswajane są nowe formy zachowania się. Postaramy się wykazać, że nawet tam, gdzie jakaś forma zachowania się przyswajana jest, zdawałoby się, drogą czystego naśladownictwa, nie można wykluczyć możliwości, że powstaje ona w wyniku rozwoju, a nie wyłącznie drogą naśladownictwa. Aby się o tym przekonać, wystarczy wykazać eksperymentalnie, że każda nowa forma zachowania się, nawet przyswajana z otoczenia, posiada pewne cechy szczególne. Oczywiście stanowi ona „wyższe piętro", wznoszące się nad formą poprzednią, co jest możliwe tylko wtedy, gdy poprzednia forma stanowi jej podstawę. Gdyby komukolwiek udało się wykazać eksperymentalnie, że można opanować jakąkolwiek operację kulturową od razu w jej postaci najbardziej rozwiniętej, uzyskalibyśmy wtedy przekonujący dowód, że chodzi tu nie o rozwój, lecz o przyswojenie z zewnątrz, to jest o zmianę spowodowaną wyłącznie przez wpływy zewnętrzne. Jednakże eksperymenty wykazują coś innego, mianowicie że każde działanie zewnętrzne stanowi rezultat wewnętrznej genetycznej prawidłowości. Na podstawie eksperymentów możemy powiedzieć, że żadne dziecko wrastające w kulturę — nawet cudowne dziecko — nie może opanować ostatniego stadium w rozwoju jakiejkolwiek operacji, zanim uprzednio nie 140 przejdzie pierwszego i drugiego stadium. Inaczej mówiąc, samo wpajanie nowej operacji kulturowej rozpada się na szereg ogniw, szereg stadiów, wewnętrznie związanych z sobą i wzajemnie w siebie przechodzących. Ponieważ opieramy się na eksperymencie, mamy wszelkie prawo traktować proces gromadzenia doświadczenia wewnętrznego jako proces rozwoju. Jest to właśnie druga cecha szczególna, o której mówiliśmy poprzednio. Rozwój ten jest jednak, oczywiście, zupełnie innego rodzaju niż rozwój, z którym stykamy się przy badaniu u dziecka funkcji elementarnych. Różnica jest bardzo istotna i trzeba ją podkreślić ze specjalnym naciskiem, ponieważ w danym wypadku stanowi ona również jedną z cech szczególnych. Wiemy, że jeśli chodzi o rozwój podstawowych form przystosowania się człowieka, form walki człowieka z przyrodą, istotna różnica pomiędzy typem zoologicznym i typem historycznym rozwoju człowieka tkwi w tym, że w rozwoju pierwszego typu zachodzą zmiany anatomiczne, zmiany struktury, podczas gdy w historii ludzkiej występuje intensywny rozwój przystosowania się człowieka do przyrody bez tego rodzaju istotnych zmian organicznych. Wreszcie trzeba również wskazać na związek między naturalnym rozwojem dziecka, opierającym się na dojrzewaniu jego narządów, stanowiącym fundament zachowania się, a tymi formami rozwoju, o których tu mówimy. Związek ten ma charakter nie ewolucyjny, ale rewolucyjny. Rozwój nie dokonuje się dzięki powolnym, stopniowym zmianom i kumulowaniu się drobnych zmian, które sumując się prowadzą w końcu do zmian istotnych. Przeciwnie, już od samego początku obserwujemy tu rozwój o charakterze rewolucyjnym, inaczej mówiąc gwałtowne, zasadnicze zmiany w samym charakterze rozwoju, w siłach napędowych tego procesu. A dobrze wiadomo, że jednoczesne występowanie zmian rewolucyjnych i ewolucyjnych nie wyklucza wcale możliwości traktowania tego procesu jako procesu rozwoju. Przejdźmy obecnie bezpośrednio do zanalizowania tego rodzaju zmian o charakterze rozwojowym. Jak dobrze nam wiadomo, we współczesnej psychologii dziecka są na ogół powszechnie przyjęte dwie teorie genezy: jedna 141 teoria wyróżnia w rozwoju zachowania dwa „piętra", druga trzy „piętra". Teoria rozróżniająca dwa „piętra" skłania się ku poglądowi, że zachowanie się dziecka przechodzi w swym rozwoju dwa zasadnicze stadia: stadium instynktownego zachowania się, tj. stadium odruchów bezwarunkowych, czy to odziedziczonych, czy to wrodzonych form zachowania, i stadium reakcji nabytych w doświadczeniu osobniczym, stadium odruchów warunkowych, albo stadium tresury, jeśli chodzi o zwierzęta. Druga teoria skłonna jest dzielić jeszcze dalej to drugie stadium, stadium reakcji nabytych w doświadczeniu osobniczym, i rozróżniać stadium odruchów warunkowych, lub inaczej — nawyków, i stadium reakcji intelektualnych. Czym różni się to trzecie stadium od drugiego? W skrócie można powiedzieć, że najistotniejszą różnicę stanowi, z jednej strony, sposób powstawania reakcji, z drugiej strony — charakter funkcji, to jest inna rola biologiczna tej reakcji w porównaniu z nawykiem wytwarzającym się drogą prób i błędów lub wskutek bodźców działających jednokierunkowo. W ostatnim wypadku — w wypadku reakcji intelektualnych — odpowiedź następuje w jakiś szczególny sposób, najwidoczniej wskutek swego rodzaju „krótkiego spięcia", to jest jakiegoś skomplikowanego centralnego procesu wewnętrznego, zachodzącego dzięki pobudzeniu wielu współdziałających ośrodków, co prowadzi do utorowania określonej nowej drogi. Chodzi tu więc o jakąś reakcję o charakterze gwałtownym, powstającą w bardzo złożony sposób, reakcję, której mechanizmy są na razie nie znane, ponieważ nasza wiedza o procesach mózgowych jest jeszcze niezwykle uboga. W każdym razie, podobnie jak rola reakcji instynktownej różni się od roli nawyków, rola nawyków różni się również od roli reakcji intelektualnych. Biologiczne bowiem znaczenie nawyku polega na przystosowaniu się do indywidualnych warunków bytu, mniej lub bardziej jasnych i prostych, gdy tymczasem znaczenie intelektualnego zachowania się sprowadza się do przystosowywania się do zmiennych warunków otoczenia i do sytuacji zmieniających się wskutek nowych warunków. Właśnie na tym gruncie toczy się spór między psychologami. Autorzy, którzy nie chcą uznać intelektu za nowe „piętro" w przyrodzie, twierdzą, że jest to nie odrębne „piętro", 142 lecz tylko szczególny rodzaj wykształcania się nawyków. Wydaje mi się, że z naukowego punktu widzenia ostrożniej byłoby rzeczywiście mówić tylko o dwóch sferach rozwoju zachowania się dziecka — o doświadczeniu odziedziczonym i nabytym — a w ramach doświadczenia nabytego wyróżniać z postępem naszej wiedzy nie tylko dwa stadia, ale być może i więcej. W rezultacie wydaje się nam, że w obecnym stanie naszej wiedzy byłoby słuszne przyjąć punkt widzenia amerykańskiego psychologa Thomdike'a, który rozróżnia dwa poziomy rozwoju: dziedziczny i osobniczy lub wewnętrzny i nabyty, w zachowaniu zaś wyodrębnia dwa stadia, lub dwie grupy reakcji: z jednej strony nawyki odziedziczone, mające na celu dostosowanie się do mniej lub bardziej stałych warunków bytu indywidualnego, z drugiej strony, całą hierarchię nawyków mających na celu rozwiązywanie nowych zadań, czyli inaczej mówiąc — całą hierarchię tego rodzaju reakcji, o których mówiliśmy. Aby zrozumieć związek między etapami rozwoju interesującymi nas w psychologii dziecka, należy pokrótce choćby uświadomić sobie zachodzące między nimi stosunki. Stosunki między tymi etapami mają charakter dialektyczny. Każde następne stadium w rozwoju zachowania się jest, z jednej strony, negacją stadium poprzedniego, negacją w tym sensie, że cechy właściwe poprzedniemu stadium zachowania zostają zniesione, zanikają lub niekiedy przechodzą do stadium wyższego. Jeżeli zajmiemy się na przykład odruchem bezwarunkowym i prześledzimy, co się z nim dzieje, gdy wykształca się odruch warunkowy, to zobaczymy, że szereg właściwości związanych z odziedziczonym charakterem odruchu bezwarunkowego (jego stereotypowość itp.) nie występuje w odruchu warunkowym, ponieważ odruch warunkowy jest tworem czasowym, zmiennym, niezwykle podatnym na wpływ bodźców ubocznych oraz właściwym tylko danemu osobnikowi, i to nie z natury, nie na zasadzie dziedziczenia, ale w wyniku nabytego doświadczenia. W każdym kolejnym stadium możemy stwierdzić zmianę lub negację właściwości występujących w stadium poprzednim. Ale z drugiej strony, stadium uprzednie istnieje niejako w obrębie stadium następnego. Widać to na przykładzie odruchu warunkowego. Odruch warunkowy ma także pewne właściwości odruchu 143 bezwarunkowego, jest to ten sam instynkt, tylko przejawia się i istnieje w innej formie, w innej postaci. Współczesna psychologia dynamiczna stara się zbadać czynniki napędowe różnych form zachowania się. Na przykład w szeregu zmian form instynktowych psycholodzy widzą wpływ rozwoju mowy dziecka, wpływ mowy na zachowanie się, co oczywiście jest dla nas bardzo interesujące ze względu na problem woli. Powrócimy jeszcze do tej sprawy. Podstawowy problem wysuwany przez psychologów jest dla nas jasny i zrozumiały. Na przykład: człowieka współczesnego udającego się do restauracji na obiad wiedzie ten sam naturalny instynkt, który zmusza zwierzę do poszukiwania pożywienia potrzebnego mu do życia. U zwierzęcia i u człowieka mamy do czynienia z tym samym zjawiskiem głodu, ale sposób jego zaspokojenia oparty jest na zupełnie innych odruchach. W pierwszym wypadku występuje odruch wrodzony, gdzie jedna reakcja następuje po drugiej. W drugim wypadku widzimy cały szereg zmian nabytych, warunkowych. Jednakże jeśli wnikniemy głębiej w kulturalne zachowanie się człowieka, to zobaczymy, że koniecznym motorem jego zachowania się, podstawą popędową, bodźcem jest ten sam instynkt, ta sama materialna potrzeba organizmu, która kieruje również zwierzęciem. U zwierzęcia instynkt nie zawsze wymaga odruchów warunkowych, w innym zaś wypadku ten sam instynkt przejawia się w postaci utajonej i zachowanie się jest związane z przekształceniem różnych cech tego instynktu. Takie same dialektyczne stosunki, polegające na negacji poprzedniego stadium, przy przetrwaniu tego stadium w postaci utajonej, możemy stwierdzić rozpatrując stosunek między odruchem warunkowym a reakcją intelektualną. W swoim przykładzie dotyczącym zadań arytmetycznych Thorndike podkreśla, że u dziecka rozwiązującego zadanie nie występują żadne inne reakcje poza tymi, które ono przyswoiło sobie jako nawyk lub kombinację nawyków ukierunkowanych na rozwiązanie nowego dla niego zadania. Tak więc i tu reakcja intelektualna neguje te nawyki, które stanowią jakby utajoną reakcję nastawioną na rozwiązanie zadań stojących przed organizmem, i wskutek tego reakcja intelektualna pozbawiona jest szeregu cech właściwych na- wykom. Jednocześnie wszakże reakcja intelektualna w istocie swojej sprowadza się, jak się okazuje, właśnie do określonego systemu nawyków, a sam ten system, czy też organizacja nawyków jest dziełem intelektu. Jeśli weźmiemy pod uwagę taką kolejność stadiów w naturalnym rozwoju zachowania się, będziemy musieli powiedzieć coś, podobnego i o czwartym stadium rozwoju zachowania się, którym się tu zajmujemy. Powinniśmy może przyznać, że wyższe, formy zachowania się, które będziemy omawiać, należą także do naturalnych form zachowania się, przy czym każde stadium tego naturalnego zachowania się pozostaje do stadium poprzedniego, w stosunku szczególnym: w pewnym stopniu stanowi zaprzeczę-, nie (negację) stadium zachowania się prymitywnego, a jedno-* cześnie zawiera w sobie w ukrytej postaci elementy tej właśnie naturalnej podstawy. Weźmy jako przykład taką czynność jak zapamiętywanie za pomocą znaków. Zobaczymy, że z jednej strony ta forma zapamiętywania przebiega inaczej niż zwykłe zapamiętywanie przy tworzeniu się nawyków; zapamiętywanie o charakterze reakcji intelektualnej ma pewne właściwości, których brak w pierwszym wypadku. Jednocześnie zaś, jeżeli rozłożymy na elementy składowe proces zapamiętywania opierający się na znakach, to przekonamy się, że na proces ten składają się — tylko w innym układzie — te same reakcje, które są charakterystyczne dla zapamiętywania naturalnego. Ten to nowy układ stanowi podstawowy przedmiot naszych badań w psychologii dziecka. Na czym polegają te podstawowe zmiany? Polegają one na tym, że na wyższym etapie rozwoju przyrody człowiek staje się panem własnego zachowania się, człowiek podporządkowuje swojej władzy własne reakcje. Podobnie jak podporządkowuje sobie, zewnętrzne siły przyrody, podporządkowuje sobie także procesy własnego zachowania się, wykorzystując w tym celu naturalne, prawa tego zachowania się. Podstawą naturalnych praw zachowania się są prawa rządzące stosunkiem „bodziec—reakcja". Niepodobna zapanować nad reakcją, dopóki nie zapanuje się nad, bodźcem. Dziecko opanowuje więc operację arytmetyczną opanoi wując system bodźców arytmetycznych. 145; 10 — Wybrane prace psychologiczne 144 W taki sam sposób dziecko opanowuje wszystkie inne formy' zachowania się, opanowując bodźce; system bodźców jest siłą społeczną działającą na dziecko z zewnątrz. Aby wszystko to stało się zupełnie jasne, prześledzimy stadia, które przechodzi u dziecka rozwój czynności związanych z opanowaniem własnego zachowania się. Przytoczymy w tym celu jeszcze raz przykład doświadczeń, który przytaczaliśmy już mówiąc o reakcji wyboru. Warto poświęcić kilka słów temu, jak zmienia się ta reakcja w toku zapamiętywania i dlaczego zmiany te uważamy za charakterystyczne dla rozwoju. Na czym polega rozwój reakcji wyboru u dziecka? Wiemy, że dla zbadania tego procesu stosuje się, powiedzmy, 5-8 bodźców i każe się dziecku na każdy z tych bodźców reagować inaczej. Na przykład: na kolor niebieski reagować jednym palcem, na kolor czerwony — drugim, na żółty — trzecim. Wiemy także, że według danych uzyskanych przez dawną psychologię eksperymentalną, można tę reakcję wyboru wywołać już u dziecka w szóstym roku życia. Stwierdzono również, że u człowieka dorosłego złożona reakcja wyboru wytwarza się znacznie trudniej i że trzeba specjalnego wysiłku, aby przy dużej liczbie bodźców wybrać reakcje odpowiadające każdemu z nich. Gdy na przykład polecamy reagować na czerwoną barwę lewą ręką, a na niebieską — prawą ręką, wybór następuje szybko i reakcja będzie przebiegać łatwiej niż wtedy, gdy damy do wyboru 3-4 lub 5-6 barw. Zaznaczaliśmy już, że analiza dawnych eksperymentów doprowadziła psychologów do wniosku, że przy reakcji wyboru właściwie nie wybieramy, że ma tu miejsce inny proces, zewnętrznie tylko przypominający proces wyboru, w rzeczywistości jednak zachodzi coś innego. Na podstawie całego szeregu badań można wnosić, że u podstaw reakcji wyboru leży bardzo złożona forma zachowania się, że musimy rozróżniać bodźce pojawiające się chaotycznie od bodźców uporządkowanych, że podczas tych reakcji dochodzi do wytworzenia się szeregu związków warunkowych, lub też — mówiąc językiem dawnej psychologii — następuje wyuczenie się instrukcji. Jeśli jednak dla zapamiętywania instrukcji zastosujemy sposób mnemotechniczny, charakterystyczny w ogóle dla pamięci, to możemy ułatwić wytworzenie się prawidłowej reakcji wyboru. 146 Postępujemy np. w ten sposób, że dajemy dziecku 6-letniemu, także 7 - 8-letniemu szereg bodźców — powiedzmy, szereg obrazków — i prosimy, aby na każdy obrazek reagowały innymi ruchami: albo naciskały odpowiednią dźwignię, albo wykonały ruch palcem. Pozwalamy przy tym badanym posługiwać się określonymi środkami zewnętrznymi dla przeprowadzenia operacji wewnętrznej i staramy się zaobserwować, jak zachowują się w takich wypadkach. Ciekawe, że dziecko zawsze podejmuje to zadanie, nie odmawia jego wykonania. Dziecko tak słabo zna własne siły psychiczne, że wykonanie zadania nie wydaje mu się niemożliwe, w przeciwieństwie do dorosłego, który — jak wykazuje doświadczenie — zawsze początkowo odmawia, mówiąc: „Nie, ja tego nie zapamiętam i nie zdołam tego zrobić". I rzeczywiście, jeżeli dorosłemu daje się tego rodzaju instrukcję, to kilkakrotnie powraca on do niej, powraca do poprzedniej barwy, pyta, jakim palcem na jaką barwę należy reagować itp. Dziecko natomiast wysłuchuje instrukcji i natychmiast próbuje wykonać zadanie. Rozpoczyna się doświadczenie. Najczęściej dzieci od razu napotykają trudności, w 90% mylą się, a dzieci starsze, przyswoiwszy sobie jedną lub dwie reakcje zaczynają przy pozostałych bodźcach po prostu naiwnie pytać, jakim palcem należy reagować na dany kolor. To właśnie wczesne stadium u dziecka uważamy za stadium wyjściowe. Zostało ono zbadane i opisane i mamy prawo nazwać je naturalnym lub prymitywnym stadium w rozwoju tej reakcji. Dlaczego jest to stadium prymitywne i naturalne, jest dla nas całkowicie jasne. Jest ono charakterystyczne dla ogromnej większości dzieci, która w mało skomplikowanych sytuacjach zachowuje się właśnie w taki sposób. Jest to stadium prymitywne, ponieważ zachowanie się dziecka w danym wypadku jest uwarunkowane jego możliwościami bezpośredniego zapamiętania, naturalnym stanem jego aparatury mózgowej. Jeżeli więc dziecko próbuje nawet przy dziesięciu bodźcach przyswoić sobie skomplikowaną reakcję wyboru, to czyni to tylko dlatego, że nie zna swoich możliwości; zachowuje się tak samo wobec sytuacji złożonej jak wobec prostej. 147 l Inaczej mówiąc, dziecko próbuje reagować prymitywnymi środkami na złożoną strukturę. Dalszy ciąg doświadczenia wygląda w sposób następujący. Widząc, że dziecko nie może sobie poradzić z zadaniem za pomocą środków prymitywnych, próbujemy wprowadzić do doświadczenia pewną modyfikację. Wprowadzamy drugą kategorię bodźców. Jest to podstawowa metoda stosowana zwykle przy badaniu kulturowego zachowania się dziecka. Oprócz bodźców mających wywołać taką lub inną reakcję wyboru dajemy dziecku szereg bodźców uzupełniających; szereg obrazków naklejonych na oddzielnych kartonikach. Chodzi nam o to, aby dziecko powiązało dany obrazek z odpowiednią dźwignią. Polecamy dziecku nacisnąć na przykład dźwignię z rysunkiem sanek wtedy, gdy mu pokażemy rysunek konia. W ten sposób dziecko, otrzymując instrukcję, wie już, że na widok „konia" trzeba nacisnąć dźwignię z „sankami", a na widok „chleba" należy nacisnąć dźwignię, przed którą położono „nóż". Obecnie reakcja przebiega gładko, wyszła ze stadium prymitywnego, ponieważ dziecko kieruje się nie tylko warunkami prymitywnymi. Dziecko uzyskuje od razu klucz do rozwiązania zadania i dokonuje wyboru za pomocą reakcji uogólnionej. Przy wyborze spośród dziesięciu bodźców zmieniają się odpowiednio także właściwości reakcji. Okazuje się przy tym, że prawo wydłużania się czasu uczenia się w zależności od liczby bodźców przestaje obowiązywać. Niezależnie od tego, czy damy cztery czy osiem, pięć czy dziesięć bodźców — sposób reagowania na bodźce nie ulegnie zmianie. Błędem byłoby jednakże przypuszczać, że dziecko od razu w pełni opanowało nową formę zachowania się. Wystarczy tylko przestawić obrazki, aby się przekonać, że wytworzony związek jest nietrwały. Jeżeli zamiast dźwigni z „sankami" nad obrazkiem „koń" postawimy dźwignię z „nożem" i jeżeli na początku powiemy, że na obrazek „koń" należy nacisnąć dźwignię z „nożem", to dziecko początkowo nie zauważy, że obrazki pomocnicze zostały przestawione, i na pytanie, czy zdoła zapamiętać, odpowie bez wahania, że zdoła. Dziecko wysłucha instrukcji, ale gdy naprawdę zmienimy położenie obrazków, to nie dokona właściwego wyboru. To stadium przebiega u dzieci w różny sposób, ale mo- 148 ment zasadniczy w zachowaniu się wszystkich dzieci polega na tym, że kierują się one obrazkami, nie rozumiejąc jeszcze, w jaki sposób działa obrazek, mimo że zapamiętują, iż w jakiś sposób koń" pomaga znaleźć „sanki". Dziecko traktuje ten wewnętrzny, skomplikowany związek czysto zewnętrznie, skojarzeniowo, wyczuwa, że obrazek powinien pomóc mu w dokonaniu wyboru, ale nie może wyjaśnić związku wewnętrznego, stanowiącego podstawę tego zjawiska. Przykładem zachowania się dziecka w tym stadium rozwoju jest eksperyment z pewną małą dziewczynką. Matka daje dziewczynce polecenie analogiczne do instrukcji w teście Bineta — by poszła do sąsiedniego pokoju i wykonała trzy proste zadania. Jedne polecenia matka powtarza kilkakrotnie, inne wypowiada tylko raz. Dziewczynka zauważa, że kiedy matka powtarza polecenie kilka razy, to udaje jej się wykonać zadanie, zapamiętuje to i wreszcie zaczyna rozumieć, że trzeba, aby matka powtórzyła kilkakrotnie swoje żądanie. Kiedy matka daje jej nowe polecenie, dziewczynka mówi: „Powtórz jeszcze raz" — a następnie, nie słuchając, ucieka. Dziecko zauważyło związek istniejący między powtórzeniem i powodzeniem w wykonaniu zadania, ale nie zrozumiało, że nie samo powtórzenie pomaga w wykonaniu, że powtórnej instrukcji trzeba wysłuchać, dobrze ją zapamiętać i że dopiero wówczas łatwiej będzie wykonać polecenie. Jak z tego wynika, tego rodzaju działanie charakteryzuje zewnętrzny związek między bodźcem i środkiem, zamiast psychologicznego wewnętrznego związku między nimi. Ciekawe jest, że zbliżone do tego zjawisko obserwowane u człowieka pierwotnego nazywa się często „myśleniem magicznym". Myślenie to rodzi się z niedostatecznej wiedzy o prawach przyrody i z tego, że człowiek pierwotny bierze związek między myślami za związek między przedmiotami. Oto jeden z typowych przykładów magii. Chcąc zaszkodzić jakiemuś człowiekowi, ludzie pierwotni uciekają się do pomocy czarów, starają się zdobyć pasmo włosów lub wizerunek tego> człowieka i palą je. Sądzą, że w ten sposób zaszkodzą danemu człowiekowi. Mechaniczny związek myśli zastępuje tu związek przedmiotów. Jak ludzie pierwotni starają się wywołać deszcz? Uciekają się w tym celu do ceremonii magicznej. Najpierw zaczy- 149 nają dmuchać między palce, naśladując wiatr, następnie wykonują obrzęd tego rodzaju, aby na piasek wylała się woda, a kiedy piasek stanie się wilgotny, oznacza to, że obrzęd wywoła deszcz. Związek myślowy przekształca się w związek realny. U dziecka w stadium, o którym mówimy, zachodzi zjawisko odwrotne — związek między rzeczami traktowany jest jako związek między myślami, związek między dwoma obrazkami poczytuje się za związek psychologiczny. Inaczej mówiąc, zachodzi nie rzeczywiste posługiwanie się danym prawem, ale jego zewnętrzne skojarzeniowe wykorzystanie. Stadium to można by nazwać okresem psychologii naiwnej. Sam termin „psychologia naiwna" wprowadzamy za przykładem Lipmanna i Bogena oraz Kóhlera, którzy wprowadzili termin „naiwna fizyka". Oznacza on, że podobnie jak niektóre zwierzęta posiadają naiwne doświadczenie w zakresie praktycznego posługiwania się narzędziami — człowiek ma analogiczne naiwne doświadczenie w zakresie własnych czynności psychicznych. W obu wypadkach doświadczenie jest naiwne, ponieważ zdobyte zostało bezpośrednio, drogą naiwnego ujmowania. Naiwne doświadczenie ma jednak swoje granice, wobec czego „naiwna fizyka" małpy daje w wyniku wiele interesujących zjawisk. Ponieważ małpa ma zbyt mało wiedzy o fizycznych właściwościach swego własnego ciała, opiera tę naiwną fizykę na swoim doświadczeniu wzrokowym i tu następuje coś w rodzaju znanego zjawiska opisanego przez Kóhlera. Jeśli małpa nauczy się przyciągać owoce kijem, to w wypadku kiedy kija nie ma pod ręką, biegnie po słomkę i próbuje nią przysunąć sobie owoc. Dlaczego możliwa jest taka pomyłka? Dlatego, że z wyglądu słomka podobna jest do kija, a fizycznych właściwości kija małpa nie zna. Zupełnie tak samo małpa posługuje się trzewikiem, rondem słomkowego kapelusza, ręcznikiem lub dowolnym przedmiotem. W jeszcze ciekawszy sposób ujawniają się te mankamenty naiwnej fizyki u małpy, gdy chce ona dosięgnąć owoc umieszczony wysoko. Zwierzę próbuje przystawić skrzynkę do ściany ukosem i wpada w złość, gdy skrzynka się przewraca. Inna małpa przystawia skrzynkę do ściany na wysokości swego wzrostu i przyciska ją do ściany, wyobrażając sobie, że skrzynka utrzyma się w takiej pozycji. Wszystkie te czynności małp tłumaczą się 150 bardzo prosto ich naturalnymi warunkami życia w lesie, gdzie zdobywają one swoje naiwne doświadczenie w zakresie fizyki. Zwierzęta te mają tam możliwości chodzenia po konarach drzew, które wyrastają z pnia właśnie pod takim kątem, pod jakim małpa usiłuje „przylepić" skrzynkę do ściany. Wszystkie te błędne czynności spowodowane są niedostateczną wiedzą małp o właściwościach fizycznych własnego ciała i innych ciał. Opisany eksperyment przeniesiony na ludzi wykazuje, że zastosowanie narzędzi przez małe dziecko jest także wyrazem jego naiwnej fizyki, to jest tego, jak dalece dziecko, które nagromadziło już pewne doświadczenie, zdolne jest wykorzystać niektóre właściwości przedmiotów, z którymi się stykało, wytworzyć sobie do nich określony stosunek. Analogicznie do tego, w wyniku praktycznego stosowania znaków powstaje doświadczenie w ich wykorzystywaniu, stanowiące jeszcze naiwne doświadczenie psychologiczne. Po to, aby zrozumieć, że po powtórzeniu pamięta się lepiej, trzeba posiadać już pewne doświadczenie w zapamiętywaniu i w czasie doświadczeń obserwuje się, jak to zapamiętywanie przebiega. Oczywiście, w miarę powtarzania zdolność zapamiętywania u dziecka wzrasta. Dziecko, które nie rozumie związku między powtarzaniem i zapamiętywaniem, nie ma dostatecznego doświadczenia psychologicznego w zakresie realnych warunków przebiegu swojej własnej reakcji i wykorzystuje to doświadczenie w naiwny sposób. Czy to naiwne doświadczenie psychologiczne daje się przyswoić? Niewątpliwie jest ono przyswajane tak samo, jak przyswajane jest naiwne doświadczenie fizyczne, które powstaje dzięki temu, że dziecko operuje przedmiotami, wykonuje ruchy, zapoznaje się z tymi lub innymi właściwościami przedmiotów, uczy się stosunku do nich. Zupełnie tak samo w procesie przystosowywania się do otoczenia dziecko zapamiętuje i wykonuje najrozmaitsze polecenia, to jest dokonuje szeregu czynności psychicznych. Wykonując te czynności, dziecko gromadzi pewne naiwne doświadczenie psychologiczne, zaczyna rozumieć, jak należy zapamiętywać, na czym polega zapamiętywanie, i gdy to doświadczenie zdobędzie, wówczas zaczyna właściwie używać takiego lub innego znaku. W tym stadium magicznego posługiwania 151 się znakami dziecko korzysta z nich na zasadzie czysto zewnętrznego podobieństwa. Stadium to jednak trwa niedługo. Dziecko przekonuje się, że dzięki pewnemu ułożeniu obrazków zapamiętuje reakcję wyboru, a przy innym ułożeniu nie zapamiętuje jej. Dziecko odkrywa więc szczególny charakter zapamiętywania i wkrótce zaczyna mówić: „Nie, ten obrazek postaw tu". Kiedy usłyszy, że na widok obrazka „koń" należy nacisnąć dźwignię z obrazkiem „chleb", mówi ono: „Nie, ja wezmę tę dźwignię, gdzie narysowane są sanki". W ten sposób, niejasno, ale stopniowo dziecko zaczyna gromadzić doświadczenie w zakresie własnej pamięci. Przyswoiwszy sobie w sposób naiwny, na czym polega czynność zapamiętywania, dziecko przechodzi do następnego stadium. Jeżeli damy mu obrazki w nieładzie, samo ułoży je w określonym porządku i samo ustali określony związek. Dziecko nie operuje już znakami w sposób zewnętrzny, ale wie, że pewne znaki pomogą mu w wykonaniu danej czynności, to jest, że łatwiej zapamięta, jeżeli posłuży się pewnymi znakami. Przy tym dziecko bardzo szybko wykorzystuje znane już sobie związki, np. ustalone podczas poprzednich doświadczeń: koń — sanie, lub chleb — nóż, i przechodzi samo do ustalenia nowych związków. W tym stadium dziecko z łatwością ustala tego rodzaju związki i zapamiętuje je. Inaczej mówiąc, stadium to charakteryzuje się tym, że dziecko na podstawie związków, które zostają mu wskazane przez nas, przechodzi do tworzenia nowych związków. To stadium można nazwać stadium wykorzystywania znaków zewnętrznych. Charakteryzuje się ono tym, że podczas używania znaków następuje czynność wewnętrzna i dziecko zaczyna samodzielnie tworzyć nowe związki. I to właśnie jest najważniejsze z tego, co chcieliśmy przedstawić. Dziecko organizuje bodźce po to, aby właściwie zareagować. W tym stadium przejawiają się wyraźnie podstawowe prawa t genetyczne rządzące zachowaniem się dziecka. Zachowanie to zło- | żonę jest z reakcji, które dziecko usiłuje skierować na określony > tor. Dziecko organizuje przy tym bodźce zewnętrzne i wykorzy- • stuje je dla wykonania postawionego mu zadania. Stadium to trwa niedługo, następnie dziecko wchodzi w nową fazę organizowania swoich czynności. 152 Po kilkakrotnym wykonaniu tego samego eksperymentu, ba-daiący zaczyna obserwować następujące zjawisko: czas reakcji skraca się coraz bardziej; jeżeli poprzednio na wykonanie reakcji trzeba było pół sekundy lub więcej, to obecnie reakcja ta trwa już tylko 200 tysięcznych części sekundy, czyli czas reakcji zmniejsza się dwa i pół rażą. Najważniejsza zmiana polega na tym, że przy wewnętrznej operacji zapamiętywania dziecko wykorzystuje środki zewnętrzne. W celu opanowania własnej reakcji dziecko opanowuje bodźce, które jednak następnie stopniowo odrzuca i nie zwraca na nie uwagi. Dokonując reakcji wyboru dziecko postępuje więc tak, jak postępowało poprzednio, ale odrzuca już szereg bodźców. Różnica polega na tym, że reakcja zewnętrzna przeobraża się u dziecka w reakcję wewnętrzną; reakcja, poprzednio niemożliwa ze względu na wielką liczbę bodźców, staje się obecnie możliwa. Spróbujmy zorientować się, co tu właściwie nastąpiło. Wszelka czynność zewnętrzna posiada, jak się mówi, swój odpowiednik wewnętrzny. Co to znaczy? Robimy określony ruch, przestawiamy określone bodźce, jeden tu, drugi tam. Temu wszystkiemu odpowiada jakiś wewnętrzny proces mózgowy. Po szeregu takich doświadczeń, przy przejściu od operacji zewnętrznej do wewnętrznej, wszystkie bodźce pośredniczące stają się już niepotrzebne i czynność zaczyna być wykonywana bez bodźców upo-średniających. Inaczej mówiąc — zachodzi to, co umownie nazywamy procesem wrastania. Jeżeli zewnętrzna poprzednio operacja stała się wewnętrzną, to musiało nastąpić jej „przejście w głąb" albo przekształcenie się w operację wewnętrzną *. Na podstawie przeprowadzonych przez nas doświadczeń możemy wyodrębnić trzy zasadnicze typy tego rodzaju wrastania, to jest przejścia operacji z zewnątrz do wewnątrz. Omówimy te typy i postaramy się wykazać, w jakim stopniu osiągnięte wyniki są typowe dla przyswajania sobie w ogóle kultury przez dziecko, a w szczególności dla rozwoju pojęć arytmetycznych u dziecka, rozwoju mowy i rozwoju pamięci u dziecka. Pierwszy typ wrastania do wewnątrz operacji zewnętrznej s- 132 (przyp. red. poi.). 1 Autor znał termin „interioryzacja", lecz tu go nie zastosował — patrz 52 (przyn. red. nnl V 153 stanowi to, co obrazowo nazywamy wrastaniem ,,ze szwem". Wiemy, jak odbywa się wrastanie żywej tkanki. Ujmujemy oba brzegi rozerwanej tkanki i początkowo zaszywamy je nicią. Dzięki temu, że oba brzegi tkanki łączą się z sobą, następuje zrastanie się tkanek. Po zrośnięciu się tkanek można wprowadzoną uprzednio nić wyciągnąć i zamiast sztucznego połączenia otrzymujemy połączenie bez szwu. Kiedy dziecko wiąże odbierane bodźce z reakcją, łączy ono początkowo dany bodziec z reakcją za pośrednictwem ,,szwu". Po to, aby zapamiętać, że w odpowiedzi na obrazek przedstawiający konia trzeba nacisnąć dźwignię oznaczoną rysunkiem sanek, dziecko wstawia między tę dźwignię i ten rysunek ogniwo pośredniczące, a mianowicie rysunek sanek. To właśnie jest „szew" łączący określony bodziec z określoną reakcją. Stopniowo szew ten obumiera i tworzy się bezpośredni związek pomiędzy bodźcem a reakcją. Gdy szew zostaje usunięty, reakcja przebiega, oczywiście, szybciej i operacja wymagająca poprzednio 500 tysięcznych części sekundy wymaga teraz tylko 150 tysięcznych części sekundy. Droga od bodźca do reakcji uległa skróceniu i operacja z upośrednionej przekształca się w bezpośrednią. Drugi typ wrastania — to wrastanie całkowite. Wyobraźmy sobie, że dziecko wiele razy reaguje na jeden i ten sam obrazek posługując się rysunkami przedstawiającymi jedne i te same zrozumiałe dla niego przedmioty. Jeżeli dziecko 30 razy reagowało w ten sposób, to oczywiście można sądzić, że będzie ono już pamiętać, że na widok obrazka przedstawiającego konia należy nacisnąć dźwignię, na której znajduje się rysunek sanek. Inaczej mówiąc — szereg bodźców zewnętrznych przenosi ono całkowicie do wewnątrz. Będzie to przejście szeregu bodźców do wewnątrz i w tym wypadku przejście operacji do wewnątrz polega na tym, że zaciera się różnica pomiędzy bodźcami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Wreszcie trzeci i najważniejszy typ przejścia operacji zewnętrznej do wewnątrz polega na tym, że dziecko przyswaja sobie samą strukturę procesu, pojmuje zasadę, według której należy posługiwać się znakami zewnętrznymi, a ponieważ bodźców wewnętrznych dziecko ma do dyspozycji więcej niż zewnętrznych i łatwiej mu nimi operować, więc w wyniku przyswajania sobie 154 struktury procesu przechodzi ono szybko do posługiwania się tą strukturą w drodze operacji wewnętrznej. Dziecko mówi przy tym: „Obrazki są mi już niepotrzebne, ja to sam zrobię". W ten sposób dziecko zaczyna posługiwać się bodźcami werbalnymi. Na zakończenie prześledźmy to stadium na przykładzie rozwoju takich ważnych dla dziecka wiadomości jak wiadomości z zakresu arytmetyki. W stadium naturalnym lub prymitywnym dziecko rozwiązuje zadanie drogą bezpośrednią. Po rozwiązaniu najprostszych zadań dziecko przechodzi do stadium używania znaków bez uświadomienia sobie sposobu ich działania. Potem następuje stadium wykorzystywania znaków zewnętrznych, a w końcu stadium znaków wewnętrznych. Każdy rozwój umiejętności arytmetycznych dziecka nawiązuje do stadium naturalnego lub prymitywnego. Czy dziecko trzyletnie może powiedzieć oceniając na oko, który zbiór przedmiotów jest większy — składający się z trzech jabłek czy z siedmiu? Może. A czy może dziecko, jeśli je poprosicie, odpowiedzieć na to pytanie w trudniejszej sytuacji, gdy w jednym zbiorze będzie szesnaście, a w drugim dziewiętnaście jabłek? Nie, nie może. Inaczej mówiąc początkowo mamy stadium naturalne, w którym rządzą ściśle naturalne prawa i w którym dziecko po prostu na oko porównuje różne ilości. Wiemy jednak, że dziecko bardzo szybko przechodzi zupełnie niepostrzeżenie z tego stadium do następnego i, gdy trzeba stwierdzić, gdzie jest więcej przedmiotów, większość dzieci przebywających w kulturalnym otoczeniu zaczyna liczyć. Niekiedy robią to one nawet wcześniej, zanim zrozumieją, co to jest liczenie. Liczą jeden, dwa, trzy itd., chociaż rzeczywistego sensu liczenia jeszcze nie znają. Fakt ten sprawdzali rozmaici badacze, między innymi Stern, obserwując szereg dzieci, które umiały liczyć, a nie rozumiały, co to jest rachunek. Na przykład, jeżeli zapytać takie dziecko: „Ile masz palców u ręki?" — dziecko wypowiada głośno ciąg liczbowy i mówi: „Pięć". Jeżeli jednak temu samemu dziecku powiedzieć: „A ile ja mam? Policz! — dziecko odpowiada: „Nie, ja nie umiem". Oznacza to, że dziecko umie stosować ciąg liczbowy tylko do swoich palców, a nie potrafi tego zrobić na cudzej ręce. Inny przykład Sterna. Dziecko liczy palce: „Jeden, dwa, trzy, 155 cztery, pięć". A kiedy pytają je: „Ile masz palców?" — dziecko odpowiada: „sześć". Pytają dalej: „Dlaczego sześć?" Dziecko odpowiada: „dlatego, że to jest piąty, a razem jest sześć". Dziecko nie ma wyraźnego pojęcia sumy, inaczej mówiąc — dziecko czysto zewnętrznie, w sposób „magiczny", przyswaja sobie określoną czynność, nie znając jeszcze jej struktury wewnętrznej. Wreszcie od tego stadium dziecko przechodzi do rzeczywistego liczenia. Zaczyna rozumieć, co znaczy liczyć swoje palce, ale ciąg-gle jeszcze liczy za pomocą znaków zewnętrznych. W tym stadium dziecko liczy głównie na palcach i, gdy otrzyma zadanie: „Masz siedem jabłek, zabierz dwa, ile zostanie?" — wówczas rozwiązuje to zadanie nie na jabłkach, lecz na palcach, czyli palce odgrywają rolę znaków. Dziecko wystawia siedem palców, następnie oddziela dwa, pozostaje pięć palców. Inaczej mówiąc, dziecko rozwiązuje zadanie za pomocą znaków zewnętrznych. Wystarczy zakazać dziecku używania palców, aby stwierdzić, że nie jest ono w stanie wykonać obliczenia. Wiemy jednak doskonale, że dziecko od liczenia na palcach przechodzi bardzo szybko do liczenia pamięciowego. Starsze dziecko, gdy musi odjąć dwa od siedmiu, nie liczy już na palcach, lecz liczy w pamięci. Występują przy tym u dziecka dwa podstawowe typy wrastania, o których mówiliśmy. W jednym wypadku liczenie pamięciowe ma charakter wrastania całkowitego, dziecko przenosi w głąb cały tok zewnętrzny (np. licząc: jeden, dwa, trzy itp.). W drugim wypadku występuje „wrastanie ze szwem", o którym mówiliśmy poprzednio. Ma to miejsce wtedy, gdy dziecko wyćwiczy już liczenie na palcach i obchodzi się bez tej operacji pośredniej, podając po prostu gotowy wynik. Występuje to przy wszelkiego rodzaju „tabliczkach". Wszystkie operacje upośrednia-jące zanikają i bodziec bezpośrednio wywołuje właściwy wynik. Inny przykład dotyczy rozwoju mowy u dziecka. Początkowo dziecko znajduje się w stadium naturalnym, prymitywnym, wydaje jednakowe dźwięki w różnych sytuacjach. Są to czynności czysto zewnętrzne. Na tym etapie, jeśli dziecko czegoś potrzebuje, ucieka się do środków naturalnych, tzn. do odruchów bezwarunkowych lub warunkowych. Później następuje stadium polegające na tym, że dziecko odkrywa podstawowe zewnętrzne zasady lub zewnętrzną strukturę mowy. Zauważa, że każdemu przedmiotowi 156 odpowiada jakieś słowo i że to słowo stanowi umowną nazwę tego przedmiotu. Dziecko przez długi czas uważa to słowo za jedną z właściwości danego przedmiotu. Badania przeprowadzone na dzieciach starszych wykazały, że ten stosunek do słów, jako do naturalnych właściwości przedmiotu, trwa bardzo długo. Istnieje ciekawa anegdota filologiczna na temat stosunku narodów o niskiej kulturze do własnego języka. Jest to opowiadanie z książki Fiedorczenki. Żołnierz rosyjski dyskutuje z Niemcem o walorach języków, o tym, jaki język jest najlepszy i najbardziej prawidłowy. Rosjanin dowodzi, że język rosyjski jest najdoskonalszy, mówiąc tak oto: „Weźmy na przykład nóż — po niemiecku będzie to «Messer», po francusku «couteau», po angielsku «knife», ale przecież w rzeczywistości jest to «noż», a więc nasze słowo jest najdoskonalsze". Inaczej mówiąc, dla niego nazwa jest wyrazem istoty przedmiotu. Drugi przykład wzięty od Sterna, a dotyczący dziecka mówiącego dwoma językami, odzwierciedla tę samą sytuację. Gdy dziecko zapytać, który język jest doskonalszy, odpowie ono, że niemiecki, ponieważ właśnie «Wasser» (a nie to, co po francusku nazywa się «l'eau») jest tym, co można pić. Widzimy więc, że u dziecka powstaje związek pomiędzy nazwą przedmiotu a samym przedmiotem. Dzieci uważają nazwę za jedną z cech przedmiotu na równi z innymi cechami. Inaczej mówiąc, zewnętrzny związek bodźców lub związek przedmiotów jest utożsamiany ze związkiem psychologicznym. Wiadomo, że u ludzi pierwotnych istnieje magiczny stosunek do niektórych słów. Tak na przykład u narodów, które kształtowały się pod wpływem przesądów religijnych, chociażby u Żydów, występuje taki magiczny stosunek do słów. Są tam słowa, których nie wolno wypowiadać. Jeżeli trzeba mówić na przykład o zmarłym, to jednocześnie dodaje się słowa: „Uchowaj, Boże". Wiadomo, że diabła nie wolno wspominać, ponieważ w ten sposób można go wywołać. To samo odnosi się również do słów oznaczających przedmioty wstydliwe. Nabierają one zabarwienia tych wstydliwych rzeczy i wypowiadanie ich wywołuje wstyd. Inaczej mówiąc, jest to pozostałość przenoszenia na umowne znaki właściwości przedmiotów, które się tymi znakami oznacza. Dziecko bardzo szybko przechodzi od tego stadium uważania 157 słowa za jakościową cechę przedmiotu do stadium uchwytywania umownego zaczenia słów. Używa ono słów jako znaków — szczególnie w tym stadium mowy egocentrycznej, o którym już wspominaliśmy, kiedy to dziecko dyskutując samo z sobą planuje wykonywanie najważniejszych czynności. Wreszcie, jak wiadomo, dziecko przechodzi od tego stadium do stadium ostatniego, stadium mowy wewnętrznej we właściwym sensie tego słowa. W rozwoju mowy dziecka obserwujemy więc te same stadia: stadium naturalne, stadium „magiczne" (w którym dziecko odnosi się do słowa jako do właściwości przedmiotu), stadium zewnętrzne i stadium mowy wewnętrznej. To ostatnie stadium jest właśnie myśleniem. Wszystkie przytoczone przykłady można omawiać odrębnie. Jednakże po wszystkim, co powiedzieliśmy, możemy stwierdzić, że podstawowymi etapami formowania się pamięci, woli, umiejętności arytmetycznych i mowy są te same stadia, o których mówiliśmy i przez które przechodzą w swoim rozwoju wszystkie wyższe funkcje psychiczne dziecka. ,;« CZĘŚĆ II MYŚLENIE l MOWA OD AUTORA Praca ta jest studium psychologicznym jednego z najtrudniejszych, najbardziej zawiłych problemów psychologii eksperymentalnej: problemu myślenia i mowy. Nikt, jak się wydaje, nie podjął dotychczas systematycznych badań eksperymentalnych w tej dziedzinie. Rozwiązanie zadania, jakie sobie postawiłem, na podstawie pierwszej chociażby aproksymacji wymagało wykonania szeregu mniejszych prac eksperymentalnych, dotyczących poszczególnych aspektów interesującego nas zagadnienia, takich np. jak badanie sztucznie tworzonych pojęć, mowy pisanej i jej stosunku do myślenia, mowy wewnętrznej itd. Nie sposób było poprzestać na badaniach eksperymentalnych, należało sięgnąć również do prac teoretycznych i krytycznych. Trzeba było, po pierwsze, przeprowadzić analizę teoretyczną, a następnie uogólnić już zebrany przez psychologów bogaty materiał faktyczny, skonfrontować i porównać dane filogenezy i ontoge-nezy, by w ten sposób określić punkty wyjścia dla rozwiązania naszego problemu oraz podstawowe przesłanki dla samodzielnego zdobywania faktów naukowych, przez nadanie im postaci ogólnej teorii genetycznych podstaw myślenia i mowy. Po drugie, trzeba było krytycznie przeanalizować panujące współcześnie teorie myślenia i mowy, by z nich uczynić odskocznię w odnajdywaniu własnych dróg i opracowaniu wstępnych hipotez roboczych, Przy czym od samego początku teoretyczną drogę naszego badania trzeba było przeciwstawić tej drodze, która doprowadziła do powstania dominujących dziś w nauce teorii, teorii nie dających się utrzymać, wymagających rewizji i przezwyciężenia. Analiza teoretyczna okazała się w toku badania konieczna je- 159 szcze dwukrotnie. Przy badaniu myślenia i mowy musi się, silą rzeczy, poruszyć wiele faktów należących do nauk pogranicznych stykowych. Niezbędna okazała się w związku z tym konfrontacja danych psychologii mowy i lingwistyki, danych eksperymentalnych zdobytych przy badaniu pojęć oraz psychologicznej teorii nauczania. Wszystkie te mimochodem pojawiające się zagadnienia najprościej było — jak sądzę — rozwiązywać czysto teoretycznie, rezygnując z analizy gromadzonego przez nas samych materiału faktycznego. Posłuszny tej zasadzie, zastosowałem w badaniach nad rozwojem pojęć naukowych hipotezę roboczą o ich rozwoju i nauczaniu opracowaną gdzie indziej na innym materiale. I wreszcie po raz ostatni sięgnąłem do analizy teoretycznej przy uogólnianiu i podsumowywaniu wszystkich zebranych danych eksperymentalnych. Oto dlaczego nasze studium jest treściowo oraz strukturalnie skomplikowane i niejednolite. Niemniej jednak każde zadanie cząstkowe, rozwiązywane na poszczególnych etapach naszej pracy, było tak dalece podporządkowane ogólnemu celowi, tak dalece wiązało się z etapem poprzednim i następnym, że w sumie praca stanowi, mam nadzieję, zwartą całość, złożoną wprawdzie z różnych części, niemniej nastawioną na jedno podstawowe i centralne zadanie, mianowicie na analizę genetyczną stosunków między myślą a słowem. To centralne zadanie zadecydowało o programie badawczym i planie niniejszej pracy. Zacząłem od ustalenia problemu i szukania metod badawczych. Następnie poddałem krytycznej analizie dwie najbardziej wpływowe teorie rozwoju mowy i myślenia: teorię Piageta i teorię Sterna. Chciałem przy tym od razu przeciwstawić nasz sposób widzenia problemu i naszą metodę badawczą tradycyjnemu sposobowi widzenia i tradycyjnym metodom, by w ten sposób wyraźnie określić kierunek tej pracy i jej ostateczny cel. Trzeba też było nasze dwa badania eksperymentalne — nad rozwojem pojęć i podstawowymi formami myślenia werbalnego — poprzedzić analizą teoretyczną, która wyjaśniając źródła genetyczne myślenia i mowy wytyczyłaby tym samym punkty wyjściowe dla naszych własnych dociekań w zakresie genezy myślenia werbalnego. Centralną część całej książki stanowią dwie prace eksperymentalne * 160 •edna z nich zmierza ku wyjaśnieniu zasadniczej drogi rozwoju aczeń słów u dzieci, druga zaś stanowi studium porównawcze rozwoju pojęć naukowych i spontanicznych. Wreszcie w rozdziale końcowym dokonałem próby syntezy wszystkich danych badawczych, by w ich świetle dać spójny obraz całego procesu myślenia werbalnego. Każda praca badawcza, mająca ambicje dorzucenia czegoś nowego do rozwiązania badanego problemu, rodzi sama przez się pytanie, co też znajdujemy w niej nowego, a więc dyskusyjnego, co wymaga samo z kolei skrupulatnej analizy i dalszej weryfikacji. Dotyczy to również tej pracy. Chciałbym więc w paru słowach powiedzieć, co nowego wnosi ta praca do ogólnej teorii myślenia i mowy. Jeśli pominąć raczej nowy sposób postawienia problemu oraz w pewnym sensie nową metodę badawczą, to można inne nowe momenty przedstawić w następujących punktach: 1) eksperymentalne ustalenie faktu, że w wieku dziecięcym znaczenie słów podlega rozwojowi, oraz określenie zasadniczych szczebli tego rozwoju; 2) odkrycie swoistych cech drogi rozwojowej pojąć naukowych u dziecka w porównaniu z rozwojem jego pojęć spontanicznych i wyjaśnienie podstawowych praw rządzących tym rozwojem; 3) wyjaśnienie psychologicznej istoty mowy pisanej jako samodzielnej funkcji mowy i jej stosunku do myślenia; 4) eksperymentalne wyjaśnienie psychologicznej istoty mowy wewnętrznej i jej stosunku do myślenia. W tym rejestrze pragnąłem przede wszystkim pokazać, jakimi nowymi stwierdzonymi eksperymentalnie faktami psychologicznymi mogłaby praca ta wzbogacić ogólną teorię myślenia i mowy, przedstawić hipotezy robocze oraz uogólnienia teoretyczne, bez których nie mogła się przecież obejść ani interpretacja, ani wyjaśnienie, ani wreszcie przemyślenie tych faktów. Autor nie ma, oczywiście, ani prawa, ani obowiązku oceniać znaczenia i prawdziwości tych faktów i teorii. Sprawa to krytyków i czytelników tej książki. Książka ta wieńczy dziesięcioletnią niemal pracę autora i jego współpracowników nad zbadaniem myślenia i mowy. Podejmując ją nie uświadamialiśmy sobie ani tego, jakie będą jej wyniki końcowe, ani tego, jak wiele poważnych zagadnień miało w toku 161 11 ~ Wybrane prace psychologie badań wypłynąć. Toteż niejednokrotnie trzeba było rewidować poprzednio wysunięte hipotezy, niejedną z nich odrzucić, to i owo przebudować, pogłębić, bądź po prostu na nowo napisać. Zasadniczy jednak kierunek naszych badań pozostawał od samego początku konsekwentnie ten sam. W książce tej próbowałem rozwinąć explicite wiele problemów, które w poprzednich pracach zawarte były implicite; wiele rzeczy, które przedtem uważaliśmy za słuszne, tu odrzucaliśmy jako zwykły błąd. Niektóre fragmenty tej pracy opublikowałem już na prawach rękopisu w jednym z kursów dla studentów zaocznych (rozdział V). Rozdziały II i IV ukazały się jako wykłady lub wstępy do prac tych autorów, których krytykę zawierały. Całość jednak wychodzi drukiem po raz pierwszy1. Ten pierwszy krok, który próbowałem w tej pracy uczynić w nowym kierunku badań, jest — zdaję sobie z tego sprawę — daleki od doskonałości. Na usprawiedliwienie mogę jednak powiedzieć, że praca ta, jak sądzę, posuwa naprzód badanie myślenia i mowy, jeśli wziąć pod uwagę stopień opracowania tego problemu w psychologii w momencie, kiedy zaczynaliśmy nad nim pracować, jeśli zważyć, że problem myślenia i mowy potraktowany został w niej jako podstawowy problem całej psychologii człowieka, prowadzący badacza wprost do nowej psychologicznej teorii świadomości. Problem ten jednak poruszam zaledwie w kilku słowach w zakończeniu książki, przerywam badania u samego ich początku. 1 Rozdział drugi tej pracy L. S. Wygotskiego, którego tytuł w przekładzie polskim brzmi „Problem mowy i myślenia w teorii J. Piageta", nie został włączony do niniejszej antologii wybranych dzieł tego klasyka psychologii radzieckiej. Treścią jego jest bowiem polemika z ówczesnymi poglądami J. Piageta, która ma dziś znaczenie jedynie historyczne. Z identycznych względów nie został też przetłumaczony rozdział trzeci, poświęcony polemice z W. Sternem, zatytułowany „Problem rozwoju mowy w teorii W. Sterna (przyp. tłum). l. PROBLEM l METODA BADANIA Problem myślenia i mowy należy do tych zagadnień psychologii, w których na plan pierwszy wysuwa się kwestia wzajemnego stosunku różnych funkcji psychicznych, różnych typów działania świadomości. Jego punktem centralnym jest, oczywiście, zagadnienie stosunku myśli do słowa; wszystkie dalsze są jak gdyby wtórne i logicznie podporządkowane temu pierwszemu podstawowemu zagadnieniu. Jeśli bowiem tego zagadnienia nie rozstrzygniemy, nie potrafimy nawet postawić prawidłowo żadnego dalszego i bardziej szczegółowego. Niestety, problem związków oraz stosunków między funkcjami, choć może się to wydawać dziwne, leży we współczesnej psychologii prawie całkowicie odłogiem. Problem myślenia i mowy, równie stary jak sama psychologia jako nauka, jest właśnie w tym punkcie, w zagadnieniu stosunku myśli do słowa, najgorzej opracowany i najbardziej niejasny. Analiza atomistyczna i funkcjonalna, która dominowała w psychologii ubiegłego dziesięciolecia, zalecała rozpatrywanie poszczególnych funkcji psychicznych, każdej branej w oderwaniu od pozostałych; metody psychologiczne opracowywano i doskonalono PO to, aby badać poszczególne, izolowane, wyodrębnione procesy, natomiast problem wzajemnego związku tych funkcji, problem fch organizacji w zwartej strukturze świadomości uchodził stale uwagi badaczy. Myśl, że świadomość stanowi zwartą całość, że poszczególne wiążą się wzajemnie w nierozerwalną jedność, nie jest w dzisiejszej psychologii. A przecież jedność świadomości n» 163 i istnienie więzi pomiędzy poszczególnymi funkcjami raczej postulowano niż badano w psychologii. Co więcej, postulując ową słuszną funkcjonalną jedność świadomości, psychologowie milcząco uznawali i przyjmowali we wszystkich swoich badaniach fałszywą tezę, że owe związki między funkcjami świadomości są niezmienne i stałe, że spostrzeżenie zawsze jednakowo łączy się z uwagą, podobnie jak pamięć ze spostrzeżeniem, a myśl z pamięcią itd. Z tego wynikało, oczywiście, że związki międzyfunk-cjonalne są czymś, co można jako wspólny wyraz wyprowadzić poza nawias i nie brać w rachubę przy operacjach badawczych na pozostałych w nawiasie poszczególnych i branych w izolacji funkcjach. Skutek jest taki, że problem stosunków jest, jak powiedziałem, najgorzej opracowanym działem w całej problematyce współczesnej psychologii. Wszystko to fatalnie odbiło się na stanie badań dotyczących myślenia i mowy. Rzut oka na ich historię dowodzi, że badacze zawsze pomijali owo centralne zagadnienie problemu stosunków między myślą a słowem, stale przesuwali punkt ciężkości z niego na jakieś inne zagadnienie. Chcąc krótko sformułować rezultaty dotychczasowych prac nad problemem myślenia i mowy w psychologii, można powiedzieć, że proponowane przez różnych badaczy próby rozwiązania tego problemu, od najdawniejszych czasów aż po dziś dzień, zawsze oscylowały między dwoma biegunami: między utożsamianiem myśli i słowa a równie metafizycznym, równie absolutnym, zupełnym ich oderwaniem i rozłączeniem. Reprezentując w czystej formie jedną z tych skrajności lub łącząc w swoich koncepcjach obie, czyli zajmując jak gdyby pośrednie stanowisko między nimi, ale przez oba te bieguny wyznaczone, różne teorie myślenia i mowy ciągle dreptały w zaczarowanym kręgu, z którego wyjścia dotychczas nie znaleziono. Od czasów starożytnych, poprzez psychologię języka, dla której myśl to „mowa minus dźwięk", aż do współczesnych psychologów amerykańskich i refleksologów, dla których myśl to „zahamowany refleks, nie ujawniony w jego części motorycznej", stale przejawiała się jedna i ta sama koncepcja utożsamiania myślenia z mową. Rzecz naturalna, że wszystkie doktryny ujmujące w ten sposób naturę myślenia i mowy nie były w stanie nie tylko rozwiązać, ale nawet postawić problemu 164 tosunku myśli do słowa. Jeżeli myśl i słowo stanowią to samo __ nie może między nimi istnieć żaden stosunek mogący się stać przedmiotem badania, trudno bowiem sobie wyobrazić, by przedmiotem badania był stosunek rzeczy do siebie samej. Kto utożsamia myśl z mową, sam sobie odcina drogę do postawienia zagadnienia stosunku między nimi i z góry czyni problem nieroz-wiązalnym. Problemu się wówczas nie rozwiązuje, lecz po prostu pomija. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że teoria zbliżająca się do bieguna przeciwnego, tzn. głosząca ideę niezależności myślenia i mowy, z punktu widzenia interesujących nas tutaj zagadnień znajduje się w bardziej sprzyjającej sytuacji. Ci, którzy mowę uważają za zewnętrzny wyraz myśli, za jej szatę, i — jak np. przedstawiciele szkoły wiirzburskiej — próbują myśl uwolnić od wszystkiego, co zmysłowe, a więc również od słowa, związek zaś między myślą i słowem pojmują jako czysto zewnętrzny — istotnie wysuwają, a nawet próbują na swój sposób rozwiązać problem stosunku myśli do słowa. Rzecz jednak w tym, że tego rodzaju próby, proponowane przez przedstawicieli najrozmaitszych kierunków psychologicznych, nie są rozwiązaniami problemu, ani nawet jego postawieniem. Jeśli go się nie pomija, jak to widać u badaczy z wymienionych grup, to zamiast rozwiązać przecina się węzeł. Rozkładając myślenie werbalne na elementy — myśl i słowo — i traktując je jako niezależne, badacze ci próbują badać myślenie niezależnie od mowy oraz mowę niezależnie od myślenia, a w końcu interpretują związek między nimi jako czysto zewnętrzną, mechaniczną zależność między dwoma zupełnie różnymi procesami. W ten właśnie sposób chciał zbadać myślenie werbalne jeden ze współczesnych autorów. Doszedł on do wniosku, że dzięki procesom motorycznym mowy myślenie przebiega lepiej. One też ułatwiają proces rozumienia. Przy trudnym i skomplikowanym materiale werbalnym mowa wewnętrzna pozwala dzięki ich udziałowi lepiej utrwalić i scalić to, co się ma zrozumieć. Poza tym, procesy te, jako pewna forma aktywnej działalności, wpływają korzystnie na mowę wewnętrzną, która lepiej ujmuje i oddziela elementy ważne od nieważnych przy ruchu myśli i spełnia rolę czynnika ułatwiającego przejście od myśli do mowy głośnej. 165 Przytaczając ten przykład, chciałem tylko zilustrować, że badaczowi, który pojmuje myślenie werbalne jako pewną całościową strukturę psychologiczną i dzieli ją na elementy składowe, nie pozostaje nic innego do zrobienia jak tylko stwierdzić, że między tymi elementarnymi procesami istnieje czysto zewnętrzne współdziałanie, tak jak gdyby sprawa dotyczyła dwóch różnorodnych, niczym wewnętrznie nie powiązanych form działalności. Przedstawiciele tego drugiego kierunku są w sytuacji o tyle lepszej, że mogą przynajmniej postawić zagadnienie stosunku myślenia do mowy. W tym też ich wyższość. Słabość jednakże w tym, że sam sposób postawienia problemu jest z góry fałszywy i wyklucza wszelką możliwość prawidłowego jego rozwiązania, albowiem metoda rozłożenia tej spójnej całości na elementy uniemożliwia zbadanie wewnętrznych stosunków między myślą i słowem. Tak więc staje przed nami zagadnienie wyboru metody badania — wobec czego, jeśli chcemy rozwiązać zadanie stosunku myślenia do mowy, to musimy najpierw odpowiedzieć na pytanie, jakie metody badawcze pozwolą nam problem ten z powodzeniem rozwiązać. Wydaje się, że należy wyróżnić dwa rodzaje analizy psychologicznej. Badanie każdej struktury psychicznej z góry zakłada analizę. Ta jednak może przybierać dwie zupełnie różne formy: jedna, wydaje się, ponosi winę za wszystkie niepowodzenia badaczy w ich próbach rozwiązania omawianego tu problemu, druga stanowi jedyny słuszny punkt wyjścia, umożliwiający uczynienie chociażby pierwszego kroku w kierunku rozwiązania zadania. Pierwszy sposób analizy psychologicznej można nazwać rozłożeniem skomplikowanych całości psychicznych na elementy, podobnie jak przy analizie chemicznej rozkładamy wodę na wodór i tlen. Istota tej analizy polega na wyodrębnieniu elementów obcych w stosunku do analizowanej całości, elementów pozbawionych cech charakterystycznych dla całości, ale wyróżniających się wieloma nowymi cechami, których analizowana całość nigdy mieć nie mogła. Jeżeli badacz pracujący nad rozwiązaniem problemu myślenia i mowy oddziela mowę od myślenia, to postępuje akurat tak samo jak chemik, który by jakieś cechy wody, np. zdolność gaszenia ognia, lub też prawo Archi- 166 edesa, chciał wyjaśnić za pomocą rozkładu wody na wodór • tlen. Ów chemik stwierdziłby co najwyżej, że wodór się pali, tlen podtrzymuje palenie, ale na podstawie cech tych elementów nie potrafiłby wyjaśnić właściwości wody. Podobnie przedstawia się sprawa z badaniem myślenia werbalnego. Jeżeli psycholog rozłoży je na elementy, to na próżno będzie w nich szukał tych cech, które przysługują myśleniu jako procesowi, jako l całości. W toku takiej analizy cechy te ulotnią się, a badaczowi pozostanie jedynie szukanie zewnętrznego, mechanicznego współ-I działania elementów, by w ten sposób czysto spekulatywnie od-• tworzyć cechy, które w toku analizy przepadły, a które należało zbadać. Analiza, której wynikiem są wytwory pozbawione cech całości, nie jest w zastosowaniu do naszych celów analizą sensu stricto. Jest to raczej pewna metoda poznania, inna niż analiza, a nawet w pewnym sensie jej przeciwstawna. Przecież formuła chemiczna wody charakteryzuje wszystkie jej właściwości, niezależnie od tego, czy to będzie Ocean Spokojny czy kropla deszczu. Dlatego rozłożenie wody na elementy nie może być metodą badania jej właściwości, ponieważ nie jest to analiza właściwości wody, lecz rozkład wody w ścisłym sensie tego słowa. Dokładnie tak samo rzecz się ma w odniesieniu do naszego problemu. Analiza tego typu również nie jest tą analizą, która ma nam zapewnić wyjaśnienie całej różnorodności, całej specyfiki tych stosunków między słowem a myślą, z którymi spotykamy się codziennie, obserwując rozwój myślenia werbalnego u dzieci i jego funkcjonowanie w najrozmaitszych postaciach. W psychologii, siłą rzeczy, analiza ta przekształca się w swoje przeciwieństwo i zamiast dać nam wyjaśnienie konkretnych i specyficznych cech badanej całości, podnosi ją do rangi ogólniejszej dyrektywy, która może nam wyjaśnić tylko coś, co dotyczy abstrakcyjnej uniwersalności mowy i myślenia w całości, lecz nie może pokazać konkretnych prawidłowości, które nas tu interesują. Co więcej, stosowana przez psychologię analiza tego typu prowadzi do poważnych błędów, ignoruje bowiem kwestię jedności i całościowo-sci badanego procesu i zastępuje wewnętrzne stosunki tej jedności zewnętrznymi, mechanicznymi stosunkami dwóch różnorodnych i wzajemnie sobie obcych procesów. Nigdzie rezultaty takiej ana- 167 lizy nie wystąpiły tak wyraźnie jak właśnie w dziedzinie teorii myślenia i mowy. Samo słowo, owa żywa jedność dźwięku i znaczenia, w którym jak w żywej komórce skupiły się w najprostszej postaci wszystkie zasadnicze cechy myślenia werbalnego, okazało się w wyniku takiej analizy rozbite na dwie części, między którymi badacze próbowali potem ustalić zewnętrzną, mechaniczną więź asocjacyjną. Dźwięk i znaczenie w słowie w ogóle nie są wzajemnie powiązane; oba te elementy zespolone w znaku — powiada jeden z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnego językoznawstwa — żyją zupełnie odrębnym życiem. Nic dziwnego, że taki pogląd mógł doprowadzić tylko do jak najbardziej fatalnych rezultatów w badaniach nad fonetyką i semantyką języka. Dźwięk oderwany od myśli traci wszystkie cechy specyficzne, które uczyniły go dźwiękiem mowy ludzkiej i wyodrębniły z całego królestwa dźwięków istniejących w przyrodzie. Właśnie w tym wyzutym ze znaczenia dźwięku zaczęto badać jego cechy fizyczne i psychiczne, a więc to, co dla tego dźwięku nie jest specyficzne, lecz przeciwnie jest wspólne wszystkim dźwiękom istniejącym w przyrodzie. Badania takie nie mogły, rzecz jasna, odpowiedzieć na pytanie, dlaczego dźwięk o takich czy innych cechach psychicznych i fizycznych jest dźwiękiem mowy ludzkiej i co właściwie czyni go nim właśnie. Podobnie dzieje się ze znaczeniem, które w oderwaniu od dźwiękowego aspektu słowa przekształca się jak gdyby w czyste wyobrażenie, w czysty akt myśli. Badano je właśnie oddzielnie jako pojęcie rozwijające się i żyjące niby niezależnie od swojego materialnego nośnika. Bezpłodność klasycznej semantyki i fonetyki tłumaczy się w znacznej mierze tym właśnie oderwaniem dźwięku od znaczenia, tym rozłożeniem słowa na od-• rębne elementy. Zupełnie podobnie działo się w psychologii. W rozwoju mowy dziecka badano oddzielnie rozwój poszczególnych jej aspektów: dźwiękowego, fonetycznego i treściowego. Historia fonetyki dziecka, zbadana do najdrobniejszych szczegółów, okazała się zupełnie bezradna, gdy trzeba było w sposób najbardziej elementarny wyjaśnić odpowiednie zjawiska. Z kolei badania nad znaczeniem słowa u dziecka doprowadziły do powstania autonomicznej i samodzielnej historii myśli dziecka, która nie miała nic wspólnego z fonetyczną historią języka dziecka. 168 Wydaje się, że punktem zwrotnym w całej teorii myślenia • mowy stało się dopiero przejście od tej analizy do analizy inne- typu, którą określić by można jako rozczłonkowanie złożonej i spójnej całości na jednostki. Przez jednostkę rozumiemy tu taki wytwór analizy, który w odróżnieniu od elementów zachowuje wszystkie podstawowa cechy przysługujące całości. Jednostki te, które są żywymi częściami całości, dalej już rozłożyć się nie dają. Nie chemiczna formuła wody, lecz badanie cząsteczek i ruchu cząsteczek jest kluczem do wyjaśnienia poszczególnych właściwości wody. Podobnie żywa komórka, mająca wszystkie podstawowe cechy życia, właściwe żywym organizmom, jest prawdziwą jednostką analizy biologicznej. Psychologia, która pragnie zbadać złożone całości, musi to zrozumieć. Toteż powinna zastąpić metodę rozkładania na elementy metodą analizy rozczłonkowującej całość na jednostki. Powinna znaleźć owe niepodzielne jednostki, o cechach właściwych danej całości, jednostki, w których cechy te są reprezentowane w innej formie. Dopiero stosując taką analizę może próbować rozwiązać stojące przed nią konkretne problemy. Cóż jest więc taką niepodzielną jednostką myślenia werbalnego mającą cechy właściwe temu myśleniu jako całości? Wydaje się, że jednostkę taką można znaleźć przy rozpatrywaniu słowa w jego wewnętrznym aspekcie — jest nią jego znaczenie. Jak dotychczas nie badano znaczenia niemal zupełnie. Znaczenie słowa rozpływało się w morzu wszystkich innych wyobrażeń naszej świadomości, czy też wszystkich innych aspektów naszej myśli tak samo, jak dźwięk oderwany od znaczenia rozpływał się w morzu wszystkich innych dźwięków przyrody. Toteż psychologia współczesna nie może powiedzieć o dźwięku mowy ludzkiej nic, co dotyczyłoby jego specyficznej cechy jako dźwięku mowy ludzkiej. Tak samo o znaczeniu słów nie może powiedzieć nic więcej, prócz tego, co w jednakowej mierze charakteryzuje zarówno znaczenie słów, jak wszystkie inne wyobrażenia i myśli naszej świadomości. Tak się miały te sprawy w psychologii asocjacyjnej, tak też je w zasadzie pojmuje dzisiejsza psychologia strukturalna. W słowie ZftWsze znaliśmy tylko jego aspekt zewnętrzny, zwrócony ku nam. 169 Drugi, wewnętrzny — jego znaczenie — zawsze był i do dziś pozostaje nie zbadany i nie znany. Tymczasem w nim kryją się możliwości rozwiązania interesującego nas problemu stosunku myślenia i mowy, albowiem właśnie w znaczeniu słowa zadzierzgnięty jest węzeł jedności, którą nazywamy myśleniem werbalnym. Zatrzymajmy się pokrótce nad teoretycznym ujmowaniem psychologicznej natury znaczenia słowa. Otóż ani psychologia asocjacyjna, ani psychologia strukturalna nie dały zadowalającej odpowiedzi na pytanie o naturę znaczenia słowa. Badania eksperymentalne, jak również analiza teoretyczna dowodzą, że to, co najistotniejsze, co determinuje wewnętrzną naturę znaczenia słowa, leży nie tam, gdzie zwykle szukano. Słowo zawsze dotyczy całej grupy lub całej klasy przedmiotów, a nie jakiegoś jednego oddzielnego przedmiotu. Toteż każde słowo jest utajonym uogólnieniem, każde słowo uogólnia — z punktu widzenia psychologii znaczenie słowa jest przede wszystkim uogólnieniem. Lecz uogólnienie — co łatwo zauważyć — jest nadzwyczajnym, werbalnym aktem myśli, który odzwierciedla rzeczywistość zupełnie inaczej, niż się ona odzwierciedla w bezpośrednich wrażeniach i spostrzeżeniach. Gdy się mówi, że skok dialektyczny to nie tylko przejście od niemyślącej materii do wrażenia, lecz również przejście od wrażenia do myśli, wówczas zwykle ma się na myśli, że myślenie odbija w świadomości rzeczywistość jakościowo inaczej, niż czyni to bezpośrednie wrażenie. Istnieją wszelkie podstawy ku temu, by przypuścić, że przyjętą przez nas jednostkę charakteryzuje owa jakościowa różnica, polegająca głównie i przede wszystkim na uogólnionym odbiciu rzeczywistości. Możemy więc założyć, że znaczenie słowa, które wyżej staraliśmy się rozszyfrować psychologicznie i które okazało się uogólnieniem, jest aktem myślenia sensu stricto. Ale znaczenie jest zarazem nieodłączną częścią słowa, należy do królestwa mowy w takiej samej mierze jak do królestwa myśli. Słowo bez znaczenia nie jest słowem, jest pustym dźwiękiem. Słowo pozbawione znaczenia nie należy już do królestwa mowy. Toteż znaczenie można rozpatrywać jako zjawisko z natury werbalne i równie dobrze jako zjawisko dotyczące myślenia. O znaczeniu słowa trudno mówić tak, jak dawniej mówiono o elementach słowa, traktowanych oddzielnie. Czym jest zna- 170 enie? Mową czy myśleniem? Znaczenie jest mową i myśleniem razem, albowiem jest jednostką "myślenia werbalnego. Jeśli jest tak to metoda badania interesującego nas tutaj problemu nie może się różnić od metody analizy semantycznej, metody analizy znaczeniowego aspektu mowy, metody badania znaczenia slowa. Toteż możemy żywić uzasadnione nadzieje, że idąc tą drogą otrzymamy bezpośrednią odpowiedź na nurtujące nas zagadnienie stosunku myślenia i mowy, albowiem sam ten stosunek jest już zawarty w wybranej przez nas jednostce; badając rozwój, funkcjonowanie, strukturę, w ogóle ruch tej jednostki, możemy poznać wiele nowych zjawisk, które mogą rzucić światło na zagadnienie stosunku myślenia i mowy, zagadnienie natury myślenia werbalnego. Metody, którymi mamy zamiar posłużyć się w badaniach nad problemem stosunku myślenia i mowy, mają tę dobrą stronę, że pozwalają zespolić wszystkie walory analizy z możliwościami syntetycznego ujęcia cech właściwych każdej złożonej jednostce jako takiej. Możemy się o tym łatwo przekonać na przykładzie jeszcze jednego aspektu tego zagadnienia, który w badaniach też zawsze ' był pomijany. Pierwotną funkcją mowy jest funkcja komunikacyjna. Mowa jest przede wszystkim narzędziem społecznego porozumiewania się, narzędziem wypowiadania się i rozumienia. Przy analizie rozkładającej mowę na elementy odrywano zazwyczaj tę jej funkcję od jej funkcji intelektualnej i obie te funkcje traktowano jako równoległe i niezależne jedna od drugiej. Mowa jak gdyby skupiała w sobie zarówno funkcję porozumiewania się, jak i funkcję myślenia. Nie wyjaśniono jednak dotychczas, jak się przedstawia stosunek wzajemny obu funkcji, co spowodowało ich obecność w mowie, jaki jest ich rozwój, jak są one wzajemnie powiązane. Znaczenie słowa jest w rzeczywistości zarówno jednostką obu tych funkcji mowy, jak jednostką myślenia. Bezpośrednie porozumiewanie się dusz jest niemożliwe. Dla naukowej psychologii jest to aksjomat. Wiadomo również, że porozumiewanie się nie upośrednione przez mowę lub inny jakiś system znaków czy środków porozumiewania się, jak to ma miejsce w świecie zwierząt, umożliwia jedynie porozumiewanie się najbardziej prymitywne i ograniczone. Takie porozumiewanie się za pomocą wyrazistych 171 ruchów nie zasługuje nawet na nazwę porozumiewania się i raczej powinno być nazwane zarażaniem. Wystraszony gąsior, który na widok niebezpieczeństwa krzykiem podrywa stado do lotu, nie tyle mu komunikuje, co zobaczył, ile raczej zaraża je swoim przestrachem. Porozumienie oparte na rozumieniu i przemyślanym przekazie myśli i przeżyć wymaga określonego systemu środków, których prototypem była, jest i na zawsze pozostanie mowa ludzka, powstała z potrzeby porozumiewania się w procesie pracy. Lecz do dziś niemal problem ten przedstawiano, zgodnie z dominującym w psychologii poglądem, w sposób niezmiernie uproszczony. Za środek porozumiewania uważano znak, słowo, dźwięk. Otóż jedyną przyczyną tego błędnego poglądu była niesłusznie stosowana w badaniach nad całym problemem mowy analiza rozkładająca ją na elementy. Przyjmowano, że słowo w procesie porozumiewania się stanowi przede wszystkim zewnętrzny aspekt mowy, że dźwięk sam przez się może kojarzyć się z każdym przeżyciem, z każdą treścią życia psychicznego i dzięki temu może przekazywać lub komunikować ową treść lub owo przeżycie drugiemu człowiekowi. Jednakże głębsze zbadanie problemu porozumiewania się, procesów rozumienia i ich rozwoju u dzieci doprowadziło badaczy do zupełnie innego wniosku. Okazało się, że porozumiewanie się bez znaków jest równie niemożliwe jak porozumiewanie się bez znaczenia. Na przekazanie komuś jakiegoś przeżycia lub jakiejś treści świadomości nie ma innego sposobu prócz odniesienia przekazywanej treści do pewnej klasy, do pewnej grupy zjawisk, to zaś, jak już wiemy, wymaga uogólnienia. Tak więc porozumiewanie się zakłada bezwzględnie uogólnienie i rozwój znaczenia słowa; można też powiedzieć inaczej: że do uogólnienia dochodzi dopiero przy rozwoju porozumiewania się. Najwyższe zatem, właściwe tylko człowiekowi formy psychologicznego porozumiewania się są możliwe tylko dzięki temu, że człowiek, posługując się myśleniem, odbija rzeczywistość w sposób uogólniony. Wystarczy przytoczyć jakikolwiek przykład, aby się przekonać, że porozumiewanie się jest związane z uogólnieniem. Oto chcę kogoś poinformować, że mi zimno. Mogę mu to dać co prawda do zrozumienia za pomocą gestów, ale prawdziwe zrozumienie 172 •jiformacji nastąpi tylko wówczas, gdy potrafią uogólnić, nazwać łowem to, co przeżywam, gdy potrafię odnieść przeżywane przeze mnie uczucia zimna do pewnej klasy stanów znanych mojemu rozmówcy. Oto dlaczego dla dzieci, które jeszcze nie opanowały odpowiednich uogólnień, pewne informacje nie są komunikatywne. Nie chodzi tu o brak odpowiednich wyrazów i dźwięków, lecz o brak odpowiednich pojęć i uogólnień, bez których niemożliwe jest zrozumienie. Jak powiada Tołstoj, prawie zawsze niepojęte jest nie samo słowo, lecz pojęcie tym słowem wyrażone. Słowo jest niemal zawsze gotowe, gdy gotowe jest pojęcie. Tak więc istnieją wszelkie podstawy ku temu, by znaczenie słowa rozpatrywać nie tylko jako jedność myślenia i mowy, lecz również jako jedność uogólnienia i porozumiewania się, komunikowania się i myślenia. Pryncypialne znaczenie takiego postawienia sprawy dla wszystkich genetycznych problemów myślenia i mowy jest wprost nie do opisania. Rzecz przede wszystkim w tym, że po raz pierwszy otwiera się możliwość przyczynowo-genetyczne j analizy myślenia i mowy. Rzeczywisty związek rozwoju myślenia dziecka z jego rozwojem społecznym zaczynamy rozumieć dopiero wówczas, gdy umiemy dostrzec jedność porozumiewania się i uogólnienia. Oba te problemy — stosunek myśli do słowa i stosunek uogólnienia do porozumiewania się — powinny też stać się jednym z głównych przedmiotów naszych badań. W celu jednak rozszerzenia perspektyw naszego badania chciałbym jeszcze wskazać na pewne momenty związane z problemem myślenia i mowy, które, niestety, nie mogły stanowić przedmiotu bezpośrednich badań w tej pracy, chociaż wynikają z niej, i tym samym dodają jej istotnego znaczenia. Na pierwszym miejscu chciałbym postawić kwestię, która sama się narzuca przy rozważaniu problematyki teorii myślenia i mowy, a którą w toku całego naszego badania pozostawiliśmy na uboczu: kwestię stosunku dźwiękowego aspektu słowa do jego znaczenia. Wydaje się, że postęp, jaki na tym odcinku obserwuje-^y w językoznawstwie, wiąże się bezpośrednio z interesującym nas zagadnieniem zmiany metod analizy w psychologii mowy. iJlatego zatrzymamy się pokrótce nad tym zagadnieniem, aby le- 173 piej wyjaśnić proponowaną przez nas metodę analizy i naświetlić jedną z najważniejszych perspektyw dalszych badań. Tradycyjne językoznawstwo rozpatrywało, jak już wspominałem, dźwiękowy aspekt mowy jako zupełnie samodzielny element, niezależny od jej aspektu treściowego. Dopiero zjednoczenie obu tych elementów tworzyło mowę. Zgodnie z tym za jednostkę mowy w jej dźwiękowym aspekcie przyjmowano dźwięki. Ale przecież dźwięk oderwany od myśli traci wszystko, co go czyni dźwiękiem mowy ludzkiej, i tym samym upodabnia się do innych dźwięków. Widzimy więc, że tradycyjna fonetyka orientowała się przede wszystkim na akustykę i fizjologię, a nie na psychologię języka. Dlatego psychologia była niezdolna do rozwiązania omawianego tu problemu. Co jest najistotniejsze dla dźwięków mowy ludzkiej, co je wyróżnia od wszystkich innych dźwięków w przyrodzie? Jak słusznie podkreśla współczesny kierunek fonologiczny w językoznawstwie, który znalazł bardzo żywy oddźwięk w psychologii, najistotniejszą cechą dźwięku mowy ludzkiej jest to, że jest on związany z pewnym znaczeniem. Oczywiście, sam dźwięk jako taki, dźwięk bez znaczenia, nie jest jednostką wiążącą różne aspekty mowy. Tak więc jednostką mowy nie jest oddzielny dźwięk jako taki, lecz fonem, to znaczy niepodzielna jednostka fonologiczna, która zachowuje podstawowe cechy dźwiękowego aspektu mowy w funkcji oznaczania. Kiedy dźwięk przestaje być dźwiękiem znaczącym, natychmiast traci wszystkie cechy dźwięku mowy ludzkiej. Dlatego owocne zarówno dla lingwistyki, jak i dla psychologii może być tylko takie badanie dźwiękowego aspektu mowy, w którym zastosuje się metodę dzielenia mowy na jednostki, jednostki zachowujące cechy mowy, ściśle — cechy jej aspektu dźwiękowego i treściowego. Nie tu miejsce na przegląd konkretnych zdobyczy ligwistyki i psychologii uzyskanych dzięki tej metodzie. Powiem tylko, że zdobycze te wystawiają, moim zdaniem, najlepsze świadectwo owocności metody, która z natury jest zupełnie identyczna z metodą użytą w niniejszej pracy, a którą przeciwstawiam analizie elementów. Owocność tej metody można zweryfikować i zilustrować licz- nymi przykładami dotyczącymi wprost lub pośrednio problemu myślenia i mowy. Omówię tylko bardzo ogólnie krąg zagadnień, które ułatwią spojrzenie na perspektywy naszych badań i pozwolą lepiej ocenić ich znaczenie. Chodzi o złożone stosunki między mową i myśleniem, o świadomość w ogóle i jej poszczególne aspekty. Jeśli dla starej psychologii problem międzyfunkcjonalnych stosunków i związków był zupełnie niedostępny badaniu, to obecnie dziedzina ta stod otworem przed badaczem, jeśli zechce on spożytkować metodę jednostek i zastąpić nią metodę elementów. Pierwszym zagadnieniem, jakie się nasuwa w związku ze stosunkiem myślenia i mowy do pozostałych aspektów życia świadomego, jest zagadnienie związku między intelektem i afektem. Jak wiadomo, oderwanie intelektualnego aspektu naszej świadomości od jej strony afektywnej i wolicjonalnej jest jednym z głównych i zasadniczych błędów psychologii tradycyjnej. Myślenie w takim wypadku przekształca się niechybnie w autonomiczny nurt myśli samych dla siebie, odrywa się od żywego pulsu życia, od żywych pobudek, zainteresowań, skłonności człowieka myślącego i albo staje się zupełnie niepotrzebnym epifenomenem, który nic nie może zmienić w życiu i zachowaniu się człowieka, albo przeistacza się w jakąś samoistną i autonomiczną, pierwotną siłę, która ingeruje w życie świadome i osobowość i w niepojęty sposób wywiera na nią wpływ. Kto od samego początku oderwał myślenie od afektu, ten raz na zawsze pozbawił się możliwości wyjaśnienia przyczyn myślenia, albowiem deterministyczna analiza myślenia musi zakładać wykrycie motywów myśli, potrzeb i zainteresowań, pobudek i tendencji, kierujących ruchem myśli. Kto oderwał myślenie od afektu, z góry sobie uniemożliwił także zbadanie zwrotnego wpływu myślenia na afektywny, wolicjonalny aspekt życia psychicznego, albowiem deterministyczna analiza życia psychicznego wyklucza zarówno przypisywanie myśleniu siły magicznej, zdolnej samej przez się określić zachowanie się człowieka, jak również przekształcenie myśli w niepotrzebny dodatek do zachowania się, w jego bezsilny i nieużyteczny cień. Analiza dzieląca skomplikowaną całość na jednostki ukazuje właśnie rozwiązanie tego zagadnienia, tak bardzo ważnego dla 174 175 wszystkich rozpatrywanych tu teorii. Analiza ta odkrywa istnienie dynamicznego systemu znaczeniowego, będącego jednością procesów afektywnych i intelektualnych. Ukazuje również to, że każda idea zawiera w przekształconej formie afektywny stosunek człowieka do rzeczywistości. I wreszcie analiza ta pozwala wykryć bezpośredni ruch od potrzeby i pobudek człowieka do pewnego ukierunkowania jego myślenia oraz odwrotny ruch od dynamiki myśli do dynamiki zachowania się i do konkretnej działalności osobowości. Nie będę poruszał innych jeszcze problemów, które bądź nie mogły się stać bezpośrednim przedmiotem badań w tej pracy, bądź staną się przedmiotem rozważań pod koniec tej książki, przy analizie perspektyw dalszych badań. Zaznaczą tylko, że użyta metoda nie tylko wyjaśnia wewnętrzną jedność myślenia i mowy, lecz ponadto pozwala owocnie badać stosunek myślenia werbalnego do świadomości w ogóle i do jej poszczególnych najważniejszych funkcji. Na zakończenie należałoby jeszcze zwięźle zarysować program naszego badania. Praca ta, jako badanie psychologiczne niezwykle zawiłego problemu, musiała się składać z wielu eksperymentalno--krytycznych oraz teoretycznych badań cząstkowych. Rozpoczynam ją od krytycznego omówienia jednej z teorii mowy i myślenia, która stanowi szczyt myśli psychologicznej w tym zakresie, a która jest biegunowo przeciwstawna naszemu sposobowi teoretycznego widzenia tego problemu. Ten pierwszy krok ułatwi nam sformułowanie wszystkich podstawowych i konkretnych problemów współczesnej psychologii myślenia i mowy oraz pozwoli adekwatnie ocenić ich znaczenie. Zbadanie takiego problemu jak myślenie i mowa jest jednocześnie dla psychologii współczesnej wyrazem walki ideologicznej z przeciwstawnymi poglądami teoretycznymi. Druga część pracy poświęcona jest teoretycznej analizie podstawowych danych z zakresu myślenia i mowy, z punktu widzenia filogenezy i ontogenezy. Już na początku powinniśmy wskazać punkt wyjścia w rozwoju myślenia i mowy, albowiem fałszywe wyobrażenie o genetycznych podstawach myślenia i mowy jest najczęstszą przyczyną błędnych teorii w tym zakresie. Punktem centralnym tej pracy jest eksperymentalne badanie rozwoju 176 pojęć u dziecka. Dzieli się ona na dwie części: w części pierwszej rozpatrujemy rozwój eksperymentalnie utworzonych pojęć sztucznych, w drugiej omawiamy rozwój realnych pojęć u dziecka. W końcowej części tej pracy analizuję w oparciu o badania teoretyczne i eksperymentalne strukturę i funkcjonowanie procesu myślenia werbalnego. Momentem jednoczącym te wszystkie poszczególne badania jest idea rozwoju, która przyświeca nam przede wszystkim przy analizie i badaniu znaczenia słowa jako jedności mowy i myślenia. ,..,,.... II. GENETYCZNE ŹRÓDŁA MYŚLENIA l MOWY I Przy genetycznym badaniu myślenia i mowy stwierdzamy pewien podstawowy fakt: stosunek między nimi w procesie rozwoju nie pozostaje stały, lecz zmienia się zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Innymi słowy, mowa i myślenie nie rozwijają się równolegle i równomiernie. Krzywe ilustrujące ich rozwój wielekroć się schodzą i rozchodzą, przecinają się, w pewnych okresach zbliżają się i biegną równolegle, a na niektórych odcinkach nawet się pokrywają i z kolei znowu się rozchodzą. Dotyczy to tak filogenezy, jak i ontogenezy. W dalszych rozważaniach spróbuję dowieść, że w procesach rozpadu, inwolucji i zmian patologicznych stosunek między myśleniem i mową nie pozostaje taki sam w różnych przypadkach zaburzeń, zahamowań, regresji i patologicznych zmian w zakresie intelektu lub mowy, lecz przybiera za każdym razem specyficzną postać, charakterystyczną dla danego typu procesu patologicznego, dla danego obrazu zaburzeń i zahamowań. Wróćmy jednak do zagadnienia rozwoju. Przede wszystkim należy podkreślić, że myślenie i mowa mają zupełnie różne źródła genetyczne. Fakt ten dzięki licznym badaniom z zakresu zoopsychologii można uważać za dowiedziony. Rozwój obu tych funkcji ma nie tylko odmienne źródła, lecz także różny przebieg u rozmaitych przedstawicieli świata zwierzęcego. Decydujące znaczenie dla stwierdzenia tego niezmiernie ważnego faktu mają ostatnie badania nad intelektem i mową małp człekokształtnych, zwłaszcza badania przeprowadzone przez Kóh-lera (10) i Yerkesa (11). 178 Doświadczenia Kohlera dostarczyły niewątpliwie dowodu na-to, że zalążki intelektu, t j. myślenia w ścisłym znaczeniu, pojawiają się u zwierząt niezależnie od rozwoju mowy i nie pozostają żadnym związku z ich osiągnięciami w tej dziedzinie. „Wynalazki" małp, których wyrazem jest wykonanie i użycie narzędzi i zastosowanie „okrężnych dróg" w toku rozwiązywania zadań — wszystko to niewątpliwie stanowi pierwotną fazę w rozwoju myślenia, lecz fazę przedjęzykową. Kóhler sam uważa, że głównym wnioskiem z jego badań jest stwierdzenie faktu, że u szympansa występuje w formie zalążkowej zachowanie się intelektualne tego samego typu i rodzaju co u człowieka (10, s. 191). Brak mowy i ograniczoność „bodźców śladowych", czyli tzw. wyobrażeń — oto główne przyczyny głębokiej przepaści, jaka dzieli antropoida od najprymitywniejszego nawet człowieka. Kóhler stwierdza: „Brak tego jakże cennego technicznego środka pomocniczego (języka) oraz kardynalna ograniczoność, jakże ważnego materiału intelektualnego, tzw. wyobrażeń — oto przyczyny uniemożliwające szympansom najbardziej nawet zalążkowy rozwój kulturowy" (s. 192). Występowanie intelektu człekopodobnego przy całkowitym braku człekopodobnej mowy oraz niezależność operacji intelektualnych od „mowy" — oto zwięzłe sformułowanie głównego wniosku z badań Kohlera. Badania te wywołały, jak wiadomo, wiele krytyki; literatura tego problemu jest już dziś niebywale bogata — wielka jest zarówno liczba prac polemicznych, jak też różnorodność wypowiadanych w nich poglądów teoretycznych i prezentowanych zasadniczych punktów widzenia. Psychologowie różnych kierunków i szkół nie są jednomyślni co do tego, jak należy teoretycznie interpretować fakty referowane przez Kohlera. Sam Kóhler ogranicza swoje zadanie. Nie rozwija żadnej teorii intelektualnego zachowania się (s. 134), poprzestaje na analizie zaobserwowanych faktów, a sprawy teoretyczne porusza tylko 0 tyle, o ile jest mu to potrzebne, by zwrócić uwagę na specyfikę reakcji intelektualnych w porównaniu z reakcjami kształtującymi SIĘ według metody prób i błędów, czyli metody doboru przypadkowo udanych i mechanicznie łączonych ruchów. Odrzucając w genezie reakcji intelektualnych u szympansa 13* teorię przypadkowości, Kóhler nie wychodzi poza to czysto negatywne stanowisko teoretyczne. Równie zdecydowany, lecz znowu tylko negatywny jest jego stosunek do idealistycznych koncepcji biologicznych Hartmana z jego ideą nieświadomości, do bergso-nowskiego elan vital, do neowitalistów i psychowitalistów z ich „siłami napędowymi" w żywej materii. Wszystkie te teorie, które jawnie lub skrycie uciekają się do pomocy czynnika nadprzyrodzonego albo wprost do cudu, są dla Kóhlera czymś pseudonaukowym (s. 152 - 153). „Pragnę z całym naciskiem podkreślić — pisze — że nie ma w ogóle alternatywy: przypadek lub czynniki nadprzyrodzone" (Agenten jenseits der Erjahrung, s. 153). Tak więc nie znajdujemy żadnej, bodaj jako tako wykończonej i naukowo uzasadnionej teorii u żadnego z psychologów reprezentujących różne kierunki ani u samego Kóhlera. Co więcej, nawet konsekwentni zwolennicy psychologii biologistycznej (Thorndike, Wagner, Borowski) i subiektywiści (Buhler, Lindworsky, Jaensch) kwestionują na swój sposób główną tezę Kóhlera, że nie sposób intelekt szympansa pojmować jako dobrze opanowaną metodę prób i błędów oraz że umysły szympansa i człowieka są pokrewne, że myślenie antropoidów jest podobne do ludzkiego. Tym bardziej znamienna jest przy tym okoliczność, że zarówno ci psychologowie, którzy w działaniu szympansa nie widzą nic prócz mechanizmów instynktu, „prób i błędów" i „znanych procesów tworzenia nawyków" (12, s. 179), jak i ci, których przeraża myśl dopatrywania się źródeł intelektu na poziomie wyższych małp, przyznają zgodnie, po pierwsze, że obserwacje Kóhlera są poparte faktami, i po drugie, że działania szympansa nie zależą od mowy — a to jest dla nas szczególnie ważne. Oto Buhler zupełnie słusznie pisze tak: „Działania szympansa są zupełnie niezależne od mowy, a techniczne, instrumentalne myślenie człowieka (Werkzeugdenken) w późniejszych okresach jego życia jest luźniej związane z mową i pojęciami niż inne formy myślenia" (13, s. 48). Do tej wypowiedzi jeszcze powrócę. Zobaczymy, że rzeczywiście wszystko, co w tej materii dzięki badaniom eksperymentalnym i obserwacji klinicznej wiemy, przemawia za tym, iż stosunek intelektu do mowy nie jest w myśle- człowieka dorosłego czymś stałym i jednakowym dla wszyst-: liich funkcji, dla wszystkich form czynności myślenia i mowy. W. M. Borowski nie zgadza się z opinią Hobhouse'a, który zwierzętom przypisuje „praktyczny sąd", ani z poglądem Yerkesa, że u wyższych małp występują procesy „ideacji". Sam zadaje sobie pytanie: „Czy jest u zwierząt coś, co przypomina nawyki mowy człowieka?... „Wydaje mi się — odpowiada — iż najsłusz-niej będzie powiedzieć, że dzisiejszy stan naszej wiedzy nie uprawnia nas do tego, by przypisywać nawyki mowy małpom lub jakimkolwiek innym zwierzętom, wyjąwszy człowieka" (12, s. 189). Sprawa nie wydaje się jednak tak prosta, aby u małp nie było żadnych zalążków mowy, niczego, co by zdradzało jakieś genetyczne z nią pokrewieństwo. W rzeczywistości bowiem znajdujemy u szympansa — czego dowodzą nasze badania — względnie wysoko rozwiniętą „mowę", która pod pewnymi względami (przede wszystkim fonetycznym) jest do pewnego stopnia podobna do mowy ludzkiej. Najkapitalniejszym zaś faktem jest to, że mowa szympansa i jego intelekt funkcjonują niezależnie jedno od drugiego. Kóhler, który długie lata obserwował szympansy w rezerwacie na Teneryfie, tak pisze o ich mowie: „Wszystkie bez wyjątku fonetyczne ich manifestacje wyrażają wyłącznie pragnienia i stany subiektywne; są to więc wyrazy emocji, a nie znaki czegoś obiektywnego" (14, s. 27). A jednak w fonetyce szympansa znajdujemy tak wiele elementów dźwiękowych przypominających fonetykę ludzką, że można z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuścić, iż braku „antro-poidalnego" języka u szympansów niepodobna tłumaczyć przyczynami tkwiącymi w peryferyjnym układzie nerwowym. De-lacroix, który bez zastrzeżeń aprobuje wnioski Kóhlera dotyczące języka szympansów, ma zupełną rację, gdy dowodzi, że gesty i mimika małp — już na pewno nie z przyczyn o charakterze peryferyjnym — nie zdradzają żadnego śladu tego, co mogłoby wyrażać (a raczej oznaczać) coś obiektywnego, tzn. spełniać funkcję znaku (15, s. 77). Szympans jest niewątpliwie zwierzęciem społecznym, toteż zachowanie się jego można naprawdę zrozumieć tylko wtedy, gdy 180' znajduje się on wśród innych szympansów. Kóhler opisał nader rozmaite formy „obcowania językowego" u tych zwierząt. Na pierwszym miejscu należy postawić ruchy emocjonalno-ekspre-syjne, bardzo u tych małp wyraziste i bogate (mimika i gesty, reakcje dźwiękowe). Na drugim — ekspresje emocji społecznych (gesty powitalne itp.). Lecz również „ich gesty — pisze Kóhler — podobnie jak ich dźwięki ekspresyjne, nigdy nie oznaczają, ani nie opisują czegoś obiektywnego". Zwierzęta znakomicie „rozumieją" mimikę i gesty swych towarzyszy. Gestykulacją „wyrażają" nie tylko swe stany emocjonalne — jak pisze Kóhler — lecz również pragnienia i pobudki, adresując je do innych małp lub skierowując je na przedmioty. Najczęściej w takich sytuacjach szympans zapoczątkowuje pewne ruchy lub czynności, które on sam chce wykonać lub do których chce pobudzić inne zwierzę (np. popychanie drugiego zwierzęcia lub postępowanie naprzód jako „wezwanie" do pójścia z nim; wyciąganie rąk do przodu, gdy zwierzę chce dostać banana od innej małpy itd.) wszystkie te gesty są bezpośrednio związane z samą czynnością. Obserwacje te potwierdzają myśl Wundta, że gesty wskazujące — ów najprymitywniejszy szczebel w rozwoju języka ludzkiego — nie występują jeszcze u zwierząt, u małp natomiast przytoczone gesty zajmują szczebel pośredni między ruchami chwytnymi i wskazującymi („Die Sprache", l, 1900, s. 219). W każdym razie skłonny jestem widzieć w tych pośrednich formach gestów genetycznie bardzo ważny krok od mowy czysto emocjonalnej do mowy obiektywnej. Kóhler w innej pracy (Die Methoden der psychologischen For-schung an Affen, s. 119) opisuje, jak podobne gesty stają się w doświadczeniu zwierzęcia prymitywnym informowaniem, zastępującym instrukcję werbalną. Otóż gest taki jest bliższy mowie ludzkiej niż proste spełnianie przez małpy rozkazów wypowiadanych przez hiszpańskich dozorców, które w istocie niczym się nie różnią od wykonywania takich samych rozkazów przez psa (come — jedz, entra — wejdź itp.). Bawiące się szympansy, jak podaje Kóhler, „rysowały" kolorową gliną, używając jako pędzla najpierw warg i języka, a potem prawdziwego pędzla (10, s. 70). Jednakże u zwierząt tych 182 nigdy nie stwierdzono najmniejszej próby stworzenia znaku podczas rysowania. W zabawie stosowały one te sposoby działania, których się nauczyły podczas eksperymentów, a zabawowe triki przenosiły „w życie". Biihler pisze: „O ile mi wiadomo, jest rzeczą absolutnie niewiarygodną, by szympansy kiedykolwiek dostrzegły w plamie znak geograficzny" (13, s. 320). Biihler stwierdza też na innym miejscu, że okoliczność ta ma znaczenie ogólne dla prawidłowej oceny „antropoidalnego" zachowania się szympansów. Pewne fakty — twierdzi on — każą nam powstrzymać się przed przecenianiem czynności szympansów. Wiadomo, że żaden podróżnik nie uznał dotąd goryla lub szympansa za człowieka, że nikomu nie udało się stwierdzić, by posługiwały się one jakimiś tradycyjnymi u nich narzędziami czy metodami, z czym spotykamy się u różnych ludów — tj. zarówno z ich istnieniem, jak i przekazywaniem z pokolenia na pokolenie. Nigdy nie widziano żadnych śladów na piaskowcu lub glinie, które by można było uznać za rysunek coś ilustrujący lub przynajmniej za ornament wydrapany podczas zabawy. Żadnego ilustratywnego języka, tzn. dźwięków równoznacznych z nazwami. Wszystko to razem wzięte musi mieć swoje podstawy wewnętrzne (13, s. 42—43). Yerkes jest chyba jedynym wśród nowych badaczy małp człekokształtnych, który nie dopatruje się przyczyn braku antropoidalnego języka u szympansów w „podstawach wewnętrznych". Jego badania nad intelektem orangutanów przyniosły na ogół wyniki bardzo zbliżone do danych Kóhlera (16 i 10, s. 194). W ich interpretacji jednak Yerkes posunął się znacznie dalej niż Kóhler, sądzi bowiem, że u orangutana można skonstatować „wyższą ideację", która co prawda nie przewyższa myślenia trzyletniego dziecka (16, s. 132). Krytyczna analiza teorii Yerkesa pozwala jednak z łatwością wykryć główny jej mankament: nie ma żadnych obiektywnych dowodów na to, że orangutan rozwiązuje zadanie dzięki procesom „wyższej ideacji", tzn. „wyobrażeń", czyli bodźców śladowych. Dla Yerkesa, jak się w końcu okazuje, decydujące znaczenie przy formułowaniu teorii „ideacji" w zachowaniu się zwierzęcia ma analogia oparta na zewnętrznym podobieństwie zachowania się orangutana i człowieka. 183 Jest to jednak niewątpliwie mało przekonująca operacja naukowa. Nie twierdzę, że nie można jej w ogóle stosować w badaniach nad zachowaniem się wyżej uorganizowanych zwierząt. Kóhler pięknie udowodnił, że można się nią posługiwać, nie przekraczając ram obiektywności naukowej. Przy okazji jeszcze do tego wrócę. Brak jednak wszelkich naukowych podstaw po temu, by cały dowód opierać na podobnej analogii. Przeciwnie, Kóhler w precyzyjnej analizie eksperymentalnej dowiódł, że czynnikiem determinującym zachowanie się szympansa jest właśnie aktualna sytuacja optyczna. Wystarczy (zwłaszcza w początkowej fazie prób) odsunąć pałkę, którą szympansy posługiwały się jako narzędziem przy sięganiu po owoc leżący poza kratą, tak aby zarówno pałka, jak i cel znalazły się w innym polu optycznym, aby utrudnić lub wręcz uniemożliwić rozwiązanie zadania. Wystarczyło, aby dwie pałki (które zwykle szympans łączył z sobą, wtykając koniec jednej do otworu drugiej, by sięgnąć po odległy obiekt) skrzyżowały się w ręku szympansa, a zwierzę nie było w stanie wykonać znanej mu i wielokrotnie powtarzanej operacji przedłużania narzędzia. Można by przytoczyć dziesiątki innych jeszcze danych eksperymentalnych świadczących o tym samym. Dość jednak przypomnieć, że: 1) Kóhler uważa, iż ogólnym, głównym i niezbędnym warunkiem, który musi być spełniony, jeśli chcemy zmusić jego intelekt do funkcjonowania, jest unaocznienie dostatecznie prymitywnej sytuacji; 2) zgodnie z wnioskiem Kóhlera, główną i wspólną wszystkim szympansom cechą ich intelektualnego zachowania się jest pryncypialna ograniczoność ich „wyobrażeń" („ideacji"). Przypomnienie tych dwu tez wystarcza, by stwierdzić, że wniosek Yerkesa jest bardziej niż wątpliwy. Dodajmy, że obie te tezy nie są jakimiś bezpodstawnymi supozycjami czy przekonaniami, lecz stanowią wniosek logicznie wypływający z wszystkich eksperymentów Kóhlera. Najnowsze badania Yerkesa nad intelektem i językiem szympansów opierają się na założeniu, że u małp człekokształtnych istnieje „zachowanie się ideacyjne". Co się tyczy intelektu, wyniki tych badań raczej potwierdzają dane uzyskane dawniej przez tego samego badacza i innych psychologów, a nie rozszerzają ich i nie pogłębiają. Natomiast, jeśli chodzi o mowę, nowe ekspery- 184 menty i obserwacje przynoszą nowy materiał faktyczny i stanowią niezwykle śmiałą próbę wyjaśnienia braku „mowy człeko-podobnej" u szympansów. Reakcje głosowe — stwierdza Yerkes — występują u młodych szympansów często i są nader różnorodne, ale mowy w ludzkim sensie u nich brak" (11, s. 53). Aparat głosowy tych zwierząt jest rozwinięty i funkcjonuje nie gorzej niż u człowieka, ale brak im skłonności do naśladowania dźwięków. Naśladownictwo występuje u nich prawie wyłącznie w zakresie bodźców wzrokowych; szympansy naśladują czynności, lecz nie dźwięki. Nie są w stanie zrobić tego, co z powodzeniem robi papuga. Gdyby skłonności naśladowcze właściwe papudze pojawiły się u szympansa obok właściwego mu intelektu — pisze Yerkes — to niewątpliwie szympans posiadłby dar mowy. Jego aparat głosowy daje się bowiem porównać z aparatem głosowym człowieka, a typ i poziom jego intelektu pozwoliłby mu rzeczywiście spożytkować dźwięki do mówienia" (11, s. 53). Yerkes stosował w swoich eksperymentach cztery metody, by nauczyć szympansa korzystania z dźwięków na sposób ludzki, czyli — jak sam nazywa — nauczyć go mowy. Rezultat wszystkich eksperymentów był negatywny. Negatywne rezultaty jednak same przez się nigdy nie mogą mieć decydującego znaczenia w szukaniu odpowiedzi na zasadnicze pytanie: Czy można wykształcić u szympansa mowę, czy nie można? Kóhler stwierdził, że negatywne wyniki w kwestii istnienia intelektu u szympansów, uzyskane w badaniach przez jego poprzedników, miały przyczynę przede wszystkim w nieprawidłowym ustawieniu doświadczeń, w jakich może się ujawnić intelekt szympansa, w nieznajomości podstawowej cechy tego intelektu, jaką jest jego związek z aktualną sytuacją optyczną, itd. Powodem negatywnych rezultatów bywa częściej sam badacz niż badane zjawisko. Z tego, że zwierzę nie rozwiązało danych zadań w danych warunkach, nie wynika bynajmniej, że nie potrafi rozwiązywać żadnych zadań w żadnych warunkach. „Badanie zdolności umysłowych — zauważa dowcipnie Kóhler — siłą rzeczy wystawia na próbę nie tylko osobę badaną, lecz także eksperymentatora" (10, s. 191). Nie przypisując żadnego zasadniczego znaczenia negatywnym 185 rezultatom eksperymentów Yerkesa samym przez się, mamy jednak prawo wykorzystać je i porównać z tym, co wiemy o języku małp z innych źródeł. Dostarczają one właśnie jeszcze jednego dowodu, że szympans nie ma nawet zadatków „mowy człeko-podobnej" i — jak można przypuścić — nie może ich mieć (należy, oczywiście, odróżniać brak mowy od niemożności sztucznego wytworzenia jej w stworzonych do tego celu warunkach eksperymentalnych). Jakie są tego przyczyny? Nie wchodzi tu w rachubę niedorozwój aparatu fonacyjnego ani ubóstwo fonetyki, jak to stwierdziła eksperymentalnie i drogą obserwacji Lerned, współpracowniczka Yerkesa. Yerkes upatruje przyczynę w braku lub słabości słuchowego naśladownictwa. Nie ulega wątpliwości, że brak naśladownictwa słuchowego mógł być bezpośrednią przyczyną niepowodzenia w eksperymencie tego badacza, ale czy słuszny jest pogląd, że w nim właśnie upatrywać należy główną przyczynę braku mowy u szympansa? Cała nasza wiedza o intelekcie szympansa przemawia na niekorzyść takiego przypuszczenia — wygłaszanego przez Yerkesa w formie kategorycznej, przysługującej obiektywnie ustalonej tezie. Jakie są podstawy (obiektywne) sądu, że szympans wyposażony jest w intelekt takiego typu i na takim poziomie, że mogłaby u niego powstać mowa podobna do ludzkiej? Yerkes miał znakomity sposób na weryfikację i uzasadnienie tego sądu, ale z niewiadomych przyczyn nie skorzystał z niego. Zrobiłbym to sam bardzo chętnie, gdybym rozporządzał odpowiednimi możliwościami eksperymentowania. Sposób ten polega na eliminacji naśladownictwa słuchowego w czasie eksperymentalnego uczenia szympansa mowy. Mowa nie występuje przecież wyłącznie w formie dźwiękowej. Głuchoniemi stworzyli mowę wzrokową i korzysta się z niej między innymi przy wdrażaniu dzieci głuchoniemych do rozumienia mowy przez „czytanie z warg" (tj. na podstawie ruchu warg). W języku prymitywnych ludów — jak dowiódł Levy-Bruhl — obok mowy dźwiękowej istnieje język gestów, który odgrywa doniosłą rolę. Wreszcie mowa w zasadzie nie jest związana jednoznacznie z materiałem (por. mowę pisaną). Sam Yerkes zwraca uwagę, że przypuszczalnie można nauczyć szympansa używania palców tak, jak ich używają głuchoniemi, tj. nauczyć go „języka znaków". Jeśli szympans jest naprawdę w stanie opanować mowę ludzką, a kłopot tylko z tym, że nie ma naśladowczych zdolności papugi w zakresie dźwięków, to powinien przyswoić sobie umowny gest, który by z punktu widzenia funkcji psychologicznej odpowiadał umownemu dźwiękowi. Reakcją mowną szympansa byłyby wówczas określone ruchy ręki, takie jak te, które w alfabecie ręcznym głuchoniemych oznaczają te same dźwięki, np. baba, pa-pa lub inne, jakie stosował w eksperymencie Yerkes. Istota rzeczy nie tkwi przecież w dźwiękach, lecz w funkcjonalnym posługiwaniu się znakiem odpowiadającym mowie ludzkiej. Takich eksperymentów nie przeprowadzono jednak i nie można przewidzieć ich rezultatów. Wszystko, co wiemy o zachowaniu się szympansa (między innymi z prób Yerkesa), nie daje najmniejszych podstaw do oczekiwania, że szympans rzeczywiście obdarzony jest zdolnością mowy w sensie funkcjonalnym. Przypuszczenie to opieram po prostu na tym, że nie znam niczego, co byłoby u szympansa choćby namiastką używania znaku. Jedyne obiektywnie wiarygodne informacje o intelekcie szympansa nie mówią nic o „ideacji", lecz tylko o umiejętności używania i budowania najprostszych narzędzi i stosowania „okrężnych dróg". Nie chcę przez to powiedzieć, że „ideacja" stanowi niezbędny warunek powstania mowy. Jest to dalsze z kolei zagadnienie. Yerkes widzi jednakże związek między „ideacja", jako główną postacią czynności intelektualnej antropoidów, a możliwością opanowania przez nie mowy. Związek ten jest tak widoczny, że obalenie teorii „ideacji" lub przyjęcie jakiejś innej koncepcji na temat intelektualnych zachowań się szympansa wystarcza, aby runęła także teza, że szympans może się nauczyć mówić jak człowiek. Pójdźmy dalej. Jeśli rzeczywiście u podstawy czynności intelektualnych szympansa leży „ideacja", to dlaczegóż by nie Przypuścić, że potrafi on także rozwiązywać analogicznie jak człowiek zadania podawane słownie, w ogóle znakowo, i że osiągnie w nich takie samo powodzenie jak w zadaniach wymaga j ą- 186 187 cych użycia narzędzi (choć co prawda i wtedy przypuszczenie to nie stanie się ustalonym faktem). Nie widzę tu potrzeby rozważania, jak dalece słuszna jest analogia psychologiczna między zadaniem wymagającym użycia narzędzi a zadaniem wymagającym sensownego użycia mowy. Będę miał po temu okazję podczas omawiania ontogenetycznego rozwoju mowy. Wystarczy, jeśli przypomnę moje uwagi krytyczne o „ideacji", aby w ten sposób na razie pokazać bezzasadność nie-ugruntowanej empirycznie teorii mowy u szympansa, jaką proponuje Yerkes. Przypomnę więc, że intelekt szympansa charakteryzuje właśnie brak „ideacji", rozumianej jako operowanie śladami nieaktualnych, minionych bodźców. Dodam, że niezbędnym warunkiem pobudzenia małpy do korzystania z narzędzi jest istnienie sytuacji oglądowej, łatwej do ogarnięcia wzrokiem. Czy warunki te (celowo wymieniam na razie jeden tylko, i to czysto psychologiczny ujymóg, gdyż ciągle mam na uwadze eksperyment Yerkesa) są spełnione w sytuacji, w której szympans ma wykryć funkcjonalne korzystanie ze znaku, z mowy? Nie trzeba się specjalnie trudzić analizą, by na to pytanie dać odpowiedź przeczącą. Co więcej, używanie mowy nie może być w żadnej sytuacji funkcją struktury optycznej pola wzrokowego. Wymaga ono innego rodzaju operacji intelektualnej, operacji innego typu i na innym poziomie niż te, które stwierdzono u szympansa. Z tego, co wiemy o zachowaniu się szympansów, nie przemawia nic za istnieniem u nich takich operacji. Przeciwnie, jak dowiodłem wyżej, większość badaczy jest zdania, że brak takich operacji stanowi najważniejszą różnicę między szympansem i człowiekiem. Dwie tezy można w każdym razie przyjąć jako bezsporne. Pierwsza: posługiwanie się mową jest funkcją intelektualną, której determinantą nie jest nigdy bezpośrednia struktura optyczna. Druga: we wszystkich zadaniach, w których ma się do czynienia ze strukturami nie wyłącznie oglądowymi, lecz także innego rodzaju strukturami (np. mechanicznymi), szympans przechodzi od zachowania typu intelektualnego do stosowania metody prób i błędów. Tak było np. w tak prostym zadaniu jak postawienie jednej skrzynki na drugiej lub zdjęcie pierścienia z gwoździa. Dla 188 szympansa, z jego „naiwną" statyką i mechaniką, operacje te okazały się nieomal niewykonalne (10, s. 106 i 177). To samo dotyczy wszelkich struktur niepoglądowych. Z powyższych faktów wynika logiczny wniosek, że niesłychanie mało prawdopodobne jest przypuszczenie, jakoby szympans mógł opanować mowę człowieka i jej używać. Rzecz ciekawa, że Kóhler do określenia operacji intelektualnych szympansa wprowadza termin Einsicht (dosłownie — „wgląd", potocznie — rozum). Kafka ma rację, twierdząc, że Kóhler przez ten termin rozumie przede wszystkim czysto optyczny wgląd w sensie dosłownym (18, s. 130), a dopiero później wypatrywanie jakichś stosunków, w przeciwieństwie do działania na ślepo. Faktem jest, że Kóhler nigdzie nie podaje teorii „wglądu", ani nawet nie definiuje terminu. Wskutek tego termin ten staje się dwuznaczny w opisach merytorycznych. Raz użyty jest na oznaczenie typowej specyfiki samej operacji wykonywanej przez: szympansa, a więc struktury jego działań, kiedy indziej oznacza wewnętrzny proces psychofizyczny, który przygotowuje te działania i je poprzedza, a wobec którego działanie szympansa nie jest niczym innym jak wykonaniem wewnętrznego planu operacji. Buhler uważa, że jest to proces wewnętrzny (13, s. 33). Także zdaniem Borowskiego małpa, choć nie czyni widocznych prób (np. nie wyciąga rąk), to jednak „przymierza się" jakimiś muskularni" (12, s. 184). Jest to zagadnienie kapitalnej wagi, lecz obecnie zajmować się nim nie będziemy. Ani bowiem nie możemy go teraz rozpatrywać w całej rozciągłości, ani nie dysponujemy dostateczną liczbą danych faktycznych, by je rozstrzygnąć. To zaś, co się obecnie na ten temat pisze, to raczej ogólnoteoretyczne rozważania lub wskazywanie na analogie do wyższych lub niższych form zachowania się (a więc do stosowania metody prób i błędów przez zwierzę lub do myślenia człowieka) — a nie analizy eksperymentalne. Wypada otwarcie stwierdzić, że eksperymenty Kóhlera (a tym bardziej innych psychologów, mniej w swym obiektywizmie konsekwentnych) nie pozwalają udzielić ani konkretnej, ani choćby hipotetycznej odpowiedzi na temat mechanizmu omawianej tu reakcji intelektualnej. Jedno tylko jest niewątpliwe bez względu 189- na to, jak sobie będziemy wyobrażali działanie tego mechanizmu i gdzie zlokalizujemy „intelekt" — mianowicie to, że zarówno działania szympansa, jak i wewnętrzny proces przygotowawczy (psychofizjologiczny — mózgowy lub mięśniowo-inerwacyjny) dokonują się tylko w sytuacji naocznej, a nie śladowej, ponieważ poza sytuacją naoczną intelekt szympansa nie funkcjonuje. To i tylko to jest obecnie przedmiotem naszego zainteresowania. „Najlepsze narzędzie — powiada w związku z tym Kóhler — traci łatwo znaczenie w sytuacji, gdy szympans nie może go widzieć jednocześnie lub niemal jednocześnie z celem" (10, s. 39). Przez niemal jednoczesne widzenie autor ten rozumie te przypadki, kiedy to szympans nie widzi poszczególnych elementów sytuacji bezpośrednio i jednocześnie z celem, ale spostrzega je w bezpośredniej z nim bliskości, ponieważ uprzednio już nieraz w takiej sytuacji narzędzi używał, a więc gdy z uwagi na funkcję psychologiczną są to elementy jak gdyby jednoczesne. Podsumowując tę nieco przydługą analizę możemy stwierdzić, że w odróżnieniu od Yerkesa, wciąż dochodzimy do przeciwnego niż on wniosku co do tego, czy u szympansa może wystąpić mowa podobna do ludzkiej, nawet gdyby prócz przysługującego mu intelektu zwierzę to posiadało jeszcze zdolności papugi do naśladowania słuchowego. Przypuszczenie, że wówczas potrafiłoby opanować mowę, pozostaje aż nazbyt mało prawdopodobne. A jednak — i to jest tu najważniejsze — szympansy posiadają własną, bogatą mowę, pod wieloma względami bardzo podobną do ludzkiej, choć ta względnie wysoko rozwinięta mowa nie ma jeszcze wiele wspólnego z ich równie względnie wysoko rozwiniętym intelektem. Learned sporządza słownik językowy szympansów, obejmujący 32 elementy mowy, czyli „słowa", które nie tylko przypominają elementy mowy ludzkiej pod względem fonetycznym, lecz mają również pewne znaczenie — w tym sensie, że wiążą się z określonymi sytuacjami, np. takimi, jakie wywołują pragnienie lub zadowolenie, niezadowolenie lub gniew, chęć ucieczki, strach itd. (11, s. 54). „Słowa" te zostały zarejestrowane podczas oczekiwania na jedzenie, przy czym zwierzęciu towarzyszył drugi szympans lub człowiek. 190 Łatwo zauważyć, że jest to słownik znaczeń emocjonalnych, ga to emocjonalno-dźwiękowe reakcje o pewnym stopniu zróżnicowania i mniej lub bardziej powiązane warunkowo z szeregiem bodźców zgrupowanych wokół pokarmu itp. W słowniku tym widzimy właściwie to samo, co Kóhler określił jako mowę emocjonalną. Przy takiej charakterystyce mowy szympansa może nas zainteresować ustalenie trzech elementów. Pierwszy: związek tej mowy z ekspresyjnymi ruchami emocjonalnymi, widoczny szczególnie wyraźnie w chwilach silnego afektu u szympansa, nie będący jednak specyficzną cechą małp człekokształtnych. Przeciwnie, jest to raczej bardzo powszechna cecha zwierząt obdarzonych aparatem fonacyjnym. I ta właśnie forma ekspresyjnych reakcji głosowych leży niewątpliwie u podstaw powstania i rozwoju mowy ludzkiej. Element drugi: stany emocjonalne, a zwłaszcza afekty, stanowią bogatą w przejawy mowy sferę zachowań się szympansa, ale dla funkcjonowania reakcji intelektualnych wysoce nie sprzyjającą. Kóhler notował wielokrotnie, że reakcja emocjonalna, a przede wszystkim afektywna, całkowicie burzy u szympansa jego operację intelektualną. I wreszcie element trzeci: u szympansa funkcja mowy nie ogranicza się do strony emocjonalnej — co też nie jest cechą wyłączną małp człekokształtnych, co też zbliża ich mowę do mowy wielu innych gatunków zwierząt i co niewątpliwie stanowi źródło genetyczne odpowiedniej funkcji mowy ludzkiej. Mowa jest nie tylko ekspresyjną reakcją emocjonalną, lecz również narzędziem kontaktu człowieka z innymi podobnymi istotami1. Jak u obserwowanych przez Kóhlera małp, tak i u szympansów badanych przez Yerkesa i Learned niewątpliwie występowała ta funkcja mowy. Jednak i ta funkcja łączności czy też kontaktu żadną miarą nie jest związana z reakcją intelektualną zwierzęcia, czyli z jego myśleniem. Jest to wciąż ta sama reakcja emocjonalna, ten sam wyraźny i bezsporny komponent całego emocjonal- 1 Hempelmann uznaje tylko ekspresyjną funkcję mowy zwierzęcej, chociaż nie zaprzecza, że ostrzegawcze sygnały głosowe itp. pełnią obiektywnie funkcję komunikacyjną (F. Hempelmann Tierpsychologie vom Standpunkte des Biologen. 1926, s. 530). 191 \ sze w życiu odkrycie, jakiego dokonało dziecko" i czy trafnie je interpretuje W. Stern? Buhler porównuje to odkrycie z wynalazkami szympansa. „Można tę okoliczność rozważać i tłumaczyć, jak się komu żywnie podoba — pisze on — ale zawsze w decydującym momencie ujawni się paralela psychologiczna z wynalazkami szympansa" (22, s. 55). Tę myśl Biihlera rozwija K. Koffka, pisząc: „Funkcja nazywania (Namengebung) jest odkryciem dokonanym przez dziecko, jego wynalazkiem, wykazującym całkowitą pa-ralelę z odkryciami szympansa. Widzieliśmy, że te ostatnie miały charakter czynności strukturalnej. Analogicznie biorąc, można również nazywanie uznać za czynność strukturalną. Powiedziałbym, że słowo stanowi komponent struktury rzeczy, tak jak kij jest komponentem sytuacji, w której pragnie się nim dosięgnąć owocu" (23, s. 243). O tym, czy tak jest właśnie, czy inaczej, czy istnieje i jak daleko sięga analogia między odkryciem przez dziecko sygnifika-tywnej funkcji słowa a odkryciem przez szympansa „funkcjonalnego znaczenia" kija jako narzędzia i na czym polega różnica między tymi operacjami — o wszystkim tym będę mówił oddzielnie przy wyjaśnianiu stosunków funkcjonalnych i strukturalnych między myśleniem a mową. Obecnie podkreślę jeden tylko moment, ten mianowicie, że to „największe w życiu dziecka odkrycie" staje się możliwe dopiero na określonym, względnie wysokim szczeblu rozwoju myślenia i mowy. Aby „odkryć" mowę, trzeba myśleć. A oto krótkie sformułowanie wniosków: 1. W ontogenetycznym rozwoju myślenia i mowy konstatujemy również odrębne źródła obu tych procesów. 2. W rozwoju mowy dziecka możemy bezspornie skonstatować występowanie „stadium przedintelektualnego", podobnie jak w rozwoju myślenia — „stadium przedjęzykowego". 3. Do pewnego momentu oba procesy rozwijają się niezależnie jeden od drugiego. 4. W określonym punkcie ich linie rozwojowe krzyżują się i odtąd myślenie staje się myśleniem opartym na słowie, a mowa staje sią intelektualną. III Niezależnie od jakiegokolwiek rozwiązania skomplikowanego i nadal jeszcze spornego problemu stosunku między mową a myśleniem trudno jest nie uznać, że procesy mowy wewnętrznej maja decydujące i wyjątkowe znaczenie dla rozwoju myślenia. Jest ono tak wielkie, że wielu psychologów nawet utożsamia mowę wewnętrzną z myśleniem. Myślenie nie jest, ich zdaniem, niczym innym jak zahamowaną, zatrzymaną, bezdźwięczną mową. Mimo to nie wyjaśniono dotąd w psychologii, jak mowa głośna przekształca się w wewnętrzną, w jakim wieku dokonuje się ta doniosła zmiana, jak przebiega, co ją wywołuje, jaka jest jej charakterystyka psychologiczna. Watson, który utożsamia myślenie z mową wewnętrzną, słusznie stwierdza, że nie wiemy, „w jakim punkcie organizacji własnej mowy dziecko przechodzi od mowy głośnej do szeptu, a potem do mowy utajonej", ponieważ zagadnienie to „badano tylko przypadkowo" (24, s. 293). Sądzę jednak (w świetle własnych eksperymentów i obserwacji oraz ogólnej wiedzy o rozwoju dziecka), że samo stawianie sprawy tak, jak czyni to Watson, jest z gruntu niewłaściwe. Brak jakichkolwiek podstaw do przypuszczenia, że rozwój mowy wewnętrznej odbywa się czysto mechanicznie, tj. przez stopniowy ubytek dźwięczności mowy, że przejście od mowy zewnętrznej (głośnej) do wewnętrznej (utajonej) odbywa się poprzez szept, tj. mowę na wpół cichą. Chyba nie jest tak, że dziecko mówi coraz ciszej i ciszej, by wreszcie dojść do mowy bezdźwięcznej. Innymi słowy, skłonny jestem zaprzeczyć temu, jakoby w genezie mowy dziecięcej występowała następująca kolejność etapów: mowa głośna — szept — mowa wewnętrzna. Nie ratuje także sytuacji inna, równie nieuzasadniona hipoteza Watsona, który pisze: ,,Być może, że początkowo te trzy etapy funkcjonują wspólnie". Brak jakichkolwiek obiektywnych danych, które przemawiałyby za tym „być może". Przeciwnie, powszechnie uznawany i podzielany także przez Watsona pogląd, że istnieje głęboka różnica funkcjonalna i strukturalna między mową głośną a wewnętrzną, przemawia przeciwko temu przypuszczeniu. „One naprawdę myślą głośno" — mówi Watson o małych dzie- 196 197 ciach i ma rację, gdy przyczynę tego widzi w tym, że środowisko nie żąda szybkiego przekształcenia mowy zewnętrznej w mowę wewnętrzną (ibidem). „Nawet gdybyśmy zdołali wszystkie ukryte procesy zarejestrować na czułej płycie — mówi Watson — lub na cylindrze fonografu, to i tak wskutek wielkiej ilości skrótów nie moglibyśmy ich poznać. Chcąc je poznać, trzeba je prześledzić od momentu ich powstawania, kiedy mają charakter społeczny, aż do stadium końcowego, kiedy służą już tylko przystosowaniu indywidualnemu, a nie społecznemu" (24, s. 294). Co uprawnia do przypuszczenia, że dwa procesy tak różne funkcjonalnie (ze względu na przystosowanie społeczne i indywidualne) i strukturalnie (gruntowne zmiany w procesie mowy wskutek skrótów) jak mowa głośna i mowa wewnętrzna są genetycznie równoległe, tj. istniejące jednocześnie lub występujące kolejno, jeśli je wiąże trzeci proces przejściowy (szept). Ten trzeci proces zajmuje między nimi środkowe miejsce czysto mechanicznie, formalnie, tj. wyłącznie fenotypowo, natomiast pod względem funkcjonalnym czy strukturalnym, a więc genotypowo procesem przejściowym żadną miarą nie jest. To ostatnie twierdzenie zostało zweryfikowane eksperymentalnie w badaniu nad szeptem dzieci we wczesnym dzieciństwie. Okazało się, że: 1) pod względem struktury szeptu nie cechują żadne większe odchylenia od mowy głośnej, a co najważniejsze — żadne zmiany o tendencjach charakterystycznych dla mowy wewnętrznej; 2) pod względem funkcji szept również różni się głęboko od mowy wewnętrznej i nie zdradza nawet tendencji do upodobnienia się do niej; 3) genetycznie biorąc, można wywołać mowę szeptem bardzo wcześnie, natomiast mowa tego rodzaju sama nie rozwija się spontanicznie w sposób dający się zauważyć, aż do wieku szkolnego. Tezę Watsona potwierdza jedynie ten fakt, że już trzyletnie dziecko, ulegając presji wymogów społecznych, przechodzi — z trudem co prawda i na krótko — do mowy ściszonej i do szeptu. Do analizy stanowiska Watsona skłania mnie nie tylko to, że jest ono bardzo rozpowszechnione i typowe dla zwolenników reprezentowanej przez tego badacza teorii myślenia i mowy oraz pozwala niezwykle plastycznie przeciwstawić analizę genotypową analizie fenotypowej, lecz przede wszystkim względy na- 198 tury pozytywnej. W watsonowskim ujęciu problemu skłonny jestem dostrzegać słuszną wskazówkę metodyczną, jak dojść do rozwiązania całego problemu. Rzecz w tym, by znaleźć ogniwo środkowe, które łączy procesy mowy zewnętrznej i wewnętrznej i stanowi przejście od jednego procesu do drugiego. Wyżej próbowałem dowieść, że pogląd Watsona, jakoby takim ogniwem był szept, nie znajduje potwierdzenia w obiektywnych danych. Przeciwnie, to, co nam wiadomo o szepcie dziecka, nie świadczy na korzyść przypuszczenia, że jest on jakoby procesem przejściowym od mowy zewnętrznej do wewnętrznej. Niemniej próba znalezienia tego środkowego ogniwa, pomijanego w większości badań psychologicznych, jest bezwzględnie słuszną wskazówką Watsona. Ów przejściowy proces od mowy zewnętrznej do wewnętrznej upatruję w tzw. egocen-trycznej mowie dziecka, opisanej przez Piageta. Mniemanie to potwierdzają obserwacje Lemaitre'a i innych badaczy mowy wewnętrznej u dzieci w wieku szkolnym, które dowiodły, że typ mowy wewnętrznej ucznia jest jeszcze bardzo la-bilny, nie ustalony — co, oczywiście, przemawia raczej za tym, że są to procesy jeszcze genetycznie młode, nie całkiem jeszcze okrzepłe i ukształtowane. Wracając do problemu mowy egocentrycznej, pragnę podkreślić, że mowa ta, mimo jej czysto ekspresyjnej funkcji i funkcji rozładowującej, mimo że po prostu towarzyszy aktywności dziecka, bardzo łatwo staje sią myśleniem sensu stricto, tzn. przyjmuje funkcję planowania operacji, rozwiązania nowego zadania, pojawiającego się w toku zachowania się. Gdyby powyższe przypuszczenie potwierdziły dalsze badania, można by wysunąć wniosek mający wyjątkowe znaczenie teoretyczne. Stwierdzilibyśmy wtedy, że mowa staje się psychologicznie wewnętrzna, zanim się stanie wewnętrzna fizjologicznie. Funkcjonalnie rzecz biorąc, mowa egocentryczna to mowa wewnętrzna, dla siebie, mało zrozumiała dla otoczenia, mowa, która już głęboko wrosła w zachowanie się dziecka, ale pod względem fizjologicznym pozostaje jeszcze mową zewnętrzną, nie zdradzającą najmniejszej tendencji do przeobrażenia się w szept lub w jakąś inną półgłośną mowę. Uzyskalibyśmy wówczas odpowiedź także na drugie pytanie 199 teoretyczne: Dlaczego mowa staje się wewnętrzna? Odpowiedź ta brzmiałaby: mowa staje się wewnętrzna, ponieważ zmienia się jej funkcja. Zarysowałaby się też inna kolejność w rozwoju mowy niż ta, którą widzi Watson. Zamiast trzech etapów: mowa głośna, szept, mowa bezgłośna — mielibyśmy trzy etapy innego typu: mowę zewnętrzną, mowę egocentryczna i mowę wewnętrzną. Uzyskalibyśmy zarazem nader ważne narzędzie badania właściwości strukturalnych i funkcjonalnych mowy wewnętrznej na żywo, w procesie stawania się; byłoby to narzędzie obiektywne, ponieważ wszystkie te właściwości występowałyby już w mowie zewnętrznej, która właśnie poddaje się eksperymentowi i pomiarowi. Nasze badania dowodzą, że mowa nie stanowi pod tym względem żadnego wyjątku od ogólnej reguły rozwoju jakiejkolwiek operacji psychicznej, wymagającej użycia znaków; niechaj to będzie operacja zapamiętywania mnemotechnicznego, procesy rachowania, czy jakaś inna operacja intelektualna, polegająca na użyciu znaków. Badając eksperymentalnie różne rodzaje takich operacji miałem okazję stwierdzić, że w ich rozwoju można na ogół wyróżnić cztery podstawowe stadia. Pierwsze to tzw. stadium prymitywne, naturalne, kiedy to różne operacje występują w takiej postaci, w jakiej się uformowały na stopniu prymitywnego zachowania się. Temu stadium rozwojowemu odpowiadałaby mowa przed-intelektualna i myślenie przed językowe, o którym wyżej wspominałem. Następne stadium nazwałem umownie stadium „naiwnej psychologii", przez analogię do nazwy „naiwna fizyka". Badacze intelektu praktycznego nazywają „naiwną fizyką" naiwne doświadczenie zwierzęcia lub dziecka odnośnie do cech fizycznych własnego ciała i otaczających je przedmiotów i narzędzi. To naiwne doświadczenie jest czynnikiem określającym w zasadzie sposób użycia narzędzi przez dziecko oraz przebieg pierwszych operacji jego praktycznego umysłu. Coś podobnego obserwujemy też w sferze rozwoju zachowania się dziecka. I tu kształtuje się podstawowe naiwne doświadczenie psychologiczne odnośnie do cech tych podstawowych operacji psychicznych, z którymi dziecko ma do czynienia. Podobnie 200 jednak jak w sferze rozwoju działań praktycznych, i tutaj owo naiwne doświadczenie dziecka okazuje się zazwyczaj niewystarczające, niedoskonałe, naiwne w ścisłym znaczeniu tego słowa, i dlatego powoduje nieadekwatne reagowanie na bodźce. To stadium ma również wyraźny swój odpowiednik w rozwoju mowy dziecka. Chodzi o to, że opanowanie struktur i form gramatycznych wyprzedza w tym stadium opanowanie struktur i operacji logicznych. Dziecko używa zdań pobocznych, spójników „bo", „ponieważ", „gdyby", „gdy", „przeciwnie", „lecz" na długo przed opanowaniem stosunków przyczynowych, czasowych, warunkowych, przeciwstawnych itd. Dziecko opanowuje składnię mowy wcześniej od składni myśli. Badania Piageta dowiodły niezbicie, że rozwój gramatyki u dziecka wyprzedza rozwój jego logiki, a operacje logiczne odpowiadające opanowanym już wcześniej strukturom gramatycznym rozwijają się stosunkowo późno. W miarę jak owo naiwne doświadczenie psychiczne stopniowo wzrasta, następuje stadium znaku zewnętrznego, operacji zewnętrznych, za pomocą których dziecko potrafi rozwiązać wewnętrznie różne zadania umysłowe. Jest to dobrze nam znane stadium liczenia na palcach, stadium używania znaków mnemotechnicznych w zapamiętywaniu. W rozwoju mowy odpowiada mu mowa egocentryczna. Stadium czwarte nazywam obrazowo stadium „wrastania", ponieważ w tym stadium operacja zewnętrzna uchodzi w głąb, staje się operacją wewnętrzną i przez to ulega głębokim zmianom. Przykładem może być rachowanie w pamięci albo tak zwana „pamięć logiczna", która posługuje się „relacjami wewnętrznymi" w postaci znaków wewnętrznych. W zakresie mowy odpowiednikiem jest tu mowa wewnętrzna, czyli bezgłośna. Najciekawsze zaś w tym wszystkim jest to, że między operacjami zewnętrznymi i wewnętrznymi istnieje stałe współdziałanie, jedna forma operacji przechodzi w drugą. Najlepszym tego przykładem jest mowa wewnętrzna, która, jak stwierdził Delacroix, tym bardziej się zbliża do mowy zewnętrznej, im ściślej się z nią łączy w zachowaniu, a może nawet całkowicie się z nią utożsamić, jeśli zajdzie potrzeba (gdy np. przygotowujemy jakieś wystąpienie, wykład itp.). Tak więc w zachowaniu się rzeczywiście nie ma ostrych granic metafizycznych mię- 201 dzy tym, co zewnętrzne, a tym, co wewnętrzne, jedno z łatwością przechodzi w drugie, jedno rozwija się pod wpływem drugiego. Jeśli teraz od genezy mowy wewnętrznej przejdziemy do problemu funkcjonowania mowy wewnętrznej u dorosłych, to staniemy przed tym samym pytaniem, które postawiliśmy rozważając ten problem u zwierząt i u dziecka: czy myślenie i mowa muszą się łączyć w zachowaniu się dorosłego, czy można te procesy utożsamiać? Wszystko, co w tej materii wiemy, każe nam odpowiedzieć na to pytanie przecząco*. Stosunek myślenia do mowy można w tym wypadku schematycznie przedstawić za pomocą dwóch przecinających się kół, co oznacza, że procesy mowy i myślenia w pewnych partiach się pokrywają. Jest to tzw. „sfera myślenia werbalnego". Lecz ona nie wyczerpuje ani wszystkich form myśli, ani wszystkich form mowy. Istnieje duża strefa myślenia, która nie wiąże się bezpośrednio z myśleniem werbalnym. Odnosi się to, na co już wskazywał Biihler, przede wszystkim do myślenia instrumentalnego i technicznego oraz do dziedziny tzw. intelektu praktycznego, który dopiero całkiem niedawno stał się przedmiotem usilnych badań. Poza tym, jak stwierdzili eksperymentalnie za pomocą samoobserwacji przedstawiciele szkoły wurzburskiej, w myśleniu można się obejść bez obrazów i mowy. Najnowsze prace eksperymentalne też dowiodły, że mowa wewnętrzna nie wykazuje żadnego bezpośredniego i obiektywnego związku z ruchami języka lub krtani. Brak też podstaw psychologicznych po temu, by wszystkie rodzaje aktywności mownej człowieka odnieść do myślenia. Gdy w procesie mowy wewnętrznej odtwarzamy jakiś wiersz, który znamy na pamięć, bądź w toku eksperymentu powtarzamy jakąś zadaną frazę, nic nie wskazuje wówczas na to, by te operacje wolno było zaliczyć do myślenia. Błąd ten popełnia Watson, który utożsamiając myślenie z mową, siłą rzeczy, musi wszystkie procesy mowy uważać za procesy intelektualne i zaliczyć do myślenia również procesy zwykłego pamięciowego odtwarzania tekstu werbalnego-. Podobnie mowę emocjonałno-ekspresyjną, mowę „lirycznie zabarwioną", choć ma wszystkie oznaki mowy, trudno chyba zali- 202 czyć do czynności intelektualnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Tak więc dochodzimy do wniosku, że i u dorosłego człowieka zespolenie myślenia z mową jest zjawiskiem cząstkowym, mającym swój walor i znaczenie wyłącznie w zastosowaniu do myślenia werbalnego. Natomiast dziedziny myślenia niewerbalnego i mowy nieintelektualnej nie podlegają bezpośrednio wpływom tego zespolenia i nie pozostają z nim w żadnym bezpośrednim związku przyczynowym. IV Mogę teraz podsumować rezultaty dotychczasowych rozważań. Zacząłem od próby prześledzenia genetycznych źródeł myślenia i mowy, opierając się na danych psychologii porównawczej. Współczesny stan wiedzy w tej dziedzinie nie pozwala odtworzyć w całej rozciągłości genetycznej drogi przedczłowieczego myślenia i mowy. Nie rozstrzygnięty pozostaje dotąd zasadniczy problem, czy małpy człekokształtne dysponują intelektem tego samego typu i rodzaju co intelekt człowieka. Kohler odpowiada na to pytanie twierdząco, inni autorzy — przecząco. Niezależnie jednak od tego, jaką odpowiedź na nie przyniosą dalsze badania, można już obecnie stwierdzić, że w świecie zwierzęcym droga ku ludzkiemu intelektowi nie pokrywa się z drogą ku ludzkiej mowie, że źródła genetyczne mowy i myślenia są różne. Wszak nawet ci, którzy skłonni są przeczyć, że szympans Kóhlera miał intelekt, nie mogą zaprzeczyć temu, że jest tu droga ku intelektowi, jego zaczątki, tj. wyższy typ kształtowania nawyków2. Nawet Thorndike, który na długo przed Kóhlerem interesował się tym zagadnieniem i rozstrzygnął je przecząco, uważał, że ze względu na typ zachowania się należy małpom przyznać najwyższą pozycję w świecie zwierzęcym (25). Inni au- 2 Thorndike w doświadczeniach z małpami niżej uorganizowanymi zaobserwował proces nagiego opanowania przez nie nowych ruchów dostosowanych do celu i szybkiego, częstokroć momentalnego wyzbycia się ruchów nieprzydatnych. Szybkość tego procesu — pisze ten badacz — może ,.wytrzymać porównanie z odpowiednimi zjawiskami u człowieka". Ten typ rozwiązania różni się od tego, co obserwujemy u kotów, psów, kur, u których proces wyzbywania się ruchów niecelowych ma charakter stopniowy. 203 L -A! torzy, jak np. Borowski, skłonni są odmawiać nie tylko zwierzętom, lecz również człowiekowi tego najwyższego piętra w zachowaniu się, piętra, które stanowi nadbudowę nad nawykami, a któremu nadano szczególne miano — intelekt. Przedstawiciele tego poglądu sądzą, jak widać, że samo zagadnienie antropoidal-ności intelektu małp wymaga innego ujęcia. Dla mnie nie ulega wątpliwości, że wyższy typ zachowania się szympansa — niezależnie od tego, jak się ten typ traktuje — jest zalążkiem ludzkiego typu zachowania się, a to z tego względu, że go cechuje używanie narzędzi. Odkrycie Kóhlera nie jest dla marksizmu żadną niespodzianką. Marks pisał w swoim czasie: „Używanie i tworzenie narzędzi pracy, aczkolwiek występuje w zalążkowej postaci u niektórych rodzajów zwierząt, stanowi specyficzną, charakterystyczną cechę procesu pracy ludzi" (26, s, 153). Plechanow pisze w tym samym duchu: „Jak by nie było, zoologia przekazuje historii homo posiadającego już zdolność projektowania i używania najprostszych narzędzi" (27, s. 138). Ten najwyższy rozdział zoopsychologii, którego narodzin jesteśmy świadkami, teoretycznie nie jest więc dla marksizmu czymś zgoła nowym. Warto podkreślić, że Plechanow mówi wyraźnie nie o działaniu instynktowym, jak na przykład budowaniu u bobrów, lecz o zdolności projektowania i używania narzędzi, czyli o operacji intelektualnej3. Nie jest również niczym nowym dla marksizmu, że źródła intelektu ludzkiego tkwią w świecie zwierzęcym. Engels, wyjaśniając sens heglowskiego rozróżnienia między rozsądkiem i rozumem, pisze: „Wszystkie czynności rozsądku są wspólne nam i zwierzętom: Indukcja, dedukcja, a więc i abstrahowanie (pojęcia rodzaju u Dido — czworonożne i dwunożne), analiza nie znanych przedmiotów (już rozbijanie orzecha jest początkiem analizy), synteza (w przebiegłych sztuczkach zwierząt) i jako połączenie obydwu — eksperyment (w wypadku nowych przeszkód oraz w sytuacjach trudnych). Z typu swego wszystkie te sposoby postępowania — 3 U szympansa nie stykamy się — rzecz jasna — z instynktownym używaniem narzędzi, lecz z zalążkami rozumnego posługiwania się nimi. „Jasne jest jak dzień — czytamy u Plechanowa — że posługiwanie się narzędziami, nawet doskonałymi, zakłada względnie duży rozwój zdolności umysłowych" (27, s. 138). 204 a więc wszystkie uznawane przez zwyczajną logikę środki badania naukowego — są zupełnie jednakowe u ludzi i u wyższych zwierząt. Różnią się tylko stopniem (rozwoju każdej z tych metod) 4 (28, s. 232). Równie jasna jest wypowiedź Engelsa o źródłach mowy u zwierząt. „W granicach własnego kręgu wyobrażeń zwierzę może nauczyć się również rozumieć to, co mówi" — pisze Engels, przytaczając całkowicie obiektywne kryteria takiego rozumienia. „Nauczcie papugę obelżywych słów, tak żeby nabrała pojęcia o ich znaczeniu (ulubiona rozrywka marynarzy powracających z gorących krajów), podrażnijcie ją, a niebawem przekonacie się, że umie stosować obelżywe słowa nie mniej trafniej niż berlińska przekupka. Podobnie, gdy żebrze o łakocie" 5 (28, s. 176). Nie mam bynajmniej zamiaru przypisywać Engelsowi mniemania, że u zwierząt obserwujemy myślenie ludzkie lub przynajmniej podobne do ludzkiego. Sam jestem jak najdalej od tego, by takiej koncepcji bronić. Postaram się niżej wyjaśnić właściwy zakres tych twierdzeń Engelsa i ich rzeczywisty sens. Nie mamy prawa negować, że w świecie zwierzęcym zarysowują się genetyczne drogi ku intelektowi i mowie ludzkiej. Drogi te są — jak się znowu okazuje — różne dla obu rozważanych tu form zachowania. Tak np. wybitne zdolności papugi w zakresie uczenia się mowy nie łączą się u niej wprost z wyższym rozwojem zaczątków 4 W innym miejscu Engels pisze: „Rozumie się samo przez się, że nie przychodzi mi na myśl odmawiać zwierzętom zdolności do planowego, uprzednio przemyślanego działania" (tj. działań tego typu, jakie występują u kóhlerowskiego szympansa). Engels uważa, że: „Planowe działanie istnieje w zarodku już wszędzie, gdzie protoplazma — żywe białko — istnieje i reaguje", ale zdolność ta „osiąga już u ssaków wysoki poziom" (28, s. 182). 5 Oto inna tego typu wypowiedź Engelsa: „Zwierzęta, nawet najbardziej rozwinięte, mają sobie do zakomunikowania tak niewiele, że mogą to uczynić bez pomocy artykułowanej mowy". Zwierzęta domowe mogą odczuwać potrzebę mówienia. „Często odczuwają one niezdolność do mówienia jako brak, któremu co prawda wobec ich zbyt jednostronnie wyspecjalizowanych organów głosowych — niestety, zaradzić nie można. Tam zaś, gdzie organ głosowy jest odpowiedni, niezdolność ta w pewnych granicach odpada. Na przykład u papugi." (28, s. 176). 205 myślenia i przeciwnie — u niektórych przedstawicieli świata zwierzęcego przy wyższym rozwoju tych zaczątków trudno dostrzec sukcesy w opanowaniu mowy. Jedno i drugie ma swoją własną drogę, swoją odrębną linię rozwoju 6. Pozostawiając całkowicie na uboczu zagadnienie relacji między ontogenezą i filogenezą, można skonstatować na podstawie danych eksperymentalnych, że źródła i drogi rozwoju intelektu i mowy dziecka są również odmienne. Do pewnego momentu obserwujemy przedintelektualne dojrzewanie mowy i niezależnie od tego przedjęzykowe dojrzewanie intelektu. W pewnym zaś momencie — jak twierdzi wnikliwy obserwator mowy dziecięcej, Stern — następuje przecięcie się obu linii rozwojowych. Mowa staje się intelektualna, a myślenie staje się werbalne — i w tym Stern upatruje największe odkrycie, jakiego dokonuje dziecko. Niektórzy badacze, jak Delacroix, skłonni są temu zaprzeczać i negować ogólne znaczenie pierwszego wieku pytań u dziecka (jak to przyjęto nazywać), w odróżnieniu od drugiego wieku pytań (który następuje o cztery lata później i odznacza się zadawaniem pytania „dlaczego"). W każdym razie odmawiają temu zjawisku znaczenia, jakie przypisywał mu Stern — znaczenia symptomu pozwalającego orzec, że dziecko odkryło, iż „każda rzecz ma swoją nazwę" (15, s. 286). Wallon sądzi, że przez jakiś czas nazwa jest dla dziecka raczej atrybutem przedmiotu niż jego substytutem. „Dziecko w wieku l r. 6 m. pytając o nazwę każdego przedmiotu ujawnia, że dopiero co odkryło związek, ale nic nie wskazuje na to, że nie widzi w jednym atrybutu drugiego. Tylko systematyczna generalizacja pytań może świadczyć o tym, że nie chodzi tu o przypadkowy, bierny związek, lecz o tendencję poprzedzającą czynność poszukiwania symbolicznego znaku dla każdej realnej rzeczy" (15, s. 287). K. Koffka reprezentuje, jak widzieliśmy, stanowisko pośrednie. Z jednej strony, podkreśla w ślad za Buhlerem analogię między odkryciem przez dziecko nominatywnej funkcji języka a wynalezieniem narzędzi przez szympansa. Z drugiej zaś strony, ogra- 6 Bastian Schmidt zauważa, że rozwój mowy nie jest bezpośrednim wskaźnikiem rozwoju psychiki i zachowania się w świecie zwierzęcym. Tak np. słoń i koń znajdują się pod tym względem za świnią i kurą.(Dże Sprache und andere Ausdruckformen der Tiere. 1923, s. 46). 206 nicza tę analogię uważając, że słowo wchodzi w strukturę rzeczy tak samo jak inne jej komponenty, a niekoniecznie jako funkcjonalne znaczenie znaku. Na jakiś czas — jego zdaniem — słowo staje się dla dziecka właściwością rzeczy na równi z innymi jej właściwościami. Owa jednak „właściwość" rzeczy — daje się od rzeczy oddzielić (verschiebbar); można widzieć rzecz, nie słysząc jej nazwy, podobnie jak np. można uważać oczy za trwałą, ale dającą się oddzielić od matki jej cechę, której nie widać, gdy matka odwraca głowę. „U naiwnych ludzi rzecz ma się zupełnie tak samo: niebieska suknia pozostaje niebieska nawet w ciemności, gdy nie widzimy jej koloru. Ale nazwa jest właściwością każdego przedmiotu i dziecko uzupełnia każdą strukturę zgodnie z tą regułą (23, s. 244). Biihler podkreśla również, że każdy nowy przedmiot stanowi dla dziecka sytuację zadaniową, którą według ogólnego schematu rozwiązuje wymieniając słowa. Gdy zaś brak mu słowa na oznaczenie przedmiotu, domaga się go od dorosłych (22, s. 54). Sądzę, że jest to pogląd najbliższy prawdzie, który likwiduje znakomicie kwestie sporne między Sternem a Delacrobc. Dane etnopsychologii, a zwłaszcza psychologii mowy dziecięcej (por. zwłaszcza Piageta, 29) przemawiają za tym, że słowo długo pozostaje dla dziecka raczej właściwością rzeczy niż jej symbołem; dziecko, jak widzieliśmy opanowuje strukturę zewnętrzną wcześniej niż wewnętrzną. Opanowuje strukturę zewnętrzną: słowo — rzecz, która dopiero później staje się strukturą symboliczną. Lecz znowu, jak przy eksperymentach Kóhlera, stajemy wobec zagadnienia, którego nauka jeszcze nie zdążyła rozstrzygnąć. Mamy szereg hipotez, z których możemy tylko wybrać najbardziej prawdopodobną. Tą najbardziej prawdopodobną jest właś-,nie „pogląd pośredni". Co przemawia za jego słusznością? Po pierwsze, bez wahania wyrzekam się poglądu, który przypisuje dziecku w wieku 1;5 odkrycie funkcji symbolicznej języka, czyli świadome i wysoce skomplikowane operacje intelektualne, co, skrótowo biorąc, trudno dobrze powiązać z ogólnym poziomem rozwoju umysłowego dziecka w tym wieku. Po drugie, moje wywody są w całkowitej zgodzie z innymi danymi eksperymentalnymi. Wszystkie one bez wy- 207 jątku dowodzą, że funkcjonalne posługiwanie się znakiem, nawet prostszym niż słowo, pojawia się dopiero u starszego dziecka, a przekracza możliwości dziecka w wieku 1;6. Po trzecie, moje wywody są zgodne z ogólnymi danymi psychologii mowy dziecięcej, z których wynika, że dziecko długo jeszcze nie uświadamia sobie symbolicznego znaczenia mowy i posługuje się słowem jako jedną z właściwości rzeczy. Po czwarte, obserwacja dzieci nienormalnych, na którą powołuje się Stern (zwłaszcza obserwacja Heleny Keller), wykazuje, jak to określa K. Biihler, który sam prześledził przebieg tego momentu u uczących się mówić głuchoniemych dzieci, że nie występuje u nich „odkrycie", które można by co do sekundy umiejscowić w czasie, lecz przeciwnie, że zachodzi szereg prowadzących do niego zmian „molekularnych" (22). Wreszcie, po piąte, wszystko' to zgadza się całkowicie z tą ogólną linią opanowywania znaku, jaką nakreśliłem w poprzednim rozdziale na podstawie badań eksperymentalnych. Nigdy u dziecka, nawet w wieku szkolnym, nie udało się zaobserwować bezpośredniego odkrycia, prowadzącego od razu do funkcjonalnego korzystania ze znaku. Poprzedza je zawsze stadium „naiwnej psychologii", stadium ujmowania czysto zewnętrznej struktury znaku, dzięki któremu dopiero później, w procesie posługiwania się znakiem, dziecko dochodzi do poprawnego używania znaku. Dziecko traktujące słowo jako jeszcze jedną — obok innych — właściwość rzeczy znajduje się w tym właśnie stadium rozwoju mowy. Wszystko to przemawia za tezą Sterna, którego jednak wprowadziło w błąd zewnętrzne, tj. fenotypowe podobieństwo i interpretacja pytań dziecka. Czy jednak w związku z tym nie upada wynikający z analizy przedstawionego wyżej schematu ontogene-tycznego rozwoju myślenia i mowy wniosek podstawowy, że i w ontogenezie myślenie i mowa rozwijają się do określonego momentu niezależnie od siebie, a dopiero później ich linie rozwojowe przecinają się? W żadnym wypadku. Wniosek ten jest słuszny niezależnie od tego, czy teza Sterna utrzyma się, czy upadnie, a jej miejsce zajmie jakaś inna. Wszyscy są zgodni co do tego, że ustalone eksperymentalnie przez Kóhlera i innych początkowe formy reakcji intelektualnych dziecka są równie niezależne od mowy jak czynności szympansa (15, s. 283). Wszyscy godzą się również z tym, że początkowe stadia rozwoju mowy dziecka są stadiami przedin-telektualnymi. Jeśli nasz wniosek jest oczywisty w odniesieniu do gaworzenia dziecka, to można go odnieść równie bezspornie do pierwszych słów przez nie wymawianych. Co prawda w ostatnich czasach wielu badaczy kwestionuje tezę Meumanna, że pierwsze słowa dziecka mają charakter wyłącznie afektywno-wolicjonalny, że są znakami „uczuć lub pragnień", że pozbawione są jakiegokolwiek obiektywnego znaczenia, a stanowią tylko — podobnie jak u zwierząt — reakcję czysto subiektywną. Stern skłania się ku poglądowi, że elementy obiektywne nie zostały jeszcze w tych pierwszych słowach wyodrębnione (6). Delacroix zaś dopatruje się związku między pierwszymi słowami a obiektywną sytuacją (15). Lecz obaj ci autorzy przyznają zgodnie, że słowo nie ma żadnego stałego i trwałego znaczenia obiektywnego, że w tym aspekcie przypomina ono raczej wymyślanie uczonej papugi. Skoro same pragnienie i uczucia, reakcje emocjonalne łączą się z obiektywną sytuacją, to również łączą się z nią i słowa. Ale nie podważa to w istocie ogólnej tezy Meumanna (15, s. 280). Obecnie można już podsumować nasze rozważania dotyczące ontogenezy mowy i myślenia. Źródła i drogi rozwoju myślenia i mowy w ontogenezie są do pewnego momentu odrębne. Rzeczą nową i przez nikogo nie kwestionowaną jest fakt przecięcia się tych obu dróg rozwoju. Czy następuje ono w jednym czy w wielu punktach, dokonuje się od razu, katastroficznie, czy narasta powoli i stopniowo, by nagle wybuchnąć, czy jest rezultatem odkrycia czy następstwem procesu strukturalnego i długotrwałych, funkcjonalnych zmian, czy przypada na wiek dwu lat czy na wiek szkolny — niezależnie od tych ciągle jeszcze spornych kwestii pozostaje nie zmieniony fakt podstawowy, że w pewnym momencie obie linie rozwojowe przecinają się. Podsumujmy też rozważania na temat mowy wewnętrznej. I tu mamy do czynienia z szeregiem kwestii: czy mowa wewnętrzna rozwija się z szeptu czy z mowy egocentrycznej, czy rozwój jej odbywa się jednocześnie z rozwojem mowy zewnętrznej, czy 208 209 14 —Wybrane prace psychologiczne pojawia się dopiero wtedy, gdy ta ostatnia osiąga wysoki poziom, czy mowę wewnętrzną i związane z nią myślenie można traktować jako określone stadium rozwoju każdej kulturowej formy zachowania się? Różne próby rozwiązania tych niezwykle ważnych zagadnień nie są w stanie podważyć naszego następującego wniosku: mowa wewnętrzna rozwija się poprzez nagromadzenie długotrwałych zmian funkcjonalnych i strukturalnych, powstaje jako odgałęzienie mowy zewnętrznej dziecka poprzez dyferencjację funkcji społecznej i egocentrycznej, i wreszcie przyswojona przez dziecko struktura mowy staje się podstawową strukturą jego myślenia. Jednocześnie odsłania się centralny, bezsporny i decydujący fakt: zależność rozwoju myślenia od mowy, od środków myślenia i od społeczno-kulturowego doświadczenia dziecka. Rozwój mowy wewnętrznej zależy przede wszystkim od wpływów zewnętrznych. Rozwój logiki dziecka — jak dowiodły badania Piage-ta — jest funkcją jego mowy uspołecznionej. Krótko można by sformułować tę tezę tak: myślenie dziecka rozwija się w miarę przyswajania sobie przez nie społecznych środków myślenia, czyli mowy. Bliscy jesteśmy już sformułowania głównej tezy całej pracy, tezy o ogromnej wadze metodologicznej dla ujęcia całokształtu problemu. Prowadzi do niej porównanie rozwoju mowy wewnętrznej i myślenia werbalnego z rozwojem intelektu w świecie zwierzęcym i w najwcześniejszym dzieciństwie, wykazujące w nich obu odmienne linie przebiegu. Z porównania tego wynika, że jeden rozwój nie jest po prostu kontynuacją drugiego, lecz że następuje zmiana samego typu rozwoju — z biologicznego na społeczno--kulturowy. Mam nadzieję, że w poprzednich rozdziałach wykazałem wystarczająco jasno, iż myślenie werbalne nie stanowi wrodzonej, naturalnej formy zachowania się, lecz jest formą społeczno-histo-ryczną, wyróżniającą się szeregiem specyficznych właściwości i prawidłowości, których nie ma w naturalnych formach myślenia i mowy. Sedno rzeczy tkwi jednak w tym, że uznając historyczny charakter myślenia werbalnego*, należy do tej formy zachowania się zastosować też wszystkie tezy metodologiczne, jakie materializm historyczny ustalił dla wszystkich zjawisk historycz- nych w społeczeństwie ludzkim. I wreszcie, można z góry oczekiwać, że sam typ historycznego rozwoju zachowania się okaże się w zasadniczych rysach bezpośrednio zależny od ogólnych praw historycznego rozwoju społeczeństwa ludzkiego. Problem myślenia i mowy wykracza tym samym poza granice metodologiczne przyrodoznawstwa i staje się centralnym zagadnieniem psychologii historycznej, tj. psychologii społecznej. Zmianie ulega też metodologiczne ujęcie problemu. Nie rozwijałem go w całej rozciągłości, uważałem za stosowne zwrócić jedynie uwagę na pewne węzłowe jego punkty, wprawdzie metodologicznie najtrudniejsze, ale najbardziej centralne i doniosłe dla analizy zachowania się człowieka, według zasad materializmu dialektycznego i historycznego. Sam zaś problem myślenia i mowy, podobnie jak poruszone przeze mnie mimochodem liczne szczegółowe punkty funkcjonalnej i strukturalnej analizy relacji między obu procesami, powinien stać się przedmiotem specjalnego badania. 210 III. EKSPERYMENTALNE BADANIA ROZWOJU POJĘĆ Do niedawna najwięcej kłopotów przy badaniu pojęć sprawiał brak takiej metody eksperymentalnej, za pomocą której można by było wniknąć w proces ich kształtowania się i badać naturę psychologiczną tego procesu. Wszystkie tradycyjne metody badania pojęć dzielą się na dwie podstawowe grupy. Typową przedstawicielką pierwszej jest tzw. metoda definicji i wszystkie jej warianty. Metoda ta polega na badaniu już gotowych pojęć dziecka sprawdzającym werbalne definiowanie ich treści. Metoda powyższa, choć bardzo rozpowszechniona, ma dwa podstawowe braki, nie pozwalające oprzeć się na niej, jeśli chcemy rzeczywiście głęboko wniknąć w ten proces. 1) Metoda ta rozpatruje efekt już zakończonego procesu kształtowania się pojęć, gotowy wytwór, nie wydobywa więc dynamiki samego procesu, jego rozwoju, przebiegu, początku i końca. Jest to raczej badanie produktu niż procesu prowadzącego do ukształtowania tego produktu. W związku z tym przy definiowaniu gotowych pojęć spotykamy się bardzo często nie tyle z myśleniem dziecka, co z reprodukcją gotowych wiadomości, przyswojonych definicji. Badając definicje, którymi dziecko określa jakieś pojęcie, często w o wiele większym stopniu badamy wiedzę, doświadczenia dziecka, stopień jego rozwoju mowy niż myślenie w ścisłym tego słowa znaczeniu. 2) Metoda definicji operuje niemal wyłącznie słowem, zapominając, że pojęcie — zwłaszcza u dziecka — wiąże się z tym materiałem zmysłowym, z którego percepcji i przetworzenia ono 212 się rodzi. Materiał zmysłowy i słowo są elementami koniecznymi w procesie kształtowania się pojęć; słowo oderwane od tego materiału przesuwa cały proces definiowania pojęcia na płaszczyznę czysto werbalną, obcą dla dziecka. Dlatego za pomocą tej metody nie udaje się prawie nigdy ustalić stosunków między znaczeniem, jakie dziecko nadaje słowu przy czysto werbalnych definicjach, a rzeczywistym znaczeniem, jakie uzyskuje słowo w procesie jego żywego odniesienia do obiektywnej rzeczywistości, którą oznacza. Sprawa dla pojęcia najbardziej istotna — mianowicie jego stosunek do rzeczywistości — pozostaje przy tym nie zbadana; znaczenie słowa staramy się uchwycić za pomocą innego słowa, ale wskutek tej operacji wykrywamy raczej stosunki między poszczególnymi słowami, a nie pojęciowe odzwierciedlanie rzeczywistości przez dziecko. Druga grupa metod to metody badania abstrakcji. Te z kolei w dążeniu do usunięcia mankamentów czysto werbalnej metody definicji starają się badać funkcje i procesy psychologiczne — podstawowe dla procesu kształtowania się pojęć, dla przetworzenia tego doświadczenia poglądowego, z którego rodzi się pojęcie. Metody te każą dziecku wyodrębnić jakąś ogólną cechę z szeregu konkretnych wrażeń, cechę tę czy oznakę wyabstrahować spośród innych zespolonych z nią w procesie spostrzegania i wreszcie uogólnić ją jako wspólną dla szeregu wrażeń. Brakiem tej grupy metod jest to, że na miejsce zawiłego procesu syntezy podstawiają one proces elementarny będący jego częścią i ignorują rolę słowa, rolę znaku w procesie kształtowania się pojęć, przez co niezmiernie upraszczają sam proces abstrakcji, pozbawiając go specyficznego i charakterystycznego dla kształtowania się pojęć związku ze słowem, który stanowi najbardziej znamienną cechę całego procesu. Tak więc tradycyjne metody badania pojęć charakteryzują się oderwaniem słowa od materiału obiektywnego; metody te operują bądź słowami bez materiału obiektywnego, bądź obiektywnym materiałem bez słów. Ogromnym krokiem naprzód w tym zakresie było stworzenie takiej metody eksperymentalnej, która starała się adekwatnie odzwierciedlić proces kształtowania się pojęć, zawierający dwa momenty: materiał stanowiący podłoże kształtowania się pojęcia oraz słowo, z pomocą którego pojęcie powstaje. 213 Nie miejsce teraz na relacjonowanie zawiłej historii rozwoju tej nowej metody badania pojęć; dość powiedzieć, że jej wprowadzenie odsłoniło przed badaczami zupełnie nowe perspektywy. Zamiast badać gotowe pojęcia, zainteresowano się procesem ich kształtowania. Metoda ta w tej postaci, w której zastosował ją Ach, zupełnie słusznie nazywa się metodą syntetyczno-genetycz-ną, bada bowiem proces tworzenia pojęcia, syntetyzowania szeregu cech tworzących pojęcie, proces rozwoju pojęcia. Podstawową zasadą tej metody jest wprowadzenie do eksperymentu wyrazów sztucznych, z początku bezsensownych dla osoby badanej, nie związanych z uprzednim doświadczeniem dziecka, oraz pojęć sztucznych, utworzonych specjalnie do celów eksperymentalnych przez zespolenie wielu cech, ale nie spotykanych w takiej kombinacji w świecie naszych pojęć potocznych, oznaczanych mową. W doświadczeniach Acha na przykład słowo „gacun", z początku dla osoby badanej bezsensowne, uzyskiwało jakieś znaczenie w toku doświadczenia, stawało się nośnikiem pojęcia i oznaczało coś wielkiego i ciężkiego; natomiast wyraz „fal" zaczynał oznaczać coś maleńkiego i lekkiego. W toku doświadczeń badacz śledzi cały proces usensownienia bezsensownego słowa, uzyskiwania przez słowo znaczenia, proces kształtowania się pojęcia. Wprowadziwszy sztuczne słowa i sztuczne pojęcia, metoda ta uwolniła się od najpoważniejszego braku wielu metod; oto osoba badana, która ma jakieś zadanie do rozwiązania, nie potrzebuje dysponować żadnym uprzednim doświadczeniem, żadnymi uprzednimi wiadomościami; pod tym względem metoda ta wyrównuje możliwości dziecka i człowieka dorosłego. Tę swoją metodę wyrównującą możliwości osób badanych pod względem ich wiadomości Ach stosował zarówno w odniesieniu do dziecka pięcioletniego, jak do człowieka dorosłego. Tak więc metoda jego pozwala badać czystą postać procesów kształtowania pojęć. Jednym z najpoważniejszych braków metody definicji było to, że metoda ta wyrywała pojęcie z jego naturalnego związku i ujmowała je jako coś zastygłego, statycznego, bez związku z tymi realnymi procesami myślowymi, w obrębie których ono bytuje, rodzi się i żyje. Eksperymentator wymieniał jakieś izolowane słowo, a dziecko miało je określić. Taka definicja izolowanego 214 słowa nie mówi nic o pojęciu w działaniu, o tym jak dziecko nim operuje w żywym procesie rozwiązywania zadań, jak się nim posługuje w razie potrzeby. Ignorowanie momentu funkcjonalnego jest w istocie, jak powiada Ach, pomijaniem faktu, że pojęcie nie żyje w izolacji, nie jest zastygłą, nieruchomą strukturą, lecz przeciwnie, zawsze bytuje w żywym, bardziej czy mniej skomplikowanym procesie myślowym, zawsze pełni taką czy inną funkcję komunikowania, funkcję myślenia, rozumienia, rozwiązywania jakiegoś zadania. Wolna od tych braków jest nowa metoda, która punktem ciężkości w badaniu czyni właśnie funkcjonalne warunki powstania pojęcia. Ujmuje ona pojęcie w związku z jakimś zadaniem lub potrzebą myślową, w związku z rozumieniem lub porozumiewaniem się, w związku z wykonaniem jakiegoś zadania lub udzielaniem instrukcji, czego bez kształtowania pojęć zrealizować nie sposób. Wszystko to razem wzięte czyni nową metodę badania niezwykle ważnym i cennym narzędziem myślowym, umożliwiającym poznanie rozwoju pojęć. I chociaż sam Ach nie poświęcił specjalnego badania kształtowaniu się pojęć w wieku przejściowym, to jednak kierując się wynikami swego badania nie mógł nie zauważyć owego dwoistego, bo obejmującego treść i formę myślenia, przewrotu w intelektualnym rozwoju młodzieży dorastającej, jakim jest przejście do myślenia pojęciowego. Procesowi kształtowania się pojęć u młodzieży dorastającej specjalne, bardzo szeroko zakrojone badania poświęcił Rimat, który używał nieco zmodyfikowanej metody Acha. Podstawowym wnioskiem z tego badania jest to, że pojęcie kształtuje się dopiero na początku wieku przejściowego i jest niedostępne dla dziecka przed nadejściem tego okresu. „Możemy na pewno twierdzić — pisze ten autor — że dopiero po ukończeniu 12 roku życia następuje u dziecka szybki wzrost zdolności do samodzielnego kształtowania ogólnych, obiektywnych wyobrażeń. Wydaje mi się, że niezwykle ważną rzeczą jest zwrócenie uwagi na ten fakt. Myślenie pojęciowe, wyzute z momentów poglądowych, stawia przed dzieckiem wymagania, które przewyższają jego psychiczne możliwości przed 12 rokiem życia" (30, s. 112). Nie będę tu referował ani sposobu przeprowadzenia tego ba- 215 dania, ani też innych teoretycznych wniosków i wyników, do których ono tego autora doprowadziło. Poprzestanę na podkreśleniu najważniejszego wyniku, mianowicie że wbrew twierdzeniu pewnych psychologów, których zdaniem w okresie przejściowym nie tworzy się żadna funkcja intelektualna, ponieważ już każde trzyletnie dziecko dysponuje tymi operacjami intelektualnymi, z których się składa myślenie podrostków — wbrew tym wszystkim twierdzeniom szczegółowe badania dowiodły, że dopiero po osiągnięciu lat 12, a więc u progu wieku przejściowego, gdy dziecko już ma młodszy wiek szkolny za sobą, zaczynają się rozwijać procesy wiodące do ukształtowania się pojęć i myślenia abstrakcyjnego'. Jednym z głównych wniosków wypływających z badań Acha i Rimata jest obalenie poglądów asocjacjonistycznych na proces kształtowania pojęć. Badanie Acha dowiodło, że bez względu na to, jak liczne i trwałe są związki skojarzeniowe między różnymi znakami słownymi lub między różnymi przedmiotami, sam ten fakt absolutnie nie wystarcza, aby pojęcie mogło się ukształtować. Tak więc stare mniemanie, że pojęcie powstaje jedynie dzięki skojarzeniom, dzięki silnemu wzmocnieniu jednych związków skojarzeniowych, odpowiadających cechom wspólnym wielu przedmiotów, oraz osłabieniu innych związków, odpowiadających cechom, którymi te przedmioty się różnią wzajemnie — nie zostało potwierdzone eksperymentalnie. Doświadczenia Acha dowiodły, że proces kształtowania się pojęć jest zawsze twórczy, a nie odtwórczy, że pojęcie powstaje i kształtuje się w toku złożonej operacji, której celem jest rozwiązanie jakiegoś zadania, że wreszcie same tylko warunki zewnętrzne oraz mechaniczne ustalenie jakiegoś związku między słowem a przedmiotami nie wystarcza, by pojęcie powstało. Prócz ustalenia tego nieasocjacyjnego i twórczego charakteru procesów kształtowania pojęć, eksperymenty Acha pozwoliły wysnuć jeszcze jeden nie mniej ważny wniosek: umożliwiły określenie podstawowego czynnika wyznaczającego cały przebieg tego procesu w ogóle. Zdaniem Acha, czynnikiem tym jest tzw. tendencja determinująca. Przez ten termin rozumie Ach tendencję regulującą przebieg naszych wyobrażeń i działań, której źródłem jest wyobrażenie 216 celu, do którego dąży cały ten przebieg, zadanie, którego rozwiązaniu jest poświęcona dana działalność. Przed Achem psychologowie rozróżniali dwie główne tendencje, którym posłuszny był bieg naszych wyobrażeń: tendencję odtwórczą, czyli skojarzeniową, oraz tendencję perseweracyjną. Tendencja odtwórcza prowadzi do wywołania spośród wyobrażeń tych, które w uprzednim doświadczeniu były skojarzeniowo powiązane z danym faktem; istnienie tendencji perseweracyjnej natomiast oznacza to, że każde wyobrażenie może powracać i ponownie się włączać w bieg wyobrażeń. W swych wcześniejszych badaniach Ach udowodnił, że obie te tendencje są niewystarczające dla wyjaśnienia ukierunkowanych, świadomie regulowanych aktów myślenia, których celem jest rozwiązanie jakiegoś zadania, a które regulowane są nie tyle aktami reprodukcji wyobrażeń na podstawie związku skojarzeniowego i tendencją każdego wyobrażenia do ponownego włączenia się do świadomości, ile swoistą tendencją determinującą, której źródłem jest wyobrażenie celu. Badając pojęcia, Ach udowadnia, że centralnym momentem, bez którego nigdy nowe pojęcie powstać nie może, jest regulujące działanie tendencji determinującej, której źródłem jest zadanie postawione przed osobą badaną. Tak więc, według schematu Acha, pojęcia nie tworzą się na kształt łańcucha skojarzeń, kiedy to jedno ogniwo pobudza i pociąga za sobą następne a związane z nim przez skojarzenie, lecz na kształt ukierunkowanego procesu złożonego z szeregu operacji, pełniących rolę środków niezbędnych do rozwiązania głównego zadania. Uczenie się słów i wiązanie ich z przedmiotami nie doprowadza samo przez się do powstania pojęcia; trzeba, aby przed osobą badaną stanęło zadanie, którego nie sposób rozwiązać inaczej jak tylko przez ukształtowanie pojęcia. Idzie bowiem o to, aby również i ten proces miał miejsce. Ach, jak mówiłem, dokonał ogromnego postępu w porównaniu z poprzednimi badaczami — włączając procesy kształtowania pojęć w strukturę rozwiązywania określonego zadania i badając funkcjonalne znaczenie i rolę tego momentu. Niemniej jest to jeszcze nie wystarczające. Wprawdzie cel w postaci postawionego zadania jest bez wątpienia niezbędny do tego, by mógł powstać proces funkcjonalnie związany z rozwiązaniem zadania, lecz prze- 217 cięż cel mają również przedszkolaki i małe dzieci, a jednak ani jedne, ani drugie, ani w ogóle żadne dzieci poniżej lat 12, mimo iż uświadamiają sobie w pełni postawione przed nimi zadanie, nie są jeszcze zdolne do wytworzenia sobie nowego pojęcia. Zresztą sam Ach udowodnił w swych badaniach, że w zakresie rozwiązywania zadań różnica między dziećmi przedszkolnymi a dorosłymi oraz młodzieżą dorastającą polega nie na tym, że one gorzej bądź nie tak wyczerpująco, bądź mniej poprawnie wyobrażają sobie cel, lecz na tym, że cały proces rozwiązywania zadania przebiega u nich zupełnie inaczej. D. Uznadze, który przeprowadził trudne badania eksperymentalne nad kształtowaniem się pojęć u dzieci w wieku przedszkolnym (o czym niżej), udowodnił, że przedszkolak właśnie w zakresie stosunków funkcjonalnych ma do czynienia z zadaniami zupełnie tak samo jak człowiek dorosły, gdy ten operuje pojęciami; przedszkolak rozwiązuje jednak te zadania zupełnie inaczej. Dziecko, podobnie jak dorosły, posługuje się słowem jak narzędziem, a więc dla niego słowo tak samo wiąże się z funkcją komunikowania, z funkcją myślenia i rozumienia, jak u człowieka dorosłego. Tak więc nie zadanie, nie cel, nie wywołana przez nie tendencja determinująca, lecz inne czynniki, nie zauważone przez tych badaczy, wyznaczają najwidoczniej istotną genetyczną różnicę między myśleniem pojęciowym dorosłego a innym pod względem formy myśleniem dziecka w wieku młodszym. Uznadze zwrócił uwagę szczególnie na jeden z funkcjonalnych momentów spośród tych, które wysunął Ach na plan pierwszy: na moment komunikatywności, moment wzajemnego rozumienia się ludzi. „Przy kształtowaniu pojęć — mówi Uznadze — ta właśnie okoliczność jest decydująca; gdy powstaje potrzeba wzajemnego porozumienia się, wówczas określony kompleks dźwiękowy uzyskuje określone znaczenie, i w ten sposób staje się słowem lub pojęciem. Bez tego funkcjonalnego momentu wzajemnego rozumienia się żaden kompleks dźwiękowy nie mógłby się stać nośnikiem jakiegoś znaczenia i nie mogłoby powstać żadne pojęcie". Dziecko, jak wiadomo, bardzo wcześnie nawiązuje kontakt z otaczającym je światem ludzi dorosłych. Od samego początku rośnie ono w otoczeniu mówiącym i samo zaczyna posługiwać się mechanizmem mowy już od drugiego roku życia. „Nie ma najmniejszej wątpliwości, że dziecko nie używa bezsensownych kompleksów dźwiękowych, lecz prawdziwych słów, a w miarę rozwoju wiąże z nimi coraz bardziej zróżnicowane znaczenia", Można więc uważać za rzecz udowodnioną, że dziecko stosunkowo późno dochodzi do takiego poziomu socjalizacji myślenia, jaki jest konieczny, by powstały w pełni rozwinięte pojęcia. „Stwierdzamy, że aczkolwiek pełnowartościowe pojęcia, zakładające najwyższy poziom socjalizacji myślenia dziecka, rozwijają się stosunkowo późno, to jednak dzieci stosunkowo wcześnie zaczynają używać słów do porozumiewania się z dorosłymi i rówieśnikami. Jasną więc jest rzeczą, że słowa, chociaż jeszcze nie osiągnęły poziomu w pełni rozwiniętych pojęć, przejmują ich funkcję i mogą służyć za narzędzie porozumiewania się między ludźmi mówiącymi. Specjalne badania w pewnym wieku powinny nam pokazać, jak się rozwijają te formy myślenia, których nie należy jeszcze uważać za pojęcia, lecz za ich równoważniki funkcjonalne, oraz jak osiągają one poziom, który cechuje już w pełni rozwinięte myślenie". Całe badanie Uznadze dowodzi, że formy myślenia będące funkcjonalnymi równoważnikami myślenia pojęciowego różnią się głęboko zarówno pod względem jakościowym, jak i strukturalnym od bardziej rozwiniętego myślenia młodzieży dorastającej i człowieka dorosłego. Różnicy tej nie można jednak tłumaczyć czynnikiem proponowanym przez Acha, albowiem właśnie jeśli chodzi o funkcję, o rozwiązywanie konkretnych zadań, o tendencje determinujące, wynikające z wyobrażeń celu, formy te, jak wykazał Uznadze, są pojęciami równoważnymi. Tak więc sytuacja jest następująca: zadanie i powstające na jego gruncie wyobrażenie celu są dziecku dostępne na stosunkowo wczesnych szczeblach rozwojowych; właśnie dzięki tożsamości rozumienia zadań i komunikowania się u dziecka i u dorosłego dzieci bardzo wcześnie rozwijają funkcjonalne równoważniki pojęć. Mimo jednak tożsamości zadania i równoważności momentu funkcjonalnego, formy myślenia funkcjonujące w procesie roz- 21t 219 wiązywania tego zadania są wyraźnie inne u dziecka niż u człowieka dorosłego pod względem składu, struktury i sposobu aktualizacji. Jest jasne, że ani zadanie, ani zawarte w nim wyobrażenie celu same przez się nie określają przebiegu procesu, lecz sprawia to jakiś nowy czynnik, nie zauważony przez Acha. Równie jasne jest też, że zadanie i z nim powiązane tendencje determinujące nie mogą wyjaśnić tej różnicy genetycznej i strukturalnej, jaką obserwujemy w funkcjonalnie równoważnych formach myślenia dziecka i dorosłego. Cel w ogóle nie jest żadnym wyjaśnieniem. Pewnie, że bez celu niemożliwe jest jakiekolwiek celowe działanie, lecz sam cel, jeśli nawet istnieje, nie wyjaśnia jeszcze rozwoju i struktury procesu dochodzenia do niego. Cel oraz wynikające 'zeń tendencje determinujące, jak zauważa sam Ach w wypowiedzi na temat dawniejszych metod, uruchamiają proces, lecz go nie regulują. Obecność celu i zadania jest konieczna, lecz nie wystarcza, aby powstała celowa działalność. Żadna celowa działalność nie powstanie, jeśli jej nie przyświeca cel i zadanie, uruchamiające ten proces i wytyczające jego kierunek. Jednakże obecność celu i zadania nie inspiruje jeszcze działalności naprawdę celowej, nie jest jakąś różdżką czarodziejską, która określa, reguluje tok i strukturę tej działalności. Dzieci i dorośli z własnego doświadczenia wiedzą, że przed człowiekiem mogą się pojawić i zadania nie rozwiązane, źle rozwiązane lub w ogóle niemożliwe do rozwiązania na danym szczeblu rozwojowym, jak również nie osiągnięte lub nieosiągalne cele. Wiedzą też, że ich pojawienie się bynajmniej nie gwarantuje ich osiągnięcia. Oczywiście, zawsze przy wyjaśnianiu natury procesu psychicznego, który wiedzie do> rozwiązania zadania, powinniśmy brać pod uwagę cel, lecz nie możemy ograniczać się do tego. Tak więc cel nie tłumaczy procesu. Głównym i podstawowym problemem w procesie tworzenia się pojęcia i w procesie celowej działalności w ogóle jest problem środków, które pozwalają wykonać taką czy inną operację psychiczną, realizować taką czy inną celową działalność. Podobnie nie możemy zadowalająco wytłumaczyć pracy jako celowej działalności człowieka, jeśli powiemy, że praca rodzi się 220 z celów i zadań stojących przed człowiekiem, lecz musimy ją tłumaczyć używaniem narzędzi, stosowaniem swoistych środków, bez których praca nie mogłaby powstać. Tak więc centralnym problemem przy wyjaśnianiu wszystkich najwyższych form zachowania się jest problem środków, które pozwalają człowiekowi panować nad procesami własnego zachowania się. Badania, których omówienie tu pomijamy, dowodzą, że wszystkie najwyższe funkcje psychiczne jednoczy ta cecha wspólna, że są procesami upośrednionymi. Innymi słowy, integralną część ich struktury stanowi, jako centralny i podstawowy składnik całego procesu w ogóle, użycie znaku jako podstawowego narzędzia w ukierunkowaniu i opanowaniu procesów psychicznych. Przy kształtowaniu się pojęć znakiem takim jest słowo, pełniące rolą narzędzia w tym procesie, by później stać się jego symbolem. Tylko zbadanie funkcjonalnego użycia słowa i jego rozwoju, wielostronnych, jakościowo różnych na każdym szczeblu rozwojowym, lecz genetycznie powiązanych wzajemnie form jego użycia może wyjaśnić problem tworzenia pojęć. Największym brakiem metody Acha jest to, że nie tłumaczy genetycznego procesu kształtowania się pojęć, lecz pozwala nam tylko stwierdzić, czy proces taki przebiega czy nie. Sama organizacja eksperymentu z góry zakłada, że środki mające ukształtować pojęcie — np. słowa eksperymentalne, pełniące rolę znaków — są dane od samego początku, że są czymś stałym, niezmiennym w toku całego doświadczenia, co więcej, że sposób ich użycia został przewidziany w instrukcji. Słowa nie występują od początku jako znaki, niczym się w zasadzie nie różnią od innego szeregu bodźców użytych w doświadczeniu, od przedmiotów, z którymi się wiążą. Pragnąc wykazać, w celu krytyki i polemiki, że sama tylko więź asocjacyjna między słowami a przedmiotami nie wystarcza do powstania znaczenia, że znaczenie słowa lub pojęcie to nie to samo co związek skojarzeniowy między kompleksem dźwiękowym a szeregiem obiektów, Ach pozostaje całkowicie na gruncie tradycyjnego pojmowania rozwoju procesu kształtowania się pojęć, przebiegającego zgodnie ze schematem, który można przedstawić tak: z dołu do góry, od poszczególnych konkretnych przedmiotów do niewielu obejmujących je pojęć. Taki jednak przebieg eksperymentu, jak zresztą stwierdza 221 sam Ach, jest z gruntu sprzeczny z rzeczywistym tokiem procesu kształtowania się pojęć, który, jak zobaczymy niżej, bynajmniej nie dokonuje się na bazie szeregu łańcuchów skojarzeniowych. Proces ten, jeśli użyjemy znanego wyrażenia Vogla, to nie zwykła wspinaczka po piramidzie pojęć — nie sprowadza się do przechodzenia od konkretu do coraz wyższej abstrakcji. I to właśnie stanowi jedno z głównych osiągnięć Acha i Ri-mata, którzy zdezawuowali fałszywe poglądy asocjacjonistów na proces kształtowania się pojęcia. Ach i Rimat stwierdzili produktywny, twórczy charakter pojęcia, wykazali, jak istotną jest rola momentu funkcjonalnego w powstawaniu pojęcia, podkreślili, że pojęcie może powstać i ukształtować się tylko wówczas, gdy jest potrzebne, tylko w procesie jakiejś świadomej, celowej działalności, zorientowanej na osiągnięcie pewnego celu lub na rozwiązanie jakiegoś zadania. Badania te, które pozwalają raz na zawsze odrzucić mecha-nistyczne poglądy na kształtowanie się pojęć, nie wykryły jednak prawdziwej genetycznej funkcjonalnej i strukturalnej natury tego procesu i uwikłały się w czysto teleologiczne interpretacje wyższych funkcji, sprowadzające się w istocie do stwierdzenia, że sam cel poprzez tendencje determinujące wywołuje odpowiednią i ukierunkowaną działalność, że samo zadanie zawiera w sobie swoje rozwiązanie. Niezależnie od ogólnofilozoficznej i metodologicznej fałszy-wości tego poglądu, również od strony merytorycznej interpretacja taka prowadzi do nierozwiązalnych sprzeczności, nie pozwala bowiem wyjaśnić, dlaczego mimo funkcjonalnej tożsamości zadań lub celów formy myślenia dziecka rozwiązującego te zadania tak są odmienne na każdym szczeblu rozwojowym. Z powyższego stanowiska jest w ogóle niezrozumiałe, dlaczego formy myślenia się rozwijają. Toteż badania Acha i Rimata, aczkolwiek bez wątpienia zapoczątkowały nową epokę w badaniu pojęć, pozostawiły zupełnie otwarty problem, jeśli chodzi o jego wytłumaczenie przyczynowo-dynamiczne. Pozostał do zbadania w dalszych badaniach eksperymentalnych proces kształtowania się pojęć, rozwój i przyczynowo-dynamiczne uwarunkowanie tego procesu. II Przystępując do tego zadania, obrałem specjalną metodę badania eksperymentalnego, którą można określić jako funkcjonalną metodę podwójnej stymulacji. Metodą tą bada się bowiem rozwój i czynność wyższych funkcji psychicznych stosując dwa szeregi bodźców, z których jeden pełni funkcją obiektu działalności osoby badanej, drugi zaś funkcją znaków, pozwalających czynność tę organizować. Pomijając szczegóły dotyczące stosowania tej, opracowanej przez mego współpracownika L. S. Sacharowa, metody przy badaniu procesu kształtowania się pojęć, naświetlę ogólnie podstawowe momenty, które mogą w sposób zasadniczy rzutować na wyżej poruszone problemy. Ponieważ badanie miało wykryć rolę słowa i charakter jego funkcjonalnego użycia w toku kształtowania się pojęcia, cały eksperyment był w pewnym sensie zbudowany inaczej niż eksperyment Acha. Eksperyment Acha zaczynał się od fazy uczenia się, kiedy to osoba badana nie otrzymawszy jeszcze od eksperymentatora żadnego zadania, uzyskiwała jednak od niego wszystkie niezbędne do rozwiązania przyszłego zadania środki w postaci słów, zapoznawała się z nazwami wszystkich prezentowanych jej przedmiotów i mogła te przedmioty dokładnie obejrzeć. Tak więc zadania nie formułowano od razu, lecz stanowiło ono późniejszy, następny moment w całym przebiegu eksperymentu. Natomiast środki (słowa) podawano od razu, i to w bezpośrednim skojarzeniowym związku z bodźcami — przedmiotami. Metoda podwójnej stymulacji rozwiązuje oba te momenty akurat na odwrót. Zadanie podawano już na początku eksperymentu i nie zmieniano go więcej. Postępując w ten sposób, wychodziliśmy z założenia, że postawienie zadania, wskazanie celu jest niezbędne, aby cały proces mógł w ogóle powstać. Środki rozwiązania zadania natomiast wprowadzano stopniowo przy każdej kolejnej próbie rozwiązania, gdy osobie badanej nie wystarczały słowa podane uprzednio. Fazy uczenia się nie było tu w ogóle. Przekształcając w ten sposób środki rozwiązania zadania — a więc bodźce^znaki lub słowa — w wielkość zmienną, zadanie zaś czyniąc wielkością stałą, mo- 223 222 L gliśmy zbadać, jak osoba badana używa znaków jako środków ukierunkowujących operacje intelektualne i jak zależnie od sposobu użycia słowa, użycia funkcjonalnego, przebiega i rozwija się cały proces kształtowania pojęcia. Niezwykle istotnym i podstawowym momentem w całym tym badaniu wydaje się to (do szczegółów jeszcze wrócimy), że przy takiej organizacji eksperymentu piramida pojęć zostaje odwrócona wierzchołkiem w dół. Przebieg rozwiązania zadania w eksperymencie jest zbieżny z rzeczywistym kształtowaniem się pojęcia, które — jak później zobaczymy — nie powstaje mechanicznie przez sumowanie, jak zbiorowa fotografia Galtona, przez stopniowe przechodzenie od konkretu do abstrakcji. Ruch z góry na dół, od ogółu do szczegółu, od wierzchołka piramidy do jej podstawy jest dla niego równie charakterystyczny jak proces odwrotny — wspinanie się ku szczytom myślenia abstrakcyjnego. I wreszcie bardzo ważny jest moment funkcjonalny, wyeksponowany już przez Acha: nie rozważamy pojęcia w jego statycznej i izolowanej formie, lecz w żywych procesach myślenia, w toku rozwiązywania zadania. Toteż całe badanie rozpada się na szereg poszczególnych faz, a w każdej z nich pojęcia występują w działaniu, w takim czy innym użyciu funkcjonalnym podczas procesów myślowych. Pierwszy proces to kształtowanie się pojęcia, po którym następują kolejno: przeniesienie pojęcia już ukształtowanego na nowe przedmioty, posługiwanie się nim w swobodnym kojarzeniu, stosowanie go przy tworzeniu sądów i wreszcie definiowanie świeżo ukształtowanych pojęć. Przebieg eksperymentu był następujący: na specjalnej tablicy podzielonej na pola ustawiano przed osobą badaną rzędy nieuporządkowanych figur różniących się barwą i formą, wysokością i wymiarami. Figury te przedstawia schematycznie ryć. 2. Przed osobą badaną stawiano jedną taką figurę, na odwrocie której osoba badana znajdowała i odczytywała bezsensowne słowo. Osoba badana miała postawić na następnym polu tablicy wszystkie te figury, na których, jej zdaniem, widnieje to samo słowo. Eksperymentator, sprawdzając każdą próbę rozwiązania zadania, odsłaniał przed badanym nową figurę, która bądź nosiła identyczną nazwę jak odsłonięta poprzednio, a różniła się od niej jednymi cechami i przypominała ją innymi, bądź oznaczona była 224 innym znakiem, choć znowu pod jednymi względami była podobna do poprzedniej, a pod innymi od niej się różniła. Tak więc po każdej nowej próbie rozwiązania wzrastała liczba odsłoniętych figur, a przy tym zwiększała się liczba oznaczających je znaków. Eksperymentator mógł obserwować, jak zależnie od tego głównego czynnika zmienia się charakter rozwiązy- Ryć. 2. Badanie tworzenia pojęć. Metoda L. S. Sacharowa. wania zadania, które, jak zaznaczyłem, we wszystkich fazach doświadczenia pozostawało bez zmian. Słowa były umieszczone na figurach według zasady, że dany wyraz widniał na wszystkich figurach objętych tym samym ogólnym pojęciem eksperymentalnym, oznaczonym przez dane słowo. III Pracownik naszego laboratorium L. S. Sacharow rozpoczął, ja zaś wspólnie z J. Kotiełową i J. Paszkowską kontynuowałem i zakończyłem szereg badań nad procesem kształtowania się pojęć. Zbadano przeszło 300 osób — dzieci, młodzieży dorastającej i ludzi dorosłych, a poza tym osoby cierpiące na patologiczne zaburzenia czynności intelektualnych i mowy. 15 — Wybrane prace psychologiczne Podstawowy wniosek z tych badań wiąże się bezpośrednio z interesującym nas tutaj tematem. Badając genetyczny przebieg kształtowania się pojęć na różnych szczeblach wieku, porównując i oceniając ten proces w identycznych warunkach u dzieci, pod-rostków i dorosłych, mogliśmy wyjaśnić eksperymentalnie jego główne prawidłowości rozwojowe. Generalny wniosek z tego badania w ujęciu genetycznym można sformułować jako ogólne prawo, które brzmi następująco: źródeł rozwoju procesów wiodących później do ukształtowania się pojąć trzeba szukać we wczesnym dzieciństwie, ale funkcje intelektualne, których swoisty splot tworzy psychologiczne podłoże procesu kształtowania pojąć, dojrzewają, kształtują sią i rozwijają dopiero w okresie dorastania. Dopiero w okresie dorastania zarysowuje się u dziecka wyraźnie zdolność myślenia pojęciowego. Przed dojściem dziecka do tego wieku stwierdzamy u niego swoiste struktury intelektualne, które tylko zewnętrznie przypominają prawdziwe pojęcia. Pod wpływem tego zewnętrznego podobieństwa przy powierzchownym badaniu może nam się mylnie wydawać, że już w bardzo wczesnym dzieciństwie powstają prawdziwe pojęcia. Co prawda te struktury intelektualne pod względem funkcjonalnym są rzeczywiście równoważnikami prawdziwych pojęć, których dojrzewanie następuje później. Oznacza to, że struktury te funkcjonują podobnie jak pojęcia przy rozwiązywaniu podobnych zadań. Analiza eksperymentalna dowodzi jednak, że pod względem natury psychologicznej, formy, struktury i sposobu działania równoważniki te mają się do pojęcia dokładnie tak samo jak embrion do dojrzałego organizmu. Utożsamienie jednych z drugimi oznacza ignorowanie długotrwałego procesu rozwojowego; czyniąc tak, stawiamy znak równości między początkową i końcową jego fazą. Można bez przesady powiedzieć, że utożsamianie operacji intelektualnych z okresu dorastania z myśleniem trzyletniego dziecka — jak to czyni wielu psychologów — jest równie mało uzasadnione jak negowanie faktu dojrzewania płciowego w średnim wieku szkolnym na zasadzie, że cząstkowe elementy przyszłego popędu seksualnego ujawniają się już w niemowlęctwie. W toku dalszych rozważań zajmiemy się bardziej szczegółowo porównaniem prawdziwych pojęć z okresu dorastania z równoważnymi im strukturami z okresu przedszkolnego i wczesnego szkolnego. Porównanie to pozwoli ustalić, co naprawdę nowego dzieje się w sferze myślenia w okresie dorastania i co sprawia, że kształtowanie się pojęć stanowi sedno przemian psychologicznych, składających się na treść kryzysu dojrzewania. Obecnie zaś postaramy się ogólnie wyjaśnić psychologiczną naturę procesu kształtowania się pojęć i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego dopiero podrostek może ten proces opanować. Badanie eksperymentalne procesu tworzenia pojęć dowiodło, że podstawową i niezbędną jego częścią jest funkcjonalne używanie słowa lub innego znaku jako narzędzia aktywnego ukierunkowania uwagi, rozczłonkowania i wyodrębnienia cech, ich wyabstrahowania i syntezy. Ukształtowanie pojęcia oraz uzyskanie przez słowo znaczenia stanowi wynik zawiłej, aktywnej czynności (operowania słowem lub znakiem), w której uczestniczą, swoiście się zazębiając, wszystkie główne funkcje intelektualne. Tak oto moglibyśmy sformułować podstawowe twierdzenie wynikające z naszych badań. Ukazuje ono, że tworzenie pojęć jest specyficznym sposobem myślenia, i że czynnikiem warunkującym jego rozwój nie jest asocjacja, jak sądzą liczni autorzy, ani uwaga, jak twierdzi Muller, ani współdziałanie sądu i wyobrażenia, jak z kolei uważa Karol Biihler, ani wreszcie tendencja determinująca, jak chce Ach; wszystkie te momenty i procesy uczestniczą wprawdzie w kształtowaniu się pojęć, ale żaden z nich nie jest elementem determinującym i podstawowym, który mógłby adekwatnie wyjaśnić powstanie nowej formy myślenia, jakościowo swoistej i niesprowadzalnej do innych elementarnych operacji intelektualnych. Żaden z tych procesów nie ulega w okresie przejściowym jakimś dostrzegalnym zmianom, ponieważ żadna z elementarnych funkcji intelektualnych nie pojawia się po raz pierwszy i nie jest naprawdę nowym dorobkiem okresu przejściowego. Co się zaś tyczy funkcji elementarnych, to zupełnie słuszne są cytowane przed chwilą poglądy psychologów, że oto w intelekcie podrostka nie ma nic pryncypialnie nowego w porównaniu z tym, co można zaobserwować już u małego dziecka, że mamy tu kontynuację rów- 15* 227 nomiernego rozwoju tych samych funkcji, które wykiełkowały i dojrzały znacznie wcześniej. Procesu kształtowania się pojęć nie można sprowadzać do skojarzeń, uwagi, wyobrażenia, wnioskowania, do tendencji determinujących, mimo że wszystkie te funkcje na pewno uczestniczą w owej skomplikowanej syntezie, jaką jest w istocie proces kształtowania pojęć. Centralnym problemem tego procesu, jak o tym świadczą badania, jest funkcjonalne użycie znaku lub słowa jako narzędzia. Dzięki temu podrostek jest w stanie opanować własne operacje psychiczne, które z kolei pozwalają mu panować nad przebiegiem własnych procesów psychicznych i kierować nimi w toku rozwiązywania konkretnego zadania. Wszystkie elementarne funkcje psychiczne uczestniczą wprawdzie w procesie kształtowania pojęć, jednak w zupełnie innej postaci: nie jako procesy rozwijające się samodzielnie, zgodnie z logiką ich własnych prawidłowości, lecz jako procesy upośred-nione za pomocą słowa, jako procesy zorientowane na rozwiązywanie zadań i występujące w nowych kombinacjach, w nowych syntezach, tylko bowiem wówczas każdy taki cząstkowy proces może uzyskać swoje prawdziwe znaczenie funkcjonalne. Jeśli zaś tak, to ani nagromadzenie skojarzeń, ani rozwój zakresu i trwałości uwagi, ani nagromadzenie wyobrażeń, ani tendencje determinujące i w ogóle żaden z tych procesów, choćby najbardziej rozwinięty, sam nie doprowadzi do ukształtowania pojęć; żadnego też z nich nie możemy uznać za czynnik genetyczny, decydujący o rozwoju pojęć. Pojęcie jest niemożliwe bez słów, a myślenie pojęciowe bez myślenia werbalnego. Nowym momentem całego tego procesu, momentem, który trzeba przyjąć za centralny w dojrzewaniu pojęcia, jest specyficzne użycie słowa, funkcjonalne użycie znaku jako narzędzia tworzenia pojęć. Samo zadanie, sama potrzeba ukształtowania pojęcia nie może, jak zaznaczałem, stanowić przyczyny tego procesu; może go co najwyżej uruchomić, ale go nie urzeczywistni. Także cel pojmowany jako siła motoryczna procesu kształtowania pojęć równie mało nam tłumaczy realne przyczynowo-dynamiczne i genetyczne stosunki i związki, które przecież są w tym zawiłym procesie podstawowe — podobnie jak lotu kuli armatniej nie sposób tłumaczyć celem, w który kula ta trafia. 228 Cel ten ma, oczywiście, swój udział w ogólnym splocie momentów wytyczających krzywą lotu kuli, ale o tyle tylko, o ile bierze go pod uwagę człowiek przygotowujący działo do strzału. Tak samo zadanie, cel, jaki sobie stawia podrostek i jaki osiąga kształtując pojęcie, jest niewątpliwie jednym z momentów funkcjonalnych, który musimy brać pod uwagę, jeśli chcemy naukowo objaśnić proces kształtowania pojęcia. Środowisko pobudza i zmusza podrostka do tego zdecydowanego kroku w rozwoju jego myślenia właśnie przez to, że daje mu zadania, stawia cele, stwarza jakieś potrzeby pobudzające. W odróżnieniu od dojrzewania instynktów i wrodzonych skłonności, proces dojrzewania mechanizmu zachowania się podrostka rozpoczyna, uruchamia i rozwija nie jakaś siła wewnętrzna, lecz przeciwnie — siła pobudzająca z zewnątrz. W tym sensie zadania stawiane młodemu człowiekowi przez środowisko społeczne, jako że wchodzi on w kulturalne, zawodowe i społeczne życie dorosłych, są niesłychanie istotnym momentem funkcjonalnym, jeszcze jednym dowodem wzajemnych powiązań i wewnętrznej jedności treści i formy w rozwoju myślenia. Mówiąc niżej o czynnikach rozwoju kulturalnego w okresie dojrzewania, rozpatrzymy dokładniej ów dawno już nauce znany fakt, że jeśli środowisko nie stawia odpowiednich zadań, nie wysuwa nowych żądań, nowych celów, nie pobudza do rozwoju intelektu, wówczas myślenie podrostka nie rozwija wszystkich jego rzeczywistych możliwości, nie osiąga swych najwyższych form lub osiąga je z ogromnym opóźnieniem. Toteż byłoby błędem ignorowanie lub niedocenianie funkcjonalnego znaczenia zadań życiowych jako jednego z realnych i potężnych czynników sterujących całym procesem intelektualnego rozwoju w okresie przejściowym. Lecz błędem byłoby również uważać ten funkcjonalny moment za rozwój przyczynowo-dyna-miczny, za sam mechanizm rozwoju, za genetyczny klucz problemu rozwoju pojęć. Badacz musi pojąć wewnętrzną więź obu tych momentów i wyjaśnić kształtowanie się pojęć, łączące się genetycznie z okresem przejściowym, jako funkcję socjalno-kulturalnego rozwoju w okresie dojrzewania, który to rozwój obejmuje zarówno treść, jak sposoby jego myślenia. Nowe sygnifikatywne użycie słowa, 229 a więc użycie go jako narządzia kształtowania pojąć, jest właśnie najbliższą psychologiczną przyczyną przełomu intelektualnego na styku wieku dziecięcego i okresu przejściowego. Jeśli w tym okresie nie pojawia się żadna nowa, z gruntu odmienna od poprzednich funkcja elementarna, to nie znaczy jeszcze, że same te funkcje elementarne nie ulegają żadnym zmianom. Włączają się one do nowej struktury, tworzą nową syntezę, stają się podporządkowanym elementem nowej, złożonej całości, której prawidłowości stanowią o losach każdego poszczególnego elementu. Opanowanie przebiegu procesów psychicznych przez funkcjonalne użycie słowa lub znaku stanowi w procesie kształtowania się pojęć podstawowe i centralne ogniwo. To opanowanie procesów własnego zachowania się przy użyciu środków pomocniczych osiąga ostateczny swój kształt dopiero u pod-rostków. Eksperyment dowodzi, że kształtowanie się pojęć nie jest identyczne z kształtowaniem się jakiegoś nawyku, nawet niezwykle skomplikowanego. Badania eksperymentalne nad kształtowaniem się pojęć u ludzi dorosłych, wyjaśnienie procesu ich rozwoju u dziecka i ich rozpadu w przypadkach patologicznych zaburzeń działalności intelektualnej pozwala nam wysnuć wniosek, że hipoteza Thorndike'a o tożsamości psychologicznej natury wyższych procesów intelektualnych i elementarnych, czysto skojarzeniowych procesów kształtowania związku, czyli nawyków, jest z gruntu sprzeczna z danymi faktycznymi o składzie, strukturze funkcjonalnej i genezie procesu kształtowania się pojęć. Jak zgodnie dowodzą te badania, proces kształtowania się pojęcia, jak zresztą każda wyższa forma czynności intelektualnej, nie jest tylko ilościową komplikacją form niższych, nie różni się od czynności czysto skojarzeniowej jedynie liczebnością związków, lecz stanowi nowy, z gruntu odmienny, jakościowo niespro-wadzalny do najliczniejszych choćby związków skojarzeniowych typ czynności, a zasadnicza różnica polega tu na przejściu od bezpośrednich procesów intelektualnych do operacji upośrednio-nych przez znak. Stanowiąca ogólną zasadę tworzenia się wyższych form zachowania się struktura sygnifikatywna (związana z aktywnym użyciem znaków) nie jest identyczna ze skojarzeniową strukturą pro- 230 cesów elementarnych. Nagromadzenie związków skojarzeniowych samo przez się nigdy nie pobudzi do życia wyższej formy czynności intelektualnej. Samą ilościową zmianą związków nie podobna wytłumaczyć prawdziwej odmienności wyższych form myślenia. Thorndike tymczasem w swej teorii intelektu twierdzi, że „wyższe formy operacji intelektualnych są identyczne z czynnością czysto skojarzeniową, czyli tworzeniem się związku, i zależą od fizjologicznych związków tego samego rodzaju, lecz potrzebują ich o wiele więcej". Według tego stanowiska różnica między intelektem podrostka a intelektem dziecka sprowadza się wyłącznie do liczby związków. Jak powiada Thorndike, „osoba, której intelekt jest większy bądź wyższy, czy też lepszy niż innej osoby, różni się od tej ostatniej nie tym, że dysponuje fizjologicznym procesem nowego typu, lecz po prostu rozporządza większą liczbą związków naj zwyczaj niej -szego rodzaju". Hipoteza ta nie znajduje, jak już zaznaczyłem, potwierdzenia ani w eksperymentalnej analizie procesu kształtowania się pojęć, ani w badaniach nad ich rozwojem, ani wreszcie w obrazie ich rozpadu. Teza Thorndike'a, że „zarówno filogeneza, jak onto-geneza intelektu świadczą najwyraźniej o tym, że dobór, analiza, abstrakcja, uogólnienie i namyślanie się powstają jako bezpośredni skutek narastania liczby związków" — nie znajduje potwierdzenia w eksperymentalnie prześledzonej ontogenezie pojęć dziecka i podrostka. Badanie ontogenezy pojęć dowodzi, że rozwój od formy niższej do wyższej dokonuje się nie przez ilościową zmianą układu związków, lecz przez pojawienie się jakościowo nowych struktur. Mowa, która jest jednym z głównych momentów w tworzeniu się wyższych form czynności intelektualnej, nie włącza się asocjacyjnie jako funkcja równoległa, lecz funkcjonalnie jako narzędzie użyte rozumnie. Sama mowa nie bazuje na związkach czysto skojarzeniowych, lecz potrzebuje zupełnie nowego, charakterystycznego właśnie dla wyższych procesów intelektualnych związku między znakiem a strukturą operacji intelektualnych. Filogeneza intelektu, o ile można przypuszczać na podstawie danych psychologii myślenia człowieka prymitywnego, również nie wykazuje (w każdym razie w jego okresie historycznym) oczekiwanego przez Thorndi- 231 ke'a rozwoju od form niższych do wyższych przez ilościową zmianę skojarzeń. Znane badania Kóhlera, Yerkesa i innych nie dają żadnych podstaw do oczekiwań, by również biologiczna ewolucja intelektu potwierdziła identyczność myślenia i asocjacji. IV Z naszych badań wynika, że w rozwoju pojęć można wyróżnić trzy główne szczeble, z których każdy dzieli się z kolei na kilka faz. Pierwszy szczebel, który najczęściej można zaobserwować w zachowaniu się małego dziecka, charakteryzuje się tworzeniem nieuksztaltowanego i nieuporządkowanego zbioru przedmiotów przy rozwiązywaniu jakiegoś zadania, podczas gdy ludzie dorośli rozwiązują zadanie, tworząc zwykle jakieś nowe pojęcie. Ten zbiór przedmiotów wyodrębnionych i łączonych przez dziecko bez jakiejś myśli przewodniej, nie uwzględniający pokrewieństwa i stosunku między tworzącymi go częściami, dowodzi dyfuzyjnego i nieukierunkowanego promieniowania znaczenia słowa lub zastępującego je znaku na szereg zewnętrznie w wyobrażeniu dziecka powiązanych, lecz wewnętrznie nie połączonych wzajemnie elementów. Na tym szczeblu rozwojowym znaczeniem słowa jest nie określony dostatecznie, przypadkowy, synkretyczny zlepek pojedynczych przedmiotów, które w taki czy inny sposób zespoliły się w wyobrażeniu i spostrzeżeniu dziecka w jeden obraz. Przy jego tworzeniu decydującą rolę gra synkretyzm spostrzegania czy działania dziecka, i dlatego obraz ten jest niesłychanie nietrwały. Jak wiadomo, w spostrzeganiu, myśleniu i w działaniu dziecko zdradza tendencję do wiązania na podstawie jednego wrażenia różnych przedmiotów i łączenia ich w jakiś nierozczłonkowany, spójny obraz. Tendencję tę Claparede nazwał synkretyzmem dziecięcego spostrzegania, a Błoński bezładną spójnością (besswiaz-noj swiaznostiu) myślenia dziecka. Sam opisałem to zjawisko na innym miejscu jako tendencję dziecka do wypełniania braku obiektywnych związków nadwyżką związków subiektywnych i przyjmowania związku wrażeń i myśli za związek rzeczy. Taka nadprodukcja subiektywnych związków ma, oczywiście, olbrzymie znaczenie jako czynnik dalszego rozwoju dziecka, albowiem two- 232 rży ona podstawę dalszych procesów doboru związków odpowiadających rzeczywistości i możliwych do sprawdzenia w praktyce. Znaczenie jakiegoś słowa u dziecka na tym szczeblu rozwoju pojęć może zewnętrznie rzeczywiście przypominać znaczenie słowa u człowieka dorosłego. Używając słów znaczących dziecko nawiązuje łączność z dorosłymi; w tej obfitości związków synkretycznych, w owych stworzonych przy użyciu słów, nieuporządkowanych synkretycznych zbiorach przedmiotów odzwierciedlają się w znacznym stopniu również związki obiektywne, o ile zachodzi ich zbieżność ze związkiem wrażeń i spostrzeżeń dziecka. Dlatego w jakiejś mierze znaczenia słów u dziecka mogą w wielu przypadkach — wtedy zwłaszcza, gdy dotyczą konkretnych przedmiotów w otaczającej dziecko rzeczywistości — wykazywać zbieżność ze znaczeniami tych samych słów, które się ustaliły w mowie ludzi dorosłych. W nadawanych swym słowom znaczeniach dziecko często spotyka się z dorosłymi, a właściwie — ściślej mówiąc — znaczenia nadawane jednemu i temu samemu słowu przez dziecko i przez dorosłego krzyżują się w jakimś konkretnym przedmiocie i to wystarczy do wzajemnego rozumienia się dorosłych i dzieci. Lecz droga psychologiczna, która prowadzi do tego punktu przecięcia się myślenia dorosłego z myśleniem dziecka, jest zupełnie różna i nawet tam, gdzie znaczenie słowa dziecka zbiega się częściowo ze znaczeniem mowy dorosłych, znaczenie to jest również wynikiem zupełnie odmiennych, swoistych operacji, jest wytworem tego synkretycznego splotu obrazów, który się kryje za słowem dziecka. Omawiany szczebel rozpada się na trzy fazy, które szczegółowo prześledziliśmy analizując uprzednio proces kształtowania się pojęć u dziecka. Pierwsza faza kształtowania się obrazu synkretycznego, czyli zbioru przedmiotów odpowiadającego znaczeniu słowa, jest do-kładnie zbieżna z fazą prób i błądów w myśleniu dziecka. Grupę nowych przedmiotów dziecko poznaje na chybił trafił po szeregu prób, które kolejno ustępują miejsca innym, jeśli okażą się błędne. W następnej fazie obserwujemy przestrzenne usytuowanie figur w sztucznych warunkach eksperymentu; okazuje się, że i tu decydującą rolę grają czysto synkretyczne prawa spostrzegania 233 wzrokowego i organizacja dziecięcego spostrzegania. Obraz syn-kretyczny, czyli zbiór przedmiotów, kształtuje się na gruncie przestrzennych i czasowych zbliżeń poszczególnych elementów, tj. albo bezpośredniego kontaktu, albo jakiegoś innego, bardziej złożonego stosunku między tymi przedmiotami, jaki nagle odkrywa dziecko w toku bezpośredniego spostrzegania. Istotne dla tego okresu pozostaje to, że dziecko nie kieruje się obiektywnymi związkami, jakie odnajduje w rzeczach, lecz związkami subiektywnymi, sugerowanymi mu przez jego własne spostrzeżenia. Przedmioty zwierają się w jeden szereg i zostają przyporządkowane ogólnemu znaczeniu nie dlatego, że dziecko wyodrębniło jakieś właściwe im cechy wspólne, lecz ze względu na pokrewieństwo, jakie się ustaliło w jego wrażeniach. Trzecią wreszcie i najwyższą fazą tego szczebla rozwoju kształtowania się pojęć, znamionującą jego zakończenie i przejście do następnego szczebla, jest ta, kiedy to obraz synkretyczny, równoważny z pojęciem tworzy się w sposób bardziej skomplikowany i opiera na przyporządkowaniu do jednego znaczenia przedstawicieli różnych grup, z których każda już przedtem tworzyła jedno w spostrzeżeniu dziecka. Tak więc każdy poszczególny element nowego układu synkre-tycznego, czy też zbioru jest przedstawicielem jakiejś już przedtem scalonej w spostrzeżeniu dziecka grupy przedmiotów, lecz wszystkie te przedmioty razem wzięte niczym nie są wewnętrznie z sobą powiązane i stanowią taką samą bezładną spójność zbioru jak równoważniki pojęć w dwóch poprzednich fazach. Cała różnica, cała postępująca zbieżność polega tylko na tym, że związki, które dziecko uważa za podstawowe, jeśli chodzi o znaczenie nowego słowa, nie są wynikiem sporadycznego spostrzeżenia, lecz jakby dwustronnej obróbki związków synkretycz-nych: najpierw tworzą się grupy synkretyczne, po czym dochodzi do wyodrębniania z nich poszczególnych reprezentantów, za chwilę znowu łączących się synkretycznie. Za znaczeniem dziecięcego słowa otwiera się już teraz nie płaszczyzna, lecz perspektywa, podwójny szereg związków, podwójna struktura grup, aczkolwiek jedno i drugie mimo wszystko pozostaje jeszcze w granicach tworzenia nieuporządkowanego zbioru, czyli, mówiąc obrazowo, masy. 234 Dziecko, które doszło do trzeciej fazy, opuszcza pierwszy szczebel rozwoju swych pojęć, rozstaje się z owym zbiorem jako podstawową formą znaczenia słów i dźwiga się na szczebel wyższy, który umownie nazywamy szczeblem kształtowania kompleksu. V Drugi wielki szczebel rozwoju pojęć obejmuje wiele różnorakich funkcjonalnie, strukturalnie i genetycznie typów tego samego co do natury sposobu myślenia, który — jak zresztą wszystkie inne — prowadzi do ukształtowania związków, do ustalenia stosunków między różnymi konkretnymi wrażeniami, do połączenia i uogólnienia poszczególnych przedmiotów, do uporządkowania i systematyzacji całego doświadczenia dziecka. Jednakże sposób łączenia różnych konkretnych przedmiotów w grupy, charakter ustalanych przy tym związków, struktura powstających w wyniku takiego myślenia kompleksów, którą cechuje pewien stosunek każdego poszczególnego przedmiotu, elementu grupy, do tejże jako całości — wszystko to, jeśli chodzi o typ czynności i sposób jej wykonywania głęboko się różni od myślenia pojęciowego, które rozwija się dopiero w okresie dojrzewania płciowego. Swoistość tego sposobu myślenia najlepiej chyba oddaje termin: myślenie kompleksowe. Oznacza on, że tworzone w ten sposób uogólnienia są kompleksami pojedynczych konkretnych przedmiotów powstałymi już nie tylko na podstawie stwierdzonych subiektywnie we wrażeniach dziecka związków, lecz na podstawie związków obiektywnych rzeczywiście istniejących miądzy tymi przedmiotami. O ile pierwszy szczebel rozwoju myślenia wyróżniał się tworzeniem obrazów synkretycznych, będących u dziecka równoważnikami pojęć, o tyle szczebel drugi znamionuje tworzenie kompleksów o tym samym znaczeniu funkcjonalnym. Jest to nowy krok ku opanowaniu pojęcia, nowy szczebel w rozwoju myślenia dziecka. Jest to niewątpliwie bardzo poważny postęp w życiu dziecka, przejście do wyższego typu myślenia, kiedy to zamiast „bezładnej spójności", owej podstawy synkretycznego obrazu, u dziecka zaczyna występować łączenie jednorodnych przedmio- 235 tów we wspólną grupę, w kompleksy, zgodnie z tymi obiektywnymi związkami, które odnajduje w rzeczach. Dziecko przechodzące do tego typu myślenia w znacznej mierze przezwycięża już swój egocentryzm. Przestaje przyjmować związek własnych wrażeń za związek rzeczy, czyni zdecydowany krok naprzód w odrzuceniu synkretyzmu, ku myśleniu obiektywnemu. Myślenie kompleksowe jest już myśleniem sensownym, a zarazem myśleniem obiektywnym. To dwie nowe istotne cechy, dzięki którym szczebel ten wznosi się wysoko nad szczeblem poprzednim. Niemniej jednak ta sensowność i obiektywność myślenia nie osiąga jeszcze tego stopnia co u młodzieży dorastającej. Ów drugi szczebel rozwoju pojęć różni się od wieńczącego całą ich ontogenezę trzeciego i ostatniego tym, że na tym szczeblu kompleksy są konstruowane wedle zupełnie innych praw myślenia niż pojęcia. Jak wiemy, są już w nich odzwierciedlane związki obiektywne, lecz odzwierciedlane w odmienny sposób i jak gdyby w innym stylu niż w pojęciach. Również w mowie człowieka dorosłego spotykamy się z resztkami myślenia kompleksowego. Przykładem, który najlepiej ilustruje podstawową zasadę konstrukcji jakiegoś kompleksu myślowego, jest w języku rosyjskim nazwisko rodzinne. Oto każde nazwisko, np. „Pietrowowie", obejmuje taki kompleks przedmiotów jednostkowych, jaki jest najbliższy kompleksowemu charakterowi myślenia dziecka. W pewnym sensie, można by powiedzieć, że dziecko na tym szczeblu rozwojowym myśli nazwiskami rodzinnymi, albo inaczej mówiąc, dla niego świat przedmiotów jednostkowych organizuje się i grupuje jakby pod wspólnymi niektóry-rym z nich nazwiskami. Tę samą myśl można też wyrazić inaczej: że znaczenia słów na tym szczeblu rozwojowym są jakby rodzinnymi nazwiskami połączonych w kompleksy lub grupy przedmiotów. Najistotniejsze dla kompleksu jest to, że bazuje on nie na ab-strakcyjno-logicznej, lecz na konkretnej i faktycznej więzi poszczególnych jego elementów. Nigdy przecież nie możemy rozstrzygnąć, czy dana osoba należy do rodziny Pietrowów i czy można ją nazwać tym nazwiskiem, kierując się jedynie logicznym jej stosunkiem do innych nosicieli tego nazwiska. Rozstrzygnąć to można wyłącznie na podstawie faktycznej przynależności lub faktycznego pokrewieństwa między ludźmi. Podstawą kompleksu są związki faktyczne, odkryte w bezpośrednim doświadczeniu. Toteż kompleks taki jest przede wszystkim konkretnym ugrupowaniem faktycznie bliskich przedmiotów. Z tego wynikają też wszystkie pozostałe cechy tego sposobu myślenia. Najważniejsza z nich jest następująca: ponieważ tego rodzaju kompleks znajduje się w sferze myślenia konkretno-fak-tycznego, a nie abstrakcyjno^logicznego, kompleks ten nie wyróżnia się jednością związków leżących u jego podstawy i tworzących się z jego pomocą. Kompleks, podobnie jak pojęcie, jest uogólnieniem czy też połączeniem różnorakich konkretnych przedmiotów. Lecz związki, które pozwalają takie uogólnienia tworzyć, mogą być najrozmaitsze. Każdy związek może się przyczynić do włączenia danego elementu w kompleks, byle tylko istniał rzeczywiście; to właśnie jest najbardziej charakterystyczna właściwość budowy kompleksu. O ile u podstaw pojada leżą związki jednego i tylko jednego typu, logicznie tożsame, o tyle u podłoża kompleksu znaleźć można najrozmaitsze związki faktyczne, często nie mające nic z sobą wspólnego. W pojęciu przedmioty są uogólnione wedle jednej cechy, w kompleksie — na różnych konkretnych podstawach. Dlatego w pojęciu znajduje odbicie jeden istotny związek i stosunek przedmiotów, w kompleksie zaś związek faktyczny, przypadkowy, konkretny. Różnorakość związków stanowiących podstawę kompleksu jest najważniejszą jego cechą odróżniającą go od pojęcia, którego cechą charakterystyczną jest jednolitość związków podstawowych. Oznacza to, że każdy poszczególny przedmiot objęty uogólnionym pojęciem włącza się w to uogólnienie na tej samej zasadzie co wszystkie inne przedmioty. Wszystkie elementy składające się na treść pojęcia wiążą się wzajemnie jednakowo, tworzą zuńązek tego samego typu. W odróżnieniu od tego, każdy element kompleksu może się w różny sposób wiązać zarówno z całością wyrażoną w kompleksie, jak i z jego poszczególnymi elementami składowymi. W po- 236 237 jęciu związki te wyrażają w zasadzie stosunek tego, co ogólne, do tego, co szczegółowe, oraz stosunek szczegółu do szczegółu poprzez to, co ogólne. W kompleksie związki te mogą być równie rozmaite, jak rozmaite są faktyczne styczności i faktyczne pokrewieństwa najrozmaitszych przedmiotów, znajdujących się w różnych konkretnych stosunkach wzajemnych. Badania nasze pozwoliły wyróżnić na tym szczeblu rozwojowym piąć podstawowych form systemu kompleksowego tworzących podłoże uogólnień w tym okresie rozwoju myślenia dziecka. Pierwszy typ kompleksu nazywamy skojarzeniowym, albowiem u jego podstawy leży dowolny związek skojarzeniowy z dowolną cechą dostrzeżoną przez dziecko w tym przedmiocie, który w eksperymencie tworzy jądro przyszłego kompleksu. Dziecko może wokół tego jądra zbudować cały kompleks, włączając weń najrozmaitsze przedmioty, przy czym jedne ze względu na tę samą barwę co i barwa przedmiotu-jądra, inne ze względu na kształt, jeszcze inne ze względu na podobne wymiary lub jakąś inną jeszcze cechę różnicującą, która się dziecku rzuca w oczy. Każdy wykryty przez dziecko konkretny stosunek, każdy związek skojarzeniowy między jądrem a elementem kompleksu jest, jak się okazuje, wystarczającą przyczyną, by dany przedmiot przyporządkować do dobieranej grupy i oznaczyć go wspólną nazwą. Elementy te mogą się zupełnie nie łączyć wzajemnie. Jedyną zasadą ich uogólnienia jest faktyczne ich pokrewieństwo z podstawowym jądrem kompleksu; tym zaś, co je z nim łączy, może być dowolny związek skojarzeniowy. Jeden element może być pokrewny jądru przyszłego kompleksu ze względu na barwę, inny ze względu na formę itd. Jeśli zważyć, że ta różnorodność może cechować nie tylko związek będący cechą podstawową dla danego kompleksu, lecz także związki charakteryzujące sam stosunek między dwoma przedmiotami, staje się oczywiste, jak bardzo różnoraka, nieuporządkowana, mało usystematyzowana i wreszcie nieujednolicona, choć oparta na obiektywnych związkach, jest owa zmienność mnóstwa odkrywanych za każdym razem w kompleksowym myśleniu konkretnych cech. Przedmioty może łączyć nie tylko bezpośrednia tożsamość cech, lecz również ich pokrewieństwo, kontrast, ich związek skojarzeniowy przez styk itd., ale zawsze, niezmiennie konkretny związek. 238 Dla dziecka w tej fazie rozwojowej słowa przestają już oznaczać poszczególne przedmioty, przestają być imionami, natomiast stają się jakby nazwiskami rodzinnymi. Wymieniając słowo dziecko wskazuje na rodzinę rzeczy spokrewnionych najrozmaitszymi liniami pokrewieństwa. Nazywając przedmiot odpowiednim imieniem, przyporządkowuje go ono do konkretnego kompleksu. Nazywając przedmiot dziecko nazywa jego rodzinę. VI Następną fazą rozwoju myślenia kompleksowego jest łączenie przedmiotów i konkretnych wrażeń rzeczy w swoiste grupy, które strukturalnie najbardziej przypominają to, co przyjęto nazywać kolekcjami. Różne konkretne przedmioty łączą się tu na zasadzie wzajemnego dopełniania się wedle jakiejś jednej cechy i tworzą całość złożoną z najrozmaitszych wzajemnie się dopełniających części. Właśnie owa różnorodność zestawu, wzajemne dopełnianie się i łączenie na zasadzie kolekcji cechują ów szczebel w rozwoju myślenia. W warunkach eksperymentalnych dziecko do wskazanego w zadaniu wzorca dobiera figury różniące się kształtem lub barwą, wielkością lub jeszcze inną cechą. Nie dobiera ich jednak chaotycznie lub przypadkowo, lecz kieruje się różnicą lub uzupełnieniem cechy przyjętej za zasadę łączenia. Kolekcja bazująca na takiej strukturze tworzy zbiór przedmiotów różniących się barwą lub kształtem i tworzy zestaw podstawowych barw lub kształtów napotykanych w materiale eksperymentalnym. Ta forma myślenia kompleksowego różni się od operowania kompleksem skojarzeniowym tym zwłaszcza, że do kolekcji nie włącza się przedmiotów będących ze względu na daną właściwość duplikatami. Z każdej grupy przedmiotów wybiera się jak gdyby pojedyncze egzemplarze stanowiące przedstawicieli całej grupy. Zamiast skojarzenia przez podobieństwo działają tu raczej skojarzenia przez kontrast. Co prawda ta forma myślenia często łączy się z wyżej opisaną formą skojarzeniową; tak więc w rezultacie powstaje kolekcja zebrana wedle różnych cech. Dziecko nie trzyma się wówczas konsekwentnie obranej zasady tworzenia kompleksu, lecz łączy skojarzeniowo różne cechy, choć każdą cechę uważa za podstawę kolekcji. 239 Ta długa faza w rozwoju myślenia dziecka posiada swoje głębokie korzenie w konkretnym, poglądowym i praktycznym doświadczeniu dziecka. W swym poglądowym i praktycznym myśleniu dziecko ma zawsze do czynienia z pewnymi kolekcjami rzeczy wzajemnie się dopełniających, jako z pewną całością. Włączanie do kolekcji nowych przedmiotów, praktycznie ważny pod względem funkcjonalnym dobór wzajemnie się dopełniających przedmiotów — oto najczęstsza forma uogólniania konkretnych wrażeń, której uczy dziecko jego doświadczenie poglądowe. Szklanka, spodek j łyżka; nakrycia stołowe składające się z widelca, noża, łyżki i talerza; odzież dziecka — oto wzorce naturalnych kompleksów-kolekcji, z którymi dziecko styka się w swym życiu codziennym. Naturalna więc i zrozumiała to rzecz, że w swym myśleniu werbalnym dziecko dochodzi do wytworzenia takich kompleksów--kolekcji, dobierając przedmioty do połączenia ich w konkretne grupy wedle cechy funkcjonalnego dopełniania się. Zobaczymy później, że również w myśleniu człowieka dorosłego, zwłaszcza w myśleniu neurotyków i chorych umysłowo, takie formy struktur kompleksowych, zbudowane wedle typu kolekcji, pełnią niezwykle doniosłą rolę. Człowiek dorosły rozmawiając o naczyniach lub odzieży bardzo często ma na myśli nie tyle odpowiednie pojęcie abstrakcyjne, ile odpowiednie zestawy konkretnych rzeczy tworzących kolekcję. O ile u podstaw obrazów synkretycznych leżą przede wszystkim emocjonalne i subiektywne związki między wrażeniami, które dziecko przyjmuje za związki rzeczy, a u podstaw skojarzeniowego kompleksu leży powracające i natarczywe podobieństwo cech poszczególnych przedmiotów, o tyle u podstaw kolekcji leżą związki i stosunki rzeczy wzięte z praktycznie czynnego, poglądowego doświadczenia dziecka. Rzec można, że kompleks-ko-lekcja stanowi uogólnienie rzeczy na podstawie ich udziału w operacji praktycznej, na podstawie ich funkcjonalnego współdziałania. Wszystkie te trzy różne formy myślenia interesują nas obecnie nie same przez się, lecz wyłącznie jako różne drogi genetyczne, wiodące do jednego punktu, jakim jest utworzenie pojęcia. VII Po tej drugiej fazie w rozwoju myślenia kompleksowego dziecka należałoby, zgodnie z logiką analizy eksperymentalnej, postawić kompleks łańcuchowy, który też stanowi niezbędny stopień w procesie owej wspinaczki dziecka ku opanowaniu pojęć. Kompleks łańcuchowy tworzy dziecko wedle zasady dynamicznego, czasowego łączenia poszczególnych ogniw w jeden łańcuch i przenoszenia znaczenia poprzez poszczególne ogniwa tego łańcucha. W warunkach eksperymentalnych ten typ kompleksu przedstawia się zwykle następująco: dziecko dobiera do wskazanego w zadaniu wzorca jeden lub kilka przedmiotów wiążących się skojarzeniowo pod jakimś względem; potem jednak zaczyna kierować się przy doborze inną cechą uboczną przedmiotu, który przed chwilą wybrało, a której we wzorcu w ogóle nie ma. Oto dziecko dobiera do wzorca, którym jest żółty trójkąt, kilka figur z wierzchołkami, potem zaś, jeśli ostatnia jest niebieska, dobiera dalsze figury o tej właśnie barwie, np. półkola lub koła. Przy dalszym doborze dziecko może znowu przejść do nowej cechy i dobierać przedmioty na przykład według cechy okrągłości. W procesie tworzenia kompleksu zachodzi cały czas takie właśnie przechodzenie od jednej cechy do drugiej. W ten sposób znaczenie słowa przemieszcza się z ogniwa na ogniwo łańcucha kompleksowego. Każde ogniwo łączy się z poprzednim i następnym, a najważniejszą cechą różnicującą tego typu kompleksy jest to, że charakter związku lub sposób połączenia tego samego ogniwa z poprzednim i następnym może być zupełnie różny. Znowu więc u podłoża kompleksu dostrzegamy związek skojarzeniowy między poszczególnymi konkretnymi elementami, z tym jednak, że tym razem związek wcale nie musi łączyć każdego poszczególnego ogniwa z wzorcem. Każde ogniwo włączając się do kompleksu staje się takim samym równoprawnym jego członem jak sam wzorzec i znowu któraś z jego cech wywołując skojarzanie może się stać centrum przyciągania dla szeregu konkretnych przedmiotów. Widzimy tu zupełnie wyraźnie, jak dalece myślenie kompleksowe jest poglądowo-konkretne i obrazowe. Przedmiot włączany w kompleks przez skojarzenie wchodzi w ów kompleks jako da- 240 16 _ wybrane prace psychologiczne 241 ny konkretny przedmiot z wszystkimi swoimi cechami, a bynajmniej nie jako nośnik jakiejś jednej tylko określonej cechy, dzięki której zaliczono go do danego kompleksu. Dziecko nie wyodrębnia tej cechy od wszystkich pozostałych. Nie spełnia też ona żadnej specyficznej roli pośród pozostałych cech. Wysuwa się tylko na pierwszy plan ze względu na swe znaczenie funkcjonalne, ale poza tym jest równa wśród równych, jest jedną z wielu cech. I oto już jasno rysuje się nam podstawowa właściwość myślenia kompleksowego, odróżniająca je od myślenia pojęciowego. Rzecz w tym, że w kompleksie — w odróżnieniu od pojęć — nie istnieją hierarchiczne związki ani hierarchiczne stosunki między cechami. Wszystkie cechy są w zasadzie równe funkcjonalnie. Stosunek ogólności do konkretu, a więc kompleksu do każdego poszczególnego konkretnego elementu jako składnika kompleksu, wzajemny stosunek elementów, wreszcie zasada tworzenia uogólnienia — wszystkie te momenty układają się zupełnie inaczej przy tworzeniu pojęcia. W kompleksie łańcuchowym może w ogóle nie być ośrodka strukturalnego. Poszczególne konkretne elementy mogą się łączyć niezależnie od centralnego elementu (wzorca). Mogą więc nie mieć nic wspólnego z innymi elementami, a mimo to należeć do jednego kompleksu po prostu dlatego, że mają jakąś wspólną cechę z innym elementem, który z kolei wiąże się z trzecim itd. Pierwszy element i trzeci mogą się nie wiązać bezpośrednio z sobą, ale oba — każdy ze względu na jakąś swoją cechę — wiążą się z drugim. Możemy więc rozpatrywać kompleks łańcuchowy jako najczystszą postać myślenia kompleksowego, albowiem w odróżnieniu od kompleksu skojarzeniowego, w którym bądź co bądź istnieje jakiś element centralny (wzorzec), ten kompleks pozbawiony jest jakiegokolwiek ośrodka. Słowem, w kompleksie skojarzeniowym związki poszczególnych elementów powstają mimo wszystko dzięki jakiemuś wspólnemu im wszystkim elementowi, tworzącemu ośrodek kompleksu, podczas gdy w kompleksie łańcuchowym tego ośrodka nie ma. Związek istneje w nim o tyle, o ile możliwe jest faktyczne zbliżenie między poszczególnymi elementami. Koniec łańcucha może nie mieć nic wspólnego z począt- kiem. Aby zaś oba należały do jednego kompleksu, wystarczy, aby je wiązały ogniwa pośrednie. Charakteryzując stosunek każdego konkretnego elementu do całego kompleksu, można więc powiedzieć, że w skład kompleksu — w odróżnieniu od pojęcia — konkretny element wchodzi jako realna poglądowa jednostka z wszystkimi jej faktycznymi cechami i związkami. Kompleks nie stoi ponad swoimi elementami, jak pojęcie nad konkretnymi i wchodzącymi w jego skład przedmiotami. Kompleks faktycznie zlewa się z konkretnymi przedmiotami, które się nań składają i wzajemnie się wiążą. Zespolenie się tego, co ogólne, z tym, co jednostkowe, kompleksu z elementem — ów amalgamat psychiczny — stanowi wedle słów Wernera najistotniejszą cechę myślenia kompleksowego w ogóle, a kompleksu łańcuchowego w szczególności. Wskutek tego kompleks, de facto nieodłączny od konkretnej grupy połączonych przezeń przedmiotów i bezpośrednio zlewający się z nią, przybiera często wysoce nieokreślony, jak gdyby rozlany charakter. Jedne związki niepostrzeżenie przechodzą w inne, ich charakter i postać niepostrzeżenie się zmieniają. Wystarczy jakieś odległe podobieństwo, jakaś najbardziej powierzchowna zbieżność cech, by powstał realny związek. Często cechy wydają się bliskie, nie tyle dlatego, że są podobne, ile raczej dlatego, że łączy je mgliste wrażenie jakiejś ich wspólnoty. Powstaje to, co w warunkach analizy eksperymentalnej nazywam czwartą fazą rozwoju myślenia kompleksowego i określam mianem kompleksu dyfuzyjnego. VIII Cechą istotną, wyróżniającą ów czwarty typ kompleksu jest to, że cecha łącząca przez skojarzenie poszczególne i konkretne elementy i kompleksy rozlewa się, staje się jak gdyby nieokreślona, rozlana, mglista, w wyniku czego powstaje kompleks, w którym konkretne grupy obrazów lub przedmiotów tworzą związek nieokreślony, dyfuzyjny. Na przykład, dziecko dobiera do zadanego wzorca (żółtego trójkąta) nie tylko trójkąty, ale i trapezy, ponieważ mu one przypominają trójkąty z odciętym wierzchoł- w» 243 kiem. Potem do trapezów dodaje kwadraty, do kwadratów sze-ściokąty, do sześciokątów półkola i wreszcie koła. Jak kształt obrany za cechę podstawową rozlewa się i staje się nieokreślony, podobnie zlewają się niekiedy barwy, gdy podstawą kompleksu jest rozlana cecha barwy. Dziecko dobiera do żółtych przedmiotów zielone, do zielonych niebieskie, do niebieskich czarne. Ta forma myślenia kompleksowego, również bardzo trwała i ważna w naturalnych warunkach rozwojowych dziecka, jest dla analizy eksperymentalnej o tyle interesująca, że najwyraźniej pozwala ujawnić jeszcze jedną niezwykle istotną cechę myślenia kompleksowego — nieokreśloność jego konturów, brak ostrych granic. Jak archaiczne plemię biblijne, owo konkretne połączenie ludzi w ramach rodziny, marzyło, by się rozmnożyć i stać tak licznym jak gwiazdy na niebie lub piasek w morzu, tak kompleks rozlany w myśleniu dziecka, jako takie właśnie połączenie rzeczy w obrębie rodziny, otwiera nieograniczone możliwości rozszerzenia i włączenia do plemienia podstawowego coraz nowych, konkretnych przedmiotów. O ile kompleks-kolekcja przedstawia się w życiu codziennym dziecka przede wszystkim jako uogólnienie utworzone na podstawie funkcjonalnego pokrewieństwa poszczególnych przedmiotów, o tyle prototypem życiowym, naturalnym analogiem rozlanego kompleksu w rozwoju myślenia dziecka są uogólnienia tworzone przez dziecko w tych właśnie dziedzinach jego myślenia, które się nie poddają praktycznej weryfikacji, a więc w dziedzinach myślenia niepoglądowego i niepraktycznego. Wiemy, jakie nieoczekiwane zestawienia, często niepojęte dla człowieka dorosłego, jakie skoki myślowe, jakie ryzykowne uogólnienia, jakie dyfuzyjne przejścia można często zaobserwować u dziecka, gdy ono zaczyna wnioskować lub myślami przekraczać granice swego poglądowo--przedmiotowego światka i swego praktycznego doświadczenia. Dziecko wstępuje tu w świat rozlanych uogólnień, w którym cechy stają się płynne i niepostrzeżenie przechodzą jedna w drugą. Nie ma tu jasnych konturów. Dominują nie mające granic kompleksy, zaskakujące często uniwersalnością związków. A jednak wystarczy uważnie przeanalizować taki kompleks, aby się przekonać, że zasada jego budowy jest ta sama co zasada 244 budowy ograniczonych kompleksów konkretnych. I tu, i tam dziecko nie wychodzi poza granice poglądowo-obrazowe, konkretne, faktyczne związki między poszczególnymi przedmiotami. Różnica w tym jedynie, że w tej mierze, w jakiej kompleks ten łączy w sobie rzeczy spoza praktycznego kręgu poznania dziecka, związki te bazują na nieadekwatnych, nieokreślonych, chwiejnych cechach. IX Tak oto dochodzimy do ostatniej formy myślenia kompleksowego, wieńczącej obraz rozwoju tego typu myślenia. Forma ta ma ogromne znaczenie zarówno w warunkach eksperymentalnych, jak w realnym, codziennym życiu dziecka. Rzuca ona światło na wszystkie już przebyte przez dziecko szczeble myślenia kompleksowego, a zarazem służy za pomost do przejścia na nowy i najwyższy szczebel, na szczebel tworzenia pojęć. Ten typ kompleksu nazywam pseudopojęciem, a to na tej podstawie, że uogólnienie powstające w myśleniu dziecka przypomina zewnętrznie pojęcia używane przez człowieka dorosłego, choć w istocie jego natura psychologiczna jest z gruntu odmienna od pojęcia w ścisłym tego słowa znaczeniu. Uważne spojrzenie na ten ostatni szczebel w rozwoju myślenia kompleksowego upewnia nas, że mamy tu kompleksowe połączenie szeregu konkretnych przedmiotów, które fenotypowo, tzn. wyglądem zewnętrznym, wszystkimi w ogóle właściwościami przypomina pojęcie, lecz genetycznie, ze względu na warunki swego powstania i rozwoju, ze względu na związki przyczynowo-dyna-miczne, które leżą u jego podłoża, wcale pojęciem nie jest. Zewnętrznie jest to pojęcie, od wewnątrz — to kompleks. Toteż nazywam je pseudopojęciem. Dziecko tworzy pseudopojęcie w eksperymentalnych warunkach zawsze wtedy, gdy do wskazanego mu w zadaniu wzorca dobiera szereg przedmiotów, które można dobrać i połączyć również na podstawie jakiegoś wyabstrahowanego pojęcia. A więc uogólnienie to mogłoby powstać również na podstawie pojęciowej, lecz u dziecka powstaje na gruncie myślenia kompleksowego. Tylko rezultat końcowy dowodzi, że uogólnienie kompleksów jest zbieżne z uogólnieniem utworzonym na podstawie pojęcio- 245 wej. Tak np. dziecko dobiera do wskazanego w zadaniu wzorca (żółtego trójkąta) wszystkie trójkąty, jakie się znajdują w materiale eksperymentalnym. Taka grupa mogłaby powstać również na podstawie myślenia oderwanego. U podstaw tego uogólnienia mogłoby leżeć pojęcie, czy też idea trójkąta. Lecz w istocie, jak dowodzi badanie i analiza eksperymentalna, dziecko łączy przedmioty kierując się konkretnymi, faktycznymi, poglądowymi związkami, na zasadzie zwykłego kojarzenia. Dziecko zbudowało tylko ograniczony kompleks skojarzeniowy i doszło do tego samego punktu, lecz przez cały czas szło zupełnie inną drogą. Ten typ kompleksu, ta forma myślenia poglądowego, dominuje w realnym myśleniu dziecka zarówno funkcjonalnie, jak i genetycznie. Powinniśmy więc nieco dokładniej przeanalizować ten węzłowy moment w rozwoju pojęć u dziecka, ową przełęcz dzielącą myślenie kompleksowe od pojęciowego, a zarazem wiążącą oba te szczeble genetyczne w kształtowaniu się pojęć. X Przede wszystkim należy zaznaczyć, że w potocznym myśleniu dziecka pseudopojęcia są najbardziej rozpowszechnione i dominują nad wszystkimi pozostałymi formami myślenia kompleksowego, a często stanowią jedyną niemal jego formę w wieku przedszkolnym. Fakt, że ta forma myślenia kompleksowego tak powszechnie występuje, ma swe głębokie funkcjonalne podstawy i takież znaczenie. Przyczyną tego rozpowszechnienia i niemal absolutnej dominacji tej formy jest to, że w myśleniu dziecka kompleksy odpowiadające znaczeniu słów nie rozwijają się swobodnie i spontanicznie, drogami wyznaczonymi przez samo dziecko, lecz rozwojowi ich nadaje kierunek mowa dorosłych, w której znaczenia słów są już ustalone. Tylko podczas eksperymentu uwalniamy dziecko od tego ukierunkowującego wpływu wyrazów naszego języka z już wypracowanym i trwałym zakresem znaczeniowym, by mu pozwolić tworzyć znaczenia słów i kompleksowe uogólnienia wedle własnego i swobodnego wyboru. Na tym polega ogromne znaczenie eksperymentu, który pozwala nam poznać przejawy własnej aktywności dziecka w toku przyswajania języka dorosłych. Ekspery- 246 ment dowodzi, czym byłby język dziecka i do jakich uogólnień by je doprowadziło jego myślenie, gdyby nie kierowało się językiem otoczenia, wytyczającym z góry ten krąg konkretnych przedmiotów, który można objąć znaczeniem danego wyrazu. Ktoś czytając powyższe zdanie mógłby zarzucić, że użyty w nim tryb warunkowy świadczy raczej przeciw eksperymentowi niż na jego korzyść. Dziecko bowiem w toku rozwoju nie ma przecież swobody wyboru znaczeń, które mu mowa dorosłych narzuca. Zarzut ten można odparować, wskazując, że eksperyment uczy nas nie tylko tego, co by się stało, gdyby dziecko było wolne od ukierunkowującego wpływu mowy dorosłych i rozwijało swoje uogólnienia samodzielnie i swobodnie. Eksperyment ujawnia swą zamaskowaną dla powierzchownej obserwacji realnie przebiegającą czynność dziecka w tworzeniu uogólnień, która to czynność nie ulega unicestwieniu, lecz tylko zamaskowaniu, przybierając postać bardziej złożoną dzięki ukierunkowującemu wpływowi mowy otoczenia. Kierowane stałymi i trwałymi znaczeniami słów, myślenie dziecka nie zmienia podstawowych praw swej czynności. Prawa te uzyskują tylko swoisty wyraz w konkretnych warunkach, w jakich przebiega realny rozwój myślenia dziecka. Mowa otoczenia, z jej ustalonymi, trwałymi znaczeniami, ma decydujące znaczenie dla rozwoju uogólnień u dziecka. Wiąże ona aktywność dziecka, wyznaczając jej określony, ściśle wytyczony tor. Atoli idąc tym określonym, arbitralnie wyznaczonym torem, dziecko myśli tak, jak potrafi na danym szczeblu rozwoju swego intelektu. Człowiek dorosły za pośrednictwem mowy może wyznaczyć drogę rozwoju uogólnień dziecka i końcowy punkt tej drogi, to znaczy samo uogólnienie. Lecz dorośli nie mogą przekazać dziecku ich sposobu myślenia. Dziecko przyswaja sobie od nich gotowe znaczenia wyrazów. Nie musi samo sobie dobierać konkretnych przedmiotów i kompleksów. Drogi do rozszerzania i przenoszenia znaczeń słów torują dziecku ludzie z jego otoczenia w procesie porozumiewania się z nim. Dziecko nie może sobie jednak od razu przyswoić sposobu myślenia dorosłych. Uzyskuje wytwór zbieżny z wytworem dorosłych, choć zdobyty dzięki zupełnie innym operacjom intelektualnym, za pomocą specyficznego sposobu myślenia. Ten właśnie wytwór 247 nazywam pseudopojęciem. Jest to coś, co praktycznie jest zbieżne ze znaczeniem słowa ludzi dorosłych, ale wewnętrznie głęboko się od niego różni. Byłoby jednak poważnym błędem widzieć w tej dwoistości wytwór rozpadu, czy też rozdwojenie w myśleniu dziecka. Rozpad czy rozdwojenie widzi tylko obserwator badający proces z dwóch punktów widzenia. Dla dziecka natomiast istnieją tylko kompleksy będące równoważnikami pojęć ludzi dorosłych, a więc pseudopojęcia. Możemy sobie doskonale wyobrazić takie oto wypadki, które niejednokrotnie obserwowaliśmy przy eksperymentalnym tworzeniu pojęć: dziecko tworzy kompleks o wszystkich typowych — strukturalnych, funkcjonalnych i genetycznych — właściwościach myślenia kompleksowego, lecz wytwór tego myślenia kompleksowego zbieżny jest praktycznie z uogólnieniem, które można by wytworzyć za pomocą myślenia pojęciowego. Wskutek tej zbieżności wytworu myślenia jest niezmiernie trudno w badaniu rozpoznać, z czym właściwie mamy do czynienia, z myśleniem kompleksowym czy pojęciowym. To zamaskowanie tej formy myślenia kompleksowego, wynikające z zewnętrznego podobieństwa pseudopojęcia do prawdziwego pojęcia, jest największą przeszkodą w genetycznej analizie myślenia. Ta właśnie okoliczność wprowadziła wielu badaczy w błąd, o czym mówiliśmy na początku tego rozdziału. Zewnętrzne podobieństwo myślenia dziecka trzyletniego do myślenia człowieka dorosłego, praktyczna zbieżność semantyczna słów dziecka i człowieka dorosłego, która umożliwia im porozumiewanie się wzajemne, funkcjonalna ekwiwalentność kompleksu i pojęcia — wszystko to doprowadziło badaczy do fałszywego wniosku, że w myśleniu dziecka trzyletniego już jest dana, w nierozwiniętej co prawda postaci, cała pełnia form czynności intelektualnych człowieka dorosłego i że w wieku przejściowym nie ma żadnego zasadniczego przełomu, żadnego naprawdę nowego kroku w opanowaniu pojęć. Genezę tego błędu łatwo zrozumieć. Dziecko bardzo wcześnie przyswaja sobie wiele słów, których znaczenie jest dla niego zbieżne ze znaczeniami słów ludzi dorosłych. Dzięki możliwości rozumienia powstaje wrażenie, że końcowy punkt w rozwoju znaczenia słowa jest zbieżny z punktem początkowym, że na samym początku już jest dane gotowe pojęcie, że więc nie ma miejsca dla 248 rozwoju. Kto identyfikuje (jak to uczynił Ach) pojęcie z początkowo podkładanym pod słowo znaczeniem, ten niechybnie wyciągnie taki fałszywy i iluzoryczny wniosek. Znalezienie granicy między pseudopojęciem a prawdziwym pojęciem jest niezwykle trudne, niemal niedostępne dla czysto formalnej analizy fenotypowej. Jeśli sądzić według podobieństwa zewnętrznego, pseudopojęcie tak przypomina prawdziwe pojęcie, jak wieloryb rybę. Jeśli jednak zastanowić się nad „pochodzeniem gatunku" form czy to intelektualnych, czy zwierzęcych, to pseudopojęcie należałoby równie bezspornie odnieść do myślenia kompleksowego jak wieloryba do ssaków. Tak więc analiza prowadzi do wniosku, że w pseudopojęciu jako w najbardziej rozpowszechnionej konkretnej formie myślenia kompleksowego dziecka kryje się wewnętrzna sprzeczność, która znalazła wyraz już w samej nazwie i która, z jednej strony, stwarza niezwykłe trudności w badaniu naukowym tego zjawiska, a z drugiej strony — stanowi o jego kolosalnym znaczeniu funkcjonamo-genetycznym, jako najważniejszym i decydującym momencie w procesie rozwoju dziecięcego myślenia. Sprzeczność ta polega na tym, że w postaci pseudopojęcia jawi się nam kompleks funkcjonalnie tak równoważny pojęciu, że w toku werbalnego porozumiewania się z dzieckiem i wzajemnego rozumienia człowiek dorosły nie dostrzega różnicy między tym kompleksem a pojęciem. Mamy więc kompleks, który praktycznie pokrywa się z pojęciem i faktycznie obejmuje ten sam krąg konkretnych przedmiotów co pojęcie. Jest to jakby cień pojęcia, jego zarys. Wedle obrazowego wyrażenia jednego z badaczy, mamy obraz, którego „żadną miarą nie sposób przyjąć za zwykły znak pojęcia; to raczej malowidło, myślowy rysunek pojęcia, maleńka opowieść o nim". Z drugiej zaś strony, mamy tu przed sobą kompleks, tzn. uogólnienie wytworzone na zupełnie innych zasadach niż prawdziwe pojęcie. Jak ta realna sprzeczność powstaje, czym jest uwarunkowana, powiedzieliśmy już wyżej. Widzieliśmy, że mowa otaczających dziecko ludzi dorosłych, mowa z jej stałymi i określonymi znaczeniami, toruje drogi rozwojowi uogólnień dziecięcych, określa krąg wytworów kompleksowych. Dziecko nie wybiera znaczenia 249 dla słowa. Jest ono mu dane w procesie werbalnego porozumiewania się z dorosłymi. Dziecko nie tworzy swobodnie swoich kompleksów. Ono je znajduje w stanie gotowym, rozumiejąc mowę innych. Dziecko nie dobiera sobie swobodnie poszczególnych konkretnych elementów, by je włączyć w taki czy inny kompleks. Ono otrzymuje już gotowy, uogólniony przez dane słowo szereg rzeczy konkretnych. Dziecko nie przyporządkowuje spontanicznie danego słowa do danej konkretnej grupy i nie przenosi jego znaczenia z przedmiotu na przedmiot, rozszerzając krąg przedmiotów objętych kompleksem. Ono jedynie podąża za mową dorosłych, przyswajając sobie już ustalone i dane mu w gotowej postaci konkretne znaczenia słów. Mówiąc prościej, dziecko nie tworzy swej mowy, lecz przyswaja sobie gotową mowę otaczających go ludzi dorosłych. W ten sposób powiedzieliśmy właściwie wszystko. Również i to, że dziecko samo nie tworzy kompleksów odpowiadających znaczeniu słowa, lecz znajduje je już gotowe, poklasyfikowane za pomocą ogólnych słów i nazw. Dzięki temu jego kompleksy pokrywają się z pojęciami ludzi dorosłych i dzięki temu powstaje pseudopojęcie, czyli pojęcie-kompleks. Mówiłem jednak również, że mimo zewnętrznej zbieżności końcowego produktu myślenia dziecka z pojęciem dorosłych dziecko bynajmniej nie jest podobne do dorosłego pod względem sposobu myślenia, typu operacji intelektualnych, dzięki którym dochodzi ono do pseudopojęcia. Dlatego to właśnie można mówić o ogromnym funkcjonalnym znaczeniu pseudopojęcia jako szczególnej, dwoistej, wewnętrznie sprzecznej postaci myślenia dziecka, operacji intelektualnych, które je doprowadzają do pseudopojęcia. Gdyby pseudopojęcie nie było dominującą formą myślenia dziecka, tworzone przez nie kompleksy — jak to ma miejsce w praktyce eksperymentalnej, kiedy to dziecko nie jest skrępowane podanymi znaczeniami słowa — rozmijałyby się z pojęciami dorosłego zdążając w zupełnie innych kierunkach. Wzajemne porozumiewanie się przy użyciu słów, werbalne obcowanie dorosłego z dzieckiem byłoby niemożliwe. Komunikacja jest możliwa tylko dzięki temu, że w istocie kompleksy dziecka pokrywają się z pojęciami dorosłego. Pseudopojęcia i pojęcia są co do swej intelektualnej treści funkcjonalnie równoważne. Ta 250 ważna okoliczność decyduje, jak zaznaczyłem, o wielkim znaczeniu funkcjonalnym pseudopojęcia: oto dziecko myślące kompleksami i dorosły myślący pojęciami rozumieją się i porozumiewają, w istocie bowiem ich myślenie spotyka się w kompleksach-poję-ciach. Na początku tego rozdziału mówiłem już, że cała trudność genetycznego problemu pojęcia u dziecka polega na tym, aby zrozumieć tę wewnętrzną sprzeczność w pojęciach dziecka. Słowo od zarania swego rozwoju jest środkiem komunikacji i wzajemnego porozumienia między dzieckiem a dorosłym. Ten funkcjonalny moment wzajemnego porozumiewania się przy użyciu słów, jak to udowodnił Ach, rodzi określone znaczenia słowa i dzięki temu staje się ono nośnikiem pojęcia. Bez tego funkcjonalnego momentu wzajemnego porozumiewania się — powiada Uznadze — żaden kompleks dźwiękowy nie mógłby stać się nośnikiem jakiegokolwiek znaczenia i nie mogłyby powstać żadne pojęcia. Lecz, jak wiadomo, wzajemne porozumiewanie się człowieka dorosłego z dzieckiem za pomocą mowy, ich kontakt słowny zawiązuje się niezwykle wcześnie i to właśnie, jak już powiedziano, było powodem przekonania niektórych badaczy, że pojęcia rozwijają się równie wcześnie. Tymczasem, jak już mówiliśmy, przytaczając poglądy Uznadze, pełnowartościowe pojęcia rozwijają się w myśleniu dziecka stosunkowo późno, a tylko wzajemne porozumiewanie się słowne dziecka i dorosłego zaczyna się bardzo wcześnie. „Jest rzeczą zupełnie jasną, powiada Uznadze, że słowa, nie osiągnąwszy jeszcze szczebla w pełni rozwiniętych pojęć, przejmują funkcję tych ostatnich i mogą być środkiem porozumiewania się ludzi mówiących". Zadaniem badacza jest właśnie poznanie rozwoju tych form myśli, których nie należy uważać za pojęcia, lecz za ich równoważniki funkcjonalne. Sprzeczność między późnym rozwojem pojęcia a wczesnym rozwojem wzajemnego porozumiewania się słownego znika w pseudopojęciu jako takiej formie myślenia kompleksowego, która umożliwia zbieżność myślenia i porozumiewanie się dziecka z dorosłym. Tak więc wykryliśmy zarówno przyczyny, jak i znaczenie tej niesłychanie ważnej formy dziecięcego myślenia kompleksowego. Pozostaje jeszcze do powiedzenia kilka słów o genetycznym zna- 251 czeniu tego szczytowego szczebla w rozwoju myślenia dziecka. Rzecz zrozumiała, że dzięki wyżej opisanej, dwoistej funkcjonalnej naturze pseudopojęcia ten szczebel w rozwoju myślenia dziecka uzyskuje zupełnie wyjątkowe znaczenie genetyczne. Szczebel ten stanowi ogniwo między myśleniem kompleksowym a myśleniem pojęciowym, łączące oba te wielkie szczeble w rozwoju myślenia dziecięcego; znajdujemy w nim wyjaśnienie procesu powstawania pojęć u dziecka. Przez swą wewnętrzną sprzeczność, będąc jeszcze kompleksem, już zawiera w sobie po-siew przyszłego pojęcia, które z niego kiełkuje. Porozumiewanie się słowne z dorosłymi staje się więc potężnym motorem rozwoju pojęć u dziecka. Przejście od myślenia kompleksowego do pojęciowego dokonuje się u niego niepostrzeżenie, ponieważ praktycznie pseudopojęcia dziecięce zbiegają się z pojęciami dorosłych. Tak oto przedstawia się swoista prawidłowość genetyczna, która jest raczej ogólną zasadą aniżeli wyjątkiem w całym intelektualnym rozwoju dziecka. Rzecz w tym, że dziecko wcześniej zaczyna używać pojęć i operować nimi, niż je sobie uprzytamnia. Pojęcie „w sobie" i „dla innych", które już zawiera się w pseudo-pojęciu, jest podstawową przesłanką genetyczną rozwoju pojęcia w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Tak więc stadium tworzenia pseudopojęć jako szczególna faza w rozwoju kompleksowego myślenia dziecka stanowi uwieńczenie rozwoju na drugim jego szczeblu i otwiera przejście na trzeci szczebel w rozwoju myślenia dziecka, będąc łączącym te dwa szczeble ogniwem. Jest to most przerzucony między konkretnym, poglądowo-obrazowym myśleniem dziecka a myśleniem abstrakcyjnym. XI Opis tej ostatniej, wieńczącej fazy rozwoju kompleksowego myślenia dziecka wyczerpuje tym samym treść całej drogi rozwoju pojęcia. Spoglądając na nią jeszcze raz, nie będę powtarzał tych wyróżniających ją właściwości, które podkreślałem analizując poszczególne formy myślenia kompleksowego. Wydaje się, że w toku tej analizy dostatecznie wyraźnie określone zostały granice dolne i górne dzięki wykryciu cech wyróżniających ją od obrazów synkretycznych, z jednej, i od pojęć, z drugiej strony. 252 Brak jednolitych związków, brak hierarchii, konkretno-poglą-dowy charakter podstawowych związków, swoisty stosunek tego, co ogólne, do tego, co szczegółowe, i przeciwnie, swoisty stosunek poszczególnych elementów względem siebie, wreszcie zasada budowy uogólnienia — wszystko to przewinęło się przed nami w całej swojej specyfice, jako bardzo różniące się od niższych i wyższych typów uogólnienia. Prześledziliśmy różne formy myślenia kompleksowego na tyle, na ile pozwolił nam eksperyment. Powinniśmy jeszcze poczynić kilka uwag co do niektórych właściwości analizy eksperymentalnej, fałszywe bowiem ich rozumienie może doprowadzić do błędnej interpretacji tego, co wyżej powiedziano. Eksperymentalnie wywołany proces kształtowania pojęć nigdy nie jest jakimś lustrzanym odbiciem realnych procesów rozwojowych, tak jak one przebiegają w rzeczywistości. Wydaje się jednak, że nie jest to brak, lecz ogromna zaleta analizy eksperymentalnej. Analiza ta bowiem pozwala wykryć w formie wyodrębnionej samo jądro genetycznego procesu kształtowania pojęć, stanowi klucz do prawidłowego rozumienia realnego procesu rozwoju pojęć, czyli procesu rzeczywiście zachodzącego w życiu dziecka. Myślenie dialektyczne nie przeciwstawia dlatego logicznej metody poznania metodzie historycznej. Wedle znanego wyrażenia Engelsa, „logiczna metoda badania jest metodą historyczną, tylko że wyzwoloną od jej formy historycznej i od zaburzających przejrzystość układu historycznych przypadkowości. Logiczny tok myśli zaczyna się od tego, od czego zaczyna się historia, i jego dalszy rozwój nie jest niczym innym jak odbiciem procesu historycznego w abstrakcyjnej i teoretycznie konsekwentnej formie, lecz odbiciem poprawionym zgodnie z prawami, których nas uczy sama rzeczywistość historyczna, albowiem logiczny sposób badania pozwala zgłębić każdy moment rozwojowy w jego najbardziej dojrzałym stadium, w jego klasycznej formie". Stosując tę ogólną zasadę metodologiczną do naszego konkretnego badania osiągnęliśmy to, że również wyliczone tu podstawowe formy myślenia konkretnego przedstawiają najważniejsze momenty rozwojowe w ich najbardziej dojrzałym stadium, w ich klasycznej formie, w ich czystej postaci, doprowadzonej do granic 253 logiki. W rzeczywistym toku rozwoju występują one w formie zawiłej i przemieszanej, podczas gdy ich opis logiczny, jak to podpowiada analiza eksperymentalna, jest odbiciem abstrakcyjnym rzeczywistego przebiegu rozwoju pojęć. Tak więc wydobyte w toku analizy eksperymentalnej najważniejsze momenty rozwoju pojęć powinniśmy pojmować historycznie, jako odbicie najważniejszych stadiów rzeczywistego rozwoju myślenia dziecka. Historyczne ich rozpatrywanie stanowi klucz do logicznego rozumienia pojęć. Rozwojowy punkt widzenia powinien być punktem wyjściowym dla wyjaśniania każdego procesu i poszczególnych jego momentów. Pewien współczesny psycholog zaznacza, że morfologiczne rozpatrywanie złożonych struktur psychologicznych i ich przejawów bez analizy genetycznej musi być niedoskonałe. „Im bardziej złożone są badane procesy — pisze ten autor — tym większy udział w nich mają uprzednie przeżycia, tym bardziej wymagają precyzyjnego postawienia problemu, metodologicznego opracowania, rozwojowego ujmowania związków, nawet wówczas, gdy chodzi tylko o elementy czynności stanowiące treść jednego przekroju świadomości". Czysto morfologiczne badanie jest tym mniej możliwe, dowodzi ten autor, im wyższy jest stopień organizacji i zróżnicowania struktur psychologicznych. „Bez analizy i syntezy genetycznej — pisze on — bez zbadania poprzedniego bytu tego, co ongiś było całością, bez ogólnego porównania wszystkich jego komponentów, nie potrafimy nigdy rozstrzygnąć, co należy uważać za ongiś elementarne i co stało się nośnikiem istotnych stosunków wzajemnych. Jedynie porównawcze badanie wielu przekrojów genetycznych może nam krok za krokiem odkryć rzeczywistą strukturę i więź poszczególnych struktur psychologicznych". Rozwój jest kluczem do rozumienia każdej wyższej formy. „Najwyższym prawem genetycznym — powiada Gesell — jest chyba następujące: każdy aktualny moment rozwojowy bazuje na rozwoju wcześniejszym. Rozwój nie jest zwykłą funkcją, którą by można wyrazić sumą x jednostek dziedziczności i y jednostek środowiska. Jest to kompleks historyczny odzwierciedlający na każdym ze swoich szczebli zawarte w nim elementy przeszłości. Innymi słowy, sztuczny dualizm środowiska i dziedziczności wie- 254 dzie nas na manowce. Przesłania nam bowiem fakt, że rozwój jest procesem nieprzerwanym i samowarunkującym się, a nie marionetką, którą wprawiamy w ruch szarpiąc za dwife nitki" (31, s. 218). Tak więc eksperymentalna analiza kształtowania się pojęć prowadzi bezpośrednio do analizy funkcjonalnej i genetycznej. Po analizie morfologicznej powinniśmy się starać zbliżyć odkryte najważniejsze formy myślenia kompleksowego do form rzeczywiście spotykanych w procesie rozwoju dziecka. Do analizy eksperymentalnej powinniśmy wprowadzić perspektywę historyczną oraz genetyczny punkt widzenia. Z drugiej zaś strony, powinniśmy naświetlić rzeczywisty przebieg rozwoju myślenia dziecka za pomocą danych analizy eksperymentalnej. Zbliżenie analizy eksperymentalnej i analizy genetycznej, eksperymentu i rzeczywistości prowadzi od morfologicznej analizy myślenia kompleksowego do badania kompleksów w działaniu, w ich realnym funkcjonalnym znaczeniu, w ich realnej strukturze genetycznej. W ten sposób naszym zadaniem jest łączenie analizy morfologicznej z funkcjonalną, eksperymentalnej z genetyczną. Należy na faktach realnego rozwoju sprawdzić dane analizy eksperymentalnej, by za ich pomocą naświetlić rzeczywisty przebieg rozwoju pojęć. XII Tak więc podstawowy wniosek z naszego badania rozwoju pojęć na drugim szczeblu można sformułować następująco: u dziecka na szczeblu myślenia kompleksowego znaczeniu słów odpowiadają określone przedmioty, dzięki czemu staje się możliwe rozumienie go przez dorosłych, lecz myśli ono inaczej niż dorosły, posługuje się innymi operacjami intelektualnymi. Jeśli zasada ta jest słuszna, można ją sprawdzić funkcjonalnie. Jeśli porównamy pojęcia dorosłych i kompleksy dzieci w działaniu, to różnica psychologiczna między nimi powinna wystąpić bardzo wyraźnie. Jeżeli kompleks utworzony przez dziecko różni się od pojęcia, to czynność myślenia kompleksowego będzie przebiegała inaczej niż czynność myślenia pojęciowego. Chciałbym dlatego poniżej skonfrontować pokrótce wyniki naszej ana- 255 lizy z ustalonymi w psychologii danymi na temat właściwości myślenia dziecka i rozwoju myślenia prymitywnego w ogóle, by w ten sposób sprawdzić funkcjonalnie, w żywym działaniu, wykryte przez nas właściwości myślenia kompleksowego. Pierwszym zjawiskiem w historii rozwoju myślenia dziecka, które nas tu interesuje, jest ogólnie znany fakt przenoszenia znaczeń pierwszych słów dziecka na zasadzie zwykłej asocjacji. Jeżeli stwierdzimy, jakie grupy przedmiotów i w jaki sposób dziecko łączy, przenosząc znaczenia swych pierwszych słów, to znajdziemy przykład tego, co w eksperymentach nazwaliśmy kompleksem skojarzeniowym i obrazem synkretycznym. Posłużmy się przykładem wziętym od Idelbergera. Oto dziecko w 251 dniu życia oznacza słowem „au-au" stojącą na kredensie porcelanową figurkę dziewczynki, swoją ulubioną zabawkę. W 307 dniu życia oznacza tym samym słowem psa szczekającego na podwórzu, portrety dziadzia i babci, swojego konika, zegar ścienny, a w 331 boa futrzane z psią główką oraz inne boa bez takiej główki. Darzy przy tym szczególną uwagą szklane oczy. W 334 dniu życia nazwę tę otrzymuje gumowy ludzik, który piszczy przy naciśnięciu, w 396 dniu czarne spinki przy koszuli ojca, a w 433 dniu perły na sukni oraz termometr kąpielowy. Analizując ten przykład, Werner wysuwa wniosek, że słowem „au-au" dziecko oznacza mnóstwo przedmiotów, które można uporządkować następująco: po pierwsze, psy i zabawki wyo-^ brażające psy, dalej małe, podłużne, podobne do lalki przedmioty, takie jak lalka gumowa, termometr kąpielowy itp., oraz, po drugie, spinki, perły i inne drobne przedmioty. Podstawą tego łączenia jest podłużna forma lub błyszcząca powierzchnia, przypominająca oko. Widzimy więc, że dziecko łączy poszczególne konkretne przedmioty wedle zasady kompleksu. Takie naturalne kompleksy wypełniają cały pierwszy rozdział historii rozwoju słowa u dziecka. W znanym, często przytaczanym przykładzie dziecko oznacza słowem „kwa" najpierw kaczkę pływającą po stawie, a potem każdą ciecz, nie wyłączając mleka, które pije ze swojej buteleczki. Ujrzawszy wizerunek orła na monecie, nazywa orłem i samą monetę, a także wszystkie przedmioty okrągłe, przypominające monetę. Jest to typowy przykład kompleksu łańcuchowego, kiedy 256 to każdy przedmiot włącza się do kompleksu wyłącznie na podstawie jakiejś wspólnej cechy, przy czym charakter cech może podlegać nie kończącym się wariacjom. Kompleksowy charakter myślenia dziecka sprawia, że te same słowa w różnych sytuacjach mogą przybierać różne znaczenia, a więc wskazywać na różne przedmioty, a w wyjątkowych, szczególnie dla nas interesujących przypadkach, jedno i to samo słowo dziecka może obejmować znaczenia nawet przeciwstawne, jeśli tylko coś łączy je z sobą, jak na przykład, nóż i widelec. Operowanie przez dziecko słowem „przedtem" na oznaczenie stosunków czasowych, które określamy jako „przedtem" i jako „potem", lub wyrazem „jutro" na oznaczenie zarówno dnia jutrzejszego, jak i dnia -wczorajszego, stanowi pełną analogię do dawno już zauważonego przez badaczy faktu, że w językach starożytnych — hebrajskim, chińskim, łacińskim — jedno i to samo słowo jednoczyło w sobie przeciwstawne znaczenia. Na przykład altus oznaczało dla Rzymianina „wysoki" i „głęboki". Takie łączenie przeciwstawnych znaczeń w jednym słowie jest możliwe jedynie przy myśleniu kompleksowym, kiedy to każdy konkretny przedmiot, włączając się w kompleks, nie zlewa się przez to z innymi elementami tego kompleksu, lecz zachowuje konkretną samodzielność. XIII Jest jeszcze jedna niezwykle interesująca właściwość myślenia dziecka, która może posłużyć za znakomity funkcjonalny sprawdzian myślenia kompleksowego. U dzieci stojących na wyższym szczeblu rozwojowym od tych, których dotyczyły wyżej przytoczone przykłady, myśli kompleksowe mają już na ogół charakter pseudopojęć. Pseudopojęcia jednak, będąc co do natury kompleksami, mimo swego zewnętrznego podobieństwa do pojęć prawdziwych powinny różnić się od nich, jeśli będzie się je obserwować stosowane w działaniu. Badacze już dawno zwrócili uwagę na pewną niezwykle interesującą właściwość myślenia, którą po raz pierwszy opisał Levy--Bruhl w swym dziele o ludach prymitywnych, potem Storch opierając się na badaniach chorych psychicznie, a Piaget — na badaniach dzieci. 257 17 — Wybrane prace psychologiczne L Tę właściwość myślenia prymitywnego, która jest najwidoczniej cechą myślenia we wczesnej fazie genetycznej, nazywa się partycypacją. Przez ten termin rozumie się stosunek, jaki myśl prymitywna ustala między dwoma przedmiotami lub zjawiskami, ujmowanymi bądź jako częściowo tożsame, bądź jako podlegające bardzo ścisłym wzajemnym wpływom, choć w istocie nie ma między nimi ani kontaktu przestrzennego, ani jakiejkolwiek innej widocznej więzi przyczynowej. Piaget, który takie określenie przyjmuje, przytacza bardzo wiele przykładów na poparcie tezy o istnieniu partycypacji w myśleniu dziecka. Widać z nich, że dziecko ustala takie związki między różnymi przedmiotami i działaniami, które, logicznie rzecz biorąc, wydają się zupełnie niepojęte, gdyż nie znajdują żadnego uzasadnienia w obiektywnym związku rzeczy. Dla Levy-Bruhla najbardziej fascynującym przykładem takiej partycypacji w myśleniu człowieka prymitywnego jest następujący fakt: północno-brazylijskie plemię Bororo, jak donosi von den Steinen, jest dumne z tego, że członkowie jego są czerwonymi ara. „Znaczy to — pisze Levy-Bruhl — nie tylko to, że członkowie plemienia stają się po śmierci tymi papugami, i nie tylko to, że papugi te zostały zamienione w plemię Bororo, lecz coś jeszcze innego". „Indianie Bororo — mówi von den Steinen, który nie chciał w to uwierzyć, lecz musiał się upewnić wobec ich kategorycznych zapewnień — twierdzą ze spokojem, że naprawdę są czerwonymi arami, tak jakby gąsienica powiedziała, że jest motylem. Nie jest to imię, które sobie przyswoili, ani pokrewieństwo, na którym im zależy. To, co przez to rozumieją, jest tożsamością istot" (32, s. 48 - 49). Storch, który bardzo skrupulatnie analizował archaicznie prymitywne myślenie schizofreników, wykrył podobne zjawisko partycypacji w myśleniu tych chorych. Psychologicznie wyjaśnić należycie zjawiska partycypacji, jak się wydaje, dotychczas nie zdołano. Złożyły się na to, moim zdaniem, dwie przyczyny. Po pierwsze, uczeni badając kwestie ustalania związków między różnymi rzeczami interesowali się zwykle wyłącznie stroną treściową tego zjawiska, ignorując funkcję, formy myślenia, operacje intelektualne, które pozwoliły ustalić te związki. Badali 258 zazwyczaj, gotowy wytwór a nie proces jego powstania. Toteż sam wytwór myślenia prymitywnego był dla nich czymś zagadkowym i niejasnym. Po drugie, badacze widzieli zbyt duży dystans między zjawiskami partycypacji a innymi związkami i stosunkami, jakie ustala myślenie prymitywne. Związki te zwracały ich uwagę głównie dlatego, że są wyjątkowe, że się ostro1 odcinają od zwykłego myślenia logicznego. Twierdzenie Indian Bororo, że są czerwonymi papugami, zwróciło uwagę badaczy właśnie dlatego, że z naszego punktu widzenia jest po prostu absurdalne. A przecież dokładna analiza związków, które ustala myślenie prymitywne, a które zewnętrznie nie odbiegają od naszej logiki, dowodzi, że podłożem zarówno tych, jak innych związków jest w istocie mechanizm myślenia kompleksowego. Jeśli wziąć pod uwagę, że dziecko na danym szczeblu rozwojowym opanowało myślenie kompleksowe, że słowa służą mu do oznaczania kompleksów konkretnych przedmiotóiu, że podstawową formą jego uogólnień i ustalonych związków jest pseudopojecie, to stanie się zupełnie jasne i logiczne, że nieuniknionym produktem takiego kompleksowego myślenia musi być partycypacja; innymi słowy, w myśleniu tym muszą powstać takie związki i stosunki między rzeczami, jakie z punktu widzenia myślenia pojęciowego są nie do pomyślenia. Nietrudno zrozumieć, że jedną i tę samą rzecz, stosownie do jej różnych cech, można włączyć do różnych kompleksów, a następnie zależnie od kompleksów, do których będzie należała, nadać jej najróżniejsze imiona czy nazwy. Tego rodzaju partycypację, czyli odniesienie jakiegoś konkretnego przedmiotu do dwóch lub więcej kompleksów jednocześnie i wieloimienne wskutek tego nazywanie danego przedmiotu obserwowaliśmy niejednokrotnie w badaniu eksperymentalnym. Partycypacja również nie była bynajmniej wyjątkiem, lecz regułą myślenia kompleksowego i byłoby cudem, gdyby takie niemożliwe z punktu widzenia naszej logiki związki, nie powstawały na każdym kroku w myśleniu prymitywnym. Kluczem do zrozumienia partycypacji i myślenia ludów prymitywnych jest również to, że prymitywne myślenie nie jest pojęciowe, lecz kompleksowe, że więc słowo funkcjonuje w tych 17« 259 Językach zupełnie inaczej i zupełnie inaczej jest używane, że nie J es środkiem kształtowania pojęcia ani jego nośnikiem, lecz wy-epuje jako imię rodzinne gwoli nazywania połączonych ja-ims faktycznym pokrewieństwem grup konkretnych przedmiotów. TO myślenie kompleksowe, jak słusznie nazywa je Werner, podobnie jak u dziecka musi doprowadzić do takiego przemieszania się kompleksów, że partycypacja nie może nie powstać. U podstaw tego myślenia leży poglądowa grupa konkretnych przedmiotów. Dokonana przez Wernera znakomita analiza tego myślenia prymitywnego dowodzi, że kluczem do rozumienia partycypacji jest swoisty splot mowy z myśleniem, charakterystyczny dla danej fazy w historycznym rozwoju intelektu ludzkiego. Wreszcie myślenie schizofreników, jak słusznie wykazuje Storch, też ma charakter kompleksowy. Spotykamy w nim wiele dziwacznych motywów i tendencji, które wedle słów Storcha „łą- y> jako wspólna im wszystkim cecha, przynależność do prymitywnego szczebla myślenia. Powstające u chorych jednostkowe wyobrażenia łączą się w kompleksowe złożone twory". Schizofre-schodzi ze szczebla pojęciowego na prymitywnie j szy szczebel myślenia, który cechuje, jak zauważył Bleuler, obfite używanie obrazów i symboli. „Najbardziej chyba charakterystyczną cechą myślenia prymitywnego — pisze Storch — jest używanie zamiast Pojęc abstrakcyjnych zupełnie konkretnych obrazów". urnwald również dopatruje się w tym zjawisku cechy myślenia człowieka prymitywnego. „Ludzie pierwotni — pisze on — ywają w myśleniu całościowych, nierozczłonkowanych wrażeń ycząCych zjawisk. Ludzie ci myślą zupełnie konkretnymi obrazami w takiej postaci) w jakiej ich dostarcza rzeczywistość". Te poglądowe i globalne twory, które zamiast pojęcia wysuwają się na pierwszy plan w myśleniu schizofreników, są analogiczne do POJĘĆ obrazowych, które na prymitywnych szczeblach zastępują nasze logiczne struktury kategorialne (Storch). ak więc partycypacja w myśleniu chorych, człowieka prymitywnego i dziecka, niezależnie od specyficznych różnic tych trzech typów myślenia, stanowi wspólny, formalny symptom prymitywnego szczebla w rozwoju myślenia, i to symptom myślenia kompleksowego. Podłożem tego zjawiska jest zawsze me- 260 chanizm myślenia kompleksowego i funkcjonalnego użycia słowa w sensie rodzinnego znaku czy imienia. Wobec powyższego interpretacja partycypacji, jaką daje Le-vy-Bruhl, nie wydaje się słuszna. Analizując znaczenie twierdzenia Indian Bororo, że są czerwonymi papugami, badacz ten stale operuje pojęciami naszej logiki, sądząc, że takie mniemanie oznacza w ich prymitywnym myśleniu identyczność lub tożsamość istot. Trudno, jak się wydaje, o większy błąd w interpretacji tego zjawiska. Gdyby Indianie Bororo myśleli rzeczywiście logicznymi pojęciami, to ich mniemania nie można by było pojmować inaczej, jak tylko w tym sensie. Ponieważ jednak słowa dla Indian Bororo nie są nośnikami pojęć, lecz tylko formalnymi oznaczeniami konkretnych przedmiotów, więc dla nich mniemanie takie ma zupełnie inny sens. Słowo „ara", którym oznaczają oni czerwone papugi i do którego sami siebie odnoszą, jest wspólnym imieniem pewnego kompleksu, obejmującego ptaki i ludzi. Mniemanie to nie oznacza identyfikacji ptaków z ludźmi, tak samo jak informacja, że dwoje ludzi nosi to samo nazwisko i że są oni krewnymi, bynajmniej nie oznacza ich tożsamości jako dwóch istot. XIV Historia rozwoju naszej mowy poucza, że mechanizm myślenia kompleksowego z wszystkimi jego właściwościami jest podstawą rozwoju naszego języka. Językoznawstwo mówi nam na ten temat to przede wszystkim, że trzeba, jak powiada Peterson, odróżniać znaczenie słowa lub zwrotu od ich odniesienia przedmiotowego, tzn. od przedmiotów, na które dane słowo lub dany zwrot wskazują. Znaczenie może być jedno a przedmioty różne, lub też przeciwnie: znaczenia mogą być różne a przedmiot tylko jeden. Czy powiemy „zwycięzca spod Jeny" czy „zwyciężony pod Waterloo", to w obu przypadkach chodzi o jedną i tę samą osobę (Napoleona). Znaczenie jednak wyrażeń jest różne. Są takie wyrazy, takie imiona, których funkcja polega tylko na tym, że wskazują na przedmiot. W ten sposób językoznawstwo odróżnia znaczenie od przedmiotowego odniesienia wyrazu. Pamiętając o tym przy rozważaniu problemu kompleksowego 261 myślenia dziecka, możemy powiedzieć, że słowa dziecka pokrywają się ze słowami człowieka dorosłego w ich odniesieniu przedmiotowym, tzn., że wskazują na te same przedmioty i dotyczą tego samego kręgu zjawisk. Nie są jednak zgodne w aspekcie znaczeniowym. Taka zgodność pod wzglądem odniesienia przedmiotowego i niezgodność w aspekcie znaczeniowym słowa — będące, moim zdaniem, naczelnymi cechami kompleksowego myślenia dziecka — nie są wyjątkiem, lecz regułą w rozwoju języka. Podsumowując wcześniej najważniejsze wyniki naszych badań wspomniałem, że w myśleniu dziecka znaczenie słowa wskazuje na to samo co u dorosłego, czyli na te same przedmioty (dzięki czemu możliwe jest wzajemne zrozumienie), lecz dziecko myśli o tym samym inaczej niż dorosły, w inny sposób, posługuje się innymi operacjami intelektualnymi. Tę samą zasadę można w pełni zastosować do historii rozwoju i psychologii języka w ogóle. Na każdym kroku znajdujemy potwierdzenia i dowody słuszności tej zasady. Aby słowa pokrywały się z sobą w swym odniesieniu przedmiotowym, muszą wskazywać na ten sam przedmiot. Mogą jednak wskazywać na ten sam przedmiot w różny sposób. Typowym przykładem zgodności pod względem odniesienia przedmiotowego przy odrębności operacji myślowych będących podstawą znaczenia są w każdym języku synonimy. Na przykład w języku rosyjskim luna („księżyc") i miesiąc („miesiąc") są synonimami, ponieważ określają ten sam przedmiot, lecz oznaczają go w różny sposób, co zostało utrwalone w historii rozwoju każdego wyrazu. Etymologia pierwszego wyrazu jest łacińska, wyraz luna oznacza w tym języku „kapryśny, niestały, dziwaczny". Człowiek, który tym imieniem oznaczył księżyc, chciał widocznie wyeksponować cechę zmienności jego form w różnych fazach, jako charakterystyczną różnicę między księżycem a innymi ciałami niebieskimi. Z kolei słowo miesiąc („księżyc") wiąże się semantycznie z izmieriat' („mierzyć") — znaczy: „miernik". Człowiek, który nadał to imię księżycowi, chciał wyeksponować inną jego cechę, to mianowicie, że jego fazy mogą mierzyć czas. A więc o słowach dziecka i człowieka dorosłego można po- 262 wiedzieć, że są, synonimami: w~ tym sensie, .iż -wskazują na :;;ten sam przedmiot. Są nazwami tych samych rzeczy, ich funkcja no- minatywna jest zbieżna, lecz operacje myślowe leżące u ich pod łoża są różne. Droga, którą dziecko i człowiek dorosły- dochodzą do tego nazywania, operacje.myślowe związane•'. z danym przed miotem oraz znaczenie słowa są w obu przypadkach z gruntu odmienne. ; ' Podobnie jest w różnych językach. Te same przedmioty są zbieżne pod względem ich funkcji nominatywnej, ale ten sam przedmiot może być nazwany wedle zupełnie różnych cech. W języku rosyjskim portnoj (krawiec) pochodzi od staroruskiego port — sztuka sukna, a w języku francuskim i niemieckim przedstawiciela tego samego zawodu nazwano według innej cechy, .od wyrazu „kroić", „ciąć". „Formułując tę zasadę powiemy, że w tym, co przyjęto nazywać znaczeniem słowa, trzeba rozróżniać dwa aspekty: znaczenie słowa w ścisłym sensie oraz jego funkcję, czyli nazwą odnoszącą się do jakiegoś przedmiotu, a więc jego odniesienie przedmiotowe". Jasne więc, że mówiąc o znaczeniu słowa trzeba rozróżniać jego znaczenie w ścisłym sensie i zawarte w nim wskazanie na przedmiot (Szor). Sądzę, że rozróżnianie znaczenia słowa i jego stosunku do jakiegoś przedmiotu, rozróżnianie znaczenia i nazwy w słowie, pozwala nam prawidłowo analizować rozwój myślenia dziecka na jego wczesnych szczeblach. Lingwistka radziecka Szor słusznie zauważa, że różnica między tymi dwoma aspektami, między znaczeniem lub treścią słowa a przedmiotem, na który ono wskazuje w swoim tzw. znaczeniu, jasno występuje w rozwoju słownika dziecka. Słowa dziecka mogą pokrywać się ze słowami człowieka dorosłego w ich odniesieniu przedmiotowym i być zarazem rozbieżne semantycznie. Jeśli spojrzymy na historię rozwoju słowa w każdym języku i na przeniesienie znaczenia słowa, zauważymy, choć na pierwszy rzut oka może się to wydawać dziwne, że słowo w procesie swego rozwoju zmienia znaczenie tak samo jak u dziecka. Jak w przytoczonym poprzednio przykładzie szereg najrozmaitszych, a z naszego punktu widzenia niewspółmiernych, przedmiotów otrzymało od dziecka jedną wspólną nazwę „au-au", tak samo w historii 263 rozwoju słowa spotykamy się z przeniesieniami znaczeń, wskazującymi na to, że u ich podłoża tkwi mechanizm myślenia kompleksowego, że słów używano inaczej niż w myśleniu rozwiniętym, pojęciowym. Weźmy dla przykładu historię rosyjskiego słowa sutki. Pierwotnie oznaczało ono „szew", miejsce połączenia dwóch kawałków tkaniny, coś, co razem zszyto, później zaczęło oznaczać wszelki styk, kąt izby, miejsce styku dwóch ścian. Jeszcze później dołączyło się w ujęciu przenośnym znaczenie zmierzchu, czyli styku dnia z nocą, by wreszcie, obejmując czas od zmierzchu, oznaczać dzień i noc, a więc dobę w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Widzimy więc, że takie różnorodne zjawiska jak szew, kąt izby, zmierzch i doba łączą się w historycznym rozwoju tego wyrazu w jeden kompleks wedle tej samej cechy obrazowej, zgodnie z którą dziecko łączy w kompleks różne przedmioty. „Każdego, kto po raz pierwszy zaczyna się zajmować zagadnieniami etymologii, zaskakuje pustka treściowa wypowiedzi zawartej w nazwie przedmiotów" — mówi Szor. Dlaczego „maciora" i „kobieta" jednakowo znaczą „rodzącą", dlaczego niedźwiedzia i bobra tak samo nazywają „burymi", dlaczego „mierzący" ma oznaczać właśnie „miesiąc" itd. itp. Śledząc historię tych wyrazów dostrzegamy, że u ich podstawy leży nie jakaś logiczna konieczność, co więcej — nie związki ustalone pojęciowo, lecz czysto obrazowe i konkretne kompleksy, związki zupełnie tego samego typu, jakie mieliśmy możność badać w myśleniu dziecka. Wyodrębnieniu ulega jakaś konkretna cecha, i odpowiednio do< niej przedmiot otrzymuje nazwę. „Krowa" oznacza „rogatą", lecz od tego rdzenia wywodzą się w innych językach analogicznie utworzone słowa, wskazujące też na rogatość zwierzęcia, oznaczające zaś kozę, jelenia lub inne zwierzęta rogate. Gdybyśmy zbadali, jakie prawo rządzi łączeniem wyrazów w rodziny, zauważylibyśmy, że nowe zjawiska i przedmioty uzyskują swą nazwę zwykle wedle jakiejś jednej cechy, która nie jest istotna z punktu widzenia logiki i nie wyraża logicznie danego zjawiska. Nazwa nigdy nie bywa w początkach swego powstania pojęciem. Toteż logicznie rzecz biorąc nazwa jest, jak się okazuje, niewystarczająca, albowiem jest zarówno zbyt wąska, jak zbyt szeroka. Tak np. nazwa „rogata" jako 264 nazwa krowy jest zbyt wąska, ponieważ cechy objęte tą nazwą nie wystarczają, by scharakteryzować krowę. Nazwa ta jednakże jest też zbyt szeroka, albowiem podobnych imion można też użyć do wielu przedmiotów. Toteż w historii języka obserwujemy stałą i nieprzerwaną walkę między myśleniem pojęciowym a archaicznym myśleniem kompleksowym. Nazwa kompleksowa, wyodrębniona wedle pewnej cechy, popada w sprzeczność z pojęciem, które ta nazwa oznacza, i koniec końców toczy się walka między pojęciem a obrazem, stanowiącym podłoże słowa. Obraz ulega zatarciu i zapomnieniu, zostaje wyrugowany ze świadomości mówiącego i związek między dźwiękiem a pojęciem jako znaczeniem słowa staje się już dla nas niezrozumiały. Nikt np. ze współczesnych Rosjan mówiąc o oknie nie wie, że wyraz ten oznacza, dokąd się patrzy lub którędy przechodzi światło, i nie zawiera najmniejszej nawet aluzji ani do ramy, ani do pojęcia otworu. A przecież słowem tym oznaczamy zwykle oszkloną ramę i zupełnie zapominamy o związku tego słowa ze słowem „okno". Zupełnie identycznie rzecz się ma z wyrazem „atrament", który ongiś oznaczał ciecz służącą do pisania, przy czym wskazywał na jej cechę zewnętrzną — na czarną barwę. Człowiek, który tę rzecz nazwał atramentem, włączył ją do kompleksu czarnych rzeczy czysto skojarzeniowo. A jednak wcale to nam nie przeszkadza mówić o atramencie czerwonym, zielonym lub niebieskim, mimo, że takie połączenie słów jest absurdalne. Jeśli z kolei zajmiemy się przenoszeniem nazw, zauważymy, że są one przenoszone przez skojarzenie, styk lub podobieństwo w sposób obrazowy, a więc nie wedle zasady myślenia logicznego, lecz wedle zasady myślenia kompleksowego. Przy tworzeniu nowych wyrazów jeszcze i dziś możemy zaobserwować wiele niezwykle interesujących procesów takiego kompleksowego przyporządkowania najrozmaitszych przedmiotów do jednej i tej samej grupy. Gdy np. mówimy o szyjce butelki, o nóżce stołu, czy o rękawie rzeki, dokonujemy takiego właśnie kompleksowego przyporządkowania przedmiotu do jakiejś jednej wspólnej grupy. Istotą takiego przenoszenia nazwy jest to, że funkcja, którą wówczas wyraz spełnia, nie jest funkcją semazjologiczną, lecz 265 nominatywną, wskazującą, Wyraz wskazuje :rzec z, ; nazywa ją. Inaczej mówiąc, słowo nie jest tutaj .znakiem jakiegoś sensu, z którym się wiąże w akcie myślowym, lecz znakiem rzeczy da nej zmysłowo i związanej przez skojarzenie z inną rzeczą odbie raną zmysłowo. Ponieważ zaś nazwa wiąże się z oznaczoną rze czą przez skojarzenie, nazwy też się na ogół przenosi przez różne skojarzenia, których rekonstrukcja jest niemożliwa, jeżeli się nie zna dobrze historycznych okoliczności samego aktu przeniesienia nazwy. - Wszystko to oznacza, że u podłoża takiego przeniesienia leżą zupełnie konkretne związki faktyczne, podobnie jak u podłoża kompleksów tworzonych w myśleniu dziecka. Odnosząc to do mowy dziecka, rzec by można, że gdy ono rozumie mowę człowieka dorosłego, ma wówczas miejsce coś, co przypomina to, o czym była mowa w przytaczanych wyżej przykładach. Wymawiając jedno i to samo słowo, dziecko i człowiek dorosły przyporządkowuje je do jednego i tego samego człowieka lub przedmiotu, np. do Napoleona. Lecz jeden myśli o Napoleonie jako o zwycięzcy spod Jeny, inny jako o zwyciężonym pod Waterloo. Wedle słów Potiebni język jest środkiem rozumienia samego siebie. Toteż powinniśmy zbadać funkcję języka lub mowy w odniesieniu do myślenia dziecka i stwierdzić, że dziecko mówiąc rozumie samo siebie inaczej niż za pośrednictwem tejże mowy rozumie dorosłego. Znaczy to, że akty myślenia dziecka, gdy ono mówi, nie są zbieżne z operacjami .myślenia człowieka dorosłego, gdy ten wymawia to samo słowo. Przytaczaliśmy już pogląd pewnego badacza, którego zdaniem słowo pierwotne żadną miarą nie może być przyjęte za zwykły znak pojęcia. Jest ono raczej obrazem, raczej myślowym rysunkiem pojęcia, maleńką o nim opowieścią. Słowo,jest właśnie artystycznym wytworem. Toteż ma konkretny charakter kompleksowy i może jednocześnie oznaczać kilka przedmiotów, w jednakowy sposób odnoszonych do jednego i tego samego kompleksu. Lepiej byłoby powiedzieć tak: człowiek: nazywa jąć przedmiot przez taki rysunek-pojęcie przyporządkowuje go do pewnego kompleksu i wiąże w jedną grupę z wieloma-, innymi przedmiotami. Bogodin, wyprowadzając etymologię słowa wiesło od wiesti, zauważa, że tym słowem raczej można było nazwać łódkę jako ' środek przewozowy, konia, który wiezie, wreszcie furmankę. Widzimy, że wszystkie te przedmioty dotyczą jakby jednego kompleksu, co obserwujemy też w myśleniu dziecka. XV Niezwykle interesującym przykładem czysto kompleksowego myślenia jest mowa dzieci głuchoniemych, u których nie ma podstawy do powstawania pseudopojęć. Mówiliśmy już wyżej, że dzieci nie tworzą kompleksów samodzielnie, łącząc przedmioty w całościowe grupy, lecz znajdują już w mowie dorosłych słowa związane z określonymi grupami przedmiotów. Dlatego kompleks dziecka jest zbieżny w swym przedmiotowym odniesieniu z pojęciami dorosłych. Dziecko i dorosły przy wymawianiu słowa „pies" rozumieją się nawzajem, odnoszą to słowo do jednego i tego samego przedmiotu, mają na myśli tę samą konkretną treść, z tym tylko, że dziecko myśli o konkretnym kompleksie psów, a dorosły o abstrakcyjnym pojęciu psa. W mowie dzieci głuchoniemych okoliczność ta przestaje być istotna, ponieważ dzieci te nie mogą porozumiewać się werbalnie z dorosłymi i pozostawione samym sobie na swój sposób tworzą kompleksy oznaczane jednym słowem. Dlatego właściwości myślenia kompleksowego występują u nich na pierwszy plan szczególnie plastycznie i jasno. W języku głuchoniemych „ząb" może mieć trzy różne znaczenia: może oznaczać coś białego, kamień lub ząb. Te różne nazwy wiążą się w jeden kompleks, który w dalszym rozwoju wymaga jeszcze wskazującego lub plastycznego gestu, określającego odniesienie przedmiotowe danego znaczenia. W języku głuchoniemych obie te funkcje słowa są, można powiedzieć, fizycznie rozdzielone. Głuchoniemy pokazuje ząb, a następnie wskazuje na jego powierzchnię lub imitując ręką rzut wskazuje, do jakiego przedmiotu należy odnieść dany wyraz. W myśleniu dorosłych również obserwujemy prawie na każdym kroku niezwykle interesujące zjawisko: oto chociaż jest im dostępne tworzenie pojęć i operowanie nimi, to jednak na operacjach tych nie wyczerpuje się ich myślenie. Jeżeli weźmiemy najprymitywniejsze formy myślenia ludzkiego, jakie występują w marzeniach sennych, dostrzeżemy 267 w nich ów archaicznie prymitywny mechanizm myślenia kompleksowego: zespalania się, kondensacji i przesuwania się obrazów. Badanie uogólnień zachodzących w marzeniach sennych pozwala, jak słusznie wskazuje Kretschmer, zrozumieć myślenie prymitywne i przekonać się, że uogólnienie w myśleniu niekoniecznie występuje tylko w najbardziej rozwiniętej formie, tj. w formie pojęć. Badania Jaenscha wykazały, że w sferze myślenia czysto poglądowego istnieją osobliwe uogólnienia lub połączenia obrazów, które tworzą jak gdyby konkretne analogi pojęć lub pojęcia obrazowe. Jaensch nazywa je kompozycją sensowną i fluksją. W myśleniu człowieka dorosłego na każdym kroku obserwujemy przechodzenie od myślenia pojęciowego do myślenia konkretnego, kompleksowego, do myślenia przejściowego. Pseudopojęcia nie są wyłączną domeną dziecka. Również dorośli w życiu codziennym niezwykle często myślą pseudopoję-ciami. Pojęcia spotykane w naszej codziennej mowie nie są z punktu widzenia logiki dialektycznej pojęciami sensu stricto. Są to raczej ogólne wyobrażenia o rzeczach. Mimo to nie ma najmniejszej wątpliwości, że stanowią one szczebel przejściowy od kompleksów i pseudopojęć do rzeczywistych pojęć w dialektycznym znaczeniu tego słowa. XVI Opisane wyżej myślenie kompleksowe dziecka to w historii rozwoju jego pojęć tylko pierwszy z korzeni tego procesu. Innym takim korzeniem jest trzeci z kolei wielki szczebel w rozwoju myślenia dziecka, który podobnie jak drugi rozpada się na szereg faz czy stadiów. W tym sensie pseudopojęcia stanowią w rozwoju pojęć dziecka przejściowy szczebel między myśleniem kompleksowym a tym, co tworzy drugi korzeń czy źródło tego rozwoju. Zaznaczałem już, że tok rozwoju pojęć dziecka przedstawiam tak, jak występował w sztucznych warunkach analizy eksperymentalnej. Te sztuczne warunki determinują właśnie proces rozwoju pojęć w jego logicznej kolejności i dlatego musi się on odchylać od rzeczywistego toku ich rozwoju. Toteż kolejność poszczególnych szczebli i poszczególnych faz każdego szczebla 268 w rzeczywistym toku rozwoju myślenia dziecka nie pokrywa się z kolejnością opisaną w niniejszych wywodach. Stale trzymam się genetycznego sposobu analizy naszego problemu, lecz poszczególne genetyczne elementy staram się przedstawić w najdojrzalszej i najbardziej klasycznej formie. Dlatego siłą rzeczy odstąpiłem od tego zawiłego, krętego, często zygzakowatego toru, po którym biegnie rozwój pojęć dziecka w rzeczywistości. Również teraz, przechodząc do opisu trzeciego i ostatniego szczebla w rozwoju myślenia dziecka, pragnę stwierdzić, że pierwsze jego fazy bynajmniej nie muszą chronologicznie następować po zakończonym, pełnym cyklu rozwoju myślenia kompleksowego. Przeciwnie, jak widzieliśmy, najwyższe formy myślenia kompleksowego, tj. pseudopojęcia, są formą przejściową, na której zatrzymuje się także i nasze myślenie potoczne, oparte na codziennej mowie. Pierwotne zaczątki form, do opisu których obecnie przystępujemy, znacznie wyprzedzają w czasie kształtowanie się pseudopojęć, choć pod względem swojej treści logicznej stanowią, jak podkreślałem, drugi i jak gdyby odrębny korzeń w historii rozwoju pojęć i, jak zobaczymy, spełniają zupełnie inną funkcję genetyczną, inną rolę w procesie rozwoju myślenia dziecka. Dla myślenia kompleksowego najbardziej charakterystyczny jest moment ustalania podstawowych dla tego typu myślenia związków i stosunków. Myślenie dziecka na tym szczeblu ujmuje kompleksowo poszczególne spostrzeżone przedmioty, wiąże je w pewne grupy, zakładając tym samym pierwsze podwaliny pod zjednoczenie rozproszonych wrażeń, czyni pierwsze kroki na drodze ku uogólnieniu rozproszonych elementów doświadczenia. Lecz pojęcie w jego naturalnej i rozwiniętej postaci zakłada nie tylko połączenie i uogólnienie poszczególnych konkretnych elementów doświadczenia, lecz także wyodrębnienie, abstrahowanie, izolację poszczególnych elementów i umiejętność rozpatrywania tych wyodrębnionych i oderwanych elementów poza sferą konkretnych i faktycznych związków, w jakich występują one w doświadczeniu. Pod tym względem myślenie kompleksowe, cechujące się nadmiarem, czy też nadprodukcją związków i słabością abstrahowa- 269 nią, jest bezradne. W myśleniu kompleksowym proces wyodrębniania cech jest niezwykle słaby. Tymczasem prawdziwe pojęcie, jak wiemy, opiera się w równej mierze na procesach analizy, jak i syntezy. Rozczłonkowywanie i wiązanie stanowią jednakowo niezbędne momenty wewnętrzne przy tworzeniu pojęcia. Analiza i synteza, wedle znanego wyrażenia Goethego, uzupełniają się tak samo jak wdech i wydech. Wszystko to dotyczy nie tylko myślenia w ogóle, lecz i kształtowania się poszczególnych pojęć. Jeśli zechcemy prześledzić rzeczywisty tok rozwoju myślenia dziecka, to nie znajdziemy, rzecz jasna, w wyodrębnionej postaci ogólnej izolowanej linii rozwoju funkcji tworzenia kompleksów i ogólnej linii rozwoju funkcji rozczłonkowywania na poszczególne elementy. W rzeczywistości obie linie splatają się z sobą i jedynie względy naukowej analizy każą nam traktować każdą z nich oddzielnie, aby móc je prześledzić możliwie precyzyjnie. Wszelako ich rozdzielenie nie jest w naszej analizie zwykłym umownym zabiegiem, który w każdej chwili można zastąpić innym. Przeciwnie, wynika ono z natury rzeczy, albowiem psychologiczna istota obu tych funkcji jest zupełnie różna. Tak więc genetyczną funkcją trzeciego szczebla w rozwoju myślenia dziecka jest rozwój rozczłonkowań, analizy i abstrakcji. Pod tym względem pierwsza faza omawianego teraz szczebla jest niezwykle bliska pseudopojęciu. Łączenie różnych konkretnych przedmiotów dochodzi do skutku dzięki maksymalnemu podobieństwu ich elementów. A ponieważ to podobieństwo nigdy nie bywa pełne, napotykamy niezwykle interesującą psychologicznie sytuację, że oto dziecko, jak się wydaje, nie przywiązuje jednakowej wagi do wszystkich cech przedmiotu. Te cechy, które według dziecka są najbardziej zbliżone do cech wskazanego w zadaniu wzorca, stają jak gdyby w centrum jego uwagi i tym samym zostają jakby wyodrębnione, wyabstrahowane od pozostałych, zepchniętych na peryferie uwagi. Tu ! właśnie po raz pierwszy z całą wyrazistością występuje ów proces abstrakcji, który często bywa nie zauważany tylko dlatego, że abstrakcji ulega cała grupa nie dość wyraźnie rozczłonkowanych cech, a to po prostu wskutek mglistego wrażenia ich wspólnoty, a nie wskutek wyraźnego ich wyodrębnienia. 270 Mimo to przełom w globalnym spostrzeganiu dziecka dokonał i się. Doszło do podziału cech na dwie nierówne części, do wystą--pienia tych dwóch procesów, które szkoła Kulpego nazwała abstrakcją pozytywną i negatywną. Konkretny przedmiot już nie wchodzi w kompleks i nie włącza się w uogólnienie ze wszystkimi swoimi cechami, w całej swojej faktycznej pełni, lecz pozostawia poza obrębem kompleksu część swych cech, a przez to ulega zubożeniu. Za to cechy, które stały się podstawą włączenia' do kompleksu, uwypukliły się szczególnie plastycznie w myśleniu dziecka. Uogólnienie utworzone przez dziecko na podstawie maksymalnego podobieństwa jest czymś równocześnie i uboższym, i bogatszym od pseudopojęcia. Jest odeń bogatsze, albowiem ukształtowało się przez wyodrębnienie z całej grupy spostrzeganych cech tego, co ważne i istotne, a uboższe dlatego, że związki, na których się opiera ta struktura, są niezwykle ubogie i właściwie sprowadzają się do mglistego poczucia wspólnoty lub maksymalnego podobieństwa.' XVII .,• Drugą fazą w tym samym procesie rozwoju pojęć można nazwać fazą pojąć potencjalnych. Podczas eksperymentu dziecko w tej fazie rozwojowej wyodrębnia zazwyczaj grupę uogólnianych przedmiotów, które łączy według jednej wspólnej cechy. I oto znowu wyłania się przed nami wytwór, który na pierwszy rzut oka bardzo przypomina pseudopojęcie. Na podstawie jego wyglądu zewnętrznego skłonni jesteśmy go uznać, podobnie' jak pseudopojęcie, za pojęcie w ścisłym tego słowa znaczeniu. <-Dokładnie taki sam wytwór mógłby powstać również w wyniku myślenia pojęciowego u człowieka dorosłego. Prowadzące do tej '-zwodniczej iluzji zewnętrzne podobieństwo do prawdziwego pojęcia stawia pojęcie potencjalne w jednym szeregu z pseudopo-jęciem. Lecz ich natura jest z gruntu odmienna. Rozróżnienie pojęcia prawdziwego od potencjalnego po raz pierwszy wprowadził do psychologii Gross, który różnicę tę uczynił punktem wyjściowym swej analizy pojęć. „Pojęcie potencjalne — pisze ten badacz — może być po prostu działaniem przyzwyczajenia. W takim wypadku najelementarniejszą jego postacią jest oczekiwanie lub, może lepiej, nastawienie na to, że 271 i przyczyny podobne powodują podobne wrażenia ogólne." „Jeżeli potencjalne pojęcie naprawdę jest takie, jak je właśnie opisałem, tzn. jest nastawieniem na coś, do czego się przywykło, to w każdym razie pojawia się u dziecka bardzo wcześnie (...) Sądzę, że jest ono warunkiem koniecznym pojawienia się ocen intelektualnych, lecz samo przez się nie ma w sobie nic intelektualnego" (33, s. 196). Pojęcie potencjalne jest więc w tym ujęciu strukturą przedintelektualną, powstającą w historii rozwoju myślenia nader wcześnie. Większość psychologów współczesnych zgadza się co do tego, że opisana wyżej postać pojęcia potencjalnego występuje również w myśleniu zwierząt. Rację chyba ma Kroh, który odrzuca powszechnie przyjęte mniemanie, że abstrakcja pojawia się po raz pierwszy w wieku przejściowym. „Abstrakcję izolującą — pisze — można zaobserwować już u zwierząt". I rzeczywiście. Specjalne doświadczenia nad abstrahowaniem kształtu i barwy u kury domowej dowiodły, że już na bardzo wczesnych szczeblach rozwoju zachowania się zwierząt występuje coś, co jeśli nawet nie jest pojęciem potencjalnym w ścisłym tego słowa znaczeniu, to niezmiernie je przypomina i polega na izolowaniu czy też wyodrębnianiu poszczególnych cech. Pod tym względem zupełną rację ma Gross, który rozumiejąc przez pojęcie potencjalne nastawienie na zwykłą reakcję, nie uważa jego za oznakę rozwoju myślenia dziecka i genetycznie odnosi je do procesów przedintelektualnych. „Nasze początkowe pojęcia potencjalne — pisze — są przedintelektualne. Działanie ich możemy wytłumaczyć bez zakładania istnienia procesów logicznych". Stosunek słowa do tego, co nazywamy znaczeniem słowa, może czasem być zwykłym skojarzeniem, w którym nie ma żadnego prawdziwego znaczenia słowa" (33, s. 201 i n.). Pierwsze słowa dziecka są pod względem znaczenia rzeczywiście zbliżone do pojęć potencjalnych. Potencjalność ich wynika przede wszystkim z faktu praktycznego ich odniesienia do pewnego kręgu przedmiotów oraz z tego, że u ich podstaw leży proces abstrakcji izolującej. One jeszcze nie zaktualizowały swych możliwości, by stać się pojęciem. Nie są to jeszcze pojęcia, lecz coś, co może dopiero nimi się stać. Biihler ma rację, dopatrując się analogii między używaniem 272 przez dziecko jednego ze znanych mu wyrazów na widok nowego przedmiotu a dostrzeganiem przez małpę podobieństwa do pałki w wielu rzeczach, które kiedy indziej wcale by jej pałki nie przypominały, gdyby okoliczności nie sprzyjały powstaniu potrzeby użycia pałki. Kohler, badając sposób używania narzędzi u szympansów udowodnił, że małpa, która raz użyła pałki jako narzędzia umożliwiającego jej osiągnięcie celu, rozszerza potem to znaczenie narzędzia na wszystkie inne przedmioty, które mają cokolwiek wspólnego z pałką i mogą spełnić funkcję pałki. Zewnętrzne podobieństwo do naszego pojęcia jest tu zaskakujące. I takie zjawisko rzeczywiście zasługuje na nazwę pojęcia potencjalnego. Kohler tak formułuje wyniki swoich obserwacji nad szympansami: „Jeśli mówimy, że dostrzeżona przez szympansa pałka uzyskała w pewnych sytuacjach określone znaczenie funkcjonalne, że znaczenie to rozprzestrzenia się na wszystkie inne przedmioty, bez względu na to, jakie one są, byleby miały z pałką obiektywnie wspólne cechy kształtu i twardość, to wyrażamy przez to pogląd, który pozostaje w zgodzie z zaobserwowanym zachowaniem się zwierząt". Doświadczenia te dowiodły, że małpa zaczyna używać jako pałki słomkowego kapelusza, bucików, drutu, słomki, ręcznika, słowem najrozmaitszych podłużnych przedmiotów, które z wyglądu jakoś przypominają jej pałkę i pozornie mogą ją zastąpić. A więc i tu w pewnym sensie powstaje uogólnienie wielu konkretnych przedmiotów. Wszystko to różni się od potencjalnego pojęcia Grossa tym jedynie, że tam mówi się o podobnych wrażeniach, tu zaś o podobnym znaczeniu funkcjonalnym. Tam pojęcie potencjalne kształtuje się w zakresie myślenia poglądowego, tu zaś w zakresie myślenia praktycznego, w działaniu. Takie pojęcia motoryczne czy też, jak chce Werner, pojęcia dynamiczne, takie znaczenia funkcjonalne, jak chce Kohler, istnieją, jak wiadomo, w myśleniu dziecka dość długo, aż do wieku szkolnego. Wiadomo też, że definicje u dziecka mają taki właśnie charakter funkcjonalny. Zdefiniować przedmiot lub pojęcie to dla dziecka tyle co nazwać, powiedzieć, co dany przedmiot robi, a częściej, co można z nim zrobić. 273 Co się zaś tyczy definiowania pojęć oderwanych, to i tu na 18 — Wybrane prace psychologiczne pierwszy plan występuje sytuacja konkretna, na ogół związana z działaniem, która to sytuacja stanowi równoważnik znaczenia słowa u dziecka. Messer opisując swoje badania nad myśleniem i mową, przytacza typowa definicję pojęcia oderwanego podaną przez pewnego ucznia z pierwszej klasy. „Rozum — mówiło owo dziecko — to kiedy mi jest gorąco i ja nie piję wody". Takie konkretne i funkcjonalne znaczenie stanowi jedyną psychologiczną podstawę pojęcia potencjalnego. Można by też przypomnieć, że już w myśleniu kompleksowym takie pojęcia potencjalne spełniają bardzo ważną rolę i często pokrywają się ze strukturą kompleksu. Widzieliśmy już, że struktura kompleksu skojarzeniowego, jak również i innych typów kompleksu zakłada wyodrębnienie cechy wspólnej różnych elementów. Trzeba jednak pamiętać, że dla myślenia kompleksowego charakterystyczne jest to, że dana cecha jest bardzo niestała i łatwo ustępuje miejsca innej, nie jest więc uprzywilejowana w porównaniu z innymi. Inaczej natomiast jest z pojęciem potencjalnym. W nim cecha, na podstawie której przedmiot włącza się do wspólnej grupy, jest cechą uprzywilejowaną, wyabstrahowaną od konkretnej grupy cech, z którymi jest faktycznie związana. Przypomnę, że w historii rozwoju naszych słów tego rodzaju pojęcia potencjalne spełniają rolę niezwykle ważną. Wiele przytaczaliśmy już przykładów, że nowe słowo powstaje na gruncie jakiejś jednej wyodrębnionej a rzucającej się w oczy cechy, która z kolei sama staje się podstawą uogólnienia szeregu przedmiotów nazywanych lub oznaczanych jednym i tym samym słowem. Te pojęcia potencjalne często zatrzymują się na danym szczeblu rozwojowym, nie przechodząc w pojęcia prawdziwe. W każdym razie ich rola w rozwoju pojęć dziecka jest nader ważna i polega na tym, że w nich właśnie po raz pierwszy za pomocą abstrakcji poszczególnych cech dziecko rozbija konkretną sytuacją, konkretny związek cech i tworzy tym samym niezbędną przesłankę dla nowego ich połączenia na nowej podstawie. Jedynie opanowanie procesu abstrahowania wraz z rozwojem myślenia kompleksowego może uczynić dziecko zdolnym do kształtowania prawdziwych pojęć. Tworzenie prawdziwych pojęć — oto 274 treść rozwoju myślenia dziecięcego na czwartym i ostatnim jego szczeblu. -'•'•• Pojęcie powstaje wówczas, gdy szereg wyabstrahowanych cech na nowo ulega syntezie i gdy taka abstrakcyjna synteza staje się, podstawową formą myślenia, pozwalającą dziecku poznawać otaczającą rzeczywistość. Eksperyment dowodzi, że decydująca rola przy tworzeniu prawdziwego pojęcia przypada słowu. Dzięki niemu właśnie dziecko świadomie koncentruje uwagę na wybranych cechach, dzięki niemu je syntetyzuje, nim posługuje się jako symbolem pojęcia abstrakcyjnego, nim wreszcie operuje jako najwyższym znakiem z wszystkich znaków stworzonych przez myślenie człowieka. Prawdą jest, że rola słowa występuje wyraźnie już w myśleniu kompleksowym. Myślenie to, jak je opisałem wyżej, nie jest możliwe bez słowa, które pełni w nim rolę imienia rodzinnego, łączącego w grupy pewne pokrewne wrażeniowe przedmioty. Mając to na względzie, odróżniamy myślenie kompleksowe, jako pewien etap w rozwoju myślenia werbalnego, od bezsłownego i poglądowego myślenia zwierząt. Nasz pogląd różni się więc od poglądu innych badaczy, w tym i Wernera, który myślenie poglądowe nazwał również kompleksowym, biorąc pod uwagę tendencję do zlewania się w nim poszczególnych wrażeń. Wspomniani autorzy są skłonni postawić znak równości między procesami kondensacji i przenoszenia, występującymi w marzeniach sennych, i myśleniem kompleksowym ludów prymitywnych ', które jest jedną z wyższych form myślenia werbalnego, wytworem długiej ewolucji historycznej intelektu ludzkiego, koniecznym poprzednikiem myślenia pojęciowego. Niektórzy autorzy, jak Yolkelt, idą jeszcze dalej i skłonni są utożsamiać myślenie kompleksowe pająków, w którym można się dopatrzyć jakichś przejawów emocji, z prymitywnym werbalnym myśleniem'dziecka. 1 „Tę prymitywną postać myślenia — pisze Kretschmer^—"nazywają tak samo jak myślenie kompleksowe (Preis), albowiem kompleksy obrazów, często przenikające się wzajemnie i stapiające w konglomeraty, zaj-muJą jeszcze miejsce wyraźnie rozgraniczonych i abstrakcyjnych pojęć" (34, s. 83). Wszyscy badacze zgodni są co do tego, że w tym^ typie myślenia należy widzieć „obrazową, wstępną fazę tworzenia pojęć". ' ': 27* Moim zdaniem, między pierwszym rodzajem myślenia a drugim zachodzi zasadnicza różnica, jaka dzieli wytwór ewolucji biologicznej, naturalną formę myślenia, od historycznie powstałej formy intelektu ludzkiego. Przyznanie słowu decydującej roli w myśleniu kompleksowym bynajmniej nie zmusza do identyfikacji jego roli w myśleniu kompleksowym i w myśleniu pojęciowym. Wprost przeciwnie: różnicę między kompleksem a pojęciem upatruję przede wszystkim w tym, że w pierwszym uogólnienie jest rezultatem funkcjonalnego użycia słowa w pewien sposób, w drugim zaś jest ono rezultatem funkcjonalnego użycia tego słowa w sposób zupełnie inny. Słowo jest znakiem. Znaku tego można używać różnie, można go stosować w sposób najrozmaitszy. Słowo pozwala dokonywać różnych operacji intelektualnych i właśnie te operacje dokonywane werbalnie stanowią o zasadniczej różnicy między kompleksem a pojęciem. XVIII Najważniejszym genetycznym wnioskiem z całego naszego badania w interesującym nas tu kontekście jest następujące podstawowe twierdzenie: dziecko dochodzi do myślenia pojęciowego dopiero w wieku dorastania i wówczas ma już za sobą trzeci szczebel rozwoju swego intelektu, W eksperymentach, których celem było zbadanie myślenia w wieku dorastania, można było zaobserwować, jak u podrostka w miarę jego rozwoju intelektualnego coraz bardziej ustępują prymitywne formy myślenia synkretycznego i kompleksowego, jak coraz rzadziej występują w jego myśleniu pojęcia potencjalne i jak — z początku rzadko a potem coraz częściej — zaczyna on w procesie myślenia używać prawdziwych pojęć. Nie należy wszakże wyobrażać sobie procesu zmian poszczególnych form myślenia i poszczególnych jego faz rozwojowych jako procesu czysto mechanicznego, kiedy to każda nowa faza następuje po zakończeniu poprzedniej. Obraz rozwoju jest o wiele bardziej skomplikowany. Różne formy genetyczne współistnieją, tak jak w skorupie ziemskiej współistnieją nawarstwienia najrozmaitszych epok geologicznych. Ta zasada nie jest wyjątkiem, jest to raczej reguła w rozwoju zachowania się w ogóle. Wiemy, 276 że zachowanie się człowieka nie utrzymuje się stale na szczytowym, najwyższym poziomie swego rozwoju. Najnowsze, najmłodsze, całkiem niedawno w historii ludzkości powstałe formy istnieją w zachowaniu się człowieka obok najbardziej pierwotnych. To samo dotyczy rozwoju myślenia dziecka. Opanowując najwyższą formę myślenia — pojęcia — dziecko wcale się nie rozstaje z formami bardziej elementarnymi, które długo jeszcze przeważają ilościowo i dominują w wielu dziedzinach jego doświadczenia. Nawet człowiek dorosły nie zawsze myśli pojęciowo. Jegc myślenie często przebiega na poziomie myślenia kompleksowego, a czasem schodzi jeszcze niżej, do form jeszcze bardziej elementarnych i prymitywnych. Zresztą pojęcia podrostka i człowieka dorosłego, jako że ich stosowanie pozostaje w sferze doświadczenia czysto potocznego, często nie przekraczają poziomu pseudopojęć i mimo formalno--logicznych cech pojęcia nie są nimi z punktu widzenia logiki dialektycznej i nie przedstawiają niczego więcej ponad ogólne wyobrażenia, a więc kompleksy. Wiek dorastania nie jest okresem uwieńczenia rozwoju myślenia, lecz jest okresem jego kryzysu i dojrzewania. Co się zaś tyczy najwyższej dostępnej umysłowi ludzkiemu formy myślenia, to wiek ten, jak zresztą pod wszystkimi innymi względami, też jest przejściowy. Przejściowy charakter myślenia podrostka szczególnie plastycznie rysuje się wtedy, gdy nie bierzemy jego gotowych pojęć, lecz rozpatrujemy je w działaniu, badamy, jak one funkcjonują; w działaniu bowiem, w toku stosowania, struktury te zdradzają swoją prawdziwą naturę psychologiczną. Badając pojęcia w działaniu, wykrywamy zarazem nader ważną, podstawową dla tej nowej formy myślenia prawidłowość psychologiczną, rzucającą snop światła na charakter czynności intelektualnej podrostka oraz, jak zobaczymy, na rozwój jego osobowości i poglądu na świat. Pierwszą sprawą zasługującą na podkreślenie jest głęboka rozbieżność między kształtowaniem się pojęcia a jego definicja werbalną, znajdująca odbicie w eksperymencie. Rozbieżność ta utrzymuje się nie tylko u podrostka, lecz także w myśleniu człowieka dorosłego, a nawet w myśleniu na bardzo wysokim stopniu rozwoju. Fakt istnienia pojęcia nie zbiega się z uświadomieniem go 277 L sobie ani w czasie, gdy się pojawia, ani gdy funkcjonuje. To pierwsze może wystąpić wcześniej i funkcjonować niezależnie od drugiego. Pojęciowa analiza rzeczywistości jest o wiele wcześniejsza od analizy samych pojęć. Widać to wyraźnie w eksperymentach z podrostkami, u których na każdym kroku, jako najbardziej charakterystyczna cecha ich wieku, świadcząca o przejściowym charakterze myślenia, daje się zaobserwować rozbieżność między słowami a działaniem, w jakim kształtuje się pojęcie. Podrostek tworzy pojęcie i prawidłowo je stosuje w konkretnej sytuacji; gdy tylko jednak zachodzi potrzeba werbalnego zdefiniowania tego pojęcia, natychmiast myślenie napotyka niezwykłe trudności i zostaje utworzona definicja pojęcia o wiele węższa od żywego stosowania go. Jest to — jak się wydaje — bezpośrednie potwierdzenie faktu, że pojęcia nie powstają po prostu jako wynik logicznego opracowania takich czy innych elementów doświadczenia, że dziecko nie zdaje sobie sprawy ze swoich pojęć, lecz że powstają one całkiem inaczej, a dopiero potem podlegają uświadomieniu i logicznemu uporządkowaniu. Tu też obserwujemy drugi fakt charakterystyczny dla stosowania pojęć w wieku dorastania. Rzecz w tym, że podrostek używa pojęcia w sytuacji poglądowej. Otóż, gdy pojęcie to jeszcze się nie oderwało od konkretnej, poglądowo postrzeganej sytuacji, wówczas kieruje ono myśleniem podrostka najłatwiej i bezbłędnie. Znacznie więcej natomiast trudności sprawia proces przenoszenia pojęć, a więc stosowania tego doświadczenia do innych i różnorakich rzeczy, kiedy to wyodrębnione, lecz zsyntetyzowane w pojęciach cechy występują w zupełnie innym konkretnym otoczeniu cech i same są dane w zupełnie innych konkretnych proporcjach. Przy zmianie sytuacji poglądowej lub konkretnej zastosowanie pojęcia ukształtowanego w innej sytuacji napotyka poważne trudności. Lecz to przeniesienie mimo wszystko udaje się podrostkowi już w pierwszej fazie dojrzewania jego myślenia. Dużo więcej trudności sprawia proces definiowania pojęcia, gdy ono odrywa się od konkretnej sytuacji, w której zostało ukształtowane, gdy w ogóle przestaje się opierać na konkretnych wrażeniach, znalazłszy się w planie zupełnej abstrakcji. Tutaj słowne zdefiniowanie tego pojęcia, umiejętność jasnego uprzy- 27$ tomnienia go sobie i określenia przychodzi z dużą trudnością j w toku eksperymentu bardzo często można zaobserwować, jak dziecko lub podrostek, który dobrze wykonał zadanie polegające na utworzeniu pojęcia, definiując je schodzi na bardziej prymitywny szczebel i zaczyna wyliczać różne konkretne przedmioty podpadające pod dane pojęcie w danej konkretnej sytuacji. Tak więc podrostek używa słowa jako pojada, a określa słowo jako kompłeks. Jest to niezwykle charakterystyczna dla myślenia w okresie dorastania forma, oscylująca między myśleniem kompleksowym a pojęciowym. Największą wszakże trudność, z którą podrostek daje sobie radę z reguły dopiero pod sam koniec okresu dorastania, sprawia dalsze przenoszenie sensu czy znaczenia utworzonego pojęcia na coraz to nowe sytuacje konkretne, o których myśli on także już na poziomie abstrakcji. Droga od abstrakcji do konkretu jest tutaj niemniej trudna niż ongiś droga od konkretu do abstrakcji. Eksperyment rozwiewa wszelkie wątpliwości co do tego, że zwykły obraz kształtowania się pojęć, jak go rysowała psychologia tradycyjna, która przy tym niewolniczo kopiowała formalno--logiczny opis tego> procesu, mija się z rzeczywistością. W ujęciu psychologii tradycyjnej u podłoża pojęcia znajduje się szereg konkretnych wyobrażeń. „Weźmy na przykład — powiada pewien psycholog — pojęcie drzewa. Powstaje ono z wielu podobnych wyobrażeń drzewa. Pojęcie powstaje z wyobrażeń podobnych przedmiotów jednostkowych". I dalej badacz ten tak oto przedstawia schemat procesu kształtowania się pojęcia: „Przypuśćmy, że zdarzyło mi się kiedyś obserwować trzy różne drzewa. Wyobrażenia tych trzech drzew można rozłożyć na ich komponenty, z których każdy oznacza kształt, barwę lub wielkość poszczególnych drzew. Pozostałe komponenty tych wyobrażeń są, jak się okazuje, podobne. Między podobnymi częściami tych wyobrażeń powinna zajść asymilacja, która w rezultacie daje ogólne wyobrażenie danej cechy. Następnie, dzięki syntezie tych wyobrażeń, powstaje jedno wyobrażenie globalne, czyli pojęcie drzewa". Ten punkt widzenia sugeruje, że pojęcia powstają tak, jak familijny portret Członków rodziny na grupowej fotografii Galtona. Robi się go, jak wiadomo, w ten sposób, że utrwala się podobizny 279 poszczególnych członków rodziny, każdego na osobnej kliszy potem nakłada się jedną na drugą tak, że cechy podobne i częste w tej rodzinie występują ostro, natomiast cechy przypadkowe, indywidualne, różne u poszczególnych jednostek, właśnie przez to, że się wzajemnie na siebie nakładają, ścierają się i zamazują. W ten sposób wyodrębnione zostają cechy podobne, a ogół tych wyodrębnionych wspólnych cech szeregu podobnych przedmiotów stanowi z tradycyjnego punktu widzenia pojęcie w ścisłym tego słowa znaczeniu. Trudno o coś bardziej fałszywego, jeśli zważyć rzeczywisty przebieg rozwoju pojęć, od tego ulogicz-nionego obrazu, jaki sugeruje zacytowany schemat. Psychologowie dawno już zauważyli, a nasze eksperymenty szczególnie wyraźnie dowiodły, że przebieg kształtowania się pojąć u podrostka nigdy nie pokrywa się z tym torem logicznym, jaki przypisuje temu procesowi tradycyjny schemat. Badania Vogla dowiodły, że dziecko „prawdopodobnie nie wkracza w dziedzinę pojęć oderwanych, posuwając się od poszczególnych, wyspecjalizowanych postaci ku coraz wyższym. Przeciwnie, najpierw używa pojęć najogólniejszych. Do szeregów zajmujących miejsce środkowe nie dochodzi przez abstrakcję, idąc od dołu ku górze, lecz przez definicję, schodząc z wyższych pięter na niższe. Rozwój wyobrażenia u dziecka biegnie od elementów niezróżnicowanych do zróżnicowanych, a nie przeciwnie. Myślenie rozwija się przechodząc od rodzaju do gatunku i jego odmian, a nie odwrotnie". Wedle obrazowego wyrażenia tego badacza myślenie zawsze niemal porusza się w obrębie piramidy pojęć ku górze i ku dołowi, a rzadko w kierunku poziomym. Ta zasada wywołała ongiś prawdziwy przewrót w tradycyjnych teoriach psychologicznych dotyczących tworzenia się pojęć. Wedle tych teorii pojęcie powstawać miało przez zwykłe wyodrębnianie cech podobnych z wielu konkretnych przedmiotów. Nowsi badacze zaczęli dostrzegać prawdziwe zawiłości procesu tworzenia się pojęć, który zaczął się im rysować jako złożony proces ruchu myślenia w obrębie piramidy pojąć polegający na przechodzeniu bez przerwy od elementów ogólnych do szczegółowych i odwrotnie. Ostatnio Biihler wysunął teorię genezy pojęć, w której, podobnie jak Vogel, raczej odrzuca tradycyjny pogląd, że pojęcie rozwija się przez wyodrębnianie cech podobnych. Wyróżnia się dwa 280 genetyczne źródła tworzenia pojęć. Pierwszym jest łączenie się wyobrażeń dziecka w wyodrębnione grupy, zlewanie się tych grup w skomplikowane związki skojarzeniowe, przy czym ten charakter asocjacyjny mają nie tylko związki między poszczególnymi grupami tych wyobrażeń, ale i związki między poszczególnymi elementami każdej grupy. Za drugie takie źródło Buhler uważa funkcję wnioskowania. W wyniku myślenia, w wyniku już ukształtowanego sądu dziecko tworzy pojęcie. Ważkim tego dowodem jest to, zdaniem Biihlera, że u dziecka słowa oznaczające pojęcia bardzo rzadko są odbiciem gotowego sądu o tych pojęciach, co szczególnie wyraźnie obserwuje się w badaniach nad dziećmi metodą skojarzeń. Najwidoczniej sąd jest czymś najprostszym i sąd, zdaniem Biihlera, jest naturalnym logicznym miejscem dla pojęcia. W procesie tworzenia pojęć wyobrażenie i sąd oddziałują wzajemnie na siebie. Tak więc proces tworzenia pojęć rozwija się niemal równocześnie z dwóch stron — od strony tego, co ogólne, i od strony tego, co cząstkowe. Niezwykle ważnym tego potwierdzeniem jest fakt, że pierwsze słowo, którego dziecko używa, jest rzeczywiście nazwą ogólną, a dopiero stosunkowo później powstają u dziecka nazwy szczegółowe i konkretne. Wyraz „kwiat" dziecko przyswaja sobie wcześniej od nazw poszczególnych kwiatów, a jeśli nawet warunki jego rozwoju werbalnego każą mu wcześniej opanować jakąś nazwę szczegółową, na przykład słowo „róża" przed nazwą „kwiatek", to używa ono tego słowa na oznaczenie nie tylko róży, lecz każdego kwiatka, a więc używa tej nazwy szczegółowej jako ogólnej. Buhler ma rację, gdy twierdzi, że proces tworzenia pojęć nie polega na wspinaniu się na piramidę pojęć z dołu ku górze, lecz że postępuje z dwóch stron, jak przebijanie tunelu. Co prawda, wiąże się z tym niezwykle ważne i trudne dla psychologii zagadnienie. Przyznając bowiem, że dziecko poznaje imiona ogólne i najbardziej abstrakcyjne wcześniej od konkretnych, wielu psychologów zaczęło rewidować tradycyjny pogiąd, że myślenie abstrakcyjne rozwija się stosunkowo późno, w okresie dojrzewania płciowego. Psychologowie ci z prawidłowych obserwacji nad kolejnością 281 rozwoju nazw ogólnych i konkretnych u dziecka wysnuli fałszywy wniosek, że w mowie dziecka jednocześnie z powstaniem nazw ogólnych — a więc bardzo wcześnie — powstają też pojęcia abstrakcyjne. Taka na przykład jest teoria Ch. Buhler. Widzieliśmy, jak fałszywy wynika z niej pogląd, że myślenie w okresie przejściowym nie ulega żadnym szczególnym zmianom i nie może się poszczycić żadnym poważniejszym dorobkiem, że w myśleniu podrostka nie pojawia się nic pryncypialnie nowego w porównaniu z tym, co już można zaobserwować w czynnościach intelektualnych dziecka trzyletniego. W następnym rozdziale omówię to zagadnienie dokładniej. Na razie nadmienię, że używanie wyrazów ogólnych bynajmniej nie zakłada równie wczesnego opanowania myślenia abstrakcyjnego, albowiem, jak próbowałem wykazać w niniejszym rozdziale, dziecko choć używa tych samych słów co dorosły i przyporządkowuje je do tego samego kręgu przedmiotów co dorosły, myśli o przedmiocie całkiem inaczej, w inny sposób niż dorosły. Dlatego bardzo wcześnie stosowane przez dziecko słowa, które w mowie dorosłych reprezentują myślenie abstrakcyjne w jego najbardziej oderwanych formach, bynajmniej nie oznaczają tego samego w myśleniu dziecka. Przypomnijmy, że słowa w mowie dziecka, zbieżne w ich odniesieniu przedmiotowym, nie są zbieżne znaczeniowo ze słowami dorosłych, i dlatego nie ma najmniejszych powodów po temu, by dziecku używającemu słów abstrakcyjnych przypisywać również myślenie abstrakcyjne. Spróbuję też wykazać w rozdziale następnym, że dziecko używając słów abstrakcyjnych myśli przy tym o odpowiednim przedmiocie zupełnie konkretnie. Tak czy inaczej, jedno jest pewne: dawne poglądy, że pojęcia są tworzone analogicznie do fotografii grupowej, absolutnie nie odpowiadają ani realnym obserwacjom psychologicznym, ani danym analizy eksperymentalnej. Niewątpliwy też jest drugi wniosek Biihlera, który w pełni potwierdzają dane eksperymentalne. Pojęcia z natury rzeczy mieszczą się w sądach i wnioskach, funkcjonując jako komponenty tych ostatnich. Dziecko, reagujące na słowo „dom" odpowiedzią: „duży", a na słowo ,,drzewo" odpowiedzią: „na nim wiszą jabłka", 282 rzeczywiście dowodzi, że pojęcie zawsze istnieje tylko w obrąbie ogólnej struktury sądu, jako jego nieodłączna część. Podobnie jak słowo istnieje tylko wewnątrz całej frazy, podobnie jak fraza, psychologicznie rzecz biorąc, pojawia się w rozwoju dziecka wcześniej od pojedynczych słów, również i sąd powstaje w myśleniu dziecka wcześniej od poszczególnych wyodrębnionych zeń pojęć. Toteż, jak powiada Buhler, pojęcie nie może być czystym wytworem skojarzenia. Kojarzenie związków poszczególnych elementów jest niezbędną, lecz zarazem nie wystarczającą przesłanką ukształtowania się pojęcia. Podwójne źródło pojęć — w procesach wyobrażenia i wnioskowania — oto, zdaniem Biihlera, genetyczny klucz do prawidłowego rozumienia procesów tworzenia pojęć. W toku własnych eksperymentów też obserwowałem oba momenty wyłuszczone przez Biihlera. Lecz jego wniosek o dwóch źródłach pojęć wydaje się niesłuszny. Już Lindner zwrócił uwagę, że dziecko stosunkowo wcześnie zdobywa najogólniejsze pojęcia. Toteż na pewno bardzo wcześnie potrafi ono prawidłowo posługiwać się tymi najogólniejszymi nazwami. Słuszne też jest to, że rozwój jego pojęć nie przebiega jako regularne wspinanie się w obrębie piramidy. W toku eksperymentu nieraz obserwowałem, jak dziecko dobierało do wskazanego w żądaniu wzorca szereg figur o tej samej nazwie co wzorzec, a jednocześnie rozszerzało domniemane znaczenie słowa, używając go jako najbardziej ogólnej, bynajmniej nie konkretnej i nie zróżnicowanej nazwy. Obserwowałem też, jak w wyniku myślenia powstaje pojęcie i jak znajduje swe organiczne i naturalne miejsce w ramach sądu. Eksperyment niechybnie potwierdził zasadę teoretyczną, że pojęcia nie powstają mechanicznie na kształt grupowej fotografii konkretnych przedmiotów; mózg nie działa wówczas bynajmniej jak aparat fotograficzny do zdjęć grupowych i myślenie nie polega na zwykłym kombinowaniu tych zdjęć; przeciwnie, procesy myślenia, zarówno poglądowego jak związanego z działaniem, powstają na długo przed utworzeniem pojęć, a same pojęcia są wytworem długiego i zawiłego procesu rozwoju myślenia dziecka. Jak już mówiłem, pojęcie powstaje w toku operacji intelektualnej. Nie gra asocjacji wiedzie do wytworzenia pojęcia, w jego 283 tworzeniu uczestniczą wszystkie elementarne funkcje intelektualne w swoistym zgraniu się, a centralnym momentem całej tej operacji jest funkcjonalne użycie słowa jako narzędzia ukierunkowania uwagi, abstrahowania, wyodrębniania poszczególnych cechy ich syntezy i symbolizacji za pomocą znaku. W toku eksperymentu mieliśmy okazję wielokrotnie obserwować, jak pierwotna funkcja słowa, którą można nazwać funkcją indykatywną (albowiem słowo wskazuje na konkretną cechę), genetycznie poprzedza funkcję sygnifikatywną, polegającą na oznaczaniu wielu wrażeń poglądowych. Ponieważ w warunkach naszego eksperymentu znaczenie bezsensownego pierwotnie słowa odnosiło się do sytuacji poglądowej, można było obserwować, jak po raz pierwszy powstaje znaczenie słowa, gdy to znaczenie zostało podane. To przyporządkowanie słowa do pewnych cech możemy badać na żywo, obserwując, jak to, co zostało spostrzeżone, wyodrębniając się i ulegając syntezie, staje się sensem, znaczeniem słowa, staje się pojęciem, a potem, jak te pojęcia się rozszerzają i przenoszą na inne konkretne sytuacje i wreszcie, jak dziecko je sobie uświadamia. Pojęcie powstaje zawsze w toku rozwiązywania przez podrost-ka jakiegoś zadania. Powstaje ono tylko w wyniku rozwiązania zadania. Tak więc problem dwóch źródeł kształtowania się pojęć został przez Buhlera przedstawiony niezupełnie ściśle, jeśli go rozważać w świetle naszych danych eksperymentalnych. Rozwój pojęć przebiega w gruncie rzeczy dwoma torami. Próbowałem wykazać, że funkcja kompleksowania, czyli łączenia szeregu pojedynczych przedmiotów za pomocą wspólnej dla nich nazwy rodzinnej, staje się w miarę rozwoju podstawową formą kompleksowego myślenia dziecka i że równolegle z tym pojęcia potencjalne, powstające przez wyodrębnianie pewnych cech wspólnych, tworzą drugi nurt rozwoju pojęć. Obie te formy stanowią rzeczywiście dwa źródła kształtowania się pojęć. To zaś, o czym mówi Buhler, nie jest — jak się wydaje — prawdziwym, lecz tylko domniemanym ich źródłem, a to z następujących powodów: przygotowanie pojęcia w postaci grup asocjacyjnych, pojęć w pamięci jest niewątpliwie procesem naturalnym, nie związanym ze słowem, procesem, który dotyczy myślenia kompleksowego, o którym była już mowa, a które się 284 ujawnia w myśleniu poglądowym, zupełnie ze słowem nie związanym. W naszych marzeniach sennych lub w myśleniu zwierząt znajdujemy liczne analogie takich skojarzeniowych kompleksów wyobrażeń, lecz — co też już podkreśliłem — u źródeł pojęć leżą nie te połączenia wyobrażeń, lecz kompleksy utworzone przy użyciu słowa. Tak więc pierwszą pomyłką Buhlera, jak się wydaje, jest ignorowanie roli słowa w kompleksowych połączeniach poprzedzających pojęcie oraz próba wyrugowania pojęcia z owej przyrodzonej, naturalnej formy obróbki wrażeń, ignorowanie historycznej natury pojęcia, ignorowanie roli słowa, wzdraganie się przed dostrzeganiem różnicy między kompleksem naturalnym, powstającym w pamięci i opisanym jako pojęcia poglądowe przez Jenscha, a kompleksami powstającymi na gruncie wysoko rozwiniętego myślenia werbalnego. Tę samą pomyłkę popełnia Buhler również przy ustalaniu drugiego źródła pojęć, szukając go w procesach wnioskowania i myślenia. Twierdzenie Buhlera jest wyrazem stanowiska logizującego, wedle którego pojęcie powstaje na gruncie kontemplacji i jest wytworem wnioskowania logicznego. Tymczasem widzieliśmy już, jak dalece historia pojęć w naszym języku potocznym i historia pojęć dziecka odchylają się od drogi nakreślonej przez logikę. Poza tym, mówiąc o myśleniu jako o źródle pojęć, Buhler ignoruje różnicę między różnymi formami myślenia, zwłaszcza biologicznymi i historycznymi, między elementami naturalnymi i kulturowymi, między niższymi i wyższymi, bezsłownymi i werbalnymi formami myślenia. Jeśli pojęcie powstaje na gruncie rozważań nad czymś, a więc w akcie myślenia, to powstaje pytanie, co je odróżnia od wytworów myślenia poglądowego lub powiązanego z praktycznym działaniem. Znowu Buhler zapomina o słowie — centralnym przecież elemencie w kształtowaniu się pojęcia — i nie bierze go w rachubę, gdy analizuje czynniki uczestniczące w tworzeniu pojęcia. Jest rzeczą niepojętą, w jaki sposób dwa tak różne procesy jak wnioskowanie i kompleksowanie wyobrażeń mogą doprowadzić do ukształtowania pojęć. Z tych fałszywych przesłanek Buhler musi też wysnuć fałszy- 285 wy wniosek, który, jak już niejednokrotnie wspominałem, sugeruje, iż myślenie pojęciowe jest właściwe już dziecku trzyletniemu i w porównaniu z nim myślenie podrostka nie wnosi do rozwoju pojęć nic pryncypialnie nowego. Zwiedziony zewnętrznym podobieństwem, badacz ten zapomina o głębokich różnicach przyczynowo-dynamicznych oraz o stosunkach kryjących się za zewnętrznie podobnymi, lecz genetycznie, funkcjonalnie i. strukturalnie z gruntu odmiennymi typami myślenia. Nasze eksperymenty dają podstawę do zupełnie innego wniosku. Dowodzą, jak z synkretycznych obrazów i związków, z myślenia kompleksowego, z pojęć potencjalnych, jak na bazie posługiwania się słowem jako narzędziami kształtowania pojęcia rodzi się owa swoista struktura sygnifikatywna, którą możemy nazwać pojęciem w ścisłym tego słowa znaczeniu, ....,.,... IV. BADANIE ROZWOJU POJĘĆ NAUKOWYCH W WIEKU SZKOLNYM I Zagadnienie rozwoju pojęć naukowych u dzieci w wieku szkolnym jest zagadnieniem przede wszystkim praktycznym, o ogromnym, może nawet pierwszorzędnym znaczeniu, jeśli zważyć zadania szkoły, która ma przecież ułatwić dziecku opanowanie systemu wiedzy naukowej. Niestety to, co nam w tej sprawie wiadomo, zaskakuje ubóstwem. Niemnie j sze jest też teoretyczne znaczenie tego problemu, albowiem zbadanie rozwoju pojęć naukowych — a więc pojęć rzetelnych, pewnych, prawdziwych — musi wykryć najgłębsze, najistotniejsze, najbardziej podstawowe prawidłowości każdego procesu tworzenia pojęć w ogóle. Aż dziw bierze, że problem ten — kluczowy problem całej historii rozwoju intelektualnego dziecka, od którego zaczynać chyba należy badanie jego myślenia — do ostatnich niemal dni leżał odłogiem tak dalece, że prawdziwe badanie eksperymentalne, na które będę się w rozpoczętym obecnie rozdziale nieraz powoływał, jest pierwszą bodaj próbą systematycznego zbadania tej sprawy. Badanie to, przeprowadzone przez Ż. I. Szif, miało na celu porównawcze prześledzenie rozwoju pojęć potocznych i naukowych u dzieci w wieku szkolnym, głównie zaś — eksperymentalną weryfikację roboczej hipotezy o swoistej drodze rozwoju pojęć naukowych w porównaniu z potocznymi. Interesował nas zarazem ogólny problem nauczania i rozwoju na tym konkretnym odcinku. Ta próba zbadania, jak się realnie rozwija myślenie dziecka w szkole, wychodziła z założenia, że pojęcia — znaczenia wyrazów — podlegają rozwojowi, a także, że pojęcia naukowe nie są przyswajane w gotowej postaci, lecz przechodzą rozwój, że 287 przenoszenie wniosków, jakie podsuwały wyniki badań nad pojęciami potocznymi, na pojęcia naukowe jest niewłaściwe, że cały ten problem należy sprawdzić eksperymentalnie. Toteż dla naszego badania porównawczego opracowaliśmy specjalną metodę eksperymentu. Polegała ona na tym, że osobom badanym dawano strukturalnie jednorodne zadania i badano proces zarówno na materiale potocznym, jak i naukowym. Zadania obejmowały opowiadania treści serii obrazków, uzupełnianie zdań urwanych na spójnikach „bo" i „choć" oraz rozmowę kliniczną — a wszystko po to, by wyjaśnić, na ile w materiale naukowym i potocznym dziecko uświadamia sobie stosunki przyczynowe oraz stosunki kolejności. Serie obrazków relacjonowały przebieg wydarzenia — jego początek, kontynuację i finał. Serie obrazków, nawiązujące do przerabianego na lekcjach w szkole materiału programowego dotyczącego społeczeństwa, konfrontowano z seriami obrazków z życia potocznego. Na wzór serii testów na tematy z życia codziennego („Kola poszedł do kina, bo...", „pociąg się wykoleił, bo...", „Ola jeszcze źle czyta, chociaż..."), skonstruowano serię testów odnoszących się do materiału z klasy II i IV. Zadaniem osoby badanej było w obu wypadkach uzupełnienie zdania. Metodami pomocniczymi była obserwacja na specjalnie zorganizowanych lekcjach, analiza postępów dziecka w szkole itp. Osobami badanymi były dzieci szkoły I stopnia. Zebrany materiał nasuwał wiele wniosków odnoszących się zarówno do problemu ogólnych prawidłowości rozwoju w wieku szkolnym, jak też do zagadnienia rozwoju pojęć naukowych. Analiza porównawcza wyników badań na tym samym szczeblu rozwojowym dowiodła, że przy odpowiedniej realizacji programu w procesie kształcenia rozwój pojąć naukowych wyprzedza rozwój pojąć spontanicznych. Następująca tabela porównawcza jest tego potwierdzeniem. Porównanie wyników rozwiązywania zdań zawierających pojęcia potoczne i naukowe (w %) Uzupełnianie zdań ze spójnikiem „bo" II kl. IV kl. pojęcia naukowe 79,7 81,8 pojęcia potoczne 59,0 81,3 288 Uzupełnianie zdań ze spójnikiem „choć" II kl. IV kl. pojęcia naukowe 21,3 79,5 pojęcia potoczne 16,2 65,5 Tabela ta ukazuje, że poziom uświadomienia pojęć naukowych jest wyższy niż poziom uświadomienia pojęć potocznych. Stałe podnoszenie się tego wysokiego poziomu w myśleniu naukowym i szybki przyrost w myśleniu potocznym świadczy, że niechybnie nagromadzenie wiadomości prowadzi do podnoszenia się poziomu myślenia naukowego różnego typu, co z kolei wpływa na rozwój myślenia spontanicznego i pozwala wysunąć twierdzenie, że nauczanie w rozwoju ucznia spełnia rolę naczelną1. Obraz wyników uzyskiwanych przez uczniów kl. IV w zadaniach na temat kategorii stosunków przeciwstawnych, genetycznie później występujących od kategorii stosunków przyczynowych, jest bliski temu, jaki dawało badanie uświadamiania sobie kategorii stosunków przyczynowych w kl. II — co się wiąże również ze specyfiką materiału programowego. Wszystko to pozwala wysunąć hipotezę teoretyczną, że droga rozwoju pojęć naukowych, jest dość szczególna. Warunkuje ją to, że decydującym, ponownie występującym w tym rozwoju mo^ mentem jest pierwotna definicja werbalna, która w warunkach zorganizowanego systemu nauczania zbliża się do konkretu, do zjawiska, podczas gdy pojęcia potoczne mają tendencję do rozwijania się bez określonego systemu i idą ku uogólnieniom. Pojęcia naukowe z dziedziny wiedzy o społeczeństwie rozwijają się w toku nauczania szkolnego, które jest swoistą formą systematycznego współdziałania pedagoga z dzieckiem. Tak więc przy pomocy i czynnym udziale człowieka dorosłego dojrzewają najwyższe funkcje psychiczne dziecka. Jeśli chodzi o interesujący nas tutaj zakres, znajduje to wyraz w rosnącym relatywizmie myślenia przyczynowego i w dojrzewaniu określonego poziomu dowolności myślenia naukowego — poziomu, który tworzą warunki nauczania. 289 1 Przez myślenie „spontaniczne" czy pojęcia „spontaniczne" autor rozumie te formy myślenia lub te rodzaje pojęć potocznych, które rozwijają się nie w toku przyswajania sobie przez dziecko systemu wiedzy wdrażanej mu w szkole, lecz w toku jego działalności praktycznej i bezpośredniego porozumiewania się z otoczeniem (przypis redakcji rosyjskiej). — Wybrane prace psychologiczne Owo swoiste współdziałanie dziecka i dorosłego stanowiące centralny moment w procesie nauczania i to, że wiadomości przekazuje się dziecku w ramach określonego systemu, tłumaczy zarówno wczesne dojrzewanie pojęć naukowych, jak i to, że poziom rozwoju pojąć naukowych tworzy strefą najbliższych możliwości dla pojąć potocznych, toruje im drogę, jest czymś w rodzaju propedeutyki ich rozwoju. Tak więc na tym samym etapie rozwoju u jednego i tego samego dziecka stykamy się z mocnymi i słabymi stronami pojęcia potocznego i naukowego. O słabości pojęć potocznych świadczy (wedle naszych danych eksperymentalnych) niezdolność do abstrahowania, do operowania dowolnego tymi pojęciami, a przy tym duża częstość nieprawidłowego ich używania. Słabością pojęcia naukowego jest jego werbalizm — największe niebezpieczeństwo dla rozwoju tego pojęcia — niedostateczne nasycenie konkretami; mocną natomiast jego stroną jest podatność w stosowaniu, „gotowość do działania". Obraz ten zmienia się w kl. IV, gdy werbalizm ustępuje miejsca konkretyzacji. Wywiera to wpływ również na rozwój pojęć „spontanicznych", dzięki czemu krzywe rozwoju wyrównują się (35). Jak rozwijają się pojęcia naukowe w umyśle dziecka uczącego się w szkole? Jaki przy tym zachodzi stosunek między procesami szkolnego nauczania i przyswajania wiedzy a procesami wewnętrznego rozwoju pojęć naukowych w świadomości dziecka — czy się one pokrywają, będąc w istocie dwoma aspektami jednego procesu? Czy proces wewnętrznego rozwoju pojęcia idzie za procesem nauczania jak cień za przedmiotem, który go rzuca, i nie pokrywa się z nim, lecz dokładnie reprodukuje i powtarza jego ruch, czy też między tymi dwoma procesami istnieją bardziej złożone i subtelniejsze stosunki, których poznanie wymaga specjalnych badań? Na wszystkie te pytania psychologia współczesna udziela tylko dwóch odpowiedzi. Zgodnie z pierwszą pojada naukowe w ogóle nie mają własnej wewnątrznej historii, nie przechodzą one procesu rozwoju w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz po prostu zostają przyswojone, przyjęte w gotowej postaci dzięki procesom rozumienia, przyswajania i uzmysłowienia ich sobie, dziecko bie- 290 rze je gotowe lub zapożycza ze sfery myślenia dorosłych; problem ich rozwoju właściwie powinien się w całości sprowadzać do problemu wdrożenia dziecku wiedzy naukowej i przyswojenia przez nie pojęć. Takie właśnie poglądy były najbardziej rozpowszechnione i w praktyce powszechnie przyjęte, na nich opierała się niemal do dziś teoria nauczania w szkole i metodyka poszczególnych przedmiotów. Bezpodstawność tych poglądów staje się widoczna w świetle krytyki naukowej zarówno od strony praktycznej, jak i teoretycznej. Z badań nad procesami tworzenia się pojęć wiadomo, że pojęcie nie jest zwykłym splotem związków skojarzeniowych, przyswajanych pamięciowo, i nie jest automatycznym nawykiem intelektualnym, lecz złożonym i prawdziwym aktem myślenia, którego nie sposób opanować przez pamięciowe uczenie się, chodzi bowiem o to, aby myśl dziecka w swym rozwoju wewnętrznym sama wspięła się na wyższy poziom, na którym w świadomości powstaje pojęcie. Badanie dowodzi, że na każdym stopniu rozwojowym pojęcie jest aktem uogólnienia. Ukoronowaniem wszystkich badań w tej dziedzinie jest teza, że pojęcia, rozumiane psychologicznie jako znaczenia słów, rozwijają się. Istotą ich rozwoju jest przede wszystkim przejście od jednej struktury uogólnienia do drugiej. W każdym wieku każde znaczenie słowa jest uogólnieniem. Jednakże znaczenia słów rozwijają się. Gdy dziecko po raz pierwszy przyswoi sobie nowe słowo, związane z określonym znaczeniem, rozwój tego słowa nie kończy się, lecz dopiero zaczyna. Słowo to na początku jest uogólnieniem typu najbardziej elementarnego, a dopiero w miarę rozwoju dziecka owo elementarne uogólnienie zmienia się w coraz to wyższe typy, aż do utworzenia prawdziwego pojęcia. Proces rozwoju pojęć lub znaczeń słów wymaga rozwoju wielu funkcji — uwagi dowolnej, pamięci logicznej, abstrakcji, porównywania, rozróżniania. Tych niezmiernie skomplikowanych procesów psychicznych nie sposób opanować pamięciowo, nie sposób ich się wyuczyć, aby je sobie przyswoić. Toteż od strony teoretycznej zupełnie fałszywy jest pogląd, że dziecko uczy się w szkole pojęć w gotowej postaci i opanowuje je tak jak każdy inny nawyk intelektualny. Praktyka również na każdym kroku ujawnia błędność tego 19* 291 poglądu. Doświadczenia pedagogiczne pouczają nas nie gorzej od badań teoretycznych, że pamięciowe uczenie pojęć jest de facto niecelowe, pedagogicznie bezpłodne. Nauczyciel próbujący tej drogi zwykle niczego nie zapewnia dzieciom prócz przyswojenia pustych słów, nagiego werbalizmu, symulującego opanowanie przez nie pojęcia, a w istocie maskującego pustkę. Dziecko w takim wypadku przyswaja sobie nie pojęcia, lecz słowa, i to nie myślowo, lecz pamięciowo. Dlatego czuje się ono bezradne wobec każdej próby świadomego użycia przyswojonych wiadomości. Ten sposób nauczania pojęć jest główną wadą zdyskwalifikowanej przez wszystkich, czysto scholastycznej, czysto werbalnej metody nauczania, która zamiast żywych wiadomości daje martwe i puste schematy werbalne. Lew Tołstoj, wielki znawca natury słowa i jego znaczenia, lepiej i głębiej niż ktokolwiek inny zrozumiał, że nauczyciel nie może przekazać uczniowi pojęcia tak sobie po prostu, że znaczenia słowa nie sposób mechanicznie przenieść za pomocą innych słów z jednej głowy do drugiej. O tym przekonało go jego własne doświadczenie pedagogiczne. Opowiadając o swych próbach nauczania dzieci języka literackiego poprzez tłumaczenie słów dziecka na język bajek i wznoszenie języka bajek na wyższy poziom, Tołstoj doszedł do wniosku, że próby nauczenia języka literackiego wbrew woli dzieci metodą suchego objaśniania i wkuwania na pamięć, tak jak się to robi ucząc języka francuskiego, nie dają wyników. „Muszę przyznać — pisze Tołstoj — że wielekroć próbowałem tego sposobu w ciągu ostatnich dwóch miesięcy i zawsze widziałem nieprzeparty wstręt u uczniów, co dowodzi, że jest to fałszywa droga. W toku tych doświadczeń przekonałem się, że wytłumaczenie sensu słów i mowy jest zupełnie niemożliwe nawet dla utalentowanego nauczyciela, nie mówiąc już o praktykowanym z upodobaniem przez nieudolnych nauczycieli sposobie wyjaśniania tego typu co np. tłumaczenie, że zebranie to pewien niewielki synhedrion. Wyjaśniając jakiś wyraz, choćby np. „wrażenie", objaśniają go innym równie niezrozumiałym lub całym szeregiem słów, których związek jest równie niepojęty jak wyraz objaśniany". W tym kategorycznym stwierdzeniu Tołstoja jest tyle prawdy co fałszu. Prawdziwy jest wniosek wypływający 292 bezpośrednio z doświadczenia, który zna każdy nauczyciel starający się znaleźć, podobnie jak Tołstoj, często na próżno, dobre wyjaśnienie jakiegoś wyrazu. Prawdą w tym twierdzeniu, mówiąc słowami samego Tołstoja, jest to, że dla ucznia „niemal zawsze nie samo słowo jest niezrozumiałe, lecz pojęcie, którego mu brak, a które to słowo wyraża. Słowo niemal zawsze znajduje się gotowe, gdy gotowe jest pojęcie. Stosunek słowa do myśli i tworzenie nowych pojęć jest procesem tak skomplikowanym, tajemniczym i delikatnym, że wszelka ingerencja jest ordynarną i prymitywną siłą, hamującą proces rozwoju" (36, s. 143). Prawdą w tym twierdzeniu jest również to, że pojęcie lub znaczenie słowa rozwija się i że sam proces rozwojowy jest procesem złożonym i delikatnym. Fałszywym zaś aspektem tego stwierdzenia, który jest wypadkową ogólnych poglądów Tołstoja na zagadnienia nauczania, jest to, że Tołstoj odrzuca wszelką możliwość ingerencji w ten tajemniczy proces i pozostawia proces rozwoju pojęć jego własnym wewnętrznym prawom, separując w ten sposób rozwój od nauczania i skazując nauczanie na absolutną bierność, jeśli chodzi o rozwijanie pojęć naukowych. Błąd ten szczególnie wyraźnie występuje w kategorycznej formule: „każda ingerencja jest ordynarną i prymitywną siłą hamującą proces rozwojowy". Lecz Tołstoj sam rozumiał, że nie każda ingerencja hamuje proces rozwoju pojęć, że tylko ordynarna, bezpośrednia, działająca po najprostszej i najkrótszej linii ingerencja nie może przynieść niczego, prócz szkody. Bardziej subtelne, złożone, okrężne metody nauczania są taką ingerencją w proces kształtowania się pojęcia u dziecka, która posuwa rozwój dalej i wyżej. „Trzeba — mówi Tołstoj — dawać uczniowi okazję do zdobywania nowych pojęć i słów z ogólnego sensu mowy. Gdy dziecko usłyszy lub przeczyta niezrozumiałe słowo w jednym zrozumiałym zdaniu a kiedy indziej w innym, to mgliście zacznie mu się rysować nowe pojęcie i wreszcie przypadkowo odczuje potrzebę użycia tego słowa; użyje je raz i drugi i oto słowo wraz z pojęciem stanie się jego własnością. Istnieją też tysiące innych dróg. Lecz podawać uczniowi świadomie nowe pojęcia i słowa jest w moim przekonaniu równie nieskuteczne, jak gdyby ktoś chciał uczyć dziecko chodzić wedle praw równowagi. Każda taka próba nie posuwa 293 naprzód, lecz oddala ucznia od założonego celu, podobnie jak szorstka ręka człowieka, która pragnąc pomóc kwiatkowi rozkwitnąć, przez niezręczne rozchylanie jego płatków łamie go" (36, s. 146). Tak więc Tołstoj wie, że prócz scholastycznego są tysiące innych sposobów nauczenia dziecka nowych pojęć. Niemniej odrzuca tylko jedną drogę: bezpośrednie i ordynarne, mechaniczne rozwijanie nowego pojęcia, płatek po płatku. To jest słuszne. Doświadczenie teoretyczne i praktyczne potwierdza to całkowicie. Natomiast zbyt wielkie znaczenie przypisuje Tołstoj spontaniczności, przypadkowości, wpływowi mglistego wyobrażenia i odczuwania, wewnętrznej, zamkniętej w samej sobie stronie kształtowania pojęć, a pomniejsza możliwość bezpośredniego wpływu na ten proces, zbyt oddala nauczanie od rozwoju. Nas jednak interesuje nie ten drugi, błędny aspekt myśli Tołstoja, lecz ziarno prawdy zawarte w jego stwierdzeniu, że nie można rozwijać nowych pojęć płatek po płatku, podobnie jak nie można uczyć dziecka chodzić wedle zasad równowagi. Nas interesuje myśl, absolutnie chyba słuszna, że droga od pierwszego zaznajomienia się z nowym pojęciem do chwili, kiedy słowo i pojęcie stają się własnością dziecka, jest złożonym wewnętrznym procesem psychicznym, obejmującym stopniowo rozwijające się z mglistego wyobrażenia zrozumienie tego słowa, jego używanie przez dziecko i w końcu rzeczywiste jego opanowanie. To samo właściwie miałem na myśli twierdząc, że kiedy dziecko po raz pierwszy poznaje znaczenie nowego słowa, proces rozwoju pojęcia nie kończy się, lecz dopiero zaczyna. Co się zaś tyczy pierwszego aspektu, to niniejsze badanie, które miało eksperymentalnie sprawdzić słuszność i owocność przedstawionej tu hipotezy roboczej, wskazuje nie tylko na te tysiące innych dróg, o których mówi Tołstoj, lecz również i na to, że świadome uczenie ucznia nowych pojęć i form słów nie tylko nie jest niemożliwe, lecz przeciwnie, może się stać źródłem najwyższego rozwoju własnych, już ukształtowanych pojęć dziecka. Możliwa jest bezpośrednia praca nad pojęciem w toku nauki szkolnej, która, jak dowodzą badania, nie jest końcem, lecz początkiem rozwoju pojęcia naukowego i nie tylko nie wyklucza własnych procesów rozwojowych dziecka, lecz nadaje im nowe kierunki, a procesy nauczania i rozwoju ustawia w nowych relacjach, maksymalnie sprzyjających wykonaniu zadań szkoły. Aby jednak rozważyć to zagadnienie, trzeba jeszcze jedną sprawę wyjaśnić. Tołstoj ciągle mówi o pojęciach w związku z nauczaniem dzieci języka literackiego. Ma więc na myśli nie te pojęcia, które dziecko przyswaja sobie w toku nauki szkolnej, lecz nowe i nie znane dziecku wyrazy i pojęcia mowy potocznej, wplecione w wątek już dawniej ustalonych pojęć dziecka. Widać to z przykładów, które przytacza. Tołstoj mówi o wyjaśnianiu i interpretacji takich wyrazów jak „wrażenie" lub „narzędzie", czyli wyrazów i pojęć, których się nie musi przyswajać w ramach ścisłego i określonego systemu. A przecież przedmiotem mego badania jest problem rozwoju pojęć naukowych, które się kształtują akurat wtedy, gdy wdrażamy dziecku określony sy^ stem wiedzy naukowej. Naturalne jest więc pytanie, w jakiej mierze rozpatrzoną tu sytuację można rozszerzyć na proces kształtowania pojęć naukowych. W tym celu koniecznie trzeba wyjaśnić, jaki jest w ogóle wzajemny stosunek między procesem kształtowania pojęć naukowych a pojęciami rozważanymi przez Tołstoja, które z uwagi na to, że pochodzą z osobistego doświadczenia życiowego dziecka, można umownie nazwać pojęciami potocznymi. Rozgraniczając pojęcia potoczne od naukowych absolutnie nie przesądzamy zagadnienia, jak dalece takie rozgraniczenie jest obiektywnie słuszne. Przeciwnie, jednym z podstawowych zadań niniejszego badania jest wyjaśnienie, czy w ogóle istnieją obiektywne różnice w rozwoju tych dwóch typów pojęć, na czym one polegają, jeśli w ogóle istnieją, oraz jakież to istotne różnice między procesami rozwoju pojęć naukowych i potocznych sprawiają, że procesy te można badać porównawczo. W rozdziale tym, w którym przedstawiam hipotezę roboczą, pragnę dowieść, że takie rozgraniczenie jest empirycznie uzasadnione, teoretycznie słuszne, heurystycznie owocne, i dlatego należy je uważać za kamień węgielny tej hipotezy. Należy udowodnić, że pojęcia naukowe rozwijają się nie całkiem tak samo jak potoczne i że ich rozwój nie powtarza drogi rozwojowej tych ostatnich. Badanie eks- 295 994 perymentalne ma być praktyczną weryfikacją naszej hipotezy, potwierdzeniem słuszności tej zasady i wyjaśnieniem różnic między tymi dwoma procesami. Należy też nadmienić, że rozgraniczenie pojęć potocznych od naukowych, przyjęte tu jako punkt wyjścia i rozwinięte w hipotezie roboczej oraz w całym uprofilowaniu problemu badawczego, nie tylko nie jest ogólnie przyjęte w psychologii współczesnej, lecz raczej stoi w sprzeczności z powszechnie panującymi w tym zakresie poglądami. Toteż wymaga ono wyjaśnienia i poparcia dowodami. Wyżej była mowa o tym, że obecnie istnieją dwie odpowiedzi na pytanie, jak się rozwijają pojęcia naukowe w umyśle dziecka uczącego się w szkole. Pierwsza odpowiedź generalnie odrzuca istnienie jakichkolwiek procesów wewnętrznych w rozwoju pojęć naukowych przyswajanych w szkole; fałsz tego stanowiska próbowałem udowodnić uprzednio. Pozostaje odpowiedź druga, dziś najbardziej rozpowszechniona. Według niej rozwój pojęć naukowych w umyśle dziecka uczącego się w szkole niczym się w ogóle nie różni od rozwoju wszystkich pozostałych pojąć, jakie powstają w procesie osobistego doświadczenia dziecka, a więc samo rozgraniczanie obu tych procesów jest nieuzasadnione. Z tego punktu widzenia proces rozwoju pojęć naukowych po prostu powtarza rozwój pojęć potocznych w najbardziej zasadniczych aspektach. Należy jednak natychmiast zadać sobie samemu pytanie, skąd ta pewność. Cała literatura problemu daje świadectwo temu, że przedmiotem wszystkich niemal badań nad kształtowaniem się pojęć w wieku dziecięcym zawsze były pojęcia potoczne. Praca niniejsza jest, jak zaznaczyłem, pierwszą chyba próbą systematycznego zbadania rozwoju pojęć naukowych. Tak więc wszystkie podstawowe prawidłowości rozwoju pojęć dziecka zostały ustalone na materiale jego pojęć potocznych. Potem bez żadnej weryfikacji uogólniono je na dziedzinę naukowego myślenia dziecka, a więc sferę pojęć powstających w zupełnie innych warunkach wewnętrznych — po prostu dlatego, że badaczom nie przyszło na myśl sprawdzić, czy taka rozszerzona interpretacja wyników jest prawidłowa i uzasadniona. Niektórzy co prawda, bardziej dociekliwi badacze, jak np. Pia- 296 get, nie mogli nie zauważyć tego problemu. Powinni byli jednak, gdy go zauważyli, wyraźnie oddzielić wyobrażenia dziecka o rzeczywistości, w rozwoju których rolę decydującą odegrała praca własnej myśli dziecka, od tych wyobrażeń, na których powstanie decydujący wpływ ukierunkowujący wywarły wiadomości uzyskane od dorosłych. Pierwszą grupę, w odróżnieniu od drugiej, Piaget określił jako spontaniczne wyobrażenia dziecka. Uczony ten stwierdza, że obie te grupy wyobrażeń dziecka czy pojęć mają wiele wspólnego: 1) obie są odporne na sugestię; 2) obie tkwią głęboko w myśli dziecka; 3) obie zdradzają pewne cechy wspólne dzieciom tego samego wieku; 4) obie utrzymują się długo, bo kilka lat, w świadomości dziecka i stopniowo ustępują miejsca innym pojęciom, a nie znikają momentalnie, tak jak zanikają wyobrażenia narzucone; 5) obie można wykryć już w pierwszych prawidłowych wypowiedziach dziecka. Wszystkie te wspólne obu grupom cechy odróżniają pojęcia dziecka od zasugerowanych wyobrażeń i odpowiedzi, których dziecko udziela pod wpływem zadanego pytania. Już w tych twierdzeniach, które się wydają w zasadzie słuszne, kryje się uznanie faktu, że pojęcia naukowe dziecka, należące do drugiej grupy jego pojęć, nie powstają spontanicznie, lecz przechodzą pełny proces rozwoju. Widać to wyraźnie z wyżej wyłuszczonych pięciu cech. Piaget przyznaje nawet, że ta grupa pojęć może z powodzeniem stanowić samodzielny przedmiot specjalnych badań. Pod tym względem uczony ten widzi wysunięty tu problem głębiej od wszystkich innych badaczy. Niemniej popełnia on błędy, które deprecjonują to, co w jego rozważaniach jest cennego. Chodzi przede wszystkim o trzy wewnętrzne, wzajemnie powiązane błądne momenty w jego toku myśli. Po pierwsze, przyznając, że niespontaniczne pojęcia dziecka zasługują na oddzielne opracowanie, i wskazując, że tkwią one głęboko w myśli dziecka, Piaget mimo wszystko skłonny jest przyjąć twierdzenie przeciwne, że tylko pojęcia spontaniczne dziecka i jego wyobrażenia spontaniczne można przyjąć za źródło bezpośredniej wiedzy o jakościowej specyfice myśli dziecka. Pojęcia niespontaniczne dziecka, które powstały pod wpływem, oddziaływania dorosłych z jego otoczenia, odzwierciedlają, zdaniem Piageta, nie tyle właściwości myślenia dziecka, ile stopień 297 i charakter przyswajania przez nie myśli dorosłych. Piaget wpada przy tym w sprzeczność z własną słuszną myślą, że oto dziecko przyswajając sobie pojęcie przetwarza je, a w procesie tego przetwarzania odciska na pojęciu specyficzne właściwości własnej myśli. Zasadę tę odnosi jednak tylko do pojęć spontanicznych, a możliwość jej stosowania do pojęć niespontanicznych odrzuca. Ta niczym nie uzasadniona konkluzja to pierwszy błąd w teorii Piageta. Drugi błąd jest konsekwencją pierwszego: skoro pojęcia nie-spontaniczne dziecka nie odzwierciedlają specyficznych cech jego myśli, skoro te specyficzne cechy występują tylko w pojęciach spontanicznych, to tym samym (i Piaget taką też tezę przyjmuje) pojęcia spontaniczne dzieli od niespontanicznych nieprzebyta, trwała, raz na zawsze ustalona granica, która wyklucza wszelką możliwość wzajemnego oddziaływania tych dwóch grup pojęć. Piaget tylko rozgranicza pojęcia spontaniczne od niespontanicznych, a nie dostrzega tego, co je łączy w zwarty system pojęć, jaki kształtuje się w toku intelektualnego rozwoju dziecka. Widzi tylko różnice, nie widzi związku. Toteż w jego ujęciu na rozwój pojęć składają się mechanicznie dwa oddzielne procesy, które nie mają z sobą nic wspólnego i przebiegają dwoma zupełnie izolowanymi, oddzielnymi kanałami. Te dwa błędy musiały uwikłać jego teorię w wewnętrzne sprzeczności i doprowadzić do trzeciego błędu. Jeśli Piaget przyjmuje, że pojęcia niespontaniczne dziecka nie odbijają specyfiki jego myśli, że jest to wyłączny przywilej pojęć spontanicznych, to musi się zgodzić, że znajomość tej specyfiki nie ma żadnego praktycznego znaczenia, albowiem pojęcia niespontaniczne kształtują się zupełnie niezależnie od tej specyfiki. A przecież jedną z podstawowych zasad jego teorii jest zasada postępującej socjalizacji myśli dziecka jako istoty jego rozwoju intelektualnego. Wiadomo, że jednym z podstawowych i najbardziej skoncentrowanych typów kształtowania pojęć niespontanicznych jest nauka szkolna. Znaczyłoby to, że najważniejszy dla rozwoju dziecka proces socjalizacji myśli, występujący w nauczaniu, przebiega jak gdyby niezależnie od wewnętrznego procesu jego rozwoju intelektualnego. Z jednej strony, znajomość procesu wewnętrznego rozwoju myśli dziecka jest bez znaczenia dla wyjaśnienia jej so- 298 cjalizacji w toku nauczania, a z drugiej strony socjalizacja myśli dziecka, pierwszoplanowy proces w toku nauczania, wcale się nie wiąże z wewnętrznym rozwojem jego wyobrażeń i pojęć. Sprzeczność ta — najsłabsze ogniwo całej teorii Piageta — • dała asumpt do krytycznej rewizji tej teorii w referowanym tu badaniu. Toteż zasługuje ona na dokładne omówienie, tym bardziej że ma wydźwięk teoretyczny i praktyczny. Teoretycznych źródeł tej sprzeczności szukać trzeba w poglądach Piageta na problem nauczania i rozwoju. Piaget nigdzie nie rozwija swej teorii na ten temat wprost, prawie nie porusza tego problemu w luźnych uwagach, niemniej rozwiązanie jego figuruje w systemie teoretycznych struktur tworzonych przez tego badacza jako postulat pierwszorzędnej wagi, od którego zależy istnienie całej teorii. Rozwiązanie to stanowi istotny moment teorii Piageta, i dlatego chciałbym je tu dokładniej opisać, aby mu przeciwstawić punkt wyjścia naszej hipotezy. Rozwój intelektualny dziecka Piaget przedstawia jako stopniowy zanik swoistości dziecięcego myślenia, w miarę zbliżania się do końcowego punktu rozwojowego. Rozwój intelektualny dziecka polega, zdaniem Piageta, na stopniowym wypieraniu specyficznych cech dziecięcej myśli przez silniejszą myśl dorosłych. Początek rozwoju to solipsyzm świadomości niemowlęcia, który w miarę adaptacji dziecka do myśli dorosłych ustępuje miejsca egocentryzmowi jego myśli, będącemu kompromisem między swoistymi cechami świadomości dziecięcej a cechami myśli dojrzałej. Im młodsze dziecko, tym silniejszy egocentryzm. W miarę dorastania dziecka swoiste cechy jego myśli ulegają stopniowo osłabieniu, w końcu zanikają zupełnie. Proces rozwojowy przedstawiony jest nie jako nieprzerwane powstawanie nowych cech — wyższych, bardziej złożonych i bliższych myśli rozwiniętej — z bardziej elementarnych i pierwotnych form myślenia, lecz jako stopniowe i nieprzerwane wypieranie jednych form przez drugie. Socjalizacja myśli jest rozpatrywana jako mechaniczne wypieranie z zewnątrz indywidualnych cech myśli dziecka. Z tego punkty widzenia proces rozwojowy do złudzenia przypomina proces wy 7 pierania cieczy wypełniającej jakieś naczynie przez ciecz wtłacza-^ na z zewnątrz: jeżeli na przykład w naczyniu była ciecz białaj a wtłaczamy czerwoną, to musi powstać sytuacja, kiedy to ciecz ooe 299 biała (symbolizująca właściwości dziecka na początku procesu) zacznie znikać z naczynia, aż w końcu ciecz czerwona całkowicie zajmie jej miejsce. Tak więc rozwój sprowadza się do obumierania, a to, co pojawia się w nim nowego, przybywa z zewnątrz. Właściwości samego dziecka nie spełniają konstruktywnej, pozytywnej, postępowej i konstytuującej roli w historii rozwoju intelektualnego. Nie one dają początek wyższym formom myśli. Te ostatnie po prostu zajmują miejsce poprzednich. Jest to według Piageta jedyne prawo intelektualnego rozwoju dziecka. Gdyby zgodnie z myślą Piageta rozpatrywać problem rozwoju bardziej szczegółowo, trzeba by dojść do przekonania, że w procesie tworzenia pojęć dziecka antagonizm między nauczaniem a rozwojem jest jedyną adekwatną formą stosunków. Formy myślenia dziecka są początkowo przeciwstawne formom myśli dojrzałej. Jedne nie wynikają z drugich, lecz jedne wykluczają drugie. Toteż jest rzeczą naturalną, że pojęcia niespontaniczne, które sobie dziecko przyswaja od dorosłych, nie tylko nie będą mieć nic wspólnego z pojęciami spontanicznymi, jako wytworami aktywności myśli dziecka, lecz w bardzo wielu najistotniejszych stosunkach będą po prostu im przeciwstawne. Między jednymi i drugimi są nie do pomyślenia żadne inne stosunki prócz stosunków stałego antagonizmu, konfliktu i wypierania jednych przez drugie. Jedne muszą zniknąć, by inne mogły zająć ich miejsce. Tak więc u dziecka powinny istnieć dwie antagonistyczne grupy pojęć — spontanicznych i niespontanicznych — zmieniających się z wiekiem tylko ilościowo. Najpierw przeważają jedne, potem stopniowo wzrasta liczba drugich. W wieku 11-12 lat, w związku z procesem nauczania, pojęcia niespontaniczne ostatecznie wypierają pojęcia spontaniczne tak, że w tym wieku rozwój intelektualny dziecka według Piageta jest już całkowicie zakończony. Akt najważniejszy, akt końcowy całego dramatu rozwoju, przypadający na okres dojrzewania, najwyższy stopień rozwoju intelektualnego, tj. ukształtowanie prawdziwych, dojrzałych pojęć, wypada z historii rozwoju intelektualnego jak zbędny, niepotrzebny rozdział. Piaget powiada, że W dziedzinie rozwoju wyobrażeń dziecka na każdym kroku rodzą się realne konflikty między jego myślą ( • l...;.i.u A 'J 31 'J oi ~b uczy się w szkole — zwłaszcza dzięki mowie pisanej i gramatyce — uświadamiać sobie, co robi, a więc uczy się operować posiada- 350 nymi umiejętnościami w sposób dowolny. Operowanie tą umiejętnością przenosi się z poziomu działania nieświadomego i automatycznego na poziom działania zamierzonego i świadomego. Z tego, co wiemy o świadomym i dowolnym charakterze mowy pisanej, widzimy, jak wielkie znaczenie dla opanowania mowy pisanej ma owo uświadomienie sobie mowy ojczystej i opanowanie jej. Można powiedzieć wprost, że bez rozwoju obu tych aspektów mowa pisana jest w ogóle niemożliwa. Jak w mowie pisanej dziecko po raz pierwszy uświadamia sobie, że w słowie „Moskwa" występują dźwięki m-o-s-k-w-a, i uświadamia sobie własną czynność wydawania dźwięków mowy, ucząc się dowolnego wymawiania każdego poszczególnego elementu struktury dźwiękowej — tak samo w nauce pisania zaczyna robić to, co dawniej czyniło w sposób mimowolny w zakresie mowy ustnej. Tak oto gramatyka i pismo pozwalają dziecku wznieść się na wyższy stopień w rozwoju mowy. Rozpatrzyłem tylko dwa przedmioty szkolne, naukę pisania i gramatykę, choć mógłbym przytoczyć wyniki badań nad wszystkimi pozostałymi przedmiotami szkolnymi, które jednoznacznie dowodzą niedojrzałości myśli na początku nauki. Nasuwa się jednak poważniejszy wniosek z naszych badań. Oto nauka szkolna, jeśli przyjrzeć się jej stronie psychologicznej, stale oscyluje jak wokół osi — wokół podstawowych nowych wytworów w wieku szkolnym: uświadomienia i opanowania. Stwierdzić by można, że nauczanie różnych przedmiotów szkolnych ma jak gdyby wspólną podstawę w psychice dziecka i że ta wspólna podstawa, będąca podstawowym nowym wytworem w wieku szkolnym, rozwija się i dojrzewa w toku i w procesie samej nauki i nie kończy cyklu swego rozwoju na jego początku. Rozwój psychologicznej podstawy nauczania podstawowych przedmiotów nie wyprzedza nauki szkolnej, lecz dokonuje się w nierozerwalnej z nią więzi wewnętrznej, w toku jej rozwoju. 2. Druga seria badań miała wyjaśnić zagadnienie, jak się przedstawia czasowy stosunek procesów nauczania do rozwoju ich podstawy psychologicznej. Eksperymenty wykazały, że nauczanie jest zawsze procesem wyprzedzającym rozwój. Dziecko przyswaja sobie pewne nawyki w danym przedmiocie wcześniej aniżeli umiejętności świadomego i zamierzonego ich stosowania. Badania do- 351 wodzą, że rozbieżności istnieją zawsze i nigdzie nie można znaleźć paraleli między rozwojem uczenia się w szkole a rozwojem odpowiednich funkcji. Proces nauczania ma własny tok, własną logikę i własną skomplikowaną organizację. Formą jego realizacji są lekcje lub wycieczki. Jednego dnia są takie lekcje, drugiego inne, w pierwszym półroczu przerabia się to, w następnym coś innego. Proces ten jest regulowany programem i rozkładem zajęć. Otóż byłoby ogromnym błędem sądzić, że te zewnętrzne prawa organizacji procesu nauczania są absolutnie zbieżne z wewnętrznymi prawami struktury tych procesów rozwojowych, które budzi do życia nauczanie. Nie można twierdzić, że jeżeli w danym półroczu uczeń przerobił coś z arytmetyki, to w wewnętrznym półroczu swego rozwoju poczynił dokładnie takie same postępy. Gdybyśmy przebieg procesu uczenia przedstawili symbolicznie w formie linii krzywej i zrobili to samo z krzywą rozwojową funkcji psychicznych, które bezpośrednio uczestniczą w uczeniu się, jak to miało miejsce w naszych eksperymentach, to by się okazało, że te krzywe nie pokrywają się, lecz wykazują bardzo skomplikowane stosunki wzajemne. Z reguły uczymy dodawania przed dzieleniem. Istnieje jakaś wewnętrzna kolejność w przekazywaniu wiadomości z arytmetyki, lecz poszczególne momenty, poszczególne ogniwa tego procesu mogą z punktu widzenia rozwoju wykazywać bardzo różną wartość. Może się na przykład okazać, że pierwsze cztery ogniwa w toku uczenia się arytmetyki nie mają istotnego znaczenia dla rozwoju myślenia arytmetycznego, a dopiero jakieś piąte ogniwo decyduje o tym rozwoju. Krzywa rozwojowa odchyla się nagle w górę ukazując może nawet decydujący moment dla dalszych wielu ogniw procesu uczenia się, których przyswojenie odbędzie się już zupełnie inaczej niż przyswojenie poprzednich. W tym momencie uczenia się dokonał się przełom w rozwoju. Dziecko coś zrozumiało do końca, przyswoiło sobie coś niezwykle istotnego, a w jego tzw. przeżyciu „aha!" doszło do wyjaśnienia zasady ogólnej. Oczywiście, powinno ono poznać następne ogniwa programu, lecz one już zawierają się w tym, czego się teraz nauczyło. Każdy przedmiot ma swoje istotne momenty, swoje pojęcia konstytuujące, i gdyby tok rozwoju zbiegał się dokładnie z tokiem nau- 352 czania, to każda chwila uczenia się miałaby jednakowe znaczenie dla rozwoju i wówczas obie krzywe by się pokryły. Każdy punkt na krzywej uczenia się miałby zwierciadlane odbicie na krzywej rozwoju. Eksperyment świadczy o czymś wręcz przeciwnym: oto uczenie się i rozwój mają własne momenty węzłowe, dominujące nad wieloma poprzednimi i następnymi. Te węzłowe punkty przełomowe nie zbiegają się na obu krzywych, lecz pozostają względem , siebie w bardzo skomplikowanych stosunkach wewnętrznych, możliwych tylko dlatego, że krzywe się nie zbiegają. Gdyby obie krzywe pokryły się całkowicie, nie byłoby mowy o wzajemnych stosunkach między uczeniem się a rozwojem. Tempo rozwoju jest inne niż tempo uczenia. Ma tu miejsce to, co zawsze i niezmiennie występuje w pracy naukowej, kiedy ustalamy jakieś stosunki między dwoma wzajemnie powiązanymi procesami: każdy z nich trzeba mierzyć jego własną miarą. Rozwój uświadamiania i udziału woli nie może mieć takiego samego rytmu, jaki właściwy jest realizacji programu nauczania gramatyki. Nawet — co byłoby najprostsze — okresy rozwojowe w jednym i w drugim wypadku też nie mogą być zbieżne. Trudno nawet się spodziewać, by okres opanowania programu z zakresu odmiany rzeczownika zbiegł się z okresem koniecznym dla wewnętrznego rozwoju uświadomienia sobie własnej mowy i opanowania jakiegoś aspektu tego procesu. Rozwój nie podporządkowuje się programowi szkolnemu, lecz ma własną logikę wewnętrzną. Nikt nie udowodnił, że każda lekcja arytmetyki odpowiada każdemu krokowi rozwoju, dajmy na to, uwagi dowolnej, choć na ogół nauczanie arytmetyki na pewno, i to w sposób zasadniczy, wpływa na przejście uwagi z kręgu niższych funkcji psychicznych do kręgu funkcji wyższych. Byłoby cudem, gdyby istniała pełna zgodność obu tych procesów. Eksperyment świadczy o czymś wręcz przeciwnym, że mianowicie oba te procesy są w pewnym sensie niewspółmierne w zwykłym tego słowa znaczeniu. Dziecko nie uczy się w szkole systemu dziesiętnego jako takiego, lecz uczy się zapisywać liczby, dodawać je, mnożyć, rozwiązywać przykłady i zadania, a przecież w końcu wszystko to prowadzi do rozwoju jakiegoś ogólnego pojęcia o systemie dziesiętnym. Wyniki tej drugiej serii eksperymentów można sformułować 23 — Wybrane prace psychologiczne 353 następująco: opanowanie jakiejś operacji arytmetycznej, jakiegoś pojęcia naukowego, nie oznacza zakończenia rozwoju tej operacji i tego pojęcia, lecz jego początek; krzywa rozwoju nie pokrywa się z krzywą przerabiania programu szkolnego. Nauczanie w zasadzie jest procesem wyprzedzającym rozwój. 3. Trzecia seria eksperymentów poświęcana była wyjaśnieniu zagadnienia identycznego z problemem Thorndike'a, który eksperymentalnie chciał udowodnić fałsz teorii kształcenia formalnego. Nasze eksperymenty dotyczyły wyższych, a nie elementarnych funkcji i objęły dziedzinę nauczania szkolnego, a nie nauczania takich rzeczy jak różnice między odcinkami liniowymi i wielkościami kątów. Krótko mówiąc, przenieśliśmy eksperyment w dziedzinę, w której można było oczekiwać uświadamiania sobie związków między przedmiotami nauczania a uczestniczącymi w nich funkcjami. Eksperymenty wykazały, że w nauczaniu szkolnym różne przedmioty współdziałają w wywieraniu wpływu na rozwój dziecka. Przebieg rozwoju jest o wiele bardziej spójny, niż mogłoby się wydawać na podstawie eksperymentów Thorndike'a, które próbowały dowieść, że rozwój ma charakter atomistyczny. Eksperymenty Thomdike'a pokazały, że rozwój każdej poszczególnej wiadomości i umiejętności polega na tworzeniu niezależnego łańcucha skojarzeń, który żadną miarą nie może ułatwiać powstania innych łańcuchów skojarzeniowych. Cały rozwój w ich świetle okazał się niezależny, izolowany i samoistny, przebiegający jednakowo wedle praw kojarzenia. Badania wykazały wszakże, że rozwój intelektualny dziecka nie jest podzielny i nie przebiega wedle systemu przedmiotowego. Sprawa nie wygląda tak, że arytmetyka w sposób izolowany i niezależny rozwija jedne funkcje, a mowa pisana inne. Różne przedmioty obejmują często jakieś partie materiału, którym odpowiada wspólna podstawa psychologiczna. Uświadomienie sobie i opanowanie czegoś występuje w rozwoju na pierwszy plan przy nauczaniu zarówno gramatyki, jak mowy pisanej. Z nimi też spotkaliśmy się przy nauczaniu arytmetyki i one też będą przedmiotem naszej uwagi przy analizie pojęć naukowych. Myślenie abstrakcyjne dziecka rozwija się, na wszystkich lekcjach, a jego rozwój wcale się nie rozpada na po- 354 szczególne nurty stosownie do podziału nauki szkolnej na odrębne przedmioty nauczania. Można by powiedzieć tak: istnieje proces nauczania; ma on swoją wewnętrzną strukturę, swój tok, swoją logikę przebiegu; w głowie zaś każdego ucznia istnieje jak gdyby wewnętrzna, podziemna sieć procesów, które budzą się do życia i rozwijają w toku nauczania w szkole, lecz odznaczają się własną logiką rozwoju. Otóż jednym z podstawowych zadań psychologii szkolnej jest wykrycie tej logiki wewnętrznej, tego wewnętrznego przebiegu procesów rozwojowych uwarunkowanych przebiegiem nauczania. Eksperyment nie pozostawia żadnych wątpliwości co do trzech faktów: a) psychologiczne podstawy nauki różnych przedmiotów są w znacznej mierze wspólne, co samo przez się stwarza możliwość oddziaływania jednego przedmiotu na inny, a więc sprzyja kształceniu formalnemu w zakresie każdego przedmiotu; b) zachodzi zwrotny wpływ nauczania na rozwój wyższych funkcji psychicznych i wpływ ten wykracza daleko poza granice treści i materiału danego przedmiotu, co znowu świadczy o istnieniu kształcenia formalnego, wprawdzie różnego stopnia w zakresie różnych przedmiotów, ale z reguły będącego funkcją każdego przedmiotu; dziecko, które sobie przyswoiło przypadki gramatyczne, opanowało tym samym taką strukturę, która w jego myśleniu przenosi się na inne dziedziny, nie związane bezpośrednio z przypadkami, a nawet z gramatyką w ogóle; c) istnieje wzajemna zależność i wzajemna więź poszczególnych funkcji psychicznych, tych zwłaszcza, które biorą bezpośredni udział w uczeniu się danego przedmiotu; tak więc rozwój uwagi dowolnej oraz pamięci logicznej, myślenia oderwanego oraz wyobraźni naukowej przebiega jako jeden złożony proces, a to dzięki wspólnej wszystkim wyższym funkcjom psychicznym podstawie; tą wspólną podstawą wszystkich wyższych funkcji psychicznych, których rozwój stanowi o głównym, nowym wytworze w wieku szkolnym, jest uświadomienie sobie i opanowanie. 4. Treścią czwartej serii eksperymentów było nowe dla dzisiejszej psychologii zagadnienie, które — naszym zdaniem — jest osią całego problemu nauczania i rozwoju w wieku szkolnym. Badania psychologiczne dotyczące problemu nauczania poprze- 355 23* stawały zazwyczaj na ustaleniu poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Lecz wydaje się, że określać stan rozwoju dziecka na podstawie tego jednego poziomu to za mało. Jak się na ogół ten poziom określa? Służyć temu mają zadania, które dziecko rozwiązuje samodzielnie. One nam pozwalają dowiedzieć się, co dziecko umie dziś, albowiem bierzemy pod uwagę tylko samodzielnie rozwiązane zadania. Rzecz jasna, że metoda ta pozwala nam ustalić tylko to, co już w dziecku aktualnie dojrzało. Określamy tylko stopień jego aktualnego rozwoju. Lecz o stanie rozwoju nigdy nie świadczy wystarczająco samo to jedynie, co już dojrzało. Jak ogrodnik, który zechce ocenić stan swego ogrodu, powinien liczyć nie tylko dojrzałe i owocujące jabłonie, lecz także drzewa dojrzewające, tak psycholog oceniając stan rozwoju musi nie tylko uwzględniać funkcje już dojrzałe, lecz także te, które dopiero dojrzewają, nie tylko aktualny poziom, lecz również strefę najbliższego rozwoju. Jak tego dokonać? Określając stopień aktualnego rozwoju stosujemy zadania wymagające samodzielnego rozwiązania, które mogą coś powiedzieć jedynie o funkcjach już ukształtowanych i dojrzałych. Spróbujmy jednak użyć nowego zabiegu metodycznego. Przypuśćmy, że określiliśmy wiek intelektualny dwojga dzieci. Stwierdzamy, że odpowiada poziomowi wieku lat 8. Jeżeli nie zadowalając się tym zechcemy wyjaśnić, w jaki sposób dzieci te rozwiązują zadania przeznaczone dla dzieci starszych — takie, których same jeszcze nie potrafią samodzielnie rozwiązać — okaże się, że gdy im pomożemy przez zademonstrowanie czegoś, zadanie naprowadzających pytań, pokazanie początku rozwiązania itd., wtedy jedno przy tej pomocy, przy współpracy, dzięki jakiejś wskazówce rozwiąże zadania dla dwunastolatków, drugie zaś co najwyżej dla dzie-więciolatków. Ta różnica między wiekiem intelektualnym, czyli wiekiem rozwoju aktualnego, określanym na podstawie analizy samodzielnego rozwiązywania zadań, a stopniem rozwoju określanym na podstawie analizy rozwiązywania przez dziecko zadań niesamodzielnie, przy czyjejś pomocy — jest właśnie wskaźnikiem określającym strefę najbliższego rozwoju dziecka. W naszym przykładzie wskaźnik ten dla jednego dziecka osiąga wartość równą 4, dla drugiego — wartość równą 1. Czy możemy uważać, że dzieci te są na jednakowym poziomie intelektualnym, 356 ze stan ich rozwoju jest jednakowy? Chyba nie. Dane eksperymentalne świadczą o tym, że o wiele więcej jest dzielących te dzieci w szkole różnic zdeterminowanych odmiennością ich stref najbliższego rozwoju aniżeli podobieństw wynikających z jednakowego stopnia ich rozwoju aktualnego. Różnice te znajdują odbicie przede wszystkim w dynamice rozwoju intelektualnego dzieci w toku nauczania i w ich relatywnych postępach w nauce. Strefa najbliższego rozwoju ma bardziej bezpośrednie znaczenie dla dynamiki rozwoju intelektualnego i postępów aniżeli aktualny stopień rozwoju dziecka. Chcąc ten eksperymentalnie ustalony fakt wytłumaczyć, możemy się powołać na ogólnie znaną i bezsporną prawidłowość, że przy współpracy pod kierunkiem, czy też przy czyjejś pomocy, dziecko zawsze potrafi dokonać więcej i rozwiązać trudniejsze zadania, niż gdy pracuje samodzielnie. Opisany przykład ilustruje przypadek szczegółowy tej ogólnej prawidłowości. Lecz nasza interpretacja powinna sięgnąć dalej, powinna rzucić światło na przyczyny tkwiące u podłoża tego zjawiska. W dawnej psychologii oraz w potocznej świadomości zakorzenił się pogląd, że naśladowanie to czynność czysto mechaniczna. Z tego punktu widzenia rozwiązanie niesamodzielne z reguły traktuje się jako niere-prezentatywne i niesymptomatyczne dla rozwoju intelektu dziecka, bo naśladować można rzekomo wszystko, co się komu podoba. To, co potrafię zrobić naśladując, nie świadczy o moim umyśle, żadną miarą nie może więc charakteryzować stanu jego rozwoju. Stanowisko takie jest jednak z gruntu fałszywe. Dzisiejsza psychologia naśladowania przyjmuje jako fakt ustalony, że dziecko może naśladować tylko to, co leży w strefie jego własnych możliwości intelektualnych. Jeśli na przykład nie umiem grać w szachy, to nawet gdy najlepszy szachista pokaże mi, jak się wygrywa partię, nie potrafię tego dokonać. Jeśli znam arytmetykę, lecz mam kłopoty z rozwiązaniem jakiegoś skomplikowanego zadania, to pokaz rozwiązania niechybnie doprowadzi mnie od razu do samodzielnego rozwiązania. Jeśli jednak nie znam wyższej matematyki, to pokaz rozwiązania równania różniczkowego nie posunie mojej własnej myśli ani na jotę w tym kierunku. Aby naśladować, trzeba dysponować możliwością przejścia od tego, co się umie, do tego, czego się nie umie. 357 Można w takim razie wnieść coś nowego i istotnego, co uzupełni wyżej poczynione uwagi o pracy wspólnie z kimś i o naśladownictwie. Współpracując z kimś dziecko zawsze może, jak już wiemy, dokonać o wiele więcej niż samodzielnie. Z jednym wszakże zastrzeżeniem: nie nieskończenie więcej, lecz tylko w pewnych granicach, ściśle wyznaczonych stanem jego rozwoju i jego możliwościami intelektualnymi. Współpracując z kimś, dziecko czuje się mocniejsze i mądrzejsze, niż gdy pracuje samodzielnie, dźwiga się na wyższy szczebel, odpowiednio do trudności intelektualnych, które pokonuje. Niemniej zawsze istnieje pewna rozbieżność między możliwościami jego intelektu przy samodzielnej pracy i przy pracy wspólnie z kimś innym. Badania nasze wykazały, że dziecko naśladując sposób rozwiązania nie potrafi rozwiązać wszystkich zadań, lecz dochodzi do pewnej granicy, różnej dla różnych dzieci. W wyżej przytoczonym przykładzie u jednego dziecka granica ta leżała bardzo nisko i sięgała poziomu zaledwie o jeden rok wyższego od poziomu jego ogólnego rozwoju. U drugiego różnica ta wynosiła 4 lata. Gdyby niezależnie od stanu rozwojowego można było wszystko naśladować, to oboje tych dzieci z jednakową łatwością rozwiązałoby wszystkie zadania przewidziane na wszystkie okresy wieku dziecka. Tymczasem w rzeczywistości nie tylko nic podobnego się nie dzieje, lecz okazuje się, że przy współpracy z kimś dziecko co prawda łatwiej rozwiązuje zadania najbliższe jego stopniowi rozwoju, ale gdy później trudności przy rozwiązywaniu rosną, nie może ich ono pokonać, mimo nawet czyjejś współpracy. Mniejsze lub większe możliwości dziecka z przechodzeniem od tego, co umie ono zrobić samodzielnie, do tego, co umie zrobić przy współpracy z kimś, jest zawsze najczulszym symptomem dynamiki rozwoju dziecka, umożliwiającym rokowanie o jego powodzeniu. Dynamika ta stanowi pełny odpowiednik jego strefy najbliższego rozwoju. Już Kóhler w swoich znanych doświadczeniach z szympansami zwrócił uwagę na ten problem. Czy zwierzęta umieją naśladować czynności intelektualne innych zwierząt? Czy rozumne i celowe operacje małp nie są po prostu przyswojonymi przez naśladowanie rozwiązaniami zadań, które same przez się są absolutnie niedostępne intelektowi tych zwierząt? Doświadczenia wykazały, że u zwierzęcia naśladowanie jest ściśle ograniczone jego własnymi 358 możliwościami intelektualnymi. Szympans, naśladując świadomie, może zrobić tylko to, co potrafi zrobić samodzielnie. Naśladowanie nie posuwa naprzód jego możliwości intelektualnych. Można co prawda przez tresurę nauczyć małpę operacji bez porównania bardziej skomplikowanych, do których nigdy by własnym rozumem nie doszła. Lecz wówczas małpa realizowałaby tę operację automatycznie jako bezmyślny nawyk, a nie jako rozumną i świadomą decyzję. Psychologia porównawcza ustaliła szereg symptomów pozwalających odróżnić naśladowanie intelektualne i świadome od automatycznego kopiowania. W pierwszym przypadku sposób rozwiązania zostaje przyswojony natychmiast, i to raz na zawsze, nie wymaga powtórzeń, krzywa błędów od razu spada ze 100% do O, rozwiązanie wyraźnie ujawnia wszystkie cechy istotne właściwe samodzielnemu i intelektualnemu rozwiązaniu zadania przez małpę: do rozwiązania dochodzi dzięki opanowaniu struktury pola i relacji między przedmiotami. Przy tresurze natomiast dochodzi do przyswojenia metodą prób i błędów; krzywa rozwiązań błędnych spada wolno i stopniowo, przyswojenie wymaga wielokrotnych powtórzeń, a proces uczenia się nie wykazuje żadnego uświadomienia sobie czegoś, żadnego ujęcia stosunków strukturalnych, jest ślepy i niestrukturalny. Ustalenia te mają fundamentalne znaczenie dla całej psychologii uczenia się zwierząt i człowieka. Ciekawe jest przy tym to, że wszystkie wyżej rozpatrzone trzy teorie pedagogiczne nie czynią żadnej zasadniczej różnicy między uczeniem się zwierząt i człowieka. Wszystkie tłumaczą w ten sam sposób tresurę i nauczanie. Lecz już wyżej przytoczony fakt jasno mówi, na czym polega zasadnicza i podstawowa różnica między nimi. Najrozumniej sze nawet zwierzę nie może rozwijać swych intelektualnych możliwości ani przez naśladowanie, ani przez uczenie go czegoś. Nie może nauczyć się niczego z gruntu nowego w porównaniu z tym, co już opanowało. Może uczyć się tylko dzięki tresurze. Rzec by więc można, że zwierzę w ogóle nie jest zdolne do uczenia się, jeżeli uczenie się pojmować w sensie właściwym człowiekowi. Natomiast u dziecka rozwój pod wpływem nauczania, czyli drogą naśladownictwa przy współpracy, stanowi fakt podstawowy. Takie nauczanie jest źródłem wszystkich specyficznie ludzkich 359 1 i cech świadomości. Tak więc centralnym momentem dla całej psychologii nauczania jest to właśnie, że dzięki współpracy można dźwignąć się na wyższy stopień możliwości intelektualnych, że dziecko może dzięki naśladowaniu przejść od tego, co umie, do tego, czego nie umie. Na tym polega znaczenie nauczania dla rozwoju, to w zasadzie jest właśnie treścią pojęcia strefy najbliższego rozwoju. Badanie nie pozostawia wątpliwości co do tego, że to, co leży w strefie najbliższego rozwoju w jednej fazie danego wieku, realizuje się i przechodzi na stopień aktualnego rozwoju w fazie następnej. Innymi słowy to, co dziecko umie robić dziś przy współpracy, jutro potrafi zrobić samodzielnie. Toteż myśl, że nauczanie i rozwój w szkole pozostają w takim stosunku wzajemnym jak strefa najbliższego rozwoju do stopnia rozwoju aktualnego, wydaje się bliska prawdy. Tylko takie nauczanie spełnia swą rolę w dzieciństwie, które jest procesem wyprzedzającym rozwój i pociągającym rozwój za sobą. Lecz nauczyć dziecko można tylko tego, czego ono się nauczyć potrafi. Nauczanie możliwe jest tam, gdzie istnieje możliwość naśladowania. Toteż nauczanie powinno uwzględniać już przebyte cykle rozwojowe, niższy próg nauczania, lecz opierać się nie tyle na funkcjach dojrzałych, ile na funkcjach dojrzewających. Nauczanie zawsze zaczyna się od tego, co u dziecka jeszcze nie dojrzało. Możliwości nauczania określa strefa najbliższego rozwoju dziecka. Powracając do naszego przykładu, rzec można, że u dwojga badanych dzieci możliwości nauczania będą różne, choć są to rówieśnicy, albowiem strefy ich najbliższego rozwoju znacznie się różnią. Wspomniane wyżej badania dowiodły, że każdy przedmiot szkolny buduje zawsze na glebie jeszcze niedojrzałej. Jaki stąd wniosek? Można rozumować w ten sposób: jeżeli mowa pisana wymaga uwagi dowolnej, abstrakcji i innych funkcji jeszcze u ucznia niedojrzałych, należy odłożyć jej naukę do czasu, aż funkcje te dojrzeją. Lecz ogólnoludzkie doświadczenie mówi, że nauka pisania jest jednym z najważniejszych przedmiotów szkolnych na samym początku i pobudza rozwój wszystkich funkcji, które jeszcze u dziecka nie dojrzały. Jeżeli więc mówimy, że nauczanie powinno się orientować na strefę najbliższego rozwoju, na funkcje jeszcze niedojrzałe, to nie tyle przepisujemy szkole 360 nową receptę, ile po prostu wyzwalamy się od starych błędów, że oto rozwój koniecznie musi najpierw przejść swoje cykle, musi w pełni przygotować glebę, na której nauczanie będzie mogło budować swój gmach. W związku z tym zmienia się również zasadniczy problem wniosków pedagogicznych, wynikających z badań psychologicznych. Dawniej zapytywano, czy dziecko już dojrzało do nauki czytania, arytmetyki itd. Problem dojrzałych funkcji pozostaje w mocy. Powinniśmy zawsze określać najniższy próg nauczania. Lecz tego nie dość: powinniśmy umieć określić również najwyższy próg nauczania. Tylko nauczanie w granicach między tymi dwoma progami może się okazać owocne. Tylko między nimi zawarty jest optymalny zakres nauczania danego przedmiotu. Pedagogika powinna orientować sią nie na dzień wczorajszy, lecz na dzień jutrzejszy w rozwoju dziecka. Tylko wówczas potrafi w procesie nauczania pobudzić do życia te procesy rozwojowe, które na razie znajdują się w strefie najbliższego rozwoju. Oto prosty tego przykład. Jak wiadomo, wtedy gdy w ZSRR dominował kompleksowy system nauczania w szkole, uważano, że opiera się on na „zasadach pedagogicznych". Twierdzono, że system kompleksowy odpowiada właściwościom myślenia dziecka. Podstawowy błąd polegał na tym, że już samo ustawienie problemu było fałszywe. Jego źródłem był pogląd, że nauczanie powinno się orientować na miniony okres rozwoju, na już dojrzałe aktualnie właściwości myślenia dziecka. Według pedologów system kompleksowy miał w rozwoju dziecka szkolnego utrwalać to, co ono powinno było mieć już za sobą przychodząc do szkoły. Wychodzili oni z założenia, że dziecko już coś umie robić samodzielnie w swym myśleniu, nie uwzględniali natomiast jego możliwości przejścia od tego, co umie, do tego, czego nie umie. Oceniali stan rozwoju jak głupi ogrodnik: brali pod uwagę tylko dojrzałe owoce. Nie uwzględniali tego, że nauczanie powinno rozwój posuwać naprzód. Nie uwzględniali strefy najbliższego rozwoju. Orientowali się na słabość, a nie na siłę dziecka. Pogląd zmieni się radykalnie, gdy zrozumiemy, że dziecko wstępujące do szkoły, dysponując funkcjami dojrzałymi w wieku przedszkolnym, właśnie dlatego ma tendencję do takich form myślenia, którym odpowiada system kompleksowy. Toteż system 361 kompleksowy nie jest niczym innym jak przeniesieniem do szkoły systemu nauczania dostosowanego do przedszkolaka, jest utrwaleniem w ciągu pierwszych czterech lat nauki szkolnej słabych stron myślenia przedszkolnego. Jest to system, który wlecze się za rozwojem dziecka, zamiast go wyprzedzać. Wyłuszezyłem podstawowe założenia naszych badań. Pora pokusić się o to, by zwięźle uogólnić to pozytywne rozwiązanie problemu nauczania i rozwoju, do którego badania te doprowadziły. Okazało się, że nauczanie i rozwój nie pokrywają się, lecz stanowią dwa procesy wzajemnie związane bardzo złożonymi stosunkami. Nauczanie jest tylko wtedy efektywne, gdy wyprzedza rozwój, który wówczas ożywia się i pobudza do życia szereg funkcji dopiero dojrzewających, a leżących w strefie najbliższego rozwoju. Na tym polega najważniejsza rola nauczania i rozwoju. Tym też różni się nauczanie dziecka od tresury zwierząt. Tym różni się nauczanie zorientowane na wszechstronny rozwój dziecka, od nauczania specjalnych umiejętności technicznych — pisania na maszynie, jazdy na rowerze itp. — które nie wykazują żadnego istotnego wpływu na rozwój. Kształcenie formalne w zakresie każdego przedmiotu szkolnego jest strefą, w której przebiega i realizuje się wpływ nauczania na rozwój. Nauczanie byłoby zupełnie niepotrzebne, gdyby mogło jedynie spożytkować to, co już w toku rozwoju dojrzało, gdyby samo nie było źródłem rozwoju, źródłem narodzin czegoś nowego. Nauczanie jest najbardziej owocne wtedy, gdy przypada na określony okres w strefie najbliższego rozwoju. Okres ten wielu pedagogów (Fortuin, Montessori i inni) nazywa okresem sensy-tywnym. Jak wiadomo, znakomity biolog de Fries nazwał w ten sposób wykryte przez siebie eksperymentalnie te okresy rozwoju ontogenetycznego, w których organizm jest szczególnie wrażliwy na wpływ określonego rodzaju. W okresie sensytywnym pewne wpływy wyraźnie oddziałują na cały tok rozwoju, powodując w nim różne głębokie zmiany. W innych okresach te same warunki mogą być neutralne, lub nawet wpływać hamująco na rozwój. Okresy sensytywne zbiegają się z tym, co wyżej określiłem jako optymalne okresy nauczania. Różnica polega tylko na dwóch momentach: 1) starałem się nie tylko empirycznie, lecz także eksperymentalnie i teoretycznie scharakteryzować te okresy oraz wy- 362 •jaśnić swoistą w nich wrażliwość na nauczanie określonego typu •^ strefie najbliższego rozwoju; pozwoliło to opracować metodę wykrywania tych okresów; 2) Montessori i inni autorzy oparli swoją teorię okresów sensy ty wnych na zwykłej analogii między faktami biologicznymi odkrytymi (np. przez de Friesa) w okresach sensytywnych u niższych zwierząt a takimi złożonymi procesami rozwojowymi jak rozwój mowy pisanej. Nasze badania wykazały natomiast, że w tych okresach mamy do czynienia z czysto społeczną naturą procesów rozwoju wyższych funkcji psychicznych, wynikających z rozwoju kulturalnego dziecka, którego źródłem jest współpraca i nauczanie. Same jednak fakty ustalone przez Montessori są przekonujące. Montessori potrafiła na przykład wykazać, że gdy dziecko wcześnie uczy się pisać, w wieku 4,5 - 5 lat, to jego wysiłki i wyniki w tym zakresie są tak owocne, tak bogate i spontaniczne, jak nigdy w następnych okresach życia. Skłoniło ją to do wniosku, że właśnie w tym wieku istnieją optymalne warunki dla nauczania pisma, że to jest właśnie okres sensytywny. Pismo dziecka w tym wieku Montessori nazwała nawet pismem eksplozywnym. To samo dotyczy również innych przedmiotów szkolnych, które zawsze mają swój okres sensytywny. Trzeba tylko ostatecznie wyjaśnić naturę tego okresu. Od samego początku było pewne, że w okresie sensytywnym określone warunki, a zwłaszcza określone nauczanie, tylko wówczas mogą mieć wpływ na rozwój, gdy odpowiednie cykle rozwojowe jeszcze trwają. Jeśli te cykle przeminą, wówczas te same warunki mogą się okazać neutralne. Okres sensytywny dla danych warunków dobiega końca, gdy rozwój wypowiada swoje ostatnie słowo w danej dziedzinie. Trwanie pewnych procesów rozwojowych jest konieczną przesłanką, by dany okres w odniesieniu do określonych warunków mógł okazać się sensytywny. Potwierdziły to w pełni nasze badania. Obserwując rozwój oraz przebieg nauki dziecka w wieku szkolnym, łatwo można stwierdzić, że każdy przedmiot nauczania wymaga od dziecka czegoś więcej, niż ono aktualnie może z siebie dać. Nauka w szkole zmusza więc dziecko do tego, by przeszło samo siebie. Odnosi się to do wszelkiego nauczania szkolnego, jeśli ma ono okazać się efektywne. Dziecko zaczyna się uczyć pisać wtedy, gdy się jeszcze nie wykształciły u niego wszystkie 363 zadania, gdy tylko przenosi się ono w sferę pojęć naukowych? Trzeba z miejsca odrzucić interpretację, która się sama narzuca, że mianowicie ustalenie przyczynowych zależności w dziedzinie pojęć naukowych jest bardziej dostępne dziecku po prostu dlatego, że się do tego przyczyniają jego wiadomości szkolne, brak zaś tych ostatnich utrudnia rozwiązanie analogicznych zadań klasa II klasaIV O uzupeinienie zdań ze spójnikiem „chociaż" -pojęcie naukowe -pojęcie potoczne -hipotetyczna kontynuacja uzupełnienie zdań ze spójnikiem „bo" - pojęcie naukowe _ - pojecie potoczne — -hipotetyczne źródto — Ryć. 3. Krzywe rozwoju pojęć potocznych i naukowych (na podstawie badania rozwoju czynności rozwiązywania zadań wymagających posługiwania się obu tymi rodzajami pojęć). w sferze pojęć potocznych. Tego rodzaju mniemanie odpada samo przez się, jeśli zważyć, że podstawowy zabieg badawczy wykluczał wszelką możliwość wpływu tej przyczyny. Już Piaget tak dobierał materiał w swoich badaniach, że brak wiadomości nigdy nie mógł przeszkodzić dziecku w poprawnym rozwiązaniu zadania. W eksperymentach Piageta i moich chodziło o takie rze- 366 czy i takie relacje, które niewątpliwie są dziecku dobrze znane. Dziecko miało uzupełnić zdania zaczerpnięte z jego własnej mowy potocznej, tyle tylko, że urywały się one w środku i wymagały uzupełnienia. W spontanicznej mowie dziecka analogiczne wypowiedzi, prawidłowo zbudowane, można napotkać na każdym kroku. Interpretacja ta wyda się jeszcze bardziej niesłuszna gdy sobie uprzytomnimy, że operowanie pojęciami naukowymi dało tutaj wyższą krzywą rozwiązań. Trudno przypuścić, by dziecko gorzej rozwiązywało zadania z pojęciami spontanicznymi („rowerzysta spadł z roweru, bo..." albo: „okręt z ładunkiem zatonął w morzu, bo...") aniżeli zadania z pojęciami naukowymi (które wymagały ustalenia zależności przyczynowych między faktami a pojęciami z dziedziny wiedzy o społeczeństwie) jakoby dlatego, że upadek z roweru lub katastrofa okrętu były mu gorzej znane niż walka klas, wyzysk, czy Komuna Paryska. Własne doświadczenia i wiadomości z dziedziny pojęć potocznych niewątpliwie przeważały, a jednak operowanie nimi było dla dziecka trudniejsze. Jasne, że interpretacja ta nie może nas zadowolić. By znaleźć interpretację poprawną, wyjaśnijmy, dlaczego dziecku sprawia trudność uzupełnianie zdań wyżej przytoczonych. Wydaje się, że odpowiedź może być tylko jedna: zadanie jest trudne, bo wymaga od dziecka świadomego i celowego wykonania tego, co ono codziennie i wiele razy robi spontanicznie i w sposób mimowolny. W konkretnej sytuacji dziecko używa poprawnie wyrazu „bo". Gdyby 8 - 9-letnie dziecko widziało upadek rowerzysty na ulicy, nigdy by nie powiedziało, że rowerzysta upadł i złamał nogę — bo go odwieziono do szpitala. A przecież rozwiązując zadania dzieci mówią to albo coś w tym rodzaju. Wspomniałem już, czym się naprawdę różni dowolne wykonanie jakiejś operacji od wykonania mimowolnego. Ale oto dziecko, które w swej mowie spontanicznej zupełnie poprawnie używa spójnik „bo", jeszcze sobie nie uświadomiło samego pojęcia „bo". Używa tej relacji, zanim ją sobie uświadomi. Celowe użycie struktur, którymi posługiwało się już w odpowiedniej sytuacji, jest mu niedostępne. Wiemy więc, czego dziecku brak, by mogło poprawnie rozwiązać zadanie: uświadomienia sobie i celowego używania pojęć. 367 Zajmijmy się teraz zadaniami z dziedziny wiedzy o społeczeństwie. Jakich one wymagają od dziecka operacji? Dziecko tak oto uzupełnia zdanie: „W ZSRR można prowadzić gospodarkę planową, bo w ZSRR nie ma własności prywatnej — cała ziemia, wszystkie fabryki, zakłady przemysłowe, elektrownie są własnością robotników i chłopów". Dziecko zna tu przyczynę, jeżeli dobrze się uczyło i jeżeli to zagadnienie zostało przerobione w szkole. Co prawda dziecko zna również przyczynę zatonięcia statku lub upadku rowerzysty. Cóż ono czyni, odpowiadając na to pytanie? Zdaje się, że operację, którą wykonuje rozwiązując takie zadania, można wytłumaczyć następująco: operacja ta ma swoją historię, nie ukształtowała się podczas eksperymentu, eksperyment jest jak gdyby ogniwem wieńczącym, które może być zrozumiane tylko w związku z ogniwami poprzednimi. Nauczyciel, pracując z uczniem nad tematem tłumaczył, przekazywał wiadomości, pytał, poprawiał, kazał uczniowi objaśniać samemu. Całą tę pracę nad pojęciami, cały proces ich kształtowania dziecko realizowało współpracując z dorosłym w toku nauczania. I oto teraz czegóż to zadanie od niego żąda? Umiejętności rozwiązania go przez naśladowanie sposobu rozwiązania zdobytego przy pomocy nauczyciela, mimo że takiej możliwości w tej sytuacji nie ma. Sytuacja taka była niegdyś. Tym razem dziecko musi samodzielnie wykorzystać doświadczenie zdobyte w warunkach współdziałania z nauczycielem. Wydaje się, że pierwsze zadanie, dotyczące pojęć potocznych, różni się w sposób istotny od drugiego — dotyczącego pojęć społecznych — tym, że dziecko musi je rozwiązać przy pomocy nauczyciela. Gdy mówimy, że dziecko naśladuje, to nie znaczy, że dziecko patrzy komuś w oczy i czyni to samo. Jeśli dziś coś zobaczyłem, a jutro robię to samo, to właśnie naśladuję. Gdy uczeń rozwiązuje zadania w domu, już po ekspozycji wzorca w klasie, to kontynuuje działanie ze współpracą, chociaż w danej chwili nauczyciel obok niego nie stoi. Psychologicznie rzecz biorąc, mamy prawo uważać rozwiązywanie drugiego zadania analogicznie do rozwiązywania zadań domowych za rozwiązywanie przy pomocy nauczyciela. Pomoc ta jest wprawdzie niewidoczna, ale jest w owym zewnętrznie samodzielnym rozwiązywaniu zadania zawarta. Jeżeli przyjmiemy, że w zadaniach pierwszego typu: z pojęciami potocznymi, oraz drugiego typu: z pojęciami naukowymi, wymagamy od dziecka dwóch zupełnie różnych operacji — bo najpierw ma w sposób zamierzony zrobić coś, co spontanicznie czyni z łatwością, a za drugim razem ma we współpracy z nauczycielem dokonać tego, czego samo nie potrafi zrobić nawet spontanicznie — to zrozumiemy, że różnicę w sposobie rozwiązywania obu tych zadań można wyjaśnić w sposób, który zaproponuję. Wiemy, że dziecko współpracując z nauczycielem może dokonać więcej niż samodzielnie. Jeśli prawdą jest, że rozwiązywanie zadań z zakresu nauki o społeczeństwie jest utajonym rozwiązaniem przy współpracy, to zrozumiemy, dlaczego ono wyprzedza rozwiązywanie zadań życiowych. Zajmijmy się teraz drugim faktem. Oto przy rozwiązywaniu zadań ze spójnikiem „chociaż" w odpowiedniej klasie uzyskuje się wyniki przedstawiające zupełnie inny obraz. Krzywe ilustrujące poziom rozwiązań zadań z zakresu pojęć potocznych i naukowych zlewają się. Pojęcia naukowe już nie dominują nad potocznymi. Można to wyjaśnić jedynie tym, że kategorie stosunków przeciwstawnych, które dojrzewają później od kategorii stosunków przyczynowych, pojawiają się również w spontanicznym myśleniu dziecka później. Prawdopodobnie pojęcia spontaniczne nie dojrzały jeszcze w tej dziedzinie na tyle, aby pojęcia naukowe mogły je wyprzedzić. Uświadomić sobie można tylko to, czym się dysponuje. Podporządkować sobie można tylko tę funkcję, która już jest czynna. Jeśli dziecko w tym wieku już sobie przyswoiło spontaniczne użycie spójnika ,,bo", to w warunkach współpracy może go sobie uświadomić i używać w sposób zamierzony. Jeśli zaś nawet w myśleniu spontanicznym nie opanowało jeszcze stosunków wyrażanych spójnikiem „chociaż", to oczywiście również w myśleniu naukowym nie może sobie uświadomić tego, czego nie posiadło,,! nie może też opanować brakujących funkcji. Dlatego krzywa pojęć naukowych musi wówczas przebiegać tak samo nisko jak krzywa obrazująca rozwiązania zadań z zakresu pojęć potocznych, a nawet się z nią pokrywać. Trzeci wreszcie fakt ustalony w toku badań: rozwiązywanie zadań z zakresu pojęć potocznych wykazuje szybki postęp, krzywa rozwiązań tych zadań stale pnie się w górę i coraz bardziej 369 368 24 — Wybrane prace psychologiczne zbliża się do krzywej rozwiązań zadań z zakresu pojęć naukowych, by wreszcie się z nią pokryć. Pojęcia potoczne doganiają, rzec można, pojęcia naukowe, które je wyprzedziły, i osiągają ich poziom. Najbardziej prawdopodobnym wytłumaczeniem tego faktu jest przypuszczenie, że osiągnięcie wyższego szczebla w dziedzinie pojęć naukowych nie pozostaje bez wpływu na spontaniczne pojęcia dziecka, ukształtowane wcześniej. Dzięki temu poziom w operowaniu pojęciami potocznymi podnosi się i same te pojęcia przekształcają się pod wpływem pojęć naukowych. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że nie możemy sobie wyobrazić, by proces kształtowania i rozwoju pojęć miał nie być procesem strukturalnym, co oznacza, że jeżeli dziecko opanowało jakąś wyższą strukturę odpowiadającą uświadomieniu i opanowaniu jednych pojęć, to nie musi ono dokonywać tej samej pracy przy wcześniej ukształtowanym pojęciu spontanicznym, lecz wedle podstawowych praw strukturalnych po prostu przenosi raz ukształtowaną strukturę na pojęcia utworzone wcześniej. Interpretacja ta znajduje potwierdzenie w czwartym fakcie wykrytym w toku badań. Oto porównanie ujmowania stosunków przeciwstawnych przy operowaniu pojęciami potocznymi i naukowymi w klasie czwartej daje obraz bliski temu, jaki można było zaobserwować w klasie drugiej odnośnie do ujmowania stosunków przyczynowych. Krzywe rozwiązań obu typów zadań, które się dawniej zlewały, teraz się ostro rozchodzą, przy czym krzywa rozwiązań zadań z pojęciami naukowymi znowu wyprzedza krzywą rozwiązań z pojęciami potocznymi. Później ta ostatnia szybko się wznosi, szybko się zbliża do pierwszej krzywej, by się wreszcie z nią zlać. Tak więc można powiedzieć, że krzywe pojęć naukowych i potocznych przy operacjach ze spójnikiem „chociaż" wykazują te same prawidłowości i tę samą dynamikę wzajemnych relacji, jaką wykazują krzywe pojęć naukowych i potocznych w operacjach ze spójnikiem „bo", ale o 2 lata później. Całkowicie potwierdza to myśl, że wyżej opisane prawidłowości rozwojowe tych lub innych pojęć są prawidłowościami ogólnymi, niezależnie od tego, w jakim występują wieku i z jakimi wiążą się operacjami. Wydaje się, że wszystkie te fakty pozwalają z dużym prawdo- podobieństwem wyjaśnić jeden z centralnych momentów w problemie wzajemnych relacji między pojęciami naukowymi i potocznymi na początku rozwoju systemu wiadomości z jakiegoś przedmiotu. Pozwalają też wyjaśnić węzłowy punkt w rozwoju obu rodzajów pojęć z dość dużą dokładnością. Jeśli wyjdziemy z tego punktu, możemy, opierając się na znanych nam faktach dotyczących natury obu pojęć, przedstawić hipotetyczne krzywe rozwojowe pojęć spontanicznych i niespontanicznych. Wydaje się, że już analiza przytoczonych faktów daje podstawę do wniosku, że w początkowym punkcie węzłowym pojada, naukowe dziecka rozwijają się inaczej niż jego pojada spontaniczne. Drogi rozwoju tych pojęć biegną w pewnym sensie z przeciwnych kierunków. Na postawione poprzednio pytanie, jak rozwijają się takie pojęcia jak „brat" i „wyzysk", możemy obecnie odpowiedzieć, że pojęcia te rozwijają się jakby w odwrotnych kierunkach. Uważam to za kardynalny punkt naszej hipotezy. Jak wiadomo, jeśli chodzi o pojęcia spontaniczne dziecka, stosunkowo późno dochodzi ono do uświadomienia sobie pojęcia, do jego werbalnej definicji, stosunkowo późno dochodzi do umiejętnego opisania jego innymi słowami, używania go w sposób celowy, przy ustalaniu zawiłych stosunków logicznych między pojęciami. Dziecko już zna dane przedmioty, posiada pojęcie przedmiotu, ale czym jest dane pojecie, tego sobie dziecko jasno nie uprzytamnia. Dziecko ma pojęcie przedmiotu i uświadamia sobie sam przedmiot przedstawiony w tym pojęciu, lecz nie uświadamia sobie samego pojęcia, własnego aktu myślowego, który mu pozwala przedstawić sobie ten przedmiot. Rozwój pojęcia naukowego zaczyna się akurat od tego, co pozostaje jeszcze niedorozwinięte w ciągu całego okresu szkolnego w pojęciach spontanicznych. Rozwój ten zaczyna się na ogół od pracy nad samym pojęciem jako takim, od werbalnej jego definicji, od operacji, które zakładają niespontaniczne jego użycie. Tak więc możemy wnioskować, że pojęcia naukowe zaczynają żyć na poziomie, do którego spontaniczne pojęcia dziecka w swym rozwoju jeszcze nie doszły. Praca nad wpojeniem nowego pojęcia naukowego wymaga 371 370 24* w procesie nauczania tych właśnie operacji i wzajemnych relacji, które — jak wykazał Piaget — pozostają nieugruntowane do lat 11-12, gdy chodzi o takie pojęcie jak „brat". Badania dowodzą, że z powodu różnicy w poziomach rozwoju obu tych rodzajów pojęć u tego samego dziecka w wieku szkolnym siła i słabość pojęć potocznych i naukowych jest u dziecka różna. To, co stanowi siłę pojęcia „brat", które przebyło długą drogę rozwoju i wypełniło się po większej części bogatą treścią empiryczną, jest słabą stroną pojęcia naukowego i przeciwnie, to, co stanowi siłę pojęcia naukowego — np. pojęcia „prawa Ar-chimedesa", „wyzysku" lub innego — jest słabą stroną pojęcia potocznego. Dziecko doskonale wie, co znaczy „brat", jego wiedza w tym zakresie jest nasycona bogatym doświadczeniem, niemniej gdy ma rozwiązać oderwane zadanie o bracie brata, jak w eksperymentach Piageta, plącze się. Nie jest w stanie operować tym pojęciem w sytuacji niekonkretnej, jako pojęciem oderwanym, jako czystym znaczeniem. Piaget wyjaśnia to obszernie w swych pracach. Niemniej jednak, gdy dziecko przyswaja sobie pojęcie naukowe, zaczyna dość szybko opanowywać operacje, w których jego pojęcie „brata" wykazywało swoją słabą stronę. Łatwo określa pojęcie, używa je w różnych operacjach logicznych, znajduje stosunek do innych pojęć. Lecz właśnie w tej sferze, gdzie pojęcie „brat" okazuje swoją mocną stronę, a więc w sferze spontanicznego użycia pojęcia, stosowania go w niezliczonej ilości sytuacji konkretnych, w sferze bogactwa jego treści empirycznej, jaką daje własne doświadczenie, wszędzie tam pojęcie naukowe dziecka wykazuje swą słabość. Analiza pojęcia spontanicznego u dziecka dowodzi, że dziecko znacznie lepiej uświadamia sobie przedmiot niż samo pojęcie. Analiza pojęcia naukowego dowodzi, że dziecko od samego początku o wiele lepiej uświadamia sobie samo pojęcie niż przedmiot w nim przedstawiony. Dlatego dobremu rozwojowi pojęcia potocznego grożą całkiem inne niebezpieczeństwa niż rozwojowi pojęcia naukowego. Potwierdzają to przykłady. Na pytanie, co to znaczy: rewolucja, uczniowie klasy III w drugim półroczu, po przerobieniu tematów o roku 1905 i 1917, odpowiadają: „Rewolucja to jest wojna, gdzie klasa wyzyskiwanych wojuje z klasą wyzyskiwaczy". 372 Albo: „ona nazywa się wojną domową. Obywatele jednego kraju wojują ze sobą". Te odpowiedzi odzwierciedlają rozwój świadomości dziecka. Występuje w nich kryterium klasowe. Lecz uświadomienie sobie tego materiału jest jakościowo różne pod względem głębi i pełni od rozumienia go przez dorosłych. A oto inny, może jeszcze jaskrawszy przykład: „Chłopi pańszczyźniani to tacy chłopi, którzy byli własnością obszarnika". — A jak żyli obszarnicy przy prawie pańszczyźnianym? — „Bardzo dobrze. U nich wszystko było takie bogate, dom miał 10 pięter, pokoi było dużo, wszystkie bardzo ładnie umeblowane, ciągle się paliła elektryczność itd." Również i w tym przykładzie dostrzegamy swoiste, choć i uproszczone rozumienie przez dziecko istoty stosunków pańszczyźnianych. Jest to raczej ujęcie obrazowe aniżeli pojęcie naukowe w ścisłym tego słowa znaczeniu. Zupełnie inaczej rzecz się ma w przypadku pojęcia „brat". Bezradność, gdy trzeba przemóc sytuacyjne znaczenie tego wyrazu, bezradność, gdy trzeba je traktować abstrakcyjnie, bezradność, gdy trzeba uniknąć sprzeczności logicznych przy operowaniu nim — oto najbardziej realne i najczęstsze niebezpieczeństwa na drodze rozwoju pojęć potocznych. Rozwój pojęć spontanicznych i naukowych u dziecka można przedstawić graficznie w postaci dwóch strzałek pionowych skierowanych do siebie i stykających się na pewnym poziomie. Jeżeli umownie określimy wcześniej dojrzewające, prostsze, bardziej elementarne cechy pojęcia jako niższe, a rozwijające się później, bardziej skomplikowane, związane już z uświadomieniem i zamiarem jako wyższe, to możemy umownie powiedzieć, że spontaniczne pojada dziecka rozwijają się od dołu ku górze, od cech bardziej elementarnych i niższych ku wyższym, a pojada naukowe rozwijają się od góry ku dołowi, od cech bardziej skomplikowanych i wyższych ku bardziej elementarnym i niższym-. Różnica ta wiąże się z już wspomnianymi odmiennymi relacjami między pojęciem naukowym i potocznym a przedmiotem. Zaczątki pojęć spontanicznych powstają zwykle przy bezpośrednim zetknięciu się dziecka z różnymi realnymi rzeczami, które co, prawda są mu objaśniane przez dorosłych, ale realnymi 373 pozostają. I tylko długi rozwój pozwala dziecku uświadomić sobie przedmiot, uświadomić sobie samo pojęcie, operować nim w sposób oderwany. Natomiast rozwój pojęcia naukowego nie zaczyna się od bezpośredniego zetknięcia z rzeczami, lecz od upośrednionego stosunku do nich. O ile tam dziecko idzie od rzeczy ku pojęciom, o tyle tu często idzie od pojęcia do rzeczy. Nic więc dziwnego, że to, co stanowi o sile jednego pojęcia, stanowi o słabości drugiego. Już na pierwszych lekcjach dziecko uczy się odnajdywać logiczne związki między pojęciami, lecz ruch każdego pojęcia dokonuje się jakby do wewnątrz, torując sobie drogę do przedmiotu, wiążąc się z doświadczeniem, którym dziecko w danym przypadku dysponuje, czyniąc to doświadczenie swoim własnym. Poziom pojęć potocznych i naukowych u jednego dziecka jest mniej więcej jednakowy w tym sensie, że w myśli dziecka nie sposób oddzielić pojęć zdobytych w szkole od pojęć zdobytych w domu. Lecz z punktu widzenia dynamiki historia ich jest różna. Jedne pojęcia osiągają dany poziom po przebyciu jakiegoś odcinka swego rozwoju od góry, drugie zaś dochodzą do tego samego poziomu po przebyciu pewnego odcinka swego rozwoju od dołu. Choć więc rozwój pojęć naukowych i potocznych biegnie drogami różnymi, oba te procesy są wewnętrznie i głęboko powiązane wzajemnie. Osiągnięcie pewnego poziomu rozwoju pojęć potocznych u dziecka jest niezbędne do tego, by dziecko w ogóle mogło sobie przyswoić i uświadomić pojęcia naukowe. W swych pojęciach spontanicznych powinno ono przekroczyć próg, za którym dopiero jest w ogóle możliwe uświadomienie. Tak więc pojęcia historyczne u dziecka rozpoczynają swoją drogę rozwojową dopiero wówczas, gdy ma ono już dostatecznie zróżnicowane pojęcie potoczne o czasie przeszłym, gdy życie dziecka, życie jego bliskich i otoczenia ułożyło się w jego świadomości w kategoriach „dawniej i dziś". Lecz z drugiej strony, w świetle wyżej przytoczonych doświadczeń, również rozwój pojęć potocznych zależy od naukowych. Jeśli prawdą jest, że pojęcie naukowe przebyło ten odcinek rozwoju, który pojęcia potoczne dziecka mają jeszcze przebyć, innymi słowy, jeśli ono po raz pierwszy umożliwiło dziecku dokonanie szeregu operacji, które w zastosowaniu do takiego poję- 374 cia jak „brat" są jeszcze poza zasięgiem jego możliwości, to fakt, iż pojęcie naukowe dziecka już przebyło tę drogę, nie może pozostać obojętny dla pozostałej części drogi rozwoju pojęć potocznych. Pojęcie potoczne, mające za sobą długą historię rozwoju od dołu ku górze, przetarło drogę dla dalszego rozwoju pojęcia naukowego w dół, albowiem stworzyło szereg struktur niezbędnych do powstania niższych i elementarnych cech pojęcia. Tak samo pojęcie naukowe, przebywszy jakiś fragment drogi z góry na dół, wymościło tym samym drogę dla rozwoju pojęć potocznych, przygotowawszy im szereg struktur niezbędnych do wytworzenia się ich wyższych cech. Pojęcia naukowe rozwijają się w dół poprzez potoczne. Te ostatnie zaś rosną ku górze poprzez pojęcia naukowe. Twierdzenie to stanowi tylko uogólnienie prawidłowości odkrytych w doświadczeniach. Przypomnijmy fakty: pojęcie potoczne powinno osiągnąć pewien poziom swego „spontanicznego" rozwoju, aby w ogóle można było wykryć przewagę nad nim pojęcia naukowego. Do takiego wniosku skłania fakt, że pojęcie „bo" stwarza te warunki już w II klasie, natomiast pojęcie „chociaż" otwiera te perspektywy dopiero w klasie IV, po osiągnięciu poziomu, który pojęcie „bo" osiąga już w klasie II. Lecz pojęcia potoczne szybko przebiegają górny odcinek swej drogi przetarty już przez pojęcia naukowe, przekształcając się pod wpływem struktur przygotowanych przez te ostatnie. Do takiego z kolei wniosku skłania to, że krzywa pojęć potocznych, która dawniej układała się znacznie niżej od krzywej pojęć naukowych, pnie się ostro ku górze, aż do poziomu osiągniętego przez dziecko w operowaniu pojęciami naukowymi. Możemy się teraz pokusić o uogólnienie wszystkich tych ustaleń. Można powiedzieć, że siła pojęć naukowych ujawnia się w sferze, którą określają najwyższe cechy pojęć: uświadomienie i celowe ich użycie. Równocześnie w tej sferze zdradzają swą słabość pojęcia potoczne dziecka, które swą siłę zachowują w sferze spontanicznego, sytuacyjnie uświadomionego, konkretnego użycia, w sferze doświadczenia i empiryzmu. Rozwój pojęć naukowych rozpoczyna się w sferze świadomego i celowego ich użycia i biegnie dalej w dół, do sfery doświadczenia osobistego i konkretnego. Rozwój pojęć spontanicznych zaczyna się w sferze konkretności i empiryzmu, i posuwa się w kierunku najwyższych 375 cech pojęcia: ku ich uświadomieniu i celowemu używaniu. Związek między tymi dwiema liniami rozwoju, biegnącymi w przeciwnych kierunkach, nie pozostawia cienia wątpliwości co do jego istoty: jest to związek strefy najbliższego rozwoju z aktualnym poziomem rozwoju. Niezbitym faktem jest to, że uświadomienie sobie pojęć i celowe ich użycie — owe niedorozwinięte cechy pojęć spontanicznych — w całości leżą w strefie najbliższego rozwoju ucznia; inaczej mówiąc, przejawiają się i stają się czynne przy współpracy z dorosłym. Pozwala to zrozumieć fakt, że rozwój pojęć naukowych zakłada pewien poziom pojęć spontanicznych, na którym w sferze najbliższego rozwoju pojawia się uświadomione i celowe ich użycie, jak również drugi fakt, że oto pojęcia naukowe przekształcają i podnoszą na wyższy poziom pojęcia spontaniczne, realizując to, co stanowi ich strefę najbliższego rozwoju: przecież to, co dziecko dziś potrafi zrobić przy pomocy innych osób, jutro będzie w stanie robić samodzielnie. Widzimy więc, że krzywa rozwoju pojęć naukowych nie pokrywa się z krzywą pojęć spontanicznych, lecz w związku z tym i dzięki temu istnieją między nimi złożone relacje. Relacje te nie istniałyby, gdyby pojęcia naukowe po prostu powtarzały historię-rozwoju pojęć spontanicznych. Związek między tymi dwoma procesami oraz ogromny wpływ jednych pojęć na drugie ma miejsce właśnie dlatego, że rozwój obu tych pojęć biegnie różnymi drogami. Nasuwa się następujące pytanie: co nowego wniosłoby do rozwoju intelektualnego dziecka uzyskanie systemu pojęć naukowych, gdyby droga ich rozwoju powtarzała drogę rozwoju pojęć spontanicznych. Tylko rozszerzenie kręgu pojęć, tylko wzbogacenie słownictwa dziecka. Jeśli jednak pojęcia naukowe, jak o tym. świadczą doświadczenia i jak uczy teoria, umożliwiają rozwój: w jakimś jego nie zaktualizowanym dotąd u dziecka fragmencie, jeśli przyswojenie sobie pojęć naukowych wyprzedza drogę rozwoju, tzn. przebiega w strefie, w której u dziecka nie dojrzały jeszcze odpowiednie możliwości, to zaczynamy rozumieć, jak ogromną, decydującą rolę w rozwoju umysłowym dziecka odgrywa nauczanie pojęć naukowych. Zanim przejdę do wyjaśnienia wpływu, jaki pojęcia naukowe 376 vvywierają na ogólny tok rozwoju umysłowego dziecka, chciałbym jeszcze kilka słów poświęcić wspomnianej już analogii między tym procesem a procesami opanowania języka obcego, albowiem analogia ta świadczy niewątpliwie o tym, że zarysowana tu hipotetyczna droga rozwoju pojęć naukowych jest tylko szczegółowym przypadkiem bardziej obszernej grupy procesów dotyczących tego rozwoju, którego źródłem jest systematyczne nauczanie. Zagadnienie to stanie się jaśniejsze i bardziej przekonujące, jeśli rozpatrzymy szereg analogicznych historii rozwoju. Rozwój w różnych dziedzinach nigdy nie przebiega wedle jednakowego schematu, jego drogi są bardzo różne. Rozpatrzmy to na przykładzie języka obcego i języka ojczystego. Dziecko uczy się w szkole języka obcego w zupełnie innym jego aspekcie niż języka ojczystego. Można powiedzieć, że przyswojenie sobie języka obcego idzie drogą wprost przeciwną do tej, jaką się posuwa rozwój języka ojczystego. Dziecko nigdy nie rozpoczyna nauki języka ojczystego od alfabetu, czytania i pisania, od świadomego i celowego konstruowania zdań, od werbalnego określenia znaczenia wyrazu, od gramatyki; a przecież od tych wszystkich spraw z reguły rozpoczyna się nauka języka obcego. Dziecko przyswaja sobie język ojczysty w sposób nie uświadomiony i nie zamierzony, język obcy natomiast w sposób uświadomiony i zamierzony. Język ojczysty zatem rozwija z dołu do góry, a język obcy przeciwnie. W języku ojczystym wcześniej rodzą się elementarne i niższe cechy mowy, a dopiero później rozwijają się jej formy złożone, takie jak uświadomienie sobie fonetycznej struktury języka, jego form gramatycznych, konstruowanie mowy w sposób zamierzony. W drugim zaś przypadku wcześniej rozwijają się wyższe, skomplikowane cechy mowy, związane z operacjami świadomymi i zamierzonymi, a dopiero później rodzą się cechy bardziej elementarne, związane ze spontanicznym, swobodnym używaniem obcej mowy. W tym aspekcie intelektualistyczne teorie rozwoju mowy dziecka (jak teoria Sterna), które zakładają, że punktem wyjściowym rozwoju mowy jest opanowanie zasad języka i stosunku znaków do znaczenia, są słuszne tylko w odniesieniu do języka obcego. Opanowanie języka obcego, jego rozwój od góry ku dołowi, potwierdza nasze uwagi o pojęciach; to, co jest silną stroną 377 języka obcego u dziecka, jest słabą stroną języka ojczystego i przeciwnie; w tej sferze, gdzie język ojczysty ujawnia całą swą siłę, język obcy okazuje się słaby. Tak więc dziecko znakomicie i bezbłędnie używa w języku ojczystym wszystkich form gramatycznych, lecz ich sobie nie uświadamia. Stosuje deklinacje i koniugacje, lecz nie uświadamia sobie, że to właśnie robi. Nie potrafi często określić rodzaju przypadku czy formy gramatycznej., którą poprawnie zastosowało w zdaniu. W języku obcym zaś od samego początku rozróżnia wyrazy męskiego i żeńskiego rodzaju, uświadamia sobie deklinacje i wszelkie modyfikacje gramatyczne. To samo dotyczy fonetyki. Przy bezbłędnej fonii swej mowy ojczystej dziecko nie uświadamia sobie, jakie wymawia dźwięki w danym wyrazie. Toteż z wielkim trudem literuje wyraz, z trudem rozczłonkowuje go na poszczególne dźwięki. W języku obcym czyni to z łatwością. Jego mowa pisana w języku ojczystym pozostaje daleko w tyle za żywą, natomiast w języku obcym u dziecka taka rozbieżność nie występuje i bardzo często mowa pisana wyprzedza tu mowę żywą. Toteż to, co w języku ojczystym jest słabą stroną, stanowi akurat mocną stronę języka obcego. Lecz słuszne też jest twierdzenie odwrotne: to samo, co stanowi mocne strony języka ojczystego, jest w języku obcym stronami słabymi. Spontaniczna fonetyka, tzw. wymowa, sprawia największą trudność uczącemu się języka obcego. Swobodna, żywa, spontaniczna mowa — z szybkim i poprawnym użyciem struktur gramatycznych — to tutaj owoc przeogromnych wysiłków ucznia, zdobywany dopiero na samym końcu rozwoju. Rozwój języka ojczystego zaczyna się od swobodnego i spontanicznego używania mowy, a kończy uświadomieniem sobie i opanowaniem form mowy, gdy tymczasem rozwój języka obcego zaczyna się od uświadomienia sobie języka i kierowanego wolą władania, a kończy się swobodną mową spontaniczną. Obie drogi biegną w przeciwnych kierunkach. Lecz między tymi zdążającymi w przeciwnych kierunkach drogami rozwoju istnieje wzajemna zależność, zupełnie tak samo jak między rozwojem pojęć naukowych i rozwojem pojęć spontanicznych. Świadome i celowe opanowanie języka obcego najwyraźniej opiera się na jakimś poziomie rozwoju języka ojczystego. Dziecko przyswajając sobie język obcy dysponuje już systemem 378 znaczeń w języku ojczystym i przenosi je w sferę języka obcego. Mamy wszakże i zjawisko przeciwne: przyswojenie sobie języka obcego toruje drogę do opanowania wyższych form języka ojczystego. Pozwala ono pojmować dziecku język ojczysty jako szczególny przypadek systemu językowego, a więc pozwala mu uogólnić zjawiska języka ojczystego i tym samym uświadomić sobie własne operacje werbalne i opanować je. Jak algebra jest uogólnieniem, a więc uświadomieniem sobie operacji arytmetycznych oraz ich opanowaniem, tak rozwój języka obcego na tle ojczystego oznacza uogólnienie zjawisk językowych i uświadomienie sobie operacji werbalnych, a więc ich przeniesienie na wyższy poziom mowy uświadomionej i kierowanej wolą. Właśnie w tym sensie należy pojmować słynną wypowiedź Goethego: „Kto nie zna żadnego języka obcego, ten nie zgłębi własnego". Poświęciłem tej analogii nieco więcej uwagi z trzech powodów. Po pierwsze, pomagała nam ona wyjaśnić i jeszcze raz potwierdzić myśl, że z funkcjonalno-psychologicznego punktu widzenia droga rozwojowa dwóch jednakowych na pozór struktur w różnych okresach życia i w różnych warunkach rozwojowych może i powinna być zupełnie różna. Właściwie istnieją tylko dwie wzajemnie wyłączające się możliwości wyjaśnienia, w jaki sposób na wyższym szczeblu rozwojowym rozwija się system strukturalny analogiczny do tego, który się rozwijał w młodszym wieku i w innej sferze. Są tylko dwa sposoby wyjaśniania stosunków między rozwojem mowy żywej i pisanej, między językiem ojczystym i obcym, logiką działania i logiką myśli, logiką myślenia poglądowego i werbalnego. Jeden sposób to prawo przesunięcia, prawo powtórzenia czy też reprodukcji na wyższym szczeblu wcześniejszych procesów rozwoju, prawo, które mówi o powrocie głównych perypetii wcześniejszego rozwoju w wyższej jego sferze. Wielekroć w psychologii rozwiązywano tym sposobem wszystkie wyżej wysunięte konkretne problemy. Ostatnio wrócił do niego Piaget i użył go jako największego atutu. Drugi sposób to rozwijane w mej hipotezie prawo strefy najbliższego rozwoju, prawo o przeciwstawnym ukierunkowaniu rozwoju analogicznych systemów w sferze wyższej i niższej, prawo wzajemnego powiązania w toku rozwoju niższego systemu z wyższym, prawo wykryte w naszych badaniach i potwierdzone faktami z rozwoju 379 pojęć spontanicznych i naukowych, języka ojczystego i obcego, mowy ustnej i pisanej. Otóż chciałbym prawo to zastosować do faktów zbadanych przez Piageta przy analizie porównawczej rozwoju logiki myślenia poglądowego i werbalnego oraz do jego teorii werbalnego synkretyzmu. W tym sensie eksperyment z rozwojem pojęć naukowych i spontanicznych jest w pełnym słowa tego znaczeniu experimentum crucis, pozwalającym ostatecznie i niezbicie rozstrzygnąć spór między dwiema możliwymi a wzajemnie się wykluczającymi interpretacjami. Toteż celem naszego eksperymentu było udowodnienie, że opanowanie pojęcia naukowego różni się od opanowania pojęcia potocznego mniej więcej w takiej mierze, jak opanowanie języka obcego w szkole różni się od opanowania języka ojczystego, i że z drugiej strony, rozwój pojęć pierwszego z tych rodzajów wiąże się z rozwojem pojęć drugiego rodzaju tak, jak wiążą się wzajemnie procesy rozwoju języka ojczystego i obcego. Chodziło o to, by wykazać, że pojęcia naukowe w użyciu potocznym są równie słabe jak pojęcia potoczne w zastosowaniu naukowym i że to się doskonale zgadza z tym, że język obcy okazuje się słaby w tych sytuacjach, w których ojczysty jest silny, a silny tam, gdzie język ojczysty wykazuje swą słabość. Drugim względem, który kazał przyjrzeć się bliżej tej analogii, był ten, że u podstaw powyższej analogii leży nie jakaś przypadkowa tylko zbieżność dwóch tylko formalnie podobnych procesów rozwojowych, nie mających z sobą wewnętrznie nic wspólnego, lecz przeciwnie, najgłębsze wewnętrzne pokrewieństwo tych procesów, które może nam wytłumaczyć ową niesłychaną zbieżność w całej dynamice ich postępu. Właściwie w analogii tej stale chodzi o rozwój dwóch stron tego samego procesu: myślenia werbalnego. W przypadku języka obcego na pierwszy plan wysuwa się zewnętrzny, foniczny, fizyczny aspekt myślenia werbalnego, w przypadku zaś rozwoju pojęć naukowych — semantyczny aspekt tego samego procesu. Oczywiście, opanowanie języka obcego wymaga także, aczkolwiek w mniejszym stopniu, opanowania semantycznego aspektu obcej mowy, podobnie jak rozwój pojęć naukowych wymaga, choć nie tak poważnych, wysiłków zmierzających do opanowania języka naukowego, symboliki naukowej, która szczególnie plastycznie występuje przy przyswa- 380 janiu sobie terminologii oraz systemów symbolicznych, np. systemu arytmetycznego. Dlatego można było z góry się spodziewać, że tu właśnie wystąpi najwyraźniej przedstawiona wyżej analogia. Ponieważ zaś wiemy, że procesy rozwoju obu stron mowy — fizycznej i semantycznej — przebiegają różnymi, sobie tylko właściwymi drogami, należało oczekiwać, że nasza analogia, jak zresztą każda analogia, okaże się niepełna, że relacje między opanowaniem języka obcego i ojczystego oraz relacje między rozwojem pojęć naukowych i potocznych okażą się podobne tylko w pewnych określonych swoich aspektach, w innych zaś ujawnią się wielkie między nimi różnice. Z tego wszystkiego wynika bezpośrednio to, co stanowi trzeci wzgląd skłaniający nas do zatrzymania się przy tej analogii. Jak wiadomo, opanowanie języka obcego w szkole zakłada istnienie już ukształtowanego systemu znaczeń w języku ojczystym. Opanowując język obcy, dziecko nie musi na nowo rozwijać semantyki mowy ani na nowo kształtować znaczeń słów, ani wreszcie przyswajać sobie nowych pojęć o przedmiotach. Musi tylko nauczyć się nowych wyrazów, które punkt po punkcie są zgodne z już opanowanym systemem pojęć. Dzięki temu powstaje zupełnie nowy, odmienny niż w języku ojczystym stosunek wyrazu do przedmiotu. Obcy wyraz, który sobie dziecko przyswaja, odnosi się do przedmiotu nie wprost i nie bezpośrednio, lecz w sposób upośredniony użyciem słów języka ojczystego. Do tego punktu nasza analogia pozostaje poprawna. To samo obserwujemy w rozwoju pojęć naukowych, które odnoszą się do danego przedmiotu nie wprost, lecz w sposób upośredniony przez inne, wcześniej ukształtowane pojęcia. Analogię możemy kontynuować również do punktu następnego. Dzięki takiej upośredniającej roli słów języka ojczystego przy ustalaniu relacji między wyrazami obcymi a przedmiotami, słowa języka ojczystego poważnie rozwijają swój aspekt semantyczny. Znaczenie słowa lub pojęcia, jako że może już być wyrażone dwoma różnymi słowami w obu językach, zrywa, rzec można, swój bezpośredni związek z dźwiękową formą słowa w języku ojczystym, uzyskuje względną samodzielność, odróżnicowuje się od fonicznego aspektu, a więc ulega uświadomieniu jako takie. To samo obserwujemy w pojęciach potocznych dziecka, które upośredniają relację między nowym pojęciem nau- 381 kowym a przedmiotem, do którego się odnoszą. Jak zobaczymy dalej, pojęcie potoczne, stając między pojęciem naukowym a jego przedmiotem, wchodzi w szereg nowych relacji z innymi pojęciami i samo się zmienia w stosunku do przedmiotu. Analogia jest nadal wyraźna również i tutaj. Dalej jednakże ustępuje miejsca swemu przeciwieństwu. Przy opanowaniu języka obcego system gotowych znaczeń jest już z góry dany w języku ojczystym i stanowi przesłankę rozwoju nowego systemu, gdy tymczasem przy rozwoju pojęć naukowych system powstaje wraz z ich rozwojem, i przekształca pojęcia potoczne. Przeciwieństwo jest w tym punkcie o wiele istotniejsze niż we wszystkich pozostałych, albowiem odzwierciedla te właściwości rozwoju pojęć naukowych, które różnią go od rozwoju nowych form mowy, takich jak język obcy lub mowa pisana. Problem systemu jest centralnym punktem w całej historii rozwoju realnych pojęć dziecka. Nie potrafiło go uchwycić żadne badanie eksperymentalnych pojęć sztucznych. Na zakończenie tego rozdziału zajmijmy się tym ostatnim centralnym problemem naszych badań. Każde pojęcie jest uogólnieniem. Zostało to stwierdzone ponad wszelką wątpliwość. Dotychczas wszakże operowaliśmy w naszym badaniu pojedynczymi i wyodrębnionymi pojęciami. Nasuwa się więc pytanie, w jakich wzajemnych stosunkach pozostają te pojęcia. W jaki sposób każde oddzielnie wzięte pojęcie, owa komórka wyrywana z żywej i spoistej tkanki wiąże się z systemem pojęć dziecka — bo przecież tylko wewnątrz tego systemu może powstawać, żyć i rozwijać się. Pojęcia nie tkwią w umyśle dziecka jak ziarna grochu w worku, nie leżą jedno obok drugiego albo jedno nad drugim bez jakiegokolwiek związku i relacji. Gdyby tak było, nie byłaby możliwa żadna operacja myślowa, nie mógłby powstać światopogląd, słowem nie do pomyślenia byłoby całe skomplikowane życie umysłowe. Co więcej, bez jakichś określonych związków z innymi pojęciami nie mogłoby też istnieć żadne poszczególne pojęcie, albowiem sama istota pojęcia i uogólnienia zakłada wbrew teorii logiki formalnej nie zubożenie, lecz wzbogacenie rzeczywistości przedstawionej w pojęciu w porównaniu ze zmysłowym i bezpośrednim spostrzeżeniem oraz kontem- 382 placją tej rzeczywistości. Jeśli zaś uogólnienie wzbogaca bezpośrednie spostrzeganie rzeczywistości, nie może to chyba dziać się inaczej, jak przez ustalenie złożonych związków, zależności i relacji między przedstawionymi w pojęciu przedmiotami a pozostałą rzeczywistością. Tak więc już sama natura pojęcia zakłada istnienie pewnego systemu pojęć, poza którym nie może ono istnieć. Zbadanie systemu pojęć dziecka na każdym konkretnym szczeblu rozwoju dowodzi, że ogólność (różnice i stosunki ogólności — roślina, kwiatek, róża) jest najbardziej podstawowym, najbardziej naturalnym, najbardziej powszechnym stosunkiem między znaczeniami (pojęciami), w którym najpełniej przejawia się i rozwija ich natura. Jeśli każde pojęcie jest uogólnieniem, to rzecz jasna, stosunek jednego pojęcia do drugiego jest stosunkiem stopni ogólności. Zbadanie tych stosunków ogólności między pojęciami od dawna było jednym z centralnych problemów logiki. Otóż aspekt logiczny tego zagadnienia opracowano i zbadano dostatecznie wyczerpująco, czego, niestety, nie można powiedzieć o jego aspektach genetycznych i psychologicznych. Na ogół badano stosunek logiczny między tym, co ogólne, a tym, co szczegółowe w pojęciu. Trzeba natomiast zbadać stosunek genetyczny i psychologiczny. Tu właśnie odsłania się przed nami najwspanialszy, finalny problem naszych badań. Wiadomo, że rozwój pojęć u dziecka bynajmniej nie postępuje drogą logiczną, a więc od pojęć bardziej szczegółowych do bardziej ogólnych. Dziecko wcześniej poznaje słowo „kwiatek", niż słowo „róża", czyli wcześniej pojęcie ogólne niż szczegółowe. Jakie są prawidłowości owego ruchu pojęć od ogólnych do szczegółowych i od szczegółowych do ogólnych w procesie ich rozwoju i funkcjonowania w żywej i realnej myśli dziecka? Do ostatnich czasów problem ten pozostawał zupełnie nie wyjaśniony. Badając realne pojęcia dziecka, próbowałem zbliżyć się do ustalenia najbardziej podstawowych prawidłowości w tej dziedzinie. Przede wszystkim udało się ustalić, że ogólność nie pokrywa się ze strukturą uogólnienia i jego rozmaitymi stopniami, które wykryliśmy w badaniach eksperymentalnych nad kształtowaniem się pojęć; mam na myśli synkrety, kompleksy, przedpojęcia i pojęcia. Po pierwsze, pojęcia o różnym stopniu ogólności są możliwe 383 w przypadku jednej i tej samej struktury uogólnienia. Na przykład wśród pojęć kompleksowych możliwe są pojęcia o różnej ogólności: „kwiatek" i „róża". Co prawda, trzeba od razu zastrzec, że wówczas stosunek stopni ogólności pojęć wyrażanych tymi samymi słowami „kwiatek—róża" będzie inny w przypadkach różnych struktur uogólnienia, na przykład struktury kompleksowej i przedpojęciowej. Po drugie, mogą istnieć pojęcia o tym samym stopniu ogólności w przypadkach różnych struktur uogólnienia. Na przykład, tak przy strukturze kompleksowej, jak i pojęciowej „kwiatek" może być ogólnym znaczeniem dla wszystkich gatunków i dotyczyć wszystkich kwiatów. Znowu co prawda trzeba zastrzec, że w przypadkach różnych struktur uogólnień ta ogólność będzie jednakowa tylko w sensie logicznym i przedmiotowym, a nie w psychologicznym, czyli stosunek stopni ogólności „kwiatek— —róża" będzie inny w strukturze kompleksowej, i inny w pojęciowej. U dwuletniego dziecka ma on charakter bardziej konkretny; pojęcie bardziej ogólne stoi jak gdyby obok bardziej szczegółowego, zastępuje je. U dziecka ośmioletniego natomiast jedno pojęcie stoi nad drugim i obejmuje bardziej szczegółowe. Tak więc stwierdzić można, że relacje stopni ogólności nie są wprost i bezpośrednio zbieżne ze strukturą uogólnienia, ale też nie są względem siebie niezależne, wzajemnie nie powiązane. Istnieje między nimi skomplikowana zależność wzajemna, która, nawiasem mówiąc, byłaby zupełnie niemożliwa i niedostępna w badaniach, gdyby się nie udało wcześniej ustalić, że ogólność i różnice w strukturach uogólnienia nie pokrywają się. Gdyby były zbieżne, to nie istniałyby między nimi żadne relacje. Stosunki stopni ogólności i struktury uogólnienia nie są zbieżne, jakkolwiek nie jest to rozbieżność absolutna, lecz tylko częściowa. Chociaż w przypadkach różnych struktur uogólnienia mogą istnieć pojęcia o jednakowym stopniu ogólności i przeciwnie, w przypadku jednej i tej samej struktury uogólnienia istnieć mogą pojęcia o różnym stopniu ogólności, niemniej jednak te stosunki stopni ogólności mogą być różne w obrębie każdej określonej struktury uogólnienia: zarówno tam, gdzie zewnętrznie będą od strony logicznej jednakowe, jak i tam, gdzie będą pod tym względem różne. Podstawowym i głównym wynikiem badań jest to, że stosunki stopni ogólności między pojęciami wiążą się ze strukturą uogólnienia, to znaczy ze szczeblami rozwoju pojęć, i to wiążą się jak najściślej: każdej strukturze uogólnienia (synkret, kompleks, przedpojęcie, pojęcie) odpowiada specyficzny system ogólności i stosunków ogólności miądzy pojęciami ogólnymi i szczegółowymi, własna miara jedności abstrakcyjności i konkretności, pozwalająca ocenić określoną formę danego ruchu pojęć, danej operacji myślenia na takim czy innym szczeblu rozwojowym znaczeń wyrazów. Wyjaśnimy to na przykładzie. W naszych eksperymentach dziecko-niemowa bez większego trudu przyswoiło sobie szereg wyrazów, takich jak: krzesło, stół, szafa, kanapa, etażerka. Mogłoby ten szereg znacznie powiększyć, bo żaden nowy wyraz nie sprawił mu szczególnej trudności. Nie mogło jednak przyswoić sobie szóstego z kolei wyrazu „meble", który jest pojęciem bardziej ogólnym w stosunku do poprzednio wyuczonych pięciu wyrazów, chociaż każdy inny wyraz z tego samego szeregu jednakowo podporządkowanych pojęć, o tym samym stopniu ogólności, przyswajało sobie bez najmniejszych kłopotów. Otóż jest rzeczą zupełnie jasną, że przyswojenie sobie wyrazu „meble" nie polega na zwykłym dodaniu szóstego wyrazu do pięciu już przyswojonych; dziecko musiałoby tu opanować stosunek ogólności, zdobyć pojęcie nadrzędne, obejmujące szereg pojęć bardziej szczegółowych i podporządkowanych tamtemu; musiałoby opanować nową formę ruchu pojęć, nie tylko w kierunku poziomym, lecz także pionowym. To samo dziecko potrafiło sobie też przyswoić taki szereg wyrazów jak: koszula, czapka, futro, trzewiki, spodnie, a nie mogło wyjść poza ten szereg, który mogłoby było w tym samym kierunku znacznie przedłużyć, gdyby opanowało wyraz „odzież". Badanie dowodzi, że w pewnym stadium rozwoju znaczeń słów u dziecka ów ruch w kierunku pionowym, owe stosunki ogólności miądzy pojęciami są w ogóle dla niego niedostępne. Wszystkie pojęcia są pojęciami jednego szeregu, pojęciami jednakowo podporządkowanymi, między którymi nie zachodzą stosunki hierarchiczne, są pojęciami odnoszącymi się bezpośrednio do przedmiotu i rozgraniczonymi dokładnie tak samo, jak są rozgraniczone 385 384 25 — Wybrane prace psychologiczne także i przedstawione w nich przedmioty. Można to zaobserwować w autonomicznej mowie dziecka, będącej przejściowym szczeblem od przedintelektualnej, gaworzącej mowy dziecka do opanowania języka dorosłych. Czyż nie jest już jasne, że przy takiej strukturze systemu pojęć, kiedy to możliwe są między nimi tylko takie stosunki, jakie istnieją między bezpośrednio w nich odzwierciedlonymi przedmiotami, i żadne inne — w myśleniu werbalnym dziecka musi dominować logika myślenia obrazowego? Ściślej mówiąc, żadne myślenie werbalne nie jest możliwe, ponieważ między pojęciami nie mogą zadzierzgnąć się żadne inne stosunki wzajemne prócz stosunków przedmiotowych. W tym stadium myślenie werbalne jest możliwe wyłącznie jako niesamodzielna strona myślenia obrazowego. Dlatego też ta nader swoista struktura pojęć i odpowiadająca im ograniczona sfera dostępnych operacji myślowych pozwala stadium to wyodrębnić jako swoisty, przedsynkretyczny szczebel w rozwoju znaczeń i słów dziecka. Oto dlaczego pojawienie się pierwszego pojęcia wyższego rzędu, które stoi nad szeregiem pojęć ukształtowanych wcześniej, pojawienie się pierwszego słowa typu „meble" lub „odzież" jest nie mniej ważnym symptomem postępu w rozwoju semantycznego aspektu mowy dziecka niż pojawienie się pierwszego świadomie wypowiedzianego słowa. Na dalszych szczeblach rozwoju pojęć zaczynają się tworzyć stosunki ogólności, lecz na każdym poszczególnym szczeblu owe stosunki ogólności, jak o tym świadczą badania, układają się w nader swoisty i specyficzny system stosunków. Jest to prawo ogólne. To klucz do zbadania stosunków genetycznych i psychologicznych między tym, co w pojęciach dziecka jest ogólne, a tym, co szczegółowe. Istnieje swoisty system stosunków ogólności na każdym stopniu uogólnienia; w genetycznym porządku pojęcia ogólne i szczegółowe układają się zgodnie ze strukturą tego systemu tak, że w toku rozwoju pojęć ruch od tego, co ogólne, do tego, co szczegółowe, i odwrotnie jest inny na każdym szczeblu rozwoju znaczeń, zależnie od dominującej na tym szczeblu struktury uogólnienia. Przy przejściu z jednego szczebla na drugi zmienia się system ogólności i cały genetyczny porządek rozwoju pojęć wyższych i niższych. Tylko na wyższych szczeblach rozwoju znaczeń słów, a więc 3M i stosunków ogólności rodzi się to zjawisko, które dla całego naszego myślenia ma ogromne znaczenie, a znane jest jako prawo równoważności pojęć. Prawo to głosi, że każde pojęcie można określić niezliczoną ilością sposobów, posługując się innymi pojęciami. Prawo to wymaga wyjaśnienia. W toku naszych badań byliśmy zmuszeni w celach uogólnienia ł przemyślenia wykrytych zjawisk wprowadzić pojęcia, bez których nie sposób było zrozumieć rzeczy najbardziej podstawowych we wzajemnej zależności pojęć. Wyobraźmy sobie, że jak na powierzchni ziemi każdy punkt między biegunem północnym i południowym ma swoją długość i szerokość geograficzną, tak samo wszystkie pojęcia można by widzieć między biegunem bezpośredniego, zmysłowego, poglądowego ujmowania przedmiotu a biegunem maksymalnie uogólnionego, skrajnie oderwanego pojęcia. Wówczas długością danego pojada nazwiemy jego miejsce między biegunem skrajnie poglądowej i biegunem skrajnie oderwanej myśli o przedmiocie. Pojęcia będą się wtedy różniły długością, zależnie od tego, w jakiej mierze w każdym z nich została wyrażona jedność konkretności i abstrakcyjności. Powierzchnia kuli ziemskiej może nam symbolizować także całą pełnię i różnorodność rzeczywistości przedstawionej w pojęciach. Wówczas szerokością pojęcia nazwiemy jego miejsce wśród innych pojęć na tej samej długości, lecz odnoszących się do 'innych punktów rzeczywistości, podobnie jak szerokość geograficzną punktu na powierzchni ziemi określamy w stopniach równoleżników ziemskich. Długość pojęcia będzie to więc przede wszystkim charakterystyka natury samego aktu myśli, samego ujmowania przedmiotu w pojęciu z punktu widzenia zawartej w nim jedności konkretności i abstrakcji. Szerokością pojęcia natomiast będzie przede wszystkim charakterystyka stosunków między pojęciem a przedmiotem, odniesienia pojęcia do określonego punktu rzeczywistości. Długość i szerokość pojęcia razem wzięte powinny dać wyczerpujący obraz natury pojęcia w obu jego aspektach — zawartego w nim aktu myśli i przedstawionego w nim przedmiotu. Tym samym powinny tworzyć punkt węzłowy wszystkich stosunków stopni ogólności istniejących w sferze danego pojęcia, tak w płasz- 25» 387 czyźnie poziomej, jak i pionowej, a więc stosunków dotyczących zarówno pojęć jednakowo podporządkowanych, jak pojęć o wyższym i niższym stopniu ogólności. Otóż miejsce danego pojęcia w systemie innych pojęć, określone według długości i szerokości, ów punkt węzłowy w pojmowaniu jego stosunku do innych pojęć, nazywam miarą ogólności danego pojęcia. Używanie oznaczeń metaforycznych zapożyczonych z geografii wymaga zastrzeżenia, bez którego te oznaczenia mogą doprowadzić do nieporozumień. W geografii między liniami długości i szerokości geograficznej, między równoleżnikami a południkami istnieją stosunki liniowe, w wyniku czego obie linie przecinają się tylko w jednym punkcie, który wyznacza ich położenie na południku i na równoleżniku, gdy tymczasem w systemie pojęć stosunki te są bardziej skomplikowane i nie można ich wyrazić językiem stosunków liniowych. Pojęcie wyższe pod względem długości jest zarazem szersze treściowo i zajmuje cały odcinek na linii szerokości podporządkowanych mu pojęć, a do jego oznaczenia trzeba wielu punktów. Miara ogólności każdego pojęcia pozwala na określenie jego stosunku do innych pojęć, umożliwia przejście od jednych do drugich, ustalenie stosunków między nimi, układających się na niezliczonych i nieskończenie różnorodnych drogach, tak że powstaje możliwość równoważności pojęć. Weźmy dwa skrajne przypadki, by myśl tę lepiej wyrazić: autonomiczną mowę dziecka, w której, jak wiadomo, stosunki ogólności między pojęciami nie mogą w ogóle istnieć, oraz rozwinięte pojęcia naukowe, dajmy na to, pojęcia liczb po przerobieniu arytmetyki. W pierwszym przypadku równoważność pojęć w ogóle nie wchodzi w grę, albowiem pojęcie może być wyrażone tylko przez siebie, a nie przez inne pojęcia. W drugim zaś przypadku mamy, jak wiadomo, nieskończenie wiele sposobów na wyrażenie pojęcia każdej liczby w każdym systemie rachunku, bo — po pierwsze — szereg liczb jest nieskończony i po drugie — razem z pojęciem każdej liczby w systemie liczb dane są równocześnie wszystkie inne możliwe jego stosunki do pozostałych liczb. Na przykład jedność można wyrazić jako milion minus 999 999, jako różnicę dwóch kolejnych liczb, jako stosunek dowolnej liczby do samej siebie — słowem sposobów jest nieskoń- 388 czenie wiele. Jest to klasyczny przykład prawa równoważności pojęć. Lecz w mowie autonomicznej dziecko może wyrazić pojęcie tylko jednym jedynym sposobem. Ono nie ma równoważników, bo brak mu stosunków stopni ogólności, które by mogło odnieść do innych pojęć. Możliwość taka powstaje tylko dlatego, że istnieje długość i szerokość pojęć, że są różne miary ich ogólności, które dopuszczają przejście od jednych pojęć do drugich. To prawo równoważności pojęć działa specyficznie na każdym szczeblu rozwoju uogólnienia. Ponieważ równoważność pojęć zależy bezpośrednio od istnienia stosunku między stopniami ogólności pojęć, a te ostatnie, jak już wyżej wyjaśniałem, są właściwe każdej strukturze uogólnienia, jasną jest więc rzeczą, że każda struktura uogólnienia wyznacza możliwą w jej sferze równoważność pojąć. Miara ogólności, jak dowodzi badanie, jest wyjściowym momentem w funkcjonowaniu każdego pojęcia, podobnie jak w przeżywaniu pojęcia, o czym świadczy analiza fenomenologiczna. Gdy nam ktoś wymieni jakieś pojęcie, na przykład „ssak", przeżywamy coś, co można sformułować następująco: postawiono nas w określonym punkcie na przecięciu linii szerokości i długości, zajęliśmy stosowną do naszej myśli pozycję, mamy wyjściowy punkt orientacyjny, jesteśmy gotowi do ruchu od tego punktu w dowolnym kierunku. Pochodzi to stąd, że każde pojęcie powstające w sposób izolowany w świadomości tworzy jak gdyby grupę gotowości, grupę zadatków do określonych ruchów myśli. Dlatego też każde pojęcie w świadomości można przedstawić jako figurę na tle odpowiadających mu stosunków stopni ogólności. Wybieramy z tego tła tę drogę ruchu, która jest naszej myśli potrzebna. Toteż od strony funkcjonalnej miara ogólności określa cały kompleks możliwych operacji myślowych z danym pojęciem. Analiza definicji pojęć u dzieci dowodzi, że definicje te są bezpośrednim wyrazem prawa równoważności pojęć rządzącego na danym szczeblu rozwojowym znaczeń wyrazów. Podobnie każda operacja — porównanie, ustalenie różnicy i tożsamości dwóch myśli, każde wnioskowanie i sąd — z góry zakłada określony strukturalny ruch na siatce linii oznaczających długość i szerokość pojęć. W przypadkach patologicznego rozpadu pojęć ulega 389 zaburzeniu miara ogólności, rozpada się jedność abstrakcji i konkretności w znaczeniu słowa. Pojęcia tracą swą miarę ogólności swój stosunek do innych pojęć — wyższych i niższych oraz tego samego rzędu — ruch myśli zaczyna się odbywać po zygzakowatych, nieregularnych, skaczących liniach, myśl staje się alogiczna i irrealna, albowiem akt pojmowania przedmiotów pojęć i stosunku pojęcia do przedmiotu przestaje tworzyć jedność. Stosunki ogólności zmieniające się w toku rozwoju z wystąpieniem każdej nowej struktury uogólnienia powodują też zmiany we wszystkich dostępnych dziecku na danym szczeblu operacjach myślenia. Zwłaszcza niezależność zapamiętywania myśli od wyrazów, dawno już eksperymentalnie stwierdzona jako jedna z głównych właściwości naszego myślenia, wzrasta, jak dowodzi badanie, w miarę rozwoju stosunku ogólności i równoważności pojęć. Małe dziecko jest całkowicie skrępowane dosłownym wyrażeniem sensu, który sobie przyswoiło. Uczeń już przekazuje skomplikowaną treść semantyczną w znacznej mierze niezależnie od szaty werbalnej, w której ją sobie przyswoił. W miarę rozwoju stosunków ogólności rozszerza się niezależność pojęcia od słowa, sensu od jego wyrażenia, coraz bardziej wzrasta swoboda operacji sensownych i sposobu ich wyrażania w słowach. Długie i bezowocne były nasze poszukiwania wiarygodnego symptomu przydatnego do kwalifikacji struktury uogólnienia w realnych znaczeniach słów dziecka i odkrycia tym samym możliwości przejścia, pomostu od badania pojęć eksperymentalnych do badania pojęć realnych. Dopiero ustalenie związku między strukturą uogólnienia a stosunkami ogólności dało klucz do rozwiązania tego problemu. Jeżeli zbadamy stosunek ogólności jakiegokolwiek pojęcia, jego miarę ogólności, otrzymamy najpewniejszy probierz struktury uogólnienia pojęć realnych. Znaczenie — to to samo, co pozostawanie w określonych stosunkach ogólności do innych znaczeń, to specyficzna miara długości. Ta więc natura pojęcia — synkretyczna, kompleksowa, przedpojęcio-wa — objawia się najpełniej w specyficznych stosunkach danego pojęcia do innych pojęć. I tak badanie realnych pojęć dzieci — takich jak np. burżuj, kapitalista, obszarnik, kułak — pozwoliło ustalić specyficzne stosunki ogólności dominujące na poszczególnych szczeblach rozwoju pojęcia od synkretu do prawdziwego po- 390 • oraz nie tylko umożliwiło przerzucenie pomostu od badania ^ ieć eksperymentalnych do badania pojęć realnych, lecz co wię-" . _ pozwoliło wyjaśnić takie istotne aspekty podstawowych truktur uogólnienia, których w eksperymencie sztucznym w ogóle nie można było zbadać. Eksperyment sztuczny mógł przynieść w wyniku co najwyżej ogólny schemat genetyczny głównych szczebli rozwoju pojęcia. Dzięki analizie pojęć realnych dziecka udało nam się zbadać mało znane cechy synkretów, kompleksów i przedpojęć oraz ustalić, że w każdej z tych sfer myślenia istnieje inny stosunek do przedmiotu i inny akt pojmowania przedmiotów myśli; różnice w tych dwu podstawowych elementach charakteryzujących pojęcia ukazują się zatem przy przejściu z jednego szczebla na drugi. Stąd też natura tych pojęć i wszystkie ich cechy są różne: z innego stosunku do przedmiotu wynikają inne w każdej sferze myśli możliwości ujmowania związków i stosunków między przedmiotami; z innego aktu pojmowania wynikają inne związki myśli, inny typ operacji psychologicznych. W obrębie każdej z tych sfer można wykryć cechy właściwe naturze danego pojęcia, a więc: a) inny stosunek do przedmiotu i do znaczenia słowa, b) inne stosunki ogólności, c) inny krąg możliwych operacji. Zbadanie realnych pojęć u dziecka dało jednak jeszcze coś więcej niż zwykłą możliwość przejścia od eksperymentalnych znaczeń słów do znaczeń realnych i ujawnienia ich nowych cech, których nie udało się stwierdzić w pojęciach sztucznie utworzonych. To nowe badanie pozwoliło nam uzupełnić najdotkliwszą lukę z poprzedniego badania i tym samym zrewidować jego walory teoretyczne. W poprzednim badaniu braliśmy na każdym szczeblu (synkretów, kompleksów, pojęć) zawsze na nowo stosunek słowa do przedmiotu, ignorując to, że każdy nowy szczebel rozwoju uogólnienia opiera się na uogólnieniu -powstałym na szczeblach poprzednich. Nowy szczebel uogólnienia nie powstaje inaczej jak na Podstawie poprzedniego. Nowa struktura uogólnienia nie powstaje z dokonywanego przez myśl zawsze na nowo bezpośredniego uogólnienia przedmiotów, lecz z uogólnienia uogólnionych przed-niiotów w poprzedniej strukturze. Powstaje jako uogólnienie uogólnień, a nie po prostu jako nowy sposób uogólnienia pojedyn- 391 czych przedmiotów. Poprzednia praca myśli, której wyrazem były uogólnienia, jakie dominowały na szczeblu poprzednim, nie została przekreślona, nie poszła w las, lecz włącza się do nowej pracy myśli jako jej niezbędna przesłanka 4. Dlatego pierwsze badanie nie mogło ustalić ani rzeczywistego samoruchu w rozwoju pojęć, ani wewnętrznej więzi między poszczególnymi szczeblami rozwoju. Zarzucano nam coś wręcz przeciwnego, że uznajemy samorozwój pojęć, gdy tymczasem należy każdy nowy szczebel pojęcia wyprowadzać z zewnętrznej, za każdym razem nowej przyczyny. W istocie zaś mankament poprzedniego badania stanowiło to, że brak było prawdziwego samoruchu, więzi między szczeblami rozwoju. Ten mankament tłumaczył się samą naturą eksperymentu, albowiem jego struktura sama przez się wykluczała następujące możliwości: a) wyjaśnienia związku między szczeblami rozwoju pojęć i przejścia z jednego szczebla na drugi; b) wykrycia stosunków ogólności — ponieważ metodyka eksperymentu była taka, że osoba badana musiała, po pierwsze, po każdym błędnym rozwiązaniu anulować już dokonaną pracę, rozbić uprzednio ukształtowane uogólnienia i rozpoczynać pracę od początku, od uogólnień poszczególnych przedmiotów; po drugie, pon-ieważ pojęcia wybrane do eksperymentu znajdowały się na tym samym szczeblu rozwojowym co autonomiczna mowa dziecka, a więc mogły znajdować swe punkty odniesienia tylko w kierunkach poziomych, a nie sposób je było rozróżnić według oznaczeń długości. Dlatego trzeba było ułożyć te szczeble jako szereg rozchodzących się na jednej płaszczyźnie kręgów, zamiast je ułożyć w spiralę kręgów powiązanych i wznoszących się ku górze. Badanie rozwoju pojęć realnych od razu ukazało nam możliwość uzupełnienia tej luki. Analiza rozwoju ogólnych wyobrażeń przedszkolaka, które odpowiadają temu, co w pojęciach eksperymentalnych nazwane zostało kompleksem, wykazała, że wyobrażenia ogólne jako wyższy szczebel rozwoju znaczeń słów nie powstają z uogólnionych pojedynczych wyobrażeń, lecz z uogólnić- 4 Stopniowy rozwój pojęć historycznych z systemu pierwotnych uogólnień typu „dawniej i teraz" oraz stopniowy rozwój pojęć socjologicznych z systemu uogólnień typu „u nas i u nich" — oto ilustracje tych zasad. 392 nvch spostrzeżeń, a więc z uogólnień, które dominowały na szczeblu poprzednim. Ten wniosek o fundamentalnym znaczeniu, który zawdzięczamy badaniom eksperymentalnym, w zasadzie rozwiązuje cały problem. Analogiczne stosunki nowych uogólnień do poprzednich wykazano przy badaniu pojęć arytmetycznych i algebraicznych. Okazało się, że przy przejściu od przedpojęć w wieku szkolnym do pojęć w wieku dorastania występuje to samo, co stwierdziliśmy w poprzednim badaniu przy przejściu od uogólnionych spostrzeżeń do wyobrażeń ogólnych, czyli od syn-kretów do kompleksów. To, co stwierdziliśmy poprzednio, że na nowy szczebel w rozwoju uogólnień nie można wejść inaczej, jak przez przekształcenie, a bynajmniej nie przez anulowanie poprzedniego, to znaczy: tylko przez uogólnienie już uogólnionych w poprzednim systemie przedmiotów, a nie przez nowe uogólnianie jednostkowych przedmiotów — potwierdzają również obecne badania; dowiodły one, że przejście od przedpojęć (których typowym przykładem jest pojęcie arytmetyczne u ucznia) do pojęć rzeczywistych u pod-rostka (których przykładem są pojęcia algebraiczne) dokonuje się przez uogólnienie przedmiotów już uprzednio uogólnionych. Przedpojęcie jest abstrakcją liczby od przedmiotu i opartym na niej uogólnieniem liczbowych cech przedmiotu. Pojęcie jest abstrakcją od liczby i opartym na niej uogólnieniem każdego stosunku między liczbami. Abstrakcja i uogólnienie myśli to coś pryncypialnie różnego od abstrakcji i uogólnienia rzeczy. Nie jest to dalszy ruch w tym samym kierunku, nie jest to jego uwieńczenie, lecz początek nowego kierunku, przejście na nowy i wyższy poziom myśli. Uogólnienie własnych operacji arytmetycznych i myśli jest czymś wyższym i nowym w porównaniu z uogólnieniem liczbowych cech przedmiotów w pojęciu arytmetycznym, lecz nowe pojęcie, nowe uogólnienie, nie powstaje inaczej jak tylko na gruncie poprzedniego. Wskazuje na to ta okoliczność, że równolegle do coraz wyższego poziomu uogólnień algebraicznych wzrasta swoboda operacji. Wyzwolenie się od skrępowania polem cyfrowym zachodzi inaczej niż wyzwolenie się od skrępowania polem wzrokowym. Coraz większa swoboda, odpowiednio do coraz wyższego poziomu uogólnień algebraicznych, tłumaczy się możliwością ruchu odwrotnego, od wyższego szczebla ku niższemu, 393 możliwością zawartą w najwyższym uogólnieniu: operacja niższa uważana jest już za przypadek szczegółowy operacji wyższej. Ponieważ pojęcia arytmetyczne utrzymują się nadal również podczas przerabiania algebry, siłą rzeczy nasuwa się pytanie, czym się różni pojęcie arytmetyczne u podrostka znającego algebrę od pojęcia ucznia z klas niższych. Odpowiedź, jaką podsuwa badanie, brzmi: różni się tym, że za pojęciem arytmetycznym stoi pojęcie algebraiczne; tym, że pojęcie arytmetyczne jest uważane za przypadek szczegółowy pojęcia bardziej ogólnego; tym wreszcie, że można nim swobodnie operować, bo operacje wychodzą z ogólnego wzoru, dzięki czemu są niezależne od określonego wyrażenia arytmetycznego. Dla ucznia klas młodszych pojęcie arytmetyczne jest etapem końcowym. Za nim nie ma już nic. Toteż ruch tych pojęć jest całkowicie zdeterminowany warunkami sytuacji arytmetycznej. Wspomniany uczeń nie może stanąć ponad sytuacją, a podrostek już to potrafi. Możliwość tę zapewnia mu wyżej od pojęcia arytmetycznego stojące pojęcie algebraiczne. Można to było zaobserwować w toku doświadczeń nad przejściem od systemu dziesiętnego do innego systemu rachunkowego. Dziecko wcześniej uczy się działań w zakresie systemu dziesiętnego, niż go sobie uświadomi, i przez to nie włada systemem, lecz jest nim skrępowane. Uświadomienie sobie systemu dziesiętnego, a więc uogólnienie wiodące do pojmowania go jako szczegółowego przypadku wszelkich możliwych systemów rachunkowych, otwiera możliwość działań celowych zarówno w zakresie tego, jak i każdego innego systemu. Probierzem świadomości jest możliwość przejścia do każdego innego systemu, albowiem oznacza to, iż nastąpiło uogólnienie systemu dziesiętnego i ukształtowanie ogólnego pojęcia o systemach rachunkowych. Takie przejście do innego systemu jest bezpośrednim wskaźnikiem uogólnienia systemu dziesiętnego. Dziecko inaczej przechodzi od systemu dziesiętnego do piątkowego przed poznaniem ogólnego wzoru, a inaczej potem. Wniosek z badania jest więc taki, że wyższe uogólnienie zawsze się wiąże z niższym, a poprzez to ostatnie z przedmiotem. Pozostało jeszcze wyjaśnić, że zbadanie pojęć realnych pozwoliło też znaleźć ogniwo łańcucha interesujących nas stosunków zachodzących przy przejściu z jednego szczebla na drugi. Wyżej 394 była już mowa o związku między kompleksami a synkretami przy przejściu od wczesnego dzieciństwa do wieku przedszkolnego oraz o związku przedpojęć z pojęciami przy przejściu od wieku szkolnego do wieku dorastania. Z kolei zbadanie pojęć naukowych i potocznych wykrywa brakujące ogniwo środkowe, które, jak dalej zobaczymy, pozwala wytłumaczyć tę samą zależność przy przejściu od ogólnych wyobrażeń przedszkolaka do przedpojęć ucznia. Tak więc zagadnienie związków i przejść między poszczególnymi szczeblami rozwoju pojęcia, czyli zagadnienie samoruchu rozwijających się pojęć, którego nie udało się rozwiązać w pierwszym badaniu, zostało rozwiązane do końca. Zbadanie pojęć realnych dziecka dało nam jeszcze coś więcej. Pozwoliło mianowicie wyjaśnić nie tylko ruch międzyszczeblowy w rozwoju pojęć, lecz również wewnątrzszczeblowy, polegający na przejściach w obrębie danego szczebla uogólnienia, na przykład przy przejściach od jednego typu uogólnień kompleksowych do typu innego, wyższego. Zasada uogólniania uogólnień pozostaje w mocy również i tutaj, lecz znajduje inny wyraz. Przy przejściach w obrębie jednego szczebla na wyższy etap stosunek do przedmiotu przypomina etap poprzedni, system ogólności nie przekształca się ostro. Natomiast przy przejściu ze szczebla na szczebel obserwujemy skok i gwałtowną przebudowę stosunku pojęcia do przedmiotu oraz stosunków ogólności między pojęciami. Badania te skłoniły nas do ponownego rozpatrzenia zagadnienia samego sposobu przechodzenia z jednego szczebla rozwoju znaczeń na następny. Jeżeli — jak sugerowało pierwsze badanie — nowa struktura uogólnienia po prostu anuluje poprzednią i sama ją zastępuje, sprowadzając do zera całą poprzednią pracę myśli, to przejście na nowy poziom nie może oznaczać nic innego jak tylko nowe ukształtowanie wszystkich znaczeń wyrazów, które przedtem już istniały w innej strukturze. Syzyfowa to praca! Nowe badanie dowodzi jednak, że przejście dokonuje się inaczej: dziecko tworzy nową strukturę uogólnienia najpierw na gruncie kilku pojęć, zazwyczaj świeżo przyswojonych, np. w procesie nauczania. Opanowanie tej nowej struktury wystarcza, by przebudować również strukturę wszystkich innych pojęć. A więc uprzednia praca myśli nie przepada, pojęcia nie odtwarzają się 395 na nowo na każdym nowym szczeblu, każde poszczególne znaczenie nie wymaga wykonania całej pracy nad przebudową jego struktury. Przebudowa ta dokonuje się, jak wszystkie strukturalne operacje myślenia, poprzez opanowanie nowej zasady na kilku pojęciach, a następnie rozprzestrzenia się i przenosi na zasadzie praw strukturalnych na całą sferę pojęć. Jak widzieliśmy, nowa struktura uogólnienia zdobyta przez dziecko w toku nauczania umożliwia jego myślom przejście na nowy, wyższy poziom operacji logicznych. Stare pojęcia włączając się do operacji myślowych wyższego rzędu same się zmieniają strukturalnie. I wreszcie badanie realnych pojęć dziecka pozwoliło rozwiązać jeszcze jedno, bynajmniej nie błahe zagadnienie, które już dawno stanęło przed teorią myślenia. Z prac szkoły wiirzburskiej wiadomo, że związki nieasocjacyjne określają ruch pojęć i wiązanie się myśli. Biihler twierdził na przykład, że zapamiętywanie i odtwarzanie myśli podlega nie prawom kojarzenia, lecz prawom, wiązania się na zasadzie sensu. Dotychczas jednak nie rozwiązano problemu, jakież to związki stanowią o toku myśli. Opisywano je z fenomenologicznego i pozapsychologicznego punktu widzenia, np. jako związek celu ze sposobami jego osiągnięcia. Psychologia strukturalna próbowała, określić te związki jako związki struktur, lecz próba ta ma dwa poważne braki: 1. Związki myślenia okazują się przy tym zupełnie analogiczne do związków spostrzegania, pamięci i wszystkich innych funkcji, które równie jak myślenie posłuszne są prawom strukturalnym; a więc w związkach myślenia nie ma nic nowego, wyższego i specyficznego w porównaniu ze związkami spostrzeżeń i pamięci; trudno zatem pojąć, jak w myśleniu możliwy jest ruch i połączenie pojęć innego rodzaju i innego typu niż strukturalne połączenia spostrzeżeń i obrazów pamięciowych. Prawdę mówiąc, psychologia strukturalna dosłownie powtarza błąd psychologii asocjacyjnej, bo przyjmuje za punkt wyjścia tożsamość związków spostrzegania, pamięci i myślenia, natomiast nie dostrzega specyfiki myślenia w szeregu tych procesów. Dawna psychologia też opierała się na tych samych dwóch zasadach, a jeśli pojawiło się coś nowego, to chyba to, że zasadę asocjacji zastąpiono zasadą struktury, pozostawiając jednak dawny sposób interpretacji. Pod 396 tym względem psychologia strukturalna nie tylko nie posunęła naprzód problemu myślenia, lecz nawet cofnęła w porównaniu ze szkołą wurzburską, która przecież ustaliła, że prawa myślenia nie są identyczne z prawami pamięci, że więc myślenie jest czynnością szczególnego typu, posłuszną swoim własnym prawom. Dla psychologii strukturalnej zaś myślenie nie ma własnych, odrębnych praw i podlega prawom rządzącym w sferze spostrzegania i pamięci. 2. Sprowadzenie związków w myśleniu do więzi strukturalnych oraz ich utożsamianie ze związkami spostrzegania i pamięci absolutnie wyklucza wszelką możliwość rozwoju myślenia i pojmowania go jako najwyższego i swoistego typu czynności i świadomości w porównaniu ze spostrzeganiem i pamięcią. To utożsamianie praw ruchu myśli z prawami łączenia się obrazów pamięciowych pozostaje w absolutnej sprzeczności z ustalonym przez nas faktem powstawania na każdym nowym szczeblu rozwoju pojęć nowego typu i wyższych, jeśli chodzi o związki między myślami. Widzieliśmy, że w pierwszym stadium mowy autonomicznej dziecka pojęć jego nie łączą jeszcze stosunki ogólności, w wyniku czego możliwe są między nimi tylko tego rodzaju związki, jakie można wykryć w spostrzeganiu; czyli w tym stadium jest w ogóle niemożliwe myślenie jako czynność samodzielna, niezależna od spostrzegania. W miarę rozwoju struktury uogólniania, w miarę tego, jak coraz zawilsze stosunki ogólności zaczynają łączyć pojęcia, staje się możliwe myślenie jako takie, stopniowe rozszerzanie się występujących w nim związków i stosunków, jak też przejście do nowych i wyższych typów związków i przejść między pojęciami, które dawniej były niemożliwe. Teoria strukturalna nie mogła tego faktu wyjaśnić, co wystarcza, by ją odrzucić. Jakież są więc związki właściwe myśleniu, które stanowią o ruchu i łączeniu się pojęć? Czym jest związek semantyczny? Aby na to pytanie odpowiedzieć, należy przejść od badania pojęcia izolowanego, pojmowanego jako oddzielna komórka, do badania tkanki myślenia. Wtedy zobaczymy, że pojęcia nie wiążą się jak w agregacie nićmi skojarzeń, nie wedle zasady struktur spostrzeganych lub wyobrażanych sobie obrazów, lecz zgodnie z istotą ich natury, wedle zasady ich stosunku do ogólności. 397 Każda operacja myślowa — zdefiniowanie pojęcia, porównanie i odróżnicowanie pojęć, ustalenie logicznych relacji między pojęciami itd. — przebiega, jak dowodzi badanie, nie inaczej jak tylko wzdłuż linii łączących pojęcia stosunkami ogólności i określających wszelkie możliwe drogi ruchu od pojęcia do pojęcia. Definiowanie pojęcia opiera się na prawie równoważności pojęć i zakłada możliwość takiego ruchu od jednych pojęć do drugich, kiedy to długość i szerokość definiowanego pojęcia, jego miarę . ogólności, stanowiącą o zawartym w danym pojęciu akcie myśli i o jego relacji do przedmiotów, można wyrazić połączeniem pojęć o innej długości i szerokości, o innej mierze ogólności, pojęć zawierających inne akty myśli i inny typ ujmowania przedmiotu, które jednak w całości, z uwagi na swoją długość i szerokość są równoważne pojęciu definiowanemu. Dokładnie tak samo porównanie lub odróżnicowanie pojęć musi z góry zakładać ich uogólnienie, ich ruch po linii stosunków ogólności ku pojęciu wyższemu, podporządkowującemu sobie oba porównywane pojęcia. Podobnie ustalenie logicznych relacji między pojęciami w sądach i wnioskach wymaga ruchu ciągle po tych samych liniach stosunku ogólności wedle współrzędnych poziomych i pionowych całego systemu pojęć. Wyjaśnijmy to na przykładzie myślenia twórczego. Werthei-mer udowodnił, że zwykły sylogizm, w tej postaci, w jakiej go prezentują podręczniki logiki formalnej, nie należy do typu myśli twórczej. Dochodzimy w końcu do tego, co nam było wiadome na samym początku. Wniosek nie zawiera niczego nowego w porównaniu z przesłankami. Aby powstał naprawdę twórczy akt myślenia, taki, który właśnie wiedzie myśl do zupełnie nowego punktu, do odkrycia, do przeżycia typu „aha!" — musi jakieś X, które aktualnie stanowi przedmiot naszych rozważań i należy do struktury A, nagle znaleźć się w strukturze B. Czyli rozbicie struktury, w której początkowo powstaje problemowy punkt X, i przeniesienie tego punktu do zupełnie innej struktury, oto podstawowe warunki myślenia twórczego, Jak to jednak jest możliwe, by X, będące komponentem struktury A, należało zarazem do struktury B? W tym celu trzeba chyba przekroczyć granice strukturalnych zależności, wyrwać problemowy punkt ze struktury, w której jest on naszej myśli dany, i włączyć go do nowej. Bada- ., • -P dzieie się to przez ruch po liniach stosunków nie dowodzi, ze dzieje *ę to p^ ólnościj poprzez pojęcie Sur 2u? p^dporzjdkowu^ce je sobie. Wznosi- struktur A i v v następnie zniżyć się przecenie ^ależności struktur^- dzięki temu, .że po^ia pozostają z so- w odsłony* > stosunkac * dla nie tego, że *b. „^bnienie d, z przejściu od eksperymentu _ nr7edtem Ł3^ pozostawiał dziec- Ogólne wyniki tych J / e; Y ono rozmowy, albo sadowiono je osobne ^ ^ albo cię pokoju, albo P^tawiano e samo **?* ^ ekspery. wreszcie przy takiej samotnej " mentator wychodził w P01™ ko samo, mógł jednak widzu eksperymentów ^komicie się; zg k l 449 29-Wybrane prace psychologiczne 448 logu z sytuacji wykryły pewną gradację w zanikaniu mowy egocentrycznej, lecz generalna tendencja do spadku współczynnika była i w tej serii zupełnie wyraźna. Toteż mógłbym powtórzyć to, co powiedziałem odnośnie do pierwszej serii. Najwidoczniej kolektywny monolog nie jest zjawiskiem przypadkowym ani ubocznym, nie jest w stosunku do mowy egocentrycznej epifenomenem, lecz jest z nią funkcjonalnie nierozłącznie związany. Z punktu widzenia krytykowanej tu hipotezy znowu wygląda to na parodoks. Wyłączenie kolektywu powinno było umożliwić swobodne wystąpienie mowy egocentrycznej i szybki wzrost jej współczynnika jeżeli ta mowa dla siebie rzeczywiście rodzi się na tle niedostatecznego uspołecznienia myślenia i mowy dziecka. Tymczasem okazuje się, że dane te nie tylko nie są paradoksalne, lecz znowu jako logicznie nieunikniony fakt potwierdzają naszą hipotezę: jeżeli podłożem mewy egocentrycznej jest niedostateczne zróżnicowanie, niedostateczne rozczłonkowanie mowy dla siebie i mowy dla innych, to trzeba z góry przypuścić, że wykluczenie kolektywnego monologu musi doprowadzić do spadku współczynnika egocentrycznej mowy dziecka. W trzeciej wreszcie serii naszych eksperymentów wielkością zmienną przy przejściu od eksperymentu zasadniczego do krytycznego była wokalizacja mowy egocentrycznej. Zmierzywszy współczynnik mowy egocentrycznej w sytuacji zasadniczej stawiano dziecko w takiej sytuacji, w której możliwość wokalizacji była niewielka albo wykluczona. Dziecko sadowiono daleko od innych dzieci, rozmieszczonych w dużych odstępach w wielkiej sali; albo umieszczono badane dziecko w laboratorium, za którego ścianą podczas eksperymentu grała orkiestra albo panował taki hałas, że zupełnie zagłuszał nie tylko głos cudzy, ale i własny głos dziecka; albo wreszcie w specjalnej instrukcji zabroniono dziecku mówić głośno, pozwalając mówić tylko cichym szeptem. We wszystkich tych krytycznych eksperymentach znowu z zaskakującą prawidłowością wystąpiło to samo co w obu poprzednich seriach: ostry spadek krzywej współczynnika mowy egocentrycznej. Co prawda w tych eksperymentach spadek ten wyraził się w sposób jeszcze nieco bardziej zawiły niż w drugiej serii (stosunek współczynnika w eksperymencie zasadniczym i w kry- znyjn wyniósł 5,4 : 1); gradacja przy różnych sposobach wykluczenia lub utrudnienia wokalizacji wystąpiła jeszcze jaskrawiej niż w serii drugiej. Lecz znowu podstawowa tendencja — spadek współczynnika mowy egocentrycznej przy wykluczeniu wokalizacji — wystąpiła w tych eksperymentach w sposób absolutnie niewątpliwy. I znowu nie możemy traktować tych danych inaczej niż jako paradoks z punktu widzenia hipotezy o egocentryzmie pojmowanym jako istota mowy dla siebie u dziecka w tym wieku i inaczej niż jako bezpośrednie potwierdzenie hipotezy o mowie wewnętrznej pojmowanej jako istota mowy dla siebie u dzieci, które nie opanowały jeszcze mowy wewnętrznej w ścisłym tego słowa znaczeniu. We wszystkich trzech seriach podstawą badania były dla nas te trzy fenomeny, które powstają przy każdej niemalże mowie egocentrycznej dziecka, a są wspólne zarówno jej, jak i mowie społecznej, tj. iluzja rozumienia, kolektywny monolog i wokalizacja. Eksperymentalne porównanie sytuacji, w których te fenomeny występowały lub nie, pozwoliło stwierdzić, że wykluczenie momentów zbliżających mowę dla siebie do mowy dla innych niechybnie powoduje obumieranie mowy egocentrycznej. Prosty stąd wniosek, że mowa egocentryczna dziecka jest wyodrębnioną już funkcjonalnie i strukturalnie szczególną formą mowy, aczkolwiek, o czym mówią jej przejawy, jeszcze nie oddzieloną ostatecznie od mowy społecznej, na której gruncie stale się rozwijała i dojrzewała. Dla lepszego zrozumienia sensu naszej hipotezy skorzystajmy z wyimaginowanego przykładu: siedzę oto przy biurku i rozmawiam z człowiekiem, który stoi za moimi plecami. Widzieć go, rzecz jasna, nie mogę. Mój rozmówca niepostrzeżenie dla mnie wychodzi z pokoju, ja zaś mówię dalej pod wpływem iluzji, że ktoś mnie słucha i rozumie. Mowa moja będzie wówczas zewnętrznie przypominać mowę egocentryczna, mowę z sobą samym, mowę dla siebie. Lecz psychologicznie, z natury rzeczy, jest to oczywiście, mowa społeczna. Porównajmy z tym przykładem mowę egocentryczna dziecka. Według Piageta będzie to w porównaniu z naszym przykładem sytuacja odwrotna: psychologicznie, subiektywnie, z punktu widzenia samego dziecka, mowa jego jest egocentryczna mową dla siebie, mową w pojedynkę 451 *ei 450 z sobą samym, a tylko zewnętrznie jest mową społeczną. Jej społeczny charakter jest taką samą iluzją jak egocentryczny charakter mojej mowy w powyższym przykładzie. Z punktu widzenia mojej hipotezy jest to jednak sytuacja o wiele bardziej skomplikowana: psychologicznie biorąc, mowa dziecka jest funkcjonalnie i strukturalnie mową egocentryczną, a więc swoistą i samodzielną formą mowy, lecz nie do końca, albowiem psychologicznie jest ona subiektywna, przy czym dziecko jeszcze jej sobie nie uświadamia jako mowy wewnętrznej ani jej nie oddziela od mowy dla innych; również obiektywnie mowa ta jest funkcją, która się wprawdzie już odróżnicowała od mowy społecznej, lecz znowu nie do końca, albowiem może funkcjonować tylko w sytuacji, w której mowa społeczna jest możliwa. Tak więc zarówno subiektywnie, jak obiektywnie jest to mieszana forma mowy, przejście od mowy dla innych do mowy dla siebie, przy czym — i to stanowi podstawową prawidłowość rozwoju mowy wewnętrznej — ta mowa dla siebie to mowa, która staje się wewnętrzną bardziej od strony funkcji i struktury, a zatem od strony psychologicznej, niż pod względem zewnętrznych form jej przejawu. Tak oto potwierdza się sformułowana wyżej zasada, że zbadanie mowy egocentrycznej i ujawniających się w niej dynamicznych tendencji do narastania jednych i słabnięcia innych jej cech, tak charakterystycznych dla niej z funkcjonalnego i strukturalnego punktu widzenia, stanowi klucz do zbadania psychologicznej natury mowy wewnętrznej. Obecnie możemy przejść do wyłuszczenia podstawowych wyników badań i zwięźle scharakteryzować trzecią płaszczyznę ruchu od myśli do słowa — sferę mowy wewnętrznej. IV Zbadanie psychologicznej natury mowy wewnętrznej metodą, którą starałem się uzasadnić eksperymentalnie, skłania mnie do przekonania, że mowę wewnętrzną należy pojmować nie jako mowę minus znak, lecz jako funkcję mowy zupełnie swoistą i oryginalną od strony zarówno struktury, jak i sposobu funkcjonowania. Funkcja ta właśnie przez swą organizację z gruntu od- mienną Oci organizacji mowy zewnętrznej jest z tą ostatnią nierozerwalnie związana, mianowicie przez dynamiczną jedność przejść z jednej płaszczyzny na drugą. Pierwszą i najważniejszą •właściwością mowy wewnętrznej jest jej wyjątkowo swoista składnia. Badając składnię mowy wewnętrznej w egocentrycznej mowie dziecka dostrzegłem pewną istotną właściwość, która wykazuje dynamiczną tendencję do nasilania się w miarę rozwoju mowy egocentrycznej. Chodzi o pozorną urywkowość, fragmentaryczność, skrótowość mowy wewnętrznej, w porównaniu z zewnętrzną. Prawdę mówiąc w tej obserwacji nie ma nic nowego. Wszyscy poważniejsi badacze mowy wewnętrznej, nawet behawioryści, jak np. Watson, zwracali uwagę na tę osobliwość jako na centralną, charakterystyczną oznakę mowy wewnętrznej. Ci natomiast, dla których mowa wewnętrzna była tylko reprodukowaniem mowy zewnętrznej w obrazach pamięci, uważali ją za zwierciadlane odbicie mowy zewnętrznej. Lecz nikt, o ile mi wiadomo, nie wyszedł poza opis i konstatację tej właściwości. Co więcej, nikt nie podjął nawet analizy opisowej tego podstawowego zjawiska w mowie wewnętrznej, w wyniku czego wiele fenomenów z istoty swej oddzielnych, poplątano w jeden bezładny kłąb — a wszystko dlatego, że wszystkie te różne zjawiska uzewnętrzniają się w postaci urywkowości i fragmentaryczności mowy wewnętrznej. Badając ten problem genetycznie, pragnąłem rozsupłać ów zagmatwany kłąb zjawisk charakterystycznych dla istoty mowy wewnętrznej, znaleźć ich przyczyny i wytłumaczyć je. Watson przypuszczał, że podobnie jak przy wykształcaniu nawyków występują zjawiska zwarcia — w toku bezdźwięcznego mówienia lub myślenia niewątpliwie zachodzi to samo. Gdybyśmy nawet mogli udostępnić badaniu wszystkie utajone procesy i zapisać je na jakiejś czułej błonie lub na cylindrze fonografu, to i tak wskutek wielu w nich skrótów i zwarć nie moglibyśmy ich poznać, gdybyśmy nie przebadali ich powstawania od samego początku, kiedy to są zupełnie doskonałe i społeczne, aż do ich fazy końcowej, w której służą zastosowaniom indywidualnym, a nie społecznym. Mowa wewnętrzna, gdyby nawet można było ją za- 493 452 pisać na fonografie, zawsze okaże się skrócona, urywkowa, bezładna, zmieniona nie do poznania i niezrozumiała w porównaniu z mową zewnętrzną. Zupełnie analogiczne zjawisko obserwujemy też w mowie ego-centrycznej dziecka, z tą tylko różnicą, że tu widać, jak zjawisko to narasta przechodząc z jednego okresu do drugiego, by w miarę zbliżania się mowy egocentrycznej na progu wieku szkolnego do mowy wewnętrznej osiągnąć swe maksimum. Zbadanie dynamiki jego wzrostu nie pozostawia żadnej wątpliwości co do tego, że gdybyśmy tę krzywą przedłużyli, to w końcu doprowadzi nas ona do zupełnej niezrozumiałości, urywkowości i skrótowości właściwych mowie w pełni już wewnętrznej. Cała jednak korzyść z badania mowy egocentrycznej na tym właśnie polega, że możemy krok za krokiem obserwować powstawanie tych właściwości mowy wewnętrznej od pierwszego do ostatniego stopnia jej rozwoju. Mowa egocentryczna — jak stwierdził to już Pia-get — staje się dla nas, jeżeli nie znamy sytuacji jej powstania, niezrozumiała, urywkowa i skrócona w porównaniu z mową zewnętrzną. Systematyczne śledzenie narastania tych właściwości mowy egocentrycznej pozwala rozczłonkować i wytłumaczyć te jej zagadkowe cechy. Badania genetyczne pokazują wprost, jak i skąd wypływa owa skrótowość. Jej to poświęcimy więcej uwagi. Można by sformułować ogólne prawo, że mowę egocentryczna w miarę jej rozwoju cechuje niezwykła tendencja do skrótów i opuszczeń wyrazów, nie zwykłe przejście do stylu telegraficznego, lecz bardzo swoista tendencja do skracania wypowiedzi i zdań przy utrzymywaniu orzeczenia i jego grupy kosztem opuszczenia podmiotu i jego grupy. Ta tendencja do predykatywności składni mowy wewnętrznej była widoczna we wszystkich eksperymentach i występowała jako niemal bezwyjątkowa prawidłowość, tak że stosując metodę interpolacji musimy założyć, że czysta i absolutna predykatywność jest główną formą składni mowy wewnętrznej. Chcąc zrozumieć tę najpierwotniejszą ze wszystkich właściwość, porównajmy ją z czymś analogicznym, co w określonych sytuacjach występuje w mowie zewnętrznej. Czysta predykatywność — jak dowodzą nasze obserwacje — powstaje w mowie ze- 454 etrznej w dwóch podstawowych sytuacjach: bądź w sytuacji ^powiadania, bądź w takiej, kiedy podmiot wypowiedzi jest góry znany rozmówcom. Na pytanie: „Czy pan chce filiżankę herbaty?" — nikt nie będzie odpowiadał zdaniem rozwiniętym typu: „Nie, ja nie chcę filiżanki herbaty". Odpowiedź będzie czysto predykatywna: „Nie". W odpowiedzi tej będzie tylko orzeczenie. Takie czysto predykatywne zdanie jest tylko dlatego możliwe, że iego podmiot — to, o czym jest mowa w zdaniu — jest rozmówcom znany. Podobnie na pytanie: „Czy pański brat przeczytał tę książkę?" — nigdy odpowiedź nie będzie brzmiała: „Tak jest, mój brat tę książkę przeczytał", lecz będzie miała formę czysto predykatywna: „Owszem" lub „Przeczytał". Zupełnie analogiczną sytuację napotykamy też wówczas, gdy podmiot wypowiedzi jest z góry znany rozmówcom. Wyobraźmy sobie, że grupa osób na przystanku czeka na tramwaj numer 8. Żadna z nich na widok zbliżającego się tramwaju nie powie: „Tramwaj numer 8, na który czekamy, aby pojechać tam a tam, nadjeżdża". Zamiast takiego rozwiniętego zdania zawsze usłyszymy skrót, samo orzeczenie: „Jedzie" albo „Ósemka". Oczywiście, w tym wypadku to predykatywne zdanie nasunęło się w żywej mowie samo pod wpływem konkretnej sytuacji, w której podmiot wraz z jego grupą słów był dobrze rozmówcom znany, wszak wynikał z sytuacji. Często podobne sądy predykatywne powodują komiczne nieporozumienia i najrozmaitsze qui pro quo, albowiem słuchacz może odnieść wypowiedziane orzeczenie nie do tego podmiotu, o którym myślał jego partner, lecz do innego, o którym sam myślał. W obu przypadkach czysta predykatywność powstaje wówczas, gdy podmiot wypowiedzi zawarty jest w myślach rozmówców. Jeżeli myśli ich są zbieżne i obaj mają na uwadze jedno i to samo, wówczas wzajemne porozumienie zachodzi przy użyciu samych tylko orzeczeń. Jeżeli w ich myślach orzeczenie dotyczy różnych podmiotów, nieporozumienie jest nieuniknione. Piękne przykłady takich skrótów w mowie zewnętrznej, sprowadzającej się do samych predykatów, znajdujemy w powieściach Tołstoja, którego psychologia rozumienia bardzo interesowała. „Nikt nie usłyszał, co on (umierający Mikołaj Lewin) powiedział; jedna tylko Kitty zrozumiała. A zrozumiała, bo nieustannie my- 455 ślą zdążała za tym, co mu było potrzebne". Można by dodać, że i również w jej myślach podążających za myślą umierającego był obecny ten podmiot, którego dotyczyło owo przez nikogo nie zrozumiane słowo. Lecz najpiękniejszym chyba przykładem jest scena wyznania miłosnego między Lewinem a Kitty, w której oboje piszą kredą początkowe litery wyrazów. — Już dawno chciałem panią o coś zapytać. — Proszę, niech pan pyta. — A więc — i napisał początkowe litery: k. p. m. o. t. b. n. m. c. t. z. n. c. w.? Litery owe miały znaczyć: „Kiedy pani mi odpowiedziała: to być nie może, czy to znaczyło — nigdy, czy wtedy?" Nie było żadnego prawdopodobieństwa, by Kitty mogła odgadnąć to skomplikowane zdanie. — Zrozumiałam — rzekła, zarumieniona. — Co to za słowo — spytał wskazując na „n", które oznaczało słowo nigdy. — To słowo oznacza nigdy — odrzekła — ale to nieprawda. Szybko starł to, co było napisane, podał jej kredę i wstał. Napisała: w. j. n. m. i. o. Nagle rozpromienił się: zrozumiał. To znaczyło: „Wówczas ja nie mogłam inaczej odpowiedzieć". — Napisała początkowe litery: ż. p. m. z. i p. t. c. b. To znaczyło: „Żeby pan mógł zapomnieć i przebaczyć to, co było". Sztywnymi, z emocji drżącymi palcami chwycił kredę i łamiąc ją napisał początkowe litery następującego zdania: „Nie mam nic do zapomnienia i przebaczenia; nigdy nie przestałem pani kochać". Spojrzała na niego nie przestając się uśmiechać. — Zrozumiałam — rzekła szeptem. Usiadł i napisał długie zdanie. Zrozumiała wszystko i nie pytając: czy tak? — wzięła kredę i natychmiast odpowiedziała. Lewin długo nie mógł zrozumieć tego, co napisała, i coraz to zaglądał jej w oczy. Ze szczęścia ogarnęło go jakieś zamroczenie. Nie mógł absolutnie odcyfrować słów, które Kitty miała na myśli, ale ze ślicznych jej oczu, jaśniejących rozradowaniem, pojął wszystko, o co mu chodziło. Napisał trzy litery, ale jeszcze nie skończył pisać, gdy je już w ślad za jego ręką przeczytała i napisała w odpowiedzi: Tak. W tej rozmowie powiedzieli sobie wszystko: że ona go kocha i że zapowie ojcu i matce jego wizytę na jutro rano"2. Jest to przykład o zupełnie wyjątkowym znaczeniu psychologicznym. Cała ta scena zaczerpnięta została przez Tołstoja z własnej biografii, on sam to bowiem w taki właśnie sposób wyznał 2 Lew Tołstoj Anna Karenina. Przekład Kazimiery Iłłakowiczówny. Warszawa 1962, PIW, t. I, s. 511. 456 'łość swej przyszłej żonie. Oba te przykłady bezpośrednio dotyczą interesującego nas centralnego dla mowy wewnętrznej zjawiska: jej skrótowości. Gdy wszyscy rozmówcy myślą jednakowo gdy ich świadomość kieruje się ku temu samemu, wówczas rola bodźców słownych jest minimalna, a mimo to wzajemne porozumienie jest bezbłędne. W innym dziele Tołstoj zwraca uwagę na to, że ludzie żyjący w bardzo bliskim kontakcie psychicznym porozumiewają się za pomocą mowy skróconej, rozumieją się w lot i to jest raczej regułą niż wyjątkiem. „Lewin już się przyzwyczaił śmiało wypowiadać swe myśli, nie troszcząc się o to, by je przyodziać w dokładne słowa; wiedział że w miłosnych chwilach jak ta, żona zrozumie w lot, co on chce powiedzieć". Zbadanie takich skrótów w mowie dialogowej skłoniło Jaku-binskiego do wniosku, że rozumienie przez domysł i odpowiadanie półsłówkami, pod warunkiem, że wszyscy wiedzą, o co idzie, pewna wspólnota masy apercepcyjnej u rozmówców — wszystko to ma ogromne znaczenie przy porozumiewaniu się werbalnym. By zrozumieć mowę, trzeba wiedzieć, o czym jest mowa. Poliwa-now zaznacza w związku z tym: „Właściwie wszystko, o czym mówimy, wymaga od słuchacza rozumienia, o co idzie. Gdyby wszystko, co pragniemy wypowiedzieć, musiało mieć swoje odpowiedniki w formalnych znaczeniach użytych słów, musielibyśmy do formułowania każdej myśli użyć znacznie więcej słów, niż to w istocie czynimy. Mówimy nieuniknionymi aluzjami". Jakubinski ma rację, że przy takich skrótach idzie o swoistą cechę struktury syntaktycznej w mowie, jaką jest jej obiektywna prostota w porównaniu z tym, czego wymagałby bardziej dys-kursywny sposób mówienia. Uproszczona składnia, minimum syntaktycznego rozczłonkowania, wypowiadanie myśli w sposób skondensowany, znacznie mniejsza liczba słów — oto cechy, w jakich przejawia się tendencja do predykatywności w mowie,, zewnętrznej w konkretnych sytuacjach. Zupełnym przeciwieństwem rozumienia przy tak uproszczonej składni są wspomniane wyżej komiczne wypadki nieporozumień, wykorzystane jako wzór dla znanej parodii rozmowy dwóch głuchych, z których każdy myślał co innego. Oba skrajne przypadki — wyznanie miłosne Lewina i Kitty oraz rozmowa głuchych — to dwa bieguny, między którymi kry- 457 je się interesujący nas fenomen skrótowości mowy zewnętrznej.; Zawarty w myślach rozmówców wspólny podmiot umożliwia pełne porozumienie przy maksymalnie skróconej mowie i o skrajnie uproszczonej składni. W przeciwnym wypadku porozumienie jest zupełnie niemożliwe, nawet przy mowie rozwiniętej. Tak czasem nie potrafi się dogadać nie tylko dwoje głuchych, lecz po prostu dwoje ludzi, którzy pod ten sam wyraz podkładają różną treść, lub tacy, których poglądy są skrajnie rozbieżne. Jak powiada Tołstoj, wszyscy ludzie żyjący sam na sam ze swymi myślami z trudem pojmują myśli innych i ze szczególnym uporem trzymają się własnych. Natomiast u ludzi żyjących w bliskim z sobą kontakcie możliwe jest owo chwytanie myśli w lot, ów, mówiąc słowami Tołstoja, lakoniczny i jasny, niemal bez słów, przekaz najbardziej złożonych myśli. V Bogatsi — dzięki tym przykładom — o znajomość fenomenu skrótowości w mowie zewnętrznej, przyjrzyjmy mu się z kolei w mowie wewnętrznej. Jak już wiemy, fenomen ten jawi się nie tylko w wyjątkowych sytuacjach, lecz zawsze, gdy tylko funkcjonuje mowa wewnętrzna. Jego znaczenie stanie się zupełnie jasne, jeżeli porównamy mowę zewnętrzną z mową pisaną oraz z mową wewnętrzną. Poliwanow zauważa, że gdyby wszystko, co chcemy wypowiedzieć, zawarte musiało być w formalnych znaczeniach użytych słów, musielibyśmy, chcąc wypowiedzieć każdą poszczególną myśl, użyć o wiele więcej słów, niż to robimy w istocie. Otóż ten właśnie przypadek zachodzi w mowie pisanej, w niej bowiem wypowiedziana myśl wyrażona jest w formalnych znaczeniach użytych słów w o wiele większym stopniu niż w mowie ustnej. Mowa pisana jest mową pod nieobecność rozmówcy. Toteż jest to mowa maksymalnie rozwinięta, w niej właśnie podział syn-taktyczny osiąga szczyty. Brak kontaktu między rozmówcami rzadko umożliwia porozumienie półsłowami i formami wypowiedzi predykatywnych. Przy mowie pisanej rozmówcy są w różnych sytuacjach, co wyklucza obecność wspólnego podmiotu w ich myślach. Toteż mowa pisana w porównaniu z ustną jest pod tym względem maksymalnie rozwiniętą i składniowo złożoną formą mowy, w której, chcąc wypowiedzieć jakąś myśl, musimy użyć o wiele wiącej słów niż przy mowie ustnej. W wypracowaniu pisemnym, jak powiada Thompson, używamy na ogół takich słów, zwrotów i struktur, które w mowie ustnej mogłyby się wydawać nienaturalne. Wyrażenie Gribojedowa: „Nawet mówi, jak pi-sze" — podkreśla komizm, który powstaje, gdy elokwentny, syn-taktycznie zawiły i rozczłonkowany język mowy pisanej zabrzmi w mowie ustnej. W językoznawstwie wysunął się ostatnio na pierwsze miejsce problem funkcjonalnego bogactwa mowy. Okazuje sią więc, że dla językoznawcy język nie jest jedyną formą czynności mowy, lecz stanowi kompleks wielorakich funkcji mowy. Analiza języka z punktu widzenia funkcji, warunków i celów wypowiedzi stała się głównym ośrodkiem zainteresowania badaczy. Już Humboldt widział f \mkcjonalne bogactwo w zastosowaniu do języka poezji i prozy, które pod względem celu i używanych środków różnią się od siebie i właściwie nigdy nie mogą się złączyć, albowiem poezja jest nieodłączna od muzyki, proza zaś jest związana wyłącznie z językiem. Zdaniem Humboldta, prozę cechuje to, że język w niej podporządkowuje własne walory dominującym w prozie celom; przy użyciu zdań współrzędnie i podrzędnie złożonych rozwija się w prozie w szczególny sposób, lecz zgodny z rozwojem myśli, logiczna eurytmia, w której styl prozaiczny nastraja się stosownie do celu. Każda z tych dwóch form mowy wyróżnia się własnymi cechami językowymi, które stanowią o doborze wyrażeń, o użyciu form gramatycznych, o syntaktycznych sposobach łączenia słów. Tak więc sednem myśli Humboldta jest to, że każda forma mowy — a są one różne pod względem funkcjonalnego przeznaczenia — ma własne słownictwo, gramatykę i składnię. Jest to myśl niesłychanej wagi. Wprawdzie ani sam Humboldt, ani Po-tiebnia, który przejął od niego tę myśl i ją rozwinął, nie docenili w całej rozciągłości jej pryncypialnego znaczenia i zdołali tylko odróżnić poezję od prozy, a w prozie poprzestali na odróżnieniu intelektualnego dialogu od potocznej paplaniny, która służy tylko do porozumiewania się, a nie wzbudza idei i wrażeń, niemniej jednak ich myśl, zupełnie zapomniana przez lingwistów i dopiero niedawno wydobyta na światło dzienne, ma niesłychanie ważne 459 458 znaczenie nie tylko dla lingwistyki, lecz i dla psychologii języka. Jak powiada Jakubinski, samo postawienie zagadnienia na tej płaszczyźnie jest językoznawstwu obce i prace z językoznawstwa ogólnego problemem tym się nie zajmują. Psychologia mowy, podobnie jak lingwistyka, idąc własną drogą, stawia przed nami to samo zadanie rozróżniania funkcjonalnego bogactwa mowy. Dla psychologii mowy, podobnie jak dla językoznawstwa, pierwszorzędne znaczenie uzyskuje podstawowe rozróżnienie dialogowej i monologowej postaci mowy. Mowa pisana i wewnętrzna, z którymi w danym przypadku porównujemy mowę ustną, stanowią monologowe postaci mowy. Natomiast mowa żywa przeważnie jest mową dialogową. Dialog zawsze zakłada znajomość u rozmówcy istoty sprawy, która, jak widzieliśmy wyżej, pozwala na wiele skrótów w mowie ustnej, a w określonych sytuacjach rodzi czysto predykatyw-ne wypowiedzi. Dialog zawsze zakłada bezpośrednie widzenie rozmówcy — jego mimiki i gestów — oraz akustyczną percepcję intonacyjnej strony mowy. Jedno i drugie razem wzięte umożliwia owo rozumienie półsłówek, porozumiewanie się aluzjami, jak tego dowodzą wyżej cytowane przykłady. Jedynie w ustnej mowie możliwy jest dialog, który, jak powiada Tard, jest tylko uzupełnieniem spojrzeń obu rozmówców. Ponieważ o tendencji do skrótowości w mowie ustnej była mowa wyżej, zatrzymamy się obecnie nad akustycznym aspektem mowy. Oto klasyczny przykład z notatek Dostojewskiego, świadczący o tym, jak bardzo intonacja ułatwia subtelnie zróżnicowane rozumienie znaczenia wyrazów. Dostojewski opowiada o języku pijaków, który tworzyło jedno tylko niecenzuralne słowo. Pewnej niedzieli, już nocą, zdarzyło mi się iść jakieś piętnaście kroków obok sześciu pijanych czeladników i wówczas nagle przekonałem się, że wszystkie myśli, wrażenia, ba, nawet głębokie rozważania można wyrazić za pomocą jednego tylko rzeczownika, który na dodatek jest nader krótki. Oto jeden z tych chłopaków ostro i energicznie wykrzykiwał ten rzeczownik, aby w ten sposób wyrazić nieopisaną pogardę i negatywny stosunek do czegoś, co było tematem ich poprzedniej rozmowy. W odpowiedzi na to, drugi powtarzał ten sam rzeczownik, lecz w całkiem innej intonacji i w innym sensie — miał bowiem grube wątpliwości, czy pierwszy miał rację, gdy się nie zgadzał. Nagle trzeci oburzył się na tego 460 ierwszego, wtrącił się gwałtownie do rozmowy i począł wykrzykiwać pod iego adresem ten sam rzeczownik, ale już jako ordynarność i przekleństwo. Znowu odezwał się drugi, oburzony na trzeciego, tego, co obraził pierwszego, hamując go mniej więcej tak: „Co właściwie, o co chodzi, cóżeś tak na niego naleciał. Cichożeśmy se gadali, a ty nagle ni tudy, ni siudy leziesz Filka rugać". I całą tę myśl też wyraził tym samym słowem, tym jednym magicznym wyrazem, tą skrajnie krótką nazwą pewnego przedmiotu, podniósł tylko przy tym rękę i wziął trzeciego za ramię. Nagle czwarty, najmłodszy z całej kompanii, dotychczas milczący, jak gdyby nagle znalazł rozwiązanie początkowych trudności, które wywołały spór, zachwycony podniósł rękę i krzyknął... Myślicie może, że zawołał „Eureka"? Że znalazł? Nic podobnego. On powtórzył ten sam rzeczownik, jedno tylko niecenzuralne słowo, ale z takim zachwytem, w takim upojeniu, że tego było chyba za wiele dla szóstego z tej paczki, ponurego i najstarszego z wszystkich, który niezbyt widocznie zbudowany zapałem żółtodzióba, natychmiast go ostudził, zwracając się do niego i powtarzając ponurym, mentorskim basem ... ten sam zabroniony przy damach rzeczownik, który zresztą jasno i precyzyjnie znaczył: „Czego wrzeszczysz i gardło drzesz?" Tak więc, nie używając żadnego innego słowa, prócz tego jednego, ulubionego widocznie, które zabrzmiało aż sześć razy, zrozumieli się doskonale. Jest to fakt, którego byłem świadkiem. Oto w klasycznej formie pokazane zostało jeszcze jedno źródło tendencji do skracania mowy ustnej. Pierwszym źródłem było wzajemne porozumienie rozmówców, którzy z góry się umówili co do przedmiotu lub tematu rozmowy. W danym przypadku chodzi o coś innego. Można, jak powiada Dostojewski, wyrazić wszystkie myśli, wrażenia, ba, nawet głębokie rozważania jednym słowem. Jest to możliwe wówczas, gdy intonacja przekazuje występujący u mówiącego, wewnętrzny, psychologiczny kontekst umożliwiający zrozumienie sensu tego słowa. W podsłuchanej przez Dostojewskiego rozmowie takim kontekstem było bądź przeczenie pełne pogardy, bądź wątpliwość, bądź wreszcie oburzenie itd. Oczywiście, gdy wewnętrzną treść myśli można przekazać intonacją, to mowa może wykazać tendencję do skrótu i cały dialog może się ograniczać do użycia tylko jednego słowa. Jest rzeczą zupełnie zrozumiałą, że oba te czynniki ułatwiające skracanie mowy ustnej — znajomość podmiotu i bezpośrednie przekazywanie myśli za pomocą intonacji — są zupełnie wykluczone w mowie pisanej. Toteż ta ostatnia zmusza do użycia o wiele większej liczby wyrazów, dla wyrażenia tej samej myśli, niż trzeba byłoby ich użyć w mowie ustnej. Dlatego mowa pisa- 461 na jest najbardziej wielowyrazową, najprecyzyjniejszą i najbardziej rozwiniętą formą mowy. Trzeba w niej przekazywać słowami to, co w mowie ustnej przekazujemy za pomocą intonacji i drogą bezpośredniego spostrzegania sytuacji. Szczerba zauważa, że najnaturalniejszą postacią mowy ustnej jest dialog. Według niego monolog jest w znacznej mierze sztuczną formą języka, gdy tymczasem dialog jest jego bytem prawdziwym. I rzeczywiście, psychologicznie rzecz biorąc, dialog jest pierwotną formą mowy. Wyrażając tę samą myśl, Jakubinski powiada, że dialog, będąc niewątpliwie zjawiskiem kultury, jest zarazem w większej mierze zjawiskiem przyrodniczym niż monolog. Dla badań psychologicznych niewątpliwym faktem jest to, że monolog jest najwyższą i najbardziej skomplikowaną postacią mowy, historycznie późniejszą od dialogu. Nas jednak interesuje obecnie porównanie tych dwóch form tylko od strony tendencji do skracania mowy oraz do redukowania jej do czysto predykatywnych wypowiedzi. Szybkie tempo mowy ustnej nie sprzyja takiemu przebiegowi czynności, by nabrała ona charakteru złożonego działania wo-licjonalnego, obejmującego myślenie, walkę motywów, wybór itd.; przeciwnie, to szybkie tempo wskazuje raczej na to, że przebiega ona jako proste działanie wolicjonalne z elementami nawykowymi. To ostatnie zjawisko można zaobserwować w dialogu, w którym porozumiewanie się polega na natychmiastowych wypowiedziach sformułowanych jak bądź, czyli inaczej niż w monologu (zwłaszcza pisanym). Dialog — to mowa składająca się z replik, to łańcuch reakcji. Mowa pisana natomiast jest od samego początku przemyślana i zamierzona. Dialog niemal zawsze zawiera możliwość niedopowiedzenia, niepełnej wypowiedzi, zbędności mobilizacji tych wszystkich słów, których by trzeba było użyć do wyrażenia tego samego kompleksu myślowego w warunkach monologu. W przeciwieństwie do kompozycyjnej prostoty dialogu, monolog jest wyraźnie skomplikowany kompozycyjnie i operuje faktami mowy w jasnym polu świadomości, a na tych faktach o wiele łatwiej skupić uwagę. Tutaj stosunki werbalne są wyznacznikami, źródłami przeżyć pojawiających się w świadomości pod wpływem nich samych (tj. owych stosunków werbalnych). Rzecz zrozumiała, że mowa pisana jest biegunowo przeciwstawna ustnej. W mowie pisanej nie ma jasnych dla obu rozmów- ców sytuacji, nie ma żadnej możliwości ekspresywnej intonacji, mimiki i gestu. Tak więc z góry jest wykluczona możliwość •wszelkich skrótów, tak częstych w mowie ustnej. Tu rozumienie następuje dzięki słowom i ich połączeniom. Mowa pisana sprzyja urzeczywistnieniu się mowy jako czynności złożonej. Czynność mowy określana tu jest jako złożona. Dlatego często piszemy najpierw na brudno. Droga od brudnopisu do czystopisu jest właśnie drogą przebiegu złożonych czynności mowy, ale nawet bez pisania „na brudno" moment obmyślania występuje w mowie pisanej bardzo wyraźnie. Często mówimy najpierw do siebie, a potem dopiero piszemy. Jest to jakby brudnopis myślowy. Takim myślowym brudnopisem jest w mowie pisanej — o czym mówiliśmy w poprzednim rozdziale — mowa wewnętrzna; spełnia ona rolę wewnętrznego brudnopisu nie tylko w czasie pisania, lecz również w mowie ustnej. Toteż poświęcimy z kolei garść uwag porównaniu mowy ustnej i pisanej z mową wewnętrzną, pod względem najbardziej nas interesującej tendencji do skrótów. Widzieliśmy, że w mowie ustnej tendencja do skrótów i do czystej predykatywności wypowiedzi rodzi się w dwóch przypadkach: gdy sytuacja, o której mowa, jest jasna dla obu rozmówców, oraz wtedy, gdy mówiący wyraża psychologiczny kontekst wypowiedzi za pomocą intonacji. Oba te przypadki są zupełnie wykluczone w mowie pisanej, która dlatego jest najbardziej rozwiniętą formą mowy i nie ma w niej tendencji do predykatywności. A jak się ta sprawa przedstawia w mowie wewnętrznej? Otóż dlatego tak szczegółowo rozważaliśmy tendencję do predykatywności w mowie ustnej, że jej analiza pozwala wyjaśnić jedną z najbardziej dotąd niezrozumiałych, zagmatwanych i skomplikowanych zasad, którą wykryliśmy badając mowę wewnętrzną: zasadę predykatywności mowy wewnętrznej, zasadę o kluczowym znaczeniu dla wszystkich pogranicznych problemów. O ile w mowie ustnej tendencja do predykatywności pojawia się od czasu do czasu (a w pewnych przypadkach dosyć często i regularnie), w mowie pisanej zaś nie pojawia się nigdy, to w mowie wewnętrznej występuje zawsze. Predykatywność jest podstawową, jedyną formą mowy wewnętrznej, która z psychologicznego punktu widzenia składa się z samych orzeczeń, przy czym nie mamy tu do czynienia z jakimś względnym zachowaniem orze- 463 462 czenia kosztem skrócenia podmiotu, lecz z predykatywnością absolutną. Prawem mowy pisanej jest to, że składa się z rozwiniętych podmiotów i orzeczeń, prawem zaś mowy wewnętrznej, że podmiot jest zawsze opuszczany i że składa się ona z samych orzeczeń. Na czym więc polega owa pełna i absolutna, stale dostępna obserwacji i będąca regułą czysta predykatywność mowy wewnętrznej? Udało nam się ją ustalić eksperymentalnie, po prostu jako fakt. Jednak zadaniem naszym było ten fakt uogólnić, przemyśleć i wytłumaczyć. Udało się tego dokonać dopiero po zaobserwowaniu dynamiki narastania owej czystej predykatywności, począwszy od jej form początkowych do końcowych, i po skonfrontowaniu w analizie teoretycznej tej dynamiki tendencji do skracania w mowie pisanej i ustnej z taką samą tendencją w mowie wewnętrznej. Zacznijmy od tego drugiego, od konfrontacji mowy wewnętrznej z ustną i pisaną, tym bardziej, że drogę tę przemierzyliśmy niemalże do końca i wszystko już jest przygotowane do ostatecznego wyjaśnienia myśli. Rzecz w tym, że te same okoliczności, które w mowie ustnej stwarzają niekiedy możliwość czysto predykaty wnych sądów, a w mowie pisanej nie występują wcale, są stałymi i wiernymi satelitami mowy wewnętrznej. Dlatego ta sama tendencja do predykatywności musi powstawać i — jak wykazuje doświadczenie — zawsze powstaje w mowie wewnętrznej jako zjawisko stałe, i to w najczystszej, najbardziej absolutnej formie. Jeśli mowa pisana stanowi biegunowe przeciwieństwo ustnej w tym sensie, że jest maksymalnie rozwinięta przy pełnym braku tych okoliczności, które powodują opuszczenie podmiotu w mowie ustnej, to mowa wewnętrzna jest również biegunowym przeciwieństwem mowy ustnej, lecz w odwrotnym kierunku, albowiem w niej dominuje absolutna i stała predykatyw-ność. Tak więc mowa ustna zajmuje pozycję środkową między mową pisaną a mową wewnętrzną. Przyjrzyjmy się bliżej okolicznościom sprzyjającym skróto-wości w mowie wewnętrznej. Przypomnijmy raz jeszcze, że w mowie ustnej pojawiają się skróty wówczas, gdy podmiot wypowiedzi jest z góry znany obu rozmówcom. Ale taka właśnie sytuacja iest absolutną i niezmienną prawidłowością w mowie wewnętrznej. Zawsze wiemy, o czym rzecz w naszej mowie wewnętrznej. Zawsze wiemy, jaka jest nasza sytuacja wewnętrzna. Temat naszego wewnętrznego dialogu jest nam zawsze znany. Wiemy, o czyni myślimy. Podmiot naszego wewnętrznego sądu jest zawsze obecny w naszych myślach. Jest zawsze dany domyślnie. Pia-get zauważył kiedyś, że sobie samym łatwo wierzymy na słowo, a natomiast potrzeba udowodnienia i uzasadnienia naszych myśli zachodzi dopiero przy ich konfrontacji z myślami cudzymi. Z takim samym prawem możemy powiedzieć, że do zrozumienia samego siebie wystarczą półsłowa i aluzje. W mowie skierowanej do siebie zawsze znajdujemy się w sytuacji, jaka w żywym dialogu zdarza się raczej rzadko i stanowi wyjątek raczej niż regułę. Odnośne przykłady przytaczałem wyżej. Świadczą one o tym, że mowa wewnętrzna z reguły ma miejsce w sytuacji, kiedy mówiący wypowiada szereg sądów w postaci jednego krótkiego orzeczenia, np. gdy stojąc na przystanku tramwajowym mówi krótko: „Ósemka". Zawsze przecież wiemy, na co czekamy i czego pragniemy. Będąc sam na sam z sobą, nigdy nie musimy używać rozwiniętych sformułowań w rodzaju „tramwaj numer osiem, którego oczekujemy, aby pojechał tam a tam, nadjeżdża". Wystarczy samo orzeczenie. Podmiot zawsze pozostaje w pamięci, podobnie jak u ucznia, który przy dodawaniu musi zapamiętać dziesiątki z poprzedniego rzędu. Co więcej, podobnie jak Lewin w rozmowie z żoną, my w swojej mowie wewnętrznej zawsze śmiało wypowiadamy myśl, nie troszcząc się o dokładną formę słowną. Bliskość psychiczna rozmówców, jak już o tym była mowa, tworzy u mówiących wspólnotę apercepcji, która ma istotne znaczenie dla rozumienia półsłów, rozumienia mowy skróconej. Lecz owa wspólnota apercepcji w rozmowie z samym sobą, w mowie wewnętrznej jest pełna, całkowita i absolutna, toteż w mowie wewnętrznej regułą jest ów lakoniczny i jasny, niemal bezsłowny przekaz najbardziej skomplikowanych myśli, co Tołstoj uważał za rzadki wyjątek w mowie ustnej, możliwy tylko wówczas, gdy rozmówców łączyły stosunki intymnej bliskości wewnętrznej. W mowie wewnętrznej nigdy nie musimy nazywać tego, o czym się mówi, tj. podmiotu. 465 — Wybrane prace psychologiczne 464 30 Zawsze poprzestajemy na tym, co mówi się o tym podmiocie, tj. na orzeczeniu. To zaś właśnie stanowi o hegemonii czystej predy-katywności w mowie wewnętrznej. Analiza analogicznej tendencji w mowie ustnej pozwoliła nam. sformułować dwa zasadnicze wnioski. Po pierwsze, tendencja do predykatywności powstaje w mowie ustnej wówczas, gdy podmiot zdania zawierającego sąd jest z góry rozmówcom znany, gdy apercepcja u rozmówców jest w pewnej mierze wspólna. Lecz oba te momenty w skrajnej postaci, w pełnej i absolutnej formie mają miejsce zawsze w mowie wewnętrznej. Już to jedno pozwala nam zrozumieć, dlaczego w mowie wewnętrznej można obserwować hegemonię czystej predykatywności. Jak widzieliśmy, te okoliczności doprowadzają w mowie ustnej do uproszczenia składni, do minimum rozczłonkowania składniowego i w ogóle do swoistej struktury składniowej. To jednak, co w ustnej mowie w owych sytuacjach tylko się zarysowuje jako jakaś dość mglista tendencja, występuje w mowie wewnętrznej w formie absolutnej, doprowadzonej do granicy maksymalnego uproszczenia syntaktycz-nego, jako absolutny kondensat myślowy, jako zupełnie nowa struktura syntaktyczna, która — mówiąc ściśle — nie jest niczym innym jak zupełną likwidacją składni mowy ustnej i czysto predykaty wną strukturą zdań. Drugi wniosek uzyskany w analizie jest taki: funkcjonalna zmiana mowy musi doprowadzić do zmiany jej struktury. I znowu to, co w mowie ustnej tylko się zarysowuje jako dość jeszcze słabo wyrażona tendencja do zmian strukturalnych pod wpływem funkcjonalnych właściwości mowy, występuje w mowie wewnętrznej w formie absolutnej, doprowadzonej do końca. Funkcja mowy wewnętrznej, jak można było stwierdzić w badaniu genetycznym i eksperymentalnym, niechybnie i systematycznie wiedzie do tego, że mowa egocentryczna, która początkowo różni się od mowy społecznej tylko funkcjonalnie, stopniowo, w miarę wzrostu tego funkcjonalnego odróżnicowania, zmienia się również strukturalnie, co daje jako formę krańcową — zupełną likwidację składni mowy ustnej. Jeżeli od tego porównania mowy wewnętrznej z ustną przejdziemy do badania strukturalnych właściwości mowy wewnętrznej, potrafimy krok za krokiem prześledzić wzrost predykatyw- 466 ności. Na początku mowa egocentryczna jest strukturalnie jeszcze zupełnie zespolona z mową społeczną, lecz w miarę rozwoju i funkcjonalnego wyodrębniania się w autonomiczną formę mowy wykazuje coraz silniejszą tendencję do skrótów, do zmniejszenia rozczłonkowania składniowego, do kondensacji. W momencie obumierania i przejścia w mową wewnętrzną sprawia już wrażenie mowy urywkowej, albowiem prawie zupełnie jest podporządkowana składni czysto predykatywnej. Obserwacja podczas eksperymentu zawsze wskazuje, w jaki sposób powstaje owa nowa składnia mowy wewnętrznej i jakie jest jej źródło. Dziecko mówi o tym, czym jest aktualnie zajęte, oznajmia, co robi w danej chwili, opowiada, co widzi przed sobą. Toteż coraz bardziej opuszcza, skraca, kondensuje podmiot i jego grupą. I coraz bardziej redukuje swoją mową do samego orzeczenia. Charakterystyczna prawidłowość stwierdzona podczas tych eksperymentów polega na tym, że im bardziej mowa egocentryczna jako taka uzyskuje swój wyraz w swoim funkcjonalnym znaczeniu, tym wyraźniej występują właściwości jej skladni w sensie jej uproszczenia i predykatywności. Jeśli porównać mowę egocentryczna dziecka, która w naszych eksperymentach występowała w specyficznej roli mowy wewnętrznej jako narządzie myślenia w wywoływanych eksperymentalnie sytuacjach trudnych, z tymi przypadkami, kiedy występowała bez tej funkcji, stwierdzimy bez żadnej wątpliwości, że im silniej wyrażona jest specyficzna intelektualna funkcja mowy wewnętrznej, tym wyraźniej występują również właściwości jej struktury syntaktycznej. Owa predykatywność mowy wewnętrznej bynajmniej jednak nie wyczerpuje całego kompleksu zjawisk, który zewnętrznie i sumarycznie wyraża się w skrótowości mowy wewnętrznej, jeśli ja porównać z ustną. Analizując to skomplikowane zjawisko dostrzegamy, że tai się za nim wiele strukturalnych właściwości mowy wewnętrznej, spośród których omówimy tylko najważniejsze. Zaliczamy do nich przede wszystkim redukcją fonetycznych momentów mowy, z która już się zetknęliśmy w niektórych przypadkach skróconej mowy ustnej. Wyznanie miłosne Lewina i Kit-ty, długa rozmowa za pośrednictwem początkowych liter wyrazów, odgadywanie całych zwrotów — wszystko to pozwoliło nam wysunąć wniosek, że przy jednakowym ukierunkowaniu świado- 467 30* mości rola bodźców werbalnych spada do minimum (początkowe litery), a porozumienie jest bezbłędne. Lecz owo pomniejszenie roli bodźców werbalnych jest znowu zjawiskiem skrajnym i niemal absolutnym w mowie wewnętrznej, albowiem jedność ukierunkowania świadomości jest tutaj pełna. W istocie w mowie wewnętrznej zawsze zachodzi sytuacja, która w mowie ustnej pojawia się wyjątkowo rzadko. W mowie wewnętrznej zawsze jesteśmy w takiej sytuacji jak Kitty i Lewin podczas ich rozmowy, gramy tu rolę sekretarza — jak się wyraził o tej rozmowie stary kniaź, zmuszony do odgadywania i pisania pierwszych liter słów. Zadziwiającą analogią do tej rozmowy są badania Lemaitre'a nad mową wewnętrzną. Jedna z jego osób badanych, dwunastoletni chłopczyk, wyobraża sobie zdanie „Les montagnes de la Suisse sont belles" jako rząd liter: L. m. d. 1. S. s. b., za którym mgliście rysuje się kontur góry, (40, s. 5). Widzimy tu sam początek kształtowania się mowy wewnętrznej, zupełnie analogiczny sposób skracania mowy, kompresję fonetycznego aspektu wyrazów do liter początkowych, tak samo jak w rozmowie Kitty z Lewinem. W mowie wewnętrznej nigdy nie zachodzi potrzeba pełnej artykulacji słowa do końca. Już z intencji rozumiemy, jakie słowo mamy powiedzieć. Porównując te dwa przykłady nie twierdzę, że w mowie wewnętrznej słowa zawsze są zastępowane pierwszymi literami i że mowa rozwija się na zasadzie tego mechanizmu, który okazał się w obu przypadkach jednakowy. Mam na myśli coś o wiele bardziej ogólnego. Chcę powiedzieć tylko to, że jak w mowie ustnej rola bodźców słownych jest minimalna w sytuacji jednakowego ukierunkowania świadomości — co miało miejsce w rozmowie Kitty z Lewinem — tak w mowie wewnętrznej redukcja fonetycznej strony mowy zachodzi stale i zawsze, jako prawo ogólne. Mowa wewnętrzna jest mową nieomal bez słów. Właśnie dlatego wydaje mi się niezwykle znamienna zbieżność naszych przykładów. To, że w niektórych rzadkich wypadkach tak ustna, jak i wewnętrzna mowa redukują słowa do samych tylko początkowych liter, to, że i tu, i tam bywa czasem możliwy zupełnie identyczny mechanizm, jeszcze bardziej umacnia mnie w przekonaniu, że między porównywanymi zjawiskami mowy ustnej i wewnętrznej istnieje wewnętrzne pokrewieństwo. Co więcej, za większą sumaryczną skrótowością mowy wew- 468 etrznej w porównaniu z ustną dostrzec można jeszcze jeden fe-omen, o równie centralnym znaczeniu dla rozumienia psychologicznej istoty całego tego zjawiska. Dotychczas uważaliśmy pre-dykatywność i redukcję dźwiękowej strony mowy za dwa źródła skrótowości mowy wewnętrznej. Lecz już oba te fenomeny dowodzą, że w mowie wewnętrznej mamy do czynienia z zupełnie odmiennym niż w mowie ustnej stosunkiem strony semantycznej do fizycznej. Fizyczna strona mowy wewnętrznej, jej składnia i fonetyka są minimalne, maksymalnie uproszczone i skondensowane. Na pierwszy plan wysuwa się znaczenie słowa. Mowa wewnętrzna operuje przede wszystkim semantyką, a nie fonetyką. Owa względna niezależność znaczenia słowa od jego fonii występuje niesłychanie plastycznie w mowie wewnętrznej. Chcąc to jednak wyjaśnić, musimy zbadać trzecie źródło skrótowości, która, jak zaznaczyłem, sumarycznie wyraża wiele wzajemnie powiązanych, aczkolwiek samodzielnych i nie zlewających się bezpośrednio fenomenów. Owym trzecim źródłem jest wysoce swoista struktura semantyczna mowy wewnętrznej. Bo oto badanie dowodzi, że składnia znaczeń i cała struktura owego znaczeniowego aspektu mowy jest nie mniej swoista jak składnia słów i jej struktura dźwiękowa. Jakież więc są główne właściwości semantyki mowy wewnętrznej? Badania pozwoliły wykryć trzy główne właściwości mowy wewnętrznej, wewnętrznie z sobą powiązane i stanowiące o swoistości jej strony semantycznej. Pierwszą z nich i podstawową jest przewaga w mowie wewnętrznej sensu słowa nad jego znaczeniem. Pollan wyświadczył dużą przysługę psychologicznej analizie mowy wprowadzając rozróżnienie między sensem słowa a jego znaczeniem. Według niego sens słowa to kompleks wszystkich faktów psychologicznych powstających w naszej świadomości dzięki słowu. Toteż sens słowa jest zawsze strukturą dynamiczną, płynną i skomplikowaną, w której można wyróżnić kilka stref o różnej trwałości. Znaczenie natomiast to tylko jedna ze stref sensu, którą słowo uzyskuje w kontekście mowy — strefa najbardziej stała, jednolita i ścisła. Jak wiadomo, słowo w różnych kontekstach zmienia sens. Natomiast znaczenie jest tym nieruchomym i niezmiennym punktem, który utrzymuje się trwale, mimo zmian sensu słowa w różnych kontekstach. Zmianę sensu udało 469 się stwierdzić w toku semantycznej analizy mowy, jako fakt podstawowy. Realne znaczenie słowa jest niestałe. Przy jednej operacji słowo występuje w jednym znaczeniu, przy innej w innym. Sprawa dynamiczności znaczenia prowadzi nas do problemu Pol-lana, tj. do stosunku znaczenia do sensu. Słowo wzięte oddzielnie w leksykonie ma tylko jedno znaczenie. Lecz znaczenie to nie jest niczym więcej, jak tylko potencją realizowaną w mowie żywej, w której stanowi cegiełkę jedynie w gmachu sensu. Różnicę między znaczeniem a sensem wyrazu można zilustrować przykładem słowa, którym się kończy bajka Kryłowa Konik polny i mrówka. Ostatnie słowo tej bajki — „zatańcz" — ma zupełnie określone stałe znaczenie, zawsze i wszędzie jednakowe. Lecz w tej bajce znaczenie uzyskuje szerszy sens intelektualny i emocjonalny. W tym kontekście oznacza zarazem „ciesz się" i „zgiń". Otóż takie wzbogacenie słowa sensem, zagarniętym z kontekstu, jest podstawowym prawem dynamiki znaczeń. Słowo zagarnia, wysysa z kontekstu, w który jest wplecione, treści intelektualne oraz emocjonalne i zaczyna znaczyć i więcej, i mniej, niż mieści się w jego znaczeniu wtedy, gdy je rozważać oddzielnie i poza kontekstem: więcej dlatego, że krąg jego znaczeń się rozszerza na szereg stref pełnych nowych treści; mniej zaś dlatego, że słowo oznacza w danym kontekście tylko to, co jest ograniczone zwężone przez jego znaczenie abstrakcyjne. Sens słowa, powiada Pollan, jest zjawiskiem złożonym, ruchomym, które w jakimś stopniu stale się zmienia, zgodnie z różnymi aktami świadomości i zależnie od okoliczności. Pod tym względem sens słowa jest czymś niewyczerpanym. Słowo uzyskuje swój sens tylko w kontekście zdania, zdanie tylko w kontekście akapitu, akapit w kontekście książki, a książka w kontekście całej twórczości autora. Prawdziwy sens każdego słowa zależy w ostatecznym rozrachunku od całego bogactwa istniejących w świadomości momentów dotyczących tego, co dane słowo wyraża. „Sens ziemi — powiada Pollan — to system słoneczny, który uzupełnia wyobrażenie o ziemi; sens systemu słonecznego to droga mleczna, a sens drogi mlecznej to... Znaczy to, że nigdy nie zgłębimy pełnego sensu czegokolwiek, a więc pełnego sensu jakiegokolwiek słowa. Słowo jest niewyczerpanym źródłem nowych problemów. Jego sens nigdy nie jest pełny i ostatecznie sięga pojmowania świata oraz wewnętrznej struktury osobowości". Główną jednak zasługą Pollana jest to, że przeanalizował stosunek sensu do słowa i potrafił udowodnić, iż między sensem a słowem istnieją o wiele bardziej niezależne stosunki niż między znaczeniem a słowem. Słowa mogą się dysocjować z wyrażonym w nich sensem. Od dawna wiadomo, że słowa mogą zmieniać swój sens, lecz zgoła niedawno zauważono, że należy też zbadać, w jaki sposób sens zmienia słowo, czy też ściślej mówiąc, jak pojęcia zmieniają swoje nazwy. Pollan przytacza wiele przykładów tego, jak słowa pozostają, choć sens się ulatnia. Badacz ten analizuje stereotypowe, konwencjonalne zwroty (typu: jak się panu powodzi), fałszywość słów i inne przejawy niezależności słów od sensu. Sens może się równie łatwo oddzielić od wyrażającego go słowa, jak utrwalić się w innym. Podobnie — powiada ten badacz — jak sens słowa wiąże się z całym słowem, lecz nie z każdym z jego dźwięków, tak samo sens wypowiedzi wiąże się z całym zdaniem, a nie z jej komponentami — poszczególnymi słowami. Toteż bywa i tak, że jedno słowo zastępuje inne. Sens oddziela się od słowa i w ten sposób trwa. Jeśli jednak słowo może istnieć bez sensu, to sens równie dobrze może istnieć bez słów. Posłużyliśmy się analizą Pollana, aby w mowie ustnej pokazać zjawisko pokrewne temu, które udało się nam wykryć eksperymentalnie w mowie wewnętrznej. W ustnej mowie z reguły posuwamy się od najbardziej stałego i niezmiennego elementu sensu, od jego strefy najbardziej stabilnej, tj. od znaczenia słowa, ku jego strefom raczej płynnym, do jego sensu w ogóle. W mowie zaś wewnętrznej sprawa się ma przeciwnie: przewaga sensu nad znaczeniem, którą można niekiedy zaobserwować w ustnej mowie jako raczej słabą tendencję, tu dochodzi do swej matematycznej granicy i osiąga formę absolutną. Tutaj przewaga sensu nad znaczeniem, zdania nad słowem, całego kontekstu nad zdaniem, jest nie wyjątkiem, lecz stałą regułą. Stąd wynikają dwie inne właściwości semantyki mowy wewnętrznej, dotyczące procesu łączenia się słów, ich kombinacji i zlewania się. Jedną z tych cech może być występowanie zjawiska bliskiego aglutynacji, która w niektórych językach funkcjonuje 471 470 jako główny ich fenomen, w innych zaś jako raczej rzadki sposób łączenia się słów. Na przykład, w języku niemieckim jeden rzeczownik tworzy się często z całego zdania lub kilku wyrazów, występujących wtedy funkcjonalnie w znaczeniu jednego słowa. W pewnych językach takie zlepianie się słów jest stale działającym mechanizmem. Owe złożone słowa nie są, powiada Wundt, przypadkowymi agregatami słów, lecz tworzą się wedle ścisłych reguł. Wszystkie te języki łączą dużą liczbę słów oznaczających proste pojęcia w jedno słowo, które nie tylko wyrażają bardzo skomplikowane pojęcia, lecz oznaczają również wszystkie cząstkowe wyobrażenia zawarte w pojęciu. W owym mechanicznym związku elementów języka, czyli ich aglutynacji, najsilniejszy akcent zawsze pada na główny rdzeń, czyli na główne pojęcie i to przede wszystkim czyni język łatwo zrozumiałym. Np. w języku Delawarów istnieje złożone słowo utworzone ze słów „otrzymywać", „łódka" i „nas" i znaczy dosłownie: „otrzymać na łódce nas", „przepłynąć do nas łódką". Słowo to, używane zwykle jako wyzwanie dla wroga, by przepłynął rzekę, odmienia się według wszystkich licznych trybów i czasów istniejących w koniugacji delawarskich czasowników. Interesujące zaś są tutaj dwa momenty: po pierwsze, komponenty takiego złożonego słowa często skracają się fonetycznie i tylko ich część wchodzi w skład słowa złożonego; po drugie, powstające w ten sposób słowo złożone, wyrażające bardzo złożone pojęcie, występuje funkcjonalnie i strukturalnie jako jedno słowo, a nie połączenie samodzielnych słów. W językach amerykańskich, jak zauważa Wundt, słowo złożone traktuje się tak samo jak proste, tak samo się je deklinuje i ko-niuguje. Coś podobnego zaobserwowałem również w mowie egocentry-cznej dziecka. W miarę zbliżania się tej postaci mowy do mowy wewnętrznej, aglutynacja, jako sposób tworzenia wyrazów złożonych w celu wyrażenia pojęć złożonych, występowała coraz częściej i coraz wyraźniej. W swych egocentrycznych wypowiedziach dziecko coraz częściej przejawiało przy równoczesnym spadku współczynnika mowy egocentrycznej tendencję do asyntaktycz-nego zlepiania wyrazów. Trzecia i ostatnia swoista cecha semantyki mowy wewnętrznej znowu da się najłatwiej wyjaśnić przez porównanie z analogicz- 472 nym zjawiskiem w mowie ustnej. Istotą jej jest to, że bardziej dynamiczny i szerszy od znaczenia sens słów podlega innym prawom, jeśli chodzi o łączenie się i zlepianie, od tych, które można obserwować przy łączeniu i zlewaniu się znaczeń słownych, ów specyficzny sposób łączenia wyrazów, zaobserwowany w mowie egocentrycznej, nazwałem wpływem sensu, rozumiejąc ten wyraz, zarówno w jego pierwotnym dosłownym znaczeniu (wpływać), jak też w jego znaczeniu przenośnym, obecnie ogólnie przyjętym. Można powiedzieć, że jeden sens wlewa się do drugiego, oba wywierają wzajemny wpływ na siebie i wzajemnie się modyfikują. W mowie zewnętrznej analogiczne zjawiska szczególnie często obserwujemy w mowie artystycznej. Słowo, przewijając się przez jakiś utwór artystyczny, wchłania w siebie całe bogactwo zawartych w nim jednostek sensu i staje się dzięki temu jakby równoważnikiem całego utworu. Szczególnie dobitnym tego przykładem są tytuły utworów artystycznych. W literaturze pięknej stosunek tytułu do całego utworu jest inny niż np. w malarstwie lub w muzyce. Tytuł o wiele silniej wyraża i wieńczy cały sens treści utworu niż, dajmy na to, nazwa obrazu. Takie wyrazy jak: Don Kichot, Hamlet, Eugeniusz Oniegin, Anna Karenina, wyrażają owo prawo wpływu sensu w najczystszej postaci. W jednym wyrazie jest tu realnie zawarty sens treści całego utworu. Wyjątkowo pięknym przykładem prawa wpływu sensu jest tytuł poematu Gogola Martwe dusze. Wyraz ten w jego znaczeniu pierwotnym oznaczał zmarłych chłopów pańszczyźnianych, nie wykreślonych jeszcze z rejestrów rewizyjnych, których dlatego można było jeszcze kupować i sprzedawać, jak żywych. Są to umarli, którzy jeszcze liczą się jako żywi. W tym też sensie wyraz ten używany jest w całym utworze, którego głównym wątkiem jest skup martwych dusz. Lecz te dwa słowa, przewijając sią jak czerwona nitka przez cały poemat, uzyskują zupełnie nowy, nieporównanie bogaty sens, wsysają w siebie, jak gąbka wodę morską, najgłębsze uogólnienia sensu poszczególnych rozdziałów poematu, poszczególnych obrazów, by wreszcie nasycić się pełnym sensem dopiero pod sam koniec poematu. Lecz wówczas w porównaniu z ich znaczeniem pierwotnym oznaczają już coś zupełnie innego. Martwe dusze to już nie umarli chłopi pańszczyźniani, lecz wszyscy bohaterowie poematu, którzy choć żyją, są martwi duchowo. 473 Coś podobnego można zaobserwować w mowie wewnętrznej i znowu w postaci doprowadzonej do ostatecznych granic. Tutaj słowo, rzec by można, wchłania w siebie sens słów poprzednich i następnych, rozszerzając niemal bezgranicznie zasięg swego znaczenia. W mowie wewnętrznej słowo dźwiga o wiele większy ciężar sensu niż w mowie zewnętrznej. Jak tytuł poematu Gogola, słowo jest skoncentrowanym kondensatem sensu. By przetłumaczyć to znaczenie na język mowy zewnętrznej, trzeba by sens wlany w jeden wyraz rozwinąć w całą panoramę słów. Podobnie, chcąc do końca wykryć sens tytułu poematu Gogola, trzeba by go rozwinąć do pełnego tekstu Martwych dusz. Lecz jak cały przebogaty sens tego poematu można zawrzeć w ciasnych ramach dwóch słów, tak ogromną sensowną treść można w mowie wewnętrznej wlać w naczynie jednego jedynego słowa. Wszystkie te cechy sensu mowy wewnętrznej każą stwierdzić to, co wszyscy obserwatorzy określili jako niezrozumiałość mowy egocentrycznej lub wewnętrznej. Nie sposób zrozumieć egocen-trycznej wypowiedzi dziecka, jeśli się nie wie, czego dotyczy orzeczenie, które tę wypowiedź konstytuuje, jeśli się nie dostrzega tego, co dziecko robi i co ma przed oczyma. Watson mówi o mowie wewnętrznej, że gdyby się ją udało zapisać na fonografie, i tak by pozostała dla nas niezrozumiała. Niezrozumiałość mowy wewnętrznej, podobnie jak jej skrótowość, jest faktem, na który zwrócili uwagę wszyscy badacze; nigdy wszakże fakt ten nie został poddany analizie. A przecież analiza dowodzi, że niezrozumiałość mowy wewnętrznej, jak również jej skrótowość, jest pochodną bardzo wielu czynników, stanowi sumaryczny wyraz najrozmaitszych fenomenów. Wszystkie dotychczas wyszczególnione cechy mowy wewnętrznej — osobliwa składnia, redukcja aspektu fonetycznego, szczególna struktura semantyczna — zupełnie zadowalająco tłumaczą i wyjaśniają psychologiczną naturę owej niezrozumiałości. Niemniej warto jeszcze poświęcić nieco uwagi dwom aspektom, które mniej lub bardziej bezpośrednio ją warunkują i kryją się za nią. Pierwszy z nich jest jak gdyby integralną konsekwencją wszystkich dotychczas wyliczonych momentów i bezpośrednio wynika z funkcjonalnej swoistości mowy wewnętrznej. Już sama funkcja tej mowy nie predestynuje jej do porozumiewania się; jest to 474 mowa dla siebie, która przebiega w zupełnie innych warunkach -wewnętrznych niż mowa zewnętrzna i spełnia zupełnie odmienne funkcje. Toteż nie budzi zdziwienia jej niezrozumiałość, lecz dziwi raczej czyjaś nadzieja na jej zrozumienie. Drugi czynnik warunkujący jej niezrozumiałość dotyczy swoistości struktury jej sensu. By lepiej wyłuszczyć tę myśl, znowu porównajmy wykryty w naszych eksperymentach fenomen charakterystyczny dla mowy wewnętrznej z bliskim mu zjawiskiem występującym w mowie zewnętrznej. Tołstoj w powieści Dzieciństwo, lata chlapiące, mlodość i w innych utworach opowiada, jak wśród ludzi, których życie biegnie wspólnym torem, łatwo rodzą się umowne znaczenia słów, własny dialekt czy żargon, zrozumiały tylko dla tych, którzy byli przy jego narodzinach. Taki własny dialekt mieli bracia Irtieniewowie. Taki dialekt mają dzieci ulicy. W pewnych warunkach słowa zmieniają swój ogólnie przyjęty sens i znaczenie, a uzyskują znaczenie specyficzne, narzucone przez określone warunki ich powstania. Jest rzeczą zupełnie zrozumiałą, że również w mowie wewnętrznej musi powstać taki dialekt wewnętrzny. W wewnętrznym użyciu każde słowo uzyskuje stopniowo inne odcienie, inne niuanse sensu, które stopniowo się sumują, by w końcu przekształcić się w nowe znaczenie słowa. Eksperymenty świadczą, że znaczenia wyrazów w mowie wewnętrznej są zawsze idiomami, nieprzetłumaczalnymi na język mowy zewnętrznej. Są to znaczenia zawsze indywidualne, zrozumiałe tylko w mowie wewnętrznej, która jest równie pełna „idiomatyz-mów" jak opuszczeń. W istocie wlewanie się bogatej treści sensu w jedno słowo zawsze wiedzie do ukształtowania się indywidual- ; nego, nieprzetłumaczalnego znaczenia, a więc idiomu. Ma tu miejsce to, co ilustruje cytowany klasyczny przykład z Dostojewskie-go. To, co miało miejsce w rozmowie sześciu pijanych czeladników, a co jest dla mowy zewnętrznej wyjątkiem, jest regułą dla wewnętrznej. W tej ostatniej zawsze możemy wyrazić wszystkie myśli, wrażenia, ba, głębokie rozważania, używając jednego tylko słowa oczywiście, znaczenie tego słowa obejmującego zawiłe myśli, wrażenia i dociekania nie jest przetłumaczalne na język mowy zewnętrznej i jest niewspółmierne z potocznym znaczeniem tego samego słowa. Idiomatyczny charakter całej semantyki mowy wewnętrznej sprawia, że mowa ta siłą rzeczy musi 475 się okazać niezrozumiała i trudno przetłumaczalna na nasz potoczny język. Na tym mógłbym zakończyć przegląd eksperymentalnie stwierdzonych właściwości mowy wewnętrznej. Pragnę jednak dodać, że wszystkie te właściwości odkryłem już w toku eksperymentalnych badań nad mową egocentryczną. Interpretacja tych faktów wymagała jednak ich konfrontacji z analogicznymi i pokrewnymi zjawiskami w mowie zewnętrznej. Konfrontacja ta była ważna nie tylko dla uogólnienia, a co za tym idzie, dla poprawnej interpretacji wykrytych faktów i nie tylko jako sposób wyjaśnienia, na gruncie przykładów ustnej mowy, skomplikowanych i subtelnych właściwości mowy wewnętrznej, lecz przede wszystkim dlatego, że dostarczyła nam dowodu, iż już w mowie zewnętrznej tkwią możliwości uformowania się tych swoistych cech. Tym samym potwierdziła się hipoteza o pochodzeniu mowy wewnętrznej z mowy egocentrycznej i zewnętrznej. Ważne jest, że wszystkie te cechy mogą w pewnych okolicznościach powstać z mowy zewnętrznej, ważne jest, że możliwość taka w ogóle istnieje, że wszystkie te tendencje — do predykatywności, do redukcji dźwiękowej strony mowy, do przewagi sensu nad znaczeniem słowa, do aglutynacji jednostek semantycznych, do wpływu sensu, do idiomatycz-ności mowy — można zaobserwować również w mowie zewnętrznej. Natura słowa i rządzące nim prawa na to zezwalają i to umożliwiają. Jest to, powtarzam, najlepszym, jak sądzę, dowodem słuszności hipotezy, że mowa wewnętrzna powstała przez zróżnicowanie i oddzielenie się mowy egocentrycznej dziecka od mowy społecznej. Wszystkie te właściwości mowy wewnętrznej nie pozostawiają chyba wątpliwości co do tego, że moja podstawowa teza, iż mowa wewnętrzna jest specyficzną, odrąbną, autonomiczną i samorzutną funkcją mowy, jest słuszna. Mamy rzeczywiście do czynienia z mową, która całkowicie się różni od mowy zewnętrznej. Toteż mamy prawo ją rozważać jako osobną, wewnętrzną sferę myślenia werbalnego, która pośrednio kształtuje dynamiczny stosunek między myślą a słowem. To, co zostało powiedziane na temat istoty mowy wewnętrznej, jej struktury i funkcji, powinno rozwiać wszelkie wątpliwości co do tego, że przejście od mowy wewnętrznej do zewnętrznej nie jest zwykłym przejściem od jednego języ- 476 ka do drugiego, nie jest zwykłym dołączeniem fonii do mowy bezgłośnej, nie jest zwykłą wokalizacją mowy wewnętrznej, lecz jest przebudową mowy, jest przekształceniem samorzutnej i swoistej składni, struktury, sensu i fonii mowy wewnętrznej w inne formy strukturalne, właściwe mowie zewnętrznej. Jak mowa wewnętrzna nie jest mową minus dźwięk, tak mowa zewnętrzna nie jest mową wewnętrzną plus dźwięk. Przejście od mowy wewnętrznej do zewnętrznej jest złożoną, dynamiczną transformacją, jest przekształceniem mowy predykatywnej i idiomatycznej w mowę syntaktycznie rozczłonowaną i zrozumiałą dla innych. VI Teraz możemy wrócić do definicji mowy wewnętrznej oraz jej przeciwstawienia mowie zewnętrznej, od których rozpocząłem całą analizę. Zaznaczyłem wówczas, że mowa wewnętrzna jest zupełnie szczególną funkcją, że w pewnym sensie jest przeciwstawna mowie zewnętrznej, i wyraziłem sprzeciw wobec stanowiska tych, których zdaniem mowa wewnętrzna jest tym, co poprzedza zewnętrzną jako jej strona wewnętrzna. Jeżeli mowa zewnętrzna jest procesem przeobrażenia myśli w słowa, jest materializacją i obiektywizacją myśli, to tutaj obserwujemy proces przeciwny, bo idący jak gdyby od zewnątrz do wewnątrz, proces wyparowania mowy w myśl. Jednakże nie znaczy to wcale, że mowa znika wtedy również w jej formie wewnętrznej. Świadomość się nie ulatnia w ogóle i nie rozpływa w czystym duchu. Mowa wewnętrzna jest mimo wszystko mową, a więc myślą związaną ze słowem. O ile jednak w mowie zewnętrznej myśl spełnia się w słowie, o tyle w mowie wewnętrznej słowo umiera, rodząc myśl. Mowa wewnętrzna jest w znacznej mierze myśleniem czystymi znaczeniami, lecz — mówiąc słowami poety — „w niebie szybko się męczymy". Mowa wewnętrzna jest, jak się okazuje, momentem dynamicznym, nietrwałym i płynnym, pobłyskują-cym między lepiej ukształtowanymi i trwałymi biegunami badanego przez nas myślenia werbalnego: między słowem a myślą. Toteż wyjaśnić jej prawdziwe znaczenie i wyznaczyć jej miejsce można tylko wówczas, gdy posuniemy się jeszcze o krok w głąb naszej analizy, by móc w najogólniejszych choćby zarysach przedstawić następną zwartą płaszczyznę myślenia werbalnego. 477 Tą nową płaszczyzną myślenia werbalnego jest sama myśl. Pierwszym zadaniem naszej analizy jest wyodrębnienie tej płaszczyzny, wypreparowanie jej z owej jedności, w której zawsze występuje. Każda myśl dąży, jak już mówiłem, do połączenia czegoś z czymś, jest ruchem, przekrojem, rozwinięciem, ustala stosunek między czymś a czymś — słowem — spełnia jakąś funkcję, jakąś pracę, rozwiązuje jakieś zadanie. Ów bieg i ruch myśli nie pokrywa się wprost i bezpośrednio z rozwinięciem mowy. Jednostki myśli nie pokrywają się z jednostkami mowy. Oba procesy wykazują jedność, lecz nie tożsamość, są wzajemnie powiązane skomplikowanymi przejściami, złożonymi transformacjami, lecz nie pokrywają się wzajemnie, jak dwie linie proste nałożone jedna na drugą. Najłatwiej się o tym przekonać wówczas, gdy praca myśli kończy się niepowodzeniem, gdy, jak powiada Dostojewski, myśl nie poszła w słowa. Gwoli jasności znowu odwołajmy się do literatury. Oto fragment z utworu Gleba Uspienskiego. Jeden z jego bohaterów, nieszczęśliwy pątnik, nie mogąc znaleźć słów, by wyrazić wielką myśl, jaka go nawiedziła, męczy się bezradny i odchodzi, chcąc modlitwą wybłagać u świętego, aby Bóg dał pojęcie. Scena ta pozostawia niezwykle przygnębiające wrażenie. A w istocie to, co przeżywa ów biedny, przyćmiony umysł, niczym się nie różni od takich samych mąk słowa, jakie przeżywa poeta lub myśliciel. Mówi zresztą tymi samymi niemal słowami: Ja bym ci, bracie miły, powiedział tak i tak, ani ociupinki bym nie zataił, no cóż, kiedym w gębie nie tęgi... bo to, co ja powiem, to w pomyślunku wszystko niby wychodzi składnie, a z języka zleźć nie chce. Ot bieda ze mną, durniem. Chwilami ów mrok ustępuje ulotnym przebłyskom światła, kiedy to myśl nieszczęśnika się przejaśnia i tak samo jak poecie wydaje mu się, że jeszcze chwila, a „tajemnica przybierze znajome oblicze". I zaczyna wyjaśniać: Jak ja na przykład pójdę w ziemię, bom przecie z ziemi wyszedł, z ziemi. A jak ja z powrotem pójdę w ziemię, to jakżeż można ode mnie brać wykup za ziemię?" — A — a — powiedzieliśmy radośnie. — Poczekaj, tu by jeszcze słówko trzeba jakieś... widzicie panowie, jak to trzeba... Pątnik wstał, zatrzymał się na środku izby i chciał jeszcze jeden palec zagiąć na dłoni. 478 — Bo najważniejsze to jeszcze się wcale nie powiedziało. A to tak trzeba: dlaczego na przykład... — nagle zatrzymał sią i z ożywieniem rzekł — a kto ci duszę dał? — Bóg. — Słusznie. Dobrze. A teraz popatrz tu... Już chcieliśmy popatrzyć, ale pątnik znowu się zająknął, stracił energię, trzepnął rękami o biodra i niemal z rozpaczą krzyknął: — Nie. Nic nie poradzę. Wszystko nie tak... Och, Boże mój. Ja ci powiem wcale nie tyle, co trzeba. A tu trzeba zaczynać, hen, skąd. O duszy by trzeba, i to dużo. Ale nie mogę, nie mogę. Wyraźna tu jest granica odcinająca myśl od słowa, wyraźny tu jest nieprzekraczalny dla mówiącego rubikon dzielący myślenie od mowy. Gdyby struktura i bieg myśli bezpośrednio się pokrywały ze strukturą i tokiem mowy, to opisany przez Uspienskiego przypadek byłby niemożliwy. Lecz w istocie myśl ma własną strukturę i własny bieg, od którego przejście do struktury i toku mowy jest bardzo trudne nie tylko dla bohatera powyższej sceny. Z problemem myśli utajonej w słowie zetknęli się wcześniej od psychologów artyści teatru. Na przykład u Stanisławskiego znajdujemy taką oto próbę odtworzenia podtekstu każdej repliki w dramacie, a więc próbę wykrycia utajonych w każdej replice myśli i pragnień: Czacki w rozmowie z Zofią powiada: „Błogosławiony ten, co wierzy — przytulnie mu na świecie". W podtekście tego zdania Stanisławski dopatrywał się myśli: „Przerwijmy tę rozmowę". Z równym powodzeniem moglibyśmy w tym zwrocie doszukiwać się innej myśli, np.: „Nie wierzę pani. Pani tak mówi by mnie uspokoić". Można by zresztą podstawić tu jeszcze inną myśl, którą ta replika też może wyrażać: „Czy pani nie widzi, jak mnie pani męczy? Chciałbym pani wierzyć. Byłoby to dla mnie rozkoszą". Żywe zdanie wypowiedziane przez żywego człowieka zawsze ma swój podtekst, swą ukrytą myśl. Na przykładach, którymi pragnąłem zilustrować brak zbieżności psychologicznego podmiotu i orzeczenia z gramatycznymi, przerwałem analizę, nie doprowadziwszy jej do końca. Jedną myśl można wyrazić różnymi zdaniami, podobnie jak jedno zdanie może być materializacją różnych myśli. Sam zaś brak zbieżności struktury psychologicznej z gramatyczną w zdaniu uwarunkowany jest przede wszystkim tym, jaka myśl jest tym zdaniem wyrażona. W odpowiedzi „zegar upadł", która była reakcją na pyta- 479 nie: „Dlaczego zegar stoi?" — mogła się ukrywać myśl: „Nie jestem winna, że zegar się zepsuł, bo upadł". Lecz tę samą myśl można też wyrazić inaczej: „Nie mam zwyczaju ruszać cudzych rzeczy, wycierałam tutaj kurz." Jeżeli treścią myśli ma być usprawiedliwienie, można ją wyrazić każdym z tych zdań. I wówczas najrozmaitsze znaczeniowo wypowiedzi będą wyrażały tę samą myśl. Konkluzja jest więc taka, że myśl nie pokrywa się bezpośrednio z jej szatą werbalną. Myśl nie składa się z poszczególnych słów jak mowa. Jeśli chcę przekazać myśl: widziałem dziś chłopca w niebieskiej bluzie, który boso biegł po ulicy — nie widzę oddzielnie chłopca, oddzielnie bluzy, oddzielnie tego, że ta bluza jest niebieska, oddzielnie tego, że chłopiec był bez butów, i wreszcie oddzielnie tego, że biegł. Widzę to wszystko razem w jednym akcie myślowym, aczkolwiek w mowie rozbijam to na poszczególne wyrazy. Myśl zawsze jest czymś całościowym, czymś znacznie większym zakresowe i przestrzennie niż pojedyncze słowo. Mówca często w ciągu kilku minut rozwija jedną i tę samą myśl, która tkwi w jego umyśle jako całość, a wcale nie powstaje stopniowo, poszczególnymi jednostkami, tak jak rozwija się jego mowa. To, co w myśli zawarte jest symultannie, w mowie rozwija się sukcesywnie. Myśl można by porównać z chmurą, która zawisła nad nami i z której leje się deszcz słów. Toteż proces przejścia od myśli do mowy jest niezwykle złożonym procesem rozczłonkowania myśli i jej odtworzenia słowami. Właśnie przez to, ze myśl nie pokrywa się nie tylko ze słowem, lecz także ze znaczeniami słów, które ją wyrażają, droga od myśli do słowa biegnie poprzez znaczenie. W naszej mowie zawsze są ukryte myśli, utajony podtekst. Ponieważ niemożliwe jest bezpośrednie przejście od myśli do słowa, lecz zawsze wymaga ono przetarcia zawiłej drogi, rodzą się żale na niedoskonałość słowa i lamentacje z powodu niemożliwości wyrażenia myśli: Jak serce me otworzyć, By inni pojąć mnie mogli! albo: Ach, gdybyż bez słów dusza przemówić mogła! Toteż, by położyć kres tym skargom, podejmowano próby stapiania słów, wytyczając nowe drogi od myśli do słowa poprzez 480 n0\ve znaczenia słów. Chlebnikow porównywał tę pracę z budową drogi z jednej doliny do drugiej, mówił o bezpośrednim połączeniu między Moskwą a Kijowem, nie przez Nowy Jork, i sam siebie nazywał kolejarzem języka. Eksperymenty uczą, że myśl, jak już wspomniałem, nie wyraża się w słowie, lecz spełnia się w nim. Czasem, jak w cytowanym, fragmencie Uspienskiego, myśl nie spełnia się w słowie. Czy ten l biedak wiedział, co chciał pomyśleć? Wiedział, jak wiedzą ci,:-.! co chcą zapamiętać, chociaż zapamiętywanie się nie udaje. Czy zaczął myśleć? Zaczął tak, jak tamci zaczynają zapamiętywać.;./!; Czy jednak udała mu się myśl jako proces? Na to pytanie należy : odpowiedzieć przecząco. Myśl nie tylko jest zewnętrznie upośred-, niona znakami, lecz również wewnętrznie jest upośredniona zna^, czeniami. Rzecz w tym, że świadomość nie może się komunikować bezpośrednio, nie tylko fizycznie, lecz i psychicznie. Można to osiągnąć tylko pośrednio, w sposób upośredniony, poprzez wewnętrzne upośrednienie myśli najpierw przez znaczenia potem również i przez słowa. Toteż myśl nigdy nie jest równa bezpośredniemu znaczeniu słów. Myśl na samej drodze do werbalnej materializacji jest upośredniona przez znaczenie; innymi słowy, droga od myśli do słowa jest drogą nieprostą, wewnętrznie upośredniona. I oto w naszej analizie wewnętrznych płaszczyzn myślenia werbalnego pozostał do zrobienia ostatni, finałowy krok. Myśl nie jest jeszcze ostatnią instancją w całym tym procesie. Sama myśl nie rodzi się z innej myśli, lecz z motywacyjnej sfery naszej świadomości; a ta sfera obejmuje nasze popędy i potrzeby, zainteresowania i pobudki, afekty i emocje. Za myślą kryje się tendencja emocjonalna i wolicjonalna i ona jedynie może odpowiedzieć w analizie myślenia na ostatnie „dlaczego". Wyżej porównałem myśl z chmurą, z której leje się deszcz słów. Otóż — pozostając przy metaforze motywacją myśli będzie wiatr, który pędzi chmury. Myśl rozumiemy w pełni i do końca tylko wówczas, gdy wykrywamy jej tło afektywno-wolicjoname. Wykrycie motywów, które rodzą myśl i kierują jej biegiem, ilustruje cytowany przykład wydobywania podtekstu przy scenicznej interpretacji jakiejś roli. Za każdą repliką bohatera dramatu kryje się, jak uczy Stanisławski, jakieś dążenie do spełnienia pewnych zadań 481 31 — Wybrane prace psychologiczne określonych wolą. To, co w danym wypadku trzeba odtwarzać metodą interpretacji scenicznej, w mowie ustnej zawsze jest początkowym momentem każdego aktu myślenia werbalnego. Za każdą wypowiedzią kryje się zadanie wolicjonalne. Dlatego na marginesie tekstu sztuki Stanisławski zaznaczał, jakie dana replika wyraża dążenie — jako element wzbudzający ruch myśli i mowy bohatera dramatu. Oto dla przykładu tekst i podtekst kilku replik z roli Czackiego w interpretacji Stanisławskiego: Zaznaczone na marginesie dążenia Chce ukryć zmieszanie. Tekst sztuki * — replika Zofia Ach, Czacki... bardzo panu jestem rada!... Czacki Chce skarcić kpiną. Jak pani nie wstyd! Chce skłonić do szczerości. Rada!... Dziękuję. Zaprawdę, dziwna radość. I co sądzić o niej? Czy aby szczera? Jednak myślę z trwogą, Żem naglił ludzi, pędził konie Dla siebie tylko. Bo dla kogo? Liza Chce uspokoić. A myśmy, słowo uczciwości daję, Dopiero co w rozmowie O panu Czackim wspominały sobie, Gdzie jest i jakie zwiedza kraje? Niech pani, proszę, powie sama... Zofia Chce uspokoić Czackiego. Nie jestem niczemu winna! Nie tylko dzisiaj. Zawsze wspominałam pana... Już tego mi pan nie zarzuci. Czacki Dość o tym! Błogosławiony ten, co wierzy — Przytulnie mu na świecie. 8 Aleksander Gribojedow Mądremu biada. Komedia wierszem w 4 aktach; przełożył Julian Tuwim, akt I, scena 7. Warszawa 1951, „Czytelnik". 482 Gdy chce się zrozumieć czyjąś mowę, nie wystarczy rozumieć me tylko słowa; trzeba pojąć myśl rozmówcy. Z kolei pojmowanie myśli rozmówcy bez pojmowania jego motywów, tego, co spowodowało, że myśl została wypowiedziana, również jest niezupełnym rozumieniem. Podobnie analiza psychologiczna każdej wypowiedzi jest tylko wówczas zakończona, gdy udaje się wykryć ową ostatnią, najbardziej utajoną wewnętrzną płaszczyznę myślenia werbalnego: jego motywację. I na tym kończy się nasza analiza. Zważmy więc, dokąd nas doprowadziły jej rezultaty. Myślenie werbalne rysuje się nam jako złożona dynamiczna całość, w której stosunek między myślą a słowem określić się daje jako ruch poprzez wiele wewnętrznych płaszczyzn, jako przejście z jednej płaszczyzny na drugą. Nasza analiza posuwała się od płaszczyzny najbardziej zewnętrznej do najbardziej wewnętrznej. W żywym dramacie myślenia werbalnego ruch posuwa się w kierunku przeciwnym — od motywu generującego myśl do ukształtowania samej myśli, do jej upo-średnienia w słowie wewnętrznym, potem w znaczeniach słów zewnętrznych i wreszcie w słowach. Fałszywy byłby wszakże pogląd, że tylko jedna droga od myśli do słowa ma zawsze miejsce naprawdę. Przeciwnie, możliwe są najrozmaitsze, ale przy dzisiejszym stanie wiedzy o tym zagadnieniu chyba niemożliwe jest wyliczenie ruchów obustronnych i obustronnych przejść z jednych płaszczyzn na inne. Jednakże najogólniej wiemy już teraz, że możliwy jest ruch urywający się w dowolnym miejscu owej trudnej drogi w obu kierunkach: od motywu przez myśl do mowy wewnętrznej; od mowy wewnętrznej do myśli; od mowy wewnętrznej do zewnętrznej itd. Nie było mym zadaniem zbadanie tych wszystkich różnorakich i realnie realizowanych ruchów na głównym trakcie od myśli do słowa. Interesowało mnie tylko jedno, najbardziej podstawowe i najważniejsze: wykrycie stosunku między myślą a słowem jako procesu dynamicznego, jako drogi od myśli do słowa, jako spełnienia się i ucieleśnienia myśli w słowie. * W mych badaniach szedłem stale drogą nieco niezwykłą. W problemie myślenia i mowy próbowałem zbadać jej stronę 483 •A<« 31* wewnętrzną, ukrytą przed bezpośrednią obserwacją. Próbowałem przeanalizować znaczenie słowa, które dla psychologii zawsze było drugą stroną księżyca, niezbadaną i nieznaną. Aspekt sensu i całej wewnętrznej strony mowy, tej, którą mowa zwraca się nie na zewnątrz, lecz w głąb, ku osobowości, do niedawna pozostawał dla psychologii ziemią nieznaną i niezbadaną. Badano przeważnie fizyczny aspekt mowy, tę jej stronę, którą ona zwraca się do nas. Toteż wszystkie najróżniejsze nawet interpretacje pojmowały stosunki między myślą a słowem jako niezmienne, trwałe, raz na zawsze ustalone stosunki między rzeczami, a nie jako wewnętrzne dynamiczne i zmienne stosunki między procesami. Toteż główny wniosek z moich badań mógłbym sformułować jako zasadę, że procesy które, jak sądzono, są powiązane nieruchomo i jednoznacznie, okazują się w istocie powiązane ruchomo. To, co dawniej uważano za strukturę prostą, okazało się w świetle badania złożone. W dążeniu do rozróżniania w mowie strony zewnętrznej i znaczeniowej, słowa i myśli, nie ma nic prócz dążenia, by przedstawić w bardziej złożonej postaci i w bardziej subtelnym związku tę jedność, którą jest w istocie myślenie werbalne. Złożona struktura tej jedności, złożone elastyczne związki i przejścia między poszczególnymi sferami myślenia werbalnego powstają, jak o tym świadczy badanie, wyłącznie w toku rozwoju. Wyodrębnienie znaczenia od dźwięku, słowa od rzeczy, myśli od słowa — oto niezbędne szczeble w historii rozwoju pojęć. Nie starałem się bynajmniej wyczerpać całej zawiłej struktury i dynamiki myślenia werbalnego. Pragnieniem moim było dać wstępne jedynie wyobrażenie o olbrzymiej złożoności tej dynamicznej struktury, wyobrażenie mające podstawę w eksperymentalnie zdobytych i opracowanych faktach, w ich analizie teoretycznej i w uogólnieniu. Pozostaje nam tylko podsumować w kilku słowach owo ogólne pojmowanie stosunku między myślą a słowem, które zawdzięczam temu badaniu. Psychologia asocjacyjna wyobrażała sobie stosunek między myślą a słowem jako zewnętrzną, ukształtowaną przez powtarzanie więź dwóch zjawisk, w zasadzie zupełnie analogiczną do więzi skojarzeniowej powstającej między dwiema bezsensownymi sylabami, gdy się ich uczymy parami. Psychologia strukturalna 484 '(? ifi„ zastąpiła to wyobrażenie innym, tym mianowicie, że istnieje więź strukturalna między myślą a słowem. Pozostawiła jednak bez zmian postulat niespecyficzności tej więzi, przyrównując ją do każdego innego związku strukturalnego między dwoma przedmio tami, np. między pałką a bananem w doświadczeniach z szym pansami. Teorie, które próbowały rozwiązać ten problem inaczej, skupiły się wokół dwóch biegunowo przeciwnych doktryn. Jeden biegun to czysto behawiorystyczne rozumienie myślenia i mowy, wyrażone w formule: myśl jest mową minus dźwięk. Drugi bie gun to skrajnie idealistyczna teoria rozwinięta przez przedstawi-: cieli szkoły wiirzburskiej i Bergsona, wedle której myśl jest od! słowa zupełnie niezależna, a słowo wypacza myśl. „Myśl wypo wiedziana jest fałszem". Ów cytat z Tiutczewa może stanowić ; formułę wyrażającą istotę tych teorii. Z tego też wypływa dąże-i nie psychologów do oddzielenia świadomości od rzeczywistości; i, mówiąc słowami Bergsona, tendencja, by rozerwawszy ramy języka uchwycić nasze pojęcia w ich naturalnym stanie — w tej postaci, w jakiej je percypuje świadomość — jako swobodne od władzy przestrzeni. Jest tu jeden wspólny punkt dający się wy kazać we wszystkich niemal teoriach myślenia i mowy: głęboki t i pryncypialny antyhistoryzm. Wszystkie te teorie oscylują mię-; dzy biegunami czystego naturalizmu i czystego spirytualizmu. t Wszystkie jednakowo rozważają myślenie i mowę w oderwaniu ( od historii myślenia i mowy. , W istocie tylko psychologia historyczna, tylko historyczna teo- j ria mowy wewnętrznej może nam dać klucz do prawidłowego^ rozumienia całego tego niesłychanie zawiłego i jakże olbrzymiego^ problemu. W badaniu próbowałem iść tą właśnie drogą, a to, dox czego doszedłem, można wyrazić w kilku zaledwie słowach. Sto-rt sunek myśli do słowa jest żywym procesem narodzin myśli w sło-,, wie. Słowo pozbawione myśli jest przede wszystkim słowem^ martwym. Mówiąc słowami poety: - ..^-r,.„„„ „ł,„!j„4 Jak przez pszczoły opuszczone ulej; cinola^m soinsig Brzydko pachną martwe słowa. ,,-,• 0ba>T-.1no?l w o>! vł OBbr ,vola u/j. 485 ligg#f również myśl, która się nie ucieleśniła'w'słowie7 j'jest i jak cień mitycznego Styksui • tHegel uważał słowo za byt oży-b wiony myślą. Byt ten jest wszakże absolutnie niezbędny dla na-d szej myśli. i-'iJ» \siot. '^ss^. .\w* c:> s,uwb\ }:' -mi; . i Więź myśli ze słowem nie jest jednak pierwotnym raz na zawsze danym związkiem. Więź ta powstaje w rozwoju i sama się rozwija. „Na początku było słowo". Na te słowa Ewangelii Goethe odpowiedział słowami Fausta: „Na początku był czyn", pragnąc w ten sposób zdeprecjonować słowo. Lecz, powiada Guc-man, jeżeli nawet zgadzając się z Goethem nie będziemy zbyt wysoko cenili słowa jako takiego, a więc słowa brzmiącego, i będziemy za nim biblijny werset tłumaczyć: „Na początku był czyn", to jednak można go przeczytać z innym akcentem, jeżeli spojrzeć na to z punktu widzenia historii rozwoju: na począt-k u był czyn. Gucman chce przez to powiedzieć, że słowo uważa za wyższy stopień rozwoju człowieka w porównaniu z najwyższym wyrazem działania. Oczywiście, ma rację. Słowo nie było na początku. Na początku był czyn. Słowo jest raczej końcem niż początkiem rozwoju. Słowo jest finałem wieńczącym czyn. ujiefca. Jeżeli „język jest tak prastary jak świadomość", jeżeli iezyk jest właśnie świadomością praktyczną, istniejącą dla innych ludzi, a więc i dla mnie samego", jeżeli „przekleństwo materii, przekleństwo ruchomych warstw powietrza odwiecznie ciąży nad czystą świadomością", to jest rzeczą jasną, że nie tylko sama myśl, lecz cała świadomość wiąże się w swym rozwoju z rozwojem słowa. Rzetelne badania dowodzą na każdym kroku, że rola słowa jest centralna w świadomości w ogóle, a nie tylko w jej poszczególnych funkcjach. Słowo jest w świadomości tym, co wedle słów Feuerbacha jest absolutnie niemożliwe dla jednego człowieka a możliwe dla dwojga ludzi. Słowo jest najbardziej bezpośrednim wyrazem historycznej natury świadomości ludzkiej. Świadomość odzwierciedla samą siebie w słowie, jak słońca odbija się w małej kropli wody. Słowo tak się ma do świadomości, jak mały świat do wielkiego świata, jak żywa komórka do organizmu, jak atom do kosmosu. Słowo jest małym światem świadomości. Usensowione słowo to mikrokosmos świadomości człowieka. Kończąc te dociekania trudno mi w kilku chociażby słowach nie omówić perspektyw, które się otwierają za progiem tego badania. Doprowadza nas ono do progu innego, jeszcze obszerniejszego, głębszego, jeszcze większego problemu niż problem myślenia — do problemu świadomości. W moich badaniach stale pamiętałem o tym właśnie aspekcie słowa, który, jak podkreślałem, niczym odwrotna strona księżyca pozostawał ziemią nieznaną dla psychologii eksperymentalnej. Starałem się zbadać stosunek słowa do przedmiotu, do rzeczywistości. Starałem się też zbadać eksperymentalnie dialektyczne przejście od wrażenia do myślenia i wykazać, że w myśleniu inaczej się odbija rzeczywistość niż we wrażeniu, że główną charakterystyczną cechą słowa jest uogólnione odbicie rzeczywistości. Tym samym dotknąłem takiego aspektu natury słowa, którego znaczenie wykracza poza granice myślenia jako takiego i który w pełni można zbadać tylko w kontekście problemu bardziej ogólnego — problemu słowa i świadomości. Jeżeli świadomość odbierająca wrażenia i myśląca dysponuje różnymi sposobami odbijania rzeczywistości, to sposoby te reprezentują też różne typy świadomości. Toteż myślenie i mowa stanowią klucz do pojmowania istoty świadomości czło- 486 Literatura cytowana do części II 1. Piaget J. Moioa i myślenie u dziecka. Książnica Atlas 1929. 2. Bleuler E. Autisticzeskoje myszlenije. Odessa 1927. 3. Piaget J. La representation du monde chez l'enfant. Librairie Felix Alcan, 1926. 4. Piaget J. La causalite physiąue chez 1'en/an.t. Librairie Felix Alcan, 1927. 5. Lenin W. I. Zeszyty filozoficzne. Warszawa 1956. Książka i Wiedza. 6. Stern W. i Stern C. Die Kindersprache. Wyd. 4. Verlag von J. A. Barth, 1928. 7. Yolkelt G.: Eksperimientalnaja psichologija doszkolnika. Gosizdat, 1930. 8. Meumann E.: Die Entstehung der ersten Wortbedeutung beim Kinde. „Philosophische Studien". T. XX. 9. Stern W. Person und Sache. T. I. Yerlag von J. A. Barth. Leipzig 1905. 10. Kohler W. Intelligenzpruiungen an Menschenaffen. Wyd. 2. Berlin 1921. 11. Yerkes R. M. i Learned E. W. Chimpanzenees Inteligence and its vo-cal expression. Baltimore 1925. 12. Borowskij W. M. Wwiedienije w srawnitielnuju psichołogiju. 1927. 13. Btihler K. Duchownoje rozwitije riebionfca. 1924. 487 cząwszy i na spostrzeżeniu człowieka kończąc, okazały się objęte taką wspólną zasadą. Ta powszechność teorii strukturalnej jest zgodna z tendencją całej współczesnej psychologii naturalistycznej, o której Thorn-dike słusznie, aczkolwiek nieco ironicznie, powiedział, że ideałem psychologii naukowej jest stworzenie jednej linii rozwoju, od dżdżownicy do amerykańskiego studenta. Tej to tendencji czyni zadość zasada struktury. Tak więc zgodnie z tą powszechną prawidłowością dżdżownica i student amerykański ujawniają w pełnej mierze prawidłowości strukturalne. Co prawda eksperymenty i badania kliniczne każą rozróżniać w obrębie tych prawidłowości struktury „dobre" (jak je nazywają przedstawiciele tej teorii) i „złe", struktury „silne" i „słabe", zróżnicowane i niezróżnico-wane. Są to jednak różnice tylko ilościowe, które nie przeszkadzają w stosowaniu zasad strukturalnych zarówno wobec ludzi, jak i wobec zwierząt. Słabość tej zasady odsłoniły psychologia genetyczna i psychologia kliniczna w związku z problematyką rozwoju i rozpadu funkcji psychicznych. Twórcy psychologii postaci, Kohler i Wert-heimer, pokładali w zasadzie strukturalnej duże nadzieje. Badania prowadzone w oparciu o nią, jak już wspomnieliśmy — na kurach i małpach, nie otworzyły przed psychologią porównawczą żadnych perspektyw, gdyż wyniki uzyskane przez Kohlera na jednych i drugich zwierzętach były jednakowe. Nie udało mu się ustalić między nimi żadnych różnic w sensie ogólnych zasad strukturalnych. Zapytany w Paryżu o spostrzeżenie ludzkie Kohler przytoczył w odpowiedzi dane uzyskane w badaniach nad zwierzętami. Zreferował więc główne prawidłowości ujawnione w badaniach nad kurami i małpami i stwierdził, że spostrzeganiem ludzkim rządzą te same prawa. Jest to, oczywiście, słabe miejsce jego interpretacji. Co więcej, Kohler pozostawał wciąż pod wrażeniem, że zwierzęta w silniejszym stopniu podlegają prawom struktury pola sensorycznego niż człowiek, którego procesy sensoryczne są w słabszej mierze zdeterminowane tymi prawami. Zwierzę jest bardziej zależne od obiektywnych danych, takich jak oświetlenie, położenie itd., a także od względnej siły bodźca będącego jednym ze składników danej sytuacji, ujawniając silniejsze podporządkowanie prawom struktury niż człowiek. 490 * bywa ale wszelMego rozwoju °™« „ rozwoju w dz,e- swą specyfikę- tnldności na jakie natknęła się psycho- Przejdę z kolei do trudności, na . > . Powołam się na Ja strukturalna w.f-^J^^CUlfi prace Petzla o agnozji, w których a ^ wzrokową, nicę między niższą sferą wzrok ową a y ^ ^^ gdy która to, jeśli udf^pr^d^?a wszystko do struk- od opisu przechodzi do anal zy, spr __ pobudzającą tury i pozostawia tylko ,*^J™deni Szczedrina - mogą i hamującą. One to - jeaU użyć ^ ośrodki, iecz me Ttt-IT^^t^-i wpędza, do czynności minująca obecnie w psyc^te^nasteu y 3^. ^^ na wobec głównego P^^^f "odpowiedź, jaką daje psy-wyższych procesów P^^la sprowadza bowiem wyższe ehologia strukturalna, me ™^>J]ąc im tylko większą zło-funkcje pychiczne do ^^P Y blemu nie rozwiązuje. żoność i bogactwo, co bynajnnu ^] P ^ ^^a psycho- Drugi kierunek W psycho^uepreze^ ^ ^ ^ ^ logia opisowa, czyli P^^i Lznych, które wyższe, specy-ciwieństwie do koncepcji ^f^^ do prawidłowości ficznie ludzkie ^ształtowanm P^ ^ Jl ^^ ^^^ właściwych ukształtowaniom ^^ io duchowymi, które są dla tego kierunku ."^J i nie wymagają ana-nie podlegają wyjaśnieniu rzczyi l lizy genetycznej. Można je zrozumieć, ale nie można ich wyjaśnić. Można je odczuć, ale nie sposób uzależniać przyczynowo od procesów mózgowych, od procesów ewolucyjnych itd. Bez dalszych wyjaśnień widać wyraźnie ten ślepy zaułek, do którego prowadzi ta idealistyczna koncepcja. Mimo schematyzmu w charakterystyce przedstawionych tu poglądów sądzę, że nakreśliłem wierny w zasadzie obraz stanu współczesnej psychologii zagranicznej. Wrażenie, jakie on sprawia, można przedstawić tak: aczkolwiek badania nad człowiekiem dostarczyły bogatego materiału, psychologia nie tylko nie ukształtowała się teoretycznie, chociażby jako zalążek prawdziwej nauki, lecz wydaje się to nawet całkowicie niemożliwe, dopóki będzie szła w dwu wyżej omówionych kierunkach — spirytualistycz-nym lub naturalistycznym. Chciałbym teraz przejść do podstawowych twierdzeń i faktów charakteryzujących rozwój i rozpad wyższych funkcji psychicznych. Najważniejsze dla samego ustawienia tego problemu jest — jak sądzę — właściwe zrozumienie natury tych wyższych funkcji. Mogłoby się wydawać, że rozważania nad tym problemem należy zacząć od klarownej definicji wyższych funkcji psychicznych i wskazania kryteriów ich odrębności od funkcji elementarnych. Sądzę jednak, że na wstępnym etapie poznania trudno chyba wymagać ścisłej definicji i można się ograniczyć do definicji empirycznej i heurystycznej. Wyższe funkcje psychiczne rozwinęły się jako wyższe formy czynności różne pod wieloma względami od elementarnych form odpowiedniej czynności. Można więc mówić o uwadze dowolnej w odróżnieniu od mimowolnej, o pamięci logicznej w odróżnieniu od mechanicznej, o wyobrażeniach ogólnych w odróżnieniu od jednostkowych, o wyobraźni twórczej w odróżnieniu od odtwórczej, o działaniu wolicjonalnym w odróżnieniu od mimowolnego lub o złożonych procesach emocjonalnych w odróżnieniu od prostych afektów. Przy wyjaśnianiu natury wyższych funkcji psychicznych oraz ich rozwoju i rozpadu główna rola przypada twierdzeniu, które staje• się zrozumiałe, jeśli zestawimy psychologię porównawczą z ogólną. Od dawna już istnieje w psychologii porównawczej — przedfiL^yszystkim dzięki pracom W. ;iWagnera — pojęcie ewolucji 492 liniach czystych i w liniach mieszanych. Badacze rozwoju różnych funkcji psychicznych w świecie zwierzęcym rozróżniać zaczęli dwa PrzyPadki pojawienia się nowej funkcji. Raz nowa funkcja wytwarza się w wyniku rozwoju w linii czystej — jako nowy instynkt lub jego odmiana, które pojawiają się na ogół bez zmiany uprzednio ukształtowanego systemu funkcji. Kiedy indziej zaś, gdy mówimy o rozwoju w liniach mieszanych, nie mamy na myśli pojawiania się czegoś nowego, lecz raczej zmianę struktury całego już ukształtowanego systemu psychicznego jednostki. Badania z zakresu psychologii porównawczej dowodzą, że głównym prawem ewolucji w świecie zwierzęcym jest zasada rozwoju psychicznego w liniach czystych. Rozwój w liniach mieszanych stanowi raczej wyjątek niż regułę i jest zjawiskiem rzadkim w świecie zwierzęcym. Zoopsychologowie, którzy o tym prawie zapomnieli, popełnili wiele błędów. Myli się np. Kohler, gdy przyznaje małpom antro-poidalny intelekt wraz z umiejętnością posługiwania się narzędziami. Badacz ten nie wziął pod uwagę, że choć pojedyncze operacje w wykonaniu człowieka i małpy mogą być uderzająco podobne, to porównanie całej struktury zachowania się zwierzęcia i jej miejsca w świadomości zwierzęcia ukazuje wyraźne różnice w sposobie posługiwania się narzędziami przez człowieka i przez małpę. Podkreślili to Koffka, Helb, Meyerson i inni autorzy, którzy poddali krytyce podstawowe tezy Kóhlera. Narzędzie istnieje dla zwierzęcia tylko w chwili wykonywania danej operacji; w oderwaniu od określonej sytuacji przestaje ono dla niego istnieć. Najbardziej skomplikowane formy jego zachowania się są rezultatem rozwoju funkcji „w liniach czystych". Jak wynika z badań nad człowiekiem i jego wyższymi funk cjami psychicznymi, sprawa świadomości ludzkiej i jej rozwoju przedstawia się wprost przeciwnie. Na pierwszym planie stoi w rozwoju jego wyższych funkcji nie tyle rozwój każdej z nioh z osobna („rozwój w linii czystej"), ile zmiana w związkach mię- dzyfunkcjonalnych, zmiana wzajemnych zależności dominujących w czynności psychicznej dziecka w poszczególnych okresach roz wojowych. Jtov. uak)j " s. ?bv. ^ Należy pamiętać, że.Jwiadong.p^ r^gyest sui^rozwoju po- gzczególnych funkcji,., lg(^prz,egj^^^da fun^jja rozwija się 493 w zależności od rozwoju całokształtu świadomości. Ten ostatni zaś proces polega na zmianie relacji między poszczególnymi częściami i rodzajami czynności, na zmianie relacji między całością i jej częściami. Zmiana związków i relacji międzyfunkcjo-nalnych występuje na plan pierwszy i pozwala zbliżyć się ku odpowiedzi na zasadnicze pytanie. Przytoczę jeden tylko przykład. Sięgając do danych z badań nad funkcjami psychicznymi małego dziecka między pierwszym i trzecim rokiem życia widzimy, że psychologia napotyka tu wiele trudności. Trudno np. porównać pamięć dziecka w tym wieku, jego myślenie i uwagę z pamięcią, myśleniem i uwagą dziecka starszego. Trudność tę powoduje fakt, że mamy do czynienia ze specyficznym systemem relacji funkcjonalnych, ze specyficznym systemem świadomości, w którym funkcją dominującą jest spostrzeganie, gdy tymczasem pozostałe funkcje działają tylko jako rezultat spostrzegania i poprzez nie. Któż nie wie, że pamięć dziecka w tym wieku manifestuje się przede wszystkim w rozpoznawaniu przedmiotów, gdyż dziecko przypomina sobie tylko w związku z czymś, co aktualnie spostrzega. Myślenie odbywa się u dziecka w tym wieku wyłącznie w akcie spostrzegania. Jego obiektem może być wyłącznie coś, co znajduje się w sferze objętej spostrzeganiem. Oderwanie się dziecka od spostrzeżenia wymaga wysiłku i jest niezwykle trudne. Jakie są więc istotne cechy myślenia dziecka w wieku od roku do lat trzech? Istotny jest tu nie tylko rozwój pamięci i myślenia, ale również fakt, że funkcje te są absolutnie niesamodzielne, niezróżnicowane, że zależą całkowicie od spostrzegania, funkcjonując wyłącznie w jego systemie. Badania dowodzą, że budowa wyższych funkcji psychicznych, to proces tworzenia systemów psychicznych. Inaczej mówiąc, w miarę rozwoju dziecka zmienia się wewnętrzna struktura całej jego świadomości, zmieniają się relacje między poszczególnymi funkcjami i relacje między poszczególnymi rodzajami czynności. Na tym gruncie powstają nowe systemy dynamiczne, które integrują całe grupy rodzajów czynności psychicznej dziecka oraz ich elementów. Jeśli prawdą jest, że w toku rozwoju dziecka zmieniają się stosunki między funkcjami, to w sam raz w procesie ich zmiany następuje ta właśnie integracja poszczególnych funkcji elementar- nych, która z kolei prowadzi do powstania w ich miejsce wyższych funkcji psychicznych. Stykamy sią tu z różnymi rodzajami czynności. Badania dowiodły, że wszystkie wyższe funkcje psychiczne — pamięć logiczna, uwaga dowolna, myślenie — mają wspólne podłoże psychiczne, tak że z takim samym prawem możemy mówić „dowolna" o pamięci i o uwadze. Moglibyśmy rów^ nież z tym samym prawem tę ostatnią nazywać nie dowolną, lecz logiczną. Jak wynika z badań, istnieje wysoka korelacja między pamięcią dowolną i uwagą dowolną. Trzeba też zaznaczyć, że stopień korelacji między wyższymi funkcjami psychicznymi jest wyższy niż stopień ich korelacji z odpowiednimi funkcjami niższymi. Wszystko to mówi o wspólnej naturze wyższych funkcji psychicznych o pewnej wspólnej drodze ich rozwoju. Praca poświęcona specjalnie rozwojowi pamięci dowolnej, wykonana kilka lat temu przez naszych pracowników A. N. Leontiewa i L. W. Zankowa, jak również badania dotyczące innych wyższych funkcji pokazały, że droga tworzenia określonych systemów psychicznych prowadzi właśnie przez integrację. Wszędzie występują szczególne systemy funkcjonalne, które nie są bezpośrednią kontynuacją ani rozwojem funkcji elementarnych, lecz stanowią pewną całość, w której te ostatnie są częścią składową. * Czołową rolę w kształtowaniu wyższych funkcji psychicznych odgrywa — co widać z badań — mowa i myślenie werbalne, czyli te niewątpliwie specyficzne dla człowieka funkcje, które, jak można sądzić, należą bezspornie do produktów historycznego rozwoju człowieka. Co wnosi ze sobą do świadomości dziecka pierwsze zrozumiane przez nie słowo? Waga tego pytania dla zrozumienia istoty rozwoju wyższych funkcji psychicznych jest, moim zdaniem, bardzo duża. Psychologia asocjacyjna wyobrażała sobie, że słowo jest związane ze znaczeniem w ten sam sposób, w jaki związane są ze sobą dwie rzeczy. Klasycy asocjacjonizmu mawiali, że słowo podobnie przypomina znaczenie, jak palto znajomego człowieka przypomina jego właściciela. Psychologia strukturalna również rozumiała związki między słowami na podobieństwo związków między rzeczami, lecz jako związki strukturalne, nie skoja- 495 494 rzeniowe. Słowo traktowano więc jako jedną z wielu struktur, która sama przez się nie wnosi do świadomości nowego modus operandi. Tymczasem historia rozwoju mowy, analiza jej funkcjonowania przy dobrze rozwiniętej świadomości i wreszcie dane kliniczne z patologii mowy świadczą o czymś innym, a mianowicie, że wraz ze słowem świadomość zyskuje nowy modus operandi, nowy sposób działania. Na czym polega ten nowy sposób? W swoim czasie na podstawie skromnych prac eksperymentalnych sformułowaliśmy wniosek, że najbardziej istotną cechą słowa od strony psychologicznej jest to, że słowo uogólnia, że nie oznacza jednostkowego przedmiotu, lecz ich grupę. Badania nad postacią wczesnych uogólnień dziecięcych lub słów dziecka pozwoliły sformułować wniosek, o którym można powiedzieć, ż& zaczyna być częścią współczesnej teorii mowy i myślenia. Chodzi o stwierdzenie, że u dziecka znaczenia słów rozwijają się. Zaczynając opanowywać mowę, dziecko uogólnia rzeczy w słowie ina-i czej niż dorosły. Wykryte przez nas szczeble rozwojowe znaczenia słowa u dziecka dowodzą istnienia różnych typów i sposobów; uogólniania. Wraz z uogólnieniem pojawia się w świadomości nowa zasada jej funkcjonowania. Myślę, że psychologowie są tu całkowicie zgodni co do tego, że drugim skokiem dialektycznym — jeśli za pierwszy uznać przejście od materii martwej do ożywionej — jest przejście od wrażenia do myślenia. Jeśli tak, to istnieją odrębne prawa myślenia, odmienne od tych, które rządzą wrażeniami. Jeśli tak, to świadomość, aczkolwiek jest zawsze odbiciem rzeczywistości, nie odbija jej zawsze tak samo, lecz na różne sposoby. Ten uogólniony sposób odbicia rzeczywistości jest właśnie — jak sądzę — specyficznie ludzkim sposobem myślenia. Sąd ten opieram na trzech grupach faktów. Oto pierwsza: Wiadomo powszechnie, że główną cechą świadomości ludzkiej jest jej charakter społeczny. Życie psychiczne nie jest zamkniętą mona-dą, bez wejścia i bez wyjścia. Wiadomo powszechnie, że dusze nie mogą się porozumiewać bezpośrednio, że do tego służy mowa, służą odpowiednie znaki. Ważne jest jednak, że porozumiewać się można za pomocą nie tylko zwykłych znaków, lecz również znaków uogólnionych. Dopóki znak nie jest uogólniony, dopóty ma znaczenie tylko dla mnie, ma znaczenie faktu jednostkowego. 496 Potwierdzają to dane opisane przez badacza amerykańskiego Eduarda Sapira. Chcę np. komuś zakomunikować, że jest mi zimno. Jak to zrobić? Mogę zacząć drżeć i ludzie zobaczą, że jest mi zimno. Mogę się postarać, aby innym też było zimno i w ten sposób dać do zrozumienia, że jest mi zimno. Charakterystyczną właściwością porozumiewania się ludzi jest jednak uogólnienie -i przekaz wiadomości słowem. Gdy powiadam „zimno", dokonuję' związanego z określonym doznaniem uogólnienia. Zagadnienie1 •• bezpośredniego związku porozumiewania się z uogólnieniem zasługuje, jak widać, na zupełnie wyjątkową uwagę. Po wielu badaniach psychologowie wysunęli problem (uczynił to w swoim czasie Piaget), jak dziecko rozumie inne dziecko, jak rozumie dorosłego i wreszcie, jak dzieci w różnym wieku wza jemnie się rozumieją. Problem ten pozostał jednak teoretycznie nie wyjaśniony. Zdołaliśmy ustalić, że głębia zrozumienia, jego adekwatność, sfera, w jakiej ono jest możliwe — słowem, proce sy uogólnienia — wykazują ścisłą i prawidłową zgodność z pozio mem rozwoju u dziecka umiejętności komunikowania się. Rozwój tych umiejętności oraz rozwój uogólnienia przebiega równocześ nie. Jest to pierwsza grupa faktów, które pozwalają sądzić, że uogólniony sposób odbicia rzeczywistości do czynności mózgu wnosi słowo, który to sąd stanowi odwrotną stronę tezy, że świa domość człowieka jest świadomością społeczną, kształtującą się w toku wzajemnej komunikacji. :'J" Druga grupa faktów zaczerpnięta jest z obserwacji w kn- nice. jT^s Podsumowanie danych o rozpadzie uogólnień, o zaburzeniach sensu mowy, pozwala stwierdzić, że ubytki w tym zakresie po ciągają za sobą mniejsze lub większe ubytki we wszystkich spe cyficznych stronach funkcji ludzkich. Wszystkie te funkcje dozna ją uszczerbku przy patologicznych zmianach w zakresie uogól nienia, w zakresie znaczenia słów; w dalszych rozważaniach na temat afazji postaram się pokazać konkretne przykłady tego ro dzaju. W jednym z ostatnich artykułów Monakow zwrócił uwagę na zaburzenia w uwadze dowolnej u chorego z afazją i wskazał następujący problem, nie rozwiązując go: dlaczego tego rodzaju wyższa funkcja psychiczna jak uwaga dowolna, nie związana na 32 — Wybrane prace psychologiczne 497 pozór z mową jako taką, we wszystkich przypadkach afazji ulega głębokiemu zaburzeniu. Dowód to związku między rozpadem uogólnienia i całokształtem funkcji psychicznych. Przechodzę do sprawy rozpadu wyższych funkcji psychicznych, którą chcę tu przedstawić w aspekcie problemu lokalizacji tych funkcji. Problem lokalizacji wyższych funkcji sprowadza się w swej istocie do problemu jednostek strukturalnych w czynności mózgu. Nie może być dla jego rozwiązania rzeczą obojętną, jaka ogólna koncepcja stanowi odskocznię dla udzielenia odpowiedzi na węzłowe pytania. Psychologia asocjacyjna głosiła koncepcję lokalizacji poszczególnych wyobrażeń w poszczególnych ośrodkach. Psychologia strukturalna odrzuciła ten pogląd. Wiadomo, że kierunek ten widział inaczej rozwiązanie problemu stosunków między funkcjami psychicznymi i mózgiem. Wszystko to przemawia za tym, że każda koncepcja psychologiczna wymaga postępu badań w dziedzinie problemu lokalizacji i z tego punktu widzenia dane eksperymentalne powinno się zestawiać z danymi szeroko rozumianej kliniki. Współczesnej teorii lokalizacji udało się rozwiązać tylko jedno ze stojących przed nią zadań. Dzięki usiłowaniom wyzbycia się dawnych fałszywych sądów i sięgnięciu w tym celu po zasadę strukturalną uzyskano tę tylko korzyść, że zdołano przezwyciężyć błędne poglądy na lokalizację. Poza tym typowe współczesne koncepcje lokalizacyjne nie wyszły poza tezę o istnieniu dwu momentów funkcjonalnych w pracy ośrodków mózgowych — tak zwanych funkcji specyficznych i niespecyficznych. Najbardziej klarownie wypadło to w koncepcji Lashleya. Zdaniem Lashleya, każda okolica kory pełni funkcję specyficzną. Swoją tezę oparł on na analizie zróżnicowanych struktur optycznych w korze mózgowej. Ale te same okolice pełnią również funkcje niespecyficzne i przy ich udziale kształtują się nie tylko nawyki wzrokowe, lecz również inne, które nie mają ze wzrokowymi nic wspólnego. Lashley formułuje na tej podstawie wniosek, że każdemu ośrodkowi przyporządkowane są dwie funkcje: specyficzna i niespecyficzna, związana z całą masą mózgową. 498 W odniesieniu do funkcji specyficznej autor ten twierdzi, że ośrodki są w tym zakresie niezastąpione. Przy poważnym uszkodzeniu jakiegoś ośrodka lub jego urazie następuje zanik jego i funkcji specyficznej. Natomiast w zakresie funkcji niespecyficznych każdy obszar ma inne ekwiwalentne w tym względzie obszary. Koncepcja Goldsteina o lokalizacji mózgowej ma analogiczne cechy i jest nawet treściowo bardziej precyzyjna. Zdaniem Goldsteina, określony ośrodek, którego zniszczenie prowadzi do klinicznych objawów wypadnięcia lub zaburzenia określonych funkcji, związany jest nie tylko z określoną funkcją, lecz również z tworzeniem dla niej określonego tła. Z chwilą gdy ośrodek ten ulega uszkodzeniu, reperkusje dla mózgu są duże nie tylko dlatego, że dany „ośrodek" związany jest z określoną „figurą" dynamiczną, lecz również dlatego, że zaburzeniu ulega tło — nieodzowny warunek utworzenia odpowiedniej „figury" — na skutek bowiem szkody poniesionej przez ośrodek szkodę ponosi również funkcja tła. Sposób widzenia, jaki prezentuje Goldstein — według którego każdy ośrodek pełni specyficzną funkcję „figury" i ogólną funkcję „tła" — stanowi bardziej subtelny pogląd, będący logiczną kontynuacją poglądu Lashleya o istnieniu specyficznej i niespecyficznej funkcji każdego ośrodka. Analiza teoretyczna tych koncepcji wykazuje, jak mi się wydaje, że teoria dwoistej funkcji każdego ośrodka mózgowego stanowi połączenie dwu dawniej już przyjmowanych punktów widzenia. Z jednej strony, wracamy do koncepcji o wyspecjalizowanych ośrodkach — przyznajemy bowiem, że określonego rodzaju struktury są zlokalizowane w określonych ośrodkach. Z drugiej zaś strony, funkcje ośrodków rozumiane są jako dyfuzyjne, równoważne w tym sensie, że „tło" dynamiczne, w którego tworzeniu dany ośrodek uczestniczy, jest zlokalizowane w mózgu jako całości. Tak więc mamy tu połączenie dawnej koncepcji lokalizacyjnej z przeciwstawną jej — antylokalizacyjną. Ich połączenie nie oznacza jednak rozstrzygnięcia problemu. Taka koncepcja, jeśli spojrzeć w jej świetle na zagadnienie lokalizacji, prowadzi do twierdzeń analogicznych do tych, które głosi psychologia genetyczna posługująca się wyłącznie zasadą strukturalną. Łatwo tego 499 32* dowieść na przykładzie badań samego Goldsteina i innych klinicystów stosujących tę samą zasadę. Badając afazję amnezyjną, Goldstein stwierdza, że głównym w niej niedostatkiem jest niedostatek myślenia kategorialnego. Gdy jednak próbuje ustalić mechanizm powodujący zaburzenie tego rodzaju myślenia, dochodzi ponownie do „figury" i „tła". Okazuje się, że myślenie kategorial-ne ucierpiało akurat tyle, ile ucierpiała podstawowa funkcja mózgu — tworzenie „figury" i „tła". Tworzenie „figury" i „tła" jest jednak wspólne wszystkim funkcjom. Goldsteinowi nie pozostaje już nic innego, jak podnieść tę zasadę do rangi prawa ogólnego. Jego stanowisko jest podobne do słusznie skrytykowanego stanowiska Wernickego. Wernicke lansował pogląd, że struktura funkcji psychicznych, jeśli chodzi o ich związek z mózgiem, jest taka sama jak funkcji niepsychicznych, i wniosek ten należy, zdaniem Goldsteina, utrzymać. W swej koncepcji lokalizacyjnej Goldstein opiera się na przesłance, że zasada „figury" i „tła" obowiązuje jednakowo w każdej czynności ośrodkowego układu nerwowego, że przy zaburzeniu odruchu kolanowego ujawnia się tak samo jak przy zaburzeniu myślenia kategorialnego. Inaczej mówiąc, zasadą tą należy objąć zarówno elementarne, jak i wyższe formy czynności. Powstaje w ten sposób jeden system, który pozwala interpretować i wyjaśniać dowolnie każde uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, takie np. jak: rozstrój wrażliwości, rozstrój ośrodków ruchowych, ogólne obniżenie świadomości, zaburzenia myślenia kategorialnego itp. Stosunek między „figurą" a „tłem" staje się ogólną zasadą objaśniającą, którą z równym powodzeniem można stosować do problemu przebiegu procesów psychicznych co i do problemu ich lokalizacji. Wyższe funkcje psychiczne stają się podobne do elementarnych nie tylko — jak się okazuje — pod względem budowy, lecz również pod względem lokalizacji w korze mózgowej, przy tym z punktu widzenia tego ostatniego kryterium wyższe funkcje psychiczne nie różnią się nawet od funkcji niepsychicznych. Sądzę, że wszystkie te trudności płyną z braku należytej analizy psychologicznej wyższych funkcji psychicznych. Próby takiej analizy podjęte przez psychologię strukturalną przyniosły w rezultacie ogólną zasadę struktury, która w równej mierze dotyczy niższych i wyższych funkcji psychicznych i znajduje jednakowe 500 do nich zastosowanie. Dowodzi to, że różnego rodzaju zaburzenia też są w istocie rzeczy jednakowe. Sądzę, że słabość tej analizy psychologicznej wpędziła w ślepą uliczką nawet wybitnych badaczy. Jedni z nich staczają się do czystego spirytualizmu, inni — do wulgarnego naturalizmu. Przykłady tego można znaleźć w pracach Van Woerkoma, Heada i innych. Wielu z tych badaczy wskutek takiego właśnie fałszywego stanowiska zaczyna powtarzać twierdzenia Bergsona, przyjmując, że mózg jest narzędziem, za pomocą którego ujawnia się duch, i popadają w ostry konflikt z naukowym materialistycznym ujęciem problemu. Sądzę, że dla problemu rozwoju psychicznego niewystarczająca jest zarówno ogólna zasada struktury, poza którą należy wyjść, jak i twierdzenie o „całościowym" charakterze życia psychicznego, twierdzenie, które stosowane w jednakowej mierze do pająka i do człowieka, znalazło również zastosowanie do teorii lokalizacji. Sądzę, że ogromne materiały, jakimi rozporządza się dzięki bar-daniom klinicznym, pozwalają klinicystom i psychologom sformułować dwie tezy, które odbiegają w sposób zasadniczy od współczesnej koncepcji lokalizacji. Po pierwsze, jestem głęboko przekonany o specyficznym charakterze szeregu struktur mózgowych i istnieniu specyficznego stosunku między wyższymi funkcjami psychicznymi i szeregiem systemów kory mózgowej — a teza ta skierowana jest przeciwko koncepcji Lashleya i Goldsteina. Po drugie, nie mogę się zgodzić z poglądem, że niespecyficzna funkcja każdego ośrodka jest ekwiwalentna dla wszystkich odcinków kory mózgowej. Zreferowana wyżej koncepcja budowy wyższych funkcji psychicznych wyklucza pogląd, że organizacja czynności naszej kory jest homo-genna i równoważna, że wyłącznie wielkość masy stanowi o charakterze i stopniu naruszenia wyższego procesu psychicznego. Nie mogąc tu naświetlić choćby tylko pobieżnie całego tego problemu^ poświęcę nieco uwagi przynajmniej jednej jego stronie, szczególnie, moim zdaniem, doniosłej. i Mam na myśli sytuację, jaka ukształtowała się w ciągu wieloletnich badań nad dziećmi z uszkodzeniami mózgu ora2 badań naĄ Odpowiednimi zaburzeniami u dorosłych. ,, --A j W-; badaniach ;nad, dzieckiemi dorosłym^określonymi uszkch 501 l dzeniami mózgu rzuca się w oczy, że szkoda wyrządzana przez te uszkodzenia w wieku dziecięcym wygląda inaczej, daje inne skutki niż uszkodzenia tej samej okolicy dojrzałego rozwiniętego mózgu. Sięgnę do nader prostego przykładu z dziedziny agnozji, z którą miałem ostatnio do czynienia. Jak wiadomo, agnozja optyczna u dorosłych — jak to miało miejsce w przypadkach opisanych przez Petzla i Goldsteina — polega na tym, że u pacjentów poszkodowana jest w określony sposób jedna funkcja: funkcja rozpoznawania przedmiotów. Pacjent widzi dobrze, ale nie wie, jaki przedmiot ma przed oczyma, i skazany jest na zgadywanie. Nie wie np., czy ma przed oczyma monetę czy zegarek, czasem mówi, że to moneta, kiedy indziej, że to jest zegarek; 40% jego sądów bywa słusznych, a 60°/o fałszywych. U dziecka z wrodzoną agnozja również dotknięta zaburzeniem jest przede wszystkim funkcja rozpoznawania przedmiotów i takie dziecko nie poznaje tego samego przedmiotu, gdy ogląda go w różnych sytuacjach. Skutki jednak, jeśli się nimi zainteresujemy, są w obu przypadkach biegunowo przeciwne. Co się dzieje u chorego z agnozja? Obecni tu klinicyści potwierdzą na pewno, że u takich pacjentów zaatakowana została bezpośrednio i w ostrej formie funkcja spostrzegania przedmiotowego, a tym samym funkcja sfery wzrokowej. Mówiąc mało precyzyjnie — przy uszkodzeniu sfery wzrokowej poszkodowana jest sfera wzrokowa, cierpią funkcje spostrzegania wzrokowego. Na to kładł nacisk Goldstein, o tym mówił Petzl. Każdy, kto miał kontakt z agnostykami, mógł się przekonać o słuszności tego stwierdzenia. A czy ucierpiały również wyższe pojęcia? Czy taki pacjent może rozmawiać o przedmiotach, których nie rozpoznaje? Odpowiedź brzmi: tak, pacjent zachowuje taką umiejętność. Klinicyści mogą potwierdzić, że pojęcia o przedmiotach nie ulegają w takich wypadkach" zaburzeniu. Badając te pojęcia u agnostyków mogłem stwierdzić, że pozostały w znacznej mierze w dawnym stanie. Pojęcia zachowane są w znacznie większym stopniu niż spostrzeżenia, i jeśli nie wystąpi demencja, pojęcia o przedmiotach mogą posłużyć choremu za podstawowy środek kompensacji defektu. Agnostyk, który nie poznaje, że ma przed sobą zegarek, ucieka się do bardziej złożonych mechanizmów. Zachowuje się jak detek- 502 tyw, na podstawie pewnych oznak zaczyna snuć domysły i wykonawszy skomplikowaną pracą dochodzi w końcu do wniosku, że jest to zegarek. Wystarczy powołać się na Goldsteina, który donosi, że taki chory może panować nad spostrzeganiem o tyle, że np. przesuwając wzrok po czterech bokach figury rozpoznaje w niej kwadrat. Jeden z chorych poruszał się po Berlinie i pracował w ciągu 15 lat, zachowując wszystkie niezbędne w codziennym życiu sprawności praktyczne, takie jak poruszanie się po ulicy, korzystanie z tramwaju, określanie, którędy powinno się iść pod określony adres, itd. Było to możliwe wyłącznie dzięki temu, że zachował umiejętność interpretacji cech, co pozwalało mu określić numer tramwaju, najkrótszą drogę itp. U dorosłych agnostyków występuje z reguły zaburzenie funkcji ośrodków wzrokowych stojących w hierarchii niżej niż ośrodek uszkodzony, przy zachowaniu ośrodków hierarchicznie od tego ostatniego wyższych, które właśnie w przypadkach agnozji przejmują funkcję kompensacji. U pacjentów młodocianych natomiast rzecz ma się z gruntu inaczej. Spotyka się dzieci z wrodzoną afazją sensoryczną lub mo-toryczną, ale nie notowano dotychczas przypadków wrodzonej agnozji u dzieci. Dopiero, kiedy nauczyliśmy się rozpoznawać agnoz-je., wyjaśniło się, że takie przypadki nie należą wcale do rzadkości. Dlaczego u dzieci nie rozpoznawano tej choroby? Dlatego, że dziecko z agnozja wrodzoną pozostaje prawie zawsze idiotą. Ono nie tylko ma niedostatki widzenia, lecz prawie zawsze występuje u niego niedorozwój mowy, mimo że z reguły dziecko takie dysponuje normalnymi warunkami sensomotorycznymi do jej rozwoju. Jeśli zwrócić na to uwagę, łatwo można dostrzec następującą prawidłowość. U dorosłego człowieka przy uszkodzeniu jakiegoś odcinka lub jakiegoś ośrodka mowy hierarchicznie niższy ośrodek cierpi poważniej niż wyższy. Przy agnozji u dorosłego proste widzenie ulega większemu zaburzeniu niż myślowe pojęcia o przedmiotach. Natomiast przy uszkodzeniu analogicznego ośrodka u dziecka cierpi bardziej ośrodek wyższy aniżeli niższy. Wzajemna zależność między ośrodkami jest więc w obu tych wypadkach biegunowo przeciwna. Wszystko to można wyjaśnić również z teoretycznego punktu widzenia. Trudno oczekiwać innych relacji niż te, które obserwu- 503 jemy. Wiadomo, że istnieje prawo przechodzenia' f uiikcji w górę. Wiadomo, że u dziecka w pierwszych miesiącach życia obserwujemy samodzielne funkcjonowanie takich ośrodków, które u człowieka dorosłego funkcjonują samodzielnie tylko w stanie patologicznym. Przechodzenie funkcji w górę oznacza, że istnieje określona zależność ośrodka niższego od wyższego. U dziecka mowa nie może się rozwinąć bez rozwoju spostrzegania, gdyż normalne funkcjonowanie spostrzegania stanowi przesłankę normalnego rozwoju wyższych systemów. Powołam się na zagadnienie, którym się zawsze interesowa łem, a mianowicie: czy istnieje wrodzona ślepota korowa? Istnieje głuchota korowa. Istnieją aleksja i agnozja. Czy na podstawie teo rii prawdopodobieństwa można przypuścić, że nie było przypad ków płodowego niedorozwoju ośrodków wzrokowych? W znanej mi literaturze na ten temat znalazłem tylko jedną uwagę, że ślep cy z wrodzoną ślepotą korową są zazwyczaj idiotami. Uszkodzenie u człowieka dorosłego płatów potylicznych, uszkodzenie ośrodków wzrokowych, prowadzi tylko do „ślepoty duchowej". Goldstein, który poświęcił specjalne prace badawcze wyjaśnieniu skutków uszkodzenia płatów potylicznych u dorosłych, stwierdził, że uszko dzenie ich i uszkodzenie płatów ciemieniowych w małym stopniu zaburza wyższe funkcje psychiczne — myślenie i mowę. Kto nie widział ślepoty korowej, takiej, jaką opisuje np. Petzl i inni, to jest elementarnego uszkodzenia, przy którym zachowane są funk cje wyższe? Cierpi w takich przypadkach wyłącznie ośrodek niż szy. Uszkodzenie korowej strefy wzrokowej u dorosłego jest lekkim uszkodzeniem. To samo jednak uszkodzenie czyni z ma łego dziecka na całe życie idiotę. Dziwna rzecz: dziecko z korową ślepotą pozostaje na zawsze idiotą, a dorosły z taką samą ślepotą zachowuje niemal zawsze swoje wyższe funkcje. Sądzę, że fakt ten tłumaczy się wymienionymi wyżej stosunkami zależności. Jak to opisał Goldstein, specyficzne uszkodzenie spostrzegania wzro kowego znajduje u dorosłego swe odbicie w innych funkcjach, ale tylko pod jednym określonym względem, a mianowicie w tworze niu struktur symultannych. Wszystko inne pozostaje bez zmian. Dlatego to pacjent Goldsteina percypuje kwadrat tak samo, jak ludzie bez 'tego upośledzenia percypują skomplikowany x ^' • -••••• •••••'• 504 Wyobraźmy sobie teraz dziecko, u którego nie może powstać żadna symultanna struktura. Będzie to człowiek, który nie potrafi ustalić stosunków przestrzennych. Dziecko takie niechybnie zostanie idiotą. Mógłbym przytoczyć wiele danych z dziedziny innych defektów, sądzę jednak, że pozostały czas powinienem poświęcić na wnioski z powyższych rozważań. Czy wszystko, co referowałem, ma jakiś związek z teorią o dwu funkcjach ośrodków? Sądzę, że tak i że jest to związek bezpośred ni. Okazuje się, że uszkodzenie stref centralnych powoduje zabu rzenie nie tylko funkcji specyficznych, lecz także funkcji niespe cyficznych, związanych pośrednio z danymi strefami. Powstaje pytanie, czy funkcje specyficzne i niespecyficzne ponoszą jedna^ kowy uszczerbek przy uszkodzeniu jakiegoś ośrodka? Otóż u dziec ka z wrodzoną ślepotą korową i u dorosłego z nabytą ślepotą ko rową funkcje specyficzne ulegają zaburzeniu w takim samym stopniu, ale w zupełnie różnym stopniu zostają zakłócone funkcje niespecyficzne. W każdym razie w procesie rozwoju i rozpadu mogą występować odmienne zjawiska w stosunkach między ośrod kami oraz odmienne dalsze skutki uszkodzeń. Fakty te każą, rzecz jasna, wykluczyć pogląd, że każdy ośrodek łączy z innymi wyłącz^ nie związek niespecyficzny i że uszkodzenie określonego ośrodka nie znajduje odpowiedniego odbicia w stosunkach z innymi ośrod-t karni. Widzimy, że stosunek takiego uszkodzenia do innych ośrod-i ków jest specyficzny, że ten stosunek kształtuje się w toku roz-, woju i że właśnie dlatego zaburzenia wywołane uszkodzeniem odpowiedniego ośrodka mogą być różnego charakteru. Z faktów tych wynika również w sposób oczywisty, że koncepcja o stałych funkcjach specyficznych każdego ośrodka nie może się ostać. Gdy by każdy ośrodek samodzielnie pełnił określone funkcje i gdyby każda wyższa funkcja psychiczna nie wymagała skomplikowane go, zróżnicowanego i zespołowego działania całego systemu ośrod ków, to przy uszkodzeniu jednego z nich nie mogłyby ucierpieć w określony specyficzny sposób wszystkie pozostałe i zawsze by łoby tak, że przy dotknięciu chorobą określonych ośrodkówfwszyt- stkie ucierpiałyby: jednakowo. v6ic{0 ^ni^o'.. ;d v •'•'> ... Resztę czasu pragnę poświjąęj^iS^fef^^r zakończeni^ ±. o,;;,5ądzę, że probjLera lokalizacifopp^lfysfe-gdyby w swojej szero- 505 kie łożysko wszystko, co dotyczy zarówno rozwoju, jak i rozpadu wyższych funkcji psychicznych. W związku z tym powstaje możliwość sformułowania problemu o dużej doniosłości — problemu lokalizacji chronogennej. Problemu tego, poruszonego w swoim czasie przez Monakowa, nie można rozwiązać w taki sposób, jak on to zrobił, z tej choćby przyczyny, że w ostatnich swoich pracach badacz ten przeszedł całkowicie na błędne pozycje, uznając instynkty za podstawę wszystkich czynności psychicznych, w tym także wyższych funkcji psychicznych. Dla niego agnozja jest chorobą instynktu. Już z tego widać, że ta interpretacja problemu wyższych funkcji nie czyni zadość ani wymaganiu stworzenia systemu adekwatnej analizy uszkodzonej funkcji, ani postulatowi rozwiązania problemu lokalizacji wyższych funkcji psychicznych w nowych okolicach mózgu. Słuszna jest jednak myśl Monakowa, że lokalizację wyższych funkcji psychicznych należy traktować wyłącznie jako chronogenną, jako rezultat rozwoju historycznego, że stosunki charakterystyczne dla poszczególnych części mózgu kształtują się w toku rozwoju, a gdy nabiorą określonego kształtu, funkcjonują w czasie i to wyklucza możliwość wiązania złożonego procesu z jednym tylko odcinkiem. Myśl tę należy, jak sądzę, uzupełnić. Wiele przemawia za przypuszczeniem, że mózgiem ludzkim rządzą nowe zasady lokalizacyjne, nowe w porównaniu z mózgiem zwierzęcym. Fałszywe jest twierdzenie Lash-leya, że organizacja czynności psychicznej jest u szczura w zasadzie taka sama jak organizacja wyższych funkcji psychicznych u człowieka. Nie wolno przypuszczać, że powstanie funkcji specyficznie ludzkich jest po prostu powiększeniem liczby tych, które istniały w mózgu, jeszcze nim stał się mózgiem ludzkim. Nie wolno myśleć, że pod względem lokalizacji i złożoności powiązań z różnymi odcinkami mózgu nowe funkcje mają taką samą budowę oraz organizację całości i części jak np. funkcja odruchu kolanowego. Dlatego wydaje się uzasadnioną nadzieja, że owocnym obszarem badań jest właśnie dziedzina tych specyficznych, bardzo złożonych stosunków dynamicznych, które pozwalają stworzyć chociażby bardzo nieprecyzyjny obraz rzeczywistej złożoności i swoistości wyższych funkcji psychicznych. Fakt, że nie stać nas jeszcze na ostateczne rozstrzygnięcie, nie powinien nas napełniać 506 wstydem, ponieważ jest to problem niezwykle skomplikowany. Niemniej jednak zebrany już bogaty materiał, liczne stwierdzone zależności i cytowane tu przykłady, których liczbę można by znacznie powiększyć, ukazują kierunek, w jakim powinny iść wy-- . -u„j„„7r,,0 -yj każdym razie owocne wydaje mi się przypu- ~" zasady lokalizacyj- rządem świadomości ludzkie]. moldoią ol tesj, śewsinoą . -osbioiwte snsoil JahoJem Y^§od śuj; Ynsid9s jlsnbsj; jgi Yd jsnśom pdsoil rio^iółjf ,YbsfjfYslcl u^ snBwo;hjo i iośonśgles ar; óai Ynn'wocl niidfij; w .^sauisij! piusBjJu .ó^ss^siwog oinsocn:-; pig im sj^bYW snoowo sisBi m\fbśBjl W .ss 9won g[9inłai mijhbjjf ugsóm w .mYr>r:\i9iws jjgsórn w jleid rio^ióW ,9n -ar; i.ala pia fgóm jsj/siwoiso ;< i sś ,TjfiwB7qg Yk?gfis swon sT .raijfsbul ioao.mobfiiwa mabesi II. PSYCHOLOGIA A NAUKA O LOKALIZACJI FUNKCJI PSYCHICZNYCH ' 1. Dowodem, że psychologiczne podejście do problemu lokalizacji jest uzasadnione i owocne, może być fakt, że poglądy psychologiczne, jakie w danej epoce dominowały, wywierały zawsze duży wpływ na tworzące się teorie lokalizacji funkcji psychicznych (np. psychologia asocjacyjna i atomistyczna teoria lokalizacji, psychologia strukturalna i tendencja współczesnych uczonych do integracyjnego traktowania lokalizacji). Problem lokalizacji jest w istocie problemem stosunku jednostek strukturalnych do funkcjonalnych w pracy mózgu. Dlatego też zagadnienie, co się lokalizuje, nie może być obojętne przy udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jaki ta lokalizacja ma charakter. 2. Najbardziej postępowym, współczesnym koncepcjom lokalizacji udało się przezwyciężyć główne braki koncepcji klasycznej, ale nie udało się im rozwiązać samego problemu w sposób zadowalający. Główną tego przyczyną stała się słabość psychologicznej analizy lokalizowanych funkcji stosowanej w postaci analizy strukturalnej. Co prawda uczyniono wielki krok naprzód w zakresie histologii, cytoarchitektoniki mózgu i badań klinicznych, ale nie wyzyskano wszystkich możliwości, jakie te osiągnięcia zapewniały, ponieważ zabrakło adekwatnej analizy psychologicznej, dostosowanej do złożoności problemu. Najwyraźniej uwydatniło się to w zakresie problemu lokalizacji obejmującej specyficznie ludzkie okolice mózgu. Większość współczesnych ba- 1 Tezy referatu wygłoszonego w czerwcu 1934 r. na I Ukraińskim Zjeździe Psychoneurologów. 508 daczy jest świadoma niedoskonałości stanowiska antylokalizacyj-" nego i zdaje sobie sprawę, jak dalece niewystarczająca jest formuła „mózg jako całość". Stosowana jednak przez nich zazwyczaj analiza funkcjonalna, oparta na zasadach psychologii strukturalnej, okazała się równie bezradna, gdy trzeba było zbudować koncepcję wychodzącą poza powyższą formułę, choć była płodna i cenna w swym usiłowaniu zadośćuczynienia pierwszej, krytycznej połowie wymagań stawianych nowym teoriom (przezwyciężenie koncepcji atomistycznej). Psychologia strukturalna, na której opierają się najnowsze teorie, jak wynika z ich istoty, nie pozwala pójść dalej poza przyporządkowanie każdemu ośrodkowi mózgowemu dwóch funkcji. Jedna — specyficzna — wiąże się z jakimś określonym rodzajem czynności; druga — niespecyficzna — dotyczy jakiejkolwiek innej czynności świadomości (teoria „figury i tła" — Goldsteina; teoria specyficznej i niespecyficznej funkcji sfery wzrokowej kory — Lashleya). Koncepcja ta jednoczy w gruncie rzeczy stary klasyczny pogląd, że istnieje ścisła odpowiedniość między jednostkami strukturalnymi i funkcjonalnymi oraz że poszczególne oko-' lice mózgu są wyspecjalizowane w ściśle określonych funkcjach (teoria specyficznych funkcji ośrodków), z nowym poglądem, odrzucającym wymienioną odpowiedniość i funkcjonalną specjali--zację poszczególnych odcinków kory, a uznającym delokalizacje^ i formułę: „mózg jako całość" (koncepcja niespecyficznych funkcji, ośrodków równowartościowych względem danej funkcji). Obie koncepcje — jak widzimy — nie przemogły skrajności1 obu teorii lokalizacji, tylko mechanicznie je połączyły, dziedzicząc błędy po obu, po starej, wąskolokalizacyjnej, i nowej — an-tylokalizacyjnej. Szczególnie dobitny tego wyraz znajdujemy w problemie lokalizacji wyższych funkcji psychicznych, związanych ze specyficznie ludzkimi strefami mózgu (płaty czołowe i ciemieniowe). Siła faktów zmusiła tu badaczy do rozszerzenia aparatury pojęciowej psychologii strukturalnej i do wprowadzenia nowych pojęć psychologicznych (Goldsteinowska koncepcja myślenia kategorialnego, koncepcja funkcji symbolicznej Heada, próba kategoryzacji spostrzeżeń Petzla a także inne). Te nowe pojęcia psychologiczne są jednak znowu sprowadzane przez autorów do podstawowych i elementarnych funkcji, struk- 509 turalnych (u Goldsteina — „podstawowa funkcja mózgu", u Petz-la — strukturalizacja) lub przekształcane w kategorie pierwotne, metafizyczne (Head). W ten to sposób teorie lokalizacji funkcji specyficznie ludzkich, obracając się w błędnym kole psychologii strukturalnej, oscylują między dwoma biegunami — między skrajnym naturalizmem i skrajnym spirytualizmem. 3. Z punktu widzenia potrzeb nauki o lokalizacji najodpowiedniejszym systemem analizy psychologicznej jest, moim zdaniem, analiza oparta na historycznej teorii wyższych funkcji psychicznych, u podstaw której leży teza, że świadomość człowieka ma budowę systemową i treściową. Koncepcja ta przyznaje czołowe znaczenie trzem momentom: a) zmienności związków i stosunków międzyfunkcjonalnych, b) tworzeniu złożonych systemów dynamicznych, integrujących szereg funkcji elementarnych, c) uogólnionemu odbiciu rzeczywistości w świadomości. Są to z punktu widzenia proponowanej przez nas teorii najbardziej istotne, najważniejsze i ściśle z sobą powiązane cechy świadomości ludzkiej, a stwierdzenie to jest wyrazem uznawania prawa, że skokiem dialektycznym jest nie tylko przejście od materii nieożywionej do wrażenia, lecz także przejście od wrażenia do myślenia. Teorię naszą stosowaliśmy od wielu lat w charakterze hipotezy roboczej przy badaniu różnych problemów psychologii klinicznej, co pozwoliło sformułować trzy główne wnioski dotyczące lokalizacji. Wnioski te można z kolei traktować jako hipotezy robocze, które dobrze tłumaczą najważniejsze ze znanych faktów klinicznych i są przydatne do prowadzenia prac eksperymentalnych. 4. pierwszy wniosek dotyczy zagadnienia funkcji całości i części w czynności mózgu. Analiza zaburzeń przy afazji, agnozji i apraksji każe stwierdzić nieprzydatność proponowanych przez Goldsteina i Lashleya rozwiązań tego zagadnienia. Przyznanie każdemu ośrodkowi podwójnej funkcji (specyficznej i niespecyficznej) nie pozwala jeszcze adekwatnie wyjaśnić całej złożoności faktów eksperymentalnych ujawnionych przy badaniu wyżej wymienionych zaburzeń. Badania dyktują konieczność przeciwnego w pewnym sensie rozstrzygnięcia. Wykazują bowiem, że po pierwsze, żadna funkcja specyficzna nie bywa związana z czynnością jednego tylko ośrodka, lecz jest zawsze owocem zintegrowanej sto czynności rozmaitych ośrodków, wyraźnie zróżnicowanych i hie-; rarchicznie ze sobą związanych; po drugie, że funkcja mózgu jako całości, której zadaniem jest tworzenie „tła", również nie składa się z nierozczłonkowanej, funkcjonalnie jednorodnej sumy czynności wszystkich pozostałych ośrodków, lecz stanowi także owoc zintegrowanej czynności rozczłonkowanych, zróżnicowanych i znowu hierarchicznie powiązanych funkcji poszczególnych odcinków mózgowych, które nie uczestniczą bezpośrednio w tworzeniu „figury". Tak więc ani funkcja całości, ani funkcja części nie reprezentują w czynności mózgu prostej, jednorodnej, nierozczłonkowanej funkcji, wykonywanej w pierwszym przypadku przez ho-mogenny od strony funkcjonalnej mózg jako całość, a w drugim — przez również homogenny, ale wyspecjalizowany ośrodek mózgu. Zarówno w funkcji całości, jak w funkcji części dostrzegamy rozczłonkowanie i jedność, zintegrowaną czynność ośrodków, a jednocześnie ich funkcjonalne zróżnicowanie. Zróżnicowanie i integracja nie tylko się wzajemnie nie wykluczają, lecz raczej l przeciwnie — wzajemnie warunkują swe istnienie i biegną pod l określonym względem równolegle. Najistotniejsze jest przy tym to, że dla różnych funkcji należy zakładać różną budowę stosunków międzyośrodkowych. W każdym razie można uważać za fakt ustalony, że stosunki między funkcją całości a funkcją części bywają z gruntu odmienne, gdy „figurę" reprezentują w czynności mózgu wyższe funkcje psychiczne, a „tło" — niższe, niż wtedy, gdy rzecz ma się przeciwnie i „figurę" reprezentują niższe funkcje, a tło — wyższe. Przedstawione tu właściwości struktury stosunków międzyośrodkowych przy różnych formach funkcjonowania świadomości pozwalają dać hipotetyczne wyjaśnienie takich zjawisk jak zautomatyzowany i zdezautomatyzowany przebieg jakiegoś procesu, jak wykonywanie tej samej funkcji na różnym poziomie itp. 5. Badania eksperymentalne, które dostarczyły materiału do powyższych uogólnień, pozwoliły sformułować następujące dwie tezy: 1) Przy jakimkolwiek porażeniu ogniskowym (afazja, agnozja, apraksja) wszystkie pozostałe funkcje nie związane bezpośrednio z uszkodzonym odcinkiem cierpią na tym w specyficzny sposób. Przy tym nie wykazują równomiernego obniżenia poziomu, jak 511 by należało oczekiwać zgodnie z teorią ekwipotencjalności, według której różne odcinki mózgu są równowartościowe w sensie ich funkcji niespecyficznych. 2) Przy różnej lokalizacji porażenia — jedna i ta sama funkcja nie związana z porażonym odcinkiem również cierpi w sposób zupełnie swoisty i specyficzny. Natomiast przy różnej lokalizacji ogniska ta sama funkcja nie ujawnia jednakowego obniżenia lub zaburzenia, czego również należałoby oczekiwać zgodnie z teorią równowartości różnych odcinków mózgu biorących udział w tworzeniu „tła". Obie te tezy każą wyciągnąć wniosek, że funkcja całości ma organizację i budowę czynności integracyjnej, u której podstaw leżą skomplikowane, zróżnicowane i hierarchicznie połączone dy namiczne stosunki między ośrodkami. 3 Inna grupa prac eksperymentalnych pozwoliła ustalić, co na~t stępuje: 1) Przy porażeniu jakiegokolwiek odcinka mózgu powiązanego z jedną tylko cząstkową stroną (np. sensoryczną, motoryczną, pamięciową) jakiejś złożonej funkcji (np. mowy) ta ostatnia cierpi przez to porażenie zawsze jako całość, aczkolwiek nierównomier nie w poszczególnych swoich częściach. Jak widać, taki złożony; system psychiczny nie może normalnie funkcjonować jako suma; funkcji wyspecjalizowanych odcinków, lecz funkcjonuje jako jed^ nolity system ośrodków, które biorą udział w tworzeniu każdej, z poszczególnych stron danej funkcji. 3 2) Każda funkcja złożona, nie będąc związana bezpośrednio, z danym odcinkiem, cierpi przy jego porażeniu wyjątkowo specy-, ficznie nie tylko w miarę obniżenia „tła", lecz i jako „figura". przy porażeniu odcinka ściśle z nią związanego pod względem, funkcjonalnym. Dowodzi to ponownie, że jakikolwiek złożony system może normalnie funkcjonować tylko wówczas, jeśli mu to zapewni zintegrowana czynność określonego systemu ośrodków, systemu obejmującego nie tylko ośrodki bezpośrednio związane z taką czy inną stroną danego systemu psychicznego, lecz również; inne ośrodki. Obie te tezy pozwalają stwierdzić, że funkcja części, podobnie jak funkcja całości, ma budowę czynności integracyjnej, u której podstaw leżą skomplikowane stosunki między ośrodkami.^, /j m 6. Stwierdzając duże osiągnięcia analizy strukturalno-lokaliza-cyjnej, której udało się wyodrębnić i zbadać złożone stosunki hierarchiczne między ośrodkami, należy podkreślić zarazem, że analiza funkcjonalna nawet w ręku czołowych badaczy poprzestawała dotychczas na stosowaniu wobec czynności zarówno wyższych, jak i niższych ośrodków tych samych hierarchicznie nie rozczłonkowanych pojęć funkcjonalnych. Badacze ci rozpatrują zaburzenia ośrodków funkcjonalnie wyższych (np. szeroka sfera wzrokowa u Petzla) z punktu widzenia psychologii funkcjonowania ośrodków niższych (wąska sfera wzrokowa). Psychologia strukturalna, do której nawiązują ci badacze, jak wynika z istoty przyjętych przez ten kierunek zasad, nie jest w stanie dać adekwatnego i pełnego obrazu tych złożonych stosunków hierarchicznych między ośrodkami. Wskutek tego badacze ci nie mogą wyjść poza granice analizy opisowej i zmuszeni są sprowadzać specyficzne funkcje wyższych ośrodków względem niższych do hamowania i pobudzania, ignorując przy tym wszystko, co specyficzne i nowe, czyli to, co wnosi z sobą do pracy mózgu funkcja każdego wyższego ośrodka. Ich zdaniem, ośrodki te mogą hamować i zwiększać wrażliwość ośrodków niższych, lecz nie mogą wnieść niczego nowego do czynności mózgu. Nasze badania skłaniają do przeciwnego przypuszczenia, mianowicie, że specjalne funkcje każdego systemu międzyośrodkowego polegają przede wszystkim na zapewnieniu nowej formy czynności, czynności produktywnej, a nie tylko zdolnej do hamowania lub pobudzania czynności ośrodków niższych. Istotą specyficznej funkcji każdego wyższego ośrodka jest stworzenie nowego modus operandi świadomości. 7. Drugi uzyskany w naszych badaniach ogólny wniosek teoretyczny dotyczy zagadnienia relacji między jednostkami strukturalnymi i funkcjonalnymi przy zaburzeniach rozwoju dziecka w związku z jakimkolwiek defektem mózgu oraz przy rozpadzie jakichś systemów psychicznych skutkiem analogicznego (pod względem lokalizacji) porażenia mózgu dojrzałego. Analiza porównawcza symptomatologii niedorozwoju będącego następstwem różnych porażeń mózgu oraz zaburzeń po podobnie zlokalizowanych porażeniach u dziecka i dorosłego prowadzi do wniosku, że zarówno w jednym, jak i drugim wypadku zlokalizowane w różnych miejscach porażenia u dziecka i osoby dorosłej mogą dać 513 33 -Wybrane prace psychologiczne analogiczny obraz symptomatologiczny. I przeciwnie, przy jednakowej lokalizacji porażenia można obserwować u dziecka i u dorosłego zupełnie odmienne obrazy symptomatologiczne. Te tak wielkie różnice między skutkami jednakowych uszkodzeń mózgu u dziecka i u człowieka dorosłego, a więc w procesie rozwoju funkcji i ich rozpadu, można ująć w sensie dodatnim w postaci następującego ogólnego prawa: w przypadku zaburzenia rozwoju wyższych funkcji psychicznych spowodowanego jakimkolwiek defektem mózgu, przy jednakowych pozostałych warunkach, ucierpi bardziej funkcjonowanie najbliższego ośrodka hierarchicznie wyższego niż funkcjonowanie najbliższego niższego ośrodka. W przypadku rozpadu tych funkcji zależność jest przeciwna: porażenie jakiegoś ośrodka odbija się silniej na najbliższym mu i zależnym od niego ośrodku niższym niż na najbliższym ośrodku wyższym, któremu ośrodek porażony jest funkcjonalnie podporządkowany. Na potwierdzenie tej prawidłowości można znaleźć materiał faktyczny w każdym przypadku wrodzonych albo wczesnych afa-zji i agnozji, a także w zaburzeniach występujących u dzieci i dorosłych po zakaźnym zapaleniu mózgu oraz w przypadkach oligofrenii o różnej lokalizacji defektu. Prawidłowość ta tłumaczy się tym, że skomplikowane stosunki między różnymi systemami mózgowymi powstają jako wynik rozwoju, z czego wynika, że w rozwoju mózgu i w funkcjonowaniu mózgu już dojrzałego powinny występować różnice w zależnościach łączących wzajemnie poszczególne ośrodki. Ośrodki niższe, które są przesłankami rozwoju funkcji ośrodków wyższych, stają się w aspekcie rozwoju zależne od jeszcze niższych. Natomiast w mózgu rozwiniętym, już dojrzałym, zgodnie z prawem przechodzenia funkcji w górę, ośrodki niższe stają się instancjami niesamodzielnymi, podporządkowanymi, zależnymi w swoich czynnościach od ośrodków wyższych. Rozwój biegnie z dołu do góry, rozpad zaś — z góry w dół. Dodatkowym potwierdzeniem tej tezy są obserwacje kompensacyjnych, zastępczych, okrężnych dróg rozwoju przy występowaniu jakiegokolwiek defektu, które to obserwacje pokazują, że w dojrzałym mózgu funkcję kompensatorów przyjmują często ośrodki wyższe niż porażony, natomiast w rozwijającym się móz- 514 gu niższe od porażonych. Dzięki temu prawu porównawcze badania rozwoju wyższych funkcji psychicznych i ich rozpadu stanowią — w moim odczuciu — jedną z najbardziej owocnych metod badawczych w zakresie problemu lokalizacji, a zwłaszcza lokalizacji chronogennej. 8. Ostatni z trzech ogólnych wniosków teoretycznych wysnutych z prac eksperymentalnych dotyczy niektórych właściwości lokalizacji funkcji związanych ze specyficznie ludzkimi okolicami mózgu. Badania nad agnozją, afazją i apraksją prowadzą do wniosku, że w lokalizacji tych zaburzeń istotną rolę odgrywają anomalie związków pozamózgowych, wpływające na czynność tego systemu ośrodków, który w normalnym mózgu zapewnia prawidłowe funkcjonowanie wyższych form mowy, poznania i działania. Wniosek ten znajduje swe uzasadnienie w historii rozwoju tych wyższych form świadomości. Poucza ona, że początkowo wszystkie te funkcje związane są ściśle z działaniem zewnętrznym i dopiero później przechodzą jak gdyby w głąb, przekształcają się w działanie wewnętrzne. Słuszności tego wniosku dowodzi również badanie funkcji kompensacyjnych przy tego rodzaju zaburzeniach, bo okazuje się, że jednym z najlepszych sposobów kompensacji zaburzenia jest obiektywizacja zaburzonej funkcji, wydobycie i przekształcenie jej w działanie zewnętrzne. 9. Stosowany w naszych badaniach nad lokalizacją system analizy wymaga gruntownych zmian w metodzie eksperymentu. Zmiany te można sprowadzić do dwu następujących momentów. 1) Analizę, która rozkłada skomplikowaną całość psychiczną na jej komponenty i wskutek tego gubi cechy całości wymagające wyjaśnienia, należy zastąpić analizą, która rozczłonkowuje złożoną całość na takie niepodzielne jednostki, które zachowują w najprostszej postaci cechy całości jako określonej spoistej jedności. 2) Analizę strukturalną i funkcjonalną, która nie jest w stanie ogarnąć całokształtu czynności, zastąpić powinna analiza między-funkcjonalna lub systemowa, oparta na wyodrębnianiu tych związków i stosunków między funkcjami, które stanowią o każdej konkretnej formie danej czynności. Zastosowanie tej metody w badaniach psychologiczno-klinicz-nych pozwala: a) wyjaśnić według jednej i tej samej zasady ob- 515 33» serwowane przy danym zaburzeniu symptomy „plus" i symptomy „minus"; b) połączyć wszystkie, najbardziej nawet odległe symptomy, by zbudować z nich zgodną z pewnymi prawami strukturę; c) naszkicować drogę od określonego rodzaju zaburzeń wywołanych uszkodzeniami ogniskowymi do specyficznych zmian w całej osobowości i w trybie jej życia. 10. Można z pełnym uzasadnieniem teoretycznym wysunąć przypuszczenie, że niepodobna rozwiązać w zupełnie jednakowy sposób problemu lokalizacji u zwierząt i u człowieka. Dlatego bezpośrednie przenoszenie danych z badań nad zwierzątami, którym usunięto pewne partie mózgu, do prac klinicznych z dziedziny lokalizacji (Lashley) może jedynie narazić na poważne błędy. Coraz bardziej akceptowana we współczesnej psychologii porównawczej teoria dwóch form ewolucji zdolności psychicznych w świecie zwierzęcym, a mianowicie w liniach czystych i w liniach mieszanych, każe powątpiewać w to, żeby specyficznie człowiekowi właściwe stosunki między jednostkami strukturalnymi i funkcjonalnymi w czynności mózgu mogły istnieć w świecie zwierzęcym, i skłania ku myśli, że mózg człowieka, jeśli go porównać z mózgiem zwierzęcym wyróżnia się tym, iż działa w nim nowa zasada lokalizacyjna, dzięki której stał się mózgiem ludzkim, narządem ludzkiej świadomości. III. NAUCZANIE A ROZWÓJ W WIEKU PRZEDSKOLNYM 1 Chciałbym w mym wystąpieniu omówić niektóre ważniejsze cechy dziecka w wieku przedszkolnym. W związku z opracowywaniem programów dla przedszkoli pragnę podzielić się kilkoma uwagami, jakie nasunęły się mnie i moim współpracownikom w toku kilkuletnich badań nad dzieckiem w tym wieku. Zdaję sobie, oczywiście, sprawę, że nie wyczerpię poruszonych tu zagadnień ani nie rozstrzygnę spraw natury praktycznej, które z badań tych wynikają. W każdym okresie rozwojowym zachodzi inny stosunek między charakterem pracy dydaktyczno-wychowawczej a rozwojem umysłowym dziecka. Dla zwięzłej charakterystyki pracy dydaktyczno-wychowawczej nad dziećmi w wieku przedszkolnym posłużę się pewnym porównaniem. Porównam mianowicie program przewidziany dla instytucji przedszkolnych z programem dla szkół. Wydaje mi się, że w nauczaniu dzieci w różnym wieku istnieją pewne punkty graniczne. Pierwszy taki punkt to koniec uczenia się dziecka do lat trzech (jeśli określenie to rozumieć szeroko, tak jak się je rozumie mówiąc, że dziecko uczy się mówić w wieku od lVa roku do 3 lat). Można powiedzieć, że cechą charakterystyczną uczenia się dziecka w wieku do lat trzech jest to, iż uczy się ono według własnego programu. Przyładem może być rozwój mowy. Kolejność stadiów, przez które dziecko przechodzi, czas trwania każdego etapu, na którym się zatrzymam referatu wygłoszonego na wszechrosyjskiej konferencji problemom wychowania przedszkolnego. 517 ''^^^^^^to. muje, nie są zdeterminowane programem ułożonym przez matkę, lecz głównie tym, co dziecko samo czerpie z najbliższego środowiska. Rozwój mowy dziecka zależy, rzecz jasna, od tego, czy styka się ono ze słownictwem bogatym czy ubogim, ale program opanowania mowy ustala ono samo 2. Dla tego typu uczenia się przyjęła się nazwa uczenia się spontanicznego. Małe dziecko uczy się mowy inaczej, niż dziecko w wieku szkolnym uczy się arytmetyki. Drugi skrajnie odmienny typ uczenia się ma miejsce w szkole, kiedy dziecko uczy się pod kierunkiem nauczyciela. Ciężar gatunkowy własnego programu dziecka w porównaniu z programem narzuconym jest tu niewielki, jak niewielki był ciężar gatunkowy programu matki wobec własnego programu dziecka. Jeśli nazwiemy ten typ uczenia się reaktywnym, to można stwierdzić, że u dziecka w wieku przedszkolnym występuje uczenie się typu przejściowego. Ten typ nazwać można spontaniczno--reaktywnym. Zmiany w procesie uczenia się w okresie przedszkolnym polegają na tym, że dziecko przechodzi od uczenia się typu spontanicznego do uczenia się typu reaktywnego. Jeśli wyobrazimy sobie, że dziecko porusza się w toku rozwoju od jednego bieguna do drugiego, to cały ruch będzie się dzielił na dwa stadia. W pierwszej jego połowie dziecko znajduje się bliżej pierwszego bieguna, w drugiej połowie — bliżej drugiego bieguna. Tak więc stopień udziału ruchu spontanicznego i ruchu reaktywnego wyraźnie się zmienia. Jeśli przyjmiemy, że małe dziecko ma swobodę robić w toku nauki tylko to, co zgadza się z jego zainteresowaniami, a dziecko w wieku szkolnym może robić tylko to, czego chce nauczyciel, to u przedszkolaka sprawa przedstawia się następująco: robi to, co chce, ale chce tego, czego chce jego wychowawca. 2 Wprowadzając rozróżnienie między uczeniem się według programu przedszkolnego a uczeniem się małego dziecka „według jego własnego programu" Autor rozumie przez ten ostatni uczenie się, o którym nie stanowi system wymagań programowych szkoły, lecz potrzeba wiedzy, nawyków itd., które rodzą się u dziecka w interakcji z otoczeniem. Wyrażenie „własny program" należy więc rozumieć przenośnie (przyp. red. roś.). 518 Co to znaczy? Tu sformułuję dwie tezy, które proszę traktować jako punkt wyjścia. Po pierwsze, u każdego dziecka w wieku około trzech lat następuje przełom w tym sensie, że można wobec dziecka zacząć stosować nowy typ nauczania. Badacz niemiecki Kroh uważa, że okres po ukończeniu 3 roku życia można zaliczyć do szkolnego okresu rozwojowego. Jego zdaniem, dziecko w tym wieku jest już zdolne do pobierania nauki szkolnej, można więc stosować wobec niego jakiś program nauczania i wychowania. Nie jest to jednak jeszcze program szkolny. W dużej mierze pozostaje on programem samego dziecka. Jak już powiedziałem, małe dziecko uczy się według własnego programu, dziecko w wieku szkolnym według programu nauczyciela, a przedszkolak może sią uczyć w miarę tego, jak program nauczyciela staje się jego własnym programem. Oto główna trudność, co do której nikt nie ma wątpliwości. Oto jedno z najtrudniejszych zadań stojących przed pedagogiem, oto zadanie, z którym borykała się pedagogika minionego półwiecza. Pragnę poruszyć jeszcze jedno zagadnienie o charakterze ogólnym — zagadnienie tak zwanych optymalnych okresów nauczania. Wszyscy doskonale wiemy, że każdą naukę (nie wyłączając nauki mowy) wiąże się z wiekiem. Gdy jednak dyskutujemy nad okresami nauczania, mamy zwykle na uwadze dolną granicę wieku. Innymi słowy, rozumiemy, że niepodobna uczyć czytania i pisania sześciomiesięcznego niemowlęcia, że niepodobna uczyć czytania i pisania trzyletniego dziecka. Słowem —• każdy rozumie, że dziecko powinno osiągnąć określony poziom dojrzałości w swym rozwoju, dysponować pewnymi przesłankami, by nauka danego przedmiotu stała się w ogóle możliwa. Pragnę jednak zwrócić uwagę na fakt niezmiernie dla pracy szkoły doniosły, że oto w nauczaniu istnieje też optymalna granica górna. De Fries, badacz rozwoju ontogenetycznego zwierząt, zwłaszcza niższych bezkręgowców, wprowadził — kierując się przeprowadzonymi eksperymentami — pojęcie tzw. sensytywnych okresów rozwoju, lub inaczej: sensytywnego wieku. Nazwą tą określa te okresy rozwoju ontogenetycznego, kiedy to zwierzę 519 jest szczególnie podatne na określone oddziaływania środowiskowe. Po tym okresie lub przed nim oddziaływania, które podczas tego okresu w sposób bardzo istotny wpływają na przebieg i kierunek rozwoju, stają się obojętne lub wywierają skutek przeciwny. Badaczowi temu udało się eksperymentalnie udowodnić, że to samo oddziaływanie może się okazać obojętne lub wywrzeć na rozwój wpływ bądź dodatni, bądź ujemny, w zależności od tego, w jakim okresie rozwojowym organizm został mu poddany. Myśl ta, potraktowana ogólnikowo, nie wywołuje żadnych nowych skojarzeń i wydaje się czymś znanym od dawna. Wydawałoby się, że dla tej jednej myśli nie warto wskrzeszać starej koncepcji de Friesa i z dziedziny ontogenetycznego rozwoju zwierząt przenosić jej w dziedzinę rozwoju człowieka, a konkretnie, w dziedzinę rozwoju i wychowania w wieku przedszkolnym. Któż nie wie, że gdybyśmy niemowlę zaczęli odżywiać tak jak dziecko siedmioletnie, to pokarm, który w tym wieku wpływa dodatnio, wywoła u niemowlęcia skutki wręcz fatalne. Idea de Friesa sięga jednak głęboko w sedno zagadnienia. W swych badaniach nad zwierzętami zdołał on ustalić, że nie chodzi tylko po prostu o to, iż odżywianie, które trwa podczas całego rozwoju szczenięcia, trzeba we wczesnym okresie dostosować do cech aktualnego szczebla jego rozwoju. De Friesowi szło o to, że specyficzne bodźce środowiskowe o decydującym znaczeniu dla kierunku rozwoju w tę czy inną stronę odnoszą skutek tylko wtedy, gdy ich działanie przypada w określonym momencie rozwoju, natomiast przed tym okresem lub po nim są jednakowo bezskuteczne. Przykład, który często przytacza za De Friesem Fourtuin, dotyczy faktu, że pszczoła, której w pewnym okresie rozwoju ontogenetycznego podaje się określony pokarm, wyrasta na matkę. Tak jednak dzieje się tylko wtedy, gdy pokarmem tym żywimy pszczołę w określonym okresie jej rozwoju. Kiedy indziej ten sam pokarm wywołuje skutki ujemne i rozwój przebiega różnie, zależnie od tego, w jakim momencie rozwoju zwierzę się znajduje. Idea, że sam rozwój zakłada istnienie okresów wzmożonej podatności na określone oddziaływanie zewnętrzne, natchnęła panią Montessori do badań nad rozwojem i nauczaniem dzieci w wieku przedszkolnym. Pytanie brzmiało następująco: na jakie wpływy jest okres przedszkolny sensytywny, tzn. wrażliwy? Z uwagi na to, że postawione tak zagadnienie wiąże się z problemem nauczania, czują się w obowiązku podkreślić, iż w zakresie teorii nauczania w wieku przedszkolnym jest ono bliskie teorii, którą zawdzięczamy autorom burżuazyjnym. Chodzi o ideę i pojęcie optymalnych, okresów nauczania. Wiemy wszyscy, że nauczanie łączy się z wiekiem, dlatego że samo przez się zakłada ono określony stopień dojrzałości i określone przesłanki — pamięć, uwagę, motorykę itd. Jakże w takim razie wytłumaczyć fakt, że jeśli dziecko z jakichś przyczyn nie opanowało mowy do trzech lat, lecz zaczęło się jej uczyć dopiero po tym okresie, to — jak się okazuje — opanowanie mowy sprawia mu znacznie większe trudności niż dziecku półtorarocznemu; nauka trwa dłużej i nie jest tak efektywna jak u dziecka młodszego. Najważniejsze zaś to, że ta opóźniona nauka nie może odegrać już takiej roli w jego rozwoju, jaką spełnia w okresie optymalnym. A przecież mogłoby się wydawać, że dziecku trzyletniemu z jego bardziej dojrzałą uwagą, pamięcią, myśleniem, nauka pójdzie łatwiej. Jak widzimy, teza, że dla wszelkiej nauki istnieją optymalne, tj. najbardziej sprzyjające, okresy życia, stanowi jedną z zasad podstawowych. Odchylenie w jedną lub drugą stronę, a więc zbyt wczesny lub zbyt późny okres nauki, jest zawsze szkodliwy dla rozwoju dziecka i odbija się niekorzystnie na jego dalszym rozwoju umysłowym. Fakt istnienia optymalnych dla nauki okresów prowadzi do następnego, niezbędnego do dalszych rozważań momentu. Powiadamy, że rozpoczęcie jakiejś nauki wymaga, by pewne właściwości dziecka, pewne jego cechy osiągnęły określony stopień dojrzałości. Czy o poziomie rozwoju decydują tylko te cechy osobowości dziecka, które już dojrzały, czy też ważne są dla nas i te, które jeszcze są w stadium dojrzewania, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości? Badania dowodzą, że dla wszelkich zabiegów wychowawczych i dydaktycznych najdonioślejsze znaczenie mają te cechy, które w chwili rozpoczęcia nauki jeszcze nie dojrzały. 521 520 Tym właśnie tłumaczy się zjawisko, że gdy już minął okres dojrzewania pewnych procesów, wówczas zbyt późno podjęta nauka traci możliwość wpływu na nie, to znaczy na ich organizowanie się, rozwijanie itp. Charakteryzować właściwości psychiki dziecka w wieku przedszkolnym, nie zaczynając od całości, lecz od poszczególnych części, a więc oddzielnie podawać cechy jego uwagi, pamięci, myślenia, byłoby próbą skazaną na niepowodzenie. Badania i doświadczenie uczą, że w rozwoju dziecka, w rozwoju jego świadomości ważny jest nie tylko rozwój poszczególnych funkcji, istotne bowiem jest to, że rośnie cała jego osobowość, rozwija się cała jego świadomość. Ten wzrost i rozwój widać przede wszystkim w tym, że zmieniają się stosunki między poszczególnymi funkcjami. Tak np. spostrzeżenie dziecka w wieku do lat trzech różni się od naszego bynajmniej nie tym głównie, że jest mniej ostre i zróżnicowane, ale tym, że do trzeciego roku życia spełnia zupełnie inną rolę w systemie świadomości dziecka, w systemie jego osobowości — rolę dominującą, rolę centralną. Rzec by nawet można, że cała świadomość dziecka w tym wieku istnieje tylko w takiej mierze, w jakiej determinuje ją czynność spostrzegania. Każdy, kto zna dzieci w tym wieku, zgodzi się z tym, że przedszkolak przypomina sobie rzeczy najczęściej na zasadzie rozpoznawania, tj. spostrzegania połączonego z aktem pamięci. Spostrzega rzecz jako znaną, a bardzo rzadko przypomina sobie coś, czego nie ma przed oczyma. Skupić uwagę też potrafi tylko na tym, co znajduje się w jego polu spostrzeżeniowym. Tak samo jego myślenie ma przeważnie charakter bezpośredni. Małe dziecko orientuje się i ustala związki myślowe między elementami percypowanymi oglądowo. Można by dowieść, że wszystkie jego funkcje działają wokół spostrzeżenia, przez spostrzeżenie i z pomocą spostrzeżenia. Wszystko to stwarza sprzyjające warunki dla rozwoju spostrzegania w tym wieku. Inne czynności dziecka jakby obsługują spostrzeganie, i dlatego żadna inna funkcja nie rozkwita we wczesnym dzieciństwie tak bujnie jak ta właśnie. Jedną z najważniejszych właściwości rozwoju psychicznego 522 dzieci w wieku przedszkolnym w odróżnieniu od innych okresów życia jest to, że w tym okresie kształtuje się nowy system funkcji, w którym — jeśli uprościć nieco sprawę — centralne miejsce zajmuje pamięć. Pamięć, jak wynika z badań, odgrywa w wieku przedszkolnym dominującą rolę. Przyznać trzeba, że nie odbywa się to wszystko tak prymitywnie, jak to opisuję. Z faktu, że we wczesnym dzieciństwie wszystkie funkcje służą spostrzeganiu, nie wynika, że w wieku przedszkolnym następuje mechaniczna zamiana, że miejsce spostrzegania zajmuje pamięć. W zasadzie jednak prawidłowo będziemy rozumieć dziecko w wieku przedszkolnym, jeśli powiemy, że centralną rolę w jego systemie funkcji pełni pamięć — funkcja związana z gromadzeniem i opracowaniem bezpośredniego doświadczenia dziecka. Z tego wynika wiele ważnych następstw, ale jednym z najważniejszych jest gwałtowna przemiana w zakresie myślenia. O ile myślenie dziecka w wieku poniemowlęcym polegało na orientacji w związkach naocznych, spostrzeganych, o tyle w wieku przedszkolnym opiera się na jego własnych ogólnych wyobrażeniach. Wyobrażenia i uogólnione wspomnienia to właściwie jedno i to samo. Przejście do ogólnych wyobrażeń w myśleniu jest pierwszym aktem oderwania się od myślenia czysto poglądowego. Wyobrażenie ogólne cechuje przede wszystkim — jeśli wolno to tak niezbyt precyzyjnie określić — zdolność wyrwania przedmiotu myślenia z jego konkretnej sytuacji czasowej i przestrzennej. Ten pierwszy akt pozwala z kolei ustalić taki związek między wyobrażeniami ogólnymi, jakiego dziecko w swoim doświadczeniu dotychczas nie miało. Pragnę zwrócić uwagę na trzy momenty, które bezpośrednio wynikają z faktu, że pamięć zajmuje w wieku przedszkolnym centralne miejsce. Pierwszy wiąże się z zagadnieniem nad wyraz trudnym. Oto my dorośli mówimy o sobie, że myślimy pojęciami. U dziecka pojęcia jeszcze nie dojrzały. Co mu więc je zastępuje? Przedszkolak lubi myśleć. Każde pojęcie, każde znaczenie słowa jest uogólnieniem. Każde pojęcie dotyczy grupy przedmiotów, lecz u dzieci w różnym wieku struktura uogólnienia jest różna. Najbardziej znamiennym faktem dotyczącym rozwoju myślenia dziecięcego jest to, że w miarę jak coraz wyższy staje się poziom obcowania / 523 dziecka z dorosłymi, rozszerzają się również jego uogólnienia i na odwrót. Warunkiem obcowania z innymi ludźmi i wzajemnego przekazu myśli jest umiejętność uogólnienia wszystkich przekazywanych myśli, bo nie sposób ich przecież przełożyć bezpośrednio z jednej głowy w drugą. Weźmy taką oto sytuację: matka się śmieje. Dziecko jej nie rozumie, ale zaraża się śmiechem i też się śmieje. Matka nie zaraża się jego śmiechem, ale rozumie, że dziecko jest zadowolone. Ścisłą zgodność między poziomem obcowania dziecka z osobami z jego otoczenia a poziomem rozwoju jego uogólnień można przyjąć za fakt ustalony. Każdy nowy szczebel w umiejętności uogólniania oznacza nowy szczebel w możliwościach obcowania. Sam fakt zaś istnienia wyobrażeń ogólnych stanowi pierwszy szczebel myślenia oderwanego. Gdy powiadamy, że przedszkolak zaczyna myśleć ogólnymi wyobrażeniami, stwierdzamy tym samym, że rozszerzył się krąg dostępnych mu uogólnień. Drugą cechą dziecka, która wynika z dominacji u niego pamięci, jest całkowita zmiana zainteresowań i potrzeb. Powiem ogólnie, na czym ta zmiana polega. Kierując się wynikami prac eksperymentalnych i obserwacji, mogę powiedzieć, że wyznacznikiem zainteresowań dziecka przedszkolnego nie jest sytuacja sama przez się, lecz jej sens oraz znaczenie, które jej dziecko przypisuje. Powstaje pierwsze efektywne uogólnienie, przesunięcie zainteresowania. Trzecim następstwem omawianego zjawiska jest przejście dziecka w tym wieku do całkowicie nowego typu działania. Określam ten nowy typ jako przejście do działania twórczego. Skłania mnie do tego fakt, że we wszystkich formach działania przedszkolaków pojawia się szczególny stosunek myśli do działania. Pojawia się możliwość realizacji pomysłu, możliwość przejścia od myśli do sytuacji, a nie tylko od sytuacji do myśli. Zarówno w zabawie, jak w rysunku i w pracy można zaobserwować powstawanie tego nowego stosunku między myśleniem i działaniem dziecka. Na zakończenie tej schematycznej charakterystyki chciałbym dodać ogólną uwagę, która będzie niezwykle przydatna w dalszych rozważaniach. Wiadomo, że wiek przedszkolny jest pierwszym okresem, którego nie obejmuje amnezja dziecięca. Wiadomo, że nikt z nas nie pamięta swego najwcześniejszego dzieciństwa. Są co prawda wyjątkowe jednostki, jak np. Tołstoj, które twierdzą, że zachowały pewne wspomnienia z pierwszych miesięcy ich życia. Wątpię jednak, czy w tej sali znajduje się choćby dziesięć osób, którym udało się zachować jasne wspomnienia z okresu niemowlęcego. Amnezja jest podstawowym prawem tego wieku, a amnezja ograniczona — prawem rozwoju dziecka do lat trzech. Pierwszym okresem, który nie podlega prawu amnezji, jest dopiero okres przedszkolny. Nie pamiętamy naszego niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, ponieważ struktura świadomości w tym okresie tak dalece odbiega od struktury świadomości w wieku dojrzałym, że nie zachowujemy wspomnień z tego wczesnego okresu ani o sobie, ani o najbliższym otoczeniu. Poczynając dopiero od wieku przedszkolnego, zaczynamy zapamiętywać kolejność wydarzeń. Fakt ten nazywano w dawnej psychologii jednością i tożsamością „jaźni". Jak wynika z badań, w wieku przedszkolnym pojawiają się też pierwsze wewnętrzne instancje etyczne i zaczynają się kształtować zasady etyczne. I wreszcie w tym właśnie wieku tworzy sią u dziecka to, co by można nazwać pierwotnym zarysem dziecięcego światopoglądu. Powstaje ogólne wyobrażenie o świecie, o przyrodzie, o społeczeństwie i o sobie samym. To właśnie tłumaczy, dlaczego w wieku przedszkolnym przestaje działać prawo amnezji. Krótko mówiąc, u dziecka w wieku przedszkolnym istnieją już pewne elementy związków, które kiedyś przerzucą most do rozwiniętego światopoglądu człowieka dorosłego. * Poprzestając na tym niedoskonałym schemacie, przejdę do wniosków w odniesieniu do programów dla przedszkoli. Aczkolwiek moja charakterystyka właściwości dziecka w tym wieku była pobieżna i schematyczna, łatwo jednak, jak sądzą, 525 524 dostrzec, że zasadnicze określenie programu dla przedszkoli, które podałem na wstępie referatu, znajduje w tych właściwościach swoje potwierdzenie. Cokolwiek byśmy wzięli pod rozwagę, czy to, że dziecko w wieku przedszkolnym myśli ogólnymi wyobrażeniami, czy to, że jego zainteresowania wiążą się z sensem i znaczeniem sytuacji, które samo jej przypisuje, czy wreszcie to, jak rozszerza się sfera obcowania dziecka z innymi ludźmi — zawsze sam przez się narzucać się będzie jeden tylko wniosek. Sformułuję go tak: cechy dziecka w wieku przedszkolnym pozwalają mu podjąć nowy cykl uczenia sią dotychczas dla niego niedostępny. Dziecko potrafi się uczyć według jakiegoś programu, lecz jednocześnie jego natura, zainteresowania i poziom umysłowy umożliwiają mu przyswojenie tego programu tylko na miarę tego, jak będzie się on stawał jego własnym programem. Jeśli postawić pytanie, jakim wymaganiom powinien czynić zadość program dla przedszkoli, by odpowiadał właściwościom dziecka w wieku przedszkolnym, należałoby odpowiedzieć na nie tak oto: program ten powinien się charakteryzować dwiema cechami, które trudno wzajemnie pogodzić. Po pierwsze, należy go opracować według jakiegoś systemu, który powiedzie dziecko ku określonemu celowi, z wyznaczeniem kroków, które ono powinno zrobić w każdym kolejnym roku życia. Program ten powinien przypominać program dla szkół w tym sensie, że powinien być programem jednolitego, systematycznego cyklu pracy ogólnokształcącej. Powinien to być jednak zarazem program samego dziecka. Należy więc podsuwać dziecku pracę w takiej kolejności, by odpowiadała jego zainteresowaniom i cechom jego myślenia, związanego z wyobrażeniami ogólnymi. Gdybyśmy próbowali sporządzić program dla przedszkoli na wzór programów szkolnych, nie spełnilibyśmy zadania. Program dla przedszkoli powinien się różnić od programów szkolnych. Należy uniknąć tego, na temat czego ironizują Anglicy: Przedszkola w Anglii noszą nazwę szkół „dla maluchów". Największym niebezpieczeństwem dla szkół dla maluchów — powiadają — jest to, że mogą się one przekształcić w szkołę-malucha. Gdybyśmy chcieli, by dziecko w wieku przedszkolnym przerabiało program dla szkół, który w zakresie każdej dyscypliny 526 daje system wiadomości w układzie zgodnym z logiką danej dyscypliny, nigdy by się nam nie udało tego zamiaru zrealizować. Niemożliwe jest bowiem połączenie wymagania dotyczącego przekazu systemu wiadomości z wymaganiem, by program stał się własnym programem dziecka. Wystarczy jednak sformułować zagadnienie poprawnie, zadać mianowicie pytanie, jaki system wiadomości tu się nadaje — a ten kłopotliwy na pozór problem okaże się rozwiązany. Zacznijmy od wyjaśnienia, na czym polega system. By tę sprawę uprościć, wymienię wymagania, jakie stawia szkoła. Czego domaga się szkoła od wychowania przedszkolnego? Jeśli podsumować uwagi różnych badaczy, to okaże się, że szkoła wymaga od wychowania przedszkolnego trzech rzeczy: a) gotowości dziecka do nauki w szkole, b) gotowości dziecka do nauki przedmiotowej, c) umiejętności czytania i pisania (ten ostatni punkt wyraża moją własną opinię, która — muszę to przyznać — nie wszyscy podzielają). Co to znaczy, że dziecko powinno być gotowe do nauki przedmiotowej w szkole? Znaczy to, że przychodząc do szkoły powinno być w stanie uczyć się historii3, arytmetyki, przyrody itp. Czy jednak rozpoczęcie nauki tych przedmiotów nie wymaga, by dziecko posiadało jakieś ogólne wyobrażenie o liczbie i ilości, o przyrodzie i społeczeństwie? Bez takich najogólniejszych wyobrażeń nie można chyba zaczynać nauki o społeczeństwie. Przygotowanie takich wyobrażeń o świecie przyrody, o społeczeństwie — oto zadanie, jakie szkoła wyznacza wychowaniu przedszkolnemu. Dorzucę do tego pewną ogólną uwagę. Jednym z braków dawnych programów dla przedszkoli jest uwzględnianie w nich tylko izolowanych konkretnych faktów. Tymczasem dziecko w wieku przedszkolnym samo, jak wykazują badania, stwarza sobie teorie o pochodzeniu rzeczy i świata, samo uprawia kosmo-gonię, samo próbuje odnaleźć różne zależności i stosunki. Jego myślenie cechuje konkretność i obrazowość. Tworzy ono własne 8 W latach trzydziestych przedmiot ten figurował w programie szkoły radzieckiej pod nazwą nauki o społeczeństwie (przyp. tłum.). 527 teorie o pochodzeniu zwierząt, o rodzeniu się dzieci, o przeszłości itd. O czym to świadczy? O tym, że dziecko w tym wieku dąży do zrozumienia nie tylko poszczególnych faktów, lecz, co więcej, do stworzenia pewnych uogólnień. W procesie nauczania warto tę tendencję spożytkować i wytyczyć drogę, po której program, trzymając się określonego systemu, poprowadzi dziecko od pierwszego do ostatniego roku nauczania. W ramach nauki o przyrodzie dziecko musi się uczyć o przyrodzie żywej i nieożywionej razem, by potem móc się uczyć o nich oddzielnie. Potrzebny tu jest taki system, który poprowadzi dziecko od związków jednego typu do związków dostępnych mu w wieku lat trzech, potem do dostępnych w czwartym roku życia itp. System taki różni się od kompleksowego tym, że w tym ostatnim zazwyczaj sam związek stanowi ustępstwo na rzecz słabości myślenia dziecięcego i jest jak opłatek, w który się zawija dziecku wiadomości. W przeciwieństwie do tego systemu, dziecko teraz powinno samo pracować nad odnalezieniem związku i, jak mówiłem, należy je tego nauczyć. Najważniejsze bodaj w nauce odnajdywania związków jest to, by nauczyć dziecko umiejętności różnicowania, nauczyć je odróżniania, by dziecko mogło się uczyć różnych przedmiotów. Piaget wykazał, że dziecko do lat trzech nie różnicuje rozmaitych znaczeń zwrotu on ne peut pas, roś. nielzia*. Ono musi dopiero nauczyć się je różnicować, podobnie jak musi się nauczyć odróżnicowywać zjawiska fizyczne od społecznych i wreszcie musi się nauczyć różnicowań wewnętrznych. Tak więc, nim dziecko zacznie się uczyć o społeczeństwie, powinno umieć rozróżniać zjawiska społeczne od przyrodniczych. Mogę przytoczyć następujący przykład: jedna z obserwowanych przeze mnie dziewczynek w wieku lat sześciu powiedziała: „Teraz już wiem, skąd się wzięła rzeka. Ludzie wybrali miejsce koło mostu, wykopali dół i nalali do niego wody". Dziewczynka wiedziała, że istniało coś, co powstało bez udziału ludzi, i coś, co ludzie zrobili. W jej odczuciu decydującym okazał się most, 4 W przekładzie opuszczono przytoczone przez Autora, a nie znajdujące w języku polskim odpowiednika różne znaczenie wyrazu rosyjskiego nielzja, które można oddać w jęz. polskim zwrotem „nie wolno", jak też „nie należy", „nie sposób", „nie można" itp. (przyp. tłum.) 528 rzekę zaś już sobie wyobraziła jako wytwór rąk ludzkich. O czym świadczy ta wypowiedź? O prostej rzeczy — o tym, że to, co nam się wydaje zrozumiałe samo przez się, wymaga, jeśli chodzi o dziecko w wieku przedszkolnym, pewnej pracy z nim. By móc rozpocząć naukę przedmiotową, należy doprowadzić do zróżnicowania ogólnych wyobrażeń dziecka o tym wszystkim, co wchodzi w zakres przyszłego przedmiotu nauki. Sądzę, że podobnie ma się rzecz z każdą stroną wychowania i nauczania przedszkolnego. Mam takie np. pytanie: Jak przerabia sią w wieku przedszkolnym literaturę? Jeden z autorów francuskich słusznie zauważył, że dziecko w tym wieku nie powinno się uczyć ani historii literatury, ani utworów klasycznych, które pozostałyby na całe życie w pamięci (do książek z przedszkola nigdy w starszym wieku nie wracamy). Zadaniem nauki tego przedmiotu jest odsłonić przed dzieckiem świat kunsztu słowa. Analogicznie ma się rzecz z nauką muzyki, która powinna z kolei odsłonić dziecku świat muzyki i możliwości percepcji muzycznej. To samo dotyczy nauki różnych przedmiotów. Rzecz w tym, by zbliżyć dziecko do nauki, by umożliwić mu zdobywanie wiedzy w aspekcie logiki tej wiedzy. ( Kończąc ten referat pozwolę sobie ująć w formie krótkich tez kilka ostatnich zagadnień związanych z programami. Wydaje mi się, że przy przejściu od młodszego do starszego etapu wieku przedszkolnego powinna nastąpić wyraźna zmiana w nauczaniu. Jest to wiek, kiedy dziecko w swoim myśleniu po łuku sponta-niczno-reaktywnym zbliża się coraz bardziej do nauczania w szkole. Zanim dziecko zostanie objęte systemem nauki szkolnej, otrzymuje ono pewien zasób izolowanych, zróżnicowanych pojęć. Wymagania szkoły, o których mówiłem, wyznaczają zadania dla drugiego etapu. Powinno to być przygotowanie do nauki reaktywnego typu zgodnie z programem nauki czytania i pisania. Doświadczenie wychowania rodzinnego dowodzi, że dziecko otoczone książkami opanowuje w szóstym roku życia bez żadnej nauki umiejętność czytania i pisania. Doświadczenie przedszkoli poucza, że w nich właśnie powinno się rozpocząć nauką czytania i pisania. Jeden z podstawowych momentów polega na tym, że tu właśnie powinno się rozpocząć to, co można nazwać nauczaniem embrionalnym albo, wedle określenia niektórych autorów, 529 K90 34 — Wybrane prace psychologiczne nauczaniem wstępnym. Chodzi tu o zasadę, że każda nauka wymaga zawsze poprzedzenia jej okresem rozwoju embrionalnego, okresem owego nauczania wstępnego, okresem przygotowawczym do nauki. Dobrze to ujęła w swym systemie Montessori, choć oparła go na zasadzie biegunowo przeciwnej — na analizie, na podziale całości na elementy biologiczne i fizjologiczne — boć sednem tego systemu jest to, że w każdym nauczaniu istnieje okres rozwoju embrionalnego, okres nauczania wstępnego, okres przygotowania do nauki. Montessori nie zaczyna uczyć dziecka pisać wtedy, gdy ono bierze ołówek do ręki, lecz o wiele wcześniej. Każde złożone działanie, którego chcemy nauczyć w wieku przedszkolnym, powinien niewątpliwie poprzedzić taki przygotowawczy okres, okres rozwoju embrionalnego. IV. PROBLEM NAUCZANIA l ROZWOJU UMYSŁOWEGO W WIEKU SZKOLNYM 1 Wszystkie znane próby rozwiązania problemu wzajemnego stosunku między rozwojem dziecka a nauczaniem można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Omówię każdą z nich osobno, uwypuklając najbardziej charakterystyczne ich momenty. Pierwsza i chronologicznie najwcześniejsza grupa rozwiązań skupia się wokół tezy, że procesy rozwoju dziecka są niezależne od procesów nauczania. Teorie te traktują nauczanie jako proces czysto zewnętrzny, który należy jakoś uzgadniać z przebiegiem rozwoju dziecka, ale który sam przez się nie uczestniczy aktywnie w tym rozwoju, niczego w nim nie zmienia i raczej korzysta z jego osiągnięć, aniżeli posuwa jego bieg naprzód lub zmienia jego kierunek. Typowym przykładem takiej teorii może być nadzwyczaj skomplikowana i interesująca koncepcja Piageta, który rozwój myślenia dziecka ujmuje jako proces zupełnie niezależny od procesu nauczania. To, że badacze rozwoju myślenia ucznia wychodzą z założenia, jakoby proces rozwoju był niezależny od nauki szkolnej, jest faktem zdumiewającym, a jednak dotychczas nie poddanym krytyce. Rozumowanie i rozumienie u dziecka, jego wyobrażenia o świecie, interpretacją przyczynowości fizycznej, opanowanie logicznych form myślenia i abstrakcyjnej logiki — badacze ci traktują tak, jakby te procesy przebiegały samoistnie i zupełnie niezależnie od jakiegokolwiek wpływu nauczania szkolnego. Dla Piageta problemem nie są techniki badawcze, lecz zasada Artykuł napisany w 1934 r. 5S1 wyboru metody badania myślenia dziecka na takim materiale, który wyklucza jakąkolwiek możliwość przygotowania dziecka przez naukę do rozwiązania danego zadania. Typowym przykładem, na którym można bardzo wyraźnie pokazać wszystkie silne i słabe strony tej metody może być każde z Piagetowskich pytań stawianych dziecku w rozmowie klinicznej. Przy zadawaniu pięcioletniemu dziecku pytania, dlaczego słońce nie spada, wiadomo z góry, że dziecko nie tylko nie ma na nie gotowej odpowiedzi, ale w ogóle, nawet gdyby odznaczało się wybitnymi zdolnościami, nie jest w stanie zadowalająco na nie odpowiedzieć. Przy stawianiu dziecku takich całkowicie dlań niedostępnych pytań, chodzi więc o to, aby całkowicie wykluczyć wpływ zdobytego przez nie wcześniej doświadczenia i wiedzy. Pragnie się zmusić myśl dziecka do pracy nad nowym i celowo niedostępnym pytaniem po to, by uchwycić w czystej postaci tendencje myślenia dziecięcego, by zobaczyć je w ich całkowitej i absolutnej niezależności od wiedzy dziecka, jego doświadczenia i nauki. Jeśli kontynuować myśl Piageta i wyciągnąć z niej wnioski dla nauczania, łatwo dostrzec, że zbliżają się one bardzo do tego ujęcia sprawy, z jakim stykamy się często również w badaniach u nas podejmowanych. Bardzo często spotykamy się z takim ujęciem stosunków między rozwojem a nauczaniem, jakie znajduje skrajny i niemal karykaturalny wyraz w teorii Piageta. Nie wymaga jednak wielkiego wysiłku dowód, że w niej doprowadzono to ujęcie do logicznego kresu, a tym samym do absurdu. Bez trudu można się przekonać, że w teorii tej zakłada się pełną niezależność procesu rozwoju badanych funkcji od procesu nauczania, co uwidacznia się nawet w rozdzieleniu tych procesów w czasie. Tak więc rozwój musi zakończyć swoje określone cykle, czyli określone funkcje muszą uprzednio dojrzeć, aby szkoła mogła przystąpić do przekazywania dziecku określonych wiadomości i nawyków. Cykle nauczania zawsze są wyprzedzane przez cykle rozwoju. Nauczanie wlecze sią za rozwojem, rozwój zawsze wyprzedza nauczanie. Już to wystarcza, by z góry odpadła wszelka możliwość postawienia problemu roli samego nauczania w przebiegu rozwoju i dojrzewania tych funkcji, które proces nauczania aktywizuje. Rozwój i dojrzewanie tych funkcji są dla tej teorii raczej przesłanką niż rezultatem nauczania. Nauczanie dostosowuje się do rozwoju i niczego w nim nie zmienia. Druga grupa rozwiązań tego problemu skupia się wokół przeciwstawnej tezy, która głosi, że uczenie sią jest właśnie rozwojem. Takie lakoniczne sformułowanie oddaje istotę tej drugiej grupy teorii. Same te teorie powstają na bardzo różnorodnym gruncie. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że ten punkt widzenia jest znacznie bardziej postępowy niż poprzedni, gdyż zamiast całkowicie rozłączać oba procesy — naukę i rozwój — przypisuje nauczaniu centralne znaczenie dla przebiegu rozwoju. Bardziej wnikliwe jednak rozpatrzenie tej drugiej grupy rozwiązań wykazuje, że przy pozornej przeciwstawności obu stanowisk są one w zasadniczym punkcie zbieżne, a nawet, jak się okazuje, bardzo do siebie podobne. „Wychowanie — pisał James — można najlepiej określić jako organizację nabytych nawyków zachowania i skłonności do działania". Sam zaś rozwój również stanowi przede wszystkim nagromadzenie na j różnorodnie j szych reakcji. Każda reakcja nabyta — powiada James — jest zazwyczaj bardziej skomplikowaną formą bądź substytutem tej reakcji wrodzonej, którą dany bodziec początkowo wywoływał. To twierdzenie nazywa James ogólną zasadą każdego procesu nabywania, tj. rozwoju, która ukierunkowuje działalność nauczyciela. Każdy człowiek jest dla Jamesa po prostu żywym kompleksem nawyków. Trudno o jaśniejsze wyrażenie tej myśli niż stwierdzenie, że i w tej grupie teorii prawa rozwoju traktuje się jako przedłużenie praw natury, z którymi nauczanie powinno się liczyć zupełnie tak samo, jak technika musi się liczyć z prawami fizyki; nauczanie nie jest w stanie niczego zmienić w rozwoju, tak samo jak współczesna technika nie jest w stanie czegokolwiek zmienić w ogólnych prawidłowościach przyrody. Obie przedstawione teorie, mimo podobieństw dzieli jednak pewna zasadnicza różnica. Różnicę tę najłatwiej stwierdzić, jeśli zwróci się uwagę na powiązanie w czasie procesu nauczania z rozwojem. Jak zaznaczyliśmy, przedstawiciele pierwszej teorii uważali, że cykle nauczania są wyprzedzone przez cykle rozwojowe, że dojrzewanie wyprzedza nauczanie, że nauka szkolna wlecze się *533 532 za procesem rozwoju psychiki. Dla autorów drugiej teorii oba procesy przebiegają synchronicznie, równolegle, każdy krok w nauce odpowiada krokowi w rozwoju. Rozwój dotrzymuje kroku nauczaniu, jak przedmiotowi jego cień. Nawet jednak i to porównanie wydaje się zbyt śmiałe dla tej teorii, która przyjmuje całkowite zlanie i utożsamienie obu procesów i nie chce ich w ogóle rozróżniać, zakładając istnienie między nimi jeszcze ściślejszej więzi i zależności. Rozwój i nauczanie pokrywają się w myśl tej tezy w każdym punkcie, jak dwie nałożone jedna na drugą przystające figury geometryczne. Pytanie, który z tych procesów jest wcześniejszy, a który następny, traci, oczywiście, swój sens z punktu widzenia tej teorii, skoro jej głównym dogmatem stał się jednoczesny, synchroniczny ich bieg. Trzecia grupa teorii, próbując przezwyciężyć skrajności obu poprzednich, po prostu je łączy. Z jednej strony proces rozwoju pojmowany jest jako niezależny od nauczania, z drugiej zaś nauczanie, w toku którego dziecko opanowuje szereg nowych form zachowania się, jest utożsamiane z rozwojem. W ten sposób powstały dualistyczne teorie rozwoju, które najbardziej dobitny swój wyraz znalazły w koncepcji Koffki. Według tej koncepcji rozwój polega na dwu różnych procesach, wzajemnie związanych i uwarunkowanych. Z jednej strony jest dojrzewanie, które zależy bezpośrednio od systemu nerwowego, z drugiej uczenie się, które według określenia Koffki jest również procesem rozwoju. Teoria ta wprowadza trzy nowe momenty. Po pierwsze, jak już powiedziałem, łączy dwa przeciwstawne punkty widzenia, z których każdy uprzednio występował w historii nauki oddzielnie. Sam fakt połączenia w jednej teorii tych dwu punktów widzenia świadczy o tym, iż nie są one przeciwstawne, nie wykluczają się wzajemnie, lecz posiadają coś wspólnego. Drugim nowym momentem jest idea wzajemnej zależności, wzajemnego wpływu dwóch podstawowych procesów stanowiących części składowe rozwoju. Charakter tego wpływu nie został co prawda przez Koffkę w jego znanej pracy naświetlony. Autor poprzestał na bardzo ogólnikowych uwagach stwierdzających istnienie związku między tymi procesami. Można się jednak z uwag tych domyślać, że dojrzewanie przygotowuje grunt 534 i stwarza możliwości dla określonego procesu Uczenia się, a ten ostatni jak gdyby pobudza i posuwa naprzód dojrzewanie. Wreszcie trzecim i najważniejszym nowym momentem tej teorii jest pojmowanie szerzej roli nauczania w przebiegu rozwoju. To ostatnie zasługuje na bardziej wnikliwe rozpatrzenie. Powraca tu stary problem pedagogiki, który w ostatnich czasach stracił na ostrości. Jest to problem tak zwanego kształcenia formalnego. Koncepcja ta, reprezentowana w sposób najbardziej wyrazisty przez Herbarta, przypisuje, jak wiadomo, każdemu przedmiotowi nauczania pewne znaczenie dla ogólnego rozwoju umysłowego dziecka. Wartość poszczególnych przedmiotów w tym aspekcie nie jest jednakowa. Jak wiadomo, szkoła oparta na koncepcji kształcenia formalnego kładła główny nacisk na takie przedmioty jak języki klasyczne, kultura starożytna i matematyka. Zakładano, że niezależnie od przydatności praktycznej poszczególnych przedmiotów, pierwszeństwo należy oddać tym, które przedstawiają największą wartość dla ogólnego rozwoju umysłowego dziecka. Wiadomo również, że z teorii kształcenia formalnego wyciągnięto w pedagogice skrajnie reakcyjne wnioski praktyczne. Reakcją na nie była w pewnej mierze właśnie druga z rozpatrywanych tu teorii, która starała się przywrócić samodzielne znaczenie procesowi nauczania. Kształcenie formalne widziało w nim narzędzie rozwoju dziecka, gimnastykę i trening jego sprawności intelektualnych. Wiele badań wykazało bezpodstawność głównej idei kształcenia formalnego. Dowiodły one, że nauczanie w jednej, określonej dziedzinie wykazuje minimalny wpływ na ogólny rozwój. Tak np. Woodworth i Thorndike stwierdzili, że dorośli ludzie, którzy dzięki specjalnym ćwiczeniom uzyskali dużą wprawę w ocenie wielkości krótkich odcinków, nie posunęli się wcale naprzód w umiejętności oceny długich odcinków. Ci sami ludzie, którzy zdobyli dużą umiejętność oceny powierzchni małych płaszczyzn o określonym kształcie, popełnili wiele błędów przy ocenie powierzchni płaszczyzn o różnym rozmiarze i kształcie. Gilbert i Martin dowiedli, że ćwiczenia wdrażające do szybkiej reakcji na określone sygnały w małym stopniu przyspieszają szybkość reakcji na inne sygnały. 5S5 Można tu przytoczyć jeszcze wiele podobnych badań, w których niemal zawsze uzyskiwano identyczne rezultaty, dowodzące właśnie, że nauka w zakresie jednej określonej formy działania nadzwyczaj słabo wpływa na inną, nawet bardzo podobną formę. Pytanie, jak dalece konkretne reakcje wykonywane codziennie przez ucznia rozwijają cały jego intelekt, jest pytaniem o ogólną wartość wychowawczą przedmiotów nauczania lub, krótko mówiąc, pytaniem o kształcenie formalne. ,,Teoretycy psychologowie i pedagogowie zazwyczaj odpowiadają, że każde konkretne osiągnięcie, każda specjalna forma rozwoju doskonali bezpośrednio i w równej mierze umiejętność ogólną. Nauczyciel, na podstawie tej teorii, sądził, że umysł stanowi kompleks zdolności — spostrzegawczości, uwagi, pamięci, myślenia itd. — i że doskonalenie którejkolwiek spośród nich pociąga za sobą doskonalenie wszystkich pozostałych. Skupienie uwagi na gramatyce łacińskiej oznaczałoby w myśl tej teorii wzrost umiejętności skupiania uwagi na każdym przedmiocie. Przyjęto powszechnie pogląd, że takie słowa jak dokładność, żywość, rozwaga, pamięć, spostrzegawczość, uwaga, skupienie itd. oznaczają realne, konkretne zdolności, które zmieniają się w zależności od materiału, jakiego dotyczą. W tych podstawowych zdolnościach zachodzą znaczne zmiany pod wpływem uczenia się poszczególnych przedmiotów, które to zmiany utrzymują się, gdy przyjdzie działać w innej dziedzinie. W ten to sposób człowiek, nauczywszy się dobrze robić coś określonego, potrafi dzięki tajemniczym związkom wykonywać równie dobrze inne rzeczy, które nie mają nic wspólnego z pierwszym działaniem. Uważa się nawet, że zdolności intelektualne nie są zależne od przedmiotu działania. Przyjmuje się też, że rozwój jednej zdolności pociąga za sobą rozwój pozostałych" 2. Thorndike, który na podstawie licznych badań występował przeciwko takiemu stanowisku, próbował dowieść jego fałszu. Wykazał więc zależność różnych form działania od konkretnego materiału, jaki wchodzi w grę. Wykazał, że rozwój jakiejś określonej zdolności rzadko znajduje odbicie w rozwoju innych. Do- a Autor nie podał źródła z którego zaczerpnął przytoczony fragment (przyp. tłum.). 536 kładne zbadanie sprawy świadczy — jego zdaniem — że specjalizacja zdolności jest znacznie większa, niż się wydaje na podstawie powierzchownej obserwacji. Jeśli np. spośród stu osób wybrać dziesięć dobrze sprawnych w dostrzeganiu błędów pisowni lub ocenie długości, to te same osoby wcale nie wykażą specjalnych zdolności w ocenie ciężaru przedmiotów. Tak samo szybkość i dokładność w odejmowaniu liczb wcale nie idzie w parze z szybkością i dokładnością w dobieraniu wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu. Z badań tych wynika, że świadomość nie jest wcale kompleksem kilku ogólnych zdolności — spostrzegania, pamięci, uwagi, wydawania sądów itd. — lecz sumą dużej liczby oddzielnych zdolności, z których każda jest w pewnym sensie niezależna od pozostałych i musi być oddzielnie ćwiczona. Zadanie nauczania nie polega na rozwijaniu wyłącznie zdolności rozumowania. Jego zadaniem jest rozwijanie wielu specjalnych zdolności myślenia w zakresie różnych przedmiotów. Zadaniem nauczania nie jest też rozwijanie jakiejś ogólnej zdolności uwagi, lecz rozwijanie różnych zdolności w zakresie skupiania uwagi na różnego rodzaju przedmiotach. Nauczanie w jakimś określonym zakresie może wywrzeć skuteczny wpływ na ogólny rozwój dziecka tylko za pośrednictwem identycznych elementów, identycznego materiału, identycznego procesu. Rządzi nami nawyk. Z tego wypływa wniosek, że rozwój świadomości osiąga się poprzez rozwój dużej liczby oddzielnych, wzajemnie niezależnych zdolności, poprzez tworzenie dużej liczby drobnych nawyków, gdyż funkcjonowanie każdej zdolności zależy od materiału, na którym była ćwiczona. Doskonalenie jakiejś funkcji lub jakiejś strony działania świadomości może wpłynąć na rozwój innej tylko wtedy, gdy istnieją elementy wspólne dla obu funkcji lub działań. Przeciwko temu punktowi widzenia wystąpiła właśnie omawiana wyżej trzecia grupa teorii. Skorzystały one z osiągnięć psychologii strukturalnej, która dowiodła, że proces uczenia się jest nie tylko tworzeniem nawyków, lecz obejmuje również czynności o charakterze intelektualnym, które pozwalają przenosić zasady struktury, znalezione przy rozwiązaniu jednego zadania, na szereg innych. Opierając się na tych wynikach, teorie te wysu- 537 nęły tezę, że wpływ nauczania nigdy nie bywa specyficzny. Ucząc się konkretnej operacji, dziecko osiąga tym samym zdolność do tworzenia struktur określonego typu, niezależnie od rodzaju materiału, jakim operuje, i niezależnie od poszczególnych elementów wchodzących w skład tej struktury. Tak więc istotnym i nowym momentem trzeciej grupy teorii jest nawrót do koncepcji kształcenia formalnego, co oznacza, że znalazła się ona w sprzeczności ze swoją własną podstawową tezą. Przypomnijmy, że Koffka twierdząc, iż uczenie się jest właśnie rozwojem, powtarza starą formułę. Ale uczenie się — skoro nie jest dla niego wyłącznie procesem nabywania przyzwyczajeń i nawyków — przestaje być tożsame z rozwojem, a stosunek między obydwoma procesami okazuje się bardziej skomplikowany. Podczas gdy w koncepcji Thorndike'a uczenie się i rozwój pokrywają się dokładnie jak dwie przystające figury geometryczne, to według Koffki rozwój zatacza zawsze szersze koło, niż czyni to uczenie się. Schematycznie można przedstawić stosunek obu procesów w postaci dwóch koncentrycznych okręgów, z których mniejszy symbolizowałby proces uczenia się, a większy — wywołany uczeniem proces rozwoju. Załóżmy, że dziecko nauczyło się wykonywać pewną operację. Przyswoiło sobie tym samym pewną zasadę strukturalną, której sfera zastosowania obejmuje coś więcej niż tylko tego typu operację, przy jakiej nastąpiło jej przyswojenie. Robiąc więc jeden krok naprzód w nauce, dziecko posuwa się o dwa kroki naprzód w rozwoju. Krótko mówiąc uczenie się i rozwój nie pokrywają się. Trzy rozpatrzone teorie — aczkolwiek każda z nich inaczej rozwiązuje zagadnienie stosunku między nauczaniem a rozwojem — mogą jednak służyć za odskocznię do naszkicowania bardziej zadowalającego rozwiązania tego samego zagadnienia. Punkt wyjścia dla takiego rozwiązania widzę w fakcie, że nauczanie dziecka zaczyna się na długo przed początkiem jego nauki w szkole. W rzeczywistości nauka szkolna nie buduje nigdy na pustym terenie. Nauczanie, z którym dziecko się styka w szkole, zawsze ma swoją prehistorię. Na przykład dziecko rozpoczyna naukę arytmetyki w szkole. Na długo jednak przed wstąpieniem do szkoły posiadło doświadczenie dotyczące ilości. Nieraz miało 538 także do czynienia z pewnymi operacjami dzielenia, z określeniem wielkości, z odejmowaniem i dodawaniem. Dziecko posiadło więc własną, przedszkolną arytmetykę, nie dostrzeganą, ignorowaną tylko przez krótkowzrocznych psychologów. Drobiazgowe badania dowiodły, że ta przedszkolna arytmetyka jest niezwykle złożona. Z tego wynika, że rozwój umiejętności arytmetycznych u dziecka zaczyna się znacznie wcześniej niż jego nauka arytmetyki. Oczywiście, istnienie tej przedszkolnej prehistorii nauki szkolnej nie oznacza, że drugi, szkolny etap rozwoju dziecka w danym zakresie jest bezpośrednią kontynuacją pierwszego, przedszkolnego. W żadnej dziedzinie nauka szkolna nie kontynuuje w prostej linii rozwoju dziecka z okresu przedszkolnego. Linia ta może czasem skręcić w bok, nieraz nawet zmienić kierunek na zupełnie przeciwny. A jednak niezależnie od tego, czy nauka w szkole jest kontynuacją nauczania przedszkolnego, czy jego zaprzeczeniem, nie wolno nam ignorować okoliczności, że szkoła nie buduje na pustym terenie, że zawsze zaczyna uczyć dziecko w określonym okresie jego rozwoju, po przebyciu już przez nie okresów wcześniejszych. Bardzo mi trafiają do przekonania dowody takich badaczy jak Stumpf i Koffka, którzy próbują znieść granice między nauką szkolną a nauką w wieku przedszkolnym. Łatwo zauważyć, że nauczanie nie zaczyna się w wieku szkolnym. Koffka, próbując wyjaśnić nauczycielowi prawa uczenia się dziecka i ich stosunek do rozwoju umysłowego dziecka, skupia uwagę na najprostszych i najprymitywniejszych procesach uczenia się, na takich, które występują właśnie w wieku przedszkolnym. Jego błąd polega na tym, że widząc podobieństwo nauki przedszkolnej do nauki szkolnej nie dostrzega różnic między nimi, nie dostrzega tego specyficznie nowego, co wnosi do nauki szkoła. Koffka — prawdopodobnie za przykładem Stumpfa — skłonny jest sprowadzić tę różnicę do systemowości, która występuje w nauce szkolnej, a której przedtem nie ma. Rzecz — jak się wydaje — nie tylko w systemowości, lecz i w tym, że nauczanie szkolne wnosi coś zasadniczo nowego do rozwoju dziecka. Zasługą obu autorów jest jednak to, że zwrócili oni uwagę na bezsporny fakt, iż nauczanie zaczyna się na długo przed nadejściem wieku 539 szkolnego. I mają rację, bo czy rzeczywiście dziecko nie uczy się mowy od dorosłych, czy pytając i odpowiadając na pytania, nie uzyskuje nowych wiadomości, czy naśladując dorosłych i otrzymując od nich wskazówki, jak postępować, nie wykształca nowych nawyków? Rozumie się samo przez się, że ten proces uczenia się, który poprzedza wstąpienie do szkoły, różni się zasadniczo od nauki w szkole, gdzie przecież chodzi o przyswajanie sobie podstaw wiedzy. Ale nawet wtedy, gdy w pierwszym okresie pytań dziecko przyswaja sobie nazwy otaczających je przedmiotów, w istocie rzeczy przechodzi ono pewien cykl nauczania. Nauczanie nie styka się więc z rozwojem po raz pierwszy w wieku szkolnym, lecz w istocie procesy te wiążą się wzajemnie od pierwszego dnia życia dziecka. Toteż problem, jaki staje przed nami, okazuje się podwójnie złożony i rozpada się, można powiedzieć, na dwa oddzielne zagadnienia. Po pierwsze, musimy poznać relacje między nauczaniem a rozwojem, a potem specyficzne cechy tych relacji w wieku szkolnym. Zacznę od zagadnienia drugiego, które zarazem pozwoli wyjaśnić i pierwsze. Sięgnę do rezultatów pewnych badań, które, moim zdaniem, mają zasadnicze znaczenie dla całokształtu interesującego nas problemu, jako że pozwalają wprowadzić do nauki nowe pojęcie, niezwykle doniosłe i niezbędne do prawidłowego rozstrzygnięcia rozpatrywanego zagadnienia. Mam na myśli tak zwaną strefę najbliższego rozwoju. Nikt nie może kwestionować faktu, że nauczanie należy jakoś uzgadniać z poziomem rozwoju dziecka. Jest to fakt empirycznie ustalony i wielokrotnie zweryfikowany. To, że naukę pisania można rozpoczynać dopiero w określonym wieku lub że dopiero dziecko w określonym wieku jest w stanie uczyć się algebry, nie wymaga chyba dowodów. Określenie poziomu rozwoju i dojrzałości do pobierania nauki jest faktem koniecznym, który można przyjąć jako nie nastręczający żadnych wątpliwości punkt wyjścia do dalszych rozważań. Jednakże dopiero niedawno zwrócono uwagę na to, że przy ustaleniu rzeczywistego stosunku procesu rozwoju do możliwości nauczania niepodobna poprzestać na jednym określeniu poziomu 540 rozwoju. Koniecznie trzeba ustalić przynajmniej dwa poziomy w rozwoju dziecka. Nie znając ich, nie potrafimy w żadnym konkretnym przypadku prawidłowo określić stosunku między poziomem rozwoju danego dziecka a jego możliwościami w nauce. Pierwszy poziom nazwiemy poziomem aktualnego rozwoju dziecka. Mam na myśli ten poziom rozwoju funkcji psychicznych, jaki ukształtował się u dziecka w rezultacie przejścia pewnych już zakończonych cyklów rozwoju. Taki właśnie poziom aktualnego rozwoju uzyskujemy prawie zawsze przy badaniu testowym. Wystarczy jednak prosty eksperyment, aby się przekonać, że ten poziom aktualnego rozwoju nie daje pełnego obrazu rozwoju dziecka w danym momencie. Oto zbadaliśmy dwoje dzieci i określiliśmy wiek ich rozwoju umysłowego na siedem lat. Oznacza to, że oboje rozwiązuje zadania przewidziane dla tego właśnie wieku. Jeśli jednak spróbujemy badać te dzieci dalszymi testami skali, to stwierdzimy między nimi duże różnice. Jedno dziecko z pomocą pytań naprowadzających i pokazu rozwiąże z łatwością zadania przewyższające o dwa lata jego poziom rozwoju, inne z taką samą pomocą rozwiąże testy sięgające naprzód tylko o pół roku. Mamy do czynienia z centralnym pojęciem, niezbędnym do zdefiniowania strefy najbliższego rozwoju. Pojęcie to wiąże się z kwestią przeceniania we współczesnej psychologii problemu naśladownictwa. Od dawna panuje pogląd, że wskaźnikiem poziomu rozwoju umysłowego dziecka mogą być tylko jego działania samodzielne, a żadną miarą nie naśladowanie. Odbicie tego poglądu można znaleźć we wszystkich współczesnych systemach badań testowych. Przy ocenie rozwoju umysłowego bierze się pod uwagę tylko rozwiązania prób wykonanych samodzielnie, bez postronnej pomocy, bez pokazu, bez pytań naprowadzających. Pogląd ten, jak wynika z badań, jest nieuzasadniony. Dowiodły tego doświadczenia ze zwierzętami. Stwierdzono, że czynności, które zwierzę potrafi naśladować, leżą w strefie jego własnych możliwości. Innymi słowy, zwierzę może naśladować tylko takie czynności, które są mu dostępne w tej czy innej postaci. Kohler ustalił, że możliwości naśladowcze prawie nie przekraczają granic możliwości działań samodzielnych. Z tego wynika, że jeśli zwie- 541 rżę potrafi naśladować jakąś czynność, to w toku działań samodzielnych ujawni w pewnych okolicznościach zdolność do wykonania analogicznej czynności. Naśladowanie łączy się więc, jak widać, ściśle ze zrozumieniem. Zwierzę może naśladować tylko takie czynności, które jest w stanie zrozumieć. Istotną cechą naśladownictwa dziecięcego jest możliwość naśladowania wielu czynności, które leżą dość daleko poza granicami jego własnych możliwości. Dziecko, ucząc się naśladować pod kierunkiem dorosłego, potrafi z kolei zrobić znacznie więcej ze zrozumieniem, samodzielnie. Różnica między poziomem rozwiązywania zadań dostępnych pod kierunkiem i przy pomocy dorosłych a poziomem rozwiązywania zadań dostępnych w samodzielnym działaniu określa strefą najbliższego rozwoju dziecka. Wróćmy do przytoczonego przykładu dwojga dzieci o jednakowym poziomie rozwoju umysłowego, określonym na lat siedem. Jedno z nich, jak stwierdzono, korzystając z niewielkiej pomocy dorosłych rozwiązuje zadania przewidziane dla wieku dziewięciu lat, drugie zaś — dla siedmu i pół. Czy rozwój umysłowy tych dzieci jest jednakowy? Z punktu widzenia zdolności do działań samodzielnych tak, ale od strony najbliższych możliwości rozwojowych jest zdecydowanie różny. To, co dziecko potrafi zrobić przy pomocy dorosłych, wskazuje na strefę jego najbliższego rozwoju. Dzięki zastosowaniu takiej metody możemy więc uwzględniać nie tylko już zakończony aktualnie proces rozwoju, nie tylko już przebyte jego cykle i zakończone procesy dojrzewania, lecz również procesy znajdujące się w stanie kształtowania, procesy, które dopiero dojrzewają, dopiero się rozwijają. To, co dziecko robi dziś przy pomocy dorosłych, zrobi jutro samodzielnie. Strefa najbliższego rozwoju pomaga więc określić „jutro" rozwoju dziecka, dynamiczny stan jego rozwoju, który uwzględnia nie tylko to, co dziecko w tym procesie już osiągnęło, lecz również to, co w nim dopiero dojrzewa. Dwoje dzieci z naszego przykładu wykazało jednakowy wiek intelektualny, jeśli zważyć już przebyte cykle rozwojowe, ale różną dynamikę rozwoju. Tak więc stan rozwoju intelektualnego dziecka można określić ustalając co najmniej dwa jego poziomy — poziom aktualnego rozwoju i strefę najbliższego rozwoju. 542 Fakt ten, mało na pozór znaczący, ma znaczenie zasadnicze. Dokonuje przewrotu w całej teorii relacji między nauczaniem a rozwojem. Przede wszystkim zmienia tradycyjne podejście do wniosków pedagogicznych, jakie wynikają z diagnostyki rozwoju. Dawniej postępowano tak: badając dziecko testami, określano poziom jego rozwoju umysłowego, z którym pedagogika powinna się liczyć i którego granic nie należy przekraczać. Już więc w samym ujęciu sprawy zawarta była myśl, że nauczanie winno nawiązywać do wczorajszego dnia rozwoju dziecka, do już przebytych i zakończonych etapów tego procesu. Praktyka wcześniej od teorii ujawniła fałsz takiego poglądu. Najlepiej widać to na przykładzie nauczania dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym. Jak wiadomo, badanie takiego dziecka wykazuje u niego ograniczoną zdolność myślenia oderwanego. Toteż pedagogika specjalna wyciągnęła pozornie słuszny wniosek, że nauczanie takiego dziecka należy oprzeć na poglądowości. Bogate w tym zakresie doświadczenie przyniosło jej jednak głębokie rozczarowanie. Okazało się bowiem, że system nauczania oparty wyłącznie na poglądowości, na procesie dydaktycznym wyzutym z wszystkiego, co ma jakiś związek z myśleniem oderwanym, nie tylko nie pomaga dziecku w zwalczaniu jego natti-ralnych defektów, lecz jeszcze defekty te wzmaga. System taki przyzwyczaja dziecko do myślenia wyłącznie poglądowego i zagłusza w nim te słabe kiełki myślenia oderwanego, jakie mimo wszystko u niego istniały. Właśnie dlatego, że pozostawienie dziecka opóźnionego w rozwoju umysłowym samemu sobie nie rokuje rozwinięcia się u niego form myślenia oderwanego, szkoła powinna dołożyć wszelkich starań w tym kierunku, by doprowadzić do rozwinięcia się u takiego dziecka ^tego, co nie rozwija się u niego zadowalająco samo przez się. We współczesnej pedagogice obserwujemy jednak dobroczynny dla dzieci odwrót od takiego sposobu rozumienia poglądowości, który metodom poglądowym przypisuje rozstrzygające znaczenie. Poglądowość jest niezbędna do rozwoju myślenia oderwanego tylko jako szczebel, jako środek prowadzący do celu, a nie jako cel sam w sobie. Coś bardzo podobnego dzieje się w rozwoju dziecka normalnego. Nauczanie zorientowane na zakończony już u dziecka cykl 543 rozwojowy staje się nieefektywne z punktu widzenia ogólnego rozwoju dziecka, nie prowadzi tego procesu za sobą, lecz samo się za nim wlecze. W odróżnieniu od dawnego punktu widzenia, koncepcja strefy najbliższego rozwoju dziecka pozwala sformułować przeciwstawną formułę, że dobre jest tylko takie nauczanie, przez które rozwój jest wyprzedzany. Wiadomo z licznych badań, na które się tylko powołam, bez zdawania z nich sprawy, że rozwój wyższych funkcji psychicznych dziecka, specyficznie ludzkich, mających za sobą długą historię rozwoju ludzkości, jest procesem specyficznym. W innej pracy sformułowałem następujące prawo rozwoju wyższych funkcji psychicznych: każda wyższa funkcja psychiczna pojawia się, w rozwoju dziecka dwukrotnie: raz jako działalność zespołowa, społeczna, czyli jako funkcja interpsychiczna, drugi raz jako działalność indywidualna, jako wewnętrzny sposób myślenia dziecka, jako funkcja intrapsychiczna. Przykład można tu zaczerpnąć z rozwoju mowy. Mowa powstaje pierwotnie jako narzędzie porozumiewania się dziecka z otaczającymi je ludźmi. Dopiero później, gdy przekształci się w mowę wewnętrzną, staje się głównym sposobem myślenia samego dziecka, staje się jego wewnętrzną funkcją psychiczną. Badania Baldwina, Rignano i Piageta wykazały, że najpierw zaczyna się ona od sporu w zespole dziecięcym i potrzeby uzasadnienia swej myśli, a dopiero później rodzą się u dziecka rozważania jako pewne swoiste tło czynności wewnętrznej, której swoistą cechą jest to, że dziecko uczy się uświadamiać sobie i sprawdzać podstawy swojej myśli. „Z natury sami chętnie wierzymy na słowo — powiada Piaget — a dopiero w toku obcowania społecznego powstaje potrzeba weryfikacji myśli i jej potwierdzenia". Mowa wewnętrzna i rozważania rodzą się z interakcji dziecka z otaczającymi je ludźmi. Te same interakcje są też źródłem rozwoju woli dziecka. W jednej z prac Piaget dowiódł, że u podstaw rozwoju sądów moralnych dziecka leży współdziałanie. Inne, wcześniejsze badania wykazały, że u dziecka wyrabia się najpierw, w zespołowej zabawie, umiejętność podporządkowania się regułom, a dopiero później wolicjonalna regulacja zachowania się jako funkcja wewnętrzna samego dziecka. 544 Przytoczone przykłady ilustrują ogólne prawo rozwoju wyższych funkcji psychicznych w wieku dziecięcym. Wydaje mi się, że prawo to można w pełni zastosować do procesu nauczania. Na podstawie dotychczasowych rozważań ośmielam się twierdzić, że istotną cechą nauczania jest to, iż tworzy ono strefę najbliższego rozwoju dziecka, czyli daje początek wielu wewnętrznym procesom rozwoju, rozwija i uruchamia te procesy, na razie dostępne dziecku tylko w sferze obcowania z otoczeniem i współpracy z kolegami, a potem, po przejściu rozwoju wewnętrznego, stające się wewnętrznym dorobkiem samego dziecka. Nauczanie i rozwój nie są tu pojmowane jako pokrywające sią; odpowiednio zaś do tego za prawidłowo organizowany proces nauczania uważany jest ten, który wiedzie rozwój umysłowy dziecka za sobą, dając początek wielu procesom rozwojowym, które bez nauczania stałyby się niemożliwe. Nauczanie jest więc niezbędnym i powszechnym czynnikiem w procesie rozwoju nie przyrodzonych, lecz historycznie ukształtowanych właściwości ludzkich u dziecka. Jak dziecko głuchoniemych rodziców, które nie usłyszy mowy wokół siebie, pozostanie nieme, choć ma wszystkie przyrodzone zadatki rozwoju mowy, jak nie rozwiną się u niego te wyższe funkcje psychiczne, które dotyczą mowy, tak samo nie rozwiną się różne procesy bez nauczania, które pobudza je do życia i jest czynnikiem ich rozwoju. Jeszcze plastyczniej rysuje się rola nauczania jako źródła wy* twarzającego strefę najbliższego rozwoju jeśli porównamy procesy uczenia sią u dziecka i uczenia się u człowieka dorosłego. Do niedawna poświęcano mało uwagi różnicom między tymi procesami. Jak wiadomo, dorośli odznaczają sią również wysokimi zdolnościami do nauki. Pogląd Jamesa, że dorośli w wieku powyżej 25 lat nie mogą sobie przyswajać nowych idei, został obalony przez rezultaty współczesnych prac eksperymentalnych. Dotychczas jednak nie wyjaśniono należycie zasadniczych różnic między nauczaniem dziecka i nauczaniem dorosłego. Z punktu widzenia omawianych poprzednio teorii Thorndi-ke'a, Jamesa i innych, dla których procesy nauczania to tworzenie nawyków, nie ma różnicy między tymi procesami u dzieci i u dorosłych. Znika samo zagadnienie. Mechanizm tworzenia 545 35 — Wybrane prace psychologiczne nawyków jest bowiem jeden i ten sam u dziecka i u dorosłego. Różnica może być tylko ta, że u jednego nawyki tworzą się trudniej, u drugiego łatwiej, u jednego szybciej, u drugiego wolniej. Czym więc różni się nauka pisania na maszynie, jazdy na rowerze czy gry w tenisa u dorosłego od nauki pisania lub arytmetyki i przyrody w wieku szkolnym? Sądzę, że najważniejsza różnica polega tu na odmiennym stosunku do procesów rozwojowych. Nauka pisania na maszynie rzeczywiście wytwarza szereg nawyków, które same przez się nie wywołują żadnych zmian w umysłowości człowieka. Tu nauka korzysta z zakończonych już cyklów rozwoju, i dlatego jej rola z punktu widzenia ogólnego rozwoju jest bardzo nikła. Inaczej ma się rzecz z nauką pisania u dziecka. Specjalne badania wykazały, że w tym wypadku uczenie się daje początek nowym, niezwykle złożonym cyklom rozwojowym. Przy tym są to cykle w zakresie takich procesów psychicznych, których powstanie pociąga za sobą równie wielkie zmiany w umysłowości dziecka jak opanowanie mowy w okresie przejścia od niemowlęctwa do wczesnego dzieciństwa. Podsumowując te rozważania, spróbuję ująć w ogólnej formie wykryte przez nas relacje między nauczaniem a rozwojem. Całokształt prac eksperymentalnych dotyczących psychicznej natury procesów uczenia się arytmetyki, pisania, czytania, przyrody i innych przedmiotów w szkole podstawowej dowodzi, że wszystkie te procesy jak wokół osi wirują wokół nowych osiągnięć wieku szkolnego. Wszystko to splata się z centralnymi nerwami rozwoju ucznia. Sama nauka szkolna budzi wewnętrzne procesy rozwoju. Bezpośrednim zadaniem analizy procesu pedagogicznego jest właśnie przebadanie powstania i losów tych wewnętrznych torów rozwoju, które się kształtują w toku nauki szkolnej. Dla wysuwanej tu hipotezy najważniejsza jest teza, że procesy rozwoju nie pokrywają się z procesami nauczania, że procesy rozwoju idą w ślad za procesami nauczania, które tworzą strefą najbliższego rozwoju. Drugą istotną dla tej hipotezy myślą jest, że aczkolwiek nau- 546 czanie jest bezpośrednio związane z przebiegiem rozwoju dziecka, to jednak oba te procesy nie toczą się synchronicznie i równolegle. Rozwój dziecka nigdy nie idzie za nauką szkolną, jak cień za przedmiotem. Dlatego testy osiągnięć szkolnych nie odzwierciedlają przebiegu dziecięcego rozwoju. W rzeczywistości między procesem rozwoju a procesem nauczania istnieją niezwykle złożone, dynamiczne zależności, których nie można ogarnąć jedną, aprioryczną, spekulatywną formułą. Nauczanie każdego przedmiotu odznacza się własnym, jemu właściwym, konkretnym stosunkiem do rozwoju dziecka. Stosunek ten zmienia się przy przejściu dziecka z jednego szczebla rozwoju na drugi. Zmusza to do rewizji problemu kształcenia formalnego, czyli roli i znaczenia każdego przedmiotu w procesie ogólnego rozwoju dziecka. Sprawy tej nie da się rozwiązać za pomocą jakiejś jednej formuły. Przed nami otwierają sią perspektywy szeroko zakrojonych, naj różnorodnie j szych konkretnych badań. 33* Lermontow M. J. 429 Levy-Bruhl L. 186, 257 n, 261, 488 LewinK. 66, 71-74, 100 nn, 411 Lindner 283 Lłndworsky J. 138, 180 Lipmann O. 150 Liszt F. 439 Marks K. 9, 74, 134, 204, 329, 488 Martin 535 Mc K. Cattell J. 80 Merkel 86 Messer A. 274 Meumann E. 195, 209, 334, 387 Miller 434 Monakow C. 497, 504 Montessori M. 362 n, 520, 530 Muller G. A. 227 Munsterberg H. 29, 86 Kafka G. 189, 488 Kanuszinoj 488 Kartezjusz (R. Descartes) 417, 428 Keller H. 208 Koffka K. 70, 105, 123 n, 196 206, 335 n, 340 n, 488, 491, 534, 538 n Kóhler W. 98, 104, 108, 115 nn, 124, 126 130, 150, 178-185, 189 nn, 193', 203 nn, 207 n, 232, 273, 358, 419, 487 n, 490, 541 Korniłow K. N. 9 Kotiełowa J. 225 Kretschmer E. 57, 91, 126, 132, 268, 275, 488 Kroh O. 272, 519 Krylów I. A. 429, 470 Kiilpe O. 271, 417, 488 La Fontaine J. 429 Lamarck J. B. 123 n Lashley K. S. 498 n, 501, 506, 509 n, 516 Learned 186, 190 n Lemaitre A. 199, 468, 488 Lenin W. I. 487 Leonardo da Vinci 36 Leontiew A. N. 495 . 78, 80 n, 85, 214-224, 227, 251, 418, 420 ledes 166 n, 305, 372, 413 >woj 488 yn 417 n A. L. 127, 544 67 n, 102 l H. 485, 501 eriew W. M. 434 \.. 111 n, 149 • E. 260, 487 i P. P. 9, 118, 127, 232, 320 H. 150 n 266 ki W. M. 180 n, 189, 204, 487 L. 61 Ch. 194, 282, 488 K. 53, 105 nn, 110, 123 nn, 180, 183, 189, 193, 196, 202, nn, 227, 272, 280 - 286, 396, n ikow W. W. 481 idę E. 120, 232, 313-316, 324, rija 488 iow G. J. 8 n i Ch. 29, 72, 108, 122 nn )ix K. 181, 201, 206 n, 209, 488 tes R. (Kartezjusz) 417, 428 INDEKS NAZWISK Dido 204 Dilthey W. 29, 72 Dostojewski F. M. 36, 460 n, 475, 478 Efes 488 Eliasberg 137 Engels F. 93 n, 204 n, 253, 488 Feuerbach L. A. 487 Fiedorczenko 157 Fortuin 362, 520 Freud s. 32, 324 Fries de J. F. 362, 519 n Frisch K. 192, 488 Galton F. 224, 279 Gesell G. A. 254, 488 Gilbert 535 Goethe J. W. 99, 138, 27«, 307, 379, 486 Gogol N. W. 473 n Goldstein K. 435, 499 - 504, 509 n Gribojedow A. S. 459, 482 Gross M. 271 nn, 488 Griinbaum 447 n Gucman 486 Hali S. 118 Hartmann 180 Head H. 347, 436, 501, 509 n Hegel G. 92, 131, 485 Heine H. 422, 429 Hejfec X 488 Hempelmann F. 191 Herbart J. F. 338, 535 Hering 124 Hetzer H. 194 Hobhouse L. T. 181 Hóffding H. 91 n, 110 Humboldt W. 430, 459 Husserl E. 29 Indelberger 256 Jackson H. 347, 436 Jaensch E. R. 180, 268, 285 Jakubiński 457, 460, 462 James W. 100, 334, 533, 545 Janet P. 128 nn Jennings H. 52 nn Napoleon (Buonaparte) 261, 266 Paul H. 428 Pawłów I. P- 8, 12 Paszkowska J. 225 Peterson 261 Petzl O. 491, 502, 504, 509 n, 513 Piaget J. 120, 128, 135, 160, 162, 199, 201 207, 210, 257 n, 296-303, 305* n, 310-320, 323-328,330,334, 372 379 n, 399-405, 410, 426, 437, 440' nn, 445-448, 451, 454, 465, 487 n, 497, 528, 531 n, 544 Plechanow G. 204, 488 Poliwanow 457 n Pollan 469 nn Potiebnia 266, 459 Puszkin A. S. 428 Rignano E. 544 Rimat F. 215 n, 222, 488 Rousseau J. J. 315 Sacharow L. S. 223 nn 549 Sapiro E. 497 Schilling 434 Schmidt B. 206 Seguin 137 Selz O. 418 Sieczenow I. M. 8, 434 Spranger E. 36 n, 39 Stanisławski K. S. 479, 481 n Steinen von den 258 Stern W. 73, 103, 114, 155, 157, 160, 162, 194 n, 206-209, 305, 377, 487 Storch A. 257 n, 260 Stumpf C. 539 Szczedrin (Sałtykow) M. J. 491 Szczerba L. W. 462 Szekspir W. 36 Szif Ż. J. 16, 287, 407, 488 Szor 263 n Tarde G. 460 Thompson 459 Thorndike E. L. 116 n, 125, 143 n, 180, 203, 230 n, 335 n, 339-342, 354, 488, 490, 535 - 538, 545 Thudor Hart 194 Titchener E. B. 76, 79 - 83, 85 Tiutczew F. I. 429, 485 Tołstoj L. N. 173, 292 - 295, 411, 423, 455 - 458, 465, 475, 488, 525 Turnwald R. 260 Uhland L. 427 Uspienski G. 478 n, 481 Uznadze D. 218 n, 251 Vaihinger H. 34 Yogel 222, 280 Yolkelt G. 68 n, 97 nn, 104, 275, 487, 489 Yossler K. 426 Wagner 180, 492 Wallon H. 206 Watson J. 130, 197 - 200, 202, 434, 453, 474, 488 Werner 70, 96, 99, 127, 256, 260, 273, 275 Wernicke K. 500 Wertheimer M. 398, 490 Woerkom Van 501 Woodworth R. S. 535 Wundt iW. 57, 84, 96, 182, 348, 435, 472 Wygotski L, S. 7 nn, 162 Yerkes R. M. 178, 190 n, 232, 487 n Zabołotnowoj 495 W. 495 181, 183-188, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1971 Wydanie I. Nakład 2000+200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 30,50. Arkuszy drukarskich 34,50 + l wkładka Papier na tekst drukowy satynowany ki. III, 80 g, 61X86 Papier na wkładkę kredowany kl. III, 90 g, 61X86 Oddano do składania 17 XII 1970 r. Podpisano do druku w maju 1971 r. Druk ukończono w czerwcu 1971 r. Zamówienie nr 26/A/71. S-13. Cena zł 60.— Łódzka Drukarnia Dziełowa Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45