Michał Żółtowski





     Henryk Ruszczyc

        i jego praca

      dla Niewidomych



     Szkic biograficzny


na podstawie pozycji

wydanej przez

 Towarzystwo Opieki

 nad Ociemniałymi 

 Laski 1994



Spis treści 

Słowo wstępne 

Przedmowa 

Od autora 



Część I 



Z podwileńskich Ruszczyc na Podole 

Środowisko kijowskie 

Młodzieńcze lata 

Przemiana 

Przybycie do Lasek 

Początki pracy wychowawczej 

Henryk Ruszczyc w środowisku laskowskim 

Szukanie nowych form pracy 

Nowe zadania 



Część II 



Wojna i okupacja 

Rehabilitacja ociemniałych inwalidów wojennych 

Schronisko w Surhowie 

Memoriały Ruszczyca do władz 

Spółdzielnia Lubelska 

Zakłady w Głuchowie i Jarogniewicach 

Szkolenie ociemniałych do pracy w przemyśle 

Wyjazd Ruszczyca do Anglii 



Część III 



Powrót do Lasek 

Nieoczekiwane zagrożenia 

Praca nad "Poradnikiem dla Nauczycieli" 

Poszukiwanie nowych dróg szkolenia 

Pierwsza wakacyjna praktyka 

Rozwój dziewiarstwa maszynowego 

Osiągnięcia niewidomych w tkactwie 

Utworzenie Warsztatów Drzewno-Metalowych 

Pracownia obróbki metalu 

Zorganizowanie pracy w drewnie 

Dalsze dzieje szkolenia w metalu 

Dalszy rozwój Warsztatów 

"Nowa Praca", czyli o możliwościach artystycznych niewidomych 

Wprowadzenie nowej metody prac ręcznych 

Sukcesy i porażki w tapicerstwie 

Młodociani ociemniali inwalidzi 



Słowo wstępne 



Dziś oddajemy do rąk Czytelników kolejną książkę poświęconą 
ludziom Lasek. Po Matce Elżbiecie Róży Czackiej, ks. Władysławie 
Korniłowiczu, ks. Antonim Marylskim i Zygmuncie Serafinowiczu 
przyszła kolej na Henryka Ruszczyca, człowieka legendę, twórcę 
polskiej szkoły rehabilitacji zawodowej niewidomych. 

Książka Michała Żółtowskiego ukazuje Henryka Ruszczyca na tle jego 
tytanicznej działalności. Wątek biograficzny jakoby ginie w tym 
niezwykle żywiołowym i wartkim nurcie przeróżnych działań. To, 
czego dokonał nasz bohater, wystarczyłoby na zapełnienie życiorysu 
kilku ludzi, a przecież żył stosunkowo krótko, bo niespełna 72 
lata (1901-1973). 

Michał Żółtowski, aby lepiej naświetlić genetyczne uwarunkowania 
Ruszczycowej aktywności, sięga do jego przodków z XVII i XVIII 
wieku, romantycznych rotmistrzów chorągwi wołoskich i pancernych, 
niezwyciężonej w starciach jazdy polskiej. Zresztą Henryk Ruszczyc 
dużo zachował cech swoich przodków: nadmierną aktywność, szybkość 
decyzji i przede wszystkim gorącość traktowania każdej sprawy. On 
nie potrafił być letni. Cechę tę kapitalnie ukazuje autor książki 
na konkretnych przykładach. 

Henryk Ruszczyc kochał kresy wschodnie. Kiedy po wizycie w r. 1970 
w Szwecji, Danii i RFN odwiedziłem go, dużo mówiłem o tym, co 
widziałem i czym zachwycałem się w tych najbardziej rozwiniętych 
krajach Europy. Gdy zapytałem go, czy chciałby tam pojechać, 
odpowiedział: 

- Ja chciałbym jeszcze raz zobaczyć Kijów! 

Czytelnik znający osobiście Henryka Ruszczyca po pobieżnym 
przeczytaniu książki Michała Żółtowskiego może dojść do wniosku, 
że autor miał na celu odbrązowienie swego bohatera. Myślę, że 
wniosek byłby z gruntu błędny. Michał Żółtowski z niezwykłą pasją 
poszukuje jedynie prawdy. Z jego dociekań wychyla się postać 
człowieka z krwi i kości. Widzimy Ruszczyca jako typowego 
kawalerzystę, karciarza i lwa salonowego, ale również człowieka, 
który jest wrażliwy na każdą napotkaną biedę, usuwanego lub 
samodzielnie opuszczającego praktyki rolne, bo nie podoba mu się 
stosunek do ludzi z czworaków; ale również pochylającego się nad 
dzieckiem niewidomym poszukującym zgubionej zabawki czy nad każdym 
skrzywdzonym lub cierpiącym. Jego nerwowe poszukiwanie nowych 
stanowisk pracy dostępnych dla niewidomych i nowych zawodów, 
usprawiedliwia wszelkie niepowodzenia i ponoszone nakłady. Miał 
przy tym Ruszczyc niespotykany dar angażowania w sferę swoich 
działań każdego napotkanego człowieka. 

I ta prawda o Henryku Ruszczycu leżała u podstaw dociekań Michała 
Żółtowskiego. Czy mu się to w pełni udało, ocenią sami Czytelnicy. 
Ja w tym miejscu chciałbym gorąco podziękować Mu za poniesiony 
trud i za to, że swoją pracą znakomicie rozszerzył wiedzę o 
Laskach i polskiej szkole rehabilitacji zawodowej niewidomych. 

Na zakończenie jeszcze kilka zdań o autorze książki. 

Michał Żółtowski, syn hr. Jana i Ludwiki z Ostrowskich, urodził 
się 21 maja 1915 r. w Lozannie, w Szwajcarii. Rodzinnym majątkiem 
Żółtowskich był Czacz w Ziemi Kościańskiej w Wielkopolsce. Państwo 
Żółtowscy mieli jedenaścioro dzieci. Dwóch synów zmarło w 
dzieciństwie, a dwóch poległo w czasie drugiej wojny światowej. 
Ojciec, Jan Żółtowski, należał do Polskiego Komitetu Narodowego 
reprezentującego Polskę przy podpisywaniu traktatu wersalskiego w 
r. 1919. 

Michał Żółtowski w latach 1934-1937 ukończył wydział prawa na 
Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, a w r. 1938 Szkołę 
Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, z przydziałem do 15 
Pułku Ułanów w Poznaniu. Podczas wojny służył w kawalerii na 
terenie Lubelszczyzny; rozbrojony przez Armię Czerwoną w r. 1940 
przez zieloną granicę powrócił na Lubelszczyznę. W r. 1943 złożył 
przysięgę Armii Krajowej. 

2 lipca 1945 r. został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego 
w Krakowie, gdzie studiował do grudnia 1947 r. W związku z 
załamaniem się zdrowia musiał przerwać studia duchowne. Przez 
jakiś czas pracował w gospodarstwie rolnym w Olsztyńskiem, potem 
przez przeszło rok w zakładzie wychowawczym ks.ks. Salezjanów we 
Fromborku. Do Lasek przybył 31 stycznia 1950 r. Po kilku 
miesiącach zapadł na gruźlicę i dopiero od r. 1953 podjął 
regularną pracę w Zakładzie dla Niewidomych. Tu zetknął się z 
Henrykiem Ruszczycem i podjął wieloletnią współpracę w szkoleniu 
zawodowym. Przejściowo przez kilka miesięcy prowadził gospodarstwo 
zakładowe we wsi Pieścidła, a w r. 1958 wyjechał na kurację 
piętnastomiesięczną do Szwajcarii. 

Michał Żółtowski brał czynny udział w życiu kulturalnym i 
społecznym Zakładu. Pełnił funkcję Prezesa Ochotniczej Straży 
Pożarnej; w latach 1969-1987 był sekretarzem Zarządu Towarzystwa 
Opieki nad Ociemniałymi. 

Ostatnie lata niemal całkowicie poświęcił pracy w komisji 
historycznej. Między innymi owocem tej działalności jest oddana 
dziś do rąk Czytelników monografia poświęcona Henrykowi 
Ruszczycowi. 

Władysław Gołąb 

Prezes Zarządu Towarzystwa 

Opieki nad Ociemniałymi w laskach 



Przedmowa 





Pragnę na wstępie książki Michała Żółtowskiego, noszącej tytuł 
"Henryk Ruszczyc i jego praca dla Niewidomych", wyrazić radość, że 
się ona ukazała oraz uznanie dla jej wartości merytorycznej i 
pedagogicznej. 

Szkic biograficzny, jak skromnie pisze autor, ukazuje Henryka 
Ruszczyca na tle jego działalności pedagogicznej i 
rehabilitacyjnej, na tle warunków jego życia, całkowicie oddanego 
niewidomym wychowankom i przyjaciołom. Ów szkic biograficzny 
przybliża nam postać tego wspaniałego człowieka - twórcy polskiej 
szkoły rehabilitacji zawodowej niewidomych - wychowawcy, który 
potrafił wyzwalać w niewidomych chłopcach radość życia, poczucie 
mocy, nieustępliwą walkę o pełnię swego człowieczeństwa i wiarę, 
że "wszystko mogę w Tym, który mnie umacnia". Tajemnicę dzięki 
której, Henryk Ruszczyc wyzwalał młodzież ze smutku i bierności, 
czynił ją zdolną do samodzielności i pracy społecznej, była 
szczera miłość i szacunek wobec niej, rodzące zrozumienie i 
zaufanie wzajemne. 

Słyszy się nieraz, albo i czyta w książkach pedagogicznych, że 
osobowość nauczyciela nie odgrywa żadnej roli w procesie 
wychowania, że o jego efektywności decydują techniki i metody, 
niezależnie od tego kto je stosuje. Nie ma nic bardziej błędnego. 
O skuteczności pracy wychowawczej czy to rehabilitacyjnej, 
decyduje osobowość wychowawcy - jej bogactwo, siła, 
odpowiedzialność. Przykładem wychowawcy, który znalazł klucz do 
serc swoich wychowanków, klucz, dzięki któremu jego działanie 
przyniosło piękne i pożądane owoce jest Henryk Ruszczyc. A jaki to 
był klucz powiedzieli Jego dorośli wychowankowie - zrehabilitowani 
w Laskach czy Surhowie, pełniący często odpowiedzialne role i 
funkcje społeczne. "Pan Ruszczyc to człowiek, który był 
największym przyjacielem niewidomych, wśród widzących". 

Książka, napisana przez Michała Żółtowskiego jest niezwykle 
oryginalna i przydatna w kształceniu tyflopedagogów i innych 
pedagogów specjalnych. Na przykładzie życia i pracy Henryka 
Ruszczyca, które na kartach tej książki, napisanej przez 
współpracownika i świadka jego życia, można się wiele nauczyć 
odnośnie postawy wobec wychowanków, twórczego podejścia do pracy 
wychowawczej, indywidualnego stosunku do dziecka, niezbędnej w tej 
pracy bezinteresownej ofiarności oraz optymizmu i wytrwania. 

Książka - o której piszę - wydaje się również niezbędna dla tych 
pracowników pedagogicznych, którzy zajmują się rehabilitacją 
zawodową niewidomych i niedowidzących, czy też młodzieży o 
złożonym kalectwie. W pewnych fragmentach - bowiem - książka 
zawiera elementy metodyczne, które mogą być wykorzystywane w 
kształceniu zawodowym nauczycieli, a nawet w podręcznikach 
tyflopedagogiki. 

Henryk Ruszczyc był prekursorem tych idei i haseł, które 
współcześnie głoszone są jako na wskroś nowatorskie. Chodziło Mu o 
rehabilitację niewidomych poprzez pracę, której zakres i rodzaje 
należy wciąż bogacić, wierząc w uzdolnienia i aspiracje inwalidów, 
które to, co pozornie niemożliwe, czyniło realnym. Przecież 
niewidomi określani byli - i są dotychczas - jako inwalidzi 
niezdolni do żadnej pracy. Ale rzeczywistość - tworzona już przez 
Henryka Ruszczyca - temu przeczyła i zaprzecza do dzisiaj. 
Wachlarz zawodów do których przygotowywał On na specjalnie 
organizowanych kursach, to oprócz tradycyjnego szczotkarstwa: 
dziewiarstwo, tkactwo, a później obróbka metalowa skrawaniem, 
masaż leczniczy, który był Jego inicjatywą, a wreszcie obsługa 
central telefonicznych, elektrotechnika. Zdolni chcący się uczyć, 
niewidomi absolwenci szkoły podstawowej w Laskach, dzięki poparciu 
Ruszczyca trafiali do szkół średnich i wyższych, aby kształcić się 
w integracji z widzącymi. 

Ideę integracji niewidomych ze społeczeństwem Henryk Ruszczyc 
realizował poprzez pionierskie działanie, prowadząc do 
zatrudnienia swoich wychowanków, posiadających kwalifikacje 
zawodowe w fabrykach i przedsiębiorstwach przy produkcji różnego 
typu. 

Szczególnym i płodnym pomysłem Henryka Ruszczyca była 
spółdzielczość niewidomych, w której oni sami byli organizatorami 
i kierownikami, w pełni odpowiedzialni organizacyjnie i finansowo, 
współpracującymi z osobami pełnosprawnymi, uzupełniając się 
wzajemnie i tworząc środowisko pracy autentycznie zintegrowane. 
Było takim nie tylko w procesie produkcji, ale także współżycia i 
współpracy. 

W książce Michała Żółtowskiego, wypunktowane są w spisie 
rozdziałów liczne działy powstałe i działające z inicjatywy H. 
Ruszczyca. Znajdujemy tu następujące etapy: Rozwój dziewiarstwa 
maszynowego i tkactwa; Utworzenie Warsztatów Drzewno-Metalowych, 
pracownia obróbki metali; Praca artystyczna niewidomych (Nowa 
Praca), Tapicerstwo, Eksperymentowanie nowych zawodów tj. 
elektrotechniki, zabawkarstwa, pamiątkarstwa, montażu. 

Autor biografii, opisując kolejne etapy pracy Henryka Ruszczyca, 
kolejne eksperymenty w poszukiwaniu dróg rehabilitacji niewidomych 
oraz możliwości wykonywania zawodów, a następnie zatrudnienia, nie 
ukrywa trudności i niezrozumienia z jakim się on spotkał, nawet ze 
strony przyjaciół i współpracowników. Osoby doświadczone przez 
życie wiedzą, że jest to zwykły los ludzi niezwykłych, a więc 
aktywnych i twórczych ponad zwykłą miarę, odbiegających od 
stereotypów - może rozsądnych i czcigodnych - lecz nie 
pozwalających oddać się sprawie uważanej za najważniejszą bez 
zastrzeżeń i granic, postępując odważnie i poszukując nowych 
perspektyw. 

Eksperymentowanie - stosowane przez Pana Ruszczyca - celem 
znalezienia możliwości pracy dla niewidomych o dostępnych oraz 
opłacalnych dla nich zawodów było metodą kosztowną, zarówno dla 
Niego, jak i dla uczniów oraz Zakładu, na którego terenie się 
odbywało. Wydaje się jednak, że było metodą słuszną i odkrywczą, 
gdyż weryfikowano pomysły i próby pracy, dzięki czemu niewidomi i 
ich wychowawcy czy instruktorzy stawali się odkrywcami nowych dróg 
rehabilitacji zawodowej i społecznej integracji. Dzięki tym 
"eksperymentom" pedagogicznym, niewidomi zaczynali się liczyć na 
rynku pracy i znajdywali sposób aby stać się niezależnymi, 
pracującymi ludźmi. Coraz większe uznanie i zainteresowanie 
zdobywał też Zakład, a później OSW w Laskach na terenie którego 
odbywała się ta pionierska praca. Nie była by ona możliwa bez 
współpracowników podobnie działających tam, jak Henryk Ruszczyc. 

Wprawdzie niektórzy pracownicy pedagogiczni, uważali, że szkoła to 
nie jest "poligon doświadczalny" i że nie należy zakłócać jej 
spokoju poprzez eksperymenty zawodowe, ale zapewne doszli już do 
przekonania, że z punktu widzenia niewidzących uczniów, były one 
słuszną drogą. 

Kończąc już ten krótki wstęp do książki o Henryku Ruszczycu, dla 
którego ci uczniowie byli zawsze najważniejsi, chcę Mu jeszcze 
oddać uznanie i słowa wdzięczności, bo gdyby nie Jego porywczość 
dążąca szybkimi krokami za wielkim sercem to na przykład, nie było 
by pierwszej w Polsce spółdzielni niewidomych w Lublinie, której 
prezesował od chwili założenia Modest Sękowski. Bo jego właśnie 
porwał Henryk Ruszczyc z nieprzyjaznego domu i przywiózł do Lasek 
aby się kształcił i dojrzewał do pracy i służenia innym. 

Henryk Ruszczyc nie zwlekał, nie ociągał się, nie żałował swego 
trudu. Ratował wychowanków kiedy było potrzeba, radował się z nimi 
i szczycił. Razem z nimi torował nowe drogi rehabilitacji. 

Prof. Zofia Sękowska 

UMCS Lublin 

Zakład Psychopedagogiki Specjalnej 



Od autora 





Trudno mi dziś odtworzyć dokładną datę rozmowy z dyrektorem 
Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Laskach, Andrzejem Adamczykiem. 
Zwrócił się on do mnie (najprawdopodobniej w 1979 r.) z prośbą o 
napisanie biografii Henryka Ruszczyca. W pierwszym odruchu 
odmówiłem, tłumacząc się brakiem zdolności literackich i 
doświadczenia w pisaniu. Skreślenia sylwetki takiej postaci jak 
Ruszczyc nie mogą się podejmować początkujący. Gdy jednak Adamczyk 
przekonał mnie, że w całym środowisku laskowskim nie widzi nikogo, 
kto równie długo, jak ja, współpracowałby z panem Henrykiem, 
zarówno w internacie, jak warsztatach, przestałem się bronić. 
Dopiero jednak w 6 lat później, gdy zaprzestałem pracy w szkole, 
zabrałem się na serio do zbierania materiałów. Przekazano mi 
wówczas ogromne archiwa Ruszczyca, zawierające 700 teczek. Wiele z 
nich trzeba było od razu wyeliminować jako nie związane 
bezpośrednio z tematem. 

Przeglądając zgromadzony materiał, dokonałem zaskakujących 
spostrzeżeń. Odkryłem, że mój Szef pozostawił po sobie bogaty 
zbiór nieopublikowanych maszynopisów. Znalazłem wśród nich tak 
cenne pozycje, jak poradnik dla nauczycieli, memoriały do 
ministerstw, referaty, sprawozdania, nawet scenariusz do filmu. Do 
przyszłej biografii bardzo wartościowe okazały się relacje jego 
dawnych kolegów szkolnych oraz przyjaciół, a wprost bezcenne 
wspomnienia byłych wychowanków. Nadsyłano je obficie na rozpisaną 
po jego śmierci ankietę. Wiele ciekawych danych zawierała 
olbrzymia, dobrze zachowana korespondencja. Zabrakło mi jednak 
relacji wychowawców, nauczycieli zawodu, pracowników fizycznych i 
osób z kierownictwa. Musiałem te braki uzupełnić przez rozmowy z 
poszczególnymi osobami. Tak powstało moje własne archiwum, lepiej 
odpowiadające założonemu celowi. Pierwsza wersja mego opracowania 
obejmowała prócz opowiadań autora obszerne fragmenty celniejszych 
wypowiedzi. Całość okazała się zbyt rozwlekła, nie dopracowana. 
Oddając do druku trzecią wersję, skróconą i wygładzoną dzięki 
pomocy przyjaciół liczę, iż zainteresuję nią dawnych Laskowiaków, 
którzy nadeślą mi swoje uwagi i uzupełnienia. Mam nadzieję, że 
stanie się też pożyteczna dla wszystkich studiujących pedagogikę 
specjalną oraz osób związanych ze sprawą niewidomych. Moim gorącym 
pragnieniem jest ukazanie szerszemu ogółowi nie opracowanych dotąd 
dziedzin najbardziej twórczej pracy Ruszczyca: szkolenia 
zawodowego i wychowania. Chcę zaznaczyć, że nigdy nie byłem 
wychowawcą odpowiedzialnym za grupę internatową, lecz pełniłem 
wychowawcze funkcje pomocnicze, będąc równocześnie nauczycielem. 
Dobrze znałem atmosferę "Domu Chłopców". Bardziej zżyłem się z 
Warsztatami, prowadząc przez 10 lat roboty ręczne i uczestnicząc 
przez 7 następnych lat w szkoleniu zawodowym. 

Prawie połowa dotychczasowych recenzentów była zdania, że moje 
opracowanie jest za długie, zbyt szczegółowe i zbyt techniczne. 
Radzono, bym umieścił na wstępie krótki życiorys, natomiast 
wszystko, co dotyczy pism i działalności Ruszczyca przerzucił do 
aneksów. Nie mogłem się z tym zgodzić, wiedząc, że tylko niewielka 
liczba czytelników do nich zagląda. Ponadto wydawało mi się, że 
takie ujęcie godzi w istotę osobowości Henryka Ruszczyca. 
Realizacja pomysłów i eksperymentów wypełniała mu szczelnie 
wszystkie godziny dnia. Prywatnego życia po prostu nie miał. 
Oddzielenie sfery działalności twórczej od życiorysu zawsze będzie 
sztuczne. Zresztą wiadomo, że w każdej pierwszej monograficznej 
pracy o człowieku należy trzymać się chronologii. Ważnym zadaniem, 
jakie sobie postawiłem, było ukazanie postaci mego długoletniego 
Szefa bez upiększeń i ukrywania jego słabych stron. Ruszczyc był 
postacią wspaniałą, lecz skomplikowaną i kontrowersyjną, nie 
potrzebuje retuszu, a prawda o nim najbardziej przybliży go 
Czytelnikowi. 

Materiały źródłowe wykorzystane w pracy znajdują się w Zakładzie w 
Laskach, w Archiwum Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi. Są to 
przede wszystkim archiwa Henryka Ruszczyca i Michała Żółtowskiego. 

Archiwum H. Ruszczyca obejmuje 10 Działów: 1. dokumenty osobiste, 
2. ważniejsze opracowania napisane przez Ruszczyca, 3. materiały 
dotyczące działalności wychowawczej, 4. materiały dotyczące 
przygotowania do zawodu, 5. materiały dotyczące absolwentów, 6. 
korespondencja Ruszczyca, 7. publikacje o Ruszczycu, 8. relacje i 
zapisy rozmów, 9. wspomnienia nie publikowane, 10. różne. 

Archiwum M. Żółtowskiego obejmuje 4 działy: 1. własne wspomnienia, 
2. opracowania, 3. korespondencja, 4. relacje i zapisy rozmów. 

W pracy zastosowano skróty: 

AHR - Archiwum H. Ruszczyca 

AMŻ - Archiwum M. Żółtowskiego. 

W tym miejscu pragnę złożyć gorące podziękowanie wszystkim, którzy 
przyczynili się do powstania i ukończenia mojej pracy, czy to jako 
autorzy relacji, czy jako recenzenci. Nie sposób wymienić 
wszystkich. 

Szczególną wdzięczność chcę wyrazić w stosunku do nie żyjącej już 
Alicji Gościmskiej, której cierpliwa pomoc wspierała mnie w czasie 
pracy, a informacje o dawnych sprawach laskowskich pozwoliły 
uniknąć wielu nieścisłości. Dziękuję historykom Markowi Wagnerowi 
i Mirosławowi Nagielskiemu za dostarczenie danych o przodkach 
Henryka Ruszczyca, a ś.p. Markowi Ruszczycowi za podzielenie się 
ze mną wspomnieniami jego własnej rodziny. Wyrażam szczególną 
wdzięczność moim współpracownikom z Lasek, Krystynie Broniarz i 
Markowi Kunickiemu, którym zawdzięczam przebrnięcie przez szereg 
trudności w konstrukcji poszczególnych rozdziałów. Wreszcie pani 
Wiesławie Kordaczuk gorąco dziękuję za ostateczną redakcję tekstu. 

Michał Żółtowski 

Laski, lipiec 1993 r. 



Część I 



Z Podwileńskich Ruszczyc na Podole 





Ruszczycowie wywodzą się ze wsi Ruszczyce, w dawnym powiecie 
wilejskim województwa wileńskiego. Istniały też drugie Ruszczyce - 
wieś chłopska oraz trzecie - należące do rodziny Rzewuskich. 
Ruszczyce podwileńskie zamieszkiwała szlachta zaściankowa, 
pieczętująca się herbem Lis. Musieli to być ludzie 
przedsiębiorczy, skoro spotykamy ich w odległych od siebie 
stronach Rzeczypospolitej, od Witebska począwszy poprzez Ziemię 
Brześciańską (od Brześcia Litewskiego) a na Wołyniu i Podolu 
kończąc. W XIX wieku niektórzy posiadali majątki ziemskie w 
powiatach wileńskim i oszmiańskim. Z nich wywodził się znany 
malarz i społecznik Ferdynand, twórca wileńskiej Akademii Sztuk 
Pięknych, uwielbiany przez młodzież. W woj. brześciańskim 
najwybitniejszą postacią był w końcu XVIII w. Kazimierz, 
podpułkownik w wojsku litewskim, zasłużony w czasie Insurekcji 
Kościuszkowskiej. 

Szczególną kartę w historii Ruszczyców stanowi kilku oficerów tego 
nazwiska w służbie wielkich hetmanów koronnych na Podolu w drugiej 
połowie XVII w. Sześciu z nich było rotmistrzami chorągwi 
wołoskich i można przypuszczać, że ten typ formacji szczególnie im 
odpowiadał. 

Osadnictwo na południowo-wschodnich terenach Polski rozpoczęło się 
już w XIV i XV w. Słynne z urodzajności a słabo zaludnione ziemie 
ruskie ściągały licznych osadników - szlachtę i chłopów - z 
zachodnich i centralnych województw oraz ziem litewskich. Wśród 
szlachty nierzadko trafiały się jednostki uchodzące przed 
prawomocnym wyrokiem sądowym. Toteż w chorągwiach stacjonujących 
we wschodnich województwach spotkać można było różnego rodzaju 
awanturników, szukających przygód. Nie wiemy, jakie były przyczyny 
sprowadzenia się Ruszczyców na Podole. W każdym razie przybyli tu 
ze stron najeżdżanych przez wojska książąt moskiewskich, mieli 
więc dobrą zaprawę do życia w ciągłym niebezpieczeństwie, jakie na 
Rusi czekało każdego mieszkańca z powodu bliskości ordy 
tatarskiej. 

Obecny stan badań nie pozwala stwierdzić, z której gałęzi 
podolskiej pochodził Henryk Ruszczyc, późniejszy "człowiek Lasek". 

Zanim przedstawię kilku głównych reprezentantów Ruszczyców, 
scharakteryzuję zadania związane ze służbą w tzw. lekkich znakach. 

Pod względem liczebności chorągiew wołoską można by porównać ze 
szwadronem, liczącym przed 1939 r. ok. 100-120 ludzi i koni. 
Chorągiew w zasadzie powinna była liczyć 100 szabel, lecz w 
praktyce stany były znacznie niższe, niejednokrotnie spadały aż do 
60. Kilka chorągwi tworzyło pułk w sile ok. 500 koni. Jedną 
trzecią chorągwi stanowić musieli Polacy, reszta składała się z 
Wołochów, Multańczyków, Kozaków, Tatarów. Uzbrojenie było 
rzeczywiście lekkie, składało się z włóczni, łuku i szabli oraz 
niewielkiej tarczy. Celem chorągwi wołoskich była służba 
zwiadowcza i rozpoznawcza, zwłaszcza dalekie samodzielne podjazdy. 
Chorągwie te nie posiadały taborów takich jak chorągwie pancerne i 
husarskie, co zapewniało im szybkość poruszania się i 
niezależność, lecz narażało na dużo większe trudy w obozowaniu. 

Tereny działań wojskowych w XVII w. były bardzo rozległe, gdyż 
rozciągały się na wschód od Lwowa na przestrzeni około 130 000 km2 
sięgając aż po Dniepr, na południu po Karpaty i na Wołoszczyznę. 
Cały ten kraj pocięty był płynącymi w jarach dopływami Dniestru 
oraz tworzącymi szerokie rozlewiska rzekami wpadającymi do 
Prypeci. Kluczowe znaczenie miały miejsca przepraw, gdzie 
najłatwiej było zaskoczyć wroga lub samemu dostać się w zasadzkę. 
Toteż z braku map szybka orientacja, znajomość działów wodnych i 
bezpiecznych brodów należały do niezbędnych cech dobrego dowódcy 
chorągwi. Musiał on umieć korzystać z usług doświadczonych 
przewodników, werbowanych wśród zaufanych Kozaków lub kupców 
ormiańskich. Ci ostatni kursując stale pomiędzy Mołdawią, Krymem a 
Polską, znali języki i drogi na wszystkich szlakach, Turcy zaś i 
Tatarzy tolerowali ich, prowadząc z nimi zyskowny handel. 

Rotmistrz chorągwi wołoskiej nie miał więc łatwego zadania. 
Działając często bez łączności z trzonem armii, musiał 
samodzielnie rozwiązywać problem wyżywienia ludzi i koni, 
organizację noclegów, utrzymanie oddziału w kondycji bojowej i 
karności. Potrzebował do tego sprytu, intuicji i błyskawicznej 
decyzji. Musiał być odporny na głód, chłód, brak snu i wciąż 
grożące niebezpieczeństwo. Tylko ludzie spragnieni przygód i sławy 
wojennej mogli dobrze się czuć w podobnych warunkach. Takich ludzi 
nie brakowało w wojskach hetmańskich Stanisława Rewery Potockiego, 
Jana Sobieskiego i Stanisława Jabłonowskiego. Przykład ich 
przyciągał innych, toteż w okresie nasilenia walk na Podolu 
(1648-1698) - widzimy co najmniej dwa pokolenia Ruszczyców 
służących w lekkich znakach. W służbie tej, która nie zapewniała 
ani błyskotliwego awansu wojskowego, ani społecznego, nie 
zdobywali bogactw, bo i żołd był niewielki, a często wypłacany z 
opóźnieniem. Wśród członków Związku Wojskowego, czyli 
konfederacji, protestującego z tego powodu w latach 1661-1663 
wobec króla Jana Kazimierza, znaleźli się też dwaj Ruszczycowie, 
Roman i Jerzy. Zaledwie dwóch przedstawicieli tego rodu doszło do 
stopnia pułkownika, a tylko jeden otrzymał za zasługi starostwo 
jahorlickie, nie przynoszące jednak wiele dochodu. Pozostali 
dzierżawili od hetmanów niewielkie posiadłości, Jan Ruszczyc po 20 
latach wiernej służby otrzymał z królewszczyzny 3 włóki ziemi, co 
równa się ok. 50 hektarom. 

Nie chodzi nam tu jednak o rozprawę historyczną, lecz o 
scharakteryzowanie pewnego typu ludzi, od których pochodził 
Henryk. Żyjąc w XX wieku - posiadał przecież geny swych przodków 
sprzed 200 lat. 

Najciekawszą postacią spośród wspomnianych oficerów jest Jerzy 
Ruszczyc, którego Czesław Nanke, autor podręcznika historii w 
okresie międzywojennym nazwał "półdzikim rycerzem stepowym". 
Prawdę rzekłszy, można by to samo określenie zastosować z 
powodzeniem przynajmniej do trzech innych jego krewnych. Jerzy 
wydoskonalił się w służbie zwiadowczej, własnymi rękoma ujmował 
jeńców tatarskich, raz udało mu się pochwycić aż trzech w jednej 
bitwie, o czym z uznaniem wyraził się hetman Sobieski. Innym razem 
przechwycił posłańców hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, 
powracających z Krymu z ważnymi wiadomościami. Trzykrotnie był w 
niewoli: raz tatarskiej i dwa razy tureckiej. W niewoli tatarskiej 
musiał nauczyć się języka, skoro zawarł liczne pobratymstwa z 
Tatarami i miał "duże stosunki w ordzie". Według listu hetmana 
Jana Sobieskiego w r. 1672 do wojewody bełskiego Jerzy Ruszczyc 
został wykupiony z niewoli tureckiej "za jakiegoś murzę", czyli 
najprawdopodobniej za jakiegoś księcia. Przywiózł wówczas ważne 
wiadomości o zamysłach tureckich. 

Hetman już wcześniej korzystał ze znajomości Jerzego w ordzie i w 
1667 r. wysłał go do kosza tatarskiego Kierym-Gireja dla wybadania 
panujących tam nastrojów. Właśnie Kozacy pod wodzą atamana Sirki, 
wbrew naczelnemu dowództwu, które wyprawiło się na Polskę, 
najechali Krym, gdzie splądrowali ałusy i dokonali spustoszenia. 
"Tylko psi i koci pozostały" jak zapisano w dokumentach. W jaki 
sposób Jerzy potrafił przedostać się aż do samego kosza w kraju 
zalanym przez wroga nie znającego pardonu, pozostanie tajemnicą. 
Może w przebraniu za Tatara, może w orszaku kupców ormiańskich, 
dość że doskonale wywiązał się z zadania i powróciwszy doniósł 
hetmanowi, że Tatarzy są skłonni do rokowań. Jakoż w niedługim 
czasie, jak pisze Janusz Pajewski*1, udało się zawrzeć z nimi 
traktat pokojowy. 

Nie darmo nazwano Ruszczyca półdzikim. Gdy chorągiew, która 
parokrotnie była przekształcana to na tatarską, to na pancerną, 
przebywała na zimowych leżach w "pustoszy Hawryłów Kamień", 
rotmistrz zaczął swych żołnierzy rozmieszczać bezprawnie w 
okolicznych wioskach. Sprawa wywołała protest aż na sejmiku 
szlachty halickiej (w 1668 r.). Jesienią poprzedzającą bitwę 
chocimską Jerzy stacjonował w rejonie Śniatynia na Pokuciu, dając 
baczenie na ruchy wroga po drugiej stronie granicy. Skorzystał z 
tego, by urządzać łupieżcze wyprawy na drugą stronę. Hetmanowi 
zależało na dobrych stosunkach z Wołochami i bardzo się o te 
nadużycia pogniewał. Ruszczyc "popadł u jegomość pana marszałka w 
dysgracyjej, że w wołoskiej ziemie bydła nabrał", toteż musiał 
zagrabione trzody zwrócić. Za podobne przewinienia dwóch oficerów 
rozstrzelano, a rtm. Jerzy tylko dawnym zasługom i bliskiej 
zażyłości z hetmanem zawdzięczał, że nie pozbawiono go komendy.



 1 Janusz Pajewski: Buńczuk i Koncerz, Warszawa 1983. 



Wkrótce widzimy go w ferworze walki pod Chocimiem, jak z drugim 
świetnym zagończykiem, A. Miączyńskim, ścigają uchodzące przez 
most na Dniestrze wojska Huseina-Baszy. Mieli tam wysiec kilka 
tysięcy ordyńców. Potem znowu Jerzy stacjonuje w Śniatyniu i razem 
z M. Boguszem osłaniają Pokucie przed najazdami tatarskimi. Około 
1675 r. dostał się ponownie do niewoli tureckiej. Był wówczas u 
szczytu sławy. Wstawiał się za nim u króla wielki pan mołdawski, 
Kostin Miron, nazywając rotmistrza "wiernym sługą królestwa tego" 
i dodając, że Turcy pragną go wymienić za swego jeńca. O 
uwolnienie Ruszczyca wystąpiła na sejmie szlachta z woj. 
brześciańskiego, a i sam król niepokoił się jego losem. 
Prawdopodobnie jednak Jerzy już nigdy nie wyszedł z niewoli, gdyż 
wszelkie wiadomości o nim ucichły. 

Trudno nawet w skrócie wyliczać wszystkie jego czyny, największym 
było zapewne rozbicie pod Narajowem czambułu tatarskiego, idącego 
w przedniej straży pohańców oraz objęcie komendy nad miastem 
Brahiłów*2. O jego osobistym życiu nic prawie nie wiemy, tyle 
tylko, że posiadał majętność Olszana na Podolu. 

Jerzy, wraz z bratem Romanem i nie znanym nam bliżej Janem, 
stanowią pierwsze pokolenie Ruszczyców działających na Podolu. 
Czwartym z kolei jest nie znany z imienia pokojowy ks. Jeremiego 
Wiśniowieckiego. Zginął on podczas oblężenia Zbaraża. W drugim 
pokoleniu oprócz Damiana i Jerzego Romana, o których zaraz będę 
pisał, spotykamy trzech Ruszczyców, rotmistrzów chorągwi 
wołoskich, zasłużonych zagończyków. Stefan, wydostawszy się 
szczęśliwie z niewoli tatarskiej, w tym samym 1688 r. zginął od 
ich strzały w bitwie pod Kamieńcem Podolskim. W ostatnim 
dziesiątku lat XVII w. spotykamy też Samuela i Aleksandra. Wszyscy 
trzej są wymieniani w przekazach historycznych przy rozmaitych 
okazjach. 





2 Dane zaczerpnięte z biogramu opracowanego przez Mirosława 
Nagielskiego dla Polskiego Słownika Biograficznego, AMŻ-4 





Przejdźmy teraz do dwóch ostatnich, których nazwiska utrwaliły się 
w literaturze pięknej. 

Damian, syn Jerzego, pod okiem ojca wprawiał się w rzemiośle 
rycerskim. Przejął po ojcu chorągiew i przemianował z powrotem na 
wołoską. Na jej czele brał udział w potrzebie wiedeńskiej. Pod nim 
służył w stopniu porucznika jego stryjeczny brat, Jerzy Roman, 
któremu przypadło w udziale poprowadzenie w przededniu tej 
ostatniej bitwy słynnego podjazdu do Lasu Wiedeńskiego, gdzie 
razem z rtm. Szumlańskim stoczyli walkę z oddziałem Deli 
mer-beja w okolicy Mauerbachu. Żywy opis tej wyprawy zostawił w 
swoim diariuszu młodziutki pokojowy królewski, Mikołaj Dyakowski, 
który własnymi oczami patrzył na wyjeżdżających z obozu: 

"W tym punkcie król obróciwszy się spojrzał po Polakach uważając 
kto mu tu jest przytomny i spostrzegłszy niejakich dwóch, Romana 
(właśc. Jerzego Romana - przyp. M.Ż.) Ruszczyca i Damiana 
Szumlańskiego z lekkiej chorągwi rotmistrzów, zawołał ich do 
siebie, mówiąc te słowa: - Weźcie waszecie, sobie każdy z osobna 
po sto koni dobrych z przedniej straży, bo pójdziecie na podjazd. 
- A po tym, obróciwszy się król do hetmana wielkiego mówi: - Każ 
im waszmość pan dać ordynans i surowo przykazać, ażeby się języka 
starali, albo jeżeli nie dostaną języka, niechże raz w ciele swoim 
przywożą, a niech się wracają we dwudziestu czterech godzinach. 
Wszak tu tylko dziesięć mil do Wiednia, to na dobrych koniach mogą 
się obrócić, bo ta rzecz odwłoki nie cierpi. - Znowu król do 
tychże rotmistrzów rzecze: - Przyjeżdżajcie tu wprzód z temi 
ludźmi przed namiot, żebym ich widział. - Jak tedy zebrali ludzi, 
przyjechali z ludźmi temiż pod namiot królewski, w którym jeszcze 
generalissimus (Karol Lotaryńczyk - przyp. MŻ) i elektorowie byli, 
a zobaczywszy rotmistrzów z temi ludźmi poczeli sobie szeptać i 
mówić: - Na zgubnę imię ten król tę garstkę ludzi posyła pod tak 
wielkie wojska. - Inni mówią: - Nasz podjazd we trzy tysiące 
poszedł, a nie wrócił. - Trzecie mówią: - Żal się Boże tych ludzi, 
a najbardziej tych komendantów - (że byli urodziwi, dlatego ich 
żałowali). 

Aż tu mało co nad dwadzieścia cztery godziny przeciągnęło się dają 
znać do obozu, że podjazdy wracają z językami: zaraz to się 
rozgłosiło i doszło do niemieckiego wojska, z którego elektorowie 
i generali przyjechali na dziwowisko widzieć Turków, których 13 
jak baranów przyprowadził Ruszczyc, nie straciwszy żadnego swego 
człowieka"*3. Chodzi oczywiście o Jerzego Romana Ruszczyca, 
którego wyprawie do lasu wiedeńskiego poświęcił też cały rozdział 
Walery Przyborowski w powieści młodzieżowej pt. "Namioty Wezyra"*
4 oraz Fryderyk Skarbek w powieści pt. "Damian Ruszczyc"*5. 





 3 Mikołaj Dyakowski: Dyariusz Wiedeńskiej Okazji Imć Pana 
Mikołaja na Dyakowcach Dyakowskiego, Warszawa 1983.





 4 Walery Przyborowski: Namioty Wezyra, Warszawa 1957.





 5 Fryderyk Skarbek: Damian Ruszczyc, powieść z czasów Jana III, 
Lwów 1827. 





Obaj Ruszczycowie uczestniczyli w wielkiej szarży jazdy polskiej, 
która rozstrzygnęła o zwycięstwie. Brali też udział w dalszej 
kampanii, jak również w dwóch wyprawach do Mołdawii. Damianowi i 
Jerzemu Romanowi zlecano coraz bardziej odpowiedzialne zadania, z 
których się doskonale wywiązywali. Damian chorągiew swoją 
przemianował na pancerną, w końcu został pułkownikiem, dowodząc 8 
chorągwiami. Widzimy go broniącego przepraw na Horyni, 
zamykającego szlaki Czarny i Kuczmański przed najazdem Tatarów 
oraz w pościgu za uchodzącymi na południe oddziałami wroga. 
Wreszcie, już w 1702 r., zostaje skierowany z kilkoma chorągwiami 
do Berdyczowa w celu stłumienia powstania kozackiego. Tam doszło 
do sporu o naczelne dowództwo między nim a Jakubem Potockim, który 
przybył ze znacznymi siłami własnymi. Żaden nie chciał ustąpić. 
Skorzystali z tego Kozacy i natarłszy na nieubezpieczone wojsko, 
rozproszyli je. Damian ratował się ucieczką z zamku przez okno. 
Polacy ponieśli wtedy duże straty. Nieco później popadł znów 
Damian w zatarg z dowództwem chorągwi Jerzego Dominika 
Lubomirskiego, która otrzymała skierowanie na leże zimowe do 
starostwa jahorlickiego. Ludzie Damiana wypędzili stacjonujących z 
ich kwater, a kilku żołnierzy zabili. Najlepsi nawet oficerowie 
byli, jak się okazuje, nie byle jakimi zawadiakami. Pamięć o nim 
jako o dzielnym rycerzu i człowieku wielkiej prawości charakteru 
przetrwała do następnych pokoleń*6. 





6 Dane zaczerpnięte z biogramu opracowanego przez Marka Wagnera 
dla Polskiego Słownika Biograficznego, AMŻ-4. 





Wszyscy ci Ruszczycowie należeli do zastępu rycerzy broniących 
ofiarnie przez kilka dziesiątków lat wschodnich granic 
Rzeczypospolitej. Zagony tatarskie przez cały XVII wiek ponawiały 
napady na Polskę, docierając nieraz aż do Krosna. W ostatnich 
latach tego wieku wdzierali się nawet na ulice Lwowa. Gdyby nie 
nieustanny odpór ze strony polskich chorągwi ziemie nasze byłyby 
bezlitośnie i bezkarnie plądrowane przez Turków i Tatarów, 
prawdopodobnie nawet okupowane przez nich, jak to się stało z 
sąsiednią Wołoszczyzną - dzisiejszą Rumunią. 

Aftanazy pisze: Czterej bracia Ruszczyce: Michał, Anastazy, 
Chaczko i Ofanas w końcu XV w. byli właścicielami Kodnia. Odkupił 
go od nich Iwaszko Sopieżyc (+ 1516) protoplasta Sapiehów 
kodeńskich, wysoki dostojnik na dworze królowej Heleny, żony 
Jagiełły. 



Środowisko kijowskie 



W XIX w. Ruszczycowie, przodkowie Henryka, należeli do 
średniozamożnych ziemian na Podolu. Posiadali w powiecie 
latyczowskim przejęty od rodziny Żurakowskich majątek Buhłaje. Jak 
na tamtejsze stosunki nie był on duży, liczył zaledwie 520 
dziesięcin, czyli 570 ha, w dodatku stanowił współwłasność (po 
połowie) dwóch rodzin - Ruszczyców i Sylwańskich. 

Gdy po śmierci Hugona Ruszczyca, dziadka Henryka, przyszło do 
działów rodzinnych, dość zaniedbaną posiadłość przejął starszy 
jego syn, Konstanty, i osobistym wysiłkiem postawił na dobrym 
poziomie. 

Młodszy syn, Tadeusz, po ukończeniu w Warszawie medycyny rozpoczął 
praktykę lekarską w cukrowni w Chodorkowie na Ukrainie. Tam poznał 
szwagierkę współwłaściciela, Jadwigę Gnatowską i z nią się ożenił. 
Młode małżeństwo zamieszkało w Kijowie, gdzie przyszły na świat 
dzieci: Władysław w 1899 r., a w dwa lata później, 5 maja, 
bliźnięta - Janina i Henryk. Dr Tadeusz Ruszczyc wyrobił sobie 
wkrótce opinię zdolnego i pełnego poświęcenia lekarza. Leczyli się 
u niego zarówno ludzie bogaci, np. Braniccy z Białej Cerkwi, jak i 
biedni. Jednym i drugim okazywał tę samą staranność i dobroć; 
wiadomo było, że nie patrzy na zapłatę. Od wielu ludzi nie 
przyjmował honorarium, a znalazłszy się w niezamożnym domu, często 
wsuwał pod poduszkę chorego pieniądze na wykup lekarstw lub 
pożywniejsze jedzenie. Z czasem świat chorych przysłonił mu 
wszystko inne. "Stryj nie dostrzegał ludzi zdrowych" - pisze jego 
bratanica, Zofia Pawełczyńska - "nawet w najbliższej rodzinie. Nie 
miał na to czasu - całą jego uwagę i cały czas pochłaniali chorzy. 
Wielką czułość i serce stryja odczuliśmy dopiero w chorobie mego 
brata Juliusza. Kiedy był ciężko ranny w 1918 r., stryj 
pielęgnował go w Kijowie w swoim własnym domu, a potem w szpitalu 
i troszczył się o niego najserdeczniej aż do śmierci." Podobne 
cechy zobaczymy później u jego syna. Według wspomnianego wyżej 
świadectwa, żona doktora, pani Jadwiga, była "kobietą głębokiej 
wiary i wielkiej dobroci, mająca dla wszystkich czas, była jednak 
osobą trochę niezaradną. Mimo to musiała przejmować wszystkie 
troski o potrzeby domu i najbliższych, gdyż mąż tego nie 
dostrzegał. Uważano w rodzinie, że na jej pamięć i opiekę można 
było liczyć"*7. 

Taki układ domowych stosunków spowodował, że Henia od dziecinnych 
lat bardziej ciągnęło do rodziny matki niż ojca. Lato spędzał na 
wsi u dziadków ze strony matki w Skarżynówce i tam poznał piękno 
podolskiego krajobrazu. 

Powściągliwy w mówieniu o sobie, już jako "Pan Ruszczyc" w 
Laskach, dzielił się kiedyś ze mną wspomnieniami z dzieciństwa. 
"Skąpe to były wspominki: krytyczna uwaga o wuju, który w jedną 
noc przegrał w karty 100 ha podolskiej dębiny. Nazwiska żadnego 
nie wymienił. To znów opowieść o uwolnieniu dziadka z rosyjskiego 
aresztu. Podobny los spotykał nierzadko Polaków w związku z 
działalnością patriotyczną, społeczną lub religijną. Babka w 
rozmowie z wyższym urzędnikiem, prawdopodobnie policmajstrem, 
podjęła starania o wypuszczenie męża. Oboje z czynownikiem 
siedzieli po przeciwległych krańcach dużego stołu. Babka bawiła 
się 500-rublowym banknotem, posuwając go to ku sobie, to znów ku 
carskiemu urzędnikowi. Był on nieugięty i twierdził stanowczo, że 
zwolnienie dziadka z więzienia jest niemożliwe. W trakcie rozmowy 
babka popchnęła banknot aż do samych rąk czynownika i tam go 
zostawiła. Zareagował gwałtownie, mówiąc: "To nie jest mój 
pieniądz, ja tego nie wziąłem" - nie chciał go tknąć. Wówczas 
babka stwierdziła, że nie jest to również jej pieniądz i kiedy 
policmajster próbował go odsunąć, popchnęła z powrotem aż do jego 
rąk. Po chwili banknot zniknął przykryty ręką czynownika, a 
nazajutrz dziadek został wypuszczony."*8 Jest to jedyne dłuższe 
opowiadanie, jakim podzielił się Henryk Ruszczyc, mówiąc o czasach 
dzieciństwa. Pozbawieni innych wiadomości spróbujmy poznać go w 
oparciu o dość, niestety, skąpe informacje. 





7 Zofia Pawełczyńska: Odpowiedź na ankietę rozesłaną przez Komitet 
Uczczenia Pamięci Henryka Ruszczyca. Masz. 1973, AHR-8. 





8 Michał Żółtowski: Zapis rozmowy z H. Ruszczycem. Masz., 1966, 
AMŻ-4.





Wybitną osobistością był wuj, brat matki, ks. prałat Jan Gnatowski 
(1855-1925). Po ukończeniu studiów teologicznych w Rzymie pełnił 
funkcję sekretarza nuncjatury w Monachium. Następnie pracował w 
Bibliotece Watykańskiej, gdy jej przełożonym był Achilles Ratti, 
późniejszy Pius XI. Po powrocie do Polski ks. Gnatowski przejął po 
Sienkiewiczu dział recenzji literackich w warszawskim "Ateneum", 
następnie we Lwowie prowadził salon literacki, jednocześnie uczył 
religii w gimnazjum. W gronie uczniów zostawił po sobie trwałą 
pamięć. Na starsze lata, jak opowiada Marek Ruszczyc*9, stracił 
wzrok i osiedlił się w Warszawie. Wiele wtedy jeszcze dyktował. 

Niezależnie od stosunków rodzinnych duży wpływ na wychowanie 
młodych Ruszczyców wywierało środowisko, a więc miasto Kijów. By 
dać właściwe wyobrażenie, czym to miasto było w początkach XX w., 
wielokrotnie przytaczać będę wspomnienia Włodzimierza 
Bartoszewicza, malarza i literata, kolegi młodych Ruszczyców ze 
szkoły, mieszkającego o kilka domów dalej na tej samej ulicy: 
"Ówczesny Kijów był miastem, w którym spotykały się i przenikały 
wpływy europejskie z azjatyckimi. Obok wykwintnych pałacyków 
stawianych na modłę paryskich, arystokratycznych rezydencji, stały 
w cieniu drzew pomalowane na żółty kolor, kryte zieloną blachą 
"osobniaki", bliźniaczo podobne do swych moskiewskich czy 
petersburskich - jak się wówczas mówiło - pierwowzorów. Wysokie, 
wielopiętrowe, nowoczesne kamienice sąsiadowały z małymi 
parterowymi domkami. Występowanie obok siebie przejawów bogactwa i 
skrajnej nędzy było jedną z charakterystycznych cech tego miasta. 
Trudno byłoby dziś dociec, w jakim stopniu bieda wypływała z 
istotnych trudności, a w jakim z lenistwa, abnegacji, braku 
inicjatywy i niedbalstwa. Faktem jest, że niechlujstwo, nędza i 
zaniedbanie ocierały się w Kijowie o bogactwo, przepych i 
rozrzutność, o jakiej dziś nie mamy pojęcia*10. A miasto było 
piękne. Zawdzięczało swą urodę położeniu na wysokim, stromym 
zboczu dnieprowym, nad szeroko rozlaną rzeką. Budynki kryły się w 
gęstwie bujnej zieloności, znad której strzelał las białych wież i 
złoconych kopuł cerkiewnych. Wśród nich wyróżniały się 
wysmukłością linii Andriejewska cerkiew, dzieło włoskiego 
architekta Rastrellego i błyszcząca z dala złoceniami Ławra 
Peczerska. Nie dorównywał jej pochodzący z początku XI w. Sofijski 
Sobór. Z dawnej architektury po wielokrotnych oblężeniach niewiele 
pozostało. Złota brama, przez którą wjeżdżał triumfalnie Bolesław 
Chrobry, przedstawiała smutny widok: ściągnięty klamrami blok muru 
z czerwonej cegły, przykryty na zielono pomalowaną blachą. Urok 
miasta tkwił w jego malowniczym usytuowaniu. "Gdy myślę o Kijowie, 
pisze Helena Bohosiewicz*11, widzę miasto prześwietlone słońcem i 
błękitem - pomimo koszmarnych chwil, któreśmy tam przeżyli". 





9 Rozmowa M. Żółtowskiego z Markiem Ruszczycem. Masz. 1985, AMŻ-4. 





10 Włodzimierz Bartoszewicz: Tamten dawny Kijów. Tekst nagrodzony 
I nagrodą w konkursie na opis Kijowa, bez daty, AHR-9. 





11 Helena Bohosiewicz: Ank. Masz. 1975, AHR-8. 





W początku XX w. miasto zaczęło się modernizować. Na ulicach 
szwedzka kostka zastępowała stopniowo dawne "kocie łby", usunięto 
też głębokie rynsztoki i drewniane mostki, które miały 
przechodniom umożliwić przechodzenie suchą nogą przez jezdnię po 
ulewie. Elektryczne oświetlenie, efektowne witryny sklepów, nowe 
kamienice przypominały miasta zachodnioeuropejskie. Na ulicach 
różnorodność pojazdów i typów ludzkich tchnęła nadal egzotyką. 
Obok eleganckich karet, sprowadzanych z Warszawy lub Petersburga, 
spotykało się dorożki konne, ciągnione przez wychudzone, źle 
utrzymane szkapy. Niekiedy jednak jezdnią mknął "lichacz", 
jednokonny pojazd, typowo rosyjski, zaprzężony w kłusaka, 
orłowskiego "rysaka" pędzącego na złamanie karku z szybkością 
konia wyścigowego. Była to wspaniała, choć bardzo kosztowna jazda, 
nie należała jednak do najlepszego tonu. Pozwalali sobie na nią 
gwardyjscy oficerowie i szastająca pieniędzmi złota młodzież. 

Po jezdni, którą bezszelestnie sunęły karety i lichacze, ciągnęły 
też rzędy brodatych pielgrzymów, w brunatnych siermięgach 
ściągniętych powrozem. W początku XX w. żywe jeszcze były ślady 
pierwszej placówki chrześcijańskiej na tych ziemiach. Pielgrzymi 
zmierzali do Sofijskiego Soboru, by tam w głębi mrocznej cerkwi, 
przesyconej dymem kadzideł, bić pokłony przed ikonami. 

Oficerowie gwardyjscy, idąc ulicą, zadawali szyku swymi wysokimi, 
lakierowanymi butami i dzwoniąc ostrogami. Lekceważąco 
odsalutowywali oficerom innych formacji. Barwnością stroju 
wyróżniali się oficerowie czerkiescy - we włochatych burkach na 
ramionach, z pąsowymi żupanami spiętymi pasem, przy którym wisiała 
srebrem zdobiona szabla. Panie ubierały się wówczas w suknie do 
samej ziemi i okrywały drogimi futrami, nosiły też kapelusze z 
szerokim rondem przyozdobione strusimi piórami. Obok tego 
eleganckiego świata widać było przybyłych z prowincji 
hreczkosiejów o opalonych twarzach, w szamerowanych bekieszach 
polskiego kroju. Jak gość z innego świata wyglądał przybysz z 
"Przywiślańskiego Kraju", czyli z Królestwa, w czarnym płaszczu, z 
aksamitnym wyłogiem przy kołnierzu i meloniku na głowie. 
Demonstrował swym strojem modę z Paryża lub Londynu. 

Największą różnorodność typów ludzkich można było zaobserwować 
podczas karnawału, w czasie odbywających się wtedy tradycyjnie 
targów zwanych kontraktami kijowskimi. Na ten cel przeznaczono 
całą dzielnicę, tzw. Padół, gdzie ciągnęły się wielkie hale i 
gdzie ustawiano niezliczone stragany. Kijów w tym czasie 
upodabniał się do wielkich metropolii Wschodu, z ich rozgwarem i 
bogactwem. Na kontrakty ściągali kupcy z dalekich stron, przywożąc 
specjalności swej ojczyzny. Tak więc Persowie wystawiali barwne 
dywany, Chińczycy jedwabie, Turcy wschodnie bakalie, Grecy chałwę. 
Nie brakowało naturalnie kupców moskiewskich w futrzanych 
kołpakach na głowie, zachwalających wielkie ryby słodkowodne lub 
kawior astrachański, który czerpali z olbrzymich kadzi. Rozmaitość 
towarów wabiła oko i zachęcała do wydawania pieniędzy. Obok 
towarów włókienniczych z Łodzi i Żyrardowa widać było wyroby ze 
skóry i filcu, błyszczała najwspanialsza biżuteria. Część terenu 
przeznaczona była na wystawę rolniczą. Dochodziło stamtąd gdakanie 
kur, krzyk gęsi, ryk bydła. Rolnicy mogli oglądać nowe typy maszyn 
rolniczych, malowanych w jaskrawe kolory. Zjazd Polaków w czasie 
kontraktów bywał ogromny, gdyż stwarzały one doskonałą okazję do 
robienia dobrych interesów, jak również do spotkań ze znajomymi. 
Zjeżdżali wówczas do Kijowa właściciele majątków liczących tysiące 
hektarów, ich plenipotenci, a także brać dzierżawców i ekonomów 
oraz drobnych ziemian. 

Nietrudno sobie wyobrazić dzieci doktorostwa Ruszczyców oglądające 
z przejęciem towary nagromadzone w halach i straganach, a 
szczególnie drób i inwentarz żywy. Wspomnienie kontraktów musiało 
wyryć im się w pamięci na całe życie. 

Kijów był miastem, w którym ludność polska stanowiła silną grupę 
etniczną, przekraczającą liczebnością 40% mieszkańców. Była to 
społeczność zwarta i bardzo żywotna, wybijająca się pod względem 
inicjatywy, kultury i fachowości. Spośród Polaków wywodzili się 
najlepsi prawnicy i lekarze, jak również właściciele restauracji i 
innych lokali. Miejscem ześrodkowującym życie tej bujnej 
społeczności był klub "Ogniwo", położony przy najważniejszej 
arterii miasta - Kreszczatiku. W klubie obok sal: restauracyjnej, 
balowej, bilardowej oraz saloników przeznaczonych na spotkania, 
dyskusje i odczyty, była też sala widowiskowa. Powstały w Kijowie 
"Teatr Polski" cieszył się wielkim powodzeniem i ściągał do siebie 
najlepszych artystów scen lwowskich, krakowskich i warszawskich. 
Wśród młodzieży panowała moda na teatr, a że przysługiwały jej 
bilety ulgowe, licznie uczęszczała na występy polskich artystów. 
Społeczeństwo dysponowało szeregiem jawnych i tajnych organizacji 
politycznych, społecznych, kulturalnych, artystycznych i 
charytatywnych, które wydawały polskie gazety, tygodniki i 
miesięczniki. O dynamizmie polskiego środowiska świadczy fakt, że 
w 1917 r., po wybuchu rewolucji, w ciągu jednego roku na terenie 
pięciu sąsiadujących ze sobą guberni: Wołyńskiej, Podolskiej, 
Kijowskiej, Czernichowskiej, Połtawskiej objętych rodzajem 
samorządu powstało: 1630 szkół polskich, 10 gimnazjów i Kursy 
Uniwersyteckie w Kijowie. Młodzież gimnazjalna brała udział w 
tajnych organizacjach samokształceniowych, zwanych korporacjami 
uczniowskimi, działającymi we wszystkich szkołach męskich i 
żeńskich. Uczono się tam języka polskiego i historii przy pomocy 
starszych kolegów, akademików. 

"Przy pomocy instruktorów przybyłych z Królestwa Polskiego i 
Galicji, z POW i Drużyn Strzeleckich odbywały się - wspomina K. 
Zaremba-Skrzyński - daleko poza miastem tajne ćwiczenia z bronią, 
karabinami i granatami. Tą drogą młodzież przygotowywała się do 
niepodległościowego czynu zbrojnego, hartowała wolę i odwagę."*12 





12 Konstanty Zaremba-Skrzyński: Ank. Masz. 1975, AHR-8. 





O ile wiadomo - dr Ruszczyc, zajęty swymi chorymi, nie zajmował 
się sprawami politycznymi, z wypowiedzi zaś kolegów wynika, że 
jego synowie nie należeli do żadnych tajnych organizacji. Mimo to 
wpływ kijowskiego środowiska silnie oddziaływał na młode 
charaktery i wzbudzał uczucia patriotyczne. Żyzna gleba, surowy, 
lecz pełen słońca klimat, szerokie przestrzenie kształtowały bujne 
temperamenty, rozmiłowane w ryzyku i przygodzie. U Henryka 
Ruszczyca pozostała z tych czasów nienasycona żądza silnych wrażeń 
i akcji w wielkim stylu. Było mu to potrzebne jak oddech do życia. 
Podobne cechy spotykało się u wielu mieszkańców południowych 
kresów. 

Nadeszła chwila, kiedy młodsze dzieci Ruszczyców, Henio i Ninka, 
musiały rozpocząć naukę. Oddano je do prywatnej szkoły 
powszechnej, zwanej wówczas "freblówką". Szkółka ta, otoczona 
troską polskiego społeczeństwa, była bardzo starannie prowadzona i 
miała za zadanie przygotować dzieci do gimnazjum. Tak o niej pisze 
Bartoszewicz: "Dyrektorką była znana w Kijowie p. Zofia 
Żukiewiczowa. Jej wygląd i zachowanie dokładnie odpowiadały 
doskonałemu wcieleniu cnót społecznych i towarzyskich. Wysoka, 
bardzo przystojna, zawsze nieskazitelnie i elegancko ubrana, 
mówiąca powoli i autorytatywnie - łączyła w sobie majestat 
królowej Jadwigi z temperamentem idealnej przełożonej pensji. 
Szkołę prowadziła w swoim mieszkaniu. W dwóch pokojach, 
zamienionych na klasy, kilkoro chłopców i dziewcząt wkuwało 
gramatykę, język rosyjski, arytmetykę i geografię. Podczas 
wielkiej pauzy przechodziliśmy do jadalnego pokoju, gdzie pod 
czujnym okiem matki p. Żukiewiczowej, żwawej, ale dość zrzędliwej 
staruszki, trzeba było zjeść wszystko, co starsza pani do jedzenia 
przygotowała".*13 Pani Żukiewiczowa miała do pomocy jeszcze inne 
dwie nauczycielki. O samym Heniu z tego czasu wiemy bardzo 
niewiele. 

W. Bartoszewicz, towarzysz jego dziecinnych zabaw, zapamiętał 
Henia w ten sposób: "Henryk Ruszczyc był wtedy niewysokim, dość 
chuderlawym blondynem, nieśmiałym, raczej usuwającym się w cień, 
ale bardzo nerwowym i popędliwym, co sprawiało, że z nieoczekiwaną 
energią reagował na częste zaczepki kolegów i - pomimo swej słabej 
budowy i chorowitego wyglądu - walczył z napastnikami bohatersko i 
nieustępliwie"*14. 

Już jako młody chłopiec wykazywał trudny charakter. Niezwykle 
żywy, nie umiał w miejscu usiedzieć, w głowie miał pełno 
niesamowitych pomysłów. Nigdy nie było wiadomo, co nowego wymyśli. 
Wobec rodzeństwa bywał bardzo dokuczliwy, toteż matka stale się o 
niego martwiła. Niepokojący był jego ciągły upór i chęć 
postawienia na swoim. On sam po latach przekazał swoim wychowankom 
historię wydarzenia, które wiele mówi o jego charakterze. 

Razu pewnego w domu rodziców obraził służącego, powiedział mu, że 
jest głupi. Ojciec kazał mu go przeprosić, lecz Henio się zaciął i 
nie chciał o tym słyszeć. Dr Ruszczyc zamknął syna w pokoju o 
chlebie i wodzie i chłopiec spędził trzy dni odłączony od 
rodzeństwa, lecz się nie ugiął. "Odsunięto mnie od społeczności 
rodzinnej, póki nie przeproszę - opowiadał po latach s. Róży. 
Siedziałem sam w swoim pokoju, udając, że nic mnie nie obchodzi. 
Ojciec, wiedząc, że ja bardzo lubię wycieczki powozikiem, 
zorganizował przejażdżkę; ja - oczywiście - nie miałem jechać. Gdy 
stangret zajechał przed dom i rozbawione dzieci zaczęły usadawiać 
się w powozie - nie wytrzymałem. - Przeprosiłem służącego i 
pojechałem na wycieczkę".*15 Nigdy nie dowiemy się całej prawdy, 
ale można przypuszczać że to p. Jadwiga wiedziona kobiecym 
instynktem wymyśliła wyjazd powozem czując, że syn nie oprze się 
chęci uczestniczenia w przejażdżce i ustąpi ze swej zawziętości. 
To są jednak tylko domysły, natomiast historia ze służącym rzuca 
wiele światła na stosunki panujące w domu doktora Ruszczyca. 
Ojciec zawsze zajęty swymi chorymi nie znajdował dość czasu dla 
najbliższej rodziny, nawet w trudnej sytuacji zachowywał dystans. 
Podobieństwo charakterów ojca i syna utrudniało wzajemny kontakt 
nawet w najbardziej sprzyjających momentach. "Czasami do salonu, w 
którym zabawiała się młodzież, wkraczała wysoka i sztywna postać 
doktora Ruszczyca. Na jego łysinie, niby w lustrze, odbijały się 
błyski zawieszonej u sufitu lampy. Sucha, rasowa twarz o 
półprzymkniętych oczach, nie wyrażała niczego. 

Nikły uśmiech pojawiał się na jego ustach, gdy po kolei witał się 
z nami. 

Najczęściej zlustrowawszy zgromadzenie i nie powiedziawszy ani 
słowa, wychodził, a po chwili słyszeliśmy stukot kopyt końskich i 
turkot oddalającego się powozu, który doktor trzymał zawsze przed 
domem do swej dyspozycji".*16 





13 W. Bartoszewicz, op. cit. 





14 Ibidem. 





15 S. Róża Szewczuk: Ank. Masz. 1973, AHR-8.





16 W. Bartoszewicz, op. cit. 





Po dwóch latach nauki we freblówce Henio wstąpił do gimnazjum 
Włodzimierza Pawłowicza Naumenki. Należało ono do najlepszych, ale 
i najdroższych zakładów naukowych w Kijowie. Była to "prywatna 
szkoła z prawami". Wśród uczniów przeważali Polacy, choć nie 
brakowało synów bogatych rodzin rosyjskich i żydowskich. Dyrektor, 
człowiek dużej kultury, światły lecz wymagający pedagog, uchodził 
za liberalnego i postępowego. Jemu to zawdzięczała szkoła staranny 
dobór nauczycieli, choć jak zobaczymy, zdarzały się pod tym 
względem wyjątki, oraz idealną sprawiedliwość w traktowaniu 
uczniów różnych narodowości. "Poziom moralny i umysłowy 
wychowanków szkoły był na ogół wysoki, natomiast sam budynek - 
czynszowa kamienica przystosowana do nowych celów, nie sprawiał 
miłego wrażenia. Przez ciemną klatkę schodową, oświetloną z góry 
szklanym dachem wchodziło się po kamiennych schodach na piętra, 
gdzie rozmieszczone zostały klasy, sale rekreacyjne i pokoje 
nauczycielskie. Wszystko przerobione z pomieszczeń mieszkalnych. 
"Naumenczaki" wyróżniali się eleganckim krojem granatowych 
mundurków, wzorowanych na austriackich, podczas gdy uczniowie 
państwowych "kazionnych" gimnazjów nosili proste, czarne rubaszki. 
Nauczyciele byli na ogół ludźmi inteligentnymi, znającymi dobrze 
swój fach, umiejącymi zainteresować uczniów wykładanym 
przedmiotem. 

Spośród nich największym autorytetem moralnym cieszył się 
nauczyciel łaciny, Stanisław Trapszo. Uczniowie Polacy uważali go 
za swego duchowego przywódcę i opiekuna. Wiedzieli, że należy do 
wielu polskich organizacji i stowarzyszeń. Zawsze nienagannie 
ubrany, w klasie okazywał się wymagającym, a nawet surowym 
nauczycielem. Szczególnie odnosiło się to do Polaków, od których 
oczekiwał sumienności i odpowiedzialności i gdy któryś coś 
przeskrobał, zaraz dostawało mu się upomnienie: "Nie spodziewałem 
się tego po was. Myślałem, że inaczej rozumiecie swoje 
obowiązki". Słowa te podcinały jak batem, pobudzały ambicję i 
zmuszały do wysiłku"*17. 





17 Ibidem. 





Spośród pozostałych nauczycieli wybijał się najbardziej Maurice 
Maillard, rodowity Francuz, który trzymał klasę we wzorowej 
dyscyplinie i potrafił ją rozmiłować we francuskiej literaturze. 
Dwukrotnie doprowadził do wystawienia przez uczniów starszych klas 
sztuk z klasycznego repertuaru. Dobre opracowanie tekstu, piękne 
kostiumy wypożyczone z teatru i udekorowanie sceny meblami z epoki 
pozostawiły widzom niezatarte wrażenie. Trafiali się wszakże wśród 
wykładowców także i inni. Należał do nich nauczyciel niemieckiego, 
Karl Pietrowicz Rudin, któremu zupełnie nie udawało się utrzymać 
karności w klasie. Podzielał w tym los wszystkich nauczycieli 
języka niemieckiego w Rosji. Uczniowie nie lubili jego przedmiotu 
i zachowywali się tak, jakby w ogóle nie było lekcji. Rudin z 
rozpaczą stwierdzał, że nikt nie przynosił z sobą podręcznika. 
Jeszcze gorzej działo się na zajęciach z fizyki. Po dzwonku dalej 
panował zamęt, wrzask i bójki. Nauczyciel leniwy i roztrzepany nie 
przygotowywał się należycie do wykładu i jego wątek mu się plątał. 
Klasa wykorzystywała to stawiając bezsensowne pytania. Biedny 
belfer reagował gwałtownie, ciskając z całej siły dziennikiem w 
pulpit lub rzucając w uczniów tym, co mu się pod rękę nawinęło. 
Potem wstydził się swego braku opanowania. 

Obraz szkoły byłby niepełny, gdyby nie ukazać postaci Pawła 
Aleksandrowicza Dołguszyna. Swoją rolą i zachowaniem nie ułatwiał 
on akceptacji ówczesnej szkoły ze strony uczniów. Ten nasłany 
przez Kuratorium inspektor miał za zadanie kontrolować 
"błagonadiożność" prywatnej szkoły, reprezentował więc czynnik 
policyjno-rządowy. Był to przystojny mężczyzna, o oliwkowej cerze 
i ruchach kocich a sprężystych. Nosił ciemne okulary, zza których 
swymi czarnymi oczyma umiał wszystko dojrzeć. Dzięki butom bez 
obcasów stąpał bezszelestnie jak kot i zjawiał się 
niepostrzeżenie, by podsłuchać rozmowy zarówno nauczycieli, jak i 
uczniów. Spotykało się go w najbardziej nieoczekiwanych miejscach, 
nawet w ubikacjach. Te policyjne metody nie zjednywały mu sympatii 
ani u Rosjan, ani tym bardziej u Polaków, jedni i drudzy potężnie 
sobie z niego pokpiwali. Nie da się zaprzeczyć jego zasługi jako 
wytrawnego nauczyciela matematyki, umiejącego zmusić do myślenia 
najbardziej tępe jednostki. W sprawach ogólnych niektóre jego 
opinie również miały w sobie wiele słuszności. Mówiąc o wadach 
własnego społeczeństwa śmiało wypominał uczniom Rosjanom ich 
niedbalstwo, lekkomyślność, lenistwo i brak zmysłu 
organizacyjnego. "Dyscyplina - wot czewo nam nie dostajet". Z 
Polakami natomiast toczył walkę na przykład o kształt czapek 
gimnazjalnych, z których wyciągali drut usztywniający, usiłując 
uczynić je podobnymi do maciejówek. Co roku też powtarzała się z 
nim wojna o "Zaduszki", kiedy to ostentacyjnie żaden z Polaków nie 
przychodził do szkoły. 

Przytoczmy jeszcze anegdotę nie związaną bezpośrednio z 
Ruszczycem, lecz oddającą atmosferę szkoły, w której się wychował 
i stosowanych metod wychowawczych. Dołguszyn dyktował swój 
przedmiot jasno i logicznie, lecz aby poznać wszystkie zasoby 
pomysłowości inspektora, trzeba było przeżyć u niego klasówkę. Już 
wchodząc do klasy wołał, by chłopcy porozsuwali ławki i ustawili 
je w pięciu rzędach znacznie od siebie oddalonych. Czyniło to 
niemożliwym wszelkie porozumienie. Podyktowawszy zadania oddzielne 
dla poszczególnych rzędów, Dołguszyn zasiadał na krześle i 
zatapiał się w czytaniu gazety. Gdy jednak tylko uczniowie 
zaczynali dawać sobie rozpaczliwe znaki i prosić zdolniejszych 
kolegów o pomoc, a zwinięte w kulkę kartki papieru zaczynały latać 
przez klasę, nauczyciel nagle zrywał się z krzesła i w paru susach 
stawał przy winowajcy. Długo nie wiedziano, skąd pochodziło jego 
jasnowidzenie, dopiero z czasem wykryto, że w gazecie był maleńki 
otwór, przez który Dołguszyn nie przestawał obserwować, co robią 
uczniowie. Z kolegami Rosjanami nie utrzymywano towarzyskich 
stosunków, ograniczając się jedynie do koleżeńskiego obcowania w 
szkole. Dzieliły chłopców ledwie uchwytne różnice w zwyczajach, 
sposobie bycia i usposobieniach, które jednak tworzyły istotną 
zaporę. 

Z wybuchem rewolucji zginął tragicznie zacny dyr. Naumenko, a 
uczniowie się rozproszyli. Polskie społeczeństwo, zatroskane o los 
młodego pokolenia, wśród którego zaczęły występować objawy 
rozprzężenia, zorganizowało dużym nakładem kosztów w zaułku 
Rylskim dwie szkoły: męską i żeńską. Dyrektorem męskiej został 
Stanisław Trapszo. Młodzież polska ze szkół rosyjskich zaczęła tam 
szybko napływać, tym bardziej że wśród przybyłych wówczas do 
Kijowa mieszkańców Warszawy i Lwowa znalazło się wielu nauczycieli 
o dużych możliwościach. Wśród uczniów znajdował się niewątpliwie 
Henio Ruszczyc i doszedł tam do klasy maturalnej. Nie ukończył 
jednak szkoły i matury nie zdał. Zapytana o to po latach jego 
siostra, gdy ktoś próbował usprawiedliwić ten fakt słabym zdrowiem 
i szalejącą rewolucją, odpowiedziała bez ogródek: "Nie zdał, bo 
nie chciał*18. Jak nie chciał, to nie było ludzkiej siły, by go 
do czegoś zmusić. 

Warte przytoczenia jest zdanie o. Józefa Zawadzkiego, Marianina, 
niegdyś wychowawcy w Laskach, później długoletniego spowiednika 
tamtejszych sióstr. O. Zawadzki spędził lata młodości w Rosji, a 
na Podolu miał bliskich krewnych. Gdy kiedyś poruszano przy nim 
temat niezdania matury przez Ruszczyca, takie dał wyjaśnienie: 
"Cóż to były za temperamenty! Starsi chłopcy nie mogli usiedzieć w 
ławkach szkolnych. Spośród synów rodzin inteligenckich i 
ziemiańskich niewielu dochodziło dalej niż do piątej, szóstej 
klasy. Rodzice zupełnie nie mogli sobie z nimi poradzić. Ruszczyc 
nie był wyjątkiem"*19. 

Do końca życia Ruszczyc pragnął odwiedzić swoje rodzinne miasto i 
robił starania o wydanie pozwolenia na wyjazd do ZSRR, niestety, 
na próżno. Gdy go pocieszano, że obecny, powojenny Kijów to nie to 
samo co dawny, wiele piękniejszy, odpowiedział: "Ale została 
rzeka"*20. 





18 Rozmowa MŻ z Zofią Morawską. Masz., 1985, AMŻ-4. 





19 Rozmowa MŻ z O. Józefem Zawadzkim. Masz. ok. 1963, AMŻ-4. 





20 Krzysztof Morawski: Pan Ruszczyc. Tekst opubl. w wersji 
skróconej w: Ludzie Lasek pod red. T. Mazowieckiego, Warszawa 
1987. 





Młodzieńcze lata 





Gdy w 1917 r. rozgorzała na Ukrainie rewolucja, w Kijowie 
zapanował terror. Nic nie wskazywało na to, że stosunki same się 
ułożą, toteż wiosną 1919 r. Jadwiga Ruszczycowa, zatroskana o los 
dzieci, zdecydowała się na wyjazd do Warszawy. Opuszczała dom, do 
którego nie miała już nigdy powrócić, a w którym zeszły jej 
najszczęśliwsze lata życia. 

Dr Tadeusz pozostał dłużej, bo aż do jesieni tegoż roku. Mógł 
liczyć na to, że przed bezwzględnością władz rewolucyjnych chronić 
go będzie opinia wybitnego lekarza, oddanego całkowicie chorym. 

W Warszawie Ruszczycowie znaleźli oparcie w osobie ks. prałata 
Gnatowskiego. Dr Tadeusz wkrótce nawiązał stosunki z nowym 
otoczeniem i zdobył liczną klientelę. Do pacjentów jego zaliczały 
się takie osobistości jak przyszły minister spraw zagranicznych 
August Zalewski oraz poeta Artur Oppman (Or-Ot). Świat chorych 
znowu pochłaniał go bez reszty, doktor nie dostrzegał problemów 
familijnych, a dla dzieci nie znajdował dostatecznie dużo czasu. 

Nadszedł rok 1920, chwila bohaterskiego zrywu narodu walczącego o 
niepodległość i odzyskanie dawnych granic. Henryk, podobnie jak 
większość jego rówieśników, zaciągnął się jako prosty żołnierz do 
wojska. Wstąpił do 17 Pułku Ułanów. Z książki pod redakcją K. 
Krzeczunowicza "Rodowody Pułków Jazdy Polskiej 1914-1947" 
dowiadujemy się dokładnie o losach tej formacji. 17 p. uł. 
pierwotnie 3 p. uł., uformowany w Gnieźnie przy rewindykacji 
Pomorza (styczeń 1920), został w lutym przewieziony do Wilna, na 
front litewsko-białoruski. "W marcu 1920 r. pułk w pełnym składzie 
dociera do miejscowości Sarny, gdzie włącza się do ofensywy na 
Kijów w Grupie Operacyjnej gen. Rybaka. 26 kwietnia 1920 zdobywa 
Malin, 7 maja wkracza do Kijowa. Bitwa pod Gornostajpolem 3 
czerwca 1920. Następuje odwrót, 14 czerwca bitwa pod Rudnią 
Kowanką. Dalej walki z nacierającą Armią Konną Budionnego aż do 
rejonu Bóbrki, skąd pułk odchodzi na reorganizację"*21. 

Nie wiemy, na jakim odcinku walk ochotnik Ruszczyc został wcielony 
do szeregów. Udział w kampanii pozostawił jednak w psychice 
młodego człowieka niezatarte ślady. Sentyment do swych wojennych 
przeżyć zachował do końca życia, a ułańskich pieśni nigdy nie miał 
dosyć. W wiele lat później opowiadał z przejęciem swoim 
wychowankom, jak kiedyś pułk zaatakował bolszewicki pociąg 
pancerny i wywiązała się walka wręcz o poszczególne wagony. 





21 Płk Kornel Krzeczunowicz: Rodowody Pułków Jazdy Polskiej, 
Londyn 1983. 





Nieprzyjaciel bronił się zaciekle, mimo to Polacy zwyciężyli i w 
ręce ich dostały się działa, amunicja i sprzęt oraz 
kilkudziesięciu jeńców. W wojsku odsłonił się w całej pełni 
zadzierżysty charakter Henryka, który lubił pokazywać, co potrafi. 
Wynikały z tego różne nieporozumienia z przełożonymi. Raz, gdy 
stacjonowano w małym miasteczku, Ruszczyc założył się z kolegami, 
że wdrapie się po rynnie na pierwsze piętro jakiegoś domu. Odpiął 
szablę, zdjął pas i dalejże się wspinać. Jak na złość nadszedł 
dowódca i nie chciał słyszeć o żadnych zakładach, kazał za to 
Ruszczycowi w pełnym umundurowaniu zameldować się do raportu 
karnego*22. 

Podobnych historii musiało być więcej. Jeszcze po II wojnie 
światowej jego dawny dowódca, rtm. Ryszard Perkowski, tak o nim 
opowiadał: "Ruszczyc! co to był za szaławiła! Nie było jednej 
przepustki, która by się nie zakończyła awanturą (i nieraz 
aresztem - przyp. MŻ). Były nawet pojedynki. W końcu przestałem w 
ogóle dawać mu przepustki, chciałem mieć spokój w szwadronie"*23. 

Wojna bolszewicka dobiegła jednak końca i w 1921 r. Ruszczyc 
wrócił do cywila. Stanął przed dylematem: co dalej robić? Sytuację 
utrudniał fakt, że dopiero co przeszedł ostre zapalenie płuc z 
komplikacjami i lekarze orzekli zagrożenie gruźlicą. Nie miał 
matury i nie mógł liczyć na pomoc rodziny, jeszcze słabo 
ustabilizowanej w Warszawie. Sam również nie posiadał środków do 
uzupełnienia średniego wykształcenia. Prawdopodobnie na naradzie 
rodzinnej, uwzględniając obawy o stan jego zdrowia, podsunięto 
myśl o pracy w rolnictwie. Brakujące studia mógłby zastąpić 
szeregiem dobrych praktyk rolniczych, tak jak to często stosowane 
było w początkach XX wieku. W poprzednich pokoleniach kształciły 
się w ten sposób całe zastępy doskonałych gospodarzy. Teraz, 
znękany wojną kraj potrzebował nowych, fachowych kadr. 

Czytelnikowi należy się w tym miejscu kilka słów wyjaśnienia. W 
ówczesnej Polsce 72% ludności stanowili rolnicy, a w kilku 
województwach większa własność przekraczała jeszcze 40% areału 
ziemi. Ideałem znacznej części maturzystów było dojście do 
stanowiska administratora większego majątku, co zapewniało niezłą 
pozycję społeczną, dobre warunki materialne, dużą niezależność i 
kontakt z przyrodą. Na uniwersytetach wydziały rolnictwa i 
leśnictwa były przepełnione, organizowano skrócone kursy, by 
zaspokoić potrzeby terenu. 

Doktorostwo Ruszczycowie widać zrobili umiejętne rozeznanie wśród 
czołowych majątków kraju, gdyż te, do których skierowali syna, 
stały wysoko tak pod względem agrotechnicznym (nasiennictwo, 
hodowla, przemysł rolniczy), jak i pod względem organizacji oraz 
form zarządzania. Właściciele ich cieszyli się opinią nie tylko 
dobrych gospodarzy, ale odznaczali się wzorową postawą 
obywatelską, pełniąc na terenie swoich województw odpowiedzialne 
funkcje społeczne, przeważnie w administracji terytorialnej lub 
bankowości. 





22 Stanisław Kaliński: Ank. Masz. 1973, AHR-8. 





23 Rozmowa MŻ z Henrykiem Kowarą. Masz. 1985, AMŻ-4. 





Na czym polegała praca praktykanta, czyli - jak się wówczas mówiło 
- elewa gospodarczego? Była różnorodna i kształcąca, ale wcale nie 
lekka. Do obowiązków jego należał dozór nad rannym udojem i 
obroczeniem koni, nadzór nad robotnikami w polu lub przy młócce, 
pilnowanie sumiennej roboty większego zespołu pracowników 
dniówkowych. Za to interesująca była strona organizacyjna: 
dysponowanie ludźmi, sprzężajem i różnorodnym sprzętem 
gospodarskim oraz związana z tym troska o stan wozów, narzędzi i 
maszyn rolniczych, wgląd w pracę podwórzowych majstrów. 

W lecie zajęcia całego zespołu zaczynały się o godzinie szóstej i 
trwały z przerwą obiadową aż do zachodu słońca. Stanowiło to 
łącznie jedenaście godzin (w zimie siedem). Po pracy praktykant 
miał dosyć czasu na zaznajomienie się z księgowością i 
dokształcanie. Punktualność obowiązywała wszystkich. Po paru 
latach elew mógł awansować na urzędnika gospodarczego lub rządcę, 
a jeśli był zdolny - miał szansę zostać z czasem administratorem. 

Na podstawie zachowanych w archiwum laskowskim świadectw można 
dobrze odtworzyć przebieg praktyk Ruszczyca. Rozpoczął je w 
"Dobrach Czacz i Białcz" Jana Żółtowskiego. Pracował tam od 
jesieni 1922 r. do wiosny 1923 r. Od 1 września 1924 r. widzimy go 
już w innej części Polski, w Ziemi Kieleckiej. Najpierw przez rok 
u Jana Slaskiego, prowadzącego hodowlę nasion w majątku Broniszów, 
następnie u jego brata, Władysława, w Ciuślicach. Nie wiemy, co 
skłoniło go do przerwania praktyk na okres trzech ostatnich 
miesięcy 1926 r. Ruszczyc podjął wówczas pracę w Polskim Biurze 
Reklamy Prasowej "Reklama Polska" w Poznaniu. Już 1 stycznia 
następnego roku kontynuuje swoje praktyki rolnicze. Zimę 1927 r. 
spędza w Swadzimiu k. Poznania u Leona Plucińskiego, resztę czasu 
w "Gospodarstwie Nasiennym i Hodowlanym" Fajsławice Maryi 
Florkowskiej w Lubelskiem. Ostatni rok jego praktyk od 1 kwietnia 
1928 r. do 1 kwietnia 1929 r. to pobyt w Szczypiornie, w Ziemi 
Kaliskiej u Józefa Bronikowskiego. 

Świadectwa pracy z poszczególnych majątków rzucają sporo światła 
na osobę praktykanta. Zajęcia rozpoczął w Białczu, w Wielkopolsce. 
Przebył tam jednak zaledwie kilka miesięcy jesienno-zimowych i 
odszedł przed rozpoczęciem wiosennych robót w polu. Zwyczajowo 
pierwsza praktyka powinna była obejmować co najmniej jeden pełny 
rok, by elew mógł poznać cykl prac gospodarskich w poszczególnych 
sezonach. Nie wiemy na pewno, co spowodowało przedwczesne odejście 
Ruszczyca. Po latach wspominał, że nie lubił żony administratora, 
bardzo energicznej i lubiącej wszystko wiedzieć pani. Po wyjściu z 
Białcza zrobił sobie kilkunastomiesięczną przerwę, którą dziś 
trudno zrozumieć. 

Dwie dalsze praktyki u dwóch braci Slaskich w Kieleckiem należały 
chyba do najbardziej udanych. Każda z nich trwała cały rok. Ze 
świadectwa w Ciuślicach dowiadujemy się, że Ruszczyc zajmował się 
oborą i spichlerzem, prowadził księgi gospodarcze oraz załatwiał 
bieżące sprawy administracyjne. Była to więc praca początkującego 
elewa, równoznaczna z zadaniami tzw. pisarza podwórzowego. 
Jednocześnie podkreślano jego pracowitość, poczucie obowiązku, 
dobre wychowanie i kulturę w stosunkach z przełożonymi "przy 
małych wymaganiach osobistych". Oceniano pozytywnie jego zasób 
wiedzy rolniczej. Trochę dziwi wypowiedź Elżbiety Slaskiej, 
bratowej obu braci Slaskich: "Pan Ruszczyc był bardzo dobrze 
wychowanym i porządnym człowiekiem. Z opinii moich szwagrów wiem, 
że rolnictwo nie było dziedziną, którą lubił i specjalnie się 
interesował."*24 Ta obserwacja jest cennym przyczynkiem do 
zrozumienia dalszego postępowania Ruszczyca. Być może, że 
uświadomienie sobie braku zamiłowania do obranego zawodu stało się 
powodem, że niemal bezpośrednio z Ciuślic przerzucił się na 
dorywczą pracę współpracownika akwizycyjnego w spółdzielni 
"Reklama Polska" w Poznaniu. W zupełnie nieznanej mu dziedzinie 
zabłysnął zdolnościami. W świadectwie z tej pracy znajdujemy 
pochlebną opinię: "Mimo braku kwalifikacji fachowych umiał pan 
Ruszczyc spełnić powierzone mu zadania, pozyskując dla nas 
licznych nowych klientów, przy czym wykazał niezwykłą ruchliwość, 
wyjątkowy zmysł organizacyjny i godną uznania sumienność"*25. 

Kolejna praktyka wypadła w Swadzimiu, w Ziemi Wielkopolskiej. 
Ruszczyc przebywał tam tylko dwa miesiące. Zwolniono go z 
przyczyny nie podanej w świadectwie, lecz znanej z wiarygodnego 
przekazu - poufalił się zbytnio z dziewczętami folwarcznymi. 

Stopniowo osiągał coraz większą znajomość spraw związanych z 
rolnictwem i na dalszych praktykach występował już w roli 
urzędnika gospodarczego pod bezpośrednią dyrektywą administratora. 
Tak było w gospodarstwie nasiennym i hodowlanym Fajsławice. 
Świadectwo z Fajsławic w stosunku do poprzednich wnosi kilka 
nowych elementów. Podkreśliwszy na wstępie delikatność i kulturę 
Ruszczyca w stosunkach ze zwierzchnikami, a także inne cechy, jak 
energię, roztropność i zmysł organizacyjny, dokument ten kończy 
się stwierdzeniem: "O ile wyrobi sobie większą wiarę we własne 
siły, może stać się dzielnym pracownikiem i pożyteczną jednostką 
dla społeczeństwa"*26. Wzmianka o braku zaufania we własne siły 
jest zaskakująca. Wszyscy, którzy znali Henryka Ruszczyca w jego 
dalszym życiu, mogą potwierdzić; że pewności siebie miał raczej 
nadmiar niż brak. Jednak dla uprzytomnienia sobie jego stanu 
duchowego w tym okresie trzeba wczuć się w trudności, jakie mógł 
przeżywać: długie, samotne wieczory jesienne i popołudnia zimowe w 
skromnym pokoiku w oficynie, brak towarzystwa budzącego 
zainteresowanie. Właściciele majątków nie zawsze mieli możliwość i 
nie zawsze umieli stworzyć praktykantom odpowiednią atmosferę. 

W świadectwie z ostatniej praktyki w Szczypiornie u J. 
Bronikowskiego czytamy znów same pochwały, a na zakończenie słowa: 
"Odchodzi... dla uzyskania lepiej płatnej posady"*27. Uposażenia 
praktykantów były na ogół niskie, może więc próba pracy w 
"Reklamie Polskiej" była również spowodowana chęcią uzyskania 
wyższego zarobku. 





24 Elżbieta Slaska: List do MŻ. Rękopis 1987, AMŻ-3. 





25 "Reklama Polska", świadectwo z pracy. Rękopis, AHR-1. 





26 Maria Florkowska: Świadectwo z pracy. Rękopis AHR-1. 





27 Józef Bronikowski: Świadectwo z pracy. Rękopis AHR-1. 





Spróbujmy zrobić bilans zysków i strat z tych siedmiu lat 
spędzonych w pracy na roli. W dotychczasowych publikacjach zwykle 
pomijano ten okres jako mało ciekawy, niemal wstydliwy. Tymczasem 
sam Ruszczyc wcale tak nie uważał, a świadectwa z pracy starannie 
przechowywał i był z nich dumny. Najcenniejszym dla nas byłoby 
wyważenie wszystkich pozytywnych cech zdobytych w tym okresie. Na 
pewno było ich wiele. Wychowany w inteligenckim domu, w mieście, 
po raz pierwszy na wsi zetknął się z bliska z pracą fizyczną, jej 
trudem, monotonią i wartością. Nauczył się rannego wstawania i 
punktualności, które pozostały mu do końca życia. Sprawdził swe 
zdolności organizacyjne. Oprócz tych wielkich plusów były jednak i 
pozycje minusowe: praktyki przedwcześnie przerwane i długie 
przerwy między jednym zatrudnieniem a drugim, ciągłe przerzucanie 
się z majątku do majątku, z województwa do województwa. Może to 
wynikało z chęci poznania gospodarki w różnych częściach Polski, 
lecz kto znał Ruszczyca i jego potrzebę ciągłej zmiany, raczej 
przypisze to jego ucieczce przed jednostajnością. Na uwagę 
zasługuje fakt, że w ciągu kilku lat nie nabył swobody w obcowaniu 
z pracownikami fizycznymi, co wyraźnie stwierdzał w późniejszych 
latach. 

Najbardziej niekorzystna okazała się utworzona wokoło jego osoby 
opinia, że w majątkach, w których odbywał praktyki, organizował 
samowolnie zabawy dla dziewcząt folwarcznych. Zabawy na wsi 
zazwyczaj kończyły się pijaństwem i porachunkami osobistymi, toteż 
na ogół unikano ich urządzania poza tradycyjnymi dożynkami. 
Podejmowanie takiej inicjatywy przez elewa gospodarczego było 
przekroczeniem jego kompetencji i nietaktem w stosunku do 
właścicieli. 

Co robił w czasie przerw między praktykami, jak również przez 
ostatni rok po odejściu ze Szczypiorna? Odpowiedź daje tradycja 
rodzinna. Pan Henio szaleńczo się bawił, przepuszczał pieniądze, 
grał w karty. 

Cieszył się wielkim powodzeniem u kobiet, bo jakże mogło być 
inaczej. Posiadał wszystko, co może podobać się płci pięknej, 
urodę, dowcip, temperament. Doskonale tańczył, znał się na winach 
i dobrej kuchni. Przy nim nikt nie mógł się nudzić. Zabawy 
kosztowały jednak wiele pieniędzy. Skąd je brał? Jeszcze w latach 
60-tych krążyła w Laskach legenda o tym, jak chcąc pokryć dług 
karciany, sprzedał willę w Zakopanem, odziedziczoną po wuju 
Gnatowskim. Gdy przypominano p. Heniowi tę historię, nie przeczył, 
tylko się uśmiechał. Rzekomo pieniędzy starczyło na cały tydzień 
dalszej gry. 

Z czego płynęła ta frenetyczna chęć zabawy u człowieka 
dobiegającego już trzydziestki? Czy wynikało to z niedosytu 
odczuwanego z nie odpowiadającej zamiłowaniom pracy zawodowej? 
Może trawił go niepokój o przyszłość, może jeszcze co innego? Nie 
wiemy. Z rodzeństwem nie utrzymywał bliższych stosunków, z ojcem 
nigdy dobrze się nie rozumiał. Dr Tadeusz wielokrotnie wypominał 
mu lekkomyślne życie. W końcu zabronił mu wstępu do własnego domu 
i wydziedziczył. Otwartą na syna została już tylko matka, lecz i z 
jej zdaniem Henryk nie bardzo się liczył. 

1 czerwca 1929 r. nieoczekiwanie zmarł z przepracowania, jeszcze w 
pełni sił, doktor Ruszczyc. Właśnie wracał o północy z wizyty u 
chorych, których odwiedzał po zakończeniu przyjęć pacjentów u 
siebie, zwykle koło 10-tej wieczór. 

Pani Jadwiga została sama. Teraz na nią jedną spadła 
odpowiedzialność za losy syna, schodzącego coraz bardziej na złe 
drogi. Widząc bezowocność dotychczasowych starań, wpadła na myśl 
skontaktowania Henia z Laskami. Kierownikiem tamtejszego Zakładu 
dla Niewidomych był jej daleki krewny Antoni Marylski, udała się 
więc do niego, błagając, by przyjął syna do jakiejkolwiek pracy. 
Byle tylko oderwał się on od dotychczasowego trybu życia! Liczyła 
na wpływ ks. Korniłowicza, kapelana laskowskich sióstr, znanego ze 
świątobliwości i licznych nawróceń, jakie się przy nim dokonały. 
Henryk ma przecież - myślała - tyle szlachetności i tyle serca, a 
brakuje mu tylko jednego - człowieka, który umiałby do niego 
trafić i skierować ku dobremu. 

Jak się okazało, intuicja matki nie zawiodła. To, co nastąpiło 
później, zostało, zdaniem rodziny, przez nią wymodlone. 



Przemiana 



Przybycie do Lasek 





Na przełomie lat dwudziestych dokonała się u młodego Ruszczyca 
radykalna zmiana w stylu życia i odkrycie właściwego w nim celu. 
Już wcześniej zaznaczyłem, że świadectwa z pracy nie sięgają poza 
rok 1929, nie wiemy więc, co działo się później. Czy w 1930 r. 
Ruszczyc podejmował jeszcze jakieś dorywcze prace, czy tylko się 
bawił? Jeśli tak, to skąd czerpał pieniądze? 

Nieco światła rzucają na ten okres późniejsze jego zwierzenia 
robione wychowankom w Laskach. Rzekomo właśnie dysponował jakimś 
większym kapitałem i zamierzał wyjechać do Ameryki, aby zostać 
akcjonariuszem filmu. Chwalił się, że miał ciekawe oferty pracy w 
kraju i za granicą. "A jednak wybrał pan Laski?" - zapytał jeden z 
uczniów. "Wybrałem" - odpowiedział krótko. Skąd pochodziły te 
fundusze, czy ze schedy po wuju Gnatowskim, czy z innych źródeł, 
tego się nigdy nie dowiemy. Może to, co mówił o Ameryce było tylko 
żartem, na którym się chłopcy nie poznali...? 

Co było dalej? Zaczęło się dziać coś nowego. Na prośbę pani 
Ruszczycowej Antoni Marylski zaprosił jej syna na święta Wielkiej 
Nocy 1930 r. do Lasek, żeby przyjrzał się Zakładowi. Pan Henio 
trafił wtedy na wielki zjazd gości, wszystkie klasy i pokoje w 
Domu św. Teresy - czyli w internacie chłopców - były pozajmowane. 
Zakwaterowano go w izolatce dla chorych, z czego był wyraźnie 
niezadowolony. Zresztą w owej chwili nic mu się w Laskach nie 
podobało, a wiele rzeczy wprost raziło. Raziło go, że chłopcy 
jedzą na blaszanych poobijanych talerzach, noszą połatane spodnie 
i buty z surowiczej skóry, smarowane raz na tydzień tranem. Zaczął 
ich podpytywać, czy czują się dobrze w Zakładzie. I odjechał. 

Zaraz jednak w pierwszym spotkaniu z Laskami Ruszczyc wyczuł, że 
trafił do miejsca, w którym obowiązuje inna skala wartości niż ta, 
z jaką dotąd się spotykał. Wielu rzeczy nie rozumiał i choć 
pierwsze wrażenie odniósł niekorzystne, coś go jednak do tego 
nieznanego środowiska ciągnęło. Po niedługim czasie wrócił. Co w 
ówczesnych Laskach mogło mu zaimponować i czym były w ogóle Laski? 

Istniały zaledwie od ośmiu lat, a już się o nich w Polsce dużo 
mówiło. Wiedziano, że powstał tu wzorowy zakład wychowawczy dla 
niewidomych, dzieło ociemniałej Matki Elżbiety Czackiej, 
założycielki Zgromadzenia SS Franciszkanek Służebnic Krzyża. Przy 
Zakładzie istniał Dom Rekolekcyjny, którego sercem był "łowca 
dusz" o. Władysław Korniłowicz, kierownik duchowy Zgromadzenia. 

Niewielka grupa świeckich mężczyzn i kobiet, stanowiąca pierwszą 
ekipę współtworzącą Laski, składała się przeważnie z ludzi świeżo 
nawróconych. Ideowi i zaangażowani, w nowym otoczeniu pragnęli 
przeżywać w pełni swe młode chrześcijaństwo. Ich mała społeczność 
otwarta na drugiego człowieka promieniowała radością mimo 
skrajnego franciszkańskiego ubóstwa - a może właśnie dzięki niemu. 
Większość z nich nie pobierała pensji, byli i tacy, którzy 
wpłacali na swoje utrzymanie. Jedzenie było bardzo skromne, obiady 
często składały się z jednego dania. Do mycia używano wody prosto 
ze studni. Panująca tu atmosfera przyciągała inteligencję 
warszawską, często daleką od Boga, lecz szukającą Go autentycznie, 
choć po omacku. Ściągała też gości różnego pokroju. Bo Laski były 
magnesem skupiającym ciekawych ludzi: filozofów, artystów, 
plastyków, literatów, poetów, architektów, lekarzy, 
społeczników... Wśród przyjezdnych nie brakowało jednostek 
lewicujących, aktywnych członków PPS. Matka nie bała się silnych 
indywidualności, charakterów trudnych, wymagała tylko jednego - 
życia prawdą. 

Ruszczyc po namyśle wybrał się ponownie do Lasek i stawił do 
dyspozycji kierownictwa, gotów przyjąć każdą pracę, jaką mu dadzą. 
Na początek zlecono mu lektorowanie ociemniałemu pianiście 
Włodzimierzowi Dolańskiemu, który przygotowywał się do końcowych 
egzaminów z psychologii. Wybór był bardzo trafny, bo w osobie 
Dolańskiego pan Henryk spotkał inteligentnego człowieka i dobrze 
zrehabilitowanego niewidomego. Wychowany w Rumunii Dolański już w 
wieku chłopięcym utracił wzrok i rękę, bawiąc się materiałami do 
ogni sztucznych. Nie przeszkodziło mu to w podjęciu kariery 
pianisty wirtuoza. Jego sukces trwał krótko. Przeforsowane 
ścięgna jedynej ręki zmusiły go do rezygnacji z występów. Musiał 
zadowolić się studium psychologii i nauczaniem muzyki w Zakładzie. 
W danej chwili pilnie potrzebował lektora. 

Wiosna 1930 r. była piękna, więc obaj panowie wychodzili z kocem 
do lasu i tam zaczynało się czytanie. Często - wspomina 
Włodzimierz Dolański - słońce, zapach lasu i śpiew ptaków tak obu 
rozmarzały, że zapominali o skryptach i podręcznikach, rozkładali 
się na ziemi i zasypiali*28. Dolański szczęśliwie jednak 
przebrnął przez egzaminy i do końca życia zachował wdzięczność dla 
Ruszczyca za okazaną sobie pomoc. 

Lektorat nie wypełniał panu Heniowi całego dnia, toteż często 
wyrywał się do Warszawy i tam, starym zwyczajem - przesiadywał w 
kawiarniach. Mieszkając w Domu św. Teresy, nawiązywał jednak coraz 
częściej kontakty z niewidomymi chłopcami w ich wolnym czasie. 
Zachwycał się spontanicznością tych dzieci, cieszył się, gdy nawet 
sztuczki ze sznurkami, jakie im pokazywał, budziły 
zainteresowanie. Wówczas to zdarzył się fakt, o którym już 
wielokrotnie pisano, między innymi s. Monika Bohdanowicz*29. 

Spostrzegłszy na korytarzu internatu płaczącego chłopca, 
szukającego na próżno upuszczonej zabawki, Ruszczyc schylił się i 
podał zgubiony przedmiot. 

W tym momencie doznał dziwnego przeżycia: uświadomił sobie, że on 
tym dzieciom jest niezbędnie potrzebny i musi z nimi na zawsze 
pozostać. Ze swym gorącym usposobieniem podjął decyzję od razu i 
nigdy jej nie cofnął. Brak nam danych co do daty owego zdarzenia, 
prawdopodobnie nastąpiło ono stosunkowo prędko po podjęciu 
obowiązków lektora. 

W krótkim czasie widzimy już Ruszczyca w roli pomocnika wychowawcy 
Jana Machoty w najmłodszej grupie internatowej Domu Chłopców. W 
jego życiu otworzyła się nowa karta. 





28 Dr Włodzimierz Dolański: Wspomnienia. "Pochodnia" z 2 lutego 
1973. 





29 S. Monika - Zofia Bohdanowicz: Ank. Masz. 1973, AHR-8. 







Początki pracy wychowawczej 





Przystępując do pracy wychowawczej z niewidomymi, Ruszczyc nie 
miał o niej pojęcia i musiał uczyć się wszystkiego od podstaw. 

Najważniejszym założeniem przyjętym w Laskach było, że wychowawca 
musi dziecku zastąpić rodziców, z internatu stworzyć dom i nauczyć 
wychowanka wszystkiego, co widzący rodzice przekazują własnym 
dzieciom. W Zakładzie kładło się szczególny nacisk na wyrobienie 
samodzielności w samoobsłudze, poczucia porządku i estetyki we 
wszystkim, począwszy od rannego wstawania aż do zbiórki wieczornej 
i spoczynku. 

Dla wychowawcy była to praca wymagająca dużego poświęcenia, bo 
trwająca niemal całą dobę, nawet w nocy trzeba było pełnić kolejne 
dyżury. Celem, jaki sobie stawiano, było przygotowanie niewidomej 
dziatwy do życia w społeczeństwie widzących, wdrożenie jej do 
zasad kultury i dobrego wychowania, nauczenie dobrego 
wykorzystania czasu wolnego. Szczególnie trudne były dla niezbyt 
przecież licznych wychowawców dni niedzielne i świąteczne, kiedy 
przez kilkanaście godzin bez przerwy musieli opiekować się grupą i 
organizować jej wszystkie zajęcia i rozrywki. 

Przyjmując na siebie te obowiązki, pan Henryk od razu 
zademonstrował swoją inność i ukazał nowy styl pracy. Dotychczas 
zajęcia wychowawców ograniczały się przeważnie do nadzoru dzieci. 
"Henio nauczył nas, jak naprawdę powinno się wychowywać. Siadał na 
podłodze i bawił się z dziećmi zabawkami jak równy z równym" - 
opowiadał po latach ks. Stanisław Piotrowicz, wówczas kierownik 
internatu*30. Ruszczyca cieszyło, że chłopcy uważali go za 
partnera do zabawy. 

Zdarzały się jednak sytuacje, w których Ruszczyc nie mógł poradzić 
sobie z grupą, a przeważnie nie miał do kogo zwrócić się o radę i 
pomoc. Starsi koledzy, jak Piotrowicz i Serafinowicz, mieli wiele 
dodatkowych zajęć, Antoni Marylski był akurat nieobecny w Laskach, 
więc pan Henio "biegał" do Matki Założycielki. W rozmowach z nią 
zdobywał niezbędną w codziennym kontakcie z niewidomymi wiedzę i 
to pomagało mu w znajdowaniu właściwych rozwiązań. Matce zaś 
dawało okazję do poznania tej bogatej, ale zmiennej i 
niezdyscyplinowanej natury. 

Naczelny nadzór wychowawczy nad Domem Chłopców miał A. Marylski. W 
czasie jego nieobecności zastępowała go Matka, informując o 
ważniejszych wydarzeniach w Zakładzie. Z jej korespondencji 
dowiadujemy się o inicjatywach i postępach młodego Ruszczyca. W 
rok po jego przybyciu do Lasek (15 III 1931 ) Matka pisze: 

"Zygmunt Serafinowicz zwolnił się na wyjazd do Warszawy (...), 
zapewniając, że Machota i Ruszczyc dadzą sobie radę z chłopcami. 
Tymczasem Ruszczyc aż łzy miał w oczach mówiąc po Zygmunta 
wyjeździe, że zupełnie nie może sobie dać rady z trzema grupami 
chłopców"*31. 

W rok później spotykamy się z pierwszą pochwałą z jej strony: 
"Mali chłopcy Ruszczyca byli bardzo mili i grzeczni. Widać że 
Ruszczyc umie sobie z nimi dać radę, bo karni i zupełnie dobrze 
wychowani"*32. 

W tydzień później pan Henio okazuje się kimś cennym i potrzebnym: 
"Właśnie złamali pedał u fortepianu, mieli sami znaleźć winnego. 
Wiem, że im Ciebie nie zastępuję. Czy nie myślisz, że lepiej by 
było (przy rozwiązaniu tej trudnej sprawy - przyp. MŻ), żeby 
Ruszczyc był obecny?"*33. W wychowawstwie bywają nieraz sytuacje, 
w których nawet doświadczony pedagog musi szukać nowych rozwiązań. 

Jedną z takich była sprawa chłopca zwanego Źródełkiem. Był on w 
grupie najmłodszych wychowanków i wykazywał radykalny brak 
dyscypliny. Zawsze coś pozamieniał, albo napożyczał bez 
pozwolenia. Ustanowiono więc nad nim kontrolę całej grupy tak, że 
musiał się wobec kolegów ze wszystkiego opowiadać. Na kolejnych 
zebraniach chłopcy oskarżali go ze wszystkich jego niedociągnięć. 
Raz jednak inny chłopiec sam się przyznał do czegoś, co zarzucano 
Źródełku i Matka tak o tym pisze (15.III.1931): 





30 Rozmowa MŻ z ks. Stanisławem Piotrowiczem. Masz. 1985, AMŻ-4. 





31 Matka Elżbieta Czacka: Wyjątek z listu do Antoniego 
Marylskiego, tom I korespondencji, lata 1922 - 6.XI.1931. Masz. 
Pryw. Arch. Zofii Morawskiej w Laskach. 





32 Ibidem 





33 Ibidem 





"Powiedziałam mu, że to, co zrobił, jest złe, ale to, że się 
przyznał jest bardzo dobre. To zachęciło innych chłopców do 
przyznawania się do winy. Wtedy im powiedziałam, że to było bardzo 
brzydkie z ich strony, że zawsze Źródło był oskarżony, a oni 
milczeli o sobie (...) On jest zawsze winien, a inni są tymi 
sędziami bez winy. Myślę, że tu jest jakieś niedopatrzenie 
Ruszczyca. Potem mu powiedziałam, że uważam za gorszą rzecz 
nieszlachetne postępowanie innych chłopców od przestępstw Źródła"*
34. 

Prawdopodobnie fakt ten zaważył na dalszych poczynaniach pana 
Henryka. Z listu Matki pisanego w rok później (17.III.1932) 
dowiadujemy się, "że mali jak zawsze bardzo mili, oskarżają się 
doskonale ze swoich przewinień"*35. 

Ktoś inny w swym wspomnieniu nazywa to "spowiedzią generalną", 
którą chłopcy odprawiali przed Matką, ilekroć pokłócili się ze 
sobą. 

Metodę zdawania przez chłopców sprawy ze zdarzeń minionego dnia 
wraz z oceną własnego postępowania Ruszczyc udoskonali i zastosuje 
w latach pięćdziesiątych jako wypróbowany środek wychowawczy. Nikt 
wówczas nie będzie przypuszczał, że autorką tej metody była Matka 
Czacka. 

W pobliżu Domu św. Teresy, w kępie drzew znalazło się dogodne 
miejsce do prowadzenia chowu królików, kur i gołębi, jeden z 
chłopców hodował psa. Matka Czacka tak o tym pisze: "Chłopcy 
prosili, żeby mogli sobie zbudować stajenkę i chlewek dla dwóch 
świnek. Ruszczyc postawił warunek, że jeśli zaczną, muszą stajnię 
dokończyć, a także będą mieli obowiązek dawania jeść i utrzymania 
zwierząt w porządku"*36. 





34 Ibidem 





35 M. Czacka: Tom II koresp. (od 6.IX.1931 - 1939) jw. 





36 Ibidem 





W czasie, gdy Matka z uwagą i życzliwością śledziła rozwój 
osobowości Ruszczyca, nastąpił fakt, który decydująco zaważył na 
jego losach. Była nim spowiedź generalna u o. Korniłowicza. Ten 
wytrawny kierownik sumień miał specjalny dar zbliżania ludzi do 
Boga w konfesjonale i można śmiało powiedzieć, że prawie wszyscy z 
otoczenia Matki zawdzięczali nawrócenie lub pogłębienie życia 
wewnętrznego podobnej u niego spowiedzi. Poczucie uwolnienia z 
pozostałości dawnych win musiało być bardzo silne, skoro Ruszczyc 
dosłownie skakał z radości, a w końcu puścił się biegiem do 
odległego Domu św. Teresy "jakby miał skrzydła u ramion". Tak to 
zdarzenie zostało zapamiętane przez s. Marię Gołębiowską i ks. S. 
Piotrowicza. Dokonał się wtedy u niego naprawdę wielki przełom. 

Pierwsze przeżycie z płaczącym chłopcem i zabawką doprowadziło do 
radykalnej zmiany w pojmowaniu życia. Odwróciło Ruszczyca od 
pościgu za przyjemnościami i skierowało ku bliźnim. Drugie było 
prawdziwym nawróceniem. Odkryło rzeczywistość Boga i zmusiło do 
spojrzenia na świat z innej perspektywy. W konsekwencji spowiedź 
ta stała się początkiem intensywnej pracy nad sobą, która jednak 
miała trwać wiele lat, zanim doprowadziła do całkowitego 
przeobrażenia człowieka. Niestety, nie znamy nawet w przybliżeniu 
daty tej spowiedzi. Prawdopodobnie nastąpiła w kilka miesięcy po 
przybyciu do Lasek. 

Zerwanie z przeszłością nie było jednak łatwe, a styl postępowania 
pana Henryka niekiedy budził niepokój. "Ruszczyc wrócił podobno z 
Warszawy w doskonałym humorze, ale Witoldowi (Świątkowskiemu - 
przyp. MŻ) wcale nie zdał sprawy ze swego pobytu. 

"Jak myślisz, czy Witold ma wymagać sprawozdania?" - pisała Matka 
Czacka do A. Marylskiego 19.II.1932 r.*37 

Ks. Korniłowicz instynktownie wyczuwał, kiedy zaczynały się u 
niego odradzać ciągoty do porzuconego stylu życia. Z relacji s. 
Joanny Lossow wiemy, że dwa razy natychmiast po powrocie Henryka z 
Warszawy kazał za wszelką cenę go odnaleźć. Spotkanie z nim 
postawił na pierwszym miejscu i nawet nie zauważył licznego grona 
penitentek, czekających na spowiedź*38. 





37 Ibidem 





38 Rozmowa MŻ z s. Joanną Lossow. Masz. 1985. AMŻ-4 





Można przypuszczać, że chodziło o niebłahe sprawy... Po generalnej 
spowiedzi Henryk Ruszczyc został uroczyście przyjęty w poczet 
laskowskich tercjarzy i otrzymał imię - brat Michał. Był 
traktowany na równi z drugimi, nikt mu nie wypominał przeszłości. 

Były to początki w Laskach męskiego, bezhabitowego zgromadzenia, 
opartego na regule III. zakonu św. Franciszka z Asyżu. Ten Święty, 
obserwując zeświecczenie otaczającego go społeczeństwa założył 
trzy zakony mające odnowić w nim ducha chrześcijańskiego: męski 
Franciszkanów, żeński Klarysek, a dla świeckich tzw. Trzeci zakon. 
Chciał, by i świeccy mogli korzystać z niektórych form życia 
zakonnego. Mieli stosować w życiu w sensie dosłownym Ewangelię, 
apostołować we własnym otoczeniu przykładem solidnej pracy i 
miłością bliźniego. Mieli uchylać się od zabaw i życia wystawnego, 
szerzyć książki treści religijnej, odmawiać określone modlitwy. 
Tercjarstwo odegrało w Kościele wielką rolę, przyczyniło się do 
uświęcenia wielu jednostek ze środowisk wiejskich i 
rzemieślniczych, jak również szlacheckich i arystokratycznych. O. 
Korniłowicz sam był tercjarzem i rozwijał ten ruch wokół siebie. 

Matce zależało na współpracy grupy mężczyzn ze Zgromadzeniem ss. 
Franciszkanek, gdyż liczyła, że poprowadzą oni fachowo 
administrację Zakładu, jak również szkoły i internat chłopców. 
Brat Michał, pragnąc zadośćuczynić za dawne winy, złożył po 
generalnej spowiedzi ślub, że żadnej kobiecie nie będzie mówił po 
imieniu. Matka szanowała jego postanowienie i sama zwracała się do 
niego w trzeciej osobie per "brat Michał", podczas gdy pozostałym 
członkom zespołu mówiła "ty". 

Wróćmy do naszego opowiadania. Kiedy Ruszczyc nieco okrzepł w 
swojej pracy wychowawczej, oddano mu grupę najmłodszych chłopców 
do samodzielnego prowadzenia. "Matka musiała nie raz interweniować 
wobec jego inicjatyw i pomysłów, z których jedne wypierały drugie 
- opowiada ks. Piotrowicz i dodaje: Henio był pełen inicjatywy i 
stale zmieniał rozkład swoich prac. Cierpiały na tym jego 
obowiązki tercjarskie, może i inne*39". 

W latach, gdy Matka Czacka sprawowała opiekę nad Domem św. Teresy, 
przychodziła tam co czwartek, spotykała się z chłopcami i 
prowadziła zebranie z wychowawcami. 

W tych latach internat składał się z trzech grup chłopców: 
najstarszą prowadził Stach Piotrowicz, średnią Zygmunt 
Serafinowicz, najmłodszymi opiekował się Henio Ruszczyc. Zebrania 
zaczynały się tradycyjnie od sprawozdań wychowawców. Każdy musiał 
przedstawić, co zaplanował na miniony tydzień i jak swój plan 
wypełnił. Dwaj starsi działali systematycznie i solidnie 
wywiązywali się z podjętych zobowiązań. Ile razy przychodziła 
kolej na Ruszczyca, z reguły okazywało się, że zaplanowanych zajęć 
nie wykonał, lecz wymyślił sobie zupełnie inne. Matka, lubiąca ład 
we wszystkim, nie dawała za wygraną i zaczynała dociskać 
pytaniami: "A czy brat Michał mógłby wytłumaczyć, dlaczego nie 
wykonał tego, co było zaplanowane?". Pan Henio bardzo się 
sumitował, ale mimo nalegań Matki nigdy nie potrafił uzasadnić 
podjętych zmian. Sytuacja ta stale się powtarzała*40. 





39 Rozmowa MŻ z ks. S. Piotrowiczem op. cit. 





40 Ibidem 





Przyjrzyjmy się ludziom, którzy pracowali wówczas w Domu Chłopców. 
O dobrych wychowawców było bardzo trudno, większość traktowała tę 
pracę jako przejściową. Niektórzy pracowali w Laskach nie dłużej 
niż kilka tygodni. Rekrutowali się przeważnie z ludzi świeżo 
nawróconych w kontakcie z o. Korniłowiczem, który niejednemu z 
nich starał się pomóc również od strony materialnej. Wiedział, jak 
w tych czasach trudno było znaleźć pracę umysłową. Chętnie 
garnięto się więc tam, gdzie był zapewniony dach nad głową i łyżka 
strawy, choćby nawet wynagrodzenie było skromne. 

Wśród kandydatów osobną grupę stanowili ci, którzy nie znajdowali 
sobie miejsca w społeczeństwie, oryginałowie, dziwacy i różni inni 
wyrwani przez los i ostatnią zawieruchę wojenną z rodzinnych 
środowisk. 

Spróbuję naszkicować sylwetki kilku, którzy trwalej zapisali się w 
pamięci wychowanków. Wielu było takich, którzy w Laskach pozostali 
tylko kilka tygodni. Jeden z przedwojennych uczniów twierdzi, że 
bez trudu mógłby wymienić nazwiska dwudziestu pięciu, z którymi 
spotykał się w czasie kilkuletniego pobytu w Zakładzie. 

Zacznijmy od charakterystyki Jana Machoty, wychowawcy najmłodszej 
grupy internatowej, któremu Ruszczyc został przydzielony z 
początku jako zastępca i pomocnik. Mówiono, że był to dawny czeski 
oficer dbający bardzo o elegancki wygląd, czego symbolem były 
białe rękawiczki. Chłopcy go lubili za jego wesołość, natomiast 
zarzucali nierówność w postępowaniu. Imponowała im jego siła i 
sprawność fizyczna. Gdy kiedyś na śmigus Ruszczyc z chłopcami 
przypuścił szturm do jego pokoju i drzwi nie wytrzymały, Machota 
ratował się ucieczką wyskakując z okna pierwszego piętra na 
ziemię. 

Grupę najstarszych prowadził Stanisław Piotrowicz, student 
historii na Uniwersytecie Warszawskim. Średnimi zajmował się 
Zygmunt Serafinowicz, brat Lechonia, o zamiłowaniach wybitnie 
intelektualnych. Pełnił w internacie obowiązki gospodarza, a w 
szkole uczył matematyki. W dalszych rozdziałach będzie o nim 
często mowa. 

Spośród innych wychowawców należy wymienić energicznego Stanisława 
Izdebskiego, który ostro trzymał chłopców w wojskowej dyscyplinie, 
dalej żywego, nieco podobnego charakterem do Ruszczyca, 
Jankowskiego, który dobrze się z nim rozumiał. Waśniewski, rodem 
ze wschodnich kresów, był inżynierem, przybyłym z Teheranu. 
Chłopcom imponował znajomością języków: perskiego, francuskiego i 
rosyjskiego. Uważali, że jest to "wspaniały człowiek". 

Bogatą przeszłość miał za sobą czterdziestoletni Nikodem Karakasz, 
który za młodu przeżył na Ukrainie krwawe czasy rewolucji. Po 
odejściu z Lasek został prawosławnym księdzem. Inny typ 
przedstawiał Seweryn Janiak, żydowskiego pochodzenia, wielki 
humanista. Pozostawił po sobie wspomnienie kogoś umiejącego 
doskonale rozmawiać z chłopcami. Uznaniem młodzieży cieszył się 
również gwałtowny, lecz szlachetny Henryk Rączkowski. Nie wahał 
się czynnie interweniować w stosunku do młodego człowieka ze wsi w 
chwili, gdy ten obraził niewidomego chłopca. Na wychowankach 
wielkie wrażenie sprawiała tężyzna i siła fizyczna Okólicza, który 
pod tym względem przewyższał nawet Machotę. Nic dziwnego, był to 
przecież dawny zapaśnik, który na olimpiadzie w Paryżu zdobył 
czwarte czy piąte miejsce. Wymienić trzeba wreszcie Romana 
Ostrowskiego, rozstrzelanego w 1939 r. przez Niemców we wsi Laski 
wraz z kolegą za nieoddanie dubeltówki. 

W pamięci uczniów szczególnie żywo zapisał się Leszek Borakowski, 
który odznaczał się kulturą umysłową i charakterem. W pracę 
wychowawczą wplatał umiejętnie nurt intelektualny, na przykład 
podczas spacerów z chłopcami grał z nimi w szachy z pamięci. 
Borakowski umiał organizować pasjonujące gry na powietrzu, 
polegające na zdobywaniu jakiegoś obiektu, którego bronili inni. 
Zginął jako dowódca oddziału dywersyjnego AK, mającego w czasie 
okupacji ukrytą siedzibę na terenie Zakładu. 

W miarę jak Ruszczyc nabierał wprawy w pracy i wykazywał coraz 
więcej inicjatywy, Stach Piotrowicz zaczął mu dodawać pomocników. 
Do Zakładu napływali wciąż nowi wychowankowie, najczęściej mali, 
toteż pierwsza grupa stale się rozrastała. Wkrótce Ruszczyc 
przestał osobiście zajmować się chłopcami, koordynował jedynie 
pracę młodszych wychowawców. Dużo też jeździł do Warszawy, 
załatwiając różne sprawy związane z internatem. Jego instynkt 
wodzostwa i poczucie odpowiedzialności tak rzucały się w oczy, że 
już w 1933 r. wszyscy w Zakładzie, począwszy od sprzątających w 
Domu św. Teresy aż do nauczycielek z Domu Dziewcząt, uważali go za 
kierownika internatu. Pomocnicy przydzieleni mu przez S. 
Piotrowicza różnili się znacznie od penitentów o. Korniłowicza. 
Wywodzili się z założonej przez ks. Edwarda Szwejnica katolickiej 
organizacji studenckiej Juventus Christiana, do której należał 
Piotrowicz. Byli to ludzie duchowo dojrzali, gotowi przeznaczyć po 
ukończeniu studiów rok lub dwa na pracę społeczną. Należeli do 
nich bracia Franciszek i Henryk Górczyńscy oraz Karol Poprzęcki. 
Mieli większy wpływ na młodzież, a przygotowane przez nich 
inscenizacje stały zawsze na wysokim poziomie. Dalsze losy tych 
ludzi wykazały, że również w innych, nieraz trudnych warunkach, 
potrafili zachować chrześcijańską postawę. 

Z początku lat trzydziestych wywodzi się przyjaźń Henryka 
Ruszczyca z Zygmuntem Serafinowiczem. A przecież różnili się 
bardzo usposobieniem. Serafinowicz to typowy intelektualista, o 
zamiłowaniach humanistycznych i wyrafinowanym zmyśle humoru, 
znacznie bardziej zrównoważony od Ruszczyca. Charaktery ich dobrze 
się uzupełniały. Nie kryli się ze swoją przyjaźnią przed 
otoczeniem, "barowali" nawet w obecności chłopców, robili sobie 
przy nich bardzo śmiałe docinki. 

Kiedyś widać miara się przebrała i doszło do sceny, którą 
relacjonuje s. Klara Jaroszyńska. Jako młodziutka postulantka była 
u Matki na rozmowie, gdy weszli do pokoju dwaj później 
nierozłączni przyjaciele - Z. Serafinowicz i H. Ruszczyc. Kłócili 
się ze sobą "jak pies z kotem". Siostra zażenowana odsunęła się na 
bok i chciała wyjść, lecz Matka zatrzymała ją jednym słowem: 
"zostań". Następnie poważnym tonem zwróciła się do młodych ludzi, 
mówiąc: "Uklęknijcie, podajcie sobie ręce i pogódźcie się". Gdy to 
uczynili, dodała: "Wiecie, co macie robić, wracajcie do swojej 
pracy". Wyszli uspokojeni "jak baranki"*41 - kończy siostra. 

Ruszczyc w latach 30-tych był człowiekiem bardzo zdecydowanym, 
niekiedy trudnym i nieustępliwym. Wychowankowie z tego czasu, 
m.in. A. Balwierz, zgodnie twierdzą: "Pan Ruszczyc też był 
raptus", "Pan Ruszczyc wychowawców trzymał ostro". "Posiadał silny 
głos, świadczący o sile charakteru, utrzymywał wszystkich w 
ryzach, rozkazywał"*42. 

Wilhelm Czondala, odpowiedzialny za czystość i porządek w Domu 
Chłopców bywał proszony na zebrania wychowawców. Pamięta, że nie 
raz "pan Ruszczyc" świadom swego charakteru zaczynał od słów: 
"Panowie, na ostatnim zebraniu uniosłem się, przepraszam, może 
jeszcze raz przedyskutujemy omawianą wówczas sprawę"*43. Jan 
Adasiewicz wspomina: "W internacie panowała wielka dyscyplina, 
było rzeczą nie do pomyślenia, aby ktoś polecenia nie wykonał. 
Jeśli ktoś z wychowawców dłużej pozostawał w Laskach, był to znak, 
że umiał współżyć z panem Ruszczycem"*44. 





41 Rozmowa MŻ z s. Klarą Jaroszyńską. Masz. 1985. AMŻ-4. 





42 Antoni Balwierz: Ank. Masz. 1973. AHR-8. 





43 Rozmowa MŻ z Wilhelmem Czondalą. Masz. 1985. AMŻ-4. 





44 Rozmowa MŻ z Janem Adasiewiczem. Masz. 1985. AMŻ-4. 





Spróbujmy naszkicować sylwetkę naszego bohatera z czasów jego 
pracy z najmłodszymi, posługując się wypowiedziami dawnych 
wychowanków. Henryk Kowara tak opisuje swoje pierwsze z nim 
spotkanie, kiedy był jeszcze w wieku przedszkolnym. Raz na 
spacerze "jakiś wysoki, szczupły pan o czerstwej, ładnej cerze 
podszedł do grupy maluchów, a oni zaraz go obstąpili, obwiesili 
się na nim i zaczęły się baraszkowania. Przewrócili na ziemię i 
całkiem go zakryli sobą. Pan Ruszczyc poszedł dalej, ale widać 
było od razu, jak bardzo chłopcy go lubią. Jednemu dał prztyczka w 
nos. Drugiego uderzył w ucho, z każdym pożartował. Mnie zapytał, 
jak się nazywam. Od razu zauważył, że jest to nowy wychowanek, 
zainteresował się mną i kazał sobie opowiedzieć, gdzie byłem 
przedtem i czy mi się w Laskach podoba"*45. Pana Henryka nazywano 
powszechnie "premierem", a wychowawców "ministrami". Nosił przy 
pasku pęk kluczy, gdy zbliżał się, słychać było ich brzęk z 
daleka. Mówiono: "Idzie pan premier, uważajcie!". Siostry, mając 
trudności w pracy wychowawczej, skutecznie posługiwały się 
ostrzeżeniem: "Pójdziesz na rozmowę do pana Ruszczyca". Chłopcy 
drżeli, kiedy gniewał się, za to wiedzieli, że każda rozmowa 
kończy się uściskiem i daniem cukierka. 

"Pan Ruszczyc nie był nigdy zawzięty. Po każdej rozmowie, nawet 
groźnej, nigdy nie wracał do minionej sprawy. Miał cały arsenał 
wyrażeń, którymi zwracał się do chłopców: - Ty fujaro - ty cymbale 
- ty urwisie - ty smarkaczu, szczeniaku. Wiadomo było, że tych 
słów nie wypowiadał w złości - tyle w nich było dobra i 
życzliwości. Miał też rozmaite ulubione chwyty. Na przykład 
podchodził do małego chłopca i porywał go nagle na ramiona, nic 
nie mówiąc. W pierwszej chwili chłopak był przerażony. Czasem 
przechodząc pokręcił za ucho, najczęściej obezwładniał, 
przyciskając zgięty kciuk - i pytał - czy boli? Słysząc 
zaprzeczenie, naciskał mocniej i gdy chłopak zaczynał wrzeszczeć - 
Ruszczyc śmiał się i mówił: A dobrze, że boli. Dawał po tym dwa 
cukierki ze słowami: "A teraz idź sobie"*46. 

Bywały wypadki, gdy jego wybuchowy temperament brał górę i wtedy 
zdarzały się gwałtowne sceny. Jeden ze znanych nam już 
wychowanków, Henryk Kowara, nie zapomniał nigdy zajścia w jadalni. 
W czasie dużej przerwy wychowawcy rozdawali chłopcom bułki i 
pomidory, do tego kawę lub herbatę. Raz mały Henio długo czekał na 
swoją porcję - na próżno. Zdenerwowany trzasnął blaszanym talerzem 
w stół, aż rozległo się dookoła. I wtedy nagle poczuł się 
uniesiony w górę przez kogoś i usłyszał wzburzony głos: "Co ty 
smarkaczu tu wyprawiasz, czy myślisz łobuzie, że jesteś sam?". I 
ów nieznany osobnik pochwycił go za kołnierz, ponownie uniósł i 
raz jeszcze postawił na ławce, potem na ziemi. Przestawiał go w 
ten sposób wielokrotnie, dopóki na twarzy chłopca nie dojrzał 
wyrazu skruchy. Wtedy Ruszczyc, gdyż oczywiście on był tym 
porywaczem, złagodniał i zaczął ściszoną, intymną rozmowę: "Po coś 
to zrobił, czy nie rozumiesz, że to jest źle? Żyjesz przecież 
wśród ludzi i musisz się z nimi liczyć"*47. 

W Laskach w tym czasie wiele wymagano od wychowanków, można 
zaryzykować twierdzenie, że w niektórych dziedzinach stosowano 
nieco staroświeckie formy. Nie wolno było oddalać się od domu bez 
uzgodnienia. Kontakty z dziewczynami były bardzo źle widziane, 
swobodniejsze formy zachowania, jak na przykład wieszanie się na 
szyi kolegi, spotykało się z uwagą i karą. Po zbiórce wieczornej 
oraz rano przed zbiórką na śniadanie obowiązywało milczenie. 

Uważano, że miało to wyrobić w młodych panowanie nad językiem. 
Ruszczyc przyjmował bez zastrzeżeń te metody. Czasami być może 
nawet ich nadużywał. 

Zdarzały się przypadki, że chcąc nauczyć swą grupę 
wstrzemięźliwości w gadulstwie zadawał karę milczenia przez kilka 
godzin. Gdy chłopcy próbowali nie stosować się do tego, wtedy... 
"armatnie wystrzały, burze i wulkany zdawały się być drobnostką 
przy tym, co następowało w reakcji wspaniałego naszego wychowawcy" 
- wspomina Edwin Kowalik*48. 





45 H. Kowara, op. cit. 





46 Ibidem 





47 Ibidem 





48 Edwin Kowalik: "Metamorfozy". Magazyn Muzyczny, Warszawa 1974. 





W okresie przedwojennym Ruszczyc potrafił krnąbrnemu chłopcu 
przetrzepać skórę. Młodzież zazwyczaj przyjmowała to ze 
zrozumieniem jako że kara stosowana była rzadko i tylko wtedy, gdy 
ktoś sobie na nią dobrze zasłużył. W internacie obowiązywały 
wówczas codzienne poobiednie spacery trwające od 1 1/2 do 2 
godzin. Dla niewidomych wychowanków stawały się monotonną i nużącą 
formą spędzania czasu. Ruszczyc wyczuwał to i wnosił w nie swoją 
pomysłowość i temperament. Prowadził chłopców w chaszcze, wrzosy, 
wykroty, pieńki i urwiska. Spacery te były daleko trudniejsze, ale 
i przyjemniejsze od zwyczajnych, po drogach. Chodziło w nich 
zawsze o wyrabianie inicjatywy i samodzielności. Bawił się nie jak 
wychowawca, ale jak kolega. Grał w piłkę, w berka, w rybaka, w 
chowanego, przy czym sam wchodził na drzewa i biegał do mety. Był 
bardzo wesoły. W lesie urządzał podchody, napady na inne grupy. 

Z każdym wychowankiem starał się nawiązać kontakt. Do jednego z 
małych Ukraińców mawiał po rusku: "Szczo ne zmerła Ukraina", do 
małego Ślązaka zagadywał po niemiecku. Ponieważ literę "r" 
wymawiał jak "h", więc chłopcy umyślnie dawali mu do powtórzenia 
długie zdanie, w którym było pełno "r" i śmiali się z jego wymowy. 
A on się o to nie obrażał. To zbliżało dzieci do niego, nie 
nazywano go nigdy panem kierownikiem. Ich "pan Ruszczyc" pamiętał 
o imieninach wszystkich wychowanków i zawsze miał na tę okazję 
przygotowane cukierki, czasem pączki lub pomarańcze ukwestowane w 
Warszawie. Słodycze te starannie ukrywał za szafą w spiżarni, by 
siostry nie mogły ich znaleźć i same nie porozdawały chłopcom 
przed czasem. Lubił chłopcom sprawiać przyjemność. Zawsze wchodząc 
do jadalni niósł jakiegoś malca na barana. Potrafił też załatwić 
dla swego domu przydziały lepszej żywności. 

Pan Henio doskonale wczuwał się w psychikę młodych i dobierał 
rozrywki odpowiednie do wieku i zainteresowań. Organizował więc 
wycieczki bliższe i dalsze, urozmaicone pieczeniem ziemniaków w 
polu. Urządzano wyprawy nad Wisłę, w okolice pobliskich Łomianek, 
gdzie chłopcy cieszyli się pobytem nad wodą. Jego też pomysłem 
były liczące nieraz parę kilometrów biegi na przełaj. Dla 
większości wychowanków pochodzących ze wsi dużą atrakcję stanowił 
wyjazd do teatru lub zwiedzanie domów towarowych: Braci 
Jabłkowskich lub firmy Herse. Czasem wędrowano aż do Pęcic, 
rodzinnego domu Antoniego Marylskiego odległego o kilkanaście 
kilometrów, gdzie chłopcy zawsze byli gościnnie przyjmowani. W 
Zakładzie pan Henryk uczył osobiście chłopców jazdy konnej, 
prowadząc konia za uzdę. 

Pasją jego było urządzanie wszelkiego rodzaju imprez, w których 
ujawniało się bogactwo jego pomysłów. Za cel stawiał zawsze 
rozwijanie pomysłowości i uzdolnień artystycznych wychowanków. 
Nieraz sam układał teksty zabawnych skeczów lub tłumaczył 
komedyjki z francuskiego. Zachowało się wiele tekstów z tej 
dziedziny pisanych jego ręką. Gdy kiedyś ogłosił w internacie 
konkurs na najlepszy tekst i wystawienie małej sztuki, ucieszył 
się wyraźnie, mogąc przyznać nagrodę najmłodszym chłopcom. 

Praktyka wykazała, że najlepsze osiągnięcia wychowawcze mają 
występy organizowane w jednej grupie internatowej. Dają one okazję 
do włączenia wszystkich dzieci, niekoniecznie samych zdolnych i 
przyczyniają się znakomicie do ich rozwoju. Pełna prostoty, ale i 
humoru, była zaimprowizowana uroczystość pięciolecia pompy 
ręcznej, doprowadzającej wodę do górnych pięter domu. Między 
innymi był konkurs na ułożenie najlepszej o niej zagadki. Całość 
bawiła kontrastem między prozaicznością tematu i jego szumnym 
potraktowaniem, a od młodych wymagała wiele inwencji. 

Na wyższym poziomie stała impreza pod tytułem "Radio Laski". W 
tych czasach radio było czymś nowym, kosztownym, w Zakładzie mało 
rozpowszechnionym. Już wcześniej zapowiedziano chłopcom, wspomina 
A. Balwierz, żeby zgłaszali swoje pomysły i po dwóch tygodniach 
wszystko było gotowe. Na scenie nie było nic prócz okienka, w 
którym stał głośnik zwrócony ku publiczności. Słuchowisko zaczęło 
się od dziennika radiowego z najnowszymi wiadomościami z Lasek. 
Była skrzynka pocztowa, rozmowa naiwnej pani z niewidomymi 
jadącymi w pociągu. Na zakończenie "Wesoła Laskowska Fala", na 
wzór "Lwowskiej", w której Szczepko i Tońko dzielili się 
wrażeniami z wycieczki do Lasek na gorzką kawę i herbatę. 
Niezależnie od mniejszych imprez organizowanych w Domu Chłopców 
pan Henio zaczął brać udział w reżyserowaniu poważniejszych sztuk, 
granych przez młodzież obu internatów - dziewcząt i chłopców. 
Prawdopodobnie żyłkę teatralną wyniósł jeszcze z gimnazjum w 
Kijowie*49. 





49 A. Balwierz, op. cit. 





Wspólnie z wychowawczynią z Domu Dziewcząt wystawił "Noc 
Listopadową" Wyspiańskiego. Pomagał później w przygotowaniu przez 
s. Michaelę Galicką sztuki Heleny Boguszewskiej "Drewniany 
Żołnierzyk". Gdy s. Michaela wystawiła sztukę Ewy 
Szelburg-Zarembiny "Za siedmioma górami", Ruszczyc znów był czynny 
przy reżyserce. 

Doprowadził też do wznowienia tej sztuki na deskach Teatru 
Letniego w Warszawie. Działo się to, jak pamięta Cyryl Żądło, w 
czasie ostatniej przed wojną zbiórki na Laski w 1938 r. Zwrócono 
się wtedy o pomoc do zawodowych reżyserów z teatru "Reduta": 
Jadwigi Dąbrowskiej i Ryszarda Poredy*50. 





50 Cyryl Żądło: Ank. Masz. 1973. AHR-8. 



Wystąpienie niewidomych w prawdziwym teatrze wzbudziło sensację w 
prasie warszawskiej. Sztukę grano cztery razy przy wszystkich 
miejscach zajętych. Przy organizacji tych występów pan Ruszczyc 
miał ręce pełne roboty. Ruch, humor, nieustanna zmiana - to był 
żywioł, bez którego nie mógł egzystować, tym pociągał młodych. 

Zorganizował po raz pierwszy w Laskach, wbrew oporowi środowiska, 
zabawy taneczne dla wychowanków obu internatów. Kontrastowało to z 
dość zamkniętym trybem życia w Domu Dziewcząt. Na zabawach tych 
dał się poznać jako dobry tancerz i wytrawny, pełen werwy 
wodzirej. We wszystkich grach towarzyskich był pomysłowym 
animatorem, zarażał wesołością, a wykup fantów prowadził z 
niezrównanym humorem. Lubił, gdy chłopcy śpiewali piosenki 
ułańskie, które przypominały mu kampanię 1920 r. Sam śpiewać nie 
chciał, tłumacząc, że nie ma ani słuchu, ani głosu. 

Chłopcy, zasmakowawszy w dobrze przygotowanych przedstawieniach, 
zrewanżowali się raz dowcipnie swemu wychowawcy w dniu jego 
imienin. Ubrali osła w krawat (w Laskach było wtedy kilka osłów 
pracujących w podwórzu i ogrodzie) i gdy pan Henryk z rana 
wychodził z kaplicy, podprowadzili osła i posadzili na nim 
"Premiera" dla uczczenia jego kawaleryjskiej przeszłości. 

Temperament przywódczy i śmiałość w podejmowaniu trudnych zadań 
sprawiły, że pole jego działalności stale się poszerzało. 
Równocześnie zdobył sobie taki autorytet, że powszechnie - jak już 
wspomniałem - uznawano go za kierownika internatu, mimo iż został 
nim dopiero w 1936 r., gdy St. Piotrowicz wyjechał do Chorzowa. 



Henryk Ruszczyc w środowisku laskowskim 



Spróbujmy odpowiedzieć sobie na pytanie - jaką przemianę 
wewnętrzną przeszedł Ruszczyc w ciągu pierwszych lat pracy w 
Laskach, co wniosło w jego osobowość to szczególne otoczenie, z 
którym się zetknął. 

Grono osób o wysokiej kulturze i wykształceniu, stanowiących 
wówczas duchowe jądro Lasek, próbowało w różny sposób włączyć go w 
nurt swojego życia. Spójrzmy, kim byli ci ludzie: 

Antoni Marylski, kierownik Zakładu, prawa ręka Matki Czackiej, 
amator i znawca filozofii, sztuki i literatury. Witold 
Świątkowski, inż. rolnik, który po latach poszukiwań sensu życia, 
odnalazł go w Laskach. Był odpowiedzialny za gospodarstwo i sprawy 
ekonomiczne. Zygmunt Serafinowicz, brat Lechonia, zżyty z 
warszawską Cyganerią, wykwintny znawca poezji i literatury 
pięknej. Leon Krauze, niestrudzony w dokształcaniu się, osiągnął w 
końcu trzy dyplomy uniwersyteckie. Pełnił funkcję wicedyrektora 
szkoły. Leon Czosnowski, urzędnik Ministerstwa Spraw 
Zagranicznych, zrezygnował z kariery dyplomaty, obejmując w 
Zakładzie prowadzenie biura księgowości. Stanisław Piotrowicz, 
rozmiłowany w historii, której studium ukończył w Warszawie. 
Wszyscy mieli za sobą niepełne lub ukończone wyższe studia, znali 
obce języki, mówili piękną polszczyzną. Zainteresowania ich szły w 
kierunku literatury pięknej, sztuki, filozofii, teologii. 
Uczestniczyli w spotkaniach z ks. Korniłowiczem, który czytał z 
nimi w łacińskim oryginale pisma św. Tomasza z Akwinu i komentował 
je. Wspólnie odmawiali brewiarz. Do grupy tej należało też sporo 
sióstr: s. Teresa Landy, dyrektorka szkoły, absolwentka filozofii 
na Sorbonie, autorka artykułów o treści filozoficznej lub 
religijnej, redaktorka pism Matki i jej najbliższa 
współpracownica. S. Maria Gołębiowska, oczytana w literaturze, 
utrzymująca bliskie kontakty ze światem literackim stolicy. S. 
Maria Stefania Wyrzykowska, odznaczająca się rozumem i wiedzą 
filozoficzną. S. Katarzyna Steinberg, doktor medycyny, uzdolniona 
w kierunkach: literackim i artystycznym. S. Monika Bohdanowicz, 
lekarz bakteriolog, autorka szeregu prac naukowych, zamiłowana 
melomanka, żeby wymienić tylko kilka, najbardziej wybijających się 
osób. 

Jak dalece nie interesowała Ruszczyca aktywność intelektualna, 
pokazuje jego nieobecność - mimo dobrej znajomości francuskiego - 
na wykładzie światowej sławy filozofa Jacques'a Maritaina w 
Laskach. Podobnie nie widziano go na konferencji ks. Charles'a 
Journeta, wybitnego teologa, przyjaciela Lasek. Być może, biorąc 
pod uwagę wymienione fakty, ocena Ruszczyca byłaby bardzo 
jednostronna. "Przed wojną nie umieliśmy docenić bogactwa 
zdolności u Henia, które tak wspaniale ujawniły się po wojnie, 
uważaliśmy go za "enfant terrible" mówił ks. Piotrowicz*51. 

Nawet pod względem zewnętrznego wyglądu nie dociągał do zespołu 
laskowskich braci tercjarzy. Wprawdzie wszyscy panowie chodzili 
ubogo i czasem dziwacznie ubrani, niewiele sobie robiąc z tego, co 
ludzie o nich pomyślą. U Ruszczyca widoczne było niedbalstwo i 
trzeba otwarcie powiedzieć brak schludności w ubraniu i uczesaniu. 

Antoni Marylski zawsze traktujący go dosyć z góry, w dobitnych 
słowach publicznie zwracał mu na to uwagę. Odnosił się do niego 
raczej jak do dużego chłopca niż do dorosłego mężczyzny. Ruszczyc 
uwagi przyjmował w milczeniu jako dobrze zasłużone, natomiast się 
nie zmieniał. 





51 Ks. S. Piotrowicz, op. cit. 





Kultura intelektualna zamkniętego środowiska laskowskiego 
stanowiła wielką wartość sama w sobie, gdyż zapewniała dobre 
współżycie całego zespołu. Panująca w Zakładzie atmosfera ściągała 
doń intelektualną i artystyczną elitę stolicy. Również Ruszczyc od 
pierwszej chwili poczuł się urzeczony spotkanym tu połączeniem 
ubóstwa z dystynkcją, uciążliwej pracy z pogodą ducha. 

Uderzało go, że mieszkańcy Lasek, tak przecież różni, mimo 
rażącego braku komfortu, wyglądali na szczęśliwych. Pan Henio nie 
podzielał w pełni gustów tutejszego środowiska, zdawał sobie chyba 
sprawę ze swej inności w stosunku do "ludzi Lasek". Miał umysł 
nastawiony na nieco inną "długość fali", nie pociągały go ani żywe 
dyskusje na temat artykułów w wydawanym przez Laski "Verbum", ani 
dysputy filozoficzne, lecz przede wszystkim konkret. Poznawszy z 
bliska sytuację niewidomych i ich dramatyczny brak perspektyw 
życiowych, nie mógł na to spokojnie patrzeć. Czuł, że trzeba wziąć 
na siebie obowiązek zaradzenia złu przez szukanie nowych kierunków 
zatrudnienia, a co za tym idzie, nowych metod szkolenia. Przyjął 
to jako swoje życiowe zadanie, musiał jednak zacząć od zdobycia 
odpowiedniej wiedzy o przedmiocie. Pan Henio nie zadowolił się 
studiowaniem klasycznej pracy o wychowaniu bp. Dupanloup*52, 
którą dawano w Zakładzie wszystkim początkującym pedagogom. 
Sięgnął do fachowej literatury poświęconej nowoczesnym metodom 
nauczania, a zwłaszcza prowadzenia zajęć praktycznych. Dzięki 
zachowanym notatkom wiemy, że studiował szczególnie "Szkołę 
twórczą" H. Rowida, "Zasady nauczania" B. Nawroczyńskiego i 
wynotowywał cenniejsze myśli z artykułów Wł. Przanowskiego w 
kwartalniku "Prace ręczne w szkole"*53. 

Przemyślenia tego czasu wywarły silny wpływ na jego osobowość, na 
nich w 20 lat później budował wskazania dla nauczycieli zajęć 
praktycznych. Dzięki ciągłemu dokształcaniu się i konsekwentnej, 
żmudnej pracy pan Henryk stał się pod koniec życia niepodważalnym 
autorytetem w zakresie szkolenia zawodowego niewidomych. 

Inny był od reszty laskowskiego zespołu nie tylko pod względem 
intelektualnym, lecz również emocjonalnym. Rzutowało to na jego 
styl pracy oraz na stosunek do niektórych osób z kierownictwa. 

Ks. Korniłowicz i A. Marylski zwykle razem spędzali miesiąc 
wakacji w Jaworzu koło Wisły. Zabierali ze sobą H. Ruszczyca. 
Okazało się tam, że nie gustował w rozmowach na tematy oderwane, 
filozoficzne, to go po prostu nudziło. Niespodzianie znikał, 
wyjeżdżał gdzieś w Polskę, równie nieoczekiwanie wracał, lecz z 
zaplanowanego wspólnego kontaktu nic nie wychodziło. W efekcie 
dawali mu różne zabawne przezwiska i dowcipkowali na jego temat. 





52 Bp. Felix Dupanloup: Education T. I-III, Paryż 1928. 





53 Lektury pedagogiczne obejmowały m.in. następujące pozycje: B. 
Nawroczyński: Zasady nauczania, Warszawa 1930; Wł. Przanowski: 
Kształcenie estetyczne młodzieży - kwart. Praca ręczna w szkole, 
Warszawa 1926; H. Rowid: Szkoła twórcza, Kraków 





Pod względem religijnym dojrzewał powoli, na co zdają się 
wskazywać pozostawione przez niego notatki. Nie widziano go też 
nigdy służącego do Mszy św. 

Jak bardzo odbiegał od przyjętych w Zakładzie zwyczajów ukazuje 
wspomnienie z 1935 r. świeżo przyjętej pracownicy. Zobaczyła go po 
raz pierwszy w pokoju Matki i odniosła wrażenie, że jest to 
pracownik fizyczny, prawdopodobnie goniec, roznoszący polecenia. 
Miał na sobie niebieski, wypłowiały, lniany kitel, połatany na 
łokciach i kolanach, trepki na nogach, włosy w nieładzie. Dopiero, 
gdy zaczął mówić, zorientowała się w swej pomyłce*54. 

Skąd płynęło to lekceważenie uznanych form przebywania z ludźmi? 
Leżało prawdopodobnie w samej jego naturze. Miał w sobie 
charakterystyczną dla artystów cechę, że liczy się tylko to, co 
człowiek tworzy, jego działalność, reszta jest bez znaczenia, 
beznadziejnie nudna i nie godna uwagi. Jeśli ta ocena jest trafna, 
mielibyśmy wytłumaczenie jego zażyłości z Serafinowiczem, który, 
obracając się przez całe lata wśród cyganerii warszawskiej, dobrze 
rozumiał ten sposób bycia. Nie przywiązywał zbytniej wagi do 
rzeczy zewnętrznych, natomiast dostrzegał to, co jest we wnętrzu 
drugiej osoby, w jej sercu. U Ruszczyca nastąpiła wszakże zmiana 
stylu w jego zachowaniu, lecz dopiero po kilkunastu latach, gdy 
musiał reprezentować Laski na zewnątrz. 

Barwnie przedstawił jego sylwetkę z połowy lat trzydziestych Józef 
Szlendak, młody sprzątający w Domu Chłopców. "Chodził zawsze w 
rozdeptanych butach obcas był zdarty do połowy, nie chciał nosić 
innych. Ile razy ofiarowywano mu nowe obuwie - tego samego dnia 
odstępował je któremuś z chłopców. Podobnie było z ubraniami, na 
spodniach miał zawsze łaty. Bardzo dużo palił, pokój jego był tak 
zadymiony, że mało co było widać. Odpalał jeden papieros od 
drugiego, popielniczka była stale pełna niedopałków. Lubił też 
czarną kawę i dużo jej pił"*55. 

W związku z paleniem papierosów warto zacytować zabawną anegdotę, 
opowiedzianą autorowi przez Waleriana Piotrowicza. Mówi ona dużo o 
stosunkach panujących w Laskach. Na papierosy nie wystarczało mu 
pieniędzy. Bracia laskowscy nie pobierali pensji, a otrzymywali 
tylko rodzaj kieszonkowego, więc gdy pan Henio nie miał już co 
palić, musiał prosić o pomoc Antoniego Marylskiego. To nie było 
przyjemne. W tej delikatnej misji wysyłał więc młodziutkiego Walka 
Piotrowicza, który spędzał wszystkie niedziele przy starszym 
bracie w Laskach. A. Marylski nie żenował się przed chłopcem: "Do 
kociego ogona nie dorósł, a palić mu się zachciewa"*56 mówił o 
Ruszczycu, lecz w końcu wydobywał z szuflady pieniądze. 





54 Opowiadanie na apelu szkolnym. Masz 1973. AHR-8. 





55 Rozmowa MŻ z Józefem Szlendakiem. Masz. 1985. AMŻ-4. 





56 Rozmowa MŻ z Walerianem Piotrowiczem. Masz. 1985. AMŻ-4. 





Bystry obserwator Szlendak dostrzegł w codziennym zachowaniu ważne 
cechy temperamentu pana Henryka. "Nigdy nie szedł spokojnie po 
schodach, tylko biegł, uchwyciwszy się za poręcz i przeskakując po 
pięć schodów na raz"*57. Wprowadza nas to w inny nurt 
usposobienia Ruszczyca, w jego na poły kmicicowy charakter. 
Gwałtowność łączyła się u niego z uczuciowością. Gdy się czymś 
przejął, na przykład złym zachowaniem jakiegoś chłopca, "nie dawał 
wmusić w siebie nawet kubka mleka". Zdarzało się, że miał łzy w 
oczach i głos mu się załamywał, gdy na zebraniu wychowawców 
ostrzej zaatakowano któregoś z wychowanków. Zawsze wtedy bronił 
chłopca. 

Walerian Piotrowicz jako kilkunastoletni wyrostek celowo obraził 
raz Ruszczyca. Miała to być forma demonstrowania źle zrozumianej 
odwagi cywilnej. Brat Stanisław wytłumaczył mu, że musi za to 
jednak przeprosić. Gdy Walek to uczynił, "pan Henio", starszy 
przecież o kilkanaście lat, nie tylko go uściskał, lecz 
zaproponował wypicie bruderszaftu*58. 

Nie byłby pan Henio potomkiem zawadiackich przodków z XVII w., 
gdyby nie czuł się najlepiej w ogniu walki. Potrzebował silnych 
podniet, w ich braku jego wyobraźnia zamieniała Zakład niewidomych 
w pole bitwy. Czasem, idąc ze swą grupą na spacer, dostrzegał z 
daleka kogoś idącego, wtedy od razu padał rozkaz: "Chłopcy, brać 
go!". I hurma chłopaków rzucała się na nieszczęśnika. Powalano go 
na ziemię, szarpano za ubranie, tarmoszono tak długo, póki nie 
powiedział, że się poddaje. Nawet "pan Marylski" i Leon Krauze, 
zastępca kierowniczki szkoły, nie czuli się bezpieczni i ujrzawszy 
Ruszczyca z jego grupą, woleli schodzić im z drogi. Pan Henryk sam 
przepadał za bezpośrednią walką z równym, albo i silniejszym 
przeciwnikiem. 

W internacie na korytarzu pierwszego piętra co dzień można było 
obserwować dziwne widoki. Kotłowało się tam na podłodze czterech 
lub pięciu chłopców krzycząc: "Mamy pana Ruszczyca! Mamy pana 
Ruszczyca!". I nagle z tej kłębiącej się masy wychylał się pan 
Henryk, zaczerwieniony i rozczochrany. Nieraz w końcu brał górę 
nad chłopcami i przyciskał ich do ziemi. Z upodobaniem organizował 
większe bitwy, w których brały udział wszystkie grupy internatowe. 
Terenem ich były wydmy w Izabelinie, wzgórza leśne na Łużach, lecz 
przede wszystkim sławna Góra Ojca położona na zapleczu Domu św. 
Teresy. Tam najczęściej rozgrywały się walki, prowadzone według z 
góry obmyślonego planu. Dzielono się na dwie grupy, po czym 
obrońcy obsadzali wzgórze, atakujący zaś mieli za zadanie zbliżyć 
się jak najbardziej niezauważeni. Wygrywała strona, która pierwsza 
rozpoczęła ostrzał - czyli klaskanie w dłonie. Miało to imitować 
głos karabinów maszynowych. Pole bitwy przenosiło się często do 
internatu. Tutaj uczniowie pod wodzą pana Henryka mieli okazję do 
urządzania zasadzek na pracowników administracyjnych domu. Również 
tę spotkania kończyło poddanie się napadniętych*59. "Ruszczyc 
szalał ze swoimi chłopcami"*60 - opowiadał w wiele lat później o. 
Zawadzki. 





57 J. Szlendak, op. cit. 





58 W. Piotrowicz, op. cit. 





59 Rozmowa MŻ z A. Szyszką. Masz. 1985. AMŻ-4. 





60 O. J. Zawadzki, op. cit. 





Pan Henio nie bał się zbytniego spoufalenia zarówno ze strony 
wychowanków, jak i podwładnych, nigdy nie stracił autorytetu ani 
wobec jednych, ani drugich. 

Chłopcy czuli, że ich dobro liczy się u niego bardziej niż własna 
przyjemność, imponowało im, że ich wychowawca nie łączy osobistej 
satysfakcji ze zwycięstwami w zabawach. Zauważali, że większą 
radość odczuwa z ich sukcesu. 

W takiej atmosferze łatwiej wychodziły na jaw dawne, nie zawsze 
najlepsze cechy jego charakteru. Śmiało pozwalał sobie na pewną 
rubaszność. Bywało, że przechodząc korytarzem obok wychowanka, 
albo młodego pracownika, uderzał go lekko w policzek, tak jednak, 
że to trochę bolało i dorzucał: "A masz!". Usiłując uczyć jednego 
z młodych sprzątających francuskiego, kończył każde poprawnie 
wymówione zdanie uderzeniem w ucho, dodając: "Dostałeś, to 
będziesz lepiej pamiętał". "Bałem się żartów pana Ruszczyca"*61, 
wspomina po latach Antoni Balwierz. Nie wszystkim to smakowało. 
Nie zawsze też intencje, jakimi się kierował, były dla nich jasne, 
ujmował jednak wszystkich tym, że niczego nie udawał. 

W internacie wiedziano, że kilku chłopców przewyższa go siłą. 
Niepowodzeń nie ukrywał, lecz zbywał je żartem. Tak np. kiedyś 
wybrał się ze swoją grupą na spacer i w lesie stracił orientację. 
Gdyby nie obecność widzącego chłopca, byłby ze swoją grupą długo 
błądził po Puszczy Kampinoskiej, lecz i to skwitował dowcipem*62. 





61 A. Balwierz, op. cit. 





62 S. Kaliński, op. cit. 





Bogata jego natura nie znosiła przeciętności, tym bardziej rutyny. 
Wszystko, co robił, musiało dziać się nieco inaczej niż u drugich. 
Pozostawiony sam sobie żył w stałym napięciu. Rano wstawał przed 
wszystkimi, mył się w zimnej wodzie i często tak się śpieszył do 
Warszawy, że nie zdążał zjeść śniadania. Wracał straszliwie 
zmęczony i od razu szedł do siebie. Kiedy siostry przynosiły mu 
kolację, często tak był wyczerpany, że nie mógł jej zjeść. Kładł 
się spać bardzo późno. Długo w noc widać było jeszcze światło w 
jego pokoju. Szczególnie uderzającą cechą była jego ustawiczna 
chęć zmiany. Nie wytrzymywał jednostajności, w internacie wciąż 
musiał coś przestawiać lub przegradzać. 



Szukanie nowych form pracy 



W miarę jak wychowankowie dorastali, Ruszczyc instynktownie zaczął 
sięgać po poważniejsze formy wychowania. Głębszy jego nurt 
zostawiał w psychice młodych trwałe ślady. Chłopcy wyczuwali, że 
temu żywemu i wybuchowemu człowiekowi naprawdę na nich zależy i że 
potrafi znaleźć czas dla każdego. To rodziło zaufanie. W 
archiwalnych materiałach nie raz trafia się słowo "gabinet" lub 
"kancelaria pana Ruszczyca". Jest to szumne określenie małego 
pokoiku na drugim piętrze Domu św. Teresy, w którym mieszkał. 
Pokój ten przylegał do dużej sypialni chłopców, później zwanej 
"podchorążówką". Przychodziło tam czasem aż do dziesięciu 
chłopaków, wspominają H. Karolak i W. Kozłowski. Gabinet 
pozostawiali w strasznym stanie. Ruszczyc opowiadał im wesołe 
historie i rozdawał zabawki, które sprawiały wiele radości*63. 

Oprócz spotkań grupowych często bywały indywidualne i o nich teraz 
opowiem. Ruszczyc chętnie zapraszał do siebie. "Pokój jego, jak 
wspomina Zygmunt Mrozek, był umeblowany bardzo skromnie. Natykałem 
się tam na jakieś przyrządy, których znaczenie zawsze chętnie mi 
objaśniał. Były to skonstruowane przez niego urządzenia, mające 
pomagać niewidomym w pracy albo projekty przedmiotów, które 
niewidomi mogliby produkować"*64. Pan Henryk korzystał z drobnych 
okoliczności, aby rozwijać zainteresowania i wzbogacać zakres 
wiadomości u młodych. Zabierał kolejno chłopców do swego gabinetu 
i wypytywał, skąd pochodzą. Potem, wyciągnąwszy Encyklopedię 
Trzaski i Everta wyszukiwał w niej to, co odnosiło się do ich 
rodzinnych stron. Gdy jeden podał jako miejsce pochodzenia 
Skierniewice, Ruszczyc przeczytał mu wszystko, co na ten temat 
znalazł w Encyklopedii, a więc: położenie miasta, liczbę 
mieszkańców i opis pałacu Księżnej Łowickiej. "A czy ty wiesz, 
moje dziecko, kto to była Księżna Łowicka?"*65 i zaczynało się 
opowiadanie albo czytanie o niej. Chłopiec z przejęciem słuchał 
wszystkiego, co dotyczyło jego stron rodzinnych a było mu zupełnie 
nieznane. 

Zdarzały się też innego rodzaju sytuacje, wymagające rozmów w 
cztery oczy. "Zapraszał mnie na pogawędki, w których wypytywał o 
zainteresowania, plany, warunki domowe, stosunek do kolegów itd."*
66. Gdy któryś z chłopców przeskrobał coś poważniejszego, 
odsyłano go do "pana Ruszczyca". "Byłem i ja na takiej rozprawie, 
pisze znany nam już Z. Mrozek. W pierwszej chwili wybuchnął, ale 
wkrótce, kiedy się tego najmniej spodziewałem, przemienił się w 
całkiem innego człowieka. Pouczał mnie z taką czułością, pokazał 
gruby plik kartek i powiedział: "Tylu jest niewidomych w Polsce.. 
Potem w drugim zbiorze było tych kartek mniej. Oznaczało to, ilu 
młodych niewidomych korzysta z dobrodziejstwa nauki w zakładach. I 
kończył: "Widzisz, jak powinieneś cenić sobie to, że znajdujesz 
się wśród tych, którzy się uczą"*67. Wychodząc od niego zawsze 
postanawiałem być lepszym - mówi inny z wychowanków. 





63 Władysław Kozłowski i Henryk Karolak: Ank. Masz. 1973. AHR-8. 





64 Zygmunt Mrozek: Ankieta. Masz. 1973. AHR-8. 





65 Ibidem 





66 Ibidem 





67 Ibidem 





Chwilą, w której Ruszczyc spotykał się ze wszystkimi grupami, była 
zbiórka wieczorna. Był to ważny moment dnia i z tego powodu chciał 
sam tę zbiórkę prowadzić. Omawiał na niej niektóre bieżące sprawy, 
a na zakończenie odczytywał i komentował teksty Mszy św. na dzień 
następny. Dla chłopców miało to duże znaczenie, gdyż w kościele 
czytało się wówczas tylko po łacinie. 

W czasie zbiórki odmawiał pacierz. "Jak on umiał się modlić. Ten 
zwykły człowiek, na pozór nie ulegający wzruszeniom, przy 
modlitwie głos jego drgał i załamywał się. Słuchając tego - pisze 
Z. Mrozek - mogłem sobie wyobrazić, jak to głęboko przeżywał"*68. 





68 E. Kowalik, op. cit. 





W sprawach związanych z religią nie dopuszczał pozy ani 
faryzeizmu. Gdy trzech chłopców zaczęło praktykować biczowanie się 
w piwnicy i Ruszczyc ich na tym przyłapał, zabronił im surowo 
dalszego uprawiania takiej ascezy bez zgody spowiednika. Z trzech 
biczowników jeden po wojnie wstąpił do zakonu i w nim wytrwał, 
inny zupełnie się wykoleił. 

Zbiórka wieczorna była ostatnim wydarzeniem dnia przed pójściem na 
spoczynek. Sprawdzano czystość nóg i chłopcy w milczeniu szli 
spać. Gdy byli już w łóżkach, Ruszczyc podchodził do każdego i 
chłopcy wypowiadali swoje żale i skargi. A on każdego ściskał i 
całował przed snem. Nie zaznawszy od własnego ojca ciepła 
rodzinnego, rozdawał je szczodrze dzieciom, z którymi złączył go 
los. 

Jaką atmosferę serdeczności umiał stworzyć, świadczy wspomnienie 
Edwina Kowalika. "Szczególną falą ciepła otaczał wychowanków w dni 
Świąt Bożego Narodzenia. Zbieraliśmy się wtedy na ogólnej sali 
(cały Zakład) w Domu Dziewcząt. Była to wielka radość. Stoły, 
pieczołowicie przez siostry laskowskie usłane sianem i przybrane 
białymi obrusami i zielenią, uginały się pod wszelkim jedzeniowym 
dobrem. 

Po kolacji (...) Henryk Ruszczyc zmieniał także i ubiór. Po 
przebraniu się w strój św. Mikołaja stawał na wielkiej estradzie, 
służącej zazwyczaj do występów zespołu i ekip artystycznych szkoły 
- stawał przed olbrzymich rozmiarów stertą paczek i zapowiadał: 
"...a tehaz - wymawiał nieco warcząco literę "r" - a tehaz św. 
Mikołaj przybył do wszystkich i hozda im phezenty". Nastawała 
taka cisza, że zdawać się mogło słyszany był szelest siana pod 
obrusami. Potem pan Ruszczyc zaczynał: "...Franek Stokłosa" - 
padała odpowiedź:"jestem" i paczka kreśląc łuk z impetem 
uderzała o podłogę w pobliżu zainteresowanego Franka. A następnie: 
- "...Bartek Górski! Staś Maliński! Janek Kowalczyk Bronek! 
Ignaś! Jacek! Feluś!" 

Kiedy zaś, przemieniony w św. Mikołaja, nasz drogi wychowawca 
skończył pracę, przysiadał się do nas do stołu i cieszył się razem 
z nami zabawkami, prezentami. Każdy wiedział, że był św. 
Mikołajem, miał głos zbyt łatwo rozpoznawalny, lecz nikt nie 
wspominał o tym. Jakbyśmy się umówili - solidarna dyskrecja. Raz 
jeden tylko, któryś z wychowanków powitał pana Ruszczyca, kiedy 
podszedł do wspólnego stołu: "Dzień dobry, św. Mikołaju!". 
Nastąpiła konsternacja, a pan Ruszczyc odparował wesoło: "ty nie 
bądź taki mądry, Franek""*69. 

Szczególną opieką otaczał chorych. Nie wahał się spełniać przy 
nich najniższe posługi, nawet te wykonywane zwykle przez salowe, a 
ciepło, jakie wokół roztaczał, pozostawało na długie lata w 
pamięci chłopców. Jeden z wychowanków, w pięćdziesiąt lat po 
opuszczeniu Zakładu nie może zapomnieć, jak mu Ruszczyc położył 
rękę na rozpalonym czole i jaką mu to sprawiło wewnętrzną radość i 
ulgę. 

Aby chorym sprawić przyjemność, kupował różne drobiazgi, których 
chłopcy najbardziej pragnęli. Dawny wychowanek, obecnie 
nauczyciel, Jan Michalik, pamięta, jak będąc w internacie dostał 
raz bardzo bolesnego zakażenia palca. Wieczorem ból tak się 
nasilił, że chłopak leżąc w łóżku płakał i pojękiwał. Koło godziny 
10-tej zjawił się Ruszczyc ze słowami: "Bardzo ci współczuję" i 
pocałował w czoło z taką dobrocią, jak tylko potrafią rodzice. 
Potem poszedł do siebie i za chwilę przyniósł proszek 
przeciwbólowy i jakiś sok o przedziwnym smaku*70. Ból się 
uśmierzył, a chłopiec zasnął. Nazajutrz powiedzieli mu koledzy, że 
Ruszczyc pozostał przy nim aż do zaśnięcia. 

Pomoc dla każdego cierpiącego i to w każdych warunkach stawała się 
dla Ruszczyca wezwaniem do natychmiastowego działania. 
Przebywający wówczas w Zakładzie mały S.M. został zabrany nagle 
przez swego ojca do domu. Ani on, ani macocha nie troszczyli się 
zbytnio o malca i gdy nastały chłody jesieni, kazali mu nadal 
sypiać w stodole. S.M. wysłał list do kolegów, że strasznie 
marznie, nie śmiał jednak sam pisać o tym do Ruszczyca. Wiadomość 
ta jednak natychmiast dotarła do tego ostatniego, a reakcja była 
błyskawiczna. Tego samego dnia pan Henryk wyruszył w drogę. Wrócił 
nazajutrz mimo mrozu tylko w marynarce, niosąc na rękach chłopca 
owiniętego w zdjęty z siebie kożuszek*71. 

W pamięci matki Marii-Stefanii Wyrzykowskiej wyrył się bardzo 
podobny obraz Henryka Ruszczyca. Widziała go niosącego na rękach z 
internatu do odległej infirmerii dziesięcioletniego chłopca 
rozpalonego gorączką. 





69 E. Kowalik, op. cit.





70 Rozmowa MŻ z Janem Michalikiem. Masz. 1985-86. AMŻ-4.





71 Rozmowa MŻ z Władysławą Rosińską. Masz. 1985. AMŻ-4.








Słowo wstępne 





Dziś oddajemy do rąk Czytelników kolejną książkę poświęconą ludziom 
Lasek. Po Matce Elżbiecie Róży Czackiej, ks. Władysławie Korniłowiczu, ks. 
Antonim Marylskim i Zygmuncie Serafinowiczu przyszła kolej na Henryka 
Ruszczyca, człowieka legendę, twórcę polskiej szkoły rehabilitacji 
zawodowej niewidomych. 

Książka Michała Żółtowskiego ukazuje Henryka Ruszczyca na tle jego 
tytanicznej działalności. Wątek biograficzny jakoby ginie w tym niezwykle 
żywiołowym i wartkim nurcie przeróżnych działań. To, czego dokonał nasz 
bohater, wystarczyłoby na zapełnienie życiorysu kilku ludzi, a przecież żył 
stosunkowo krótko, bo niespełna 72 lata (1901-1973). 

Michał Żółtowski, aby lepiej naświetlić genetyczne uwarunkowania 
Ruszczycowej aktywności, sięga do jego przodków z Xvii i Xviii wieku, 
romantycznych rotmistrzów chorągwi wołoskich i pancernych, niezwyciężonej w 
starciach jazdy polskiej. Zresztą Henryk Ruszczyc dużo zachował cech swoich 
przodków: nadmierną aktywność, szybkość decyzji i przede wszystkim gorącość 
traktowania każdej sprawy. On nie potrafił być letni. Cechę tę kapitalnie 
ukazuje autor książki na konkretnych przykładach. 

Henryk Ruszczyc kochał kresy wschodnie. Kiedy po wizycie w r. 1970 w 
Szwecji, Danii i RFN odwiedziłem go, dużo mówiłem o tym, co widziałem i 
czym zachwycałem się w tych najbardziej rozwiniętych krajach Europy. Gdy 
zapytałem go, czy chciałby tam pojechać, odpowiedział: 

- Ja chciałbym jeszcze raz zobaczyć Kijów! 

Czytelnik znający osobiście Henryka Ruszczyca po pobieżnym przeczytaniu 
książki Michała Żółtowskiego może dojść do wniosku, że autor miał na celu 
odbrązowienie swego bohatera. Myślę, że wniosek byłby z gruntu błędny. 
Michał Żółtowski z niezwykłą pasją poszukuje jedynie prawdy. Z jego 
dociekań wychyla się postać człowieka z krwi i kości. Widzimy Ruszczyca 
jako typowego kawalerzystę, karciarza i lwa salonowego, ale również 
człowieka, który jest wrażliwy na każdą napotkaną biedę, usuwanego lub 
samodzielnie opuszczającego praktyki rolne, bo nie podoba mu się stosunek 
do ludzi z czworaków; ale również pochylającego się nad dzieckiem 
niewidomym poszukującym zgubionej zabawki czy nad każdym skrzywdzonym lub 
cierpiącym. Jego nerwowe poszukiwanie nowych stanowisk pracy dostępnych dla 
niewidomych i nowych zawodów, usprawiedliwia wszelkie niepowodzenia i 
ponoszone nakłady. Miał przy tym Ruszczyc niespotykany dar angażowania w 
sferę swoich działań każdego napotkanego człowieka. 

I ta prawda o Henryku Ruszczycu leżała u podstaw dociekań Michała 
Żółtowskiego. Czy mu się to w pełni udało, ocenią sami Czytelnicy. Ja w tym 
miejscu chciałbym gorąco podziękować Mu za poniesiony trud i za to, że 
swoją pracą znakomicie rozszerzył wiedzę o Laskach i polskiej szkole 
rehabilitacji zawodowej niewidomych. 

Na zakończenie jeszcze kilka zdań o autorze książki. 

Michał Żółtowski, syn hr. Jana i Ludwiki z Ostrowskich, urodził się 21 
maja 1915 r. w Lozannie, w Szwajcarii. Rodzinnym majątkiem Żółtowskich był 
Czacz w Ziemi Kościańskiej w Wielkopolsce. Państwo Żółtowscy mieli 
jedenaścioro dzieci. Dwóch synów zmarło w dzieciństwie, a dwóch poległo w 
czasie drugiej wojny światowej. Ojciec, Jan Żółtowski, należał do Polskiego 
Komitetu Narodowego reprezentującego Polskę przy podpisywaniu traktatu 
wersalskiego w r. 1919. 

Michał Żółtowski w latach 1934-1937 ukończył wydział prawa na 
Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, a w r. 1938 Szkołę 
Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, z przydziałem do 15 Pułku 
Ułanów w Poznaniu. Podczas wojny służył w kawalerii na terenie 
Lubelszczyzny; rozbrojony przez Armię Czerwoną w r. 1940 przez zieloną 
granicę powrócił na Lubelszczyznę. W r. 1943 złożył przysięgę Armii 
Krajowej. 

2 lipca 1945 r. został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego w 
Krakowie, gdzie studiował do grudnia 1947 r. W związku z załamaniem się 
zdrowia musiał przerwać studia duchowne. Przez jakiś czas pracował w 
gospodarstwie rolnym w Olsztyńskiem, potem przez przeszło rok w zakładzie 
wychowawczym ks.ks. Salezjanów we Fromborku. Do Lasek przybył 31 stycznia 
1950 r. Po kilku miesiącach zapadł na gruźlicę i dopiero od r. 1953 podjął 
regularną pracę w Zakładzie dla Niewidomych. Tu zetknął się z Henrykiem 
Ruszczycem i podjął wieloletnią współpracę w szkoleniu zawodowym. 
Przejściowo przez kilka miesięcy prowadził gospodarstwo zakładowe we wsi 
Pieścidła, a w r. 1958 wyjechał na kurację piętnastomiesięczną do 
Szwajcarii. 

Michał Żółtowski brał czynny udział w życiu kulturalnym i społecznym 
Zakładu. Pełnił funkcję Prezesa Ochotniczej Straży Pożarnej; w latach 
1969-1987 był sekretarzem Zarządu Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi. 

Ostatnie lata niemal całkowicie poświęcił pracy w komisji historycznej. 
Między innymi owocem tej działalności jest oddana dziś do rąk Czytelników 
monografia poświęcona Henrykowi Ruszczycowi. 



Władysław Gołąb

Prezes Zarządu

Towarzystwa Opieki

nad Ociemniałymi

w Laskach







Przedmowa





Pragnę na wstępie książki Michała Żółtowskiego, noszącej tytuł "Henryk 
Ruszczyc i jego praca dla Niewidomych", wyrazić radość, że się ona ukazała 
oraz uznanie dla jej wartości merytorycznej i pedagogicznej. 

Szkic biograficzny, jak skromnie pisze autor, ukazuje Henryka Ruszczyca 
na tle jego działalności pedagogicznej i rehabilitacyjnej, na tle warunków 
jego życia, całkowicie oddanego niewidomym wychowankom i przyjaciołom. Ów 
szkic biograficzny przybliża nam postać tego wspaniałego człowieka - twórcy 
polskiej szkoły rehabilitacji zawodowej niewidomych - wychowawcy, który 
potrafił wyzwalać w niewidomych chłopcach radość życia, poczucie mocy, 
nieustępliwą walkę o pełnię swego człowieczeństwa i wiarę, że "wszystko 
mogę w Tym, który mnie umacnia". Tajemnicę dzięki której, Henryk Ruszczyc 
wyzwalał młodzież ze smutku i bierności, czynił ją zdolną do samodzielności 
i pracy społecznej, była szczera miłość i szacunek wobec niej, rodzące 
zrozumienie i zaufanie wzajemne. 

Słyszy się nieraz, albo i czyta w książkach pedagogicznych, że osobowość 
nauczyciela nie odgrywa żadnej roli w procesie wychowania, że o jego 
efektywności decydują techniki i metody, niezależnie od tego kto je 
stosuje. Nie ma nic bardziej błędnego. O skuteczności pracy wychowawczej 
czy to rehabilitacyjnej, decyduje osobowość wychowawcy - jej bogactwo, 
siła, odpowiedzialność. Przykładem wychowawcy, który znalazł klucz do serc 
swoich wychowanków, klucz, dzięki któremu jego działanie przyniosło piękne 
i pożądane owoce jest Henryk Ruszczyc. A jaki to był klucz powiedzieli Jego 
dorośli wychowankowie - zrehabilitowani w Laskach czy Surhowie, pełniący 
często odpowiedzialne role i funkcje społeczne. "Pan Ruszczyc to człowiek, 
który był największym przyjacielem niewidomych, wśród widzących". 

Książka, napisana przez Michała Żółtowskiego jest niezwykle oryginalna i 
przydatna w kształceniu tyflopedagogów i innych pedagogów specjalnych. Na 
przykładzie życia i pracy Henryka Ruszczyca, które na kartach tej książki, 
napisanej przez współpracownika i świadka jego życia, można się wiele 
nauczyć odnośnie postawy wobec wychowanków, twórczego podejścia do pracy 
wychowawczej, indywidualnego stosunku do dziecka, niezbędnej w tej pracy 
bezinteresownej ofiarności oraz optymizmu i wytrwania. 

Książka - o której piszę - wydaje się również niezbędna dla tych 
pracowników pedagogicznych, którzy zajmują się rehabilitacją zawodową 
niewidomych i niedowidzących, czy też młodzieży o złożonym kalectwie. W 
pewnych fragmentach - bowiem - książka zawiera elementy metodyczne, które 
mogą być wykorzystywane w kształceniu zawodowym nauczycieli, a nawet w 
podręcznikach tyflopedagogiki. 

Henryk Ruszczyc był prekursorem tych idei i haseł, które współcześnie 
głoszone są jako na wskroś nowatorskie. Chodziło Mu o rehabilitację 
niewidomych poprzez pracę, której zakres i rodzaje należy wciąż bogacić, 
wierząc w uzdolnienia i aspiracje inwalidów, które to, co pozornie 
niemożliwe, czyniło realnym. Przecież niewidomi określani byli - i są 
dotychczas - jako inwalidzi niezdolni do żadnej pracy. Ale rzeczywistość - 
tworzona już przez Henryka Ruszczyca - temu przeczyła i zaprzecza do 
dzisiaj. Wachlarz zawodów do których przygotowywał On na specjalnie 
organizowanych kursach, to oprócz tradycyjnego szczotkarstwa: dziewiarstwo, 
tkactwo, a później obróbka metalowa skrawaniem, masaż leczniczy, który był 
Jego inicjatywą, a wreszcie obsługa central telefonicznych, 
elektrotechnika. Zdolni chcący się uczyć, niewidomi absolwenci szkoły 
podstawowej w Laskach, dzięki poparciu Ruszczyca trafiali do szkół średnich 
i wyższych, aby kształcić się w integracji z widzącymi. 

Ideę integracji niewidomych ze społeczeństwem Henryk Ruszczyc realizował 
poprzez pionierskie działanie, prowadząc do zatrudnienia swoich 
wychowanków, posiadających kwalifikacje zawodowe w fabrykach i 
przedsiębiorstwach przy produkcji różnego typu. 

Szczególnym i płodnym pomysłem Henryka Ruszczyca była spółdzielczość 
niewidomych, w której oni sami byli organizatorami i kierownikami, w pełni 
odpowiedzialni organizacyjnie i finansowo, współpracującymi z osobami 
pełnosprawnymi, uzupełniając się wzajemnie i tworząc środowisko pracy 
autentycznie zintegrowane. Było takim nie tylko w procesie produkcji, ale 
także współżycia i współpracy. 

W książce Michała Żółtowskiego, wypunktowane są w spisie rozdziałów 
liczne działy powstałe i działające z inicjatywy H. Ruszczyca. Znajdujemy 
tu następujące etapy: Rozwój dziewiarstwa maszynowego i tkactwa; Utworzenie 
Warsztatów Drzewno-Metalowych, pracownia obróbki metali; Praca artystyczna 
niewidomych (Nowa Praca), Tapicerstwo, Eksperymentowanie nowych zawodów tj. 
elektrotechniki, zabawkarstwa, pamiątkarstwa, montażu. 

Autor biografii, opisując kolejne etapy pracy Henryka Ruszczyca, kolejne 
eksperymenty w poszukiwaniu dróg rehabilitacji niewidomych oraz możliwości 
wykonywania zawodów, a następnie zatrudnienia, nie ukrywa trudności i 
niezrozumienia z jakim się on spotkał, nawet ze strony przyjaciół i 
współpracowników. Osoby doświadczone przez życie wiedzą, że jest to zwykły 
los ludzi niezwykłych, a więc aktywnych i twórczych ponad zwykłą miarę, 
odbiegających od stereotypów - może rozsądnych i czcigodnych - lecz nie 
pozwalających oddać się sprawie uważanej za najważniejszą bez zastrzeżeń i 
granic, postępując odważnie i poszukując nowych perspektyw. 

Eksperymentowanie - stosowane przez Pana Ruszczyca - celem znalezienia 
możliwości pracy dla niewidomych o dostępnych oraz opłacalnych dla nich 
zawodów było metodą kosztowną, zarówno dla Niego, jak i dla uczniów oraz 
Zakładu, na którego terenie się odbywało. Wydaje się jednak, że było metodą 
słuszną i odkrywczą, gdyż weryfikowano pomysły i próby pracy, dzięki czemu 
niewidomi i ich wychowawcy czy instruktorzy stawali się odkrywcami nowych 
dróg rehabilitacji zawodowej i społecznej integracji. Dzięki tym 
"eksperymentom" pedagogicznym, niewidomi zaczynali się liczyć na rynku 
pracy i znajdywali sposób aby stać się niezależnymi, pracującymi ludźmi. 
Coraz większe uznanie i zainteresowanie zdobywał też Zakład, a później OSW 
w Laskach na terenie którego odbywała się ta pionierska praca. Nie była by 
ona możliwa bez współpracowników podobnie działających tam, jak Henryk 
Ruszczyc. 

Wprawdzie niektórzy pracownicy pedagogiczni, uważali, że szkoła to nie 
jest "poligon doświadczalny" i że nie należy zakłócać jej spokoju poprzez 
eksperymenty zawodowe, ale zapewne doszli już do przekonania, że z punktu 
widzenia niewidzących uczniów, były one słuszną drogą. 

Kończąc już ten krótki wstęp do książki o Henryku Ruszczycu, dla którego 
ci uczniowie byli zawsze najważniejsi, chcę Mu jeszcze oddać uznanie i 
słowa wdzięczności, bo gdyby nie Jego porywczość dążąca szybkimi krokami za 
wielkim sercem to na przykład, nie było by pierwszej w Polsce spółdzielni 
niewidomych w Lublinie, której prezesował od chwili założenia Modest 
Sękowski. Bo jego właśnie porwał Henryk Ruszczyc z nieprzyjaznego domu i 
przywiózł do Lasek aby się kształcił i dojrzewał do pracy i służenia innym. 

Henryk Ruszczyc nie zwlekał, nie ociągał się, nie żałował swego trudu. 
Ratował wychowanków kiedy było potrzeba, radował się z nimi i szczycił. 
Razem z nimi torował nowe drogi rehabilitacji. 



Prof. Zofia Sękowska

UMCS Lublin 

Zakład Psychopedagogiki

Specjalnej







Od autora 





Trudno mi dziś odtworzyć dokładną datę rozmowy z dyrektorem Ośrodka 
Szkolno-Wychowawczego w Laskach, Andrzejem Adamczykiem. Zwrócił się on do 
mnie (najprawdopodobniej w 1979 r.) z prośbą o napisanie biografii Henryka 
Ruszczyca. W pierwszym odruchu odmówiłem, tłumacząc się brakiem zdolności 
literackich i doświadczenia w pisaniu. Skreślenia sylwetki takiej postaci 
jak Ruszczyc nie mogą się podejmować początkujący. Gdy jednak Adamczyk 
przekonał mnie, że w całym środowisku laskowskim nie widzi nikogo, kto 
równie długo, jak ja, współpracowałby z panem Henrykiem, zarówno w 
internacie, jak warsztatach, przestałem się bronić. Dopiero jednak w 6 lat 
później, gdy zaprzestałem pracy w szkole, zabrałem się na serio do 
zbierania materiałów. Przekazano mi wówczas ogromne archiwa Ruszczyca, 
zawierające 700 teczek. Wiele z nich trzeba było od razu wyeliminować jako 
nie związane bezpośrednio z tematem. 

Przeglądając zgromadzony materiał, dokonałem zaskakujących spostrzeżeń. 
Odkryłem, że mój Szef pozostawił po sobie bogaty zbiór nieopublikowanych 
maszynopisów. Znalazłem wśród nich tak cenne pozycje, jak poradnik dla 
nauczycieli, memoriały do ministerstw, referaty, sprawozdania, nawet 
scenariusz do filmu. Do przyszłej biografii bardzo wartościowe okazały się 
relacje jego dawnych kolegów szkolnych oraz przyjaciół, a wprost bezcenne 
wspomnienia byłych wychowanków. Nadsyłano je obficie na rozpisaną po jego 
śmierci ankietę. Wiele ciekawych danych zawierała olbrzymia, dobrze 
zachowana korespondencja. Zabrakło mi jednak relacji wychowawców, 
nauczycieli zawodu, pracowników fizycznych i osób z kierownictwa. Musiałem 
te braki uzupełnić przez rozmowy z poszczególnymi osobami. Tak powstało 
moje własne archiwum, lepiej odpowiadające założonemu celowi. Pierwsza 
wersja mego opracowania obejmowała prócz opowiadań autora obszerne 
fragmenty celniejszych wypowiedzi. Całość okazała się zbyt rozwlekła, nie 
dopracowana. Oddając do druku trzecią wersję, skróconą i wygładzoną dzięki 
pomocy przyjaciół liczę, iż zainteresuję nią dawnych Laskowiaków, którzy 
nadeślą mi swoje uwagi i uzupełnienia. Mam nadzieję, że stanie się też 
pożyteczna dla wszystkich studiujących pedagogikę specjalną oraz osób 
związanych ze sprawą niewidomych. Moim gorącym pragnieniem jest ukazanie 
szerszemu ogółowi nie opracowanych dotąd dziedzin najbardziej twórczej 
pracy Ruszczyca: szkolenia zawodowego i wychowania. Chcę zaznaczyć, że 
nigdy nie byłem wychowawcą odpowiedzialnym za grupę internatową, lecz 
pełniłem wychowawcze funkcje pomocnicze, będąc równocześnie nauczycielem. 
Dobrze znałem atmosferę "Domu Chłopców". Bardziej zżyłem się z Warsztatami, 
prowadząc przez 10 lat roboty ręczne i uczestnicząc przez 7 następnych lat 
w szkoleniu zawodowym. 

Prawie połowa dotychczasowych recenzentów była zdania, że moje 
opracowanie jest za długie, zbyt szczegółowe i zbyt techniczne. Radzono, 
bym umieścił na wstępie krótki życiorys, natomiast wszystko, co dotyczy 
pism i działalności Ruszczyca przerzucił do aneksów. Nie mogłem się z tym 
zgodzić, wiedząc, że tylko niewielka liczba czytelników do nich zagląda. 
Ponadto wydawało mi się, że takie ujęcie godzi w istotę osobowości Henryka 
Ruszczyca. Realizacja pomysłów i eksperymentów wypełniała mu szczelnie 
wszystkie godziny dnia. Prywatnego życia po prostu nie miał. Oddzielenie 
sfery działalności twórczej od życiorysu zawsze będzie sztuczne. Zresztą 
wiadomo, że w każdej pierwszej monograficznej pracy o człowieku należy 
trzymać się chronologii. Ważnym zadaniem, jakie sobie postawiłem, było 
ukazanie postaci mego długoletniego Szefa bez upiększeń i ukrywania jego 
słabych stron. Ruszczyc był postacią wspaniałą, lecz skomplikowaną i 
kontrowersyjną, nie potrzebuje retuszu, a prawda o nim najbardziej 
przybliży go Czytelnikowi. 

Materiały źródłowe wykorzystane w pracy znajdują się w Zakładzie w 
Laskach, w Archiwum Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi. Są to przede 
wszystkim archiwa Henryka Ruszczyca i Michała Żółtowskiego. 

Archiwum H. Ruszczyca obejmuje 10 Działów: 1. dokumenty osobiste, 2. 
ważniejsze opracowania napisane przez Ruszczyca, 3. materiały dotyczące 
działalności wychowawczej, 4. materiały dotyczące przygotowania do zawodu, 
5. materiały dotyczące absolwentów, 6. korespondencja Ruszczyca, 7. 
publikacje o Ruszczycu, 8. relacje i zapisy rozmów, 9. wspomnienia nie 
publikowane, 10. różne. 

Archiwum M. Żółtowskiego obejmuje 4 działy: 1. własne wspomnienia, 2. 
opracowania, 3. korespondencja, 4. relacje i zapisy rozmów. 

W pracy zastosowano skróty: 

AHR - Archiwum H. Ruszczyca 

AMŻ - Archiwum M. Żółtowskiego. 

W tym miejscu pragnę złożyć gorące podziękowanie wszystkim, którzy 
przyczynili się do powstania i ukończenia mojej pracy, czy to jako autorzy 
relacji, czy jako recenzenci. Nie sposób wymienić wszystkich. 

Szczególną wdzięczność chcę wyrazić w stosunku do nie żyjącej już Alicji 
Gościmskiej, której cierpliwa pomoc wspierała mnie w czasie pracy, a 
informacje o dawnych sprawach laskowskich pozwoliły uniknąć wielu 
nieścisłości. Dziękuję historykom Markowi Wagnerowi i Mirosławowi 
Nagielskiemu za dostarczenie danych o przodkach Henryka Ruszczyca, a ś.p. 
Markowi Ruszczycowi za podzielenie się ze mną wspomnieniami jego własnej 
rodziny. Wyrażam szczególną wdzięczność moim współpracownikom z Lasek, 
Krystynie Broniarz i Markowi Kunickiemu, którym zawdzięczam przebrnięcie 
przez szereg trudności w konstrukcji poszczególnych rozdziałów. Wreszcie 
pani Wiesławie Kordaczuk gorąco dziękuję za ostateczną redakcję tekstu. 



Michał Żółtowski 

Laski,

lipiec 1993 r.







Część I.

Z Podwileńskich

Ruszczyc na Podole





Ruszczycowie wywodzą się ze wsi Ruszczyce, w dawnym powiecie wilejskim 
województwa wileńskiego. Istniały też drugie Ruszczyce - wieś chłopska oraz 
trzecie - należące do rodziny Rzewuskich. Ruszczyce podwileńskie 
zamieszkiwała szlachta zaściankowa, pieczętująca się herbem Lis. Musieli to 
być ludzie przedsiębiorczy, skoro spotykamy ich w odległych od siebie 
stronach Rzeczypospolitej, od Witebska począwszy poprzez Ziemię 
Brześciańską (od Brześcia Litewskiego) a na Wołyniu i Podolu kończąc. W Xix 
wieku niektórzy posiadali majątki ziemskie w powiatach wileńskim i 
oszmiańskim. Z nich wywodził się znany malarz i społecznik Ferdynand, 
twórca wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych, uwielbiany przez młodzież. W 
woj. brześciańskim najwybitniejszą postacią był w końcu Xviii w. Kazimierz, 
podpułkownik w wojsku litewskim, zasłużony w czasie Insurekcji 
Kościuszkowskiej. 

Szczególną kartę w historii Ruszczyców stanowi kilku oficerów tego 
nazwiska w służbie wielkich hetmanów koronnych na Podolu w drugiej połowie 
Xvii w. Sześciu z nich było rotmistrzami chorągwi wołoskich i można 
przypuszczać, że ten typ formacji szczególnie im odpowiadał. 

Osadnictwo na południowo-wschodnich terenach Polski rozpoczęło się już w 
Xiv i Xv w. Słynne z urodzajności a słabo zaludnione ziemie ruskie ściągały 
licznych osadników - szlachtę i chłopów - z zachodnich i centralnych 
województw oraz ziem litewskich. Wśród szlachty nierzadko trafiały się 
jednostki uchodzące przed prawomocnym wyrokiem sądowym. Toteż w chorągwiach 
stacjonujących we wschodnich województwach spotkać można było różnego 
rodzaju awanturników, szukających przygód. Nie wiemy, jakie były przyczyny 
sprowadzenia się Ruszczyców na Podole. W każdym razie przybyli tu ze stron 
najeżdżanych przez wojska książąt moskiewskich, mieli więc dobrą zaprawę do 
życia w ciągłym niebezpieczeństwie, jakie na Rusi czekało każdego 
mieszkańca z powodu bliskości ordy tatarskiej. 

Obecny stan badań nie pozwala stwierdzić, z której gałęzi podolskiej 
pochodził Henryk Ruszczyc, późniejszy "człowiek Lasek". 

Zanim przedstawię kilku głównych reprezentantów Ruszczyców, 
scharakteryzuję zadania związane ze służbą w tzw. lekkich znakach. 

Pod względem liczebności chorągiew wołoską można by porównać ze 
szwadronem, liczącym przed 1939 r. ok. 100-120 ludzi i koni. Chorągiew w 
zasadzie powinna była liczyć 100 szabel, lecz w praktyce stany były 
znacznie niższe, niejednokrotnie spadały aż do 60. Kilka chorągwi tworzyło 
pułk w sile ok. 500 koni. Jedną trzecią chorągwi stanowić musieli Polacy, 
reszta składała się z Wołochów, Multańczyków, Kozaków, Tatarów. Uzbrojenie 
było rzeczywiście lekkie, składało się z włóczni, łuku i szabli oraz 
niewielkiej tarczy. Celem chorągwi wołoskich była służba zwiadowcza i 
rozpoznawcza, zwłaszcza dalekie samodzielne podjazdy. Chorągwie te nie 
posiadały taborów takich jak chorągwie pancerne i husarskie, co zapewniało 
im szybkość poruszania się i niezależność, lecz narażało na dużo większe 
trudy w obozowaniu. 

Tereny działań wojskowych w Xvii w. były bardzo rozległe, gdyż rozciągały 
się na wschód od Lwowa na przestrzeni około 130000 km kw. sięgając aż po 
Dniepr, na południu po Karpaty i na Wołoszczyznę. Cały ten kraj pocięty był 
płynącymi w jarach dopływami Dniestru oraz tworzącymi szerokie rozlewiska 
rzekami wpadającymi do Prypeci. Kluczowe znaczenie miały miejsca przepraw, 
gdzie najłatwiej było zaskoczyć wroga lub samemu dostać się w zasadzkę. 
Toteż z braku map szybka orientacja, znajomość działów wodnych i 
bezpiecznych brodów należały do niezbędnych cech dobrego dowódcy chorągwi. 
Musiał on umieć korzystać z usług doświadczonych przewodników, werbowanych 
wśród zaufanych Kozaków lub kupców ormiańskich. Ci ostatni kursując stale 
pomiędzy Mołdawią, Krymem a Polską, znali języki i drogi na wszystkich 
szlakach, Turcy zaś i Tatarzy tolerowali ich, prowadząc z nimi zyskowny 
handel. 

Rotmistrz chorągwi wołoskiej nie miał więc łatwego zadania. Działając 
często bez łączności z trzonem armii, musiał samodzielnie rozwiązywać 
problem wyżywienia ludzi i koni, organizację noclegów, utrzymanie oddziału 
w kondycji bojowej i karności. Potrzebował do tego sprytu, intuicji i 
błyskawicznej decyzji. Musiał być odporny na głód, chłód, brak snu i wciąż 
grożące niebezpieczeństwo. Tylko ludzie spragnieni przygód i sławy wojennej 
mogli dobrze się czuć w podobnych warunkach. Takich ludzi nie brakowało w 
wojskach hetmańskich Stanisława Rewery Potockiego, Jana Sobieskiego i 
Stanisława Jabłonowskiego. Przykład ich przyciągał innych, toteż w okresie 
nasilenia walk na Podolu (1648-1698) - widzimy co najmniej dwa pokolenia 
Ruszczyców służących w lekkich znakach. W służbie tej, która nie zapewniała 
ani błyskotliwego awansu wojskowego, ani społecznego, nie zdobywali 
bogactw, bo i żołd był niewielki, a często wypłacany z opóźnieniem. Wśród 
członków Związku Wojskowego, czyli konfederacji, protestującego z tego 
powodu w latach 1661-1663 wobec króla Jana Kazimierza, znaleźli się też 
dwaj Ruszczycowie, Roman i Jerzy. Zaledwie dwóch przedstawicieli tego rodu 
doszło do stopnia pułkownika, a tylko jeden otrzymał za zasługi starostwo 
jahorlickie, nie przynoszące jednak wiele dochodu. Pozostali dzierżawili od 
hetmanów niewielkie posiadłości, Jan Ruszczyc po 20 latach wiernej służby 
otrzymał z królewszczyzny 3 włóki ziemi, co równa się ok. 50 hektarom. 

Nie chodzi nam tu jednak o rozprawę historyczną, lecz o 
scharakteryzowanie pewnego typu ludzi, od których pochodził Henryk. Żyjąc w 
Xx wieku - posiadał przecież geny swych przodków sprzed 200 lat. 

Najciekawszą postacią spośród wspomnianych oficerów jest Jerzy Ruszczyc, 
którego Czesław Nanke, autor podręcznika historii w okresie międzywojennym 
nazwał "półdzikim rycerzem stepowym". Prawdę rzekłszy, można by to samo 
określenie zastosować z powodzeniem przynajmniej do trzech innych jego 
krewnych. Jerzy wydoskonalił się w służbie zwiadowczej, własnymi rękoma 
ujmował jeńców tatarskich, raz udało mu się pochwycić aż trzech w jednej 
bitwie, o czym z uznaniem wyraził się hetman Sobieski. Innym razem 
przechwycił posłańców hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, powracających z 
Krymu z ważnymi wiadomościami. Trzykrotnie był w niewoli: raz tatarskiej i 
dwa razy tureckiej. W niewoli tatarskiej musiał nauczyć się języka, skoro 
zawarł liczne pobratymstwa z Tatarami i miał "duże stosunki w ordzie". 
Według listu hetmana Jana Sobieskiego w r. 1672 do wojewody bełskiego Jerzy 
Ruszczyc został wykupiony z niewoli tureckiej "za jakiegoś murzę", czyli 
najprawdopodobniej za jakiegoś księcia. Przywiózł wówczas ważne wiadomości 
o zamysłach tureckich. 

Hetman już wcześniej korzystał ze znajomości Jerzego w ordzie i w 1667 r. 
wysłał go do kosza tatarskiego Kierym-Gireja dla wybadania panujących tam 
nastrojów. Właśnie Kozacy pod wodzą atamana Sirki, wbrew naczelnemu 
dowództwu, które wyprawiło się na Polskę, najechali Krym, gdzie splądrowali 
ałusy i dokonali spustoszenia. "Tylko psi i koci pozostały" jak zapisano w 
dokumentach. W jaki sposób Jerzy potrafił przedostać się aż do samego kosza 
w kraju zalanym przez wroga nie znającego pardonu, pozostanie tajemnicą. 
Może w przebraniu za Tatara, może w orszaku kupców ormiańskich, dość że 
doskonale wywiązał się z zadania i powróciwszy doniósł hetmanowi, że 
Tatarzy są skłonni do rokowań. Jakoż w niedługim czasie, jak pisze Janusz 
Pajewski* (Janusz Pajewski: Buńczuk i Koncerz, Warszawa 1983.), udało się 
zawrzeć z nimi traktat pokojowy.

Nie darmo nazwano Ruszczyca półdzikim. Gdy chorągiew, która parokrotnie 
była przekształcana to na tatarską, to na pancerną, przebywała na zimowych 
leżach w "pustoszy Hawryłów Kamień", rotmistrz zaczął swych żołnierzy 
rozmieszczać bezprawnie w okolicznych wioskach. Sprawa wywołała protest aż 
na sejmiku szlachty halickiej (w 1668 r.). Jesienią poprzedzającą bitwę 
chocimską Jerzy stacjonował w rejonie Śniatynia na Pokuciu, dając baczenie 
na ruchy wroga po drugiej stronie granicy. Skorzystał z tego, by urządzać 
łupieżcze wyprawy na drugą stronę. Hetmanowi zależało na dobrych stosunkach 
z Wołochami i bardzo się o te nadużycia pogniewał. Ruszczyc "popadł u 
jegomość pana marszałka w dysgracyjej, że w wołoskiej ziemie bydła nabrał", 
toteż musiał zagrabione trzody zwrócić. Za podobne przewinienia dwóch 
oficerów rozstrzelano, a rtm. Jerzy tylko dawnym zasługom i bliskiej 
zażyłości z hetmanem zawdzięczał, że nie pozbawiono go komendy.

Wkrótce widzimy go w ferworze walki pod Chocimiem, jak z drugim świetnym 
zagończykiem, A. Miączyńskim, ścigają uchodzące przez most na Dniestrze 
wojska Huseina-Baszy. Mieli tam wysiec kilka tysięcy ordyńców. Potem znowu 
Jerzy stacjonuje w Śniatyniu i razem z M. Boguszem osłaniają Pokucie przed 
najazdami tatarskimi. Około 1675 r. dostał się ponownie do niewoli 
tureckiej. Był wówczas u szczytu sławy. Wstawiał się za nim u króla wielki 
pan mołdawski, Kostin Miron, nazywając rotmistrza "wiernym sługą królestwa 
tego" i dodając, że Turcy pragną go wymienić za swego jeńca. O uwolnienie 
Ruszczyca wystąpiła na sejmie szlachta z woj. brześciańskiego, a i sam król 
niepokoił się jego losem. Prawdopodobnie jednak Jerzy już nigdy nie wyszedł 
z niewoli, gdyż wszelkie wiadomości o nim ucichły. 

Trudno nawet w skrócie wyliczać wszystkie jego czyny, największym było 
zapewne rozbicie pod Narajowem czambułu tatarskiego, idącego w przedniej 
straży pohańców oraz objęcie komendy nad miastem Brahiłów* (Dane 
zaczerpnięte z biogramu opracowanego przez Mirosława Nagielskiego dla 
Polskiego Słownika Biograficznego, AMŻ-4). O jego osobistym życiu nic 
prawie nie wiemy, tyle tylko, że posiadał majętność Olszana na Podolu.

Jerzy, wraz z bratem Romanem i nie znanym nam bliżej Janem, stanowią 
pierwsze pokolenie Ruszczyców działających na Podolu. Czwartym z kolei jest 
nie znany z imienia pokojowy ks. Jeremiego Wiśniowieckiego. Zginął on 
podczas oblężenia Zbaraża. W drugim pokoleniu oprócz Damiana i Jerzego 
Romana, o których zaraz będę pisał, spotykamy trzech Ruszczyców, 
rotmistrzów chorągwi wołoskich, zasłużonych zagończyków. Stefan, 
wydostawszy się szczęśliwie z niewoli tatarskiej, w tym samym 1688 r. 
zginął od ich strzały w bitwie pod Kamieńcem Podolskim. W ostatnim 
dziesiątku lat Xvii w. spotykamy też Samuela i Aleksandra. Wszyscy trzej są 
wymieniani w przekazach historycznych przy rozmaitych okazjach. 

Przejdźmy teraz do dwóch ostatnich, których nazwiska utrwaliły się w 
literaturze pięknej. 

Damian, syn Jerzego, pod okiem ojca wprawiał się w rzemiośle rycerskim. 
Przejął po ojcu chorągiew i przemianował z powrotem na wołoską. Na jej 
czele brał udział w potrzebie wiedeńskiej. Pod nim służył w stopniu 
porucznika jego stryjeczny brat, Jerzy Roman, któremu przypadło w udziale 
poprowadzenie w przededniu tej ostatniej bitwy słynnego podjazdu do Lasu 
Wiedeńskiego, gdzie razem z rtm. Szumlańskim stoczyli walkę z oddziałem 
Deli mer-beja w okolicy Mauerbachu. Żywy opis tej wyprawy zostawił w swoim 
diariuszu młodziutki pokojowy królewski, Mikołaj Dyakowski, który własnymi 
oczami patrzył na wyjeżdżających z obozu: 

"W tym punkcie król obróciwszy się spojrzał po Polakach uważając kto mu 
tu jest przytomny i spostrzegłszy niejakich dwóch, Romana (właśc. Jerzego 
Romana - przyp. M.Ż.) Ruszczyca i Damiana Szumlańskiego z lekkiej chorągwi 
rotmistrzów, zawołał ich do siebie, mówiąc te słowa: - Weźcie waszecie, 
sobie każdy z osobna po sto koni dobrych z przedniej straży, bo pójdziecie 
na podjazd. - A po tym, obróciwszy się król do hetmana wielkiego mówi: - 
Każ im waszmość pan dać ordynans i surowo przykazać, ażeby się języka 
starali, albo jeżeli nie dostaną języka, niechże raz w ciele swoim 
przywożą, a niech się wracają we dwudziestu czterech godzinach. Wszak tu 
tylko dziesięć mil do Wiednia, to na dobrych koniach mogą się obrócić, bo 
ta rzecz odwłoki nie cierpi. - Znowu król do tychże rotmistrzów rzecze: - 
Przyjeżdżajcie tu wprzód z temi ludźmi przed namiot, żebym ich widział. - 
Jak tedy zebrali ludzi, przyjechali z ludźmi temiż pod namiot królewski, w 
którym jeszcze generalissimus (Karol Lotaryńczyk - przyp. MŻ) i elektorowie 
byli, a zobaczywszy rotmistrzów z temi ludźmi poczeli sobie szeptać i 
mówić: - Na zgubnę imię ten król tę garstkę ludzi posyła pod tak wielkie 
wojska. - Inni mówią: - Nasz podjazd we trzy tysiące poszedł, a nie wrócił. 
- Trzecie mówią: - Żal się Boże tych ludzi, a najbardziej tych komendantów 
- (że byli urodziwi, dlatego ich żałowali). 

Aż tu mało co nad dwadzieścia cztery godziny przeciągnęło się dają znać 
do obozu, że podjazdy wracają z językami: zaraz to się rozgłosiło i doszło 
do niemieckiego wojska, z którego elektorowie i generali przyjechali na 
dziwowisko widzieć Turków, których 13 jak baranów przyprowadził Ruszczyc, 
nie straciwszy żadnego swego człowieka"* (Mikołaj Dyakowski: Dyariusz 
Wiedeńskiej Okazji Imć Pana Mikołaja na Dyakowcach Dyakowskiego, Warszawa 
1983). Chodzi oczywiście o Jerzego Romana Ruszczyca, którego wyprawie do 
lasu wiedeńskiego poświęcił też cały rozdział Walery Przyborowski w 
powieści młodzieżowej pt. "Namioty Wezyra"* (Walery Przyborowski: Namioty 
Wezyra, Warszawa 1957) oraz Fryderyk Skarbek w powieści pt. "Damian 
Ruszczyc"* (Fryderyk Skarbek: Damian Ruszczyc, powieść z czasów Jana Iii, 
Lwów 1827). 

Obaj Ruszczycowie uczestniczyli w wielkiej szarży jazdy polskiej, która 
rozstrzygnęła o zwycięstwie. Brali też udział w dalszej kampanii, jak 
również w dwóch wyprawach do Mołdawii. Damianowi i Jerzemu Romanowi zlecano 
coraz bardziej odpowiedzialne zadania, z których się doskonale wywiązywali. 
Damian chorągiew swoją przemianował na pancerną, w końcu został 
pułkownikiem, dowodząc 8 chorągwiami. Widzimy go broniącego przepraw na 
Horyni, zamykającego szlaki Czarny i Kuczmański przed najazdem Tatarów oraz 
w pościgu za uchodzącymi na południe oddziałami wroga. Wreszcie, już w 1702 
r., zostaje skierowany z kilkoma chorągwiami do Berdyczowa w celu 
stłumienia powstania kozackiego. Tam doszło do sporu o naczelne dowództwo 
między nim a Jakubem Potockim, który przybył ze znacznymi siłami własnymi. 
Żaden nie chciał ustąpić. Skorzystali z tego Kozacy i natarłszy na 
nieubezpieczone wojsko, rozproszyli je. Damian ratował się ucieczką z zamku 
przez okno. Polacy ponieśli wtedy duże straty. Nieco później popadł znów 
Damian w zatarg z dowództwem chorągwi Jerzego Dominika Lubomirskiego, która 
otrzymała skierowanie na leże zimowe do starostwa jahorlickiego. Ludzie 
Damiana wypędzili stacjonujących z ich kwater, a kilku żołnierzy zabili. 
Najlepsi nawet oficerowie byli, jak się okazuje, nie byle jakimi 
zawadiakami. Pamięć o nim jako o dzielnym rycerzu i człowieku wielkiej 
prawości charakteru przetrwała do następnych pokoleń* (Dane zaczerpnięte z 
biogramu opracowanego przez Marka Wagnera dla Polskiego Słownika 
Biograficznego, AMŻ-4).

Wszyscy ci Ruszczycowie należeli do zastępu rycerzy broniących ofiarnie 
przez kilka dziesiątków lat wschodnich granic Rzeczypospolitej. Zagony 
tatarskie przez cały Xvii wiek ponawiały napady na Polskę, docierając 
nieraz aż do Krosna. W ostatnich latach tego wieku wdzierali się nawet na 
ulice Lwowa. Gdyby nie nieustanny odpór ze strony polskich chorągwi ziemie 
nasze byłyby bezlitośnie i bezkarnie plądrowane przez Turków i Tatarów, 
prawdopodobnie nawet okupowane przez nich, jak to się stało z sąsiednią 
Wołoszczyzną - dzisiejszą Rumunią. 

Aftanazy pisze: Czterej bracia Ruszczyce: Michał, Anastazy, Chaczko i 
Ofanas w końcu Xv w. byli właścicielami Kodnia. Odkupił go od nich Iwaszko 
Sopieżyc (+1516) protoplasta Sapiehów kodeńskich, wysoki dostojnik na 
dworze królowej Heleny, żony Jagiełły. 





Środowisko kijowskie 





W Xix w. Ruszczycowie, przodkowie Henryka, należeli do średniozamożnych 
ziemian na Podolu. Posiadali w powiecie latyczowskim przejęty od rodziny 
Żurakowskich majątek Buhłaje. Jak na tamtejsze stosunki nie był on duży, 
liczył zaledwie 520 dziesięcin, czyli 570 ha, w dodatku stanowił 
współwłasność (po połowie) dwóch rodzin - Ruszczyców i Sylwańskich. 

Gdy po śmierci Hugona Ruszczyca, dziadka Henryka, przyszło do działów 
rodzinnych, dość zaniedbaną posiadłość przejął starszy jego syn, Konstanty, 
i osobistym wysiłkiem postawił na dobrym poziomie. 

Młodszy syn, Tadeusz, po ukończeniu w Warszawie medycyny rozpoczął 
praktykę lekarską w cukrowni w Chodorkowie na Ukrainie. Tam poznał 
szwagierkę współwłaściciela, Jadwigę Gnatowską i z nią się ożenił. Młode 
małżeństwo zamieszkało w Kijowie, gdzie przyszły na świat dzieci: Władysław 
w 1899 r., a w dwa lata później, 5 maja, bliźnięta - Janina i Henryk. Dr 
Tadeusz Ruszczyc wyrobił sobie wkrótce opinię zdolnego i pełnego 
poświęcenia lekarza. Leczyli się u niego zarówno ludzie bogaci, np. 
Braniccy z Białej Cerkwi, jak i biedni. Jednym i drugim okazywał tę samą 
staranność i dobroć; wiadomo było, że nie patrzy na zapłatę. Od wielu ludzi 
nie przyjmował honorarium, a znalazłszy się w niezamożnym domu, często 
wsuwał pod poduszkę chorego pieniądze na wykup lekarstw lub pożywniejsze 
jedzenie. Z czasem świat chorych przysłonił mu wszystko inne. "Stryj nie 
dostrzegał ludzi zdrowych" - pisze jego bratanica, Zofia Pawełczyńska - 
"nawet w najbliższej rodzinie. Nie miał na to czasu - całą jego uwagę i 
cały czas pochłaniali chorzy. Wielką czułość i serce stryja odczuliśmy 
dopiero w chorobie mego brata Juliusza. Kiedy był ciężko ranny w 1918 r., 
stryj pielęgnował go w Kijowie w swoim własnym domu, a potem w szpitalu i 
troszczył się o niego najserdeczniej aż do śmierci." Podobne cechy 
zobaczymy później u jego syna. Według wspomnianego wyżej świadectwa, żona 
doktora, pani Jadwiga, była "kobietą głębokiej wiary i wielkiej dobroci, 
mająca dla wszystkich czas, była jednak osobą trochę niezaradną. Mimo to 
musiała przejmować wszystkie troski o potrzeby domu i najbliższych, gdyż 
mąż tego nie dostrzegał. Uważano w rodzinie, że na jej pamięć i opiekę 
można było liczyć"* (Zofia Pawełczyńska: Odpowiedź na ankietę rozesłaną 
przez Komitet Uczczenia Pamięci Henryka Ruszczyca. Masz. 1973, AHR-8.).

Taki układ domowych stosunków spowodował, że Henia od dziecinnych lat 
bardziej ciągnęło do rodziny matki niż ojca. Lato spędzał na wsi u dziadków 
ze strony matki w Skarżynówce i tam poznał piękno podolskiego krajobrazu. 

Powściągliwy w mówieniu o sobie, już jako "Pan Ruszczyc" w Laskach, 
dzielił się kiedyś ze mną wspomnieniami z dzieciństwa. "Skąpe to były 
wspominki: krytyczna uwaga o wuju, który w jedną noc przegrał w karty 100 
ha podolskiej dębiny. Nazwiska żadnego nie wymienił. To znów opowieść o 
uwolnieniu dziadka z rosyjskiego aresztu. Podobny los spotykał nierzadko 
Polaków w związku z działalnością patriotyczną, społeczną lub religijną. 
Babka w rozmowie z wyższym urzędnikiem, prawdopodobnie policmajstrem, 
podjęła starania o wypuszczenie męża. Oboje z czynownikiem siedzieli po 
przeciwległych krańcach dużego stołu. Babka bawiła się 500-rublowym 
banknotem, posuwając go to ku sobie, to znów ku carskiemu urzędnikowi. Był 
on nieugięty i twierdził stanowczo, że zwolnienie dziadka z więzienia jest 
niemożliwe. W trakcie rozmowy babka popchnęła banknot aż do samych rąk 
czynownika i tam go zostawiła. Zareagował gwałtownie, mówiąc: "To nie jest 
mój pieniądz, ja tego nie wziąłem" - nie chciał go tknąć. Wówczas babka 
stwierdziła, że nie jest to również jej pieniądz i kiedy policmajster 
próbował go odsunąć, popchnęła z powrotem aż do jego rąk. Po chwili banknot 
zniknął przykryty ręką czynownika, a nazajutrz dziadek został 
wypuszczony."* (Michał Żółtowski: Zapis rozmowy z H. Ruszczycem. Masz., 
1966, AMŻ-4.) Jest to jedyne dłuższe opowiadanie, jakim podzielił się 
Henryk Ruszczyc, mówiąc o czasach dzieciństwa. Pozbawieni innych wiadomości 
spróbujmy poznać go w oparciu o dość, niestety, skąpe informacje. 

Wybitną osobistością był wuj, brat matki, ks. prałat Jan Gnatowski 
(1855-1925). Po ukończeniu studiów teologicznych w Rzymie pełnił funkcję 
sekretarza nuncjatury w Monachium. Następnie pracował w Bibliotece 
Watykańskiej, gdy jej przełożonym był Achilles Ratti, późniejszy Pius Xi. 
Po powrocie do Polski ks. Gnatowski przejął po Sienkiewiczu dział recenzji 
literackich w warszawskim "Ateneum", następnie we Lwowie prowadził salon 
literacki, jednocześnie uczył religii w gimnazjum. W gronie uczniów 
zostawił po sobie trwałą pamięć. Na starsze lata, jak opowiada Marek 
Ruszczyc* (Rozmowa M. Żółtowskiego z Markiem Ruszczycem. Masz. 1985, 
AMŻ-4.), stracił wzrok i osiedlił się w Warszawie. Wiele wtedy jeszcze 
dyktował.

Niezależnie od stosunków rodzinnych duży wpływ na wychowanie młodych 
Ruszczyców wywierało środowisko, a więc miasto Kijów. By dać właściwe 
wyobrażenie, czym to miasto było w początkach Xx w., wielokrotnie 
przytaczać będę wspomnienia Włodzimierza Bartoszewicza, malarza i literata, 
kolegi młodych Ruszczyców ze szkoły, mieszkającego o kilka domów dalej na 
tej samej ulicy: "Ówczesny Kijów był miastem, w którym spotykały się i 
przenikały wpływy europejskie z azjatyckimi. Obok wykwintnych pałacyków 
stawianych na modłę paryskich, arystokratycznych rezydencji, stały w cieniu 
drzew pomalowane na żółty kolor, kryte zieloną blachą "osobniaki", 
bliźniaczo podobne do swych moskiewskich czy petersburskich - jak się 
wówczas mówiło - pierwowzorów. Wysokie, wielopiętrowe, nowoczesne kamienice 
sąsiadowały z małymi parterowymi domkami. Występowanie obok siebie 
przejawów bogactwa i skrajnej nędzy było jedną z charakterystycznych cech 
tego miasta. Trudno byłoby dziś dociec, w jakim stopniu bieda wypływała z 
istotnych trudności, a w jakim z lenistwa, abnegacji, braku inicjatywy i 
niedbalstwa. Faktem jest, że niechlujstwo, nędza i zaniedbanie ocierały się 
w Kijowie o bogactwo, przepych i rozrzutność, o jakiej dziś nie mamy 
pojęcia* (Włodzimierz Bartoszewicz: Tamten dawny Kijów. Tekst nagrodzony I 
nagrodą w konkursie na opis Kijowa, bez daty, AHR-9.). A miasto było 
piękne. Zawdzięczało swą urodę położeniu na wysokim, stromym zboczu 
dnieprowym, nad szeroko rozlaną rzeką. Budynki kryły się w gęstwie bujnej 
zieloności, znad której strzelał las białych wież i złoconych kopuł 
cerkiewnych. Wśród nich wyróżniały się wysmukłością linii Andriejewska 
cerkiew, dzieło włoskiego architekta Rastrellego i błyszcząca z dala 
złoceniami Ławra Peczerska. Nie dorównywał jej pochodzący z początku Xi w. 
Sofijski Sobór. Z dawnej architektury po wielokrotnych oblężeniach niewiele 
pozostało. Złota brama, przez którą wjeżdżał triumfalnie Bolesław Chrobry, 
przedstawiała smutny widok: ściągnięty klamrami blok muru z czerwonej 
cegły, przykryty na zielono pomalowaną blachą. Urok miasta tkwił w jego 
malowniczym usytuowaniu. "Gdy myślę o Kijowie, pisze Helena Bohosiewicz* 
(Helena Bohosiewicz: Ank. Masz. 1975, AHR-8.), widzę miasto prześwietlone 
słońcem i błękitem - pomimo koszmarnych chwil, któreśmy tam przeżyli".

W początku Xx w. miasto zaczęło się modernizować. Na ulicach szwedzka 
kostka zastępowała stopniowo dawne "kocie łby", usunięto też głębokie 
rynsztoki i drewniane mostki, które miały przechodniom umożliwić 
przechodzenie suchą nogą przez jezdnię po ulewie. Elektryczne oświetlenie, 
efektowne witryny sklepów, nowe kamienice przypominały miasta 
zachodnioeuropejskie. Na ulicach różnorodność pojazdów i typów ludzkich 
tchnęła nadal egzotyką. Obok eleganckich karet, sprowadzanych z Warszawy 
lub Petersburga, spotykało się dorożki konne, ciągnione przez wychudzone, 
źle utrzymane szkapy. Niekiedy jednak jezdnią mknął "lichacz", jednokonny 
pojazd, typowo rosyjski, zaprzężony w kłusaka, orłowskiego "rysaka" 
pędzącego na złamanie karku z szybkością konia wyścigowego. Była to 
wspaniała, choć bardzo kosztowna jazda, nie należała jednak do najlepszego 
tonu. Pozwalali sobie na nią gwardyjscy oficerowie i szastająca pieniędzmi 
złota młodzież. 

Po jezdni, którą bezszelestnie sunęły karety i lichacze, ciągnęły też 
rzędy brodatych pielgrzymów, w brunatnych siermięgach ściągniętych 
powrozem. W początku Xx w. żywe jeszcze były ślady pierwszej placówki 
chrześcijańskiej na tych ziemiach. Pielgrzymi zmierzali do Sofijskiego 
Soboru, by tam w głębi mrocznej cerkwi, przesyconej dymem kadzideł, bić 
pokłony przed ikonami. 

Oficerowie gwardyjscy, idąc ulicą, zadawali szyku swymi wysokimi, 
lakierowanymi butami i dzwoniąc ostrogami. Lekceważąco odsalutowywali 
oficerom innych formacji. Barwnością stroju wyróżniali się oficerowie 
czerkiescy - we włochatych burkach na ramionach, z pąsowymi żupanami 
spiętymi pasem, przy którym wisiała srebrem zdobiona szabla. Panie ubierały 
się wówczas w suknie do samej ziemi i okrywały drogimi futrami, nosiły też 
kapelusze z szerokim rondem przyozdobione strusimi piórami. Obok tego 
eleganckiego świata widać było przybyłych z prowincji hreczkosiejów o 
opalonych twarzach, w szamerowanych bekieszach polskiego kroju. Jak gość z 
innego świata wyglądał przybysz z "Przywiślańskiego Kraju", czyli z 
Królestwa, w czarnym płaszczu, z aksamitnym wyłogiem przy kołnierzu i 
meloniku na głowie. Demonstrował swym strojem modę z Paryża lub Londynu. 

Największą różnorodność typów ludzkich można było zaobserwować podczas 
karnawału, w czasie odbywających się wtedy tradycyjnie targów zwanych 
kontraktami kijowskimi. Na ten cel przeznaczono całą dzielnicę, tzw. Padół, 
gdzie ciągnęły się wielkie hale i gdzie ustawiano niezliczone stragany. 
Kijów w tym czasie upodabniał się do wielkich metropolii Wschodu, z ich 
rozgwarem i bogactwem. Na kontrakty ściągali kupcy z dalekich stron, 
przywożąc specjalności swej ojczyzny. Tak więc Persowie wystawiali barwne 
dywany, Chińczycy jedwabie, Turcy wschodnie bakalie, Grecy chałwę. Nie 
brakowało naturalnie kupców moskiewskich w futrzanych kołpakach na głowie, 
zachwalających wielkie ryby słodkowodne lub kawior astrachański, który 
czerpali z olbrzymich kadzi. Rozmaitość towarów wabiła oko i zachęcała do 
wydawania pieniędzy. Obok towarów włókienniczych z Łodzi i Żyrardowa widać 
było wyroby ze skóry i filcu, błyszczała najwspanialsza biżuteria. Część 
terenu przeznaczona była na wystawę rolniczą. Dochodziło stamtąd gdakanie 
kur, krzyk gęsi, ryk bydła. Rolnicy mogli oglądać nowe typy maszyn 
rolniczych, malowanych w jaskrawe kolory. Zjazd Polaków w czasie kontraktów 
bywał ogromny, gdyż stwarzały one doskonałą okazję do robienia dobrych 
interesów, jak również do spotkań ze znajomymi. Zjeżdżali wówczas do Kijowa 
właściciele majątków liczących tysiące hektarów, ich plenipotenci, a także 
brać dzierżawców i ekonomów oraz drobnych ziemian. 

Nietrudno sobie wyobrazić dzieci doktorostwa Ruszczyców oglądające z 
przejęciem towary nagromadzone w halach i straganach, a szczególnie drób i 
inwentarz żywy. Wspomnienie kontraktów musiało wyryć im się w pamięci na 
całe życie. 

Kijów był miastem, w którym ludność polska stanowiła silną grupę 
etniczną, przekraczającą liczebnością 40% mieszkańców. Była to społeczność 
zwarta i bardzo żywotna, wybijająca się pod względem inicjatywy, kultury i 
fachowości. Spośród Polaków wywodzili się najlepsi prawnicy i lekarze, jak 
również właściciele restauracji i innych lokali. Miejscem ześrodkowującym 
życie tej bujnej społeczności był klub "Ogniwo", położony przy 
najważniejszej arterii miasta - Kreszczatiku. W klubie obok sal: 
restauracyjnej, balowej, bilardowej oraz saloników przeznaczonych na 
spotkania, dyskusje i odczyty, była też sala widowiskowa. Powstały w 
Kijowie "Teatr Polski" cieszył się wielkim powodzeniem i ściągał do siebie 
najlepszych artystów scen lwowskich, krakowskich i warszawskich. Wśród 
młodzieży panowała moda na teatr, a że przysługiwały jej bilety ulgowe, 
licznie uczęszczała na występy polskich artystów. Społeczeństwo dysponowało 
szeregiem jawnych i tajnych organizacji politycznych, społecznych, 
kulturalnych, artystycznych i charytatywnych, które wydawały polskie 
gazety, tygodniki i miesięczniki. O dynamizmie polskiego środowiska 
świadczy fakt, że w 1917 r., po wybuchu rewolucji, w ciągu jednego roku na 
terenie pięciu sąsiadujących ze sobą guberni: Wołyńskiej, Podolskiej, 
Kijowskiej, Czernichowskiej, Połtawskiej objętych rodzajem samorządu 
powstało: 1630 szkół polskich, 10 gimnazjów i Kursy Uniwersyteckie w 
Kijowie. Młodzież gimnazjalna brała udział w tajnych organizacjach 
samokształceniowych, zwanych korporacjami uczniowskimi, działającymi we 
wszystkich szkołach męskich i żeńskich. Uczono się tam języka polskiego i 
historii przy pomocy starszych kolegów, akademików. 

"Przy pomocy instruktorów przybyłych z Królestwa Polskiego i Galicji, z 
POW i Drużyn Strzeleckich odbywały się - wspomina K. Zaremba-Skrzyński - 
daleko poza miastem tajne ćwiczenia z bronią, karabinami i granatami. Tą 
drogą młodzież przygotowywała się do niepodległościowego czynu zbrojnego, 
hartowała wolę i odwagę."* (Konstanty Zaremba-Skrzyński: Ank. Masz. 1975, 
AHR-8.)

O ile wiadomo - dr Ruszczyc, zajęty swymi chorymi, nie zajmował się 
sprawami politycznymi, z wypowiedzi zaś kolegów wynika, że jego synowie nie 
należeli do żadnych tajnych organizacji. Mimo to wpływ kijowskiego 
środowiska silnie oddziaływał na młode charaktery i wzbudzał uczucia 
patriotyczne. Żyzna gleba, surowy, lecz pełen słońca klimat, szerokie 
przestrzenie kształtowały bujne temperamenty, rozmiłowane w ryzyku i 
przygodzie. U Henryka Ruszczyca pozostała z tych czasów nienasycona żądza 
silnych wrażeń i akcji w wielkim stylu. Było mu to potrzebne jak oddech do 
życia. Podobne cechy spotykało się u wielu mieszkańców południowych kresów. 

Nadeszła chwila, kiedy młodsze dzieci Ruszczyców, Henio i Ninka, musiały 
rozpocząć naukę. Oddano je do prywatnej szkoły powszechnej, zwanej wówczas 
"freblówką". Szkółka ta, otoczona troską polskiego społeczeństwa, była 
bardzo starannie prowadzona i miała za zadanie przygotować dzieci do 
gimnazjum. Tak o niej pisze Bartoszewicz: "Dyrektorką była znana w Kijowie 
p. Zofia Żukiewiczowa. Jej wygląd i zachowanie dokładnie odpowiadały 
doskonałemu wcieleniu cnót społecznych i towarzyskich. Wysoka, bardzo 
przystojna, zawsze nieskazitelnie i elegancko ubrana, mówiąca powoli i 
autorytatywnie - łączyła w sobie majestat królowej Jadwigi z temperamentem 
idealnej przełożonej pensji. Szkołę prowadziła w swoim mieszkaniu. W dwóch 
pokojach, zamienionych na klasy, kilkoro chłopców i dziewcząt wkuwało 
gramatykę, język rosyjski, arytmetykę i geografię. Podczas wielkiej pauzy 
przechodziliśmy do jadalnego pokoju, gdzie pod czujnym okiem matki p. 
Żukiewiczowej, żwawej, ale dość zrzędliwej staruszki, trzeba było zjeść 
wszystko, co starsza pani do jedzenia przygotowała".* (W. Bartoszewicz, op. 
cit.) Pani Żukiewiczowa miała do pomocy jeszcze inne dwie nauczycielki. O 
samym Heniu z tego czasu wiemy bardzo niewiele.

W. Bartoszewicz, towarzysz jego dziecinnych zabaw, zapamiętał Henia w ten 
sposób: "Henryk Ruszczyc był wtedy niewysokim, dość chuderlawym blondynem, 
nieśmiałym, raczej usuwającym się w cień, ale bardzo nerwowym i popędliwym, 
co sprawiało, że z nieoczekiwaną energią reagował na częste zaczepki 
kolegów i - pomimo swej słabej budowy i chorowitego wyglądu - walczył z 
napastnikami bohatersko i nieustępliwie"* (Ibidem.)

Już jako młody chłopiec wykazywał trudny charakter. Niezwykle żywy, nie 
umiał w miejscu usiedzieć, w głowie miał pełno niesamowitych pomysłów. 
Nigdy nie było wiadomo, co nowego wymyśli. Wobec rodzeństwa bywał bardzo 
dokuczliwy, toteż matka stale się o niego martwiła. Niepokojący był jego 
ciągły upór i chęć postawienia na swoim. On sam po latach przekazał swoim 
wychowankom historię wydarzenia, które wiele mówi o jego charakterze. 

Razu pewnego w domu rodziców obraził służącego, powiedział mu, że jest 
głupi. Ojciec kazał mu go przeprosić, lecz Henio się zaciął i nie chciał o 
tym słyszeć. Dr Ruszczyc zamknął syna w pokoju o chlebie i wodzie i 
chłopiec spędził trzy dni odłączony od rodzeństwa, lecz się nie ugiął. 
"Odsunięto mnie od społeczności rodzinnej, póki nie przeproszę - opowiadał 
po latach s. Róży. Siedziałem sam w swoim pokoju, udając, że nic mnie nie 
obchodzi. Ojciec, wiedząc, że ja bardzo lubię wycieczki powozikiem, 
zorganizował przejażdżkę; ja - oczywiście - nie miałem jechać. Gdy stangret 
zajechał przed dom i rozbawione dzieci zaczęły usadawiać się w powozie - 
nie wytrzymałem. - Przeprosiłem służącego i pojechałem na wycieczkę".* (S. 
Róża Szewczuk: Ank. Masz. 1973, AHR-8.) Nigdy nie dowiemy się całej prawdy, 
ale można przypuszczać że to p. Jadwiga wiedziona kobiecym instynktem 
wymyśliła wyjazd powozem czując, że syn nie oprze się chęci uczestniczenia 
w przejażdżce i ustąpi ze swej zawziętości. To są jednak tylko domysły, 
natomiast historia ze służącym rzuca wiele światła na stosunki panujące w 
domu doktora Ruszczyca. Ojciec zawsze zajęty swymi chorymi nie znajdował 
dość czasu dla najbliższej rodziny, nawet w trudnej sytuacji zachowywał 
dystans. Podobieństwo charakterów ojca i syna utrudniało wzajemny kontakt 
nawet w najbardziej sprzyjających momentach. "Czasami do salonu, w którym 
zabawiała się młodzież, wkraczała wysoka i sztywna postać doktora 
Ruszczyca. Na jego łysinie, niby w lustrze, odbijały się błyski zawieszonej 
u sufitu lampy. Sucha, rasowa twarz o półprzymkniętych oczach, nie wyrażała 
niczego.

Nikły uśmiech pojawiał się na jego ustach, gdy po kolei witał się z nami. 

Najczęściej zlustrowawszy zgromadzenie i nie powiedziawszy ani słowa, 
wychodził, a po chwili słyszeliśmy stukot kopyt końskich i turkot 
oddalającego się powozu, który doktor trzymał zawsze przed domem do swej 
dyspozycji".* (W. Bartoszewicz, op. cit.)

Po dwóch latach nauki we freblówce Henio wstąpił do gimnazjum 
Włodzimierza Pawłowicza Naumenki. Należało ono do najlepszych, ale i 
najdroższych zakładów naukowych w Kijowie. Była to "prywatna szkoła z 
prawami". Wśród uczniów przeważali Polacy, choć nie brakowało synów 
bogatych rodzin rosyjskich i żydowskich. Dyrektor, człowiek dużej kultury, 
światły lecz wymagający pedagog, uchodził za liberalnego i postępowego. 
Jemu to zawdzięczała szkoła staranny dobór nauczycieli, choć jak zobaczymy, 
zdarzały się pod tym względem wyjątki, oraz idealną sprawiedliwość w 
traktowaniu uczniów różnych narodowości. "Poziom moralny i umysłowy 
wychowanków szkoły był na ogół wysoki, natomiast sam budynek - czynszowa 
kamienica przystosowana do nowych celów, nie sprawiał miłego wrażenia. 
Przez ciemną klatkę schodową, oświetloną z góry szklanym dachem wchodziło 
się po kamiennych schodach na piętra, gdzie rozmieszczone zostały klasy, 
sale rekreacyjne i pokoje nauczycielskie. Wszystko przerobione z 
pomieszczeń mieszkalnych. "Naumenczaki" wyróżniali się eleganckim krojem 
granatowych mundurków, wzorowanych na austriackich, podczas gdy uczniowie 
państwowych "kazionnych" gimnazjów nosili proste, czarne rubaszki. 
Nauczyciele byli na ogół ludźmi inteligentnymi, znającymi dobrze swój fach, 
umiejącymi zainteresować uczniów wykładanym przedmiotem. 

Spośród nich największym autorytetem moralnym cieszył się nauczyciel 
łaciny, Stanisław Trapszo. Uczniowie Polacy uważali go za swego duchowego 
przywódcę i opiekuna. Wiedzieli, że należy do wielu polskich organizacji i 
stowarzyszeń. Zawsze nienagannie ubrany, w klasie okazywał się wymagającym, 
a nawet surowym nauczycielem. Szczególnie odnosiło się to do Polaków, od 
których oczekiwał sumienności i odpowiedzialności i gdy któryś coś 
przeskrobał, zaraz dostawało mu się upomnienie: "Nie spodziewałem się tego 
po was. Myślałem, że inaczej rozumiecie swoje obowiązki". Słowa te 
podcinały jak batem, pobudzały ambicję i zmuszały do wysiłku"* (Ibidem.)

Spośród pozostałych nauczycieli wybijał się najbardziej Maurice Maillard, 
rodowity Francuz, który trzymał klasę we wzorowej dyscyplinie i potrafił ją 
rozmiłować we francuskiej literaturze. Dwukrotnie doprowadził do 
wystawienia przez uczniów starszych klas sztuk z klasycznego repertuaru. 
Dobre opracowanie tekstu, piękne kostiumy wypożyczone z teatru i 
udekorowanie sceny meblami z epoki pozostawiły widzom niezatarte wrażenie. 
Trafiali się wszakże wśród wykładowców także i inni. Należał do nich 
nauczyciel niemieckiego, Karl Pietrowicz Rudin, któremu zupełnie nie 
udawało się utrzymać karności w klasie. Podzielał w tym los wszystkich 
nauczycieli języka niemieckiego w Rosji. Uczniowie nie lubili jego 
przedmiotu i zachowywali się tak, jakby w ogóle nie było lekcji. Rudin z 
rozpaczą stwierdzał, że nikt nie przynosił z sobą podręcznika. Jeszcze 
gorzej działo się na zajęciach z fizyki. Po dzwonku dalej panował zamęt, 
wrzask i bójki. Nauczyciel leniwy i roztrzepany nie przygotowywał się 
należycie do wykładu i jego wątek mu się plątał. Klasa wykorzystywała to 
stawiając bezsensowne pytania. Biedny belfer reagował gwałtownie, ciskając 
z całej siły dziennikiem w pulpit lub rzucając w uczniów tym, co mu się pod 
rękę nawinęło. Potem wstydził się swego braku opanowania. 

Obraz szkoły byłby niepełny, gdyby nie ukazać postaci Pawła 
Aleksandrowicza Dołguszyna. Swoją rolą i zachowaniem nie ułatwiał on 
akceptacji ówczesnej szkoły ze strony uczniów. Ten nasłany przez Kuratorium 
inspektor miał za zadanie kontrolować "błagonadiożność" prywatnej szkoły, 
reprezentował więc czynnik policyjno-rządowy. Był to przystojny mężczyzna, 
o oliwkowej cerze i ruchach kocich a sprężystych. Nosił ciemne okulary, zza 
których swymi czarnymi oczyma umiał wszystko dojrzeć. Dzięki butom bez 
obcasów stąpał bezszelestnie jak kot i zjawiał się niepostrzeżenie, by 
podsłuchać rozmowy zarówno nauczycieli, jak i uczniów. Spotykało się go w 
najbardziej nieoczekiwanych miejscach, nawet w ubikacjach. Te policyjne 
metody nie zjednywały mu sympatii ani u Rosjan, ani tym bardziej u Polaków, 
jedni i drudzy potężnie sobie z niego pokpiwali. Nie da się zaprzeczyć jego 
zasługi jako wytrawnego nauczyciela matematyki, umiejącego zmusić do 
myślenia najbardziej tępe jednostki. W sprawach ogólnych niektóre jego 
opinie również miały w sobie wiele słuszności. Mówiąc o wadach własnego 
społeczeństwa śmiało wypominał uczniom Rosjanom ich niedbalstwo, 
lekkomyślność, lenistwo i brak zmysłu organizacyjnego. "Dyscyplina - wot 
czewo nam nie dostajet". Z Polakami natomiast toczył walkę na przykład o 
kształt czapek gimnazjalnych, z których wyciągali drut usztywniający, 
usiłując uczynić je podobnymi do maciejówek. Co roku też powtarzała się z 
nim wojna o "Zaduszki", kiedy to ostentacyjnie żaden z Polaków nie 
przychodził do szkoły. 

Przytoczmy jeszcze anegdotę nie związaną bezpośrednio z Ruszczycem, lecz 
oddającą atmosferę szkoły, w której się wychował i stosowanych metod 
wychowawczych. Dołguszyn dyktował swój przedmiot jasno i logicznie, lecz 
aby poznać wszystkie zasoby pomysłowości inspektora, trzeba było przeżyć u 
niego klasówkę. Już wchodząc do klasy wołał, by chłopcy porozsuwali ławki i 
ustawili je w pięciu rzędach znacznie od siebie oddalonych. Czyniło to 
niemożliwym wszelkie porozumienie. Podyktowawszy zadania oddzielne dla 
poszczególnych rzędów, Dołguszyn zasiadał na krześle i zatapiał się w 
czytaniu gazety. Gdy jednak tylko uczniowie zaczynali dawać sobie 
rozpaczliwe znaki i prosić zdolniejszych kolegów o pomoc, a zwinięte w 
kulkę kartki papieru zaczynały latać przez klasę, nauczyciel nagle zrywał 
się z krzesła i w paru susach stawał przy winowajcy. Długo nie wiedziano, 
skąd pochodziło jego jasnowidzenie, dopiero z czasem wykryto, że w gazecie 
był maleńki otwór, przez który Dołguszyn nie przestawał obserwować, co 
robią uczniowie. Z kolegami Rosjanami nie utrzymywano towarzyskich 
stosunków, ograniczając się jedynie do koleżeńskiego obcowania w szkole. 
Dzieliły chłopców ledwie uchwytne różnice w zwyczajach, sposobie bycia i 
usposobieniach, które jednak tworzyły istotną zaporę. 

Z wybuchem rewolucji zginął tragicznie zacny dyr. Naumenko, a uczniowie 
się rozproszyli. Polskie społeczeństwo, zatroskane o los młodego pokolenia, 
wśród którego zaczęły występować objawy rozprzężenia, zorganizowało dużym 
nakładem kosztów w zaułku Rylskim dwie szkoły: męską i żeńską. Dyrektorem 
męskiej został Stanisław Trapszo. Młodzież polska ze szkół rosyjskich 
zaczęła tam szybko napływać, tym bardziej że wśród przybyłych wówczas do 
Kijowa mieszkańców Warszawy i Lwowa znalazło się wielu nauczycieli o dużych 
możliwościach. Wśród uczniów znajdował się niewątpliwie Henio Ruszczyc i 
doszedł tam do klasy maturalnej. Nie ukończył jednak szkoły i matury nie 
zdał. Zapytana o to po latach jego siostra, gdy ktoś próbował 
usprawiedliwić ten fakt słabym zdrowiem i szalejącą rewolucją, 
odpowiedziała bez ogródek: "Nie zdał, bo nie chciał* (Rozmowa MŻ z Zofią 
Morawską. Masz., 1985, AMŻ-4.). Jak nie chciał, to nie było ludzkiej siły, 
by go do czegoś zmusić.

Warte przytoczenia jest zdanie o. Józefa Zawadzkiego, Marianina, niegdyś 
wychowawcy w Laskach, później długoletniego spowiednika tamtejszych sióstr. 
O. Zawadzki spędził lata młodości w Rosji, a na Podolu miał bliskich 
krewnych. Gdy kiedyś poruszano przy nim temat niezdania matury przez 
Ruszczyca, takie dał wyjaśnienie: "Cóż to były za temperamenty! Starsi 
chłopcy nie mogli usiedzieć w ławkach szkolnych. Spośród synów rodzin 
inteligenckich i ziemiańskich niewielu dochodziło dalej niż do piątej, 
szóstej klasy. Rodzice zupełnie nie mogli sobie z nimi poradzić. Ruszczyc 
nie był wyjątkiem"* (Rozmowa MŻ z O. Józefem Zawadzkim. Masz. ok. 1963, 
AMŻ-4.).

Do końca życia Ruszczyc pragnął odwiedzić swoje rodzinne miasto i robił 
starania o wydanie pozwolenia na wyjazd do ZSRR, niestety, na próżno. Gdy 
go pocieszano, że obecny, powojenny Kijów to nie to samo co dawny, wiele 
piękniejszy, odpowiedział: "Ale została rzeka"* (Krzysztof Morawski: Pan 
Ruszczyc. Tekst opubl. w wersji skróconej w: Ludzie Lasek pod red. T. 
Mazowieckiego, Warszawa 1987.).





Młodzieńcze lata 





Gdy w 1917 r. rozgorzała na Ukrainie rewolucja, w Kijowie zapanował 
terror. Nic nie wskazywało na to, że stosunki same się ułożą, toteż wiosną 
1919 r. Jadwiga Ruszczycowa, zatroskana o los dzieci, zdecydowała się na 
wyjazd do Warszawy. Opuszczała dom, do którego nie miała już nigdy 
powrócić, a w którym zeszły jej najszczęśliwsze lata życia. 

Dr Tadeusz pozostał dłużej, bo aż do jesieni tegoż roku. Mógł liczyć na 
to, że przed bezwzględnością władz rewolucyjnych chronić go będzie opinia 
wybitnego lekarza, oddanego całkowicie chorym. 

W Warszawie Ruszczycowie znaleźli oparcie w osobie ks. prałata 
Gnatowskiego. Dr Tadeusz wkrótce nawiązał stosunki z nowym otoczeniem i 
zdobył liczną klientelę. Do pacjentów jego zaliczały się takie osobistości 
jak przyszły minister spraw zagranicznych August Zalewski oraz poeta Artur 
Oppman (Or-Ot). Świat chorych znowu pochłaniał go bez reszty, doktor nie 
dostrzegał problemów familijnych, a dla dzieci nie znajdował dostatecznie 
dużo czasu. 

Nadszedł rok 1920, chwila bohaterskiego zrywu narodu walczącego o 
niepodległość i odzyskanie dawnych granic. Henryk, podobnie jak większość 
jego rówieśników, zaciągnął się jako prosty żołnierz do wojska. Wstąpił do 
17 Pułku Ułanów. Z książki pod redakcją K. Krzeczunowicza "Rodowody Pułków 
Jazdy Polskiej 1914-1947" dowiadujemy się dokładnie o losach tej formacji. 
17 p. uł. pierwotnie 3 p. uł., uformowany w Gnieźnie przy rewindykacji 
Pomorza (styczeń 1920), został w lutym przewieziony do Wilna, na front 
litewsko-białoruski. "W marcu 1920 r. pułk w pełnym składzie dociera do 
miejscowości Sarny, gdzie włącza się do ofensywy na Kijów w Grupie 
Operacyjnej gen. Rybaka. 26 kwietnia 1920 zdobywa Malin, 7 maja wkracza do 
Kijowa. Bitwa pod Gornostajpolem 3 czerwca 1920. Następuje odwrót, 14 
czerwca bitwa pod Rudnią Kowanką. Dalej walki z nacierającą Armią Konną 
Budionnego aż do rejonu Bóbrki, skąd pułk odchodzi na reorganizację"* (Płk 
Kornel Krzeczunowicz: Rodowody Pułków Jazdy Polskiej, Londyn 1983.).

Nie wiemy, na jakim odcinku walk ochotnik Ruszczyc został wcielony do 
szeregów. Udział w kampanii pozostawił jednak w psychice młodego człowieka 
niezatarte ślady. Sentyment do swych wojennych przeżyć zachował do końca 
życia, a ułańskich pieśni nigdy nie miał dosyć. W wiele lat później 
opowiadał z przejęciem swoim wychowankom, jak kiedyś pułk zaatakował 
bolszewicki pociąg pancerny i wywiązała się walka wręcz o poszczególne 
wagony. 

Nieprzyjaciel bronił się zaciekle, mimo to Polacy zwyciężyli i w ręce ich 
dostały się działa, amunicja i sprzęt oraz kilkudziesięciu jeńców. W wojsku 
odsłonił się w całej pełni zadzierżysty charakter Henryka, który lubił 
pokazywać, co potrafi. Wynikały z tego różne nieporozumienia z 
przełożonymi. Raz, gdy stacjonowano w małym miasteczku, Ruszczyc założył 
się z kolegami, że wdrapie się po rynnie na pierwsze piętro jakiegoś domu. 
Odpiął szablę, zdjął pas i dalejże się wspinać. Jak na złość nadszedł 
dowódca i nie chciał słyszeć o żadnych zakładach, kazał za to Ruszczycowi w 
pełnym umundurowaniu zameldować się do raportu karnego* (Stanisław 
Kaliński: Ank. Masz. 1973, AHR-8.). 

Podobnych historii musiało być więcej. Jeszcze po Ii wojnie światowej 
jego dawny dowódca, rtm. Ryszard Perkowski, tak o nim opowiadał: "Ruszczyc! 
co to był za szaławiła! Nie było jednej przepustki, która by się nie 
zakończyła awanturą (i nieraz aresztem - przyp. MŻ). Były nawet pojedynki. 
W końcu przestałem w ogóle dawać mu przepustki, chciałem mieć spokój w 
szwadronie"* (Rozmowa MŻ z Henrykiem Kowarą. Masz. 1985, AMŻ-4.). 

Wojna bolszewicka dobiegła jednak końca i w 1921 r. Ruszczyc wrócił do 
cywila. Stanął przed dylematem: co dalej robić? Sytuację utrudniał fakt, że 
dopiero co przeszedł ostre zapalenie płuc z komplikacjami i lekarze orzekli 
zagrożenie gruźlicą. Nie miał matury i nie mógł liczyć na pomoc rodziny, 
jeszcze słabo ustabilizowanej w Warszawie. Sam również nie posiadał środków 
do uzupełnienia średniego wykształcenia. Prawdopodobnie na naradzie 
rodzinnej, uwzględniając obawy o stan jego zdrowia, podsunięto myśl o pracy 
w rolnictwie. Brakujące studia mógłby zastąpić szeregiem dobrych praktyk 
rolniczych, tak jak to często stosowane było w początkach Xx wieku. W 
poprzednich pokoleniach kształciły się w ten sposób całe zastępy 
doskonałych gospodarzy. Teraz, znękany wojną kraj potrzebował nowych, 
fachowych kadr. 

Czytelnikowi należy się w tym miejscu kilka słów wyjaśnienia. W ówczesnej 
Polsce 72% ludności stanowili rolnicy, a w kilku województwach większa 
własność przekraczała jeszcze 40% areału ziemi. Ideałem znacznej części 
maturzystów było dojście do stanowiska administratora większego majątku, co 
zapewniało niezłą pozycję społeczną, dobre warunki materialne, dużą 
niezależność i kontakt z przyrodą. Na uniwersytetach wydziały rolnictwa i 
leśnictwa były przepełnione, organizowano skrócone kursy, by zaspokoić 
potrzeby terenu. 

Doktorostwo Ruszczycowie widać zrobili umiejętne rozeznanie wśród 
czołowych majątków kraju, gdyż te, do których skierowali syna, stały wysoko 
tak pod względem agrotechnicznym (nasiennictwo, hodowla, przemysł 
rolniczy), jak i pod względem organizacji oraz form zarządzania. 
Właściciele ich cieszyli się opinią nie tylko dobrych gospodarzy, ale 
odznaczali się wzorową postawą obywatelską, pełniąc na terenie swoich 
województw odpowiedzialne funkcje społeczne, przeważnie w administracji 
terytorialnej lub bankowości. 

Na czym polegała praca praktykanta, czyli - jak się wówczas mówiło - 
elewa gospodarczego? Była różnorodna i kształcąca, ale wcale nie lekka. Do 
obowiązków jego należał dozór nad rannym udojem i obroczeniem koni, nadzór 
nad robotnikami w polu lub przy młócce, pilnowanie sumiennej roboty 
większego zespołu pracowników dniówkowych. Za to interesująca była strona 
organizacyjna: dysponowanie ludźmi, sprzężajem i różnorodnym sprzętem 
gospodarskim oraz związana z tym troska o stan wozów, narzędzi i maszyn 
rolniczych, wgląd w pracę podwórzowych majstrów. 

W lecie zajęcia całego zespołu zaczynały się o godzinie szóstej i trwały 
z przerwą obiadową aż do zachodu słońca. Stanowiło to łącznie jedenaście 
godzin (w zimie siedem). Po pracy praktykant miał dosyć czasu na 
zaznajomienie się z księgowością i dokształcanie. Punktualność obowiązywała 
wszystkich. Po paru latach elew mógł awansować na urzędnika gospodarczego 
lub rządcę, a jeśli był zdolny - miał szansę zostać z czasem 
administratorem. 

Na podstawie zachowanych w archiwum laskowskim świadectw można dobrze 
odtworzyć przebieg praktyk Ruszczyca. Rozpoczął je w "Dobrach Czacz i 
Białcz" Jana Żółtowskiego. Pracował tam od jesieni 1922 r. do wiosny 1923 
r. Od 1 września 1924 r. widzimy go już w innej części Polski, w Ziemi 
Kieleckiej. Najpierw przez rok u Jana Slaskiego, prowadzącego hodowlę 
nasion w majątku Broniszów, następnie u jego brata, Władysława, w 
Ciuślicach. Nie wiemy, co skłoniło go do przerwania praktyk na okres trzech 
ostatnich miesięcy 1926 r. Ruszczyc podjął wówczas pracę w Polskim Biurze 
Reklamy Prasowej "Reklama Polska" w Poznaniu. Już 1 stycznia następnego 
roku kontynuuje swoje praktyki rolnicze. Zimę 1927 r. spędza w Swadzimiu k. 
Poznania u Leona Plucińskiego, resztę czasu w "Gospodarstwie Nasiennym i 
Hodowlanym" Fajsławice Maryi Florkowskiej w Lubelskiem. Ostatni rok jego 
praktyk od 1 kwietnia 1928 r. do 1 kwietnia 1929 r. to pobyt w 
Szczypiornie, w Ziemi Kaliskiej u Józefa Bronikowskiego. 

Świadectwa pracy z poszczególnych majątków rzucają sporo światła na osobę 
praktykanta. Zajęcia rozpoczął w Białczu, w Wielkopolsce. Przebył tam 
jednak zaledwie kilka miesięcy jesienno-zimowych i odszedł przed 
rozpoczęciem wiosennych robót w polu. Zwyczajowo pierwsza praktyka powinna 
była obejmować co najmniej jeden pełny rok, by elew mógł poznać cykl prac 
gospodarskich w poszczególnych sezonach. Nie wiemy na pewno, co spowodowało 
przedwczesne odejście Ruszczyca. Po latach wspominał, że nie lubił żony 
administratora, bardzo energicznej i lubiącej wszystko wiedzieć pani. Po 
wyjściu z Białcza zrobił sobie kilkunastomiesięczną przerwę, którą dziś 
trudno zrozumieć. 

Dwie dalsze praktyki u dwóch braci Slaskich w Kieleckiem należały chyba 
do najbardziej udanych. Każda z nich trwała cały rok. Ze świadectwa w 
Ciuślicach dowiadujemy się, że Ruszczyc zajmował się oborą i spichlerzem, 
prowadził księgi gospodarcze oraz załatwiał bieżące sprawy administracyjne. 
Była to więc praca początkującego elewa, równoznaczna z zadaniami tzw. 
pisarza podwórzowego. Jednocześnie podkreślano jego pracowitość, poczucie 
obowiązku, dobre wychowanie i kulturę w stosunkach z przełożonymi "przy 
małych wymaganiach osobistych". Oceniano pozytywnie jego zasób wiedzy 
rolniczej. Trochę dziwi wypowiedź Elżbiety Slaskiej, bratowej obu braci 
Slaskich: "Pan Ruszczyc był bardzo dobrze wychowanym i porządnym 
człowiekiem. Z opinii moich szwagrów wiem, że rolnictwo nie było dziedziną, 
którą lubił i specjalnie się interesował."* (Elżbieta Slaska: List do MŻ. 
Rękopis 1987, AMŻ-3.). Ta obserwacja jest cennym przyczynkiem do 
zrozumienia dalszego postępowania Ruszczyca. Być może, że uświadomienie 
sobie braku zamiłowania do obranego zawodu stało się powodem, że niemal 
bezpośrednio z Ciuślic przerzucił się na dorywczą pracę współpracownika 
akwizycyjnego w spółdzielni "Reklama Polska" w Poznaniu. W zupełnie 
nieznanej mu dziedzinie zabłysnął zdolnościami. W świadectwie z tej pracy 
znajdujemy pochlebną opinię: "Mimo braku kwalifikacji fachowych umiał pan 
Ruszczyc spełnić powierzone mu zadania, pozyskując dla nas licznych nowych 
klientów, przy czym wykazał niezwykłą ruchliwość, wyjątkowy zmysł 
organizacyjny i godną uznania sumienność"* ("Reklama Polska", świadectwo z 
pracy. Rękopis, AHR-1.). 

Kolejna praktyka wypadła w Swadzimiu, w Ziemi Wielkopolskiej. Ruszczyc 
przebywał tam tylko dwa miesiące. Zwolniono go z przyczyny nie podanej w 
świadectwie, lecz znanej z wiarygodnego przekazu - poufalił się zbytnio z 
dziewczętami folwarcznymi. 

Stopniowo osiągał coraz większą znajomość spraw związanych z rolnictwem i 
na dalszych praktykach występował już w roli urzędnika gospodarczego pod 
bezpośrednią dyrektywą administratora. Tak było w gospodarstwie nasiennym i 
hodowlanym Fajsławice. Świadectwo z Fajsławic w stosunku do poprzednich 
wnosi kilka nowych elementów. Podkreśliwszy na wstępie delikatność i 
kulturę Ruszczyca w stosunkach ze zwierzchnikami, a także inne cechy, jak 
energię, roztropność i zmysł organizacyjny, dokument ten kończy się 
stwierdzeniem: "O ile wyrobi sobie większą wiarę we własne siły, może stać 
się dzielnym pracownikiem i pożyteczną jednostką dla społeczeństwa"* (Maria 
Florkowska: Świadectwo z pracy. Rękopis AHR-1.). Wzmianka o braku zaufania 
we własne siły jest zaskakująca. Wszyscy, którzy znali Henryka Ruszczyca w 
jego dalszym życiu, mogą potwierdzić; że pewności siebie miał raczej 
nadmiar niż brak. Jednak dla uprzytomnienia sobie jego stanu duchowego w 
tym okresie trzeba wczuć się w trudności, jakie mógł przeżywać: długie, 
samotne wieczory jesienne i popołudnia zimowe w skromnym pokoiku w 
oficynie, brak towarzystwa budzącego zainteresowanie. Właściciele majątków 
nie zawsze mieli możliwość i nie zawsze umieli stworzyć praktykantom 
odpowiednią atmosferę.

W świadectwie z ostatniej praktyki w Szczypiornie u J. Bronikowskiego 
czytamy znów same pochwały, a na zakończenie słowa: "Odchodzi... dla 
uzyskania lepiej płatnej posady"* (Józef Bronikowski: Świadectwo z pracy. 
Rękopis AHR-1.). Uposażenia praktykantów były na ogół niskie, może więc 
próba pracy w "Reklamie Polskiej" była również spowodowana chęcią uzyskania 
wyższego zarobku. 

Spróbujmy zrobić bilans zysków i strat z tych siedmiu lat spędzonych w 
pracy na roli. W dotychczasowych publikacjach zwykle pomijano ten okres 
jako mało ciekawy, niemal wstydliwy. Tymczasem sam Ruszczyc wcale tak nie 
uważał, a świadectwa z pracy starannie przechowywał i był z nich dumny. 
Najcenniejszym dla nas byłoby wyważenie wszystkich pozytywnych cech 
zdobytych w tym okresie. Na pewno było ich wiele. Wychowany w inteligenckim 
domu, w mieście, po raz pierwszy na wsi zetknął się z bliska z pracą 
fizyczną, jej trudem, monotonią i wartością. Nauczył się rannego wstawania 
i punktualności, które pozostały mu do końca życia. Sprawdził swe zdolności 
organizacyjne. Oprócz tych wielkich plusów były jednak i pozycje minusowe: 
praktyki przedwcześnie przerwane i długie przerwy między jednym 
zatrudnieniem a drugim, ciągłe przerzucanie się z majątku do majątku, z 
województwa do województwa. Może to wynikało z chęci poznania gospodarki w 
różnych częściach Polski, lecz kto znał Ruszczyca i jego potrzebę ciągłej 
zmiany, raczej przypisze to jego ucieczce przed jednostajnością. Na uwagę 
zasługuje fakt, że w ciągu kilku lat nie nabył swobody w obcowaniu z 
pracownikami fizycznymi, co wyraźnie stwierdzał w późniejszych latach. 

Najbardziej niekorzystna okazała się utworzona wokoło jego osoby opinia, 
że w majątkach, w których odbywał praktyki, organizował samowolnie zabawy 
dla dziewcząt folwarcznych. Zabawy na wsi zazwyczaj kończyły się pijaństwem 
i porachunkami osobistymi, toteż na ogół unikano ich urządzania poza 
tradycyjnymi dożynkami. Podejmowanie takiej inicjatywy przez elewa 
gospodarczego było przekroczeniem jego kompetencji i nietaktem w stosunku 
do właścicieli. 

Co robił w czasie przerw między praktykami, jak również przez ostatni rok 
po odejściu ze Szczypiorna? Odpowiedź daje tradycja rodzinna. Pan Henio 
szaleńczo się bawił, przepuszczał pieniądze, grał w karty. 

Cieszył się wielkim powodzeniem u kobiet, bo jakże mogło być inaczej. 
Posiadał wszystko, co może podobać się płci pięknej, urodę, dowcip, 
temperament. Doskonale tańczył, znał się na winach i dobrej kuchni. Przy 
nim nikt nie mógł się nudzić. Zabawy kosztowały jednak wiele pieniędzy. 
Skąd je brał? Jeszcze w latach 60-tych krążyła w Laskach legenda o tym, jak 
chcąc pokryć dług karciany, sprzedał willę w Zakopanem, odziedziczoną po 
wuju Gnatowskim. Gdy przypominano p. Heniowi tę historię, nie przeczył, 
tylko się uśmiechał. Rzekomo pieniędzy starczyło na cały tydzień dalszej 
gry. 

Z czego płynęła ta frenetyczna chęć zabawy u człowieka dobiegającego już 
trzydziestki? Czy wynikało to z niedosytu odczuwanego z nie odpowiadającej 
zamiłowaniom pracy zawodowej? Może trawił go niepokój o przyszłość, może 
jeszcze co innego? Nie wiemy. Z rodzeństwem nie utrzymywał bliższych 
stosunków, z ojcem nigdy dobrze się nie rozumiał. Dr Tadeusz wielokrotnie 
wypominał mu lekkomyślne życie. W końcu zabronił mu wstępu do własnego domu 
i wydziedziczył. Otwartą na syna została już tylko matka, lecz i z jej 
zdaniem Henryk nie bardzo się liczył. 

1 czerwca 1929 r. nieoczekiwanie zmarł z przepracowania, jeszcze w pełni 
sił, doktor Ruszczyc. Właśnie wracał o północy z wizyty u chorych, których 
odwiedzał po zakończeniu przyjęć pacjentów u siebie, zwykle koło 10-tej 
wieczór. 

Pani Jadwiga została sama. Teraz na nią jedną spadła odpowiedzialność za 
losy syna, schodzącego coraz bardziej na złe drogi. Widząc bezowocność 
dotychczasowych starań, wpadła na myśl skontaktowania Henia z Laskami. 
Kierownikiem tamtejszego Zakładu dla Niewidomych był jej daleki krewny 
Antoni Marylski, udała się więc do niego, błagając, by przyjął syna do 
jakiejkolwiek pracy. Byle tylko oderwał się on od dotychczasowego trybu 
życia! Liczyła na wpływ ks. Korniłowicza, kapelana laskowskich sióstr, 
znanego ze świątobliwości i licznych nawróceń, jakie się przy nim dokonały. 
Henryk ma przecież - myślała - tyle szlachetności i tyle serca, a brakuje 
mu tylko jednego - człowieka, który umiałby do niego trafić i skierować ku 
dobremu. 

Jak się okazało, intuicja matki nie zawiodła. To, co nastąpiło później, 
zostało, zdaniem rodziny, przez nią wymodlone. 





Przemiana 







Przybycie do Lasek 





Na przełomie lat dwudziestych dokonała się u młodego Ruszczyca radykalna 
zmiana w stylu życia i odkrycie właściwego w nim celu. Już wcześniej 
zaznaczyłem, że świadectwa z pracy nie sięgają poza rok 1929, nie wiemy 
więc, co działo się później. Czy w 1930 r. Ruszczyc podejmował jeszcze 
jakieś dorywcze prace, czy tylko się bawił? Jeśli tak, to skąd czerpał 
pieniądze? 

Nieco światła rzucają na ten okres późniejsze jego zwierzenia robione 
wychowankom w Laskach. Rzekomo właśnie dysponował jakimś większym kapitałem 
i zamierzał wyjechać do Ameryki, aby zostać akcjonariuszem filmu. Chwalił 
się, że miał ciekawe oferty pracy w kraju i za granicą. "A jednak wybrał 
pan Laski?" - zapytał jeden z uczniów. "Wybrałem" - odpowiedział krótko. 
Skąd pochodziły te fundusze, czy ze schedy po wuju Gnatowskim, czy z innych 
źródeł, tego się nigdy nie dowiemy. Może to, co mówił o Ameryce było tylko 
żartem, na którym się chłopcy nie poznali...? 

Co było dalej? Zaczęło się dziać coś nowego. Na prośbę pani Ruszczycowej 
Antoni Marylski zaprosił jej syna na święta Wielkiej Nocy 1930 r. do Lasek, 
żeby przyjrzał się Zakładowi. Pan Henio trafił wtedy na wielki zjazd gości, 
wszystkie klasy i pokoje w Domu św. Teresy - czyli w internacie chłopców - 
były pozajmowane. Zakwaterowano go w izolatce dla chorych, z czego był 
wyraźnie niezadowolony. Zresztą w owej chwili nic mu się w Laskach nie 
podobało, a wiele rzeczy wprost raziło. Raziło go, że chłopcy jedzą na 
blaszanych poobijanych talerzach, noszą połatane spodnie i buty z 
surowiczej skóry, smarowane raz na tydzień tranem. Zaczął ich podpytywać, 
czy czują się dobrze w Zakładzie. I odjechał. 

Zaraz jednak w pierwszym spotkaniu z Laskami Ruszczyc wyczuł, że trafił 
do miejsca, w którym obowiązuje inna skala wartości niż ta, z jaką dotąd 
się spotykał. Wielu rzeczy nie rozumiał i choć pierwsze wrażenie odniósł 
niekorzystne, coś go jednak do tego nieznanego środowiska ciągnęło. Po 
niedługim czasie wrócił. Co w ówczesnych Laskach mogło mu zaimponować i 
czym były w ogóle Laski? 

Istniały zaledwie od ośmiu lat, a już się o nich w Polsce dużo mówiło. 
Wiedziano, że powstał tu wzorowy zakład wychowawczy dla niewidomych, dzieło 
ociemniałej Matki Elżbiety Czackiej, założycielki Zgromadzenia SS 
Franciszkanek Służebnic Krzyża. Przy Zakładzie istniał Dom Rekolekcyjny, 
którego sercem był "łowca dusz" o. Władysław Korniłowicz, kierownik duchowy 
Zgromadzenia. 

Niewielka grupa świeckich mężczyzn i kobiet, stanowiąca pierwszą ekipę 
współtworzącą Laski, składała się przeważnie z ludzi świeżo nawróconych. 
Ideowi i zaangażowani, w nowym otoczeniu pragnęli przeżywać w pełni swe 
młode chrześcijaństwo. Ich mała społeczność otwarta na drugiego człowieka 
promieniowała radością mimo skrajnego franciszkańskiego ubóstwa - a może 
właśnie dzięki niemu. Większość z nich nie pobierała pensji, byli i tacy, 
którzy wpłacali na swoje utrzymanie. Jedzenie było bardzo skromne, obiady 
często składały się z jednego dania. Do mycia używano wody prosto ze 
studni. Panująca tu atmosfera przyciągała inteligencję warszawską, często 
daleką od Boga, lecz szukającą Go autentycznie, choć po omacku. Ściągała 
też gości różnego pokroju. Bo Laski były magnesem skupiającym ciekawych 
ludzi: filozofów, artystów, plastyków, literatów, poetów, architektów, 
lekarzy, społeczników... Wśród przyjezdnych nie brakowało jednostek 
lewicujących, aktywnych członków PPS. Matka nie bała się silnych 
indywidualności, charakterów trudnych, wymagała tylko jednego - życia 
prawdą. 

Ruszczyc po namyśle wybrał się ponownie do Lasek i stawił do dyspozycji 
kierownictwa, gotów przyjąć każdą pracę, jaką mu dadzą. Na początek zlecono 
mu lektorowanie ociemniałemu pianiście Włodzimierzowi Dolańskiemu, który 
przygotowywał się do końcowych egzaminów z psychologii. Wybór był bardzo 
trafny, bo w osobie Dolańskiego pan Henryk spotkał inteligentnego człowieka 
i dobrze zrehabilitowanego niewidomego. Wychowany w Rumunii Dolański już w 
wieku chłopięcym utracił wzrok i rękę, bawiąc się materiałami do ogni 
sztucznych. Nie przeszkodziło mu to w podjęciu kariery pianisty wirtuoza. 
Jego sukces trwał krótko. Przeforsowane ścięgna jedynej ręki zmusiły go do 
rezygnacji z występów. Musiał zadowolić się studium psychologii i 
nauczaniem muzyki w Zakładzie. W danej chwili pilnie potrzebował lektora. 

Wiosna 1930 r. była piękna, więc obaj panowie wychodzili z kocem do lasu 
i tam zaczynało się czytanie. Często - wspomina Włodzimierz Dolański - 
słońce, zapach lasu i śpiew ptaków tak obu rozmarzały, że zapominali o 
skryptach i podręcznikach, rozkładali się na ziemi i zasypiali* (Dr 
Włodzimierz Dolański: Wspomnienia. "Pochodnia" z 2 lutego 1973.). Dolański 
szczęśliwie jednak przebrnął przez egzaminy i do końca życia zachował 
wdzięczność dla Ruszczyca za okazaną sobie pomoc.

Lektorat nie wypełniał panu Heniowi całego dnia, toteż często wyrywał się 
do Warszawy i tam, starym zwyczajem - przesiadywał w kawiarniach. 
Mieszkając w Domu św. Teresy, nawiązywał jednak coraz częściej kontakty z 
niewidomymi chłopcami w ich wolnym czasie. Zachwycał się spontanicznością 
tych dzieci, cieszył się, gdy nawet sztuczki ze sznurkami, jakie im 
pokazywał, budziły zainteresowanie. Wówczas to zdarzył się fakt, o którym 
już wielokrotnie pisano, między innymi s. Monika Bohdanowicz* (S. Monika - 
Zofia Bohdanowicz: Ank. Masz. 1973, AHR-8.). 

Spostrzegłszy na korytarzu internatu płaczącego chłopca, szukającego na 
próżno upuszczonej zabawki, Ruszczyc schylił się i podał zgubiony 
przedmiot. 

W tym momencie doznał dziwnego przeżycia: uświadomił sobie, że on tym 
dzieciom jest niezbędnie potrzebny i musi z nimi na zawsze pozostać. Ze 
swym gorącym usposobieniem podjął decyzję od razu i nigdy jej nie cofnął. 
Brak nam danych co do daty owego zdarzenia, prawdopodobnie nastąpiło ono 
stosunkowo prędko po podjęciu obowiązków lektora. 

W krótkim czasie widzimy już Ruszczyca w roli pomocnika wychowawcy Jana 
Machoty w najmłodszej grupie internatowej Domu Chłopców. W jego życiu 
otworzyła się nowa karta. 





Początki pracy wychowawczej 





Przystępując do pracy wychowawczej z niewidomymi, Ruszczyc nie miał o 
niej pojęcia i musiał uczyć się wszystkiego od podstaw. 

Najważniejszym założeniem przyjętym w Laskach było, że wychowawca musi 
dziecku zastąpić rodziców, z internatu stworzyć dom i nauczyć wychowanka 
wszystkiego, co widzący rodzice przekazują własnym dzieciom. W Zakładzie 
kładło się szczególny nacisk na wyrobienie samodzielności w samoobsłudze, 
poczucia porządku i estetyki we wszystkim, począwszy od rannego wstawania 
aż do zbiórki wieczornej i spoczynku. 

Dla wychowawcy była to praca wymagająca dużego poświęcenia, bo trwająca 
niemal całą dobę, nawet w nocy trzeba było pełnić kolejne dyżury. Celem, 
jaki sobie stawiano, było przygotowanie niewidomej dziatwy do życia w 
społeczeństwie widzących, wdrożenie jej do zasad kultury i dobrego 
wychowania, nauczenie dobrego wykorzystania czasu wolnego. Szczególnie 
trudne były dla niezbyt przecież licznych wychowawców dni niedzielne i 
świąteczne, kiedy przez kilkanaście godzin bez przerwy musieli opiekować 
się grupą i organizować jej wszystkie zajęcia i rozrywki. 

Przyjmując na siebie te obowiązki, pan Henryk od razu zademonstrował 
swoją inność i ukazał nowy styl pracy. Dotychczas zajęcia wychowawców 
ograniczały się przeważnie do nadzoru dzieci. "Henio nauczył nas, jak 
naprawdę powinno się wychowywać. Siadał na podłodze i bawił się z dziećmi 
zabawkami jak równy z równym" - opowiadał po latach ks. Stanisław 
Piotrowicz, wówczas kierownik internatu* (Rozmowa MŻ z ks. Stanisławem 
Piotrowiczem. Masz. 1985, AMŻ-4.). Ruszczyca cieszyło, że chłopcy uważali 
go za partnera do zabawy.

Zdarzały się jednak sytuacje, w których Ruszczyc nie mógł poradzić sobie 
z grupą, a przeważnie nie miał do kogo zwrócić się o radę i pomoc. Starsi 
koledzy, jak Piotrowicz i Serafinowicz, mieli wiele dodatkowych zajęć, 
Antoni Marylski był akurat nieobecny w Laskach, więc pan Henio "biegał" do 
Matki Założycielki. W rozmowach z nią zdobywał niezbędną w codziennym 
kontakcie z niewidomymi wiedzę i to pomagało mu w znajdowaniu właściwych 
rozwiązań. Matce zaś dawało okazję do poznania tej bogatej, ale zmiennej i 
niezdyscyplinowanej natury. 

Naczelny nadzór wychowawczy nad Domem Chłopców miał A. Marylski. W czasie 
jego nieobecności zastępowała go Matka, informując o ważniejszych 
wydarzeniach w Zakładzie. Z jej korespondencji dowiadujemy się o 
inicjatywach i postępach młodego Ruszczyca. W rok po jego przybyciu do 
Lasek (15 Iii 1931) Matka pisze: 

"Zygmunt Serafinowicz zwolnił się na wyjazd do Warszawy (...), 
zapewniając, że Machota i Ruszczyc dadzą sobie radę z chłopcami. Tymczasem 
Ruszczyc aż łzy miał w oczach mówiąc po Zygmunta wyjeździe, że zupełnie nie 
może sobie dać rady z trzema grupami chłopców"* (Matka Elżbieta Czacka: 
Wyjątek z listu do Antoniego Marylskiego, tom I korespondencji, lata 1922 - 
6.Xi.1931. Masz. Pryw. Arch. Zofii Morawskiej w Laskach.). 

W rok później spotykamy się z pierwszą pochwałą z jej strony: "Mali 
chłopcy Ruszczyca byli bardzo mili i grzeczni. Widać że Ruszczyc umie sobie 
z nimi dać radę, bo karni i zupełnie dobrze wychowani"* (Ibidem). 

W tydzień później pan Henio okazuje się kimś cennym i potrzebnym: 
"Właśnie złamali pedał u fortepianu, mieli sami znaleźć winnego. Wiem, że 
im Ciebie nie zastępuję. Czy nie myślisz, że lepiej by było (przy 
rozwiązaniu tej trudnej sprawy - przyp. MŻ), żeby Ruszczyc był obecny?"* 
(Ibidem). W wychowawstwie bywają nieraz sytuacje, w których nawet 
doświadczony pedagog musi szukać nowych rozwiązań. 

Jedną z takich była sprawa chłopca zwanego Źródełkiem. Był on w grupie 
najmłodszych wychowanków i wykazywał radykalny brak dyscypliny. Zawsze coś 
pozamieniał, albo napożyczał bez pozwolenia. Ustanowiono więc nad nim 
kontrolę całej grupy tak, że musiał się wobec kolegów ze wszystkiego 
opowiadać. Na kolejnych zebraniach chłopcy oskarżali go ze wszystkich jego 
niedociągnięć. Raz jednak inny chłopiec sam się przyznał do czegoś, co 
zarzucano Źródełku i Matka tak o tym pisze (15.Iii.1931): 

"Powiedziałam mu, że to, co zrobił, jest złe, ale to, że się przyznał 
jest bardzo dobre. To zachęciło innych chłopców do przyznawania się do 
winy. Wtedy im powiedziałam, że to było bardzo brzydkie z ich strony, że 
zawsze Źródło był oskarżony, a oni milczeli o sobie (...) On jest zawsze 
winien, a inni są tymi sędziami bez winy. Myślę, że tu jest jakieś 
niedopatrzenie Ruszczyca. Potem mu powiedziałam, że uważam za gorszą rzecz 
nieszlachetne postępowanie innych chłopców od przestępstw Źródła"* 
(Ibidem). 

Prawdopodobnie fakt ten zaważył na dalszych poczynaniach pana Henryka. Z 
listu Matki pisanego w rok później (17.Iii.1932) dowiadujemy się, "że mali 
jak zawsze bardzo mili, oskarżają się doskonale ze swoich przewinień"* (M. 
Czacka: Tom Ii koresp. (od 6.Ix.1931 - 1939) jw.).

Ktoś inny w swym wspomnieniu nazywa to "spowiedzią generalną", którą 
chłopcy odprawiali przed Matką, ilekroć pokłócili się ze sobą. 

Metodę zdawania przez chłopców sprawy ze zdarzeń minionego dnia wraz z 
oceną własnego postępowania Ruszczyc udoskonali i zastosuje w latach 
pięćdziesiątych jako wypróbowany środek wychowawczy. Nikt wówczas nie 
będzie przypuszczał, że autorką tej metody była Matka Czacka. 

W pobliżu Domu św. Teresy, w kępie drzew znalazło się dogodne miejsce do 
prowadzenia chowu królików, kur i gołębi, jeden z chłopców hodował psa. 
Matka Czacka tak o tym pisze: "Chłopcy prosili, żeby mogli sobie zbudować 
stajenkę i chlewek dla dwóch świnek. Ruszczyc postawił warunek, że jeśli 
zaczną, muszą stajnię dokończyć, a także będą mieli obowiązek dawania jeść 
i utrzymania zwierząt w porządku"* (Ibidem).

W czasie, gdy Matka z uwagą i życzliwością śledziła rozwój osobowości 
Ruszczyca, nastąpił fakt, który decydująco zaważył na jego losach. Była nim 
spowiedź generalna u o. Korniłowicza. Ten wytrawny kierownik sumień miał 
specjalny dar zbliżania ludzi do Boga w konfesjonale i można śmiało 
powiedzieć, że prawie wszyscy z otoczenia Matki zawdzięczali nawrócenie lub 
pogłębienie życia wewnętrznego podobnej u niego spowiedzi. Poczucie 
uwolnienia z pozostałości dawnych win musiało być bardzo silne, skoro 
Ruszczyc dosłownie skakał z radości, a w końcu puścił się biegiem do 
odległego Domu św. Teresy "jakby miał skrzydła u ramion". Tak to zdarzenie 
zostało zapamiętane przez s. Marię Gołębiowską i ks. S. Piotrowicza. 
Dokonał się wtedy u niego naprawdę wielki przełom. 

Pierwsze przeżycie z płaczącym chłopcem i zabawką doprowadziło do 
radykalnej zmiany w pojmowaniu życia. Odwróciło Ruszczyca od pościgu za 
przyjemnościami i skierowało ku bliźnim. Drugie było prawdziwym 
nawróceniem. Odkryło rzeczywistość Boga i zmusiło do spojrzenia na świat z 
innej perspektywy. W konsekwencji spowiedź ta stała się początkiem 
intensywnej pracy nad sobą, która jednak miała trwać wiele lat, zanim 
doprowadziła do całkowitego przeobrażenia człowieka. Niestety, nie znamy 
nawet w przybliżeniu daty tej spowiedzi. Prawdopodobnie nastąpiła w kilka 
miesięcy po przybyciu do Lasek. 

Zerwanie z przeszłością nie było jednak łatwe, a styl postępowania pana 
Henryka niekiedy budził niepokój. "Ruszczyc wrócił podobno z Warszawy w 
doskonałym humorze, ale Witoldowi (Świątkowskiemu - przyp. MŻ) wcale nie 
zdał sprawy ze swego pobytu. 

"Jak myślisz, czy Witold ma wymagać sprawozdania?" - pisała Matka Czacka 
do A. Marylskiego 19.Ii.1932 r.* (Ibidem). 

Ks. Korniłowicz instynktownie wyczuwał, kiedy zaczynały się u niego 
odradzać ciągoty do porzuconego stylu życia. Z relacji s. Joanny Lossow 
wiemy, że dwa razy natychmiast po powrocie Henryka z Warszawy kazał za 
wszelką cenę go odnaleźć. Spotkanie z nim postawił na pierwszym miejscu i 
nawet nie zauważył licznego grona penitentek, czekających na spowiedź* 
(Rozmowa MŻ z s. Joanną Lossow. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Można przypuszczać, że chodziło o niebłahe sprawy... Po generalnej 
spowiedzi Henryk Ruszczyc został uroczyście przyjęty w poczet laskowskich 
tercjarzy i otrzymał imię - brat Michał. Był traktowany na równi z drugimi, 
nikt mu nie wypominał przeszłości. 

Były to początki w Laskach męskiego, bezhabitowego zgromadzenia, opartego 
na regule Iii. zakonu św. Franciszka z Asyżu. Ten Święty, obserwując 
zeświecczenie otaczającego go społeczeństwa założył trzy zakony mające 
odnowić w nim ducha chrześcijańskiego: męski Franciszkanów, żeński 
Klarysek, a dla świeckich tzw. Trzeci zakon. Chciał, by i świeccy mogli 
korzystać z niektórych form życia zakonnego. Mieli stosować w życiu w 
sensie dosłownym Ewangelię, apostołować we własnym otoczeniu przykładem 
solidnej pracy i miłością bliźniego. Mieli uchylać się od zabaw i życia 
wystawnego, szerzyć książki treści religijnej, odmawiać określone modlitwy. 
Tercjarstwo odegrało w Kościele wielką rolę, przyczyniło się do uświęcenia 
wielu jednostek ze środowisk wiejskich i rzemieślniczych, jak również 
szlacheckich i arystokratycznych. O. Korniłowicz sam był tercjarzem i 
rozwijał ten ruch wokół siebie. 

Matce zależało na współpracy grupy mężczyzn ze Zgromadzeniem ss. 
Franciszkanek, gdyż liczyła, że poprowadzą oni fachowo administrację 
Zakładu, jak również szkoły i internat chłopców. Brat Michał, pragnąc 
zadośćuczynić za dawne winy, złożył po generalnej spowiedzi ślub, że żadnej 
kobiecie nie będzie mówił po imieniu. Matka szanowała jego postanowienie i 
sama zwracała się do niego w trzeciej osobie per "brat Michał", podczas gdy 
pozostałym członkom zespołu mówiła "ty". 

Wróćmy do naszego opowiadania. Kiedy Ruszczyc nieco okrzepł w swojej 
pracy wychowawczej, oddano mu grupę najmłodszych chłopców do samodzielnego 
prowadzenia. "Matka musiała nie raz interweniować wobec jego inicjatyw i 
pomysłów, z których jedne wypierały drugie - opowiada ks. Piotrowicz i 
dodaje: Henio był pełen inicjatywy i stale zmieniał rozkład swoich prac. 
Cierpiały na tym jego obowiązki tercjarskie, może i inne* (Rozmowa MŻ z ks. 
S. Piotrowiczem op. cit.)". 

W latach, gdy Matka Czacka sprawowała opiekę nad Domem św. Teresy, 
przychodziła tam co czwartek, spotykała się z chłopcami i prowadziła 
zebranie z wychowawcami. 

W tych latach internat składał się z trzech grup chłopców: najstarszą 
prowadził Stach Piotrowicz, średnią Zygmunt Serafinowicz, najmłodszymi 
opiekował się Henio Ruszczyc. Zebrania zaczynały się tradycyjnie od 
sprawozdań wychowawców. Każdy musiał przedstawić, co zaplanował na miniony 
tydzień i jak swój plan wypełnił. Dwaj starsi działali systematycznie i 
solidnie wywiązywali się z podjętych zobowiązań. Ile razy przychodziła 
kolej na Ruszczyca, z reguły okazywało się, że zaplanowanych zajęć nie 
wykonał, lecz wymyślił sobie zupełnie inne. Matka, lubiąca ład we 
wszystkim, nie dawała za wygraną i zaczynała dociskać pytaniami: "A czy 
brat Michał mógłby wytłumaczyć, dlaczego nie wykonał tego, co było 
zaplanowane?". Pan Henio bardzo się sumitował, ale mimo nalegań Matki nigdy 
nie potrafił uzasadnić podjętych zmian. Sytuacja ta stale się powtarzała* 
(Ibidem).

Przyjrzyjmy się ludziom, którzy pracowali wówczas w Domu Chłopców. O 
dobrych wychowawców było bardzo trudno, większość traktowała tę pracę jako 
przejściową. Niektórzy pracowali w Laskach nie dłużej niż kilka tygodni. 
Rekrutowali się przeważnie z ludzi świeżo nawróconych w kontakcie z o. 
Korniłowiczem, który niejednemu z nich starał się pomóc również od strony 
materialnej. Wiedział, jak w tych czasach trudno było znaleźć pracę 
umysłową. Chętnie garnięto się więc tam, gdzie był zapewniony dach nad 
głową i łyżka strawy, choćby nawet wynagrodzenie było skromne. 

Wśród kandydatów osobną grupę stanowili ci, którzy nie znajdowali sobie 
miejsca w społeczeństwie, oryginałowie, dziwacy i różni inni wyrwani przez 
los i ostatnią zawieruchę wojenną z rodzinnych środowisk. 

Spróbuję naszkicować sylwetki kilku, którzy trwalej zapisali się w 
pamięci wychowanków. Wielu było takich, którzy w Laskach pozostali tylko 
kilka tygodni. Jeden z przedwojennych uczniów twierdzi, że bez trudu mógłby 
wymienić nazwiska dwudziestu pięciu, z którymi spotykał się w czasie 
kilkuletniego pobytu w Zakładzie. 

Zacznijmy od charakterystyki Jana Machoty, wychowawcy najmłodszej grupy 
internatowej, któremu Ruszczyc został przydzielony z początku jako zastępca 
i pomocnik. Mówiono, że był to dawny czeski oficer dbający bardzo o 
elegancki wygląd, czego symbolem były białe rękawiczki. Chłopcy go lubili 
za jego wesołość, natomiast zarzucali nierówność w postępowaniu. Imponowała 
im jego siła i sprawność fizyczna. Gdy kiedyś na śmigus Ruszczyc z 
chłopcami przypuścił szturm do jego pokoju i drzwi nie wytrzymały, Machota 
ratował się ucieczką wyskakując z okna pierwszego piętra na ziemię. 

Grupę najstarszych prowadził Stanisław Piotrowicz, student historii na 
Uniwersytecie Warszawskim. Średnimi zajmował się Zygmunt Serafinowicz, brat 
Lechonia, o zamiłowaniach wybitnie intelektualnych. Pełnił w internacie 
obowiązki gospodarza, a w szkole uczył matematyki. W dalszych rozdziałach 
będzie o nim często mowa. 

Spośród innych wychowawców należy wymienić energicznego Stanisława 
Izdebskiego, który ostro trzymał chłopców w wojskowej dyscyplinie, dalej 
żywego, nieco podobnego charakterem do Ruszczyca, Jankowskiego, który 
dobrze się z nim rozumiał. Waśniewski, rodem ze wschodnich kresów, był 
inżynierem, przybyłym z Teheranu. Chłopcom imponował znajomością języków: 
perskiego, francuskiego i rosyjskiego. Uważali, że jest to "wspaniały 
człowiek". 

Bogatą przeszłość miał za sobą czterdziestoletni Nikodem Karakasz, który 
za młodu przeżył na Ukrainie krwawe czasy rewolucji. Po odejściu z Lasek 
został prawosławnym księdzem. Inny typ przedstawiał Seweryn Janiak, 
żydowskiego pochodzenia, wielki humanista. Pozostawił po sobie wspomnienie 
kogoś umiejącego doskonale rozmawiać z chłopcami. Uznaniem młodzieży 
cieszył się również gwałtowny, lecz szlachetny Henryk Rączkowski. Nie wahał 
się czynnie interweniować w stosunku do młodego człowieka ze wsi w chwili, 
gdy ten obraził niewidomego chłopca. Na wychowankach wielkie wrażenie 
sprawiała tężyzna i siła fizyczna Okólicza, który pod tym względem 
przewyższał nawet Machotę. Nic dziwnego, był to przecież dawny zapaśnik, 
który na olimpiadzie w Paryżu zdobył czwarte czy piąte miejsce. Wymienić 
trzeba wreszcie Romana Ostrowskiego, rozstrzelanego w 1939 r. przez Niemców 
we wsi Laski wraz z kolegą za nieoddanie dubeltówki. 

W pamięci uczniów szczególnie żywo zapisał się Leszek Borakowski, który 
odznaczał się kulturą umysłową i charakterem. W pracę wychowawczą wplatał 
umiejętnie nurt intelektualny, na przykład podczas spacerów z chłopcami 
grał z nimi w szachy z pamięci. Borakowski umiał organizować pasjonujące 
gry na powietrzu, polegające na zdobywaniu jakiegoś obiektu, którego 
bronili inni. Zginął jako dowódca oddziału dywersyjnego AK, mającego w 
czasie okupacji ukrytą siedzibę na terenie Zakładu. 

W miarę jak Ruszczyc nabierał wprawy w pracy i wykazywał coraz więcej 
inicjatywy, Stach Piotrowicz zaczął mu dodawać pomocników. Do Zakładu 
napływali wciąż nowi wychowankowie, najczęściej mali, toteż pierwsza grupa 
stale się rozrastała. Wkrótce Ruszczyc przestał osobiście zajmować się 
chłopcami, koordynował jedynie pracę młodszych wychowawców. Dużo też 
jeździł do Warszawy, załatwiając różne sprawy związane z internatem. Jego 
instynkt wodzostwa i poczucie odpowiedzialności tak rzucały się w oczy, że 
już w 1933 r. wszyscy w Zakładzie, począwszy od sprzątających w Domu św. 
Teresy aż do nauczycielek z Domu Dziewcząt, uważali go za kierownika 
internatu. Pomocnicy przydzieleni mu przez S. Piotrowicza różnili się 
znacznie od penitentów o. Korniłowicza. Wywodzili się z założonej przez ks. 
Edwarda Szwejnica katolickiej organizacji studenckiej Juventus Christiana, 
do której należał Piotrowicz. Byli to ludzie duchowo dojrzali, gotowi 
przeznaczyć po ukończeniu studiów rok lub dwa na pracę społeczną. Należeli 
do nich bracia Franciszek i Henryk Górczyńscy oraz Karol Poprzęcki. Mieli 
większy wpływ na młodzież, a przygotowane przez nich inscenizacje stały 
zawsze na wysokim poziomie. Dalsze losy tych ludzi wykazały, że również w 
innych, nieraz trudnych warunkach, potrafili zachować chrześcijańską 
postawę. 

Z początku lat trzydziestych wywodzi się przyjaźń Henryka Ruszczyca z 
Zygmuntem Serafinowiczem. A przecież różnili się bardzo usposobieniem. 
Serafinowicz to typowy intelektualista, o zamiłowaniach humanistycznych i 
wyrafinowanym zmyśle humoru, znacznie bardziej zrównoważony od Ruszczyca. 
Charaktery ich dobrze się uzupełniały. Nie kryli się ze swoją przyjaźnią 
przed otoczeniem, "barowali" nawet w obecności chłopców, robili sobie przy 
nich bardzo śmiałe docinki. 

Kiedyś widać miara się przebrała i doszło do sceny, którą relacjonuje s. 
Klara Jaroszyńska. Jako młodziutka postulantka była u Matki na rozmowie, 
gdy weszli do pokoju dwaj później nierozłączni przyjaciele - Z. 
Serafinowicz i H. Ruszczyc. Kłócili się ze sobą "jak pies z kotem". Siostra 
zażenowana odsunęła się na bok i chciała wyjść, lecz Matka zatrzymała ją 
jednym słowem: "zostań". Następnie poważnym tonem zwróciła się do młodych 
ludzi, mówiąc: "Uklęknijcie, podajcie sobie ręce i pogódźcie się". Gdy to 
uczynili, dodała: "Wiecie, co macie robić, wracajcie do swojej pracy". 
Wyszli uspokojeni "jak baranki"* (Rozmowa MŻ z s. Klarą Jaroszyńską. Masz. 
1985. AMŻ-4.) - kończy siostra. 

Ruszczyc w latach 30-tych był człowiekiem bardzo zdecydowanym, niekiedy 
trudnym i nieustępliwym. Wychowankowie z tego czasu, m.in. A. Balwierz, 
zgodnie twierdzą: "Pan Ruszczyc też był raptus", "Pan Ruszczyc wychowawców 
trzymał ostro". "Posiadał silny głos, świadczący o sile charakteru, 
utrzymywał wszystkich w ryzach, rozkazywał"* (Antoni Balwierz: Ank. Masz. 
1973. AHR-8.).

Wilhelm Czondala, odpowiedzialny za czystość i porządek w Domu Chłopców 
bywał proszony na zebrania wychowawców. Pamięta, że nie raz "pan Ruszczyc" 
świadom swego charakteru zaczynał od słów: "Panowie, na ostatnim zebraniu 
uniosłem się, przepraszam, może jeszcze raz przedyskutujemy omawianą 
wówczas sprawę"* (Rozmowa MŻ z Wilhelmem Czondalą. Masz. 1985. AMŻ-4.). Jan 
Adasiewicz wspomina: "W internacie panowała wielka dyscyplina, było rzeczą 
nie do pomyślenia, aby ktoś polecenia nie wykonał. Jeśli ktoś z wychowawców 
dłużej pozostawał w Laskach, był to znak, że umiał współżyć z panem 
Ruszczycem"* (Rozmowa MŻ z Janem Adasiewiczem. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Spróbujmy naszkicować sylwetkę naszego bohatera z czasów jego pracy z 
najmłodszymi, posługując się wypowiedziami dawnych wychowanków. Henryk 
Kowara tak opisuje swoje pierwsze z nim spotkanie, kiedy był jeszcze w 
wieku przedszkolnym. Raz na spacerze "jakiś wysoki, szczupły pan o 
czerstwej, ładnej cerze podszedł do grupy maluchów, a oni zaraz go 
obstąpili, obwiesili się na nim i zaczęły się baraszkowania. Przewrócili na 
ziemię i całkiem go zakryli sobą. Pan Ruszczyc poszedł dalej, ale widać 
było od razu, jak bardzo chłopcy go lubią. Jednemu dał prztyczka w nos. 
Drugiego uderzył w ucho, z każdym pożartował. Mnie zapytał, jak się 
nazywam. Od razu zauważył, że jest to nowy wychowanek, zainteresował się 
mną i kazał sobie opowiedzieć, gdzie byłem przedtem i czy mi się w Laskach 
podoba"* (H. Kowara, op. cit.). Pana Henryka nazywano powszechnie 
"premierem", a wychowawców "ministrami". Nosił przy pasku pęk kluczy, gdy 
zbliżał się, słychać było ich brzęk z daleka. Mówiono: "Idzie pan premier, 
uważajcie!". Siostry, mając trudności w pracy wychowawczej, skutecznie 
posługiwały się ostrzeżeniem: "Pójdziesz na rozmowę do pana Ruszczyca". 
Chłopcy drżeli, kiedy gniewał się, za to wiedzieli, że każda rozmowa kończy 
się uściskiem i daniem cukierka. 

"Pan Ruszczyc nie był nigdy zawzięty. Po każdej rozmowie, nawet groźnej, 
nigdy nie wracał do minionej sprawy. Miał cały arsenał wyrażeń, którymi 
zwracał się do chłopców: - Ty fujaro - ty cymbale - ty urwisie - ty 
smarkaczu, szczeniaku. Wiadomo było, że tych słów nie wypowiadał w złości - 
tyle w nich było dobra i życzliwości. Miał też rozmaite ulubione chwyty. Na 
przykład podchodził do małego chłopca i porywał go nagle na ramiona, nic 
nie mówiąc. W pierwszej chwili chłopak był przerażony. Czasem przechodząc 
pokręcił za ucho, najczęściej obezwładniał, przyciskając zgięty kciuk - i 
pytał - czy boli? Słysząc zaprzeczenie, naciskał mocniej i gdy chłopak 
zaczynał wrzeszczeć - Ruszczyc śmiał się i mówił: A dobrze, że boli. Dawał 
po tym dwa cukierki ze słowami: "A teraz idź sobie"* (Ibidem).

Bywały wypadki, gdy jego wybuchowy temperament brał górę i wtedy zdarzały 
się gwałtowne sceny. Jeden ze znanych nam już wychowanków, Henryk Kowara, 
nie zapomniał nigdy zajścia w jadalni. W czasie dużej przerwy wychowawcy 
rozdawali chłopcom bułki i pomidory, do tego kawę lub herbatę. Raz mały 
Henio długo czekał na swoją porcję - na próżno. Zdenerwowany trzasnął 
blaszanym talerzem w stół, aż rozległo się dookoła. I wtedy nagle poczuł 
się uniesiony w górę przez kogoś i usłyszał wzburzony głos: "Co ty 
smarkaczu tu wyprawiasz, czy myślisz łobuzie, że jesteś sam?". I ów 
nieznany osobnik pochwycił go za kołnierz, ponownie uniósł i raz jeszcze 
postawił na ławce, potem na ziemi. Przestawiał go w ten sposób 
wielokrotnie, dopóki na twarzy chłopca nie dojrzał wyrazu skruchy. Wtedy 
Ruszczyc, gdyż oczywiście on był tym porywaczem, złagodniał i zaczął 
ściszoną, intymną rozmowę: "Po coś to zrobił, czy nie rozumiesz, że to jest 
źle? Żyjesz przecież wśród ludzi i musisz się z nimi liczyć"* (Ibidem). 

W Laskach w tym czasie wiele wymagano od wychowanków, można zaryzykować 
twierdzenie, że w niektórych dziedzinach stosowano nieco staroświeckie 
formy. Nie wolno było oddalać się od domu bez uzgodnienia. Kontakty z 
dziewczynami były bardzo źle widziane, swobodniejsze formy zachowania, jak 
na przykład wieszanie się na szyi kolegi, spotykało się z uwagą i karą. Po 
zbiórce wieczornej oraz rano przed zbiórką na śniadanie obowiązywało 
milczenie. 

Uważano, że miało to wyrobić w młodych panowanie nad językiem. Ruszczyc 
przyjmował bez zastrzeżeń te metody. Czasami być może nawet ich nadużywał. 

Zdarzały się przypadki, że chcąc nauczyć swą grupę wstrzemięźliwości w 
gadulstwie zadawał karę milczenia przez kilka godzin. Gdy chłopcy próbowali 
nie stosować się do tego, wtedy... "armatnie wystrzały, burze i wulkany 
zdawały się być drobnostką przy tym, co następowało w reakcji wspaniałego 
naszego wychowawcy" - wspomina Edwin Kowalik* (Edwin Kowalik: 
"Metamorfozy". Magazyn Muzyczny, Warszawa 1974.). 

W okresie przedwojennym Ruszczyc potrafił krnąbrnemu chłopcu przetrzepać 
skórę. Młodzież zazwyczaj przyjmowała to ze zrozumieniem jako że kara 
stosowana była rzadko i tylko wtedy, gdy ktoś sobie na nią dobrze zasłużył. 
W internacie obowiązywały wówczas codzienne poobiednie spacery trwające od  nużącą formą spędzania czasu. Ruszczyc wyczuwał to i wnosił w nie swoją 
pomysłowość i temperament. Prowadził chłopców w chaszcze, wrzosy, wykroty, 
pieńki i urwiska. Spacery te były daleko trudniejsze, ale i przyjemniejsze 
od zwyczajnych, po drogach. Chodziło w nich zawsze o wyrabianie inicjatywy 
i samodzielności. Bawił się nie jak wychowawca, ale jak kolega. Grał w 
piłkę, w berka, w rybaka, w chowanego, przy czym sam wchodził na drzewa i 
biegał do mety. Był bardzo wesoły. W lesie urządzał podchody, napady na 
inne grupy. 

Z każdym wychowankiem starał się nawiązać kontakt. Do jednego z małych 
Ukraińców mawiał po rusku: "Szczo ne zmerła Ukraina", do małego Ślązaka 
zagadywał po niemiecku. Ponieważ literę "r" wymawiał jak "h", więc chłopcy 
umyślnie dawali mu do powtórzenia długie zdanie, w którym było pełno "r" i 
śmiali się z jego wymowy. A on się o to nie obrażał. To zbliżało dzieci do 
niego, nie nazywano go nigdy panem kierownikiem. Ich "pan Ruszczyc" 
pamiętał o imieninach wszystkich wychowanków i zawsze miał na tę okazję 
przygotowane cukierki, czasem pączki lub pomarańcze ukwestowane w 
Warszawie. Słodycze te starannie ukrywał za szafą w spiżarni, by siostry 
nie mogły ich znaleźć i same nie porozdawały chłopcom przed czasem. Lubił 
chłopcom sprawiać przyjemność. Zawsze wchodząc do jadalni niósł jakiegoś 
malca na barana. Potrafił też załatwić dla swego domu przydziały lepszej 
żywności. 

Pan Henio doskonale wczuwał się w psychikę młodych i dobierał rozrywki 
odpowiednie do wieku i zainteresowań. Organizował więc wycieczki bliższe i 
dalsze, urozmaicone pieczeniem ziemniaków w polu. Urządzano wyprawy nad 
Wisłę, w okolice pobliskich Łomianek, gdzie chłopcy cieszyli się pobytem 
nad wodą. Jego też pomysłem były liczące nieraz parę kilometrów biegi na 
przełaj. Dla większości wychowanków pochodzących ze wsi dużą atrakcję 
stanowił wyjazd do teatru lub zwiedzanie domów towarowych: Braci 
Jabłkowskich lub firmy Herse. Czasem wędrowano aż do Pęcic, rodzinnego domu 
Antoniego Marylskiego odległego o kilkanaście kilometrów, gdzie chłopcy 
zawsze byli gościnnie przyjmowani. W Zakładzie pan Henryk uczył osobiście 
chłopców jazdy konnej, prowadząc konia za uzdę. 

Pasją jego było urządzanie wszelkiego rodzaju imprez, w których ujawniało 
się bogactwo jego pomysłów. Za cel stawiał zawsze rozwijanie pomysłowości i 
uzdolnień artystycznych wychowanków. Nieraz sam układał teksty zabawnych 
skeczów lub tłumaczył komedyjki z francuskiego. Zachowało się wiele tekstów 
z tej dziedziny pisanych jego ręką. Gdy kiedyś ogłosił w internacie konkurs 
na najlepszy tekst i wystawienie małej sztuki, ucieszył się wyraźnie, mogąc 
przyznać nagrodę najmłodszym chłopcom. 

Praktyka wykazała, że najlepsze osiągnięcia wychowawcze mają występy 
organizowane w jednej grupie internatowej. Dają one okazję do włączenia 
wszystkich dzieci, niekoniecznie samych zdolnych i przyczyniają się 
znakomicie do ich rozwoju. Pełna prostoty, ale i humoru, była 
zaimprowizowana uroczystość pięciolecia pompy ręcznej, doprowadzającej wodę 
do górnych pięter domu. Między innymi był konkurs na ułożenie najlepszej o 
niej zagadki. Całość bawiła kontrastem między prozaicznością tematu i jego 
szumnym potraktowaniem, a od młodych wymagała wiele inwencji. 

Na wyższym poziomie stała impreza pod tytułem "Radio Laski". W tych 
czasach radio było czymś nowym, kosztownym, w Zakładzie mało 
rozpowszechnionym. Już wcześniej zapowiedziano chłopcom, wspomina A. 
Balwierz, żeby zgłaszali swoje pomysły i po dwóch tygodniach wszystko było 
gotowe. Na scenie nie było nic prócz okienka, w którym stał głośnik 
zwrócony ku publiczności. Słuchowisko zaczęło się od dziennika radiowego z 
najnowszymi wiadomościami z Lasek. Była skrzynka pocztowa, rozmowa naiwnej 
pani z niewidomymi jadącymi w pociągu. Na zakończenie "Wesoła Laskowska 
Fala", na wzór "Lwowskiej", w której Szczepko i Tońko dzielili się 
wrażeniami z wycieczki do Lasek na gorzką kawę i herbatę. Niezależnie od 
mniejszych imprez organizowanych w Domu Chłopców pan Henio zaczął brać 
udział w reżyserowaniu poważniejszych sztuk, granych przez młodzież obu 
internatów - dziewcząt i chłopców. Prawdopodobnie żyłkę teatralną wyniósł 
jeszcze z gimnazjum w Kijowie* (A. Balwierz, op. cit.).

Wspólnie z wychowawczynią z Domu Dziewcząt wystawił "Noc Listopadową" 
Wyspiańskiego. Pomagał później w przygotowaniu przez s. Michaelę Galicką 
sztuki Heleny Boguszewskiej "Drewniany Żołnierzyk". Gdy s. Michaela 
wystawiła sztukę Ewy Szelburg-Zarembiny "Za siedmioma górami", Ruszczyc 
znów był czynny przy reżyserce. 

Doprowadził też do wznowienia tej sztuki na deskach Teatru Letniego w 
Warszawie. Działo się to, jak pamięta Cyryl Żądło, w czasie ostatniej przed 
wojną zbiórki na Laski w 1938 r. Zwrócono się wtedy o pomoc do zawodowych 
reżyserów z teatru "Reduta": Jadwigi Dąbrowskiej i Ryszarda Poredy* (Cyryl 
Żądło: Ank. Masz. 1973. AHR-8.). 

Wystąpienie niewidomych w prawdziwym teatrze wzbudziło sensację w prasie 
warszawskiej. Sztukę grano cztery razy przy wszystkich miejscach zajętych. 
Przy organizacji tych występów pan Ruszczyc miał ręce pełne roboty. Ruch, 
humor, nieustanna zmiana - to był żywioł, bez którego nie mógł egzystować, 
tym pociągał młodych. 

Zorganizował po raz pierwszy w Laskach, wbrew oporowi środowiska, zabawy 
taneczne dla wychowanków obu internatów. Kontrastowało to z dość zamkniętym 
trybem życia w Domu Dziewcząt. Na zabawach tych dał się poznać jako dobry 
tancerz i wytrawny, pełen werwy wodzirej. We wszystkich grach towarzyskich 
był pomysłowym animatorem, zarażał wesołością, a wykup fantów prowadził z 
niezrównanym humorem. Lubił, gdy chłopcy śpiewali piosenki ułańskie, które 
przypominały mu kampanię 1920 r. Sam śpiewać nie chciał, tłumacząc, że nie 
ma ani słuchu, ani głosu. 

Chłopcy, zasmakowawszy w dobrze przygotowanych przedstawieniach, 
zrewanżowali się raz dowcipnie swemu wychowawcy w dniu jego imienin. Ubrali 
osła w krawat (w Laskach było wtedy kilka osłów pracujących w podwórzu i 
ogrodzie) i gdy pan Henryk z rana wychodził z kaplicy, podprowadzili osła i 
posadzili na nim "Premiera" dla uczczenia jego kawaleryjskiej przeszłości. 

Temperament przywódczy i śmiałość w podejmowaniu trudnych zadań sprawiły, 
że pole jego działalności stale się poszerzało. Równocześnie zdobył sobie 
taki autorytet, że powszechnie - jak już wspomniałem - uznawano go za 
kierownika internatu, mimo iż został nim dopiero w 1936 r., gdy St. 
Piotrowicz wyjechał do Chorzowa. 





Henryk Ruszczyc

w środowisku laskowskim 





Spróbujmy odpowiedzieć sobie na pytanie - jaką przemianę wewnętrzną 
przeszedł Ruszczyc w ciągu pierwszych lat pracy w Laskach, co wniosło w 
jego osobowość to szczególne otoczenie, z którym się zetknął. 

Grono osób o wysokiej kulturze i wykształceniu, stanowiących wówczas 
duchowe jądro Lasek, próbowało w różny sposób włączyć go w nurt swojego 
życia. Spójrzmy, kim byli ci ludzie: 

Antoni Marylski, kierownik Zakładu, prawa ręka Matki Czackiej, amator i 
znawca filozofii, sztuki i literatury. Witold Świątkowski, inż. rolnik, 
który po latach poszukiwań sensu życia, odnalazł go w Laskach. Był 
odpowiedzialny za gospodarstwo i sprawy ekonomiczne. Zygmunt Serafinowicz, 
brat Lechonia, zżyty z warszawską Cyganerią, wykwintny znawca poezji i 
literatury pięknej. Leon Krauze, niestrudzony w dokształcaniu się, osiągnął 
w końcu trzy dyplomy uniwersyteckie. Pełnił funkcję wicedyrektora szkoły. 
Leon Czosnowski, urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zrezygnował z 
kariery dyplomaty, obejmując w Zakładzie prowadzenie biura księgowości. 
Stanisław Piotrowicz, rozmiłowany w historii, której studium ukończył w 
Warszawie. Wszyscy mieli za sobą niepełne lub ukończone wyższe studia, 
znali obce języki, mówili piękną polszczyzną. Zainteresowania ich szły w 
kierunku literatury pięknej, sztuki, filozofii, teologii. Uczestniczyli w 
spotkaniach z ks. Korniłowiczem, który czytał z nimi w łacińskim oryginale 
pisma św. Tomasza z Akwinu i komentował je. Wspólnie odmawiali brewiarz. Do 
grupy tej należało też sporo sióstr: s. Teresa Landy, dyrektorka szkoły, 
absolwentka filozofii na Sorbonie, autorka artykułów o treści filozoficznej 
lub religijnej, redaktorka pism Matki i jej najbliższa współpracownica. S. 
Maria Gołębiowska, oczytana w literaturze, utrzymująca bliskie kontakty ze 
światem literackim stolicy. S. Maria Stefania Wyrzykowska, odznaczająca się 
rozumem i wiedzą filozoficzną. S. Katarzyna Steinberg, doktor medycyny, 
uzdolniona w kierunkach: literackim i artystycznym. S. Monika Bohdanowicz, 
lekarz bakteriolog, autorka szeregu prac naukowych, zamiłowana melomanka, 
żeby wymienić tylko kilka, najbardziej wybijających się osób. 

Jak dalece nie interesowała Ruszczyca aktywność intelektualna, pokazuje 
jego nieobecność - mimo dobrej znajomości francuskiego - na wykładzie 
światowej sławy filozofa Jacques'a Maritaina w Laskach. Podobnie nie 
widziano go na konferencji ks. Charles'a Journeta, wybitnego teologa, 
przyjaciela Lasek. Być może, biorąc pod uwagę wymienione fakty, ocena 
Ruszczyca byłaby bardzo jednostronna. "Przed wojną nie umieliśmy docenić 
bogactwa zdolności u Henia, które tak wspaniale ujawniły się po wojnie, 
uważaliśmy go za "enfant terrible" mówił ks. Piotrowicz* (Ks. S. 
Piotrowicz, op. cit.). 

Nawet pod względem zewnętrznego wyglądu nie dociągał do zespołu 
laskowskich braci tercjarzy. Wprawdzie wszyscy panowie chodzili ubogo i 
czasem dziwacznie ubrani, niewiele sobie robiąc z tego, co ludzie o nich 
pomyślą. U Ruszczyca widoczne było niedbalstwo i trzeba otwarcie powiedzieć 
brak schludności w ubraniu i uczesaniu. 

Antoni Marylski zawsze traktujący go dosyć z góry, w dobitnych słowach 
publicznie zwracał mu na to uwagę. Odnosił się do niego raczej jak do 
dużego chłopca niż do dorosłego mężczyzny. Ruszczyc uwagi przyjmował w 
milczeniu jako dobrze zasłużone, natomiast się nie zmieniał. 

Kultura intelektualna zamkniętego środowiska laskowskiego stanowiła 
wielką wartość sama w sobie, gdyż zapewniała dobre współżycie całego 
zespołu. Panująca w Zakładzie atmosfera ściągała doń intelektualną i 
artystyczną elitę stolicy. Również Ruszczyc od pierwszej chwili poczuł się 
urzeczony spotkanym tu połączeniem ubóstwa z dystynkcją, uciążliwej pracy z 
pogodą ducha. 

Uderzało go, że mieszkańcy Lasek, tak przecież różni, mimo rażącego braku 
komfortu, wyglądali na szczęśliwych. Pan Henio nie podzielał w pełni gustów 
tutejszego środowiska, zdawał sobie chyba sprawę ze swej inności w stosunku 
do "ludzi Lasek". Miał umysł nastawiony na nieco inną "długość fali", nie 
pociągały go ani żywe dyskusje na temat artykułów w wydawanym przez Laski 
"Verbum", ani dysputy filozoficzne, lecz przede wszystkim konkret. 
Poznawszy z bliska sytuację niewidomych i ich dramatyczny brak perspektyw 
życiowych, nie mógł na to spokojnie patrzeć. Czuł, że trzeba wziąć na 
siebie obowiązek zaradzenia złu przez szukanie nowych kierunków 
zatrudnienia, a co za tym idzie, nowych metod szkolenia. Przyjął to jako 
swoje życiowe zadanie, musiał jednak zacząć od zdobycia odpowiedniej wiedzy 
o przedmiocie. Pan Henio nie zadowolił się studiowaniem klasycznej pracy o 
wychowaniu bp. Dupanloup* (Bp. Felix Dupanloup: Education T. I-Iii, Paryż 
1928.), którą dawano w Zakładzie wszystkim początkującym pedagogom. Sięgnął 
do fachowej literatury poświęconej nowoczesnym metodom nauczania, a 
zwłaszcza prowadzenia zajęć praktycznych. Dzięki zachowanym notatkom wiemy, 
że studiował szczególnie "Szkołę twórczą" H. Rowida, "Zasady nauczania" B. 
Nawroczyńskiego i wynotowywał cenniejsze myśli z artykułów Wł. 
Przanowskiego w kwartalniku "Prace ręczne w szkole"* (Lektury pedagogiczne 
obejmowały m.in. następujące pozycje: B. Nawroczyński: Zasady nauczania, 
Warszawa 1930; Wł. Przanowski: Kształcenie estetyczne młodzieży - kwart. 
Praca ręczna w szkole, Warszawa 1926; H. Rowid: Szkoła twórcza, Kraków).

Przemyślenia tego czasu wywarły silny wpływ na jego osobowość, na nich w 
20 lat później budował wskazania dla nauczycieli zajęć praktycznych. Dzięki 
ciągłemu dokształcaniu się i konsekwentnej, żmudnej pracy pan Henryk stał 
się pod koniec życia niepodważalnym autorytetem w zakresie szkolenia 
zawodowego niewidomych. 

Inny był od reszty laskowskiego zespołu nie tylko pod względem 
intelektualnym, lecz również emocjonalnym. Rzutowało to na jego styl pracy 
oraz na stosunek do niektórych osób z kierownictwa. 

Ks. Korniłowicz i A. Marylski zwykle razem spędzali miesiąc wakacji w 
Jaworzu koło Wisły. Zabierali ze sobą H. Ruszczyca. Okazało się tam, że nie 
gustował w rozmowach na tematy oderwane, filozoficzne, to go po prostu 
nudziło. Niespodzianie znikał, wyjeżdżał gdzieś w Polskę, równie 
nieoczekiwanie wracał, lecz z zaplanowanego wspólnego kontaktu nic nie 
wychodziło. W efekcie dawali mu różne zabawne przezwiska i dowcipkowali na 
jego temat. 

Pod względem religijnym dojrzewał powoli, na co zdają się wskazywać 
pozostawione przez niego notatki. Nie widziano go też nigdy służącego do 
Mszy św. 

Jak bardzo odbiegał od przyjętych w Zakładzie zwyczajów ukazuje 
wspomnienie z 1935 r. świeżo przyjętej pracownicy. Zobaczyła go po raz 
pierwszy w pokoju Matki i odniosła wrażenie, że jest to pracownik fizyczny, 
prawdopodobnie goniec, roznoszący polecenia. Miał na sobie niebieski, 
wypłowiały, lniany kitel, połatany na łokciach i kolanach, trepki na 
nogach, włosy w nieładzie. Dopiero, gdy zaczął mówić, zorientowała się w 
swej pomyłce* (Opowiadanie na apelu szkolnym. Masz 1973. AHR-8.). 

Skąd płynęło to lekceważenie uznanych form przebywania z ludźmi? Leżało 
prawdopodobnie w samej jego naturze. Miał w sobie charakterystyczną dla 
artystów cechę, że liczy się tylko to, co człowiek tworzy, jego 
działalność, reszta jest bez znaczenia, beznadziejnie nudna i nie godna 
uwagi. Jeśli ta ocena jest trafna, mielibyśmy wytłumaczenie jego zażyłości 
z Serafinowiczem, który, obracając się przez całe lata wśród cyganerii 
warszawskiej, dobrze rozumiał ten sposób bycia. Nie przywiązywał zbytniej 
wagi do rzeczy zewnętrznych, natomiast dostrzegał to, co jest we wnętrzu 
drugiej osoby, w jej sercu. U Ruszczyca nastąpiła wszakże zmiana stylu w 
jego zachowaniu, lecz dopiero po kilkunastu latach, gdy musiał 
reprezentować Laski na zewnątrz. 

Barwnie przedstawił jego sylwetkę z połowy lat trzydziestych Józef 
Szlendak, młody sprzątający w Domu Chłopców. "Chodził zawsze w rozdeptanych 
butach obcas był zdarty do połowy, nie chciał nosić innych. Ile razy 
ofiarowywano mu nowe obuwie - tego samego dnia odstępował je któremuś z 
chłopców. Podobnie było z ubraniami, na spodniach miał zawsze łaty. Bardzo 
dużo palił, pokój jego był tak zadymiony, że mało co było widać. Odpalał 
jeden papieros od drugiego, popielniczka była stale pełna niedopałków. 
Lubił też czarną kawę i dużo jej pił"* (Rozmowa MŻ z Józefem Szlendakiem. 
Masz. 1985. AMŻ-4.).

W związku z paleniem papierosów warto zacytować zabawną anegdotę, 
opowiedzianą autorowi przez Waleriana Piotrowicza. Mówi ona dużo o 
stosunkach panujących w Laskach. Na papierosy nie wystarczało mu pieniędzy. 
Bracia laskowscy nie pobierali pensji, a otrzymywali tylko rodzaj 
kieszonkowego, więc gdy pan Henio nie miał już co palić, musiał prosić o 
pomoc Antoniego Marylskiego. To nie było przyjemne. W tej delikatnej misji 
wysyłał więc młodziutkiego Walka Piotrowicza, który spędzał wszystkie 
niedziele przy starszym bracie w Laskach. A. Marylski nie żenował się przed 
chłopcem: "Do kociego ogona nie dorósł, a palić mu się zachciewa"* (Rozmowa 
MŻ z Walerianem Piotrowiczem. Masz. 1985. AMŻ-4.) mówił o Ruszczycu, lecz w 
końcu wydobywał z szuflady pieniądze. 

Bystry obserwator Szlendak dostrzegł w codziennym zachowaniu ważne cechy 
temperamentu pana Henryka. "Nigdy nie szedł spokojnie po schodach, tylko 
biegł, uchwyciwszy się za poręcz i przeskakując po pięć schodów na raz"* 
(J. Szlendak, op. cit.). Wprowadza nas to w inny nurt usposobienia 
Ruszczyca, w jego na poły kmicicowy charakter. Gwałtowność łączyła się u 
niego z uczuciowością. Gdy się czymś przejął, na przykład złym zachowaniem 
jakiegoś chłopca, "nie dawał wmusić w siebie nawet kubka mleka". Zdarzało 
się, że miał łzy w oczach i głos mu się załamywał, gdy na zebraniu 
wychowawców ostrzej zaatakowano któregoś z wychowanków. Zawsze wtedy bronił 
chłopca. 

Walerian Piotrowicz jako kilkunastoletni wyrostek celowo obraził raz 
Ruszczyca. Miała to być forma demonstrowania źle zrozumianej odwagi 
cywilnej. Brat Stanisław wytłumaczył mu, że musi za to jednak przeprosić. 
Gdy Walek to uczynił, "pan Henio", starszy przecież o kilkanaście lat, nie 
tylko go uściskał, lecz zaproponował wypicie bruderszaftu* (W. Piotrowicz, 
op. cit.). 

Nie byłby pan Henio potomkiem zawadiackich przodków z Xvii w., gdyby nie 
czuł się najlepiej w ogniu walki. Potrzebował silnych podniet, w ich braku 
jego wyobraźnia zamieniała Zakład niewidomych w pole bitwy. Czasem, idąc ze 
swą grupą na spacer, dostrzegał z daleka kogoś idącego, wtedy od razu padał 
rozkaz: "Chłopcy, brać go!". I hurma chłopaków rzucała się na 
nieszczęśnika. Powalano go na ziemię, szarpano za ubranie, tarmoszono tak 
długo, póki nie powiedział, że się poddaje. Nawet "pan Marylski" i Leon 
Krauze, zastępca kierowniczki szkoły, nie czuli się bezpieczni i ujrzawszy 
Ruszczyca z jego grupą, woleli schodzić im z drogi. Pan Henryk sam 
przepadał za bezpośrednią walką z równym, albo i silniejszym przeciwnikiem. 

W internacie na korytarzu pierwszego piętra co dzień można było 
obserwować dziwne widoki. Kotłowało się tam na podłodze czterech lub pięciu 
chłopców krzycząc: "Mamy pana Ruszczyca! Mamy pana Ruszczyca!". I nagle z 
tej kłębiącej się masy wychylał się pan Henryk, zaczerwieniony i 
rozczochrany. Nieraz w końcu brał górę nad chłopcami i przyciskał ich do 
ziemi. Z upodobaniem organizował większe bitwy, w których brały udział 
wszystkie grupy internatowe. Terenem ich były wydmy w Izabelinie, wzgórza 
leśne na Łużach, lecz przede wszystkim sławna Góra Ojca położona na 
zapleczu Domu św. Teresy. Tam najczęściej rozgrywały się walki, prowadzone 
według z góry obmyślonego planu. Dzielono się na dwie grupy, po czym 
obrońcy obsadzali wzgórze, atakujący zaś mieli za zadanie zbliżyć się jak 
najbardziej niezauważeni. Wygrywała strona, która pierwsza rozpoczęła 
ostrzał - czyli klaskanie w dłonie. Miało to imitować głos karabinów 
maszynowych. Pole bitwy przenosiło się często do internatu. Tutaj uczniowie 
pod wodzą pana Henryka mieli okazję do urządzania zasadzek na pracowników 
administracyjnych domu. Również tę spotkania kończyło poddanie się 
napadniętych* (Rozmowa MŻ z A. Szyszką. Masz. 1985. AMŻ-4.). "Ruszczyc 
szalał ze swoimi chłopcami"* (O. J. Zawadzki, op. cit.) - opowiadał w wiele 
lat później o. Zawadzki. 

Pan Henio nie bał się zbytniego spoufalenia zarówno ze strony 
wychowanków, jak i podwładnych, nigdy nie stracił autorytetu ani wobec 
jednych, ani drugich. 

Chłopcy czuli, że ich dobro liczy się u niego bardziej niż własna 
przyjemność, imponowało im, że ich wychowawca nie łączy osobistej 
satysfakcji ze zwycięstwami w zabawach. Zauważali, że większą radość 
odczuwa z ich sukcesu. 

W takiej atmosferze łatwiej wychodziły na jaw dawne, nie zawsze najlepsze 
cechy jego charakteru. Śmiało pozwalał sobie na pewną rubaszność. Bywało, 
że przechodząc korytarzem obok wychowanka, albo młodego pracownika, uderzał 
go lekko w policzek, tak jednak, że to trochę bolało i dorzucał: "A masz!". 
Usiłując uczyć jednego z młodych sprzątających francuskiego, kończył każde 
poprawnie wymówione zdanie uderzeniem w ucho, dodając: "Dostałeś, to 
będziesz lepiej pamiętał". "Bałem się żartów pana Ruszczyca"* (A. Balwierz, 
op. cit.), wspomina po latach Antoni Balwierz. Nie wszystkim to smakowało. 
Nie zawsze też intencje, jakimi się kierował, były dla nich jasne, ujmował 
jednak wszystkich tym, że niczego nie udawał. 

W internacie wiedziano, że kilku chłopców przewyższa go siłą. Niepowodzeń 
nie ukrywał, lecz zbywał je żartem. Tak np. kiedyś wybrał się ze swoją 
grupą na spacer i w lesie stracił orientację. Gdyby nie obecność widzącego 
chłopca, byłby ze swoją grupą długo błądził po Puszczy Kampinoskiej, lecz i 
to skwitował dowcipem* (S. Kaliński, op. cit.). 

Bogata jego natura nie znosiła przeciętności, tym bardziej rutyny. 
Wszystko, co robił, musiało dziać się nieco inaczej niż u drugich. 
Pozostawiony sam sobie żył w stałym napięciu. Rano wstawał przed 
wszystkimi, mył się w zimnej wodzie i często tak się śpieszył do Warszawy, 
że nie zdążał zjeść śniadania. Wracał straszliwie zmęczony i od razu szedł 
do siebie. Kiedy siostry przynosiły mu kolację, często tak był wyczerpany, 
że nie mógł jej zjeść. Kładł się spać bardzo późno. Długo w noc widać było 
jeszcze światło w jego pokoju. Szczególnie uderzającą cechą była jego 
ustawiczna chęć zmiany. Nie wytrzymywał jednostajności, w internacie wciąż 
musiał coś przestawiać lub przegradzać. 





Szukanie nowych

form pracy





W miarę jak wychowankowie dorastali, Ruszczyc instynktownie zaczął sięgać 
po poważniejsze formy wychowania. Głębszy jego nurt zostawiał w psychice 
młodych trwałe ślady. Chłopcy wyczuwali, że temu żywemu i wybuchowemu 
człowiekowi naprawdę na nich zależy i że potrafi znaleźć czas dla każdego. 
To rodziło zaufanie. W archiwalnych materiałach nie raz trafia się słowo 
"gabinet" lub "kancelaria pana Ruszczyca". Jest to szumne określenie małego 
pokoiku na drugim piętrze Domu św. Teresy, w którym mieszkał. Pokój ten 
przylegał do dużej sypialni chłopców, później zwanej "podchorążówką". 
Przychodziło tam czasem aż do dziesięciu chłopaków, wspominają H. Karolak i 
W. Kozłowski. Gabinet pozostawiali w strasznym stanie. Ruszczyc opowiadał 
im wesołe historie i rozdawał zabawki, które sprawiały wiele radości* 
(Władysław Kozłowski i Henryk Karolak: Ank. Masz. 1973. AHR-8.). 

Oprócz spotkań grupowych często bywały indywidualne i o nich teraz 
opowiem. Ruszczyc chętnie zapraszał do siebie. "Pokój jego, jak wspomina 
Zygmunt Mrozek, był umeblowany bardzo skromnie. Natykałem się tam na jakieś 
przyrządy, których znaczenie zawsze chętnie mi objaśniał. Były to 
skonstruowane przez niego urządzenia, mające pomagać niewidomym w pracy 
albo projekty przedmiotów, które niewidomi mogliby produkować"* (Zygmunt 
Mrozek: Ankieta. Masz. 1973. AHR-8.). Pan Henryk korzystał z drobnych 
okoliczności, aby rozwijać zainteresowania i wzbogacać zakres wiadomości u 
młodych. Zabierał kolejno chłopców do swego gabinetu i wypytywał, skąd 
pochodzą. Potem, wyciągnąwszy Encyklopedię Trzaski i Everta wyszukiwał w 
niej to, co odnosiło się do ich rodzinnych stron. Gdy jeden podał jako 
miejsce pochodzenia Skierniewice, Ruszczyc przeczytał mu wszystko, co na 
ten temat znalazł w Encyklopedii, a więc: położenie miasta, liczbę 
mieszkańców i opis pałacu Księżnej Łowickiej. "A czy ty wiesz, moje 
dziecko, kto to była Księżna Łowicka?"* (Ibidem) i zaczynało się 
opowiadanie albo czytanie o niej. Chłopiec z przejęciem słuchał 
wszystkiego, co dotyczyło jego stron rodzinnych a było mu zupełnie 
nieznane. 

Zdarzały się też innego rodzaju sytuacje, wymagające rozmów w cztery 
oczy. "Zapraszał mnie na pogawędki, w których wypytywał o zainteresowania, 
plany, warunki domowe, stosunek do kolegów itd."* (Ibidem). Gdy któryś z 
chłopców przeskrobał coś poważniejszego, odsyłano go do "pana Ruszczyca". 
"Byłem i ja na takiej rozprawie, pisze znany nam już Z. Mrozek. W pierwszej 
chwili wybuchnął, ale wkrótce, kiedy się tego najmniej spodziewałem, 
przemienił się w całkiem innego człowieka. Pouczał mnie z taką czułością, 
pokazał gruby plik kartek i powiedział: "Tylu jest niewidomych w Polsce.. 
Potem w drugim zbiorze było tych kartek mniej. Oznaczało to, ilu młodych 
niewidomych korzysta z dobrodziejstwa nauki w zakładach. I kończył: 
"Widzisz, jak powinieneś cenić sobie to, że znajdujesz się wśród tych, 
którzy się uczą"* (Ibidem). Wychodząc od niego zawsze postanawiałem być 
lepszym - mówi inny z wychowanków. 

Chwilą, w której Ruszczyc spotykał się ze wszystkimi grupami, była 
zbiórka wieczorna. Był to ważny moment dnia i z tego powodu chciał sam tę 
zbiórkę prowadzić. Omawiał na niej niektóre bieżące sprawy, a na 
zakończenie odczytywał i komentował teksty Mszy św. na dzień następny. Dla 
chłopców miało to duże znaczenie, gdyż w kościele czytało się wówczas tylko 
po łacinie. 

W czasie zbiórki odmawiał pacierz. "Jak on umiał się modlić. Ten zwykły 
człowiek, na pozór nie ulegający wzruszeniom, przy modlitwie głos jego 
drgał i załamywał się. Słuchając tego - pisze Z. Mrozek - mogłem sobie 
wyobrazić, jak to głęboko przeżywał"* (E. Kowalik, op. cit.). 

W sprawach związanych z religią nie dopuszczał pozy ani faryzeizmu. Gdy 
trzech chłopców zaczęło praktykować biczowanie się w piwnicy i Ruszczyc ich 
na tym przyłapał, zabronił im surowo dalszego uprawiania takiej ascezy bez 
zgody spowiednika. Z trzech biczowników jeden po wojnie wstąpił do zakonu i 
w nim wytrwał, inny zupełnie się wykoleił. 

Zbiórka wieczorna była ostatnim wydarzeniem dnia przed pójściem na 
spoczynek. Sprawdzano czystość nóg i chłopcy w milczeniu szli spać. Gdy 
byli już w łóżkach, Ruszczyc podchodził do każdego i chłopcy wypowiadali 
swoje żale i skargi. A on każdego ściskał i całował przed snem. Nie 
zaznawszy od własnego ojca ciepła rodzinnego, rozdawał je szczodrze 
dzieciom, z którymi złączył go los. 

Jaką atmosferę serdeczności umiał stworzyć, świadczy wspomnienie Edwina 
Kowalika. "Szczególną falą ciepła otaczał wychowanków w dni Świąt Bożego 
Narodzenia. Zbieraliśmy się wtedy na ogólnej sali (cały Zakład) w Domu 
Dziewcząt. Była to wielka radość. Stoły, pieczołowicie przez siostry 
laskowskie usłane sianem i przybrane białymi obrusami i zielenią, uginały 
się pod wszelkim jedzeniowym dobrem. 

Po kolacji (...) Henryk Ruszczyc zmieniał także i ubiór. Po przebraniu 
się w strój św. Mikołaja stawał na wielkiej estradzie, służącej zazwyczaj 
do występów zespołu i ekip artystycznych szkoły - stawał przed olbrzymich 
rozmiarów stertą paczek i zapowiadał: "...a tehaz - wymawiał nieco warcząco 
literę "r" - a tehaz św. Mikołaj przybył do wszystkich i hozda im 
phezenty". Nastawała taka cisza, że zdawać się mogło słyszany był szelest 
siana pod obrusami. Potem pan Ruszczyc zaczynał: "...Franek Stokłosa" - 
padała odpowiedź:"jestem" i paczka kreśląc łuk z impetem uderzała o podłogę 
w pobliżu zainteresowanego Franka. A następnie: - "...Bartek Górski! Staś 
Maliński! Janek Kowalczyk Bronek! Ignaś! Jacek! Feluś!" 

Kiedy zaś, przemieniony w św. Mikołaja, nasz drogi wychowawca skończył 
pracę, przysiadał się do nas do stołu i cieszył się razem z nami zabawkami, 
prezentami. Każdy wiedział, że był św. Mikołajem, miał głos zbyt łatwo 
rozpoznawalny, lecz nikt nie wspominał o tym. Jakbyśmy się umówili - 
solidarna dyskrecja. Raz jeden tylko, któryś z wychowanków powitał pana 
Ruszczyca, kiedy podszedł do wspólnego stołu: "Dzień dobry, św. Mikołaju!". 
Nastąpiła konsternacja, a pan Ruszczyc odparował wesoło: "ty nie bądź taki 
mądry, Franek""* (E. Kowalik, op. cit.).

Szczególną opieką otaczał chorych. Nie wahał się spełniać przy nich 
najniższe posługi, nawet te wykonywane zwykle przez salowe, a ciepło, jakie 
wokół roztaczał, pozostawało na długie lata w pamięci chłopców. Jeden z 
wychowanków, w pięćdziesiąt lat po opuszczeniu Zakładu nie może zapomnieć, 
jak mu Ruszczyc położył rękę na rozpalonym czole i jaką mu to sprawiło 
wewnętrzną radość i ulgę. 

Aby chorym sprawić przyjemność, kupował różne drobiazgi, których chłopcy 
najbardziej pragnęli. Dawny wychowanek, obecnie nauczyciel, Jan Michalik, 
pamięta, jak będąc w internacie dostał raz bardzo bolesnego zakażenia 
palca. Wieczorem ból tak się nasilił, że chłopak leżąc w łóżku płakał i 
pojękiwał. Koło godziny 10-tej zjawił się Ruszczyc ze słowami: "Bardzo ci 
współczuję" i pocałował w czoło z taką dobrocią, jak tylko potrafią 
rodzice. Potem poszedł do siebie i za chwilę przyniósł proszek 
przeciwbólowy i jakiś sok o przedziwnym smaku* (Rozmowa MŻ z Janem 
Michalikiem. Masz. 1985-86. AMŻ-4.). Ból się uśmierzył, a chłopiec zasnął. 
Nazajutrz powiedzieli mu koledzy, że Ruszczyc pozostał przy nim aż do 
zaśnięcia. 

Pomoc dla każdego cierpiącego i to w każdych warunkach stawała się dla 
Ruszczyca wezwaniem do natychmiastowego działania. Przebywający wówczas w 
Zakładzie mały S.M. został zabrany nagle przez swego ojca do domu. Ani on, 
ani macocha nie troszczyli się zbytnio o malca i gdy nastały chłody 
jesieni, kazali mu nadal sypiać w stodole. S.M. wysłał list do kolegów, że 
strasznie marznie, nie śmiał jednak sam pisać o tym do Ruszczyca. Wiadomość 
ta jednak natychmiast dotarła do tego ostatniego, a reakcja była 
błyskawiczna. Tego samego dnia pan Henryk wyruszył w drogę. Wrócił 
nazajutrz mimo mrozu tylko w marynarce, niosąc na rękach chłopca owiniętego 
w zdjęty z siebie kożuszek* (Rozmowa MŻ z Władysławą Rosińską. Masz. 1985. 
AMŻ-4.). 

W pamięci matki Marii-Stefanii Wyrzykowskiej wyrył się bardzo podobny 
obraz Henryka Ruszczyca. Widziała go niosącego na rękach z internatu do 
odległej infirmerii dziesięcioletniego chłopca rozpalonego gorączką. 




Nowe zadania 





W Laskach po pewnym czasie zauważono, że nowy wychowawca nie tylko ma 
zdolności do urządzania zabaw, lecz w trudnych okolicznościach potrafi 
podejmować śmiałe decyzje i w sposób pomysłowy wprowadzać je w czyn. 
Stawało się oczywiste, że jest to człowiek, mający zmysł organizacyjny. 
Przykładem tego był czas rozjazdu dzieci do domów. 

"Pan Ruszczyc doskonale organizował wyjazdy na wakacje - pisze Stanisław 
Makowski - jeden z dawnych wychowanków. Na ferie zwykle nie wyjeżdżano, nie 
stać było na ogół rodziców na częste dalekie wyjazdy, np. na Śląsk. Za to 
na wielkie wakacje Ruszczyc przygotowywał wyjazd bardzo starannie. Dzieci i 
młodzież były podzielone na grupy, zależnie od kierunku jazdy, np. I) - 
Skierniewice, Koluszki, Łódź. Ii) - Kraków, Kielce, Radom itp. Do dworca 
dowożono dzieci samochodem, w pociągu był już zarezerwowany wagon. Przed 
dworcem czekali harcerze, którzy przeprowadzali wychowanków schodami na 
perony. Przed peronem odczytywano listę obecnych i kto do którego 
przedziału jest przeznaczony. Jechały zawsze jakieś osoby widzące, jedna 
lub dwie - odpowiedzialne za dzieci. Każde dziecko otrzymywało pocztówkę ze 
znaczkiem i napisem "zajechałem, szczęśliwie". Pocztówkę po przyjeździe do 
domu trzeba było wrzucić do skrzynki pocztowej. W pociągu bywało bardzo 
wesoło, śpiewano i cieszono się, w przedziałach odwiedzano się nawzajem"* 
(Stanisław Makowski: Ank. Masz. 1973. AHR-8.).

Ta cecha pana Henryka widoczna była nie tylko w kontakcie z dziećmi, lecz 
również w momentach, kiedy w Zakładzie zjawiali się nieprzewidziani i 
niecodzienni goście. Wtedy "Pan Ruszczyc był bardzo energiczny - pisze inny 
wychowanek, Jerzy Walesiński, szczególnie wyraźnie to zauważyłem, gdy w 
Laskach bawiła ekipa filmowa. - Było to niedługo przed zakończeniem roku 
szkolnego (w 1939 r. - przyp. MŻ) i, jak sądzę, miało to na celu 
propagowanie sprawy niewidomych. Pan Ruszczyc uwijał się, biegał, 
zarządzał, był wszędzie, na poczekaniu projektował, a nawet organizował 
scenki z naszego życia do ujęć filmowych". I dodaje: "Tytuł (Premiera - 
Przyp. MŻ) nadany żartem, był jednak trafny. Pan Ruszczyc umiał wiele spraw 
załatwić szybko i bez marudnych wahań i był najważniejszą instancją. Po 
rozmowie z nim wiadomo było, czego się trzymać"* (Jerzy Walesiński: Ank. 
Masz. 1973. AHR-8.). 

Niedbały o swoje własne sprawy wykazywał dużo zmysłu praktycznego w tym, 
co dotyczyło całej społeczności. Świadczy o tym opowiadanie Władysławy 
Rosińskiej, pracownicy szwalni w Domu św. Teresy: "Pana Ruszczyca bardzo 
bolało, że chłopcy chodzą w podartych spodniach i zniszczonej bieliźnie. 
Stan finansowy Zakładu, wciąż niewystarczająca kwesta, zbyt skromne ofiary 
ograniczały jednak możliwość jakiejkolwiek poprawy. A kiedy pewnego razu 
Laski otrzymały w darze większą ilość płótna pościelowego, okazało się, że 
krojenie w zaciasnej szwalni jest bardzo utrudnione. Pan Ruszczyc w jednej 
chwili wpadł na rozwiązanie: wnękę w sali gimnastycznej kazał zamknąć 
ścianką, dorobić do niej drzwi, wstawić stoły i od razu umożliwił właściwe 
rozłożenie roboty"* (W. Rosińska, op. cit.).

Podejmowane przez niego decyzje nieraz przekraczały kompetencje 
wychowawcy, a nawet kierownika internatu: Trudno było czasem odróżnić, co u 
niego wypływało z troski o wychowanków, a co z wrodzonego tupetu. Jedna z 
pracownic, wspomniana już Władysława Rosińska, przytacza w związku z tym 
następujące zdarzenie. 

"W czasie, kiedy w domu św. Teresy przeprowadzano remont, chłopców 
przeniesiono do domu św. Antoniego. Pan Ruszczyc wymagał, żeby na kolację 
chłopcy zawsze dostawali gotowane potrawy. Kiedyś przyszedł podczas kolacji 
i pyta: czy zupa wam smakuje? Chłopcy odpowiedzieli, że tak, ale pan 
Ruszczyc spostrzegł, że do zupy nie ma chleba. Wezwał więc mnie, wówczas 
odpowiedzialną za spiżarnię, i kazał pójść do sióstr po chleb. Siostry 
oświadczyły, że chleba nie mogą dać, bo nie starczy im na śniadanie. Pan 
Ruszczyc się rozgniewał i kazał chleb wydać. Powiedział, że siostry i 
personel mogą nie dostać chleba, ale chłopcy zawsze muszą go mieć. 
Skończyło się na tym, że siostry chleb przyniosły i prawdopodobnie musiały 
obejść się bez niego przy śniadaniu"* (Ibidem 57). 

Organizacja posiłków dostarczała więcej okazji do wykazania inicjatywy. 
Chłopcy zauważyli, jak Ruszczyc trafnie rozwiązał sprawę zmywania stołów po 
posiłkach w jadalni. Dotychczas robiono to na miejscu, przynosząc dużo wody 
i rozlewając ją przy okazji na podłogę. Wycieranie kosztowało wiele 
wysiłku. Ruszczyc wprowadził inny system. Stoły wnoszono do łazienki, 
spłukiwano wodą i już czyste wnoszono do stołowego pokoju. 

W Laskach nie posługiwano się w tamtych czasach tytułami, a nawet uważano 
to za zwyczaj w złym stylu. Ton nadawały osoby, a nie oficjalne funkcje. W 
takiej atmosferze Ruszczyc łatwiej stawał się osobą ważną, do której 
zwracano się coraz częściej z prośbą o wzięcie w swoje ręce spraw 
związanych nie tylko z Internatem, ale i z przyszłością chłopców, 
szkoleniem zawodowym i zatrudnieniem absolwentów. Znamienne jest, że do 
dzisiaj nie wiemy, czy i, o ile tak, to kiedy nastąpiło formalne 
przekazanie mu kierownictwa warsztatów szkoleniowych dla męskiej młodzieży.

Nowe zadania (cd.)



W latach trzydziestych uczniowie szkoły zawodowej, zwanej wówczas 
rzemieślniczą, szkolili się w dwóch kierunkach: w koszykarstwie i 
szczotkarstwie. Koszykarstwo miało już swoją tradycję od samych początków 
istnienia Dzieła. W latach, o których piszemy, wykonywano różne wyroby z 
wikliny, począwszy od zwykłych koszy do papierów i małych "ćwiartek" aż po 
wielkie kosze do bielizny. W końcu zaczęto produkować meble trzcinowe, 
będące wówczas w modzie. Ruszczyc patrzył na tę sprawę realnie i dość 
sceptycznie. Widział, jak wielki wysiłek dłoni jest potrzebny do wykonania 
kosza lub mebla większych rozmiarów. 

Dziewczęta celowały w galanterii koszykarskiej, wyrabiały estetyczne 
koszyczki na cukierki i owoce lub podstawki pod naczynia. Ogólnie trzeba 
jednak stwierdzić, że produkcja koszykarska coraz bardziej się kurczyła, w 
1939 r. było już w Laskach nie więcej niż trzech koszykarzy. 

Zawodem, który wypierał poprzedni, było szczotkarstwo. Rozwijało się 
coraz lepiej i przynosiło dochody. Liczba szczotkarzy wzrastała, doszło w 
końcu do tego, że Zakład zatrzymywał u siebie znaczną liczbę absolwentów - 
trzydziestu lub czterdziestu i zatrudniał ich jako płatnych pracowników. 
Korzyść była obustronna, gdyż absolwenci na ogół nie znajdowali pracy. 
Założenie własnego warsztatu wymagało przedsiębiorczości oraz pomocy ze 
strony rodziny, trzeba też było wytrzymać konkurencję na rynku i radzić 
sobie z nie zawsze uczciwymi dostawcami surowca. Spółdzielnie szczotkarzy 
nie istniały. Natomiast Zakład korzystał ze wzmożonej produkcji i zwykle 
trzy razy w tygodniu wysyłano do Warszawy konną platformę ze szczotkami, 
które rozwożono po sklepach. Jeszcze do niedawna w sklepach szczotkarskich 
w Warszawie wspominano wysoką jakość szczotek produkowanych wówczas w 
Laskach. 

Tu należy dodać, że Ruszczyc przez doprowadzenie do zastosowania nowej 
metody naciągania szczotek, przyczynił się do wzrostu wydajności warsztatu 
o 80-100%. Zatrudniony przez niego nowy instruktor, Kazimierz Donański, 
pokazał uczniom, że zamiast pobierać materiał szczotkarski, czyli włosie z 
większego zapasu na stole, winno się w prawej dłoni trzymać jego określoną 
ilość. Z niej odbierać tyle, ile potrzeba na wykonanie jednego pęczka. W 
tamtych latach była to rewelacja. 

Zarówno z koszykarstwa, jak i ze szczotkarstwa uczniowie mogli zdać 
egzamin przed Komisją z Izby Rzemieślniczej i otrzymać dyplom czeladnika. 

W Laskach istniały jeszcze dwa inne kierunki szkolenia: plecenie mat i 
garncarstwo, które jednak nie dawały żadnych uprawnień i miały wyłącznie 
cel rehabilitacyjny. Garncarstwa uczył Władysław Gryglas, absolwent 
laskowskiej szkoły. Mistrzem szczotkarskim był niewidomy Stefan Rakoczy, 
późniejszy kierownik całego działu szczotkarskiego. 

Towarzystwo, naciskane terminami spłat pożyczek, było w ciągłych 
tarapatach finansowych, poza tym samo utrzymanie rozbudowanej instytucji 
wymagało ogromnych nakładów. W tej sytuacji nieprzewidziana okoliczność 
przyszła Zakładowi z pomocą. W majątku Towarzystwa Żułów w powiecie 
krasnostawskim, który Matka Czacka otrzymała z tytułu rozliczeń rodzinnych, 
huragan powalił w roku 1936 lub 1937 znaczną ilość drzew w lesie, co 
pozwoliło dokonać poważnej sprzedaży. 

Roczny wyrąb lasu był przepisami państwowymi mocno ograniczony, a władze 
nie chciały udzielać wyjątkowych pozwoleń. Po raz pierwszy więc wpłynęła z 
tego tytułu większa gotówka, którą Zarząd zdecydował obrócić na 
zorganizowanie własnej produkcji oprawek szczotkarskich, zwanych popularnie 
58 drewienkami. Sprawą tą miał zająć się Ruszczyc. Dało mu to okazję do 
wykazania zdolności organizacyjnych. Sprowadził z okolic Cieszyna kilku 
stolarzy, zakupił pięć podstawowych obrabiarek do drewna oraz urządzenia do 
przysposobienia i krojenia włosia. Na czele warsztatów stanął dobry 
fachowiec Dolański. Produkcja drewienek ruszyła pełną parą w piwnicy Domu 
św. Teresy i zaczęła przynosić Zakładowi coraz większe dochody, 
uniezależniając go od prywatnych dostawców. Był to pierwszy większy sukces 
organizacyjny pana Henryka, świadczący o skali jego umiejętności. 

W 1936 r. Stanisław Piotrowicz wyjechał do placówki Towarzystwa w 
Chorzowie i Ruszczyc przejął po nim oficjalnie odpowiedzialność za 
internat. 

Od pewnego czasu Zarząd zlecał mu już poważne zadania, jak: 

- zorganizowanie ogólnopolskiej zbiórki pieniężnej na Laski (28.I.1936 
r.)* (Książka Protokołów Zebrań Zarządu Towarzystwa. Archiwum Towarzystwa 
Opieki n. Ociemniałymi w Laskach.). 

- upoważnił do pertraktacji z Urzędami Wojewódzkimi w Białymstoku, 
Kielcach i Warszawie w sprawie rejestrowania dzieci niewidomych i 
umieszczania ich w Zakładzie (lipiec 1936 r.)* (Ibidem). 

- zlecił mu podjęcie pożyczki wekslowej w Banku Handlowym na zakup 
surowca szczotkarskiego dobrej jakości w związku z umową o dostarczenie 40 
tysięcy szczotek do czyszczenia koni dla Kierownictwa Zaopatrzenia Taborów 
w Warszawie. Zawarcie tej transakcji z władzami wojskowymi było nowym 
sukcesem. W pierwszym rzucie Zakład miał wykonać 21 tysięcy szczotek i 
zdążył je odstawić przed wybuchem wojny. Pozostała część zamówienia miała w 
przyszłości odegrać wielką rolę w trudnej sytuacji ekonomicznej podczas 
okupacji. 

Im dłużej Ruszczyc pracował w Zakładzie i w miarę rosnącego poczucia 
odpowiedzialności za los dorastających wychowanków, problem ich przyszłości 
leżał w centrum jego zainteresowań. 

Znalezienie pracy dla absolwentów było stałym przedmiotem dyskusji w 
Zakładzie, lecz na barki Ruszczyca spadła sprawa praktycznych rozwiązań. 
Propagował sprawę niewidomych organizując wystawy ich wyrobów, połączone z 
pokazami pracy uczniów w koszykarstwie i szczotkarstwie. Na rok przed wojną 
pan Henryk wystąpił w imieniu Towarzystwa do dyrektora Izby Rolniczej w 
Kielcach, Ludwika Slaskiego, z pismem zawierającym projekt udzielenia przez 
Izbę pomocy absolwentom Zakładu. Powoławszy się na znaczną liczbę uczniów 
wywodzących się z Kielecczyzny, zwrócił się z prośbą o pomoc finansową dla 
pięciu z nich w celu założenia przez nich własnych warsztatów. 

Sprawa nie doszła do skutku, lecz nastąpiło nawiązanie bliższego kontaktu 
ze środowiskiem kieleckim. By przybliżyć tamtejszemu społeczeństwu sprawę 
niewidomych, Ruszczyc parokrotnie organizował występy laskowskiego 
mieszanego chóru pod kierunkiem niewidomego Włodzimierza Bielajewa. Dla 
wychowanków była to okazja do wspólnego wyjazdu. Dzięki życzliwości 
przyjęcia pozostawiała uczestnikom niezatarte wspomnienia. 

Z działalnością w Kielcach wiąże się anegdota o tamtejszej jego 
prelekcji. Zwrócono się do niego podczas kwesty z prośbą o wygłoszenie 
pogadanki na temat pracy w Laskach. Pan Henio przygotował się starannie i 
miał dużo notatek, ale czy to przeszkodziła mu trema, czy roztargnienie, 
dość, że wyszedłszy na podium zorientował się, że przygotowany przez niego 
materiał jest nieuporządkowany. Nie tracąc rezonu poprosił o szklankę wody 
i popijając zaczął układać notatki. Nie mogąc sobie z tym poradzić poprosił 
o drugą szklankę, lecz i to nie pomogło. Gdy przy trzeciej szklance 
publiczność zaczęła się niepokoić, zdecydował się mówić z głowy. 
Konferencja wypadła dobrze, a pan Henryk przywiózł do Zakładu hojne, 
złożone przez tamtejszą społeczność, ofiary. Po powrocie do Lasek nie wahał 
się opowiedzieć wychowankom całą, w nienajlepszym świetle go stawiającą, 
przygodę. Chłopcy tym bardziej go za tę szczerość lubili. 

Krótko przed wojną wystąpił w imieniu Towarzystwa do władz wojewódzkich w 
Kielcach o pozwolenie założenia tam spółdzielni niewidomych o profilu 
koszykarsko-szczotkarskim. W lecie 1939 r. udało mu się załatwić pomyślnie 
wszystkie starania i wojewoda kielecki udzielił zgody na otwarcie 
spółdzielni. Niestety, plany udaremnił wybuch drugiej wojny światowej. 

Wobec panujących trudności bardziej aktywni absolwenci próbowali 
usamodzielnić się na własną rękę. 

Jak wspomina jeden z nich, Stanisław Kaliński, Ruszczyc wystarał się 
trzem z nich o pokój w nieruchomości Towarzystwa, przy ul. Wolność 4 i 
zatroszczył o wszystkie potrzeby życiowe. Podczas urlopu spotkał księżnę 
Sewerynową Czetwertyńską z Suchowoli, która od dawna wraz z mężem 
świadczyła znaczną pomoc materialną Laskom. W rozmowie z Ruszczycem 
dowiedziała się o projekcie założenia przez Kalińskiego warsztatu 
koszykarsko-szczotkarskiego w jego wsi rodzinnej, w pobliżu jej rezydencji. 
Księżna zapewniła, że będzie bezpłatnie dostarczała mu wiklinę i ułatwi 
zbyt wyrobów koszykarskich na terenie rozległego majątku. Ruszczyc 
przedstawił Kalińskiemu propozycję ks. Czetwertyńskiej i po otrzymaniu 
zgody udał się w tamte strony. Na piechotę przebył 9 km do siedziby 
powiatowych spółdzielni Mleczarskiej i Spożywców, po czym uzyskał 
zapewnienie, że obie instytucje będą nabywały szczotki jedynie u 
Kalińskiego. Po powrocie opowiedział mu o pomyślnym wyniku swych starań i 
zakończył: "Jak by to było dobrze, gdybyście mogli wszyscy pracować tak, 
jak inni ludzie i rodziny sobie pozakładać"* (S. Kaliński, op. cit.). 

Na wiosnę w roku wybuchu wojny, w związku z usunięciem z Zakładu chłopca, 
który wymknął się w nocy do wsi na zabawę, Ruszczyc wyposażył go we 
wszystkie urządzenia i materiały potrzebne do założenia pracowni 
szczotkarskiej. Ofiarował mu składany warsztat, nóż szczotkarski, kilkaset 
oprawek do szczotek i kilkadziesiąt kilogramów surowca. Adolf Szyszko 
zapamiętał, że uczeń ten czuł się wówczas tak, jakby miał zapewnione 
utrzymanie na dwa lata* (Ibidem).

+

Część Ii.

Wojna i okupacja





Gdy latem 1939 r. Ruszczyc wyjechał w sprawie spółdzielni do Kielc, 
zatrzymał się jak zwykle u rodziców jednego z wychowanków, Stasia 
Makowskiego. Kiedyś rozmowa zeszła na grożącą zawieruchę wojenną. Pan 
Henryk uspokajał Makowskich, że chyba nie należy się jej zbytnio obawiać. 
Wiemy, że stało się inaczej. W końcu sierpnia, podczas pierwszej 
mobilizacji, otrzymał wezwanie do stawienia się w 12 pułku ułanów w 
Krzemieńcu. Przy pożegnaniu w Laskach w ostatnim momencie zawołał jeszcze 
s. Czesławę i powiedział, że dla chłopca, który właśnie będzie miał 
imieniny, są schowane cukierki za kredensem. Dziwiono się, że w takiej 
chwili o tym pamięta. 

Do pułku nigdy nie dotarł. Można przypuszczać, że go nie zastał na 
miejscu, gdyż pułk ten stoczył krwawą bitwę już w pierwszych dniach 
września w Opatowskiem. Szukał go jednak "po całym kraju", a w końcu 
przystał do innego oddziału walczącego w Rzeszowskiem. W swym życiorysie 
Ruszczyc pisze, że w 1939 r. pełnił służbę wojskową od 4 do 20 września. 

Z czasu wędrówek za pułkiem znamy jedno ciekawe zdarzenie. Na jakiejś 
stacji kolejowej oddział wojska załadował się na pociąg. Miejsc nie 
starczało dla wszystkich i zrobił się straszny tłok, Ruszczycowi mimo to 
udało się dostać do środka. Przed samym odjazdem zobaczył przez okno Żyda z 
długą brodą, który usiłował wedrzeć się na stopnie wagonu. Żołnierze nie 
chcieli go wpuścić. W chwili gdy pociąg ruszał, jeden z nich zatrzasnął mu 
drzwiczki przed nosem tak, że przytrzasnęły koniec brody. Pociąg rozpędzał 
się, a Żyd, nie mogąc uwolnić brody, biegł obok. Jeszcze chwila, a zostałby 
powalony na ziemię i dostałby się pod koła. Ruszczyc natychmiast wychylił 
się przez okno i szablą odciął koniec brody, ratując Żydowi życie.* 
(Rozmowa MŻ z H.R. Masz. 1966, AMŻ-4.)

Koło 20 września oddział, w którym Ruszczyc się znajdował, został 
rozbity. On sam dostał się do niewoli, skąd po 6 dniach uciekł. Nie 
pozostał jednak długo bezczynny. 

Zadziwia jego inicjatywa - prostego szeregowca - objęcia kierownictwa nad 
epidemicznym szpitalem polowym w Łańcucie, a szczególnie fakt, że mu się 
podporządkowano. Tę część życiorysu znamy z jego własnych opowiadań. "(...) 
Objąłem w Łańcucie szpital, gdzie nie było personelu, chorzy zdani byli na 
łaskę losu. Przeważnie chorowali na krwawą dezynterię. Niewiele mogłem im 
pomóc, ale zmieniałem im sienniki. Gdy zabrakło siennika, kładłem ich na 
słomę, którą też zmieniałem. Leżała tam między innymi Niemka z dwojgiem 
dzieci. Robiłem przy nich, co mogłem. Niemka wyzdrowiała, ale dzieci jej, 
niestety, umarły. Niemcy chcieli mnie za to rozstrzelać"* (S. Róża 
Szewczuk: Ank. Masz. 1973. AHR-8 oraz S. Kalinski: Ank. Masz. 1973. 
AHR-8.). Dzięki wstawiennictwu owej Niemki Ruszczyc został uratowany. W 
połowie listopada, gdy przyszli lekarze i pielęgniarki, opuścił szpital i 
wrócił do Lasek. W Warszawie, w drewnianym budyneczku Towarzystwa Opieki 
nad Ociemniałymi przy ul. Wolność 4, przy świeczce, opowiadał pan Henio swe 
wojenne przeprawy. Pokazywał z zadowoleniem świadectwa swej pracy w 
rolnictwie, które uratował, nosząc przy sobie przez cały okres kampanii. 
Zależało mu bardzo na tych, świadczących o jego dobrej pracy, dokumentach. 
Mógł je bez wstydu każdemu pokazać* (Przemówienie Alicji Gościmskiej na 
apelu szkol. Masz. 1973. AHR-8.). 

O następnym, przeszło półrocznym okresie życia Ruszczyca niewiele wiemy. 
Jedynym świadectwem pisemnym z tego czasu są wspomnienia niewidomego 
nauczyciela, Józefa Buczkowskiego, warte zacytowania: "W czasie działań 
wojennych w 1939 r. budynek szkolny chłopców został zupełnie zniszczony. W 
budynku dziewcząt część pierwszego piętra była najmniej zniszczona i do 
tych pomieszczeń przeniesiono internat męski, a na korytarzu zorganizowano 
warsztaty szczotkarskie. (...) Do zamieszkałych pomieszczeń wstawiono duże 
żelazne piece do palenia koksem. Nie we wszystkich pomieszczeniach były 
podwójne szyby, niektóre brakujące zastąpiono dyktą (sklejką). Pierwsza 
zima w czasie okupacji była niezwykle mroźna, temperatura przeważnie była 
poniżej 20 stopni, a nieraz spadała w nocy poniżej 30 stopni"* (Józef 
Buczkowski: Ank. Masz. 1973. AHR-8.). 

Podczas okupacji zakres obowiązków Pana Henryka wzrósł. Na prośbę Prezesa 
Związku Ociemniałych Żołnierzy, mjra E. Wagnera, podjął się prowadzenia 
rehabilitacji kilkunastu ociemniałych w czasie kampanii wrześniowej 
żołnierzy. "Pan Lech i ja - pisze dalej Buczkowski - byliśmy nauczycielami 
i większą część dnia mieliśmy z nimi różne zajęcia. Pan Henryk bardzo 
troskliwie zajmował się reedukacją ociemniałych. Wiele czasu poświęcał na 
indywidualne rozmowy. Bardzo interesował się ich osobistą sytuacją 
materialną. Był bardzo ofiarny w załatwianiu spraw ociemniałych żołnierzy, 
którzy nie mieli słów uznania dla pana Ruszczyca. Spałem razem z 9 
ociemniałymi żołnierzami. W nocy było bardzo zimno, jeden z nich dostał 
zapalenia płuc. Postanowiłem utrzymać ciepłą temperaturę w pokoju przez 
całą noc, ale do tego potrzebowałem koksu. Nie chciałem z tą sprawą iść do 
pana Ruszczyca. Przy pomocy widzącego wychowawcy H. Rączkowskiego dostałem 
drugi klucz do piwnicy, gdzie był przechowywany koks. Codziennie późnym 
wieczorem szedłem z wiaderkiem do piwnicy po koks, cicho nabierałem i 
przynosiłem do pokoju (...)"* (Ibidem). 

W połowie marca, gdy mróz zelżał, Pan Henryk zwrócił się nieoczekiwanie 
do J. Buczkowskiego z miłym uśmiechem: "Panie Józefie, zima się kończy i 
już nie będzie pan potrzebował chodzić do piwnicy po koks". Byłem speszony 
i zawstydzony. Pan Ruszczyc, widząc moje zmieszanie, powiedział: "Niech się 
pan nie wstydzi, o pańskich wyprawach po koks wiedziałem od początku, ale 
nie broniłem, bo wiedziałem, dlaczego pan to robi"* (Ibidem). 

Wiadomość o powrocie Ruszczyca z wojny dotarła już następnego dnia do 
Żułowa, gdzie przebywało kilkunastu laskowskich wychowanków. Radość ich 
była ogromna, spotkanie jednak nastąpiło dopiero w lipcu 1940 r., gdy i oni 
powrócili do Lasek. Zastali Zakład w stanie zupełnej ruiny. Na dole w Domu 
św. Stanisława mieszkali żołnierze-ozdrowieńcy z wojskowego szpitala - i 
Ruszczyc. Chłopcy wzięli się do odgruzowywania, rozpoczynając od budynków 
gospodarskich. W jesieni udało się uzyskać zgodę władz niemieckich na 
otwarcie Szkoły Rzemieślniczej "Gewerbeschule", a w internacie było już 
pięć grup wychowanków. Ruszczycowi zależało najbardziej na uruchomieniu 
warsztatów. 

Ważnym momentem było podjęcie przez Wehrmacht przedwojennego zamówienia 
Wojska Polskiego na szczotki do czyszczenia koni wojskowych w ilości 19 
tys. sztuk. Henryk Ruszczyc razem z Zofią Morawską musieli przeprowadzić w 
tym celu szereg trudnych i przykrych rozmów z niemieckimi władzami. 

W ówczesnym położeniu Zakładu, pozbawionego wszelkich niemal źródeł 
dochodu, była to niezwykła szansa, gdyż tak poważne zamówienie wiązało się 
nie tylko z dopływem gotówki, lecz również z przydziałem surowca 
szczotkarskiego, a nawet żywności. Otwarcie warsztatu spełniało jednak nie 
tylko zadania ekonomiczne, chroniło równocześnie wszystkich zatrudnionych 
(w tym także widzących, przygotowujących lub wykańczających produkcję) 
przed zabraniem na przymusowe roboty na warszawskim lotnisku lub 
wywiezieniem do Niemiec. Przed tym zagrożeniem zabezpieczała "Arbeitskarte" 
- karta pracy. Uratowano tym sposobem przeszło 20 dziewcząt ze wsi Laski, 
paru chłopców oraz kilka osób z Warszawy, które figurowały jako fikcyjni 
pracownicy warsztatów. 

Niemcy dość często wizytowali je i zawsze wychodzili pod wrażeniem dobrze 
zorganizowanej produkcji oraz dużej ilości pracujących niewidomych. 
Okazywali swoje uznanie, ściskając rękę Ruszczycowi. W tych sytuacjach 
bardzo była mu przydatna znajomość niemieckiego. Podczas wizyt starał się 
stworzyć atmosferę swobody, żartując z chłopcami. Postawa jego budziła 
podziw u Niemców, a jeden z nich, znany skądinąd ze strzelania do ludzi na 
ulicach Pruszkowa, zostawiał nawet broń w jego gabinecie. Krążyły wieści, 
że Niemcy chcą zlikwidować prawie cały Zakład, a zostawić jedynie 
"Ruszczyca z jego warsztatami". W końcowej fazie wojny, już po rozwiązaniu 
grupy AK "Kampinos", pracowali w szczotkarni niektórzy zdemobilizowani 
partyzanci. Jan Szkolik wspomina, że w czasie wizyt władz niemieckich 
Ruszczyc celowo umieszczał akowców na jednej sali z chłopcami, by odwrócić 
od nich wszelkie podejrzenia* (J. Szkolik: Relacja ustna. Masz. 1973. 
AMŻ-4.). 

Cały okres okupacji był dla niego czasem wielkiego wysiłku i nieustannego 
napięcia - nieraz ponad siły. Ratował się czarną kawą, zdobywaną dla niego 
przez jednego z wychowanków mającego rodziców w Reichu* (Zygmunt Mrozek: 
Ank. Masz. 1973. AHR-8). W Generalnej Guberni prawdziwa kawa była wielką 
rzadkością. 

Ruszczyc prawie codziennie jeździł na rowerze do Warszawy, żeby załatwić 
różne sprawy. Nie był zbyt dobrym rowerzystą i gdy wracał o zmroku, często 
wpadał do rowu* (S. Kalinski, op. cit.). 

Jeździł też platformą konną, a nierzadko wracał piechotą, przy silnym 
mrozie, późną nocą. Czekał na niego zawsze z gorącą kolacją jeden z 
niewidomych chłopców - Szczepan Kutyła, pomagający na co dzień w pracach 
kuchennych. Nieraz pan Henryk tak był zmęczony, że swoim zwyczajem kładł 
się spać bez jedzenia* (Ibidem). Nigdy jednak nie skarżył się i nie 
okazywał wyczerpania. Ze wspomnień A. Balwierza wynika jednak jasno, że 
często nie sypiał po nocach z powodu napiętych nerwów* (Antoni Balwierz: 
Ank. Masz. 1973. AHR-8.). 

Mimo ciężkich warunków wychowankowie, którzy znali Ruszczyca od dziecka, 
czuli się szczęśliwi, że mają go teraz wśród siebie, zaczynali teraz 
oceniać, że jest to przyjaciel, na którego można liczyć w każdej sytuacji. 
Uczniowie, a tym bardziej absolwenci Szkoły Rzemieślniczej, a byli to w 
owym czasie przerośnięci młodzi ludzie, mający niekiedy po dwadzieścia i 
więcej lat, pozostawali w Laskach, gdyż organizowanie im pracy na zewnątrz 
natrafiało na ogromne trudności. Zaledwie kilku z nich udało się 
usamodzielnić. Trzech umieścił Ruszczyc w Zakładach Philipsa w Warszawie, 
kilku dalszych trafiło tam na mocy własnych starań, paru otworzyło własne 
warsztaty, lecz i ci, przynajmniej na początku, doznawali pomocy ze strony 
Lasek. 

"W Zakładzie było coraz ciężej, jedliśmy tylko żur, buraki i ziemniaki w 
mundurkach - pisze jeden z wychowanków - S. Kaliński... Kto miał pieniądze, 
to na własną rękę kupował sobie chleb. Pan Ruszczyc zaproponował, żebyśmy 
się złożyli i kupowali żyto, ktoś zmiele, siostry upieką. Chleb będzie 
tańszy i lepszy"* (S. Kaliński, Ibidem.). Pomysł zaowocował w postaci 
założenia "sklepiku", który ułatwiał zdobycie dodatkowej żywności. 
Prowadzący go wychowawca - Leszek Borakowski, a potem uczniowie Modest 
Sękowski i Cyryl Żądło - zaopatrywali się we wsi lub w Warszawie w 
podstawowe dwa artykuły: chleb i cukier. Dopiero co wspomniany Józef 
Buczkowski przynosił co pewien czas do Lasek - aż zza odległej o ponad 
207km granicy Reichu - worek cukru wagi do 307kg. 

W czwartki ks. prof. Stefan Wyszyński miewał dla starszych uczniów 
konferencje na tematy socjologiczne. Wiele miejsca poświęcał 
spółdzielczości. Cenne wykłady z socjologii prowadził też Antoni Marylski. 
Odbywały się zwykle na dworze, na murkach przed domem św. Stanisława. 
Tematem była spółdzielczość, odpowiedzialność zespołowa, sprawy ustrojowe. 
Gdy kiedyś chłopcy dyskutowali o tych problemach, włączył się Ruszczyc: "I 
wy możecie założyć spółdzielnię szczotkarską. Zbierzcie udziały - ile kto 
może. Po tańszej cenie sprzedam wam drewienek i piór (wtedy z braku włosia 
używano gęsich piór - przyp. MŻ) i wieczorami będziecie robić szczotki"* 
(Ibidem). 

Rzucona myśl poczęła w młodych głowach kiełkować i w 1941 r. grupa 
najstarszych uczniów założyła spółkę akcyjną. Akcje były po 107zł - kwota 
niebagatelna dla kieszeni uczniowskiej. Uzbierała się w końcu pokaźna suma 
300-4007zł, która pozwoliła na zakup drewienek i surowca. Po 
obowiązkowych godzinach pracy wrzała "wolna" produkcja. Gotowe szczotki 
szły na sprzedaż razem z zakładowymi, kapitał spółki szybko wzrastał. 
Chłopcy zaczynali zarabiać trochę pieniędzy* (S. Kaliński, op. cit. Byli 
wśród nich Henryk Karolak, Szczepan Kutyła, Adolf Szyszko, Stanisław 
Wrzeszcz, Cyryl Żądło.). 

Gdy w lipcu 1943 r. Szkołę Rzemieślniczą ukończyła kolejna grupa 
absolwentów, powstał dylemat, co robić ze spółką, gdyż i ci nowi chcieli 
uczestniczyć w jej zarobkach. Wskutek dewaluacji cenę jednej 10-złotowej 
akcji przeliczono na 5007zł. Młodych jednak nie było stać na taki 
wydatek. Wówczas Adolf Szyszko wpadł na pomysł przekształcenia spółki w 
spółdzielnię pracy. Ze strony starych udziałowców wybuchł sprzeciw. 
Zapytany o zdanie Ruszczyc odpowiedział: "Ci pierwsi nie mogą być stratni, 
chociaż rozumiem waszą trudną sytuację". Szyszko zwrócił się wtedy po radę 
do ks. prof. Wyszyńskiego jako socjologa i przedstawił mu swoją koncepcję: 
cały kapitał, którym dysponuje spółka, należy podzielić na kapitał 
zakładowy oraz pożyczkowy względnie obrotowy. Tym ostatnim obracałaby 
spółka. Oba powinny być oprocentowane, ale w różnym stopniu. Wprawdzie 
dewaluacja utrudnia przeliczenia, można jednak przyjąć, że przy 
czterokrotnie wyższym oprocentowaniu kapitału udziałowego starsi udziałowcy 
nie doznaliby krzywdy. Przedstawione dalsze losy tej inicjatywy wydają się 
ważne, gdyż pokazują zarówno stopień samoorganizacji niewidomych i ich 
pomysłowość, jak również zaczątek formowania się w Laskach środowiska 
niewidomych spółdzielców. 

Przyjęto zasadę, że każdy członek nowej spółki będzie posiadał tylko 
jeden udział, tak jak to jest praktykowane w spółdzielniach. Cały kapitał 
spółki pochodziłby z dwóch różnych źródeł: kapitał udziałowy składałby się 
wyłącznie z udziałów członków, kapitał pożyczkowy zaś z sum wpłaconych 
przez pierwszych członków, którzy zatrzymaliby tylko po jednym udziale, a 
resztę z wycofanych udziałów przeznaczyliby na ten cel. Dochodziłyby do 
tego ich roczne, dotąd nie wybierane dywidendy oraz dywidendy nowych 
członków. Na bieżące wydatki wystarczałyby im pieniądze zarobione przy 
akordowej produkcji szczotek. Tak więc kapitał pożyczkowy, z którego 
pokrywano wydatki na surowiec i robociznę, stale by się powiększał, 
zapewniając zwiększenie obrotów. 

Z końcem roku rozliczano by zyski. Przyjmując zasadę, że kapitał 
udziałowy ma być 4 razy wyżej oprocentowany od pożyczkowego, odejmowano od 
ogólnej sumy wypracowanego zysku kapitał udziałowy pomnożony przez cztery. 
Pozostałość rozdzielano by według wysokości wkładów poszczególnych 
członków. 

Ksiądz Profesor, wysłuchawszy tej relacji, oświadczył że w takim 
rozwiązaniu nie widzi żadnej niesprawiedliwości ani wyzysku w stosunku do 
pierwszych udziałowców. 

Na walnym zebraniu Szyszko przedstawił kolegom swoją koncepcję, powołując 
się na opinię nieobecnego ks. Wyszyńskiego. Projektowi sprzeciwił się 
Modest Sękowski: "Właściwie to ja nie wiem, czy ks. Wyszyński dobrze się 
orientuje, myślę, że on się nie zna na wszystkich naszych sprawach"* 
(Rozmowa MŻ z A. Szyszko, op. cit.). 

Ruszczyc zaoponował, stając w obronie autorytetu Księdza. W dyskusji 
okazało się, że większość podziela opinię Szyszki. Nastąpiło wtedy to, co 
on sam nazwał "zamachem stanu" - przekształcenie spółki w spółdzielnię 
pracy. Adolfa Szyszkę obrano prezesem i pozostał nim do końca wojny. Taki 
był początek spółdzielni uczniowskiej niewidomych, która miała się kiedyś 
stać zalążkiem pierwszej w Polsce spółdzielni niewidomych w Lublinie. 

Mimo rozlicznych zajęć i ciągłych wyjazdów pan Henryk znajdował czas na 
rozmowy z chłopcami. Najczęściej działo się to w warsztatach. Nie lubił 
siadać, zwykle stał. Przynosił wiadomości polityczne, przy okazji 
poruszając poważniejsze tematy: problem przyszłości kraju, przewidywanej 
zmiany ustroju i stosunków społecznych, kontaktów ze Związkiem Radzieckim. 

Pojawiały się niekiedy trudne sprawy wychowawcze, które trzeba było 
rozstrzygać. Chłopców pod koniec okupacji było kilkudziesięciu, w tym sporo 
już dorosłych. Ruszczyc pozwolił im palić. Wynikła też sprawa fryzur. Do 
tej pory w Laskach obowiązywało strzyżenie głowy "na zero", czyli "na 
glacę". Chłopcy wystąpili z prośbą o zrezygnowanie z tej upokarzającej dla 
nich praktyki. Ruszczyc ustąpił, nawet cieszył się z tej inicjatywy, 
świadczącej o dojrzałości młodych ludzi* (Jerzy Walesiński: op. cit.). 
Kiedy indziej wynikła sprawa indywidualnych spacerów z dziewczętami ze wsi. 
Rzecz oparła się o Matkę Czacką, która kategorycznie się temu sprzeciwiła. 
Ze wspomnień wychowanków nie wynika, aby Ruszczyc wypowiadał się publicznie 
na ten temat. 

"W okresie Powstania często się spotykałem z panem Ruszczycem, należałem 
do tak zwanej drużyny gospodarczej. Do mnie i do kolegi Harmańskiego 
należało zaopatrzenie w wodę i drzewo szpitala, znajdującego się w naszym 
budynku. Jerzy Harmański nie miał siły pompować wody i pan Ruszczyc 
natychmiast zdecydował się zastąpić go przy tej pracy. Decyzje pana 
Ruszczyca były zawsze szybkie, nie odkładał ich na potem. Jeśli nie mógł 
czegoś załatwić, to mówił o tym otwarcie, tak czy tak, załatwić tego nie 
mogę. Chciałem mieć modlitewnik i poszedłem do pana Ruszczyca, który mi 
powiedział: "Za trzy dni otrzymasz tę książkę. Mimo że biblioteki są 
zniszczone i Zakład posiada mało książek, ale ty go dostaniesz. I dał mi 
mszał polsko-łaciński w brajlu. Jak on to zrobił? Nie wiem." 

"Zimą 1944 r. pan Ruszczyc przyszedł do chłopców i powiedział: "Zbliżają 
się święta Bożego Narodzenia. Chłopcy, wiecie, że u nas są Niemcy!" - "My z 
wychowawcą Krakowskim - wspomina dalej A. Balwierz - postanowiliśmy, że 
zrzekamy się wszelkich prezentów, które naraziłyby Zakład na koszty i nie 
chcemy nic. Pan Ruszczyc nic nie odpowiedział, ale widać było, że się 
wzruszył. Jednak otrzymaliśmy prezenty, jakich każdy pragnął i odrobinę 
słodyczy oraz po kilkadziesiąt arkuszy papieru brajlowskiego. A ten papier 
był nam potrzebny, bo kopiowaliśmy modlitwy i urywki z książek, ja na 
przykład kopiowałem wiersze Juliusza Słowackiego. Pod koniec Powstania 
ciężko się rozchorowałem, przepisano mi lekarstwa, trudne do uzyskania. Pan 
Ruszczyc w styczniu dostarczył mi pudełka z zastrzykami, narażając się i 
ponosząc duże koszta (...). Wręczył mi te leki jak gdyby od niechcenia: 
"Masz leki i wracaj szybko do zdrowia!. Tak jak zawsze, zbagatelizował swój 
własny wysiłek w tym, co robił dla innych"* (A. Balwierz, op. cit.). 

Końcowy okres okupacji obfitował w dramatyczne momenty. Zakład w Laskach 
stanowił dla konspiracji w Kampinosie jeden z węzłowych punktów, gdzie 
koncentrowały się nici dowództwa. Tutaj nadsyłano z Warszawy meldunki, 
które miejscowa organizacja musiała podawać dalej. Meldunki były 
przenoszone przez łączniczki do miejscowości Wiersze, gdzie stało dowództwo 
"Kampinosu". W samym Zakładzie istniał tajny oddział dywersji podejmujący 
nieustannie różnego rodzaju akcje w sąsiednich osiedlach. Czy Ruszczyc 
należał do konspiracji? Raczej nie, gdyż nazwisko jego nie figuruje na 
żadnym spisie członków AK na tym terenie* (Nota bene Ruszczyc wyrobił sobie 
dowód tożsamości "Kennkartę" na nazwisko swej matki: Gnatowski.). Nie miał 
też dość silnego zdrowia, by uczestniczyć w akcjach partyzanckich. Wiadomo 
na pewno, że nie należał do dywersji i nie brał udziału w żadnych jej 
poczynaniach. Prawdopodobnie zajął w tej sprawie to samo stanowisko co 
Antoni Marylski. Ten ostatni nie złożył przysięgi AK, lecz o większości 
działań na tym terenie był dobrze poinformowany i we wszystkim pomagał. 

Bezpośrednie zaangażowanie w walce podziemnej osób z Kierownictwa Zakładu 
mogło narazić całą placówkę na zemstę okupanta. Ruszczyc wiedział o 
wszystkim, co się działo w Laskach. Wszak Leszek Borakowski, dowódca 
oddziału dywersyjnego i Marian Grobelny, jego następca, pracowali w 
Zakładzie - jeden jako wychowawca, a drugi jako magazynier. Również Adolf 
Ginko, instruktor wikliniarstwa i Jan Szkolik - stolarz, należeli do 
najbardziej zaangażowanych akowców. "Nieraz - opowiada Szkolik - wzywał 
mnie pan Ruszczyc w czasie pracy i mówił, że przyszedł właśnie meldunek, 
pouczał, jak ma się postąpić, podawał słówko niemieckie lub uczył całych 
zdań, bym umiał sobie poradzić, gdybym został zaczepiony przez patrol 
Wehrmachtu"* (Jan Szkolik, op. cit.). 

Podczas Powstania Warszawskiego Zakład był nieustannie nawiedzany przez 
różnego rodzaju formacje niemieckie lub oddziały Własowców stacjonujących w 
sąsiednim Izabelinie. Półdziki ten żołnierz nie liczył się z niczym. 
Przychodzili, by zabrać żywność lub konie, raz wpadli, by uprowadzić 
wszystkich mężczyzn. Zwykle w podobnych sytuacjach w obronie Zakładu 
występował obok sióstr pracujących w gospodarstwie Ruszczyc, któremu bardzo 
przydawała się dobra znajomość języka rosyjskiego. W pamięci ludzkiej 
zachowała się charakterystyczna jego postawa, gdy razu pewnego Własowcy 
zaaresztowali go i poprowadzili pod eskortą do wsi. Jedni szli z przodu z 
bronią w ręku, drudzy po bokach, jeden z tyłu. Ten ostatni pozwolił sobie 
lufą karabinu czy pepeszy trącić w plecy Ruszczyca. W jednej chwili pan 
Henryk odwrócił się i tak sklął po rosyjsku własowca, że żołnierz od razu 
spokorniał i nie śmiał go się więcej dotknąć. Wkrótce prowadzonego 
zwolniono* (Wg opowiadania inż. Rajmunda Szwedowskiego. Masz. 1986. AMŻ-4, 
ks. S. Piotrowicz podał nieco inną wersję.). 

Dla lepszej ilustracji postawy pana Henryka w tym okresie zacytuję teraz 
dłuższe opowiadanie s. Moniki Bohdanowicz o Ruszczycu w czasie wojny. 

"Z Niemcami radził sobie dobrze. Wyłuskany z połatanych szatek 
pierwotnego laskowskiego ubóstwa - nabrał wytwornej postawy. Miałam 
wrażenie, że Niemcom czymś imponuje. Nie słyszałam, żeby któryś podniósł na 
niego głos. 

Nigdy nie zapomnę pewnej sceny już w końcowym etapie okupacji. Zawołano 
mnie do biblioteki. Uratowane brajlowskie książki były rozstawione w jednym 
z ocalałych pomieszczeń obecnego Domu Dziewcząt. Znajdowały się w zupełnym 
porządku i biblioteka funkcjonowała pomalutku na użytek niewidomych 
przebywających w Zakładzie. Gruby Niemiec - jakiejś wyższej rangi - pieklił 
się głównie pod adresem prężącego się służbiście młodego podwładnego: jak 
można było przy takim braku pomieszczeń nie wyzyskać dużego, jak to! "Das 
alles muss gleich heraus!" (to wszystko musi się zaraz stąd wyrzucić - 
przyp. MŻ). - Dobrze ci mówić - heraus - myślę. A gdzież ja się z tym 
podzieję? Chyba w gruzy półspalonego domu albo przed dom na podwórze! Był 
to wyrok na bibliotekę brajlowską. Ruszczyc stał spokojnie. W pewnej 
chwili, gdy grubas na chwilę zamilkł dla nabrania oddechu, Ruszczyc 
nachylił się ku niemu i półgłosem, jakimś konfidencjonalnym tonem, 
powiedział: - To jest wszystko ręcznie pisane! Tego dużo na świecie nie ma 
- Niemiec zamilkł momentalnie. Obrócił się na pięcie i wyszedł, tylko ode 
drzwi warknął: - Das alles bleibt (To wszystko zostaje - przyp. MŻ)"* (S. 
Monika Bohdanowicz: Ank. Masz. 1975. AHR-8.). 

W obecnej chwili opowieść ta wydaje się banalna. W tamtych czasach w tym 
momencie, miało się wrażenie, iż jest to wprost bezpośredni cud. 

W końcu stycznia 1944 r. na skutek donosu, że w Zakładzie jest zakopana 
broń, zjawiła się żandarmeria polowa z Zaborowa. Jeden z pracowników, 
któremu kazano kopać dół w poszukiwaniu broni, został zastrzelony przez 
Niemców. Broni nie znaleziono. Zakład jednak został otoczony, ustawiono 
dookoła gniazda ckm-ów. O tym to fakcie pisze dalej s. Monika. 

"W strasznym dniu, kiedy Niemcy zamordowali naszego pracownika, Marka 
Kowalskiego (o ile pamiętam), Ruszczyca w Laskach nie było. W godzinę po 
odjeździe budy nie było w Zakładzie ani jednego mężczyzny. Budy miały 
nieprzyjemny zwyczaj wracać po raz drugi i wyłuskiwać tych lekkomyślnych 
pozostałych. Do opieki nad internatem chłopców mnie wysłano. Pomagał mi 
Modest. Nadzór objął ksiądz profesor (St. Wyszyński - przyp. MŻ). Po dwóch 
dniach wrócił z jakiegoś objazdu Ruszczyc. Podziękował pięknie Księdzu i 
zakwaterował się w swym gabinecie. Błagaliśmy, żeby zajął na razie jakieś 
pomieszczenie mniej eksponowane, gdzieś w głębi domu, skąd w razie nowego 
najścia, łatwiej można było zwiać. Nawet słyszeć nie chciał. Do powrotu 
wychowanków - chyba przeszło tydzień - pozostawał w tym domu przy pracy. 
Wieczorami obchodząc internat, spotykałam go zawsze w infirmerii. Z 
prawdziwą przyjemnością, przysiadłszy gdzieś w kątku, słuchałam, jak 
rozmawiał z chłopcami. Chociaż to byli chłopcy z młodszych grup 
(8-10-letni), mówił do nich zwykle bardzo poważnie. Opowiadał o tym, co się 
dzieje na świecie, jak ciężko jest ludziom, zwłaszcza tym, co się dostali 
do więzienia albo obozu. Mówił to wyjątkowo ciepłym, serdecznym głosem, 
jakiego nigdy u niego nie słyszałam. Namawiał ich do modlitwy w tych 
intencjach"* (Ibidem). 

Z wybuchem Powstania Ruszczyc przystąpił do organizacji drugiego 
szpitala. Powodem tego był nieoczekiwanie wielki napływ rannych, 
uczestników krwawo odpartego ataku AK na leżące na warszawskich Bielanach 
lotnisko niemieckie. "Pięknie urządzony i wyposażony przez AK oddział 
chirurgiczny, mieszczący się w Domu Rekolekcyjnym, nie może w tych 
warunkach - pisze dalej s. Monika - sprostać swojemu zadaniu, nie mówiąc o 
tym, że łóżek szpitalnych było za mało. Nie wszyscy pacjenci wymagali 
leczenia w chirurgicznym oddziale, ale dom ten nie posiadał żadnego 
zaplecza, gdzie można by było przebrać i umyć chorego i przeprowadzić 
badania wstępne. Na ten cel przeznaczono szpital w Domu Dziewcząt. 

Zdaje się, że pomysłem Ruszczyca było pomieszczenie go na trzecim 
piętrze, które najbardziej ucierpiało od pożaru w 1939 roku. Taka 
lokalizacja dawała większe bezpieczeństwo. Niemcy na ogół niechętnie 
wchodzili do dużych domów, a tym bardziej nie będą się zapuszczać do domu 
na wpół zrujnowanego i spalonego. Ujemną tylko stroną była konieczność 
pozostawienia kuchni całego gospodarczego zaplecza na dole, co pociągało za 
sobą konieczność całodziennego wędrowania z trzeciego piętra na parter. 

Można było wtedy podziwiać olbrzymi zmysł organizacyjny Ruszczyca. Nie 
mając żadnego przygotowania fachowego, w przeciągu dwóch dni zmontował mały 
szpitalik, który przez szereg tygodni zupełnie nieźle spełniał swoje 
zadanie w tych tak potwornie ciężkich warunkach. Mnie przydzielono 
stanowisko kogoś w rodzaju starszej siostry oddziałowej. Bez najmniejszego 
przygotowania teoretycznego, bez żadnego doświadczenia przystąpiłam do 
pracy - uzbrojona tylko w całą dobrą wolę i w nadzieję, że w razie czego 
Ruszczyc mi pomoże. I pomagał, na ile mu czas pozwalał, często bardzo 
mądrze i praktycznie. Pracował wtedy bardzo intensywnie: starania o 
zabezpieczenie aprowizacji, porozumienia się z władzami wojskowymi, 
transporty rannych, ewakuacja tych, którzy już mogli obyć się bez naszej 
pomocy, zaopatrzenie w dowody osobiste tych, którzy nie mogli się 
posługiwać własnymi - wszystko to było na Jego głowie. 

Zagadnienia transportu rozwiązywał po mistrzowsku! Wszyscy chorzy i ranni 
z reguły byli przywożeni do nas. Ciężko rannych, wymagających zabiegu, 
przewożono do Domu Rekolekcyjnego. Odwrotnie - stamtąd do nas przenoszono 
pacjentów, wymagających dłuższego stacjonarnego leczenia. Cały ten ruch 
odbywał się prawie na oczach Niemców - w obecności oddziału Własowców. 
(...) 

Gorzej było z transportem rannych z lasu: musiał odbywać się oczywiście w 
nocy, kiedy w zasadzie bez przepustek ruch był surowo zabroniony. To 
wszystko musiało trwać dosłownie minuty. Wypracowanego przez Ruszczyca 
planu nie powstydziłby się żaden sztab generalny. Miejsca zatrzymywania 
kolejnych furmanek, postój ludzi z noszami, trasy, po których każda para z 
noszami miała biec do szpitala, były dokładnie przestudiowane i 
wielokrotnie sprawdzone. 

Ruszczyc, opowiadając o każdym świeżo opracowanym planie, miał na twarzy 
swój trochę łobuzerski uśmieszek, który widywało się wtedy, kiedy obmyślił 
jakąś wesołą atrakcję na zabawach internatowych. 

Ruszczyc troszczył się o rannych naszego oddziału w Domu Dziewcząt. 
Odwiedzał ich, z nimi rozmawiał i myślał o dalszym ich losie. Przy jego 
niesłychanej wrażliwości i chęci niesienia pomocy - obecność na sali 
cierpiącego chorego była dla niego czymś nie do zniesienia. Skoro go boli, 
to powinien dostać coś przeciwbólowego! Nie pomogły żadne tłumaczenia, że 
chory dopiero co dostał, że za dużo dawać nie można, bo przestanie pomagać, 
a może zacząć szkodzić! On nie ustępował. Zaczynała się ostra wymiana zdań. 
"Jak kto jest pozbawiony ludzkich uczuć, to nie powinien się podejmować 
pielęgnowania chorych!" - "Kto nie ma zdrowych nerwów, nie powinien 
wchodzić na salę, bo tylko przeszkadza pracować i denerwuje chorych!" 
Utarczki słowne nie pozostawiały zresztą żadnego uczucia wrogości. Trzeba 
go było tylko wywabić na korytarz, a tam niezwłocznie łapał go ktoś z czymś 
niesłychanie ważnym, a pilnym... i zapominał (...). 

Odchodzących do lasu Ruszczyc starał się zaopatrywać w żywność i odzież. 
Niestety, nie bardzo było w co zaopatrywać. Po wyczerpaniu skromnych 
zapasów zaczął dewastować własną garderobę. Po upływie niespełna dwóch 
tygodni pozostał dosłownie tylko w tym, co miał na sobie. Reszta - koce, 
bielizna, ubrania - wędrowały do lasu. 

Zakład zaczął przeżywać chwile grozy. Gdzieś, widocznie niedaleko, Niemcy 
ustawili jakieś ciężkie dalekosiężne działo. Po całych dniach przelatywały 
nad Zakładem pociski. Chociaż "znawcy" zapewniali, że nam w żadnym razie 
nic nie grozi, że cel jest na pewno gdzieś daleko od nas, ale ten ciągły 
ryk, połączony z jakimś obrzydliwym pobrzękiwaniem doprowadził wszystkich 
do stanu graniczącego z paniką. Trzymać rannych na Iii piętrze w tych 
warunkach było niepodobieństwem. Zaczęliśmy ewakuację na parter. 

Kilku chłopców z naszej szkoły zawodowej, którzy zostali tego roku latem 
w Zakładzie, zostało również wciągniętych do naszej pracy. Jeden zespół 
pracował w piekarni, wypiekając chleb dla Zakładu i dla lasu. Zagniatało 
się ręcznie, bo już prądu nie było. Niektórzy pomagali w pracach 
gospodarczych. Dwóch było zatrudnionych w roli sanitariuszy i z zadań 
wywiązywali się bardzo dobrze. Ruszczyc był z nich bardzo dumny i długo po 
wojnie lubił opowiadać o sukcesach, jakie osiągnęli na tym polu. 

Pomimo całej energii i zdecydowania w działaniu widać było, iż w 
straszliwy sposób ciąży na nim poczucie odpowiedzialności, bezpieczeństwo 
ludzi, którzy znajdowali się pod naszą opieką. Spokojny i opanowany w 
obliczu własnego niebezpieczeństwa, gdy chodziło o innych, był ostrożny aż 
do przesady. Widać było, że jest stale w stanie jakiegoś nerwowego 
napięcia, które go widocznie bardzo wyczerpywało, gdyż w momentach 
specjalnego zagrożenia z widocznym trudem opanowywał się, aby nie wpaść w 
panikę. (...) 

Ze względu na znajomość języków rosyjskiego i niemieckiego - obok 
pielęgniarstwa - powierzono mi funkcję tłumacza i czegoś w rodzaju stróża 
nocnego. Miałam sypiać w pokoju położonym przy drzwiach wchodowych. Tylko 
mnie było wolno w nocy otwierać drzwi wejściowe. Ruszczyc egzekwował to 
bardzo skrupulatnie i mogłam się przekonać, że jeśli okoliczności tego 
wymagały, umiał być twardy i absolutnie nieustępliwy. Przez trzy tygodnie 
nie wypuszczał mnie poza obręb szpitala. Ani razu nie postawiłam nogi dalej 
przed domem. 

Chorych było niewielu - trochę ponad dziesięciu, ale większość 
nieruchomych. (...) Zaledwie kilku mogło z pomocą sanitariusza zejść o 
własnych siłach. Zaczęliśmy znoszenie i tu dopiero wyszło na jaw, w jakim 
okropnym napięciu nerwowym przez cały ten czas musiał być Ruszczyc i z 
jakim wysiłkiem musiał panować nad sobą. Na moment stracił panowanie nad 
sobą: miotał się jak oszalały po schodach, sprawdzał, czy wszyscy schodzą 
na dół, czy nikomu nie grozi upadek z noszy - jednym słowem - szalał. Gdy 
wreszcie znaleźliśmy się wszyscy na dole, uspokoił się i zabrał się 
rzeczowo do rozmieszczania chorych w ocalałych pomieszczeniach parteru. 

Wraz z upadkiem Powstania zalewać nas zaczęły fale uchodźców z Warszawy. 
Przyjmowano ich w Zakładzie, jednak Ruszczyc nie pozwalał, aby wpuszczać 
ich na teren szpitala. Tak długo, jak tylko można było, starał się 
zabezpieczyć incognito swoim podopiecznym. Jednak i tak w październiku 
wszystkich tych dawnych żołnierzy przeniesiono do Piastowa"* (Ibidem). 

Siostra pisze o sobie skromnie, że pełniła rolę starszej pielęgniarki, w 
rzeczywistości jeszcze przed wstąpieniem do Zgromadzenia pracowała jako 
lekarz w głębi Rosji, po powrocie do Polski opublikowała wiele prac 
naukowych z bakteriologii. 

W październiku lżej ranni żołnierze wrócili do rodzin albo ukryli się w 
okolicy u gospodarzy. Ciężej rannych przewieziono do szpitala w Pruszkowie. 

Ostatnie tygodnie okupacji zaciążyły ponuro nad Laskami. Niemcy kazali 
ewakuować Zakład, w następstwie czego grupy niewidomych wraz z siostrami i 
personelem świeckim musiały go opuścić. Jedni udali się w Łowickie, inni do 
Bukowiny Tatrzańskiej, tylko Ruszczyc ze swoimi chłopcami ostał się na 
miejscu. Sytuacja zmieniła się radykalnie po wkroczeniu wojsk radzieckich, 
gdyż NKWD w sposób niepokojący zaczęło interesować się całym kierownictwem 
Lasek. Pan Henryk musiał uchodzić i przez parę tygodni ukrywał się wraz z 
Antonim Marylskim w Pruszkowie. 





Rehabilitacja ociemniałych

inwalidów wojennych







Schronisko w Surhowie





Załamanie się niemieckiego frontu na Wiśle i ofensywa wojsk sowieckich w 
połowie stycznia 1945 r. ożywiły nadzieje Polaków na lepsze jutro. Wkrótce 
Laski znalazły się w strefie oswobodzonej, lecz daleko było do wymarzonej 
wolności. Ruszczyc przekonał się o tym, gdy u progu nowej rzeczywistości 
musiał uchodzić z miejsca, gdzie przeżył całą okupację. Nie przypuszczał 
zapewne, że w tak dziwnie rozpoczynającym się roku spotka się z zadaniami, 
o jakich nie marzył. 

Już w jesieni 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zlecił 
Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi zajęcie się problemem ociemniałych inwalidów 
wojennych. Doprowadziło to do rozmowy mecenasa Ludwika Christiansa, prezesa 
PCK w Lublinie z s. Joanną Lossow, kierowniczką placówki Towarzystwa w 
Żułowie. Prezes prosił, by siostra zajęła się utworzeniem schroniska dla 
ociemniałych żołnierzy, których kilku przebywało wówczas w Lublinie. 

W tych czasach, gdy masowo wysiedlano ziemian z ich majątków, wybór 
siostry padł na odległy o 8 km od Żułowa dwór w Surhowie, dotąd siedzibę 
rodziny Skolimowskich. Siostrze udało się pomyślnie załatwić z władzami 
wojskowymi przekazanie domu wraz z parkiem na ten cel. Do przyszłej pracy 
oddelegowała też dwie siostry. Miał im towarzyszyć ks. Nikodem Domański, 
były kapelan wojskowy, przebywający chwilowo w Żułowie. Ważne okazało się 
zwolnienie ze służby żołnierza Bolesława Harbarczuka, byłego organisty. W 
przyszłości w schronisku zorganizował on zespół chóralny* (Na podstawie 
listu s. Joanny Lossow do A. Gościmskiej z 19.06.1982. AMŻ-3.). 

Tak podjęta inicjatywa wymagała jeszcze zgody władz Towarzystwa i 
Zgromadzenia. Toteż przed końcem stycznia s. Joanna ze specjalną przepustką 
i transportem wojskowym udała się do Warszawy i Lasek. Matka Czacka nie 
tylko pochwaliła jej decyzję, lecz przejęła się bardzo całą sprawą i 
obiecała dać do Surhowa kilku dobrze zrehabilitowanych niewidomych jako 
instruktorów. Na ich czele miał stanąć Henryk Ruszczyc, który w ten sposób 
stał się na parę lat pracownikiem PCK. 

Parterowy dwór w Surhowie, zwany powszechnie z powodu architektonicznego 
wystroju pałacem, wymagał przystosowania do zmienionych warunków. 
Przeznaczony przez miejscowe władze do rozbiórki był wewnątrz ogołocony ze 
wszystkiego. S. Joanna zadbała o wykonanie najprostszych mebli, jak ławy, 
prycze i stoły z surowego drewna* (Wg listu s. Joanny Lossow, j.w.). Dom 
posiadał kanalizację i łazienkę. Pensjonariusze sami mieli dbać o 
pompowanie wody i przygotowanie drewna na opał. Z braku szaf odzież 
wieszało się na gwoździach wbitych w ścianę. W facjacie urządzono kaplicę a 
obok pokój kapelana. Personel z Lasek miał jednak otrzymać pokoje z nieco 
bardziej europejskim umeblowaniem. Z ubóstwem wnętrza kontrastowały freski 
na ścianach i sufitach, przedstawiające sceny z historii Polski, w 
niektórych salach pozostały nietknięte zabytkowe kominki. 

Zespół osób mających prowadzić rehabilitację ociemniałych żołnierzy był 
starannie dobrany, od niego zależeć miał sukces przedsięwzięcia. W skład 
jego weszli następujący niewidomi: Władysław Gryglas - nauczyciel brajla i 
języka polskiego, Adolf Szyszko - instruktor koszykarstwa, Stanisław 
Wrzeszcz - pomoc w pracy administracyjno-gospodarczej, Mieczysław Miroński 
- nauczyciel gry na akordeonie. Wszyscy byli wychowankami Lasek, ludźmi 
zrównoważonymi, o solidnym przygotowaniu zawodowym. Oprócz nich była jedna 
osoba widząca, Lidia Ogurkowa, mająca prowadzić zajęcia kulturalno - 
oświatowe* (Przemówienie Stanisława Wrzeszcza w "Niedzielę Niewidomych" na 
Piwnej 26.01.1973. Masz. AHR-8.). 

Ruszczyc i Gryglas dotarli do Surhowa w lutym 1945 r., pozostali w 
kwietniu. Zespół przybyły z Lasek natrafił na nieoczekiwane, niekiedy 
zabawne trudności. Pierwszym pensjonariuszem schroniska był ociemniały 
Rumun, Jan Kmieć, który służył w Wojsku Polskim i znał nasz język. 
Przeżywał osobisty dramat, gdyż na wiadomość o jego kalectwie żona go 
opuściła. Kmieć nie chciał z początku poruszać się inaczej niż na 
czworakach. Uważał, że postawa pionowa jest dla niewidomego zbyt ryzykowna. 
Po niedługim czasie nauczył się normalnie chodzić i dobrze pracować* (A. 
Szyszko: Uwagi o Ośrodku Rehabilitacyjnym dla Ociemniałych Żołnierzy. Masz. 
bez daty. AHR-8.). Liczba pensjonariuszy stale wzrastała, doszła w końcu do 
trzydziestki. Ciągle jednak ktoś odchodził lub przychodził. Niektórych 
zabierały do siebie rodziny. 

Ruszczyc od razu zaprowadził w Surhowie nowe porządki, zaczął od 
opracowania statutu ośrodka i ogłoszenia obowiązującego regulaminu dnia* 
(Patrz: Projekt statutu kursu dokształcającego dla ociemniałych w Surhowie. 
Masz. bez daty. AHR-2.). Jako doświadczony wychowawca wiedział, jak ważną 
rzeczą dla człowieka dotkniętego kalectwem jest mieć dzień szczelnie 
wypełniony zajęciami tak, by jak najmniej czasu zostawało mu na rozmyślanie 
nad własnym nieszczęściem. Program przewidywał odpowiednie pory na naukę, 
szkolenie zawodowe i rozrywkę. Nie wystarczająca ilość stanowisk w 
warsztatach zmusiła do podziału wychowanków na dwie grupy pracujące na 
zmianę. W rannych godzinach pierwsza grupa zajmowała się wyrobem koszyków, 
mat lub szczotek, druga uczyła się brajla. Przed obiadem dwie godziny 
poświęcano na ćwiczenia chóru. W wolnym, poobiednim czasie jedni 
indywidualnie ćwiczyli się w czytaniu i pisaniu, inni przechadzali się po 
starym parku. Po skończonej przerwie obiadowej druga zmiana udawała się na 
szkolenie warsztatowe, a pierwsza szła na lekcje brajla. Po kolacji 
amatorzy głośnego czytania zbierali się w pokoju Lidii Ogurkowej. Pozostali 
zabawiali się pogawędką lub szli z wizytami do wsi. Ruszczyc zostawiał 
instruktorom dużą swobodę, nie wtrącał się w szczegóły, nadawał ogólny ton 
i kierunek* (Kazimierz Siedlecki: Jak w rodzinnym domu, "Pochodnia" nr-y 
luty i marzec 1974.). 

Ustawiwszy właściwie program zajęć i tryb życia mieszkańców niewiele 
więcej czasu mógł temu poświęcić. Za swój główny obowiązek uważał 
wyszukiwanie w szpitalach w całej Polsce ociemniałych żołnierzy. W Lublinie 
wiele zachodu kosztowało go chodzenie z prośbą o wsparcie. Z Zarządu PCK 
otrzymywał miesięcznie na utrzymanie Ośrodka 70 tys. zł. Stanowiło to 
zaledwie małą cząstkę faktycznych wydatków. Zabiegał więc o dodatkową pomoc 
w samym PCK, u władz wojskowych lub administracyjnych. W owym czasie 
inwalidom nie przysługiwały jeszcze renty ani pomoc materialna. Dodatkową 
trudność stanowiły opłakane warunki komunikacji. Przy dużej aktywności 
Ruszczyca koniecznym było usprawnienie łączności Surhowa ze światem. 
Odległa o 147km stacja, nieregularnie kursujące, z powodu trwającej wciąż 
wojny, przepełnione pociągi, nie dawały pewności, że dojedzie się w porę. 
Ruszczyc wystarał się więc u władz PCK o motocykl z przyczepą. Nie lubił 
tego wehikułu. Nie miał dość ciepłej odzieży i w czasie jazdy przemarzał. 
Poza tym motor często się psuł, naprawy trwały długo, a pan Henryk nie 
lubił bezczynnie czekać. Wolał zostawić swój pojazd u chłopa i puścić się w 
dalszą drogę na piechotę* (S. Wrzeszcz, op. cit.). Tak zresztą przebywał 
prawie zawsze ostatni odcinek trasy z Krasnegostawu do Surhowa. Powstała 
nawet z tego legenda, na pewno trafnie charakteryzująca pana Henryka, że 
pokonywał piechotą odległość 707km z Lublina do Surhowa (a może przez 
Zamość 487km?). 

Ośrodek również potrzebował środka lokomocji do celów zaopatrzeniowych. 
Zarząd PCK wyasygnował w końcu 35 tys. zł na kupno konia i wozu, lecz 
wskutek stale rosnących cen udało się za te pieniądze kupić jedynie konia. 
Na szczęście Żułów pośpieszył z pomocą, ofiarowując wózek. Pierwszy jednak 
wyjazd nowym pojazdem omal nie zakończył się katastrofą. Koń o chimerycznym 
usposobieniu, za krótko zaprzężony, gdy poczuł orczyk bijący go po nogach, 
poniósł i poleciał na oślep, nie dając się zatrzymać. W końcu zmęczony 
zwolnił biegu, lecz Ruszczyc miał tego dosyć, zostawił zaprzęg u gospodarza 
i ruszył jak zwykle piechotą ku stacji. Mimo wszystkich wysiłków mieszkańcy 
Surhowa głodowaliby, gdyby nie pomoc Żułowa. S. Joanna nie tylko ofiarowała 
im dwie krowy z zapasem paszy, lecz stale dosyłała zboża, kaszy, grochu i 
warzyw, mimo iż we własnym domu miała do wyżywienia 70 osób* (Ibidem). 

Czasy były niespokojne. Przez kilka pierwszych miesięcy po okolicy 
włóczyły się uzbrojone bandy żyjące z rabunku. Spotkanie z nimi zagrażało 
życiu i zdrowiu. Surhów stanowił dla bandytów szczególnie pożądany cel ze 
względu na majątkową gorzelnię. Ile razy nagromadził się tam większy zapas 
spirytusu, bandyci strzałami odstraszali straż złożoną z milicjantów i 
zabierali ze sobą alkohol* (Ibidem). 

W takich to warunkach rozpoczynała się rehabilitacja ociemniałych 
żołnierzy. Ruszczyc był zdania, że najważniejszym zadaniem jest ich 
rewalidacja społeczna. Stawiał ją ponad przygotowanie zawodowe lub 
dokształcanie. Wiedział, że większość tych młodych ludzi przeżywa 
wewnętrzne tragedie, jako że udział w wojnie zjej okropnościami zachwiał u 
niejednego wiarę w podstawowe ludzkie wartości. Odbudowanie jej stanowiło 
najważniejszy element ich włączenia się w codzienne życie. Nieocenioną rolę 
spełniał pod tym względem ks. Domański. Znał dobrze psychikę żołnierzy i 
umiał z nimi odpowiednio rozmawiać. Ten pogodnego usposobienia i o złotym 
sercu kapłan zyskał sobie wkrótce powszechną sympatię, a dowcipami 
rozweselał wszystkich. Zorganizował chór gregoriański, który bardzo 
podnosił piękno nabożeństw. Wychowankowie gromadnie brali udział w 
niedzielnej Mszy św., lecz nawet w dni powszednie garść ich zjawiała się na 
nabożeństwie. Ruszczyc nie wywierał na nikogo najmniejszego nacisku, ale 
jego własny przykład i szacunek, którym go otaczano, robiły swoje* 
(Ibidem).

Do przywrócenia wiary we własne siły oraz dobre intencje bliźnich 
przyczyniała się niemało postawa niewidomych nauczycieli. Wszyscy 
odznaczali się gotowością niesienia pomocy innym i wytwarzali atmosferę 
miłego, pełnego prostoty koleżeństwa. Ich zachowanie nacechowane było jakąś 
codziennością, która robiła duże wrażenie na wytrąconych z równowagi 
kolegach. Dwóch spośród instruktorów wybierało się na studia, trzeci 
spędzał każdą wolną chwilę nad podręcznikiem anatomii, pragnąc zostać 
masażystą, czwarty zamierzał się żenić i podjąć pracę w spółdzielni. 
Ruszczyc zdawał sobie sprawę z ich wpływu na otoczenie i wcale nie 
przypadkiem ulokował po jednym z nich w każdej sypialni wychowanków. Innym 
ważnym środkiem do rewalidacji społecznej była nauka śpiewu. Harbarczuk 
prowadził zajęcia umiejętnie, a mając na ogół uzdolnionych uczniów, ćwiczył 
od razu chór na cztery głosy. Chórzyści dziwili się jednak, dlaczego 
niektóre partie przerabia się tylko na dwa głosy, nie uzupełniając 
pozostałych. Zagadka wyjaśniła się dopiero, kiedy ujawniło się, że na wsi 
pod tym samym kierownictwem dwadzieścia dziewcząt uczy się śpiewać 
brakujące partie. Wkrótce złączono oba chóry, tworząc wspólny, mieszany. 
Pierwszy występ z bożonarodzeniowym programem słowno-muzycznym przypadł na 
okres świąt i zaimponował słuchaczom. Zachęciło to chórzystów i recytatorów 
do dalszych występów. Następnym etapem stał się wyjazd do Krasnegostawu, 
gdzie publiczność z wielką sympatią odniosła się do przyjezdnych. Nie 
spodziewano się tak wysokiego poziomu zespołu ociemniałych inwalidów. 
Owocem tego były znajomości, a nawet przyjaźnie z uczniami miejscowego 
gimnazjum. 

Udział dziewcząt w chórze przyniósł inny, nieoczekiwany owoc w postaci 
organizowania wspólnych wieczorów tanecznych. Do tańca przygrywał sam pan 
Miroński, nauczyciel gry na akordeonie lub któryś z jego zdolniejszych 
uczniów. Ruszczyc zwykle uczestniczył w zabawie. Błyszczał talentem 
wodzireja, werwą i humorem, stwarzał beztroski nastrój. Po jakimś czasie na 
wieczorki zaczęło napływać coraz więcej młodzieży ze wsi, także męskiej, a 
udział w zabawach uważany był tam za pewien zaszczyt. W ślad za tym poszły 
zaproszenia żołnierzy do remizy strażackiej na przedstawienia urządzane 
przez miejscowy teatr amatorski. Zaczęły się też kontakty z dziećmi, które 
przychodziły odwiedzać ociemniałych i służyły im za przewodników. Ich 
rozmowy pełne dziecinnej prostoty niosły inwalidom wiele radości. Coraz 
bardziej włączali się ociemniali w życie wsi i nawiązywały się przyjaźnie, 
doszło nawet do małżeństw* (K. Siedlecki, op. cit.). 

Nie tylko dzięki chórowi nawiązywano kontakty ze światem. Również dzięki 
propagandzie Ruszczyca zaczęły napływać z całego kraju listy i paczki. 
Zawierały papierosy i słodycze, czasem rękawiczki lub szalik. Ważniejszym 
od zawartości paczki było poczucie, że nie jest się zapomnianym. 

A Ruszczyc ciągle jeździł i mogło się wydawać, że nie interesuje się 
życiem domu. W rzeczywistości wiedział o wszystkim i wszystko go żywo 
obchodziło. Miał zwyczaj w pierwszy dzień po powrocie z podróży wcale się 
nie pokazywać i nawet posiłki jadać w swoim pokoju. Dopiero drugiego dnia 
rozpalano ogień na antycznym kominku w jednej z sal, a pensjonariusze 
ciasno zasiadali dokoła i zaczynały się rozmowy. Ruszczyc wypytywał o 
wszystko, co zaszło w ostatnich dniach, po czym zwykle sam zaczynał coś 
opowiadać. Dzielił się wiadomościami o tym, co się dzieje w kraju, a potem 
snuł różne opowieści, wspomnienia, zaczynały się żarty. Ogień trzaskał i 
wydzielał ciepło promieniujące na otoczenie. Spotkania kończyły się śpiewem 
pieśni żołnierskich, dawnych i nowych, a wspomnienia tych wieczorów 
zostawiały niezatarty ślad w pamięci uczestników. O atmosferze stworzonej 
wówczas przez Ruszczyca wiele mówi opowiadanie młodego uczestnika Powstania 
Warszawskiego, Kazimierza Siedleckiego: (...) "W Surhowie znalazłem się pod 
koniec 1945 roku. Na progu Zakładu powitał mnie wysoki, starszy pan, 
ucałował w oba policzki i powiedział parę ciepłych słów. Przyznam się, że 
byłem nieco zaskoczony objawami serdeczności ze strony kogoś obcego i do 
tego dyrektora Zakładu, a więc tylko urzędnika. Ale jednocześnie poczułem 
się jakoś raźniej, zmalała obcość nowego otoczenia i z większą otuchą 
spojrzałem na to wszystko, co mnie tutaj czekało. Jak się miałem niebawem 
przekonać, taki sposób witania był u pana Ruszczyca stałym zwyczajem. 
Równie miłego przyjęcia doznałem ze strony pozostałych osób, z którymi się 
owego wieczoru zetknąłem. Zwłaszcza moi nowi koledzy, dowiedziawszy się, że 
będę wśród nich najmłodszy - okazali się szczególnie gościnni. Coś tam 
przestawili, ktoś przeniósł się na inne miejsce i otrzymałem pryczę w 
pobliżu kominka, żebym, broń Boże, po nocach nie marzł. Nic też dziwnego, 
że wśród tych objawów życzliwości sam nie wiem kiedy odtajałem do reszty i 
poczułem się swojsko, jakbym przyjechał do rodziny"* (Ibidem). W dalszym 
ciągu swojej relacji Siedlecki wspomina o tym, jak uderzał go stosunek 
Ruszczyca do ociemniałych, pokiereszowanych odłamkami pocisków żołnierzy, 
którzy w walkach frontowych przewędrowali setki kilometrów. Pytał każdego o 
samopoczucie, wyniki w nauce i wiadomości od rodzin. Instruktorzy byli 
dumni, że mieli kiedyś takiego wychowawcę. 

"Szczególnie utkwiła mi w pamięci - pisze A. Szyszko - gwiazdka" 1945 
roku, kiedy Kierownik Ośrodka pojechał do miasta po prezenty oraz niezbędne 
artykuły świąteczne. W powrotnej drodze o dwa czy trzy kilometry od Ośrodka 
popsuł się samochód, wówczas pan Ruszczyc, mimo że był zmęczony, przyniósł 
worek prezentów na plecach. Z wyczerpania przez kilka minut nie mógł słowa 
przemówić, ale promieniał radością"* (A. Szyszko, op. cit.).

"Wprawdzie późnym wieczorem, ale będzie opłatek i wigilijna ryba, a 
przede wszystkim prezenty - pisze o tym samym zdarzeniu Bronisław Kruczko - 
wręcza je sam z tym niezapomnianym objęciem za szyję i serdecznym 
pocałunkiem. A potem wspólne kolędy do późnej nocy"* (Bronisław Kruczko: 
Ank. Masz. 1973. AHR-8.).

Niezależnie od spotkań grupowych Ruszczyc starał się mieć kontakt 
indywidualny z pensjonariuszami. Poprzez okresowo powtarzające się rozmowy 
chciał poznać sytuację rodzinną i materialną każdego oraz jego plany na 
przyszłość. Siedlecki jako jeden z najmłodszych odczuwał tremę przed 
pierwszą taką rozmową. Bał się, że nie potrafi stanąć na wysokości zadania. 
Ruszczyc mu to ułatwił, bo dowiedziawszy się, że pochodzi z Krzemieńca, 
opowiedział, jak w 1939 r. w wędrówce za pułkiem dotarł w jego rodzinne 
strony. Wywiązała się żywa wymiana zdań, w której Siedlecki opowiedział 
swoje własne wojenne przeżycia, udział w Powstaniu Warszawskim, obóz w 
Niemczech. Gdy Ruszczyc posłyszał, że chłopak w obozie usiłował uzupełniać 
przerwaną naukę i wyczuł jego zapał, zapewnił, że na pewno ukończy średnią 
szkołę. Pod koniec rozmowy wtrącił, że zależy mu na tym, aby zrezygnował na 
pewien czas z lekcji brajla na rzecz mniej zaawansowanych kolegów. On sam 
skorzysta, bo podciągnie się w wyrobie koszyków i wzmocni swoją chorą rękę, 
równocześnie zaś "zamknie usta" zazdrosnym, którzy nie mogą mu dorównać w 
brajlu. Siedlecki od razu wyraził zgodę, a sposób, w jaki dyrektor załatwił 
tę sprawę, zachwycił młodego. 

Pan Henryk w pełni zdawał sobie sprawę, że koszykarstwo i wyrób mat są 
zawodami przeżytymi i nie mogą dać utrzymania niewidomym. Traktował 
szkolenie głównie jako terapię zajęciową. U władz ponawiał wysiłki o 
uzyskanie dla pensjonariuszy praw i rent inwalidzkich, i w końcu udało mu 
się to wywalczyć. 

Stosunki jego z władzami PCK nie układały się zbyt pomyślnie. Z 
dokumentów można wywnioskować, że w Zarządzie Głównym zasiadali wtedy 
ludzie o dużych ambicjach, niezbyt dobrze zorientowani w sprawie inwalidów 
i za wszelką cenę pragnący wybić się jakimiś oryginalnymi pomysłami. Już w 
pierwszym roku istnienia Ośrodka rzucili myśl przeniesienia go do Żbikowa 
pod Pruszkowem, lecz sprawa była zupełnie nie przemyślana. W obronie 
dotychczasowego stanu rzeczy wystąpił pełnomocnik PCK w Lublinie, życzliwy 
Laskom J. Żyszkiewicz. W obszernym piśmie z listopada 1945 roku wykazywał 
nonsens tej decyzji. Podkreślał straty materialne, jakie ten krok 
spowoduje, gdy PCK już wydało na ośrodek w Surhowie 324 tys. zł gotówką i 
205 tys. zł w naturze, niezależnie od znacznej pomocy społeczeństwa. 
Ważniejszym jednak od spraw ekonomicznych jest wzgląd moralny. Nie wolno 
zmarnować dobrych stosunków nawiązanych przez ociemniałych z miejscową 
ludnością i wpływu, jaki to wywiera na proces rehabilitacji żołnierzy. 
Należy również rozważyć stopień ryzyka planowanego przez PCK wprowadzenia 
na miejsce inwalidów wojennych ociemniałych kobiet. Projekt ten nie ma 
szans powodzenia, gdyż miejscowe społeczeństwo na pewno przyjmie te kobiety 
z dużą rezerwą. Dla obu stron spowoduje to niepowetowane szkody* (List I. 
Żyszkiewicza do Zarz. Gł. PCK w Warszawie 1946. Kopia AHR-6.). Widać 
Żyszkiewicz uderzył we właściwą strunę, gdyż o przeniesieniu zakładu do 
Żbikowa więcej już nie było mowy.

Zaczęły się natomiast przykre nieporozumienia między Zarządem Towarzystwa 
a organami Zarządu Głównego PCK. Znamy sprawę tylko z dokumentów. Z listu 
bez daty z podpisem Matki Czackiej i A. Marylskiego dowiadujemy się, że 
Zarząd Główny PCK zawiadomił Towarzystwo o podjętej jednostronnie decyzji 
wycofania się całkowicie z prowadzenia Surhowa i przekazania Ośrodka wraz 
ze wszystkimi jego obciążeniami Towarzystwu. W Laskach zostało to ocenione 
jako wysoce nietaktowne posunięcie. Jedną z przyczyn mogła być chęć 
pozbycia się kłopotliwej placówki, której dyrektor nieustannie i 
nieustępliwie o coś się dopominał. 

Odpowiedź Matki Czackiej brzmiała jednoznacznie: Towarzystwo prosi o 
doprowadzenie do spotkania przedstawicieli obu instytucji, w którym określi 
się wyraźnie kompetencje obu stron, sposoby zdobywania środków finansowych 
i inne sporne zagadnienia. Najważniejsze spośród nich to: objęcie 
rehabilitacją osób cywilnych, ociemniałych podczas wojny oraz świadczenie 
dalszej opieki pensjonariuszom opuszczającym surhowski Zakład. Jeżeli 
Zarząd PCK nie zechce przyjąć tych warunków - pisała Matka - Towarzystwo 
wycofa się ze współpracy i wstrzyma wszelkie świadczenia. W decydowaniu o 
dalszych losach Surhowa konieczne jest pełne partnerstwo. W liście Matka 
nie zawahała się wyliczyć szczegółowo wszystkiego, co od początku 
świadczyły Laski na rzecz Ośrodka. Zaznaczyła, że ani pracy 
wykwalifikowanych instruktorów, ani unikalnych pomocy do nauki i szkolenia 
nie udałoby się w obecnych czasach zdobyć nawet za dziesięciokrotną cenę 
ich pozornej wartości. Tych rzeczy w ogóle nie da się przeliczyć na 
pieniądze* (List Matki E. Czackiej. Kopia bez daty, najprawdopodobniej 
wiosna 1946. AHR-6.). 

Takie mocne postawienie sprawy przecięło dyskusję. Ruszczyc, widząc, że 
od władz PCK nie może uzyskać środków niezbędnych do prowadzenia 
"schroniska", zwrócił się o pomoc do Ministerstwa Pracy i Opieki 
Społecznej. Spotkał się tam z życzliwym przyjęciem i uzyskał przyznanie 
jednorazowej dotacji w wysokości 600 tys. zł oraz przydział ciężarówki. 
Zarząd PCK, szukając wygodnego dla siebie wyjścia z sytuacji, wstrzymał 
obiecaną przez Ministerstwo pomoc i zawiadomił Ruszczyca, że Ośrodek w 
Surhowie przekazany zostanie Związkowi Inwalidów Wojennych. W Zakładzie o 
podobnych sprawach głośno się nie mówiło, lecz wychowankowie czuli 
szykujące się jakieś wielkie zmiany. Wskazywała na to częstotliwość wizyt 
przedstawicieli PCK* (K. Siedlecki, op. cit.).

Ruszczyc miał dosyć tej niewyraźnej sytuacji i postanowił interweniować. 
Mając poparcie jednego z dyrektorów departamentu w Ministerstwie Pracy i 
Opieki Społecznej, doprowadził do przejęcia Surhowa przez to Ministerstwo. 
Od tej chwili wszystko radykalnie się zmieniło. Uroczyste przekazanie 
Ośrodka odbyło się 8 maja 1946 r. i równocześnie nastąpiła zmiana jego 
nazwy na "Zakład Szkoleniowy dla Ociemniałych". Pan Henryk otrzymał na jego 
potrzeby znaczną dotację i amerykański samochód wojskowy* (A. Szyszko, op. 
cit.). Uzyskanie własnego środka lokomocji pozwoliło mu na rozpoczęcie 
starań o przeniesienie Ośrodka do innej miejscowości, położonej bliżej 
wielkiego miasta. Właśnie w Ministerstwie opracowywano wytyczne do 
nowocześnie pojętej rewalidacji inwalidów wojennych. Myślą przewodnią było 
włączenie ich do pracy w przemyśle. Do tego potrzebne było zorganizowanie 
specjalnych kursów szkoleniowych w pobliżu wielkich zakładów przemysłowych. 
Ruszczyc myślał początkowo o Poznaniu, ale zrezygnował z tego, gdy 
przekonał się o zniszczeniu dużej części miasta. Upatrzył sobie za to w 
niewielkiej od niego odległości dwa sąsiadujące ze sobą dwory, jako ośrodki 
rehabilitacji o kierunku rolno-ogrodniczo-hodowlanym. Równocześnie udało mu 
się znaleźć w Krakowie odpowiedni budynek do szkolenia w przysposobieniu do 
przemysłu. Ministerstwo wycofało się na razie ze szkolenia ociemniałych do 
pracy w przemyśle, przyjęło za to koncepcję utworzenia w Wielkopolsce 
zakładu reedukacji. Do wszystkich wytypowanych miejsc Ruszczyc przedstawił 
kandydatów na dyrektorów* (List H. Ruszczyca do Dyr. Depart. w Min. Pr. i 
Op. Społ. z 14.08.1946. AHR-6.).





Memoriały Ruszczyca

do władz 





Zanim przejdę do opisu dalszych losów Surhowa, przedstawię teoretyczne 
założenia Ruszczyca na temat rewalidacji inwalidów. Znajdują się one w nie 
opublikowanych dotąd memoriałach do władz państwowych w pierwszych latach 
powojennych. Główne idee w nich zawarte pozwalają poznać rozległość 
horyzontów myślowych i samodzielność sądów Ruszczyca. W czasie, gdy 
opracowywał pierwsze memoriały, nie było prawie dostępu do literatury 
zagranicznej, toteż jego tezy można uznać za wynik osobistych przemyśleń i 
doświadczeń. 

Dwanaście memoriałów, przeważnie gęsto pisanych na maszynie (30-40 
wierszy na stronie) tworzy zbiór kilkudziesięciostronicowy dużej wartości. 
Niestety, teksty są bez dat, nagłówków i najczęściej podpisu, możemy tylko 
przypuszczać, że wszystkie były kierowane do Ministerstwa Pracy i Opieki 
Społecznej. Na niektórych widnieje ręką Ruszczyca zrobiony znak "ref" 
wskazujący, że dany tekst przeznaczony był do ustnego zreferowania. 
Ruszczyc problem inwalidów wojennych przedstawił z kilku punktów widzenia: 
organizacyjnego, psychologicznego, wychowawczego i społecznego. Ciekawa 
jest wizja wzorowo urządzonego domu reedukacji. Zawiera wiele danych, które 
można by stosować z powodzeniem i dzisiaj, w odniesieniu do każdego zakładu 
wychowawczego dla niepełnosprawnych. Na tę wizję wpłynęła prawdopodobnie 
kilkudniowa wizyta Ruszczyca w Anglii w 1947 r., gdzie zwiedził kilka 
ośrodków dla inwalidów wojennych. 

Konieczne byłoby - jego zdaniem - utworzenie w ramach PCK specjalnego 
Komitetu, poświęconego opiece nad inwalidami wojennymi. Należy strzec się 
organizacji kombatanckich - dowodził - wykazujących niepokojącą aktywność i 
dążących do samodzielnego decydowania o wszystkim i zagarnięcia dla siebie 
wszystkiego. Związek Inwalidów Wojennych prowadzi grę polityczną, do której 
usiłuje wciągnąć jak najwięcej oddanych sobie zwolenników. By ich pozyskać, 
obiecuje wszystkim inwalidom wojennym pełne zaopatrzenie bez obowiązku 
pracy. Takie postawienie sprawy jest, zdaniem Ruszczyca, z gruntu 
niemoralne. Ponadto, w celu zdobycia środków na tak olbrzymie potrzeby 
związek ten domaga się od państwa przekazania w jego ręce monopolu 
tytoniowego i spirytusowego oraz wszystkich restauracji w Polsce. Kieruje 
się niebezpieczną zasadą, że inwalidom wszystko się należy. 

Nie ulega wątpliwości, ciągnie swą myśl Ruszczyc, że inwalidzi zasługują 
na godne zaopatrzenie, jako zapłatę za złożoną daninę krwi, lecz wszelkie 
materialne wyrównanie musi pochodzić wyłącznie od państwa. Nie można go 
traktować jako rzecz wywalczoną przez kombatantów na reszcie społeczeństwa. 
Jest to sprawa dużo szersza, bo ogólnopaństwowa i ogólnogospodarcza, nie 
zaś partykularna jednej tylko grupy społecznej. 

Z powyższych przesłanek wypływa szereg ważnych wniosków. W obecnej chwili 
inwalidzi żyją w kraju wyniszczonym wojną, gdzie znaczna część 
społeczeństwa jest zdemoralizowana nienormalnymi warunkami egzystencji i 
zarobkowania. Inwalidzi powinni na równi z innymi stanąć do mozolnej 
odbudowy kraju i dopiero wtedy poczują się współobywatelami Ojczyzny. 
Podjęcie pracy powinno być jednak poprzedzone okresem reedukacji, gdyż 
tylko wtedy osiągną efektywność działania. Rząd winien wydać dwie ważne 
ustawy: jedną o powszechnym obowiązku reedukacji, drugą o równie 
powszechnym obowiązku pracy dla wszystkich inwalidów wojennych. Specjalny 
organ sądowy wyposażony we władzę wykonawczą winien być uprawniony do 
stosowania przymusu względem jednostek uchylających się od pracy z 
niesumienności lub lenistwa. Należy powołać specjalne Komisje Lekarskie 
mające za zadanie indywidualne przebadanie wszystkich inwalidów i 
określenie, ile każdy z nich może wykonać w miesiącu jednostek pracy. 
Komisja powinna też określić minimalny dochód, jaki każdemu z nich ma 
przysługiwać. Jeśli do uzyskania tego dochodu ilość włożonej pracy okaże 
się niewystarczająca, Związek Inwalidów Wojennych będzie wypłacał 
zaopatrzenie wyrównawcze. 

W rozwiązywaniu problemów inwalidzkich wielką rolę odgrywa moment 
psychologiczny i temu zagadnieniu poświęcił Ruszczyc szereg uwag. Jego 
zdaniem ociemniały inwalida wskutek utraty wzroku popada w skrajny egoizm i 
egocentrycznie ocenia wszystko, co go otacza. Wydaje mu się, że raz 
poniesiona ofiara wystarcza na całe życie, że wszystko mu się odtąd od 
drugich należy. Jest zbuntowany, rozgoryczony, ma żal do całego świata. 
Wyleczenie go z tego stanu jest możliwe tylko wtedy, gdy zrozumie, że 
ociemniali z wojny nie tworzą osobnej grupy społecznej, lecz jedną, wspólną 
z niewidomymi od urodzenia. Muszą zatem poznać ich problemy i solidarnie, 
razem z nimi, je rozwiązywać. 

Jednym z najważniejszych zadań reedukacji jest przywrócenie poczucia 
wspólnoty z resztą społeczeństwa. Za sukces trzeba uważać, jeśli inwalida 
przestanie myśleć, że jego chlubą jest chwila fatalnego postrzału, który 
pozbawił go wzroku. Za ważniejszy winien uznać moment podjęcia decyzji o 
przezwyciężeniu własnego kalectwa i włączeniu się w odbudowę kraju. Ci, 
którzy to sobie uświadomią, będą stanowili jego elitę społeczną. 

Reedukacja powinna się rozpocząć jak najwcześniej. Dłuższy pobyt w 
szpitalu, a zwłaszcza u rodziny, może łatwo zniszczyć cały jej proces. 
Rodzina często widzi w osobie ciężko poszkodowanego krewnego możliwość 
ciągnięcia łatwych zysków i korzystania z ulg i przywilejów. 

Dwa obszerne memoriały poświęcił Ruszczyc różnym szczegółom reedukacji. 
Oprócz spraw związanych z jej istotą zajął się zewnętrznymi wymogami 
przeznaczonego na ten cel ośrodka. Winien on przede wszystkim nie nosić 
nazwy "schroniska", lecz zakładu lub ośrodka szkoleniowego. Musi leżeć w 
pobliżu dużego miasta, z dobrym do niego dojazdem, gdyż dla procesu 
resocjalizacji wielką rolę odgrywa bliskość szkół, szpitali, teatrów i 
opery, jak również fabryk, oraz możliwość przyjazdu zespołów artystycznych 
i werbowania bezpłatnych przewodników i lektorów. Zakład jednak nie może 
być położony w mieście, lecz koniecznie na wsi, gdyż świeżo ociemniały jest 
rozstrojony i nie raz ma myśli samobójcze. Zgiełk miasta, jego atrakcje i 
pokusy pobudzają tylko nerwy niewidomego. Potrzebna mu jest natomiast duża 
przestrzeń bez przeszkód, by mógł żyć bez napięć i używać wiele ruchu. 
Dołącza się do tego wzgląd społeczny, gdyż na wsi zakład staje się 
ośrodkiem zainteresowania okolicy, czymś, co wzbudza szacunek i poważanie. 
Dzięki temu miejscowa ludność ma możność docenienia i zrozumienia wartości 
pracy niewidomych i przyznaje im równą rangę z innymi przedstawicielami 
społeczeństwa w pracy dla kraju. 

Ruszczyc z całym rozmysłem wchodził w szczegóły. Dom musi być obszerny, 
estetycznie urządzony, posiadać kilka świetlic, a sypialnie powinny mieć 
najwyżej po kilka łóżek. W urządzeniu potrzebna jest znaczna ilość szaf, 
szafek i półek, by wdrażać niewidomych do porządku i oszczędzić im 
denerwującego szukania. Pożądany jest duży park i basen kąpielowy. 
Pensjonariuszom trzeba zapewnić smaczne, kaloryczne jedzenie, gdyż 
inwalidzi spalają się szybciej od ludzi zdrowych. Ważne jest dobre 
zaopatrzenie w surowce i pomoce szkolne, dobrze zorganizowany transport i 
łączność telefoniczna. Wychowankowie nie powinni posiadać własnych ubrań, 
prócz świątecznych, gdyż to prowadzi do handlowania nimi. Podobnie nie 
należy im wypłacać rent, lecz wciągać je na książeczkę oszczędnościową. 
Ociemniali powinni dysponować tylko gotówką zarobioną własną pracą w 
warsztatach. Liczba pensjonariuszy nie może przekraczać 50, przy czym 
młodzi muszą być oddzieleni od starszych. Ciężko poszkodowani, bez rąk lub 
nóg, podobnie jak kobiety żołnierki, powinni być umieszczeni w osobnych 
zakładach. To odnosi się także do jednostek wybitnie aspołecznych, które 
swym zachowaniem mogą zepsuć atmosferę domu. 

Personel powinien być ideowy, wykwalifikowany. Przed otwarciem ośrodka 
cały zespół wraz z dyrektorem i pracownikami fizycznymi winien być 
odpowiednio przeszkolony. Musi być w pełni świadomy swoich zadań. 
Pracownikom należy jednak zapewnić dobre warunki mieszkania i utrzymania. 
Najlepiej, gdy dojeżdżają do pracy lub mieszkają w oddzielnych budynkach. 
Niezadowolony personel nie potrafi utrzymać właściwej atmosfery ani 
doprowadzić inwalidów do rehabilitacji. Szczególnie ważnym elementem 
reedukacji jest serdeczność okazywana wychowankom. 

Zakład musi posiadać starannie obmyślony plan dnia i "mądry, sprawiedliwy 
regulamin, nie wahający się stanąć w obronie naruszonego prawa". Jest on 
podstawą dobrej organizacji i porządku, lecz musi również przewidywać 
sankcje. Część personelu winna składać się z wcześniej przeszkolonych i 
dobrze zrewalidowanych niewidomych. Muszą to być ludzie, posiadający 
wrodzony autorytet i umiejący wzbudzać posłuch. 

Ruszczyc wymienia szereg zasad, które należy uwzględnić w programie 
reedukacji. Uderza trafność ujęcia niektórych z nich. Na pierwszym miejscu 
stawia pogodzenie się inwalidy z kalectwem i uodpornienie na nie zawsze 
taktowne odnoszenie się do nich ludzi widzących. Równocześnie eksponuje 
problem wychowania ociemniałych do samopomocy i solidarności. "Należy ich 
pobudzać do wysiłków woli i nie odsuwać przeszkód. Tylko przezwyciężanie 
trudności daje w życiu radość. Ustępować w drobiazgach, być 
bezkompromisowym w rzeczach zasadniczych, postępować z wielkim taktem i 
wyrozumiałością." 

Osobną grupę wskazań stanowi popieranie wszystkiego, co sprzyja 
podnoszeniu inwalidy na duchu lub skłania go do oderwania od zajmowania się 
sobą. Do tego rodzaju działań Ruszczyc zalicza ukazywanie każdemu z 
wychowanków zasobu jego własnych możliwości, mobilizowanie do pracy 
umysłowej na wszelkich poziomach, wykrywanie zamiłowań i zakładanie 
różnorodnych kół zainteresowań. Poleca wprowadzać chów zwierząt 
futerkowych, królików, gołębi, psów rasowych lub psów przewodników itp. 
Widzi potrzebę dobrej rozrywki, dużej ilości śpiewu i muzyki, ruchu, 
podnoszenia tężyzny fizycznej. Wielką rolę ma do spełnienia dobrze 
postawiona nauka zawodu. Wychowankom trzeba zostawić dużą swobodę w wyborze 
zajęć warsztatowych. Wylicza cały wachlarz zawodów, które wówczas mogli 
wykonywać niewidomi. 

W jednym z ostatnich memoriałów Ruszczyc uwypuklił mocno moment społeczny 
zagadnienia. Podkreślił, że największą przeszkodą w rozwiązywaniu problemów 
inwalidzkich jest psychika ludzi zdrowych, nasz polski indywidualizm i 
uczuciowe ujmowanie spraw. Żeby to przezwyciężyć, trzeba podsuwać ludziom 
"hasła" łatwo zrozumiałe, np. że człowiek bez społeczeństwa nie może się 
obejść, bo każdy szczegół jego życia jest wynikiem pracy tysięcy ludzi. Z 
powyższego wynika, że trzeba uznać za "jednostkę aspołeczną każdego 
inwalidę lub rencistę, który otrzymując rentę wynajmie sobie kiosk 
tytoniowy i prowadzi bezczynne, pijackie życie. Albo niewidomego żebraka, 
który w ciągu trzech godzin zarobi więcej od rzemieślnika pracującego przez 
cały dzień. Albo dyrektora lub inżyniera, który w swoim przedsiębiorstwie 
nie zechce zatrudnić inwalidy, by nie mieć kłopotu z załogą i z produkcją. 
Aspołecznym jest robotnik, który nie chce przejść na inny oddział, by 
stworzyć miejsce pracy dla inwalidy. Aspołecznymi są wszyscy, którzy nie 
chcą słyszeć o problemach inwalidzkich, uważając, że to jest sprawa 
państwa". 

Zbiór memoriałów skierowanych do władz zamyka tekst pochodzący zapewne z 
1948 r., a odsłaniający w szczególny sposób osobowość autora. W jego 
stosunku do niewidomych uderza wpływ środowiska laskowskiego i głęboko 
ludzkie traktowanie człowieka cierpiącego. 

Ruszczyc porusza w nim zagadnienie niewidomych, którzy z powodu wieku już 
nie pracują, żyją w nędzy i korzystają jedynie z bardzo skromnych zasiłków. 
Dopomina się dla nich o stworzenie świetlicy, gdzie mogliby spędzać czas, 
otrzymywać gorącą zupę, słuchać radia lub dobrej lektury, zajmować się 
drobną wytwórczością. Z tych kilku linijek przebija wzruszająca troska o 
ludzi, którzy nic już społeczeństwu dać nie mogą. Ruszczyc nie umiał 
przejść obok biedy ludzkiej, żeby nie usiłował jej zaradzić* (Zawartość 
archiwum Ruszczyca zob. Bibliografia.).





Spółdzielnia Lubelska 





Pisząc o Surhowie nie sposób pominąć jeszcze jednej ważnej inicjatywy 
Ruszczyca, podjętej na marginesie jego działalności na rzecz inwalidów 
wojennych - założenia pierwszej w Polsce spółdzielni niewidomych. 

Pamiętamy jego starania o założenie spółdzielni w Kielcach w 1939 r. Po 
wojnie wielce pomocnymi okazały się znajomości nawiązane w Lublinie w 
związku z prowadzeniem ośrodka w Surhowie. Stutysięczne miasto przeżywało 
właśnie swój rozkwit, na krótko stało się siedzibą Rządu, odbudowało się, 
rozrastało. 

Znany już nam prezes tamtejszego PCK Ludwik Christians przyznał przyszłej 
i spółdzielni prowizoryczny lokal i zapewnił obiady jej przyszłym członkom. 
Ruszczyc upatrzył sobie do tego celu kilku kandydatów spośród wychowanków 
Lasek z okresu okupacji, trzeba było tylko dać im dobrego szefa. 
Zdolnościami wyróżniał się 25-letni Modest Sękowski, który jesienią 1945 r. 
zapisał się na wyższe studia w Łodzi. Ruszczyc życzył sobie, by tworząca 
się instytucja była dziełem samych niewidomych. Uważał, że załatwienia 
wstępnych formalności powinien dokonać przyszły prezes, toteż 
zatelegrafował do Sękowskiego: "Czy chcesz zostać prezesem pierwszej 
spółdzielni niewidomych?" - "Kosztowało mnie to tylko jedną noc 
nieprzespaną - opowiadał później Modest - i rano wysłałem depeszę, że się 
godzę"* (Rozmowa MŻ z M. Sękowskim. Masz. 1962, AMŻ-4.). 

Drugiego października był już w Lublinie. W tydzień po Sękowskim, który 
zapisał się na Wydział Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 
zaczęli napływać kandydaci na członków spółdzielni: Cyryl Żądło, Mieczysław 
Zarzecki i Stanisław Jabłoński, a wkrótce następni. W nowym lokalu liczącym 
pięć oddzielnych pomieszczeń mieszkali w siódemkę, tam spali, jedli, 
pracowali, tam biedowali. Ruszczyc, ilekroć był w Lublinie, zachodził 
odwiedzać swoich "chłopców" i umacniał ich na duchu, gdyż w domu przy 1 
Maja 41 nie było czym palić, a z jedzeniem też nieraz bywało krucho* (Cyryl 
Żądło: Historia mojej spółdzielni, "Niewidomy Spółdzielca", 1964 nr 3.). 

Przejęcie majątku wspomnianej wcześniej laskowskiej spółdzielni 
uczniowskiej zapewniło im dobry start. Składało się nań kilka tysięcy 
szczotek, kilka tysięcy oprawek, tysiąc kilogramów drutu oraz 1800007zł 
gotówką. To równało się dwustu miesięcznym poborom wykwalifikowanej 
pielęgniarki. Wszystko wysłał Ruszczyc jesienią 1945 r. z Lasek do Lublina. 
Pozostało rozliczenie się z rozproszonymi po całej Polsce dawnymi 
udziałowcami. Podjął się tego Cyryl Żądło i przy pomocy Adolfa Szyszki 
uporał się ze wszystkim w ciągu tygodnia* (Sprawozdanie ogólne 
Spółdzielczych Zakładów Pracy dla Niewidomych Inwalidów przy PCK w 
Lublinie.). Przyszłymi założycielami Spółdzielni Lubelskiej byli: Modest 
Sękowski, Konstanty Szoka, Jan Wachowicz, Mieczysław Zarzecki, Stanisław 
Kaliński, Cyryl Żądło, Eugeniusz Bartoszewski, Stanisław Jabłoński.  

Ruszczyc chodził z Sękowskim po lubelskich urzędach, by przekazać mu 
swoje znajomości i wprowadzić w nurt załatwiania spraw z władzami: 
Zostawiał mu jednak zupełną swobodę decyzji, a po walnym zebraniu Modest 
działał już sam. 

Zebranie założycielskie odbyło się 29 grudnia 1945 r. Przyjęto na nim 
"Statut Ramowy" spółdzielni "Społem", wybrano zarząd, radę nadzorczą i 
dopełniono wszelkich wymaganych formalności. Ruszczyc został wybrany 
prezesem honorowym, rzeczywistym zaś Modest Sękowski. 

Pierwsza spółdzielnia niewidomych w Polsce zaczęła istnieć i z czasem 
zyskała sobie opinię najlepszej w kraju. Długoletnie marzenie Ruszczyca 
zostało spełnione. 





Zakłady w Głuchowie

i Jarogniewicach 





Nadeszła w końcu od dawna oczekiwana chwila przeprowadzki Surhowskiego 
Zakładu do Wielkopolski. Datę wyjazdu ustalono na 26 września 1946 r. W 
ostatniej chwili Ruszczyc otrzymał wiadomość o śmierci ks. Władysława 
Korniłowicza i wyjechał do Lasek na jego pogrzeb. Zlecił wówczas Lidii 
Ogurkowej pieczę nad całą grupą podróżnych. W przewidywaniu trudności 
związanych z przesiadkami w Lublinie, Łodzi i Poznaniu wciągnął do 
współpracy jakieś Stowarzyszenie Kobiece i drużyny harcerskie. Wynik okazał 
się znakomity: na stacjach pomagano przy wysiadaniu, znajdowano w następnym 
pociągu zamówione miejsca, przenoszono bagaże, dostarczano posiłki* (S. 
Monika Bohdanowicz, op. cit.). Gro bagaży przewieziono czterema 
ciężarówkami. Wszystko to idealnie przypominało dawnego Ruszczyca z lat 
trzydziestych, organizatora wyjazdu laskowskiej młodzieży na wakacje. 

"Jazda pociągiem okazała się dla nas swego rodzaju sprawdzianem nabytej w 
Zakładzie odporności - pisze w wiele lat po tym K. Siedlecki. - Chociaż 
zetknęliśmy się z obcymi ludźmi, dla których widok tylu na raz ociemniałych 
musiał być cokolwiek wstrząsający, nie tylko nie poddaliśmy się 
przygnębiającemu nastrojowi, ale potrafiliśmy narzucić widzącym 
współpodróżnym własny nastrój pełen pogody i humoru. Toteż, gdy 
opuszczaliśmy pociąg, by dalszą drogę odbyć samochodem, żegnano nas z 
żalem, nie szczędząc jednocześnie słów uznania dla naszej postawy"* (K. 
Siedlecki, op. cit.). 

Warunki, jakie zastali inwalidzi w miejscu nowego zakwaterowania, nie 
przypominały w niczym prymitywizmu Surhowa. Tworzący się Zakład 
rozmieszczono w dwóch pałacach położonych od siebie w odległości 2,57km, 
a połączonych wysadzaną drzewami szosą. Głuchowo, które na razie stało się 
główną siedzibą ośrodka, posiadało obszerny dom z wygodnym rozkładem pokoi, 
oficyną i budynkami gospodarczymi. Do dyspozycji były dwie ciężarówki, 
kilka koni i cały zestaw powozów od prostej dwukółki aż do karety. Głuchowo 
leży w odległości 107km od podówczas powiatowego miasta Kościana, 
posiadającego stację kolejową, szpital, lekarzy, dobre gimnazjum, a od 
Poznania oddalonego szosą tylko o 457km. 

W Jarogniewicach pałac został niegdyś wystawiony w pięknym stylu przez 
Sokolnickich na przyjazd króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obecnie 
wymagał przystosowania do nowych celów, a przede wszystkim kapitalnego 
remontu. Dla przyszłych pensjonariuszy dużą wartość stanowił park z 
sadzawką. Na każdym kroku przyjezdni spotykali się ze śladami troski o ich 
potrzeby, oglądali z zaciekawieniem zebrane przez ich Opiekuna pomoce 
szkolne: kubarytmy - małe kosteczki oznakowane brajlem do nauki liczenia, 
wypukłe rysunki geometryczne i mapy plastyczne. Zakład otrzymał nawet 
akordeon, fortepian i fisharmonię. 

Ruszczyc swoim zwyczajem od pierwszej chwili zaczął działać. Umieściwszy 
Siedleckiego w kościańskim gimnazjum, nawiązał kontakt z tamtejszą dyrekcją 
i od razu zaprosił liczny zespół artystyczny szkoły na występy do Głuchowa. 
Stało się to okazją do następnego spotkania, tym razem na zorganizowanym 
przez Ruszczyca wieczorku tanecznym. Wkrótce zaczęły się rewizyty: zespół 
chóralny Harbarczuka wystąpił w kilku miejscach, a recital szopenowski 
niewidomego skrzypka Włodzimierza Bielajewa bywał zwykle jednym z 
najbardziej oklaskiwanych punktów programu. Stopniowo Zakład nabierał 
rozgłosu. Na Sylwestra Ruszczyc urządził bal na niespotykaną skalę. 
Partnerkami do tańca były zaproszone wraz z matkami dziewczęta z poważanych 
okolicznych rodzin. Później przez cały karnawał odbywały się podobne 
zabawy, które podobnie jak kiedyś w Surhowie przeradzały się w trwałe 
znajomości i przyjaźnie. Obcowanie z widzącymi stwarzało pensjonariuszom 
poczucie oparcia w społeczeństwie, a niektórym dało szansę założenia 
własnej rodziny* (Całe opowiadanie oparte na relacji K. Siedleckiego, op. 
cit.). Już po raz czwarty na kartach mego opowiadania widzimy pana Henryka 
w roli organizatora zabaw tanecznych. Widać upatrywał w nich jakiś ważny 
cel społeczny. 

W listopadzie, ulegając nawoływaniom z Lasek o szybszy powrót, Ruszczyc 
podał się do dymisji. Jego przełożeni, obawiając się utraty cennego 
pracownika, załatwili mu awans na stanowisko radcy w Ministerstwie Pracy i 
Opieki Społecznej. Miał pełnić odtąd zadania o znacznie szerszym zasięgu, 
związane z pracą nie tylko w Warszawie, lecz również w Poznaniu. Sprawami 
Głuchowa mógł zajmować się tylko dorywczo. Ostatnie tygodnie, jakie tam 
spędził, przyniosły mu wiele rozczarowań: dawny personel surhowski opuścił 
zakład, a nowi pracownicy nie byli przygotowani do zajęcia się 
rehabilitacją ociemniałych. Nieświadomi swej odpowiedzialności, nie 
rozumieli koncepcji Dyrektora, nie doceniali podejmowanych przez niego 
starań. Widzieli to jedynie wychowankowie. Ruszczyc w tej sytuacji poczuł 
się bezradny, sam jeden nie mógł wszystkiemu zaradzić, ponadto często 
wyjeżdżał. Jedynie państwo Bielajewowie zachowali dawny styl laskowskiej 
pracy. On codziennie koncertując w świetlicy, ona zajmując się chorymi. Tak 
ważne dla Ruszczyca szkolenie zawodowe nie ruszyło z miejsca. Jego 
pesymistyczne przewidywania, przedstawione w memoriałach, sprawdzały się. 
Decyzje o kluczowych sprawach dotyczące inwalidów podejmowali ludzie nie 
znający się na rzeczy. Wydano niefortunne zarządzenia pozbawiające rent 
inwalidzkich ociemniałych, przebywających w zakładach reedukacji. Za to 
władze państwowe hojną ręką przyznawały inwalidom koncesje na sprzedaż 
wyrobów tytoniowych i alkoholu. Większość ociemniałych z tego skorzystała. 
Z Głuchowa odeszli prawie wszyscy żołnierze. Wśród pensjonariuszy 
przeważali teraz młodzi, którzy nigdy w wojsku nie służyli, co zmieniało 
radykalnie charakter zakładu. Liczba wychowanków wzrosła do 43, lecz już 
czekało na przyjęcie dalszych 25. 

Ruszczyc przed odejściem zatroszczył się o znalezienie dobrego następcy. 
Dyrektorem został Bernard Grzegorowski, inwalida wojenny z 1920 r., 
określany przez pensjonariuszy jako bardzo "porządny człowiek". Przyznawano 
jednak, że w porównaniu z Ruszczycem ma mniej odwagi i rozmachu, jak 
również wewnętrznego ciepła* (A. Szyszko, op. cit.).

Na ówczesną sytuację w Zakładzie wiele światła rzuca sprawozdanie pana 
Henryka z pierwszej oficjalnej wizytacji Głuchowa, przeprowadzonej z 
ramienia Ministerstwa. Z treści można wnioskować, że było to w zimie 1947 
r. Ton tej wypowiedzi jest bardzo stanowczy: nie można spodziewać się 
dobrych wyników reedukacji, jeśli nie przeprowadzi się gruntownych reform. 
Pierwszą rzeczą jest usprawnienie administracji przez zaangażowanie 
wicedyrektora i kierownika administracyjnego, co odciąży dyrektora i 
umożliwi mu zajęcie się wychowankami. Należy podnieść dotychczasowe 
niewystarczające uposażenia. W domu potrzebne jest utworzenie dwóch rad 
pedagogicznych - ogólnej i ścisłej - oraz regularne organizowanie zebrań z 
personelem i osobnych z pensjonariuszami. Zadania takie winny stać się 
zaczątkiem ideowego szkolenia załogi. 

Znający od podstaw zagadnienie Ruszczyc dopominał się o przyznanie ze 
środków Związku Inwalidów Wojennych zapomóg miesięcznych, by wychowankowie 
mogli się przyzwoicie ubrać i obuć. Nie zapominał też o przydziale 
papierosów. Każdy z pensjonariuszy, jego zdaniem, powinien dostać ich 
dziennie po 20 (wymienił nawet, jakiej marki). Wiedział, jakie znaczenie 
dla ludzi rozbitych psychicznie ma palenie, względnie brak papierosów. 

Wszystko to, co powyżej powiedziałem, trzeba rozumieć niejako wtrącanie 
się wizytatora Ośrodka w drobiazgi, lecz jako wnikliwą troskę o los ludzi 
na tle sytuacji powojennej, gdy brakowało wszystkiego. 

W piśmie swym nalegał Ruszczyc na uaktywnienie dyrekcji. Musi ona 
sprowadzić z Krakowa specjalne maszyny dziewiarskie dla inwalidów o jednej 
ręce lub nodze, rozpocząć chów królików i gołębi, urządzić park itp. Jak 
widać z późniejszych wystąpień, wszystko to było wołaniem na puszczy. 
Ruszczyc nie miał czasu skontrolować, czy jego wnioski powizytacyjne 
zostały wykonane. Musiał zająć się innymi sprawami, przede wszystkim 
sytuacją mieszkaniową ociemniałych inwalidów* (Na podstawie opowiadania 
Józefa Gutowskiego. Masz. 1974, AMŻ-4.). W kwietniu 1947 r. Główny Urząd 
Inwalidzki sprecyzował zadania powierzone Ruszczycowi. Miał on zająć się 
organizowaniem kursów przysposobienia do przemysłu i rozeznać możliwości 
zatrudnienia w fabrykach. Akcja ta wciągnęła go w działalność całkiem nową, 
w której ponadto musiał liczyć się z barierą (prawie nie do pokonania) 
ludzkich przesądów. Pochłonięty tą pracą zajął się sprawami Głuchowa 
dopiero w początku lipca tegoż roku. Widzimy go wtedy jako przewodniczącego 
na zebraniu całego kierownictwa Zakładu, które miało nareszcie uruchomić 
szkolenie zawodowe. 

Ruszczyc na pierwszym miejscu postawił sprawę dziewiarstwa. Ściągnął w 
tym celu z Łodzi kierownika Gimnazjum Dziewiarstwa, a zebrani postanowili 
zlecić nadzór nad szkoleniem kierownikowi łódzkich warsztatów szkolnych. 
Uchwalono zakup 31 różnego typu maszyn dziewiarskich* (Sprawozdanie z 
Konferencji w dn. 9 lipca 1947 w Głuchowie. Masz. AHR-2.). Dzisiejszy 
czytelnik może nie rozumieć, dlaczego tak starannie obmyślone projekty 
całkowicie zawiodły. Przyczyną była drętwota i formalizm zarówno przepisów 
prawnych, jak i niektórych pracowników państwowej instytucji. Na maszyny 
zabrakło pieniędzy, okazało się też, że Zakład ma prawo płacić wyłącznie 
przelewem, sprzedawcy zaś maszyn żądają płacenia gotówką. Instruktor okazał 
się nie na poziomie. Kierownik warsztatów z Łodzi na umówione kontrole nie 
przyjeżdżał, a jego szef, kierownik gimnazjum, nie odpowiadał na listy. 
Ruszczyc wysłał w końcu oddanego sprawie Buczkowskiego, który ściągnął do 
Głuchowa kierownika. Zabrawszy się do dzieła, Ruszczyc nie popuszczał 
nikomu, każdy musiał wywiązać się z podjętych zadań. W dwa tygodnie 
później, 22 lipca, zorganizował drugie zebranie, w rozszerzonym już gronie. 
Miało ono opracować szczegółowe programy szkolenia i zdecydować o 
rozmieszczeniu poszczególnych działów. Zebranie rozpoczęto referatem 
Ruszczyca o roli wychowania w rehabilitacji inwalidów. Plany były ambitne i 
dalekowzroczne. W Jarogniewicach miał powstać dział muzyczny, szczotkarski, 
koszykarski, wyrób mat i powroźnictwo, warsztat introligatorski i kurs 
przysposobienia do przemysłu papierniczego. W Głuchowie planowano 
umieszczenie warsztatu dziewiarskiego i tkackiego, zorganizowanie kursu 
telefonistów i kursów dokształcania ogólnego* (Referat H. Ruszczyca: 
"Definicje problemu wychowania w odniesieniu do inwalidów", 22 lipca 1947. 
Masz. AHR-2.). 

Wiele miejsca poświęcono założeniom programowym w obrębie każdego zawodu, 
najwięcej w zakresie muzyki. Kandydatów kwalifikować miała komisja z 
Poznańskiego Konserwatorium. Naukę przewidywano na okres kilku lat, pod 
ścisłym nadzorem przedstawicieli powyższej szkoły. Kto nie został przyjęty 
na kurs, mógł uprawiać muzykę jako rozrywkę. Wyraźnie zaznaczono, że "zawód 
grajka na zabawach nie licuje z godnością inwalidy"* (Protokół z 
Konferencji w sprawie organizacji warsztatów szkoleniowych w dn. 22 lipca 
1947. Masz. AHR-2.).

Liczbę wychowanków ustalono na 120, w rzeczywistości nigdy nie 
przekroczono 90. Z zachowanych materiałów tryska rozmach budzący nadzieje 
na spełnienie ważnych zamierzeń; niestety, wszystko okazało się słomianym 
ogniem. Dowodzi tego powizytacyjny protokół z listopada 1947 r. Tchnie z 
niego niezwykły u Ruszczyca pesymizm. W Zakładzie musiało dziać się 
naprawdę źle. "Ogólnie biorąc, inwalidzi nie są nastawieni przychylnie do 
zakładu, nie dość cenią w nim pobyt. Braki organizacyjno-osobiste, często 
nieważne drobiazgi rozrastają się u nich do ważnych problemów. Bardzo duże 
wymagania we wszystkich dziedzinach życia codziennego, przy braku 
zainteresowań problemami pozaosobistymi, dają pole poszczególnym osobom do 
wpływania destrukcyjnie na atmosferę"* (Pismo H. Ruszczyca: "O atmosferze 
ogólnej i nastrojach uczniów" z dn. 16 listopada 1947. Masz. AHR-2.). 
Przedstawiwszy kłopoty i skargi pensjonariuszy Ruszczyc szuka drogi wyjścia 
z zaistniałej sytuacji i daje kilka bardzo wyraźnych wskazań do 
wypełnienia. Trzeba w miarę możliwości zaspokoić słuszne potrzeby osobiste 
i kulturalne wychowanków, przystąpić niezwłocznie do szkolenia zawodowego, 
wciągnąć personel do czynniejszej współpracy, przede wszystkim zaś 
zwiększyć osobisty kontakt dyrektora z inwalidami. Koniecznie musi on 
pozyskać ich sympatię. Na końcu znajduje się bolesne stwierdzenie: trzeba 
zwolnić inwalidów, którzy po przeprowadzonej reformie okażą się nadal 
aspołeczni i nie nadający się do życia wspólnego* (Sprawozdanie z inspekcji 
Państwowych Zakładów Szkoleniowych dla Ociemniałych Inwalidów Wojennych w 
Jarogniewicach-Głuchowie, bez daty (1947). Masz. AHR-2.). Ostatnie 
sformułowanie wskazuje, że dyrekcja nie potrafiła przezwyciężyć 
podstawowych trudności i wywołała tym niezadowolenie i krytykę swej 
działalności. Rzeczywiście, zasadnicze sprawy zostały nie wykonane: w 
Jarogniewicach nie przystąpiono do budowy baraków warsztatowych, ani nie 
uzyskano w studni wody. Bicie nowej obliczono na siedem milionów złotych, 
podczas gdy Zakład na wszystkie inwestycje otrzymał ich tylko pięć* (Ibidem 
92). Czy jednak przyczyna i tu nie leżała w braku energii dyrektora? 

Sprawa szkolenia, zasadniczego celu istnienia Zakładu, przedstawiała się 
nie lepiej. Nauka dziewiarstwa z powodu poziomu instruktorów szła bardzo 
słabo, zaplanowane w Jarogniewicach szkolenie w nowych zawodach w ogóle nie 
ruszyło z miejsca, utrzymywało się jedynie szczotkarstwo i kurs 
ogólnokształcący. Dobrze naprawdę prosperowało tylko koszykarstwo. Było 
więc nad czym załamywać ręce. 

We wstępie do cytowanego sprawozdania Ruszczyc wyłożył zasady, jego 
zdaniem, bezwzględnie obowiązujące w instytucjach o podobnym charakterze. 
Malował podświadomie obraz swojej własnej działalności w Surhowie: 

"Głównym problemem, od którego uzależnione jest powodzenie, to stworzenie 
odpowiedniej atmosfery wśród uczniów, ludzi przeważnie bardzo nerwowych, 
podniecających się wzajemnie i łatwo ulegających różnym wpływom. Możność 
opanowywania, regulowania, ewentualnego przeciwstawiania się szkodliwym dla 
reedukacji wpływom, stworzenie atmosfery rodzinnej w stosunkowo niedużych 
zgrupowaniach, warunki klimatyczno-sanitarne, odpowiednie i na poziomie 
postawione szkolenie, troskliwa i dostateczna opieka umożliwiająca 
indywidualne traktowanie poszczególnych uczniów, zdobycie sobie serc 
ociemniałych - to jest zadanie, które leży przed dyrekcją i personelem 
Zakładu"* (Ibidem). 

W argumentacji Ruszczyc często wracał do przypominania personelowi roli, 
jaką ma do spełnienia. Zachęcał pracowników, aby byli coraz bardziej 
ofiarni. Tymczasem sytuacja nadal się pogarszała. Dyr. Grzegorowski 
przeniósł się do Poznania, a jego miejsce zajął dyr. Szweiger, nie umiejący 
pozyskać sobie sympatii inwalidów. Z trudem udało się go zmienić, powołując 
na to miejsce dotychczasowego kierownika gospodarczego Kuśmierczyka, 
cieszącego się wśród pensjonariuszy dobrą opinią. 

Tymczasem coraz więcej wychowanków kończyło szkolenie i trzeba było 
myśleć o ich dalszych losach. Z inicjatywy Ruszczyca powstała w Poznaniu 
dla ociemniałych inwalidów bursa przy Pl. Wielkopolskim 6, a przy ul. 
Słowackiego 13 udało się pozyskać cały barak na mieszkania. 

O Zakładzie w Głuchowie wypowiedział się Ruszczyc w memoriale "Cel i 
zadania zakładu reedukacyjnego dla ociemniałych", pisanym prawdopodobnie w 
1948 r.* (Memoriał: "Cel i zadania zakładu reedukacyjnego dla ociemniałych 
inwalidów wojennych i cywilnych oraz warunki potrzebne do jego realizacji". 
Masz. AHR-2.). Zaznacza tam, że Ośrodek ten nie miał właściwego charakteru 
reedukacyjnego, gdyż powstał za późno. Wielu ociemniałych miało już za sobą 
kilka lat kalectwa. Obecnie Zakład powinien wrócić do pierwotnych założeń, 
na razie jest w okresie przejściowym, można go traktować jako dom 
rekonwalescencji. 

Mimo niepowodzeń Ośrodek w Głuchowie spełniał dużą część oczekiwań. 
Wyszli z niego pionierzy zatrudnienia niewidomych w fabrykach, którzy wśród 
innych ociemniałych wyróżniali się sprawnością. 

W 1948 r. Ruszczyc powrócił do Lasek. Zakład w Głuchowie zlikwidowano w 
ciągu następnego roku, uważając go za niepotrzebny. Natomiast do dzisiaj 
istnieje Zakład w Jarogniewicach, przekształcony na Dom Opieki dla 
Dorosłych, obecnie dla Niepełnosprawnych. 





Szkolenie ociemniałych

do pracy w przemyśle 





Działalność na rzecz inwalidów wojennych doskonale odpowiadała 
usposobieniu Ruszczyca. Zachowywał w niej dużą samodzielność, liczono się z 
jego zdaniem, wpływał na poprawę losu kilkudziesięciu ciężko poszkodowanych 
osób. Ponadto czuł się doceniony przez przełożonych. Zdarzały mu się jednak 
chwile tęsknoty za Laskami, a przychodzące stamtąd listy nagliły do 
powrotu. By uściślić fakty, cofnijmy się w naszym opowiadaniu do 1946 r. W 
listopadzie tego roku pan Henryk wystąpił do prezesa Głównego Urzędu 
Inwalidzkiego, Tadeusza Ćwika z prośbą o zwolnienie z pracy* (List Tadeusza 
Ćwika do HR z 27 listopada 1946. Masz. AHR-6, w którym Prezes G. Urz. Inw. 
powołuje się na list HR z 22 listopada 1946 z prośbą o zwolnienie z pracy. 
Zachował się jedynie wcześniejszy list H. Ruszczyca z 15 października 1946 
z podobną prośbą. Masz. AHR-6.). Prezes w pisemnej odpowiedzi gorąco 
dziękował za trud włożony w sprawę rehabilitacji inwalidów i prosił o 
utrzymywanie z jego instytucją dalszych kontaktów. W styczniu 1947 r., w 
oficjalnym piśmie jego zastępca, wiceprezes Z. Lancmański wyraził zgodę na 
rozwiązanie umowy, z równoczesną prośbą o comiesięczne dojazdy do 
Jarogniewic i wspieranie radą nowego dyrektora* (Pismo od Z. Lancmańskiego 
do H. Ruszczyca z 11 stycznia 1947. Masz. AHR-6.). 

Zapewne prezes Ćwik szybko uświadomił sobie, co tracił z powodu odejścia 
tak wykwalifikowanego i zaangażowanego pracownika. W cztery dni po liście 
wiceprezesa Lancmańskiego wysłał jeszcze jedno pismo, w którym awansował 
Ruszczyca na doradcę do spraw inwalidzkich w Ministerstwie Pracy i Opieki 
Społecznej i zwalniał z obowiązku dojazdu do Jarogniewic i Głuchowa* (Pismo 
z 15 stycznia 1947 z Min. Pracy i Op. Sp. nr dz. 7083868847 awansujące 
H. Ruszczyca na doradcę ds. inwalidzkich. Masz. AHR-6.). Ściślejsze 
sformułowanie przyszłych obowiązków miało nastąpić w późniejszym terminie. 
Sprecyzowanie nowych zadań nastąpiło faktycznie w kwietniu 1947 r.* (Pismo 
z Min. Pr. i Op. Sp. z 25 kwietnia 1947. Masz. AHR-6.). Miały one polegać 
na zbadaniu możliwości zatrudnienia ociemniałych w fabrykach i 
przedsiębiorstwach oraz zorganizowanie przyjęcia ich do pracy. Sprawa była 
jak na polskie stosunki bezprecedensowa i miała charakter pionierski. 
Stawiano na zdolności Ruszczyca, na jego dar zjednywania i przekonywania 
ludzi. Przyznano mu uposażenie w wysokości 100007zł, które w dwa miesiące 
później podniesiono do 150007zł, dodając zwrot kosztów za podróże i 
noclegi* (Pismo z Min. Pr. i Op. Sp. z 12 czerwca 1947. Masz. AHR-6.). Z 
dniem 14 sierpnia Ruszczyc otrzymał tytuł radcy w Ministerstwie Pracy i 
Opieki Społecznej. Warto wspomnieć, że gdy w rok później zamierzano mu raz 
jeszcze podwyższyć wynagrodzenie do sumy 200007zł, musiano wystąpić o 
zgodę do specjalnej komisji do spraw wysokich uposażeń* (pismo z Min. Pr. i 
Op. Sp. z 8 kwietnia 1948. Masz. AHR-6.).

W Głównym Urzędzie Inwalidzkim nastąpiły tymczasem duże zmiany, umarł 
prezes Ćwik, a miejsce jego zajął wiceprezes Lancmański. Stosunki Ruszczyca 
z nowym szefem ułożyły się niezbyt pomyślnie, i to do tego stopnia, że 30 
września 1948 r. złożył on oficjalne wymówienie, które zostało przyjęte* 
(Pismo z Min. Pr. i Op. Sp. z 27 września 1948. Masz. AHR-6.). Pan Henryk 
mógł teraz spokojnie wracać do Lasek, choć sercem długo jeszcze czuł się 
związany ze sprawą inwalidów. Od czasu do czasu włączał się, służąc swym 
doświadczeniem, w prace Głównego Urzędu Inwalidzkiego, dotyczące 
najistotniejszych spraw szkolenia i zatrudnienia* (Najprawdopodobniej wtedy 
zaplanował organizację w Laskach kursu przysposobienia niewidomych do pracy 
w przemyśle.). W Ministerstwie pozostawił po sobie najlepsze wspomnienie 
oraz zyskał szczerych przyjaciół. Do końca życia mógł liczyć na ich 
życzliwość i pomoc, z której nie raz korzystał. 

Nominacja Ruszczyca na stanowisko radcy w Głównym Urzędzie Inwalidzkim, 
będącym w randze Departamentu Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, 
uczyniła z niego osobę o rozległych kompetencjach. Mógł teraz decydować o 
losach nie kilkudziesięciu, lecz kilkuset inwalidów i to na skalę kraju. 
Zadanie wprowadzenia ociemniałych do pracy w przemyśle należało jednak 
starannie przygotować, organizując kursy szkoleniowe i stwarzając wśród 
kadry w fabrykach odpowiednią atmosferę. Ruszczyc na wstępie zwrócił się do 
Ministra Przemysłu i Handlu, Eugeniusza Szyra, o pozwolenie zwiedzania 
obiektów przemysłowych w całej Polsce w celu wytypowania stanowisk 
nadających się dla niewidomych. Minister, acz niechętnie, wydał odpowiednie 
pismo: był bowiem przekonany, że nic pożytecznego z tego nie wyjdzie, a 
wiele pieniędzy wyrzuci się w błoto. Zrobił przy tym zastrzeżenie, że wolno 
zatrudniać inwalidów wzroku w fabrykach tylko pod warunkiem zgody dyrekcji. 

Tymczasem pan Henryk był innego zdania i zaczął działać po swojemu. 
"Spenetrowawszy", jak się wyraził, fabryki w Poznaniu, zorganizował w 
bursie niewidomych przy Pl. Wielkopolskim pierwszy kurs szkoleniowy dla 
dorosłych w jesieni 1947 r.* (Zbigniew Skalski: Niestrudzony pan Ruszczyc. 
Masz. 1977. AHR-9 oraz tegoż autora Uwagi o szkoleniu niewidomych na 
kursach i w zakładach pracy w latach 1947-1949. Masz. 1977. AHR-9.). 
Instruktorami byli wykwalifikowani pracownicy kilku największych 
poznańskich zakładów przemysłowych, jak Fabryka Cukierków "Goplana", 
Zakłady im. Cegielskiego, Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil" Fabryka 
Baterii "Centra", Monopol Tytoniowy itp. Czynności, czyli tzw. "operacje", 
które mieli opanować ociemniali, zależały od profilu produkcji w 
poszczególnych fabrykach, a obejmowały takie działania jak zawijanie 
cukierków, skręcanie piast rowerowych, zaginanie blachy, wkręcanie wentyli, 
usuwanie powietrza z dętek, owijanie baterii itp. Wybijających się 
kursantów Ruszczyc zabierał ze sobą do fabryk, by przeprowadzać 
eksperymenty na miejscu w konkretnej produkcji. Większość dyrektorów nie 
wierzyła w celowość podejmowanych starań, uważała wszystko za utopię, wiele 
natomiast życzliwości okazywali w różnych oddziałach mistrzowie i starali 
się pomóc. Ruszczyc miał wielki dar pozyskiwania sobie ludzi i zapalania do 
wyznawanych przez siebie idei, toteż gdy wyniki prób okazały się pozytywne, 
dyrektorzy zaczęli zmieniać zdanie. Osiągnięcia niektórych kursantów były 
zaskakujące, wielu z nich w krótkim czasie dociągało do normy widzących 
pracowników, a nawet, jak to było u "Cegielskiego" - przekraczało ją. 

Przez dwa lata: 1947-1948 przeprowadzono w Poznaniu dwa kursy i 
zorganizowano podobne dla niewidomych z Trójmiasta we Wrzeszczu. I tam 
znajdowały się duże przedsiębiorstwa jak "Fabryka Opakowań Blaszanych", 
Fabryka Margaryny "Amada" w Gdańsku, albo Fabryka Czekolady w Oliwie, 
Wytwórnia Konserw Rybnych w Gdańsku i Gdyni, Browar we Wrzeszczu... Lokale, 
którymi dysponowali organizatorzy kursu, nie pozwalały na stworzenie 
warunków podobnych do fabrycznych, toteż w wielu wypadkach uczestnicy 
praktykowali bezpośrednio w miejscach przyszłej pracy. Również i tutaj 
wyniki okazały się zdumiewające. Jeden z kursantów, Julian Kapusta, zaraz 
pierwszego dnia osiągnął normę fabryczną. Podobnie jak w Poznaniu, również 
w Trójmieście udało się Ruszczycowi zatrudnić znaczną liczbę ociemniałych. 

W podobnym stylu utrzymane było szkolenie w Nowej Soli, gdzie w kursie 
uczestniczyli również widzący inwalidzi, nie posiadający jednej ręki. 
Ruszczyc potrzebował całych kilku dni, żeby przekonać dyrektora o realnych 
możliwościach pracy amputantów. 

"Dwóch niewidomych (Marszałek i Ożga), z których każdy miał amputowaną 
jedną rękę, wykazało dużo zapału, wytrwałości i samozaparcia i jedną ręką 
potrafili "zakapować" więcej szpulek niż widzące pracownice, mające obie 
ręce zdrowe". Informacja ta jest zaczerpnięta z tekstu Zbigniewa 
Skalskiego, wartościowego źródła do historii szkolenia na kursach* (Art. Z. 
Skalskiego, op. cit.). Jako delegat Głównego Urzędu Inwalidzkiego był on 
najbliższym współpracownikiem Ruszczyca przy organizowaniu tych działań. 
Skalski przykładał wielką wagę do usprawnienia pracy niewidomych przez 
stosowanie pomocy technicznych, które sam opracowywał. Niektóre z nich były 
całkiem proste, jak pomoc do zawijania cukierków ułatwiająca ułożenie 
cukierka na samym środku papierka. Oszczędzało to niewidomemu wielu 
niepotrzebnych ruchów. Bardzo pożyteczny okazał się grzybek z pionowym 
otworem na gwóźdź, służący do wbijania gwoździ w skrzynki do margaryny. 
Chronił palce przed uderzeniami młotka i gwarantował pionowe ustawienie 
gwoździa. Ruszczyc, wspominając po latach te czasy, mówił o ujemnych, choć 
zrazu nie przewidzianych skutkach stosowania tego rodzaju ułatwień. Z 
biegiem czasu widzący pracownicy przejmowali na własny użytek te pomysły, 
przyśpieszając przez to tempo produkcji. Wskutek tego podnoszono normy 
fabryczne ze szkodą dla niewidomych. 

Udanym chwytem psychologicznym Ruszczyca było nakręcenie w Zakładach im. 
Cegielskiego propagandowego filmu, do którego sam ułożył scenariusz. Z 
relacji jego wiemy, że na wyświetlenie filmu Minister Pracy i Opieki 
Społecznej, Rusinek zaprosił kilku innych ministrów, m.in. ministra Szyra 
oraz wielu wysoko postawionych działaczy państwowych. Seans zrobił na 
zebranych tak wielkie wrażenie, że minister Szyr przyznał się publicznie do 
swej pierwotnej niewiary w sens udzielonego niegdyś pozwolenia na 
zwiedzanie fabryk* (J. Szczurek: To jest moja droga. "Pochodnia" 1971 nr 
9.). Poruszony oglądaną na filmie akcją zadeklarował znaczny przydział 
maszyn dziewiarskich, igieł i wełny dla Zakładu w Głuchowie. Obfita ta 
pomoc umożliwiła otwarcie w 1948 r. w Poznaniu, z inicjatywy Ruszczyca, 
spółdzielni dziewiarskiej "Niewidomy". Stanowi ona trwały dorobek pana 
Henryka na terenie Wielkopolski. Z czasem przyjęła nazwę "imienia Henryka 
Ruszczyca". 

Scenariusz filmu działał silnie na wyobraźnię. W pierwszej scenie 
ukazywał trzech ociemniałych z amputacjami jednej ręki. Siedzieli smutni na 
ławce przed fabryką, podczas gdy zewsząd dochodziły do nich odgłosy 
współczesnego świata: gwizd pociągu, ryk syren, warkot motorów. Na 
pobliskiej budowie widać było poruszające się dźwigi, wstawianie okien, 
układanie podłóg. Inny obraz ukazywał pędzące pociągi, ładowane okręty, 
startujące samoloty. Nagle wielki zegar na fabryce wybił godzinę szesnastą 
i przez bramę wysypał się tłum rozgadanych i pełnych humoru robotników. 
Mijali siedzących ponuro ociemniałych, nie zwracając na nich uwagi. Do 
siedzących zbliżył się chłopiec sprzedający gazety i przeczytał im artykuł 
o otwarciu kursu przysposobienia inwalidów do przemysłu. 

W następnej scenie ujrzano naszą trójkę ociemniałych wkraczających na 
salę w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. Referent stojący przy 
drzwiach wręczył im prospekt zapowiedzianych kursów. Chwilę po tym zebrani 
mieli okazję zobaczyć film z informacjami o pracy ociemniałych inwalidów 
bez nóg, rąk lub sparaliżowanych... Trzej niewidomi niezwłocznie zapisali 
się na kurs. 

Druga część filmu przenosiła widza do fabryki, gdzie delegat Ministerstwa 
Pracy i Opieki Społecznej rozmawiał z dyrektorem. Wkrótce zaczęli zwiedzać 
przedsiębiorstwo pod kątem możliwości zatrudnienia niewidomych na 
poszczególnych stanowiskach pracy. Typowano dostępne dla nich czynności. 
Dyrektor żegnając delegata zapewniał go, że jest gotów zatrudnić dziesięciu 
ociemniałych inwalidów. Rozpoczęto próby, porównano wyniki z pracą 
widzących. Efekty niewiele się różniły. 

W dalszych scenach pokazany był ociemniały inwalida na swoim stanowisku 
pracy w fabryce. Obsługiwał jakąś maszynę, a na stojącej obok kratce 
ukazywał się wykres jego wydajności. Krzywa stale się wznosiła i wreszcie 
doszła do linii normy fabrycznej. W konsekwencji jeden z ociemniałych 
został na stałe przyjęty do pracy. Niezależnie od tego inwalidzi uczyli się 
czytać, kształcili się, przechodzili badania lekarskie i psychotechniczne, 
stosowali przepisane zabiegi lekarskie i masaże... 

Wskazówki na zegarze znowu dochodziły do godziny szesnastej i podobnie 
jak poprzednio tłum robotników wylał się na zewnątrz. Tym razem nie trudno 
było dostrzec wśród nich naszych trzech inwalidów, jak szli śmiejąc się i 
rozmawiając wesoło z kolegami. Powrócili do normalnego życia* (H. Ruszczyc: 
Scenariusz do filmu "Odbudowa człowieka". Masz. 1947. AHR-2.). 

We wspomnianym wcześniej tekście Skalskiego znajdujemy ujmujące fragmenty 
mówiące o stosunku Ruszczyca do uczestników kursów. Pisze on między innymi: 
"Chodziło mu nie tylko o to, by znaleźć dla innych pracę, lecz również, by 
praca przyniosła im zadowolenie, satysfakcję, aby świadczyła o ich 
wartościach zawodowych, nie mniejszych niż pracowników widzących, aby 
kształciła, rozwijała duchowo". 

Jesienią 1947 r. Skalski był świadkiem przyjazdu Ruszczyca do Poznania: 
"Zmęczony podróżą nie myślał o odpoczynku, jedzeniu. Pierwsze kroki 
kierował do internatu. Tam najgoręcej go witano. Tam w ciepłych, 
braterskich, pełnych optymizmu słowach znajdowali niewidomi uspokojenie, 
siłę, wiarę w przyszłość". 

Bywały chwile, gdy trudności zdawały się być nie do pokonania. Idee i 
założenia Ruszczyca wielu ludziom wydawały się nierealne, wielokrotnie 
słyszało się: "dać inwalidom minimalne renty i zostawić ich w spokoju". Ale 
na takie ujęcie sprawy Ruszczyc się nie godził. 

Skalski przypomina sobie męczące zwiedzanie rozrzuconych w rozległym 
terenie zakładów podczas drugiego kursu we Wrzeszczu w 1948 r. Ruszczyc nie 
miał własnego środka lokomocji, mimo to imponował wytrwałością. "Niekiedy 
znużenie tak obezwładniało mu nogi - pisze Zbigniew Skalski - że siadaliśmy 
gdzieś na schodach, aby odpocząć i zastanowić się nad dalszym działaniem"* 
(Z. Skalski, op. cit.).

Te wielkie osiągnięcia okupione zostały nadludzkim wysiłkiem ofiarnego 
człowieka, toteż nic dziwnego, że organizm jego w niedalekiej przyszłości 
wziął srogi odwet za wyniszczający tryb życia. 

Rozdział ten zamknę słowami ministra nie związanego z Laskami i 
funkcjonującego przez szereg lat w środowisku elit ówczesnej władzy. Janusz 
Wieczorek, szef Urzędu Ministrów, znał Ruszczyca ze strony jego społecznej 
działalności i tak o nim pisał: "Współtworzył zasady opieki lekarskiej i 
socjalnej, organizował akcję szkolenia kadr dla ociemniałych i akcję 
dokształcania opiekunów dla niewidomych. Jeździł po całej Polsce i jednał 
dla swojej idei dyrektorów fabryk i zakładów przemysłowych, zarażał ich 
koncepcją tejże właśnie produktywizacji inwalidów i ociemniałych, tworząc 
zasady szkolenia, inspirował inżynierów i techników, którzy z jego 
inicjatywy podejmowali się przystosowania maszyn i urządzeń do możliwości 
pracy ludzi dotkniętych nieodwracalnym kalectwem. 

Był w swoich działaniach nieustępliwy i konsekwentny. Okazywał przy tym 
niezwykłą cierpliwość i takt, które jednały mu sojuszników. 

Potrafił przekonać nie tylko swoich podopiecznych o tym, że żadne 
kalectwo nie stoi na przeszkodzie w życiu zawodowym i społecznym, że jest 
to tylko kwestia stworzenia odpowiednich programów i stosowania 
odpowiednich metod. Potrafił przekonać do tego również kierownictwo 
ówczesnego resortu pracy"* (Janusz Wieczorek: "Henryk Ruszczyc - Przyjaciel 
i Nauczyciel" Ank. Masz. 1975 AHR-9.).

Dostrzegał społeczny aspekt tego zagadnienia. Widział, że przez 
wykształcenie, pracę, zawód, ogólną kulturę trzeba włączyć niewidomych do 
społeczeństwa widzących i uczynić ich pełnowartościowymi obywatelami 
państwa. 

Ponieważ wszystko prawie było do zrobienia, należało zacząć od początku, 
od rzeczy bardzo trudnych, lecz zasadniczych, należało wychować pierwsze 
pokolenie niewidomych, kadry, które mogłyby w dalszym ciągu służyć całej 
sprawie. 

Należało też ukształtować współpracowników. Tym zagadnieniom poświęcam 
dalsze rozdziały pracy. 





Wyjazd Ruszczyca

do Anglii 





Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej miało ambitne plany, brak mu było 
jednak wykwalifikowanej kadry. Za granicą szkolenie zawodowe inwalidów 
wojennych poczyniło ogromne postępy, chociażby ze względu na potrzebę 
zatrudnienia znacznej ilości ociemniałych lotników i techników z broni 
pancernej. Liczono ich na dziesiątki tysięcy, a że byli to wysoce 
wyszkoleni fachowcy, należało przygotować im pracę w przemyśle na dobrym 
poziomie technicznym. Na przełomie września i października 1947 r. minister 
Rusinek wybrał się z grupą najbardziej zaangażowanych współpracowników do 
Anglii w celu zwiedzenia kilku czołowych zakładów rehabilitacji 
ociemniałych inwalidów wojennych. Wśród podróżnych znalazł się także 
Ruszczyc, który dzięki bystremu zmysłowi obserwacji wiele z tego wyjazdu 
skorzystał. Pozostawił 17 stron notatek z podróży i sprawozdanie z wizyty w 
najlepiej postawionym zakładzie w St. Dunstan. 

Anglia jako kraj bogaty, zdaniem Ruszczyca, może sobie pozwolić na 
kosztowne urządzenia. Są one na ogół bardzo praktyczne. Nieraz drobne 
rzeczy we właściwy sposób rozwiązane bardzo ułatwiają życie pensjonariuszom 
zakładu. Na przykład poręcze przy schodach mają cyfry brajlowskie dla 
oznaczenia pięter. W sieni znajduje się model całego budynku ułatwiający 
mieszkańcom orientację, na każdym zaś piętrze tę samą rolę spełnia mały 
model danego piętra. Ruszczyc był jednak zdania, że Polacy przy tak 
ogromnych środkach zrobiliby więcej i lepiej. Zaimponował mu za to 
doskonały stosunek pracowników pedagogicznych do wychowanków. Liczba 
personelu wychowawczego i opiekuńczego - dwa do jednego - wskazywała, że 
rehabilitację prowadzi się systemem indywidualnym. Uderzająca była wzajemna 
międzyludzka życzliwość, atmosfera pogody i spokoju, panująca w ośrodku. 
Liczyła się każda osoba, o każdej myślano i pamiętano; również o tych, 
którzy opuścili zakład. Toteż dawni uczniowie chętnie powracali, by 
odwiedzić kierownictwo i instruktorów. Ruszczyca ujęło, że proszono go, aby 
po powrocie do kraju, zajął się znalezieniem odpowiedniej pracy dla 
polskiego ociemniałego oficera, który swego czasu ukończył kurs w St. 
Dunstan. Szczególnie wiele obserwacji wyniósł pan Henryk ze zwiedzania 
warsztatów. Mimo że nie znał języka angielskiego umiał niejedno zauważyć i 
zapamiętać. Można przypuszczać, że wiele podejmowanych później w Laskach 
eksperymentów miało swe korzenie w St. Dunstan. Myśl ta narzuca się 
nieodparcie, gdy się odczytuje w notatkach Ruszczyca opis zawodów, 
uprawianych w Anglii przez inwalidów. Była tam praca w drewnie i metalu, 
tkactwo i dziewiarstwo, tapicerstwo i wyrób zabawek, nie mówiąc o innych. 
Przez wiele lat uważano w Laskach, że drewno jest tworzywem, którego 
obróbka jest najbardziej polecana dla ludzi dotkniętych jakimś kalectwem. 
Teza ta niewątpliwie wiązała się ze zwiedzaniem St. Dunstan. Anglicy 
wprowadzili tam nawet tak trudną technikę jak produkcję mebli, z którą 
ociemniali inwalidzi dawali sobie radę. Innym pomysłem wyniesionym z wizyty 
w Anglii było tworzenie obok dużego warsztatu stolarskiego, drugiego - 
mniejszego, z pełnym wyposażeniem, służącego pensjonariuszom do 
majsterkowania w wolnym czasie. Mogli tam konstruować własnego pomysłu 
modele lub opracowywać przyrządy usprawniające produkcję. Ruszczyc przez 
wiele lat marzył o utworzeniu w Laskach podobnego warsztatu, pragnął też, 
by podobną inicjatywę podjął u siebie Polski Związek Niewidomych. Nic z 
tego jednak nie udało mu się zrealizować* (H. Ruszczyc: "Wrażenia 
wyniesione po zwiedzeniu Ośrodka Szkoleniowego Inwalidów Wojennych w St. 
Dunstan" (27.09.-2.10.1947). Masz. 1947, AHR-5.). 

Z podróży do Anglii zachowała się zabawna anegdota, którą znamy z 
opowiadań wychowanków w Laskach. Kiedyś pan Henryk wybrał się samotnie na 
zwiedzanie jednego z ośrodków rehabilitacji inwalidów. Na idącego po 
schodach wpadł nagle biegnący z góry ociemniały i przewrócił go. Skończyło 
się na lekkim potłuczeniu. Pointa opowiadania tkwi w tym, że niewidomy 
zatrzymał się, pomógł wstać, przeprosił, po czym zawołał kogoś znającego 
francuski, aby wyjaśnić całe zajście. Sprawca przewrócenia był w porządku, 
gdyż szedł właściwą stroną. "Polak - kończył Ruszczyc - byłby wcale się nie 
zatrzymał, tylko pobiegł dalej". I dodał: "świadczy to o kulturze 
Anglików"* (Wacław Kamiński: Ank. Masz. 1973, AHR-8.).

Podsumowując ten okres działalności Ruszczyca trzeba przyznać, że był 
szczególnie efektywny. Nie poszło na marne poznanie pracy kilkudziesięciu 
fabryk w kilku miastach. Niezmierny trud, ale jakże owocny, gdyż w końcu 
udało się Ruszczycowi zatrudnić w przemyśle ok. 300 spośród kilkuset 
przeszkolonych na kursach osób* (Zofia Morawska - Opinia, wydana przez 
Zarząd Tow. Op. n. Ociem. w Laskach - do odznaczenia H. Ruszczyca Krzyżem 
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski podaje, że H. Ruszczyc przeszkolił 80 
ociemniałych żołnierzy i zatrudnił ponad 300 niewidomych uczestników Kursów 
Przysposobienia do Pracy w Przemyśle, 24.02.1971. Masz. AHR-1.). 




`ns

+

Część Iii.

Powrót do Lasek 





W życiu Ruszczyca jesień 1948 r. stanowi jeden z decydujących momentów w 
jego dalszej działalności. Dotychczasowe etapy życiorysu są łatwo uchwytne: 
młodość w Kijowie, praktyki rolnicze, 13 lat pracy wychowawczej w Laskach i 
3 lata pracy z inwalidami wojennymi. Powrót do Zakładu znaczy najdłuższy, 
bo 24 lata liczący, etap poświęcony niemal wyłącznie kierowaniu wychowaniem 
i szkoleniem zawodowym wychowanków oraz zapewnieniem im zatrudnienia. 
Wykazał tu całe bogactwo swoich możliwości. Przedtem w powojennej sytuacji 
kraju nauczył się działać na rzecz niewidomych w zmienionych strukturach 
społecznych. Zagrożeniem dla tej działalności stało się jednak zachwianie 
jego zdrowia. Zofia Morawska zapamiętała go z tego czasu tak wychudzonego, 
że przez ubranie dostrzegało się wystające kości. Ruszczyc stworzył w 
Laskach znany na całą Polskę, a nawet inne kraje, ośrodek eksperymentowania 
kierunków i metod szkolenia. Osiągnięcia swe zdobył za cenę ogromnego 
wysiłku i osobistej ascezy. W ostatnim okresie życia zrezygnował z 
przyjemności i rozrywek, a wszystko, co robił, służyć miało tylko jednemu 
celowi - rozwiązaniu problemu pracy niewidomych. 

Sytuacja w Laskach nie napawała optymizmem. Dzieło Matki Czackiej zostało 
przez wojnę ciężko dotknięte, a lata powojenne przyniosły nowe trudności. 
Towarzystwo utraciło swój główny ośrodek w Warszawie, przy ul. Wolność 4, a 
państwo nie zwróciło nawet własności placów po zburzonych budynkach. 
Przestały istnieć przedwojenne ośrodki działające w Krakowie, Poznaniu, 
Chorzowie i Wilnie, upadła akcja patronacka - opieki nad dorosłymi 
niewidomymi. Powstała w 1946 r. nowa organizacja, Związek Pracowników R.P. 
z Włodzimierzem Dolańskim na czele, zastąpionym w marcu 1950 r. przez 
Kuratora mjra Leona Wrzoska, w czerwcu 1951 r. przekształcony został w 
Polski Związek Niewidomych, który przejął szereg agend Towarzystwa. Związek 
wykazywał na ogół nieżyczliwą w stosunku do Dzieła postawę, wynikającą z 
różnic światopoglądowych. 

Zakład ze zburzonymi i wypalonymi budynkami wyglądał jak jedna wielka 
ruina. Najdotkliwszą stratą było zniszczenie dwóch budynków 
internatowo-szkolnych, trzeba więc było postawić naprędce kilka 
poniemieckich baraków, ściągniętych ze Śląska. 

Opierając się na ustawie o reformie rolnej zabrano Laskom 72 ha lasu 
sąsiadującego z Zakładem, rozparcelowano dużą część gospodarstwa w 
Pieścidłach, zagarnięto ziemię w Żułowie. Nowe placówki, jak Sobieszewo pod 
Gdańskiem, Pniewo i Wojnowo na Kujawach były deficytowe i z trudem 
utrzymywały się na powierzchni. Przepisy państwowe zabraniające urządzania 
ogólnopolskiej kwesty uderzały w jedno z głównych źródeł dochodu 
Towarzystwa. 

Laski, choć ogromnym kosztem, przetrzymały wszystko. 

Sprawa szkół także nie przedstawiała się korzystnie. Pierwszego września 
1945 r. Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego wydało ustne pozwolenie 
na otwarcie Prywatnej Szkoły Powszechnej dla Niewidomych im. Tadeusza 
Czackiego oraz 13 września pisemną zgodę na prowadzenie Prywatnego 
Koedukacyjnego Gimnazjum Zawodowego dla Niewidomych. Dalsze istnienie 
szkoły, uzależniono od corocznej zgody władz. W nowych układach prywatna 
szkoła o katolickim charakterze była dla nich solą w oku. Nieprzychylność 
wzrastała z każdym rokiem, jej wyrazem były częste, dociekliwe wizytacje. 

W marcu 1947 r. odbyło się pierwsze zebranie Zarządu Towarzystwa, 
rozwiązanego przez Niemców w okresie okupacji. Ruszczyc otrzymał wtedy 
stanowisko wiceprezesa, Serafinowicz sekretarza* (Protokół z zebrania w dn. 
23.06.1947. Książka protokołów zebrań Zarządu Tow., Archiwum Tow. Op. n. 
Ociem. w Laskach.). Funkcję tę pan Henryk pełnił już do końca życia. Zarząd 
zlecił mu odpowiedzialność za ogólny kierunek wychowawczy i nadzór nad jego 
realizacją. Ruszczyc będąc wówczas radcą w Ministerstwie i organizując 
kursy dla inwalidów wojennych, mógł swoje funkcje wykonywać tylko dorywczo. 

Sprawami Lasek zajął się całkowicie dopiero jesienią 1948 r. Zlecono mu 
wtedy dwa dodatkowe zadania: prowadzenie warsztatów szkolnych i 
produktywizację niewidomych. Dziwi nas dzisiaj ten nieładny i niepolski 
wyraz, modny w okresie powojennym. Oznaczał tyle co przygotowanie do zawodu 
i organizowanie zatrudnienia dla niepełnosprawnych wychowanków. Zastanawia 
fakt, że równocześnie z określeniem kompetencji Ruszczyca w protokole 
Zebrania Zarządu z 11 grudnia 1948 r. spotykamy wzmiankę o obowiązku 
nadzoru Serafinowicza nad szkoleniem zawodowym* (Prot. z zebrania 
11.12.1948, ibidem.). Wiadomo było, że właśnie on nie zna się zupełnie na 
szkoleniu. Decyzja ta wynikała z ogólnie obowiązujących przepisów, że 
wszystkie działy pracy w szkole podlegają dyrektorowi oraz - z konieczności 
- ścisłej kontroli nad sprawozdawczością warsztatową w związku z rosnącą 
ingerencją władz. 



Protokół z wyżej cytowanego zebrania zawiera ponadto dwie ważne uchwały. 
W pierwszej Zarząd ustalił, że "uczniowie szkoły korzystać będą z nauki w 
warsztatach tkackich, dziewiarskich, szczotkarskich i przysposobienia 
przemysłowego". Notatka ta świadczy o zaplanowanej rozbudowie kierunków 
szkolenia. Druga wiąże się z nowo wprowadzonymi przepisami: szkoła musiała 
posiadać Radę Opiekuńczą. Laski wywiązały się z narzuconego obowiązku, 
zapraszając do Rady trzy życzliwe im instytucje: Państwowy Instytut 
Pedagogiki Specjalnej, założony i prowadzony przez Marię Grzegorzewską, 
Instytut Wzornictwa Przemysłowego, utworzony i kierowany przez Wandę 
Telakowską i Inspektorat Rejonowy Centrali Spółdzielni Pracy. Wszystkie 
trzy miały w przyszłości skutecznie pomagać Ruszczycowi w rozwiązywaniu 
trudnych zadań; zwłaszcza w sprawach szkolenia. 





Nieoczekiwane zagrożenia 





Rok 1950 zaczął się w Laskach niepomyślnie. Najpierw zachorowała Matka 
Czacka, która już nigdy nie miała wrócić do pełnego zdrowia. 

W połowie lutego z kolei Ruszczyc dostał krwotoków z płuc. W Instytucie 
Gruźlicy przy ul. Płockiej stwierdzono gruźlicę płuc i gardła. W ten sposób 
zemściły się jego lata wędrówek po mrozie, przygodne noclegi, nieregularne 
odżywianie i palenie nadmiernej ilości papierosów. 

W połowie marca wysłano pana Henryka do sanatorium w Świdrze-Otwocku, 
gdzie przebywał do końca lipca. Nie przeszkodziło mu to w zorganizowaniu w 
czerwcu tegoż roku egzaminów czeladniczych w Laskach. We wrześniu, po 
krótkim pobycie w Szpitalu Zakaźnym przy ul. Wolskiej, wykryto gruźlicę 
jelit, a w listopadzie w Instytucie Gruźlicy stwierdzono, że dalsze 
leczenie odmą jest bezcelowe i trzeba ograniczyć się do środków 
chemicznych* (Maria Dmochowska: Moje wspomnienie z okresu współpracy z 
panem Ruszczycem w czasie od 31.09.1960 do 03.01.1973. Masz. nieopublik. 
1980. Zał. 22. "Stan zdrowotny. Przebieg chorób i leczenia". AHR-9.). 
Streptomycyna rzeczywiście przerwała rozprzestrzenianie się choroby. W 
przerwach między kuracjami Ruszczyc wracał do Lasek i przebywał w Domu 
Rekolekcyjnym z dala od ludzi. Najciężej ze wszystkiego znosił zakaz 
kontaktowania się z młodzieżą. 

W tym czasie, zimą 1951 r., poznałem osobiście Henryka Ruszczyca. 
Złożyłem mu wizytę w baraku ówczesnej infirmerii. Rozmowa nie trwała długo, 
gdyż nie pozwalano chorego męczyć. Zastałem szczupłego starszego pana, 
mówiącego z trudem. Zapytawszy, jak czuję się w Laskach i jaki mam rozkład 
zajęć, Ruszczyc rzucił uwagę, że powinienem poznać poszczególne zawody 
uprawiane przez niewidomych, a kiedyś zostać kierownikiem warsztatów. 
Odpowiedziałem, że bardzo nie chciałbym być kierownikiem, bo się do tego 
nie nadaję. Ruszczyc uśmiechnął się i w milczeniu podał mi rękę na do 
widzenia. Życzenie jego po wielu latach miało się jednak częściowo spełnić* 
(M. Żółtowski: "Współpraca moja z Henrykiem Ruszczycem w dziale drzewnym, w 
latach 1954-1969. Masz. nieopubl. 1978. AMŻ-1.). 

Pan Henryk dalej chorował. W Instytucie Reumatologii, gdzie przebywał na 
przełomie czerwca i lipca następnego roku, stwierdzono zapalenie stawów 
barkowych. Lekarze określili stan pacjenta jako inwalidztwo. Mimo duszności 
i bólów głowy pracował umysłowo i dokształcał się w zakresie szkolenia 
zawodowego. W ciągu dwu lat przestudiował około trzydziestu pozycji 
fachowych polskich, rosyjskich, francuskich i niemieckich. W ten sposób 
lata, w których czuł się najgorzej, wzbogaciły go w dużą wiedzę i twórcze 
pomysły. Bezpośrednim tego owocem było podjęcie się pracy koncepcyjnej dla 
Ministerstwa Oświaty. Państwowy Ośrodek Prac Programowych i Badań 
Pedagogicznych w Warszawie w grudniu 1951 r. zawarł z Ruszczycem umowę na 
opracowanie jednego działu poradnika metodycznego dla nauczycieli 
przysposobienia zawodowego w szkole podstawowej dla dzieci niewidomych* (a) 
Umowa o dzieło zawarta z H. Ruszczycem przez Państw. Ośrodek Prac 
Programowych i Badań Pedagogicznych z 4.12.1951. Masz. AHR-1. b) Umowa o 
dzieło zawarta z HR przez Zarząd Tow. Op. n. Ociem. Masz. AHR-1.). Termin 
ukończenia pracy o objętości około 15 arkuszy autorskich (po 3007zł za 
arkusz!), przewidziano na dzień 1 września 1952 r.* (Pismo HR do Państw. 
Ośr. Prac Progr. i Bad. Ped. z 26.11.1952. Masz. AHR-6.).

W czasie, gdy Ruszczyc osłabiony chorobą opracowywał zasady szkolenia 
zawodowego, nad Laskami zawisła groźba upaństwowienia, albo likwidacji 
szkół. Już od kilku lat władze oświatowe podejmowały podobne akcje w 
stosunku do placówek prowadzonych przez zgromadzenia zakonne. Wizytator z 
Kuratorium, Wacław Głuszczak, doprowadził w krótkim czasie do zamknięcia 
czterech szkół określanych jako wyznaniowe. W końcu przyszła kolej na 
Laski. Zaostrzenie kursu dało się wyczuć pod koniec roku szkolnego 1951-52. 
Z Wydziału Oświaty Wojewódzkiej Rady Narodowej przyszło polecenie 
likwidacji Przedszkola i wycofania ze szkoły 79, czyli prawie połowy 
ogólnej liczby uczniów, w tym całych klas. Dotyczyło to wszystkich 
wychowanków mających powyżej 16 lat. Zabroniono przyjmowania nowych 
zgłoszeń. Groziło to całkowitą dezorganizacją Zakładu. 

Zarząd postanowił złożyć odwołanie do prezydenta Bieruta, przesyłając 
kopie pisma do nie lubiącego dawać pisemnych odpowiedzi Ministerstwa 
Oświaty. Odpowiedzialnym za pertraktacje z władzami uczyniono Henryka 
Ruszczyca. Gdy nie nadeszła żadna odpowiedź, Zarząd poinformował o 
zaistniałej sytuacji ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Wskutek tego ks. 
Prymas zwrócił się listownie do prezydenta Bieruta. To również nie dało 
efektu. 

W połowie sierpnia 1953 r. władze przystąpiły do działania. Przysłały 
pierwsze skierowania dzieci do innych zakładów. Laski miały przekazać m.in. 
22 uczniów do Instytutu Głuchoniemych przy Pl. Trzech Krzyży. Przeciw temu 
podnieśli protest także rodzice. Wówczas Zarząd wystąpił do Ministerstwa 
Oświaty z pismem, przedstawiającym opłakane skutki, jakie pociągnie za sobą 
łączenie dzieci niewidomych z głuchymi, oraz upomniał się o zagwarantowane 
statutem prawa prowadzenia szkół. Udano się w tej sprawie również do min. 
Antoniego Bidy w Urzędzie ds. Wyznań, który jednakże delegacji nie przyjął. 
Zarząd zwrócił się w końcu z prośbą o audiencję do Kancelarii Cywilnej 
Prezydenta, pragnąc osobiście złożyć obszerny, w dużej mierze przez 
Ruszczyca opracowany, memoriał o kształceniu niewidomych. Wszystkie jednak 
organa władzy stosowały tę samą taktykę - zbywania wszystkiego milczeniem. 
Sytuacja stawała się coraz bardziej dramatyczna. Wówczas dwóch niewidomych 
nauczycieli, Leon Lech i Stefan Rakoczy, podjęło się w porozumieniu z 
Zarządem zorganizowania wysyłki ze strony absolwentów Lasek, zatrudnionych 
we wszystkich spółdzielniach inwalidzkich w kraju, listów protestacyjnych 
do Rządu. 

Wkrótce dziesiątki listów i telegramów zaczęły napływać do Kancelarii 
Cywilnej Prezydenta. Mimo wszystkich interwencji, na tydzień przed 
rozpoczęciem roku szkolnego przybył do Lasek wizytator W. Głuszczak z 
zarządzeniem wycofania 52 dzieci z Przedszkola, Szkoły Podstawowej i 
Zawodowej oraz odesłania ich do odpowiednich zakładów państwowych. Zarząd 
zareagował wysyłając telegraficzną prośbę do Prezydenta o udzielenie 
audiencji delegacji z Lasek: Skierował ponadto pisma do Ministerstwa 
Oświaty oraz do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, a Matka Czacka 
zdecydowała się napisać osobiście do Bieruta. 

Nadszedł dzień 29 sierpnia. W Zakładzie zjawiło się wielu rodziców z 
dziećmi. Siedzieli przy walizkach na dworze, z dziećmi na kolanach i z 
niepokojem w sercu. Wobec wyraźnej decyzji władz nie można było ich 
przyjmować. 

Tego dnia Ruszczyc wraz z Z. Morawską udali się do Wiceprzewodniczącego 
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, mającego opinię porządnego 
człowieka. Ten po telefonicznym porozumieniu się z Kuratorium oświadczył, 
że, niestety, nic pomóc nie może, gdyż sprawa została definitywnie 
przesądzona. Po powrocie, w smutnym nastroju, zwołano naprędce zebranie 
Zarządu. Postanowiono powołać się wobec władz na odpowiedni artykuł Kodeksu 
Rodzinnego i nigdzie nie oddawać dzieci bez zgody rodziców. Radzono właśnie 
nad tym, gdy zajechała czarną limuzyną trzyosobowa delegacja z Kuratorem na 
czele, przesłana specjalnie przez Kancelarię Cywilną Prezydenta. Do pokoju, 
gdzie obradował Zarząd, wszedł Kurator i uprzejmie zapytał, jakie są 
dezyderaty Towarzystwa. Oświadczył przy tym, że sprawa zabierania dzieci 
już jest nieaktualna. Zaprosił do siebie na rozmowę przedstawicieli 
Zarządu. 

Nazajutrz Ruszczyc z Serafinowiczem wybrali się do Referatu Szkół 
Specjalnych w Wydziale Oświaty WRN, gdzie otrzymali oficjalną informację, 
że akcja przenoszenia dzieci została wstrzymana. Pozostawał do wywalczenia 
ostatni punkt: cofnięcie zakazu kierowania nowych uczniów do Zakładu. 
Ostatecznie udało się i to zarządzenie unieważnić* (Por. Praca zbiorowa 
"Pan Zygmunt z Lasek" rozdz. Ii. Nauczyciel. Warszawa 1990.). Można sobie 
wyobrazić, ile nerwowego napięcia kosztowała ta sprawa Kierownictwo Lasek. 

Po tych wydarzeniach nastał względny spokój, lecz próby likwidacji 
Zakładu lub przekształcenia go na dom dla upośledzonych umysłowo trwały z 
przerwami przez przeszło 20 lat i ustały dopiero w połowie lat 
siedemdziesiątych. Parę razy ponawiano nakazy rozsyłania dzieci do innych 
szkół, lecz teraz już nie Ruszczyc, lecz Z. Serafinowicz i Z. Morawska 
prowadzili rozmowy z władzami. Nieraz z pomocą przychodzili rodzice, śmiało 
broniąc w Kuratorium swojej sprawy. Natomiast ciągle trwały nieżyczliwie 
prowadzone wizytacje, mające na celu wykrycie nieformalności lub błędów w 
pracy pedagogicznej i prowadzeniu internatów. Ciężar przyjmowania 
wizytatorów spadał zasadniczo na Serafinowicza, lecz dzielił go z nim 
solidarnie pan Henryk. Wizytator wyjeżdżał pod wrażeniem pełnego godności i 
zarazem swobody zachowania się obu panów. Widział, że nie tylko go się nie 
boją, lecz nawet stroją przed nim żarty. Nie był do tego przyzwyczajony i 
prawdopodobnie wzbudziło to jego podziw i sympatię dla obu pedagogów. 
Obserwując pracę szkół i internatów, zaczął zmieniać stopniowo swój 
stosunek do Zakładu, a nawet przejawiać życzliwość. Gdy po latach przeszedł 
na emeryturę, jeżdżono do niego w trudnych sytuacjach po radę* (Patrz w 
aneksie list W. Głuszczaka do HR z 23.12.1969. Rękop. AHR-6.). 





Praca nad poradnikiem

dla nauczycieli 





Powróćmy jeszcze do lat pięćdziesiątych, które tak decydująco wpłynęły na 
ukierunkowanie Ruszczyca w działalności pedagogicznej. Nie wiemy, kto w 
Komisji Programowej Ministerstwa Oświaty wystąpił z wnioskiem o zlecenie 
jemu pracy nad Poradnikiem dla Nauczycieli. Można się domyślać, że byli 
nimi ci, którzy najlepiej go znali i cenili: prof. Maria Grzegorzewska i 
Zygmunt Serafinowicz. Oni to z pewnością podsunęli myśl, aby człowieka, 
który podejmował wyłącznie działalność społeczną, a nagle został skazany na 
bezczynność, zainteresować twórczością umysłową. W całej Polsce nie było 
drugiej osoby równie kompetentnej w sprawie szkolenia zawodowego 
niewidomych. Zaprojektowany poradnik miał być podręcznikiem do nowo 
wprowadzonego w szkołach podstawowych przedmiotu: przysposobienia do 
przemysłu. Był to rodzaj preorientacji zawodowej, nie posiadającej 
odpowiednika w szkołach dla widzących. Wprowadzono go jako nowość związaną 
z przeobrażeniami polityczno-gospodarczymi kraju. Zbliżony charakterem do 
prac ręcznych, przedmiot ten miał jednak opierać się na innych założeniach 
i nie eliminować robót ręcznych. 

Ruszczyc w swojej pracy nad poradnikiem przeżył dwukrotnie niepowodzenia. 
Komisja nie przyjęła ani projektu z 1951 r., obejmującego 150 stron 
maszynopisu, ani uzupełnionej i rozbudowanej do 250 stron drugiej wersji z 
1952 r. Dopiero trzecia wersja z 1958-1964 r., skrócona do 58 stron, 
doczekała się przyjęcia i została częściowo włączona do programów 
szkolnych. Niezależnie od pewnych niedociągnięć, pionierska praca Ruszczyca 
posiada do dzisiaj ogromną wartość i może służyć z pożytkiem zarówno 
nauczycielom zajęć praktyczno-technicznych, jak i nauczycielom zawodu. 
Część ogólna dwóch pierwszych wersji zawiera cenne i zawsze aktualne zasady 
pracy z niewidomymi. 

W części drugiej podane są konkretne programy poszczególnych kierunków 
zajęć praktycznych w niższych klasach oraz nauki rzemiosł w wyższych. 
Całość uzupełniają szkice programu przysposobienia do pracy w przemyśle. 
Największa wartość opracowania tkwi w fakcie, że w sposób zupełnie 
nowatorski ujęto metodę prac ręcznych niewidomych, jej odrębność i kierunek 
dalszych badań. Dla Ruszczyca stanowiło to drogowskaz do późniejszej 
działalności w interesującym go kierunku. 

Bibliografia poradnika ukazuje, skąd czerpał pomysły. Niezależnie od 
własnych obserwacji i doświadczenia współpracowników korzystał z 
podręczników prac ręcznych, z naukowych traktatów o organizacji pracy, z 
klasycznego opracowania Villeya, oraz programów szkół zawodowych dla 
widzących. Z jego własnych jednak wypowiedzi wiemy, że najwięcej dało mu 
przestudiowanie programów rosyjskich szkół dla niewidomych oraz książki nie 
cytowanego w bibliografii Rosjanina inż. Kowalewa. Tam bowiem natrafił na 
poglądy zbieżne ze swoimi. Spróbuję w wielkim skrócie tu je przedstawić. 
Zadanie to jest trudne, gdyż poradnik zawiera zespół tez i wniosków mało 
przejrzystych dla przeciętnego czytelnika. Są one interesujące dla fachowca 
specjalisty. Ponieważ jednak obszerna ta praca nigdy nie została 
opublikowana, wydaje się konieczne przedstawienie przynajmniej głównych jej 
założeń. Rzucają one wiele światła na umysłowość autora. Zdaniem Ruszczyca 
programy przysposobienia zawodowego dla niewidomych z samej swojej istoty 
powinny być eksperymentalne, gdyż każdy zawód wiąże się z życiem 
gospodarczym kraju, ulegającym ciągłym przemianom. Prowadzenie szkolenia w 
wielu kierunkach nie jest celowe, lepiej ograniczyć się do kilku wybranych 
zawodów, w których istnieje pewność zatrudnienia i nie zachodzi obawa, że 
zabraknie surowca. Nie zapominajmy, że pisane to było w okresie stalinizmu, 
gdy stale wszystkiego brakowało. 

Na wybór zawodu wpływają różne czynniki: wysokość płac odpowiadających 
rzeczywistym potrzebom niewidomych; stosunek ich wydajności do wydajności 
widzących i liczba widzących pracowników niezbędnych do uzupełnienia 
produkcji niewidomych. 

Inwalida wzroku potrzebuje do pełni swego rozwoju znacznie dłuższego 
okresu czasu od widzących, dlatego praca nad usprawnieniem ogólnym musi 
zaczynać się od przedszkola, a nad usprawnieniem szczegółowym od kl. V 
szkoły podstawowej. Brak wzroku odbija się znacznie silniej na sferze 
fizycznej niż umysłowej człowieka, dlatego tak ważną rzeczą jest 
organizowanie pracy niewidomego w sposób zapewniający mu jak największy 
udział intelektu. Człowiek niewidomy, nie mogąc uczyć się przez 
naśladownictwo ruchów od drugiego człowieka, musi sam stawać się wynalazcą 
i organizatorem swoich ruchów. Jest to równoznaczne z umiejętnością 
organizowania sobie pracy. W kształceniu powinniśmy więc kłaść szczególny 
nacisk na rozwijanie zmysłu organizacyjnego. Każdy z uczniów musi zdobyć 
umiejętność prawidłowego, logicznego myślenia i logicznego, metodycznego 
działania.

Praca nad poradnikiem dla nauczycieli (cd.)



Posłużmy się przykładem wziętym z lekcji prac ręcznych w V klasie. 
Nauczyciel przynosi model do odwzorowania i pokazuje go uczniom. Nie 
powinien przynosić jednego modelu, lecz od razu kilka i to różnych, 
przedstawiających ten sam przedmiot, np. samochód. Postępowanie nauczyciela 
musi pobudzać uczniów do myślenia. Powinni dostrzegać różnice między 
modelami, oceniać je, w końcu decydować, który zamierzają wykonać. Pożądane 
jest łączenie zajęć z krótką pogadanką. Nauczyciel pokazując różne wersje 
tego samego przedmiotu, np. samochodu, może nawiązać do rozwoju techniki w 
tej dziedzinie. Podobnie zaznajamiając z nowym narzędziem może opowiedzieć 
o jego historycznym rozwoju, a przy oglądaniu surowca wyjaśnić, skąd on się 
bierze, jak go się przerabia i jakie jest nań zapotrzebowanie w gospodarce 
narodowej. 

Istnieje całe bogactwo sposobów rozwijania inteligencji ucznia: wykonanie 
modelu w pewnej skali, odwzorowanie go na podstawie rysunku plastycznego, 
praca na podstawie pisemnej instrukcji. Podobnemu celowi służy łączenie 
prac ręcznych z nauką przedmiotów ogólnokształcących, zwłaszcza 
opracowywanie przez młodzież pomocy szkolnych. 

Szczególnym niebezpieczeństwem w prowadzeniu wykładu przez nauczyciela 
jest pozostawianie niedomówień. Niewidomy uczeń posiada na ogół dobrze 
rozwiniętą pamięć i nierzadko odtwarza bezbłędnie dłuższą cudzą wypowiedź, 
choć jej w pełni nie rozumie. Zdarzają się też u młodych przypadki 
fantazjowania. By temu zapobiec, nauczyciel winien unikać czysto słownych 
wyjaśnień, a opierać się na konkretach. Wymaga to z jego strony bardzo 
starannego przygotowania. Duża trudność występuje przy demonstrowaniu 
maszyn, gdyż uczeń nie może zrozumieć ich działania, póki nie obejrzy 
ukrytych, niedostępnych dla dotyku, części. Przed nauczycielem stoi wtedy 
trudne zadanie. Może maszynę rozebrać lub wykonać modele części ukrytych i 
na nich wyjaśnić działanie mechanizmu maszyny. Nigdy nie wolno mu 
poprzestać na wyjaśnieniu słownym. Dlatego na lekcjach powinna panować 
nieskrępowana atmosfera, by uczniowie śmiało wypowiadali swe wątpliwości i 
stawiali pytania. 

Drugim ważnym elementem w kształceniu zawodowym jest metodyczne 
działanie. Celem jego jest: osiągnięcie swobodnej postawy ucznia przy 
pracy, bez niepotrzebnego natężania mięśni, doprowadzenie do odpowiedniego 
tempa pracy i stosowanie jak najmniejszego wysiłku, by nie powodować 
zmęczenia. Najkrótszą drogą do tego celu jest rozkładanie czynności na 
ruchy elementarne i ćwiczenie w nich ucznia. Po opanowaniu ruchów prostych 
przechodzi się do bardziej skomplikowanych, w końcu do całych ich zespołów. 
Metoda ta w pełni odpowiada klasycznej w kształceniu niewidomych zasadzie 
stopniowania trudności. Wyprodukowanie przez nich przedmiotu można określić 
jako syntezę dobranych ruchów podejmowanych w prawidłowej kolejności. 
Pierwszy etap to prawidłowe uchwycenie narzędzia i tu trzeba zostawić 
uczniowi swobodę odkrywania ruchu, który mu najbardziej odpowiada. 
Rozwiązanie może się różnić od ogólnie przyjętych, byle było celowe i 
oszczędne. 

Kolejnym zagadnieniem jest dobra organizacja stanowiska pracy. Uczeń musi 
sam ustalić, jak mają być poukładane narzędzia, materiał, półfabrykaty i 
jak ma wyszukać najkrótszy tor dla swej ręki, gdy sięga po surowiec lub 
odkłada obrobiony element. To wszystko go rozwija. 

Uogólniając powyższe wnioski można uznać, że najlepsze przygotowanie 
zawodowe zdobędzie ten, kto opanuje największą ilość różnorodnych i 
celowych ruchów. 

Zachodzi teraz pytanie, jak długo powinno się ćwiczyć określoną grupę 
ruchów. Odpowiedź, zdaniem Ruszczyca, jest jedna: aż do wyrobienia nawyku, 
prowadzącego do zmechanizowania pracy. Nawyk więc stanowi granicę 
szkolenia. 

Szczególne znaczenie ma wychwycenie ruchów najtrudniejszych, określanych 
przez Ruszczyca jako "newralgiczne". One blokują tempo pracy niewidomego, 
dlatego należy je ćwiczyć oddzielnie i to tak długo, póki uczeń nie 
osiągnie w nich płynności i będzie wykonywał bez wysiłku. Mówiąc o 
opanowaniu serii ruchów, należy pamiętać, że wiele z nich ma wartość 
terapii zajęciowej. Ruszczyc w swym poradniku zamieścił nawet wykaz grup 
ruchów oddziałujących na poszczególne organa ciała ludzkiego. 

Duże znaczenie ma rozkładanie czynności na ruchy elementarne. System ten 
doprowadzono do doskonałości w metodzie zwanej analityczno-syntetyczną, 
która w szkoleniu praktycznym spełnia decydującą rolę. Polega na pokazaniu 
uczniowi modelu do odwzorowania, wręczeniu mu kompletu jego części 
składowych, w końcu - materiału, z którego ma go wykonać. Uczeń porównuje 
detale z modelem, następnie detale z materiałem, analizuje budowę 
przyrządów do obróbki i montażu, wreszcie układa plan działania i 
samodzielnie zabiera się do pracy. Metodę tę stosuje się zarówno w klasach 
młodszych przy wyrobie pojedynczego przedmiotu, jak i w klasach wyższych, 
na lekcjach przysposobienia zawodowego w zastosowaniu do różnych tworzyw. 

Ruszczyc podkreślił różnicę w szkoleniu niewidomych i widzących. Gdy dla 
widzącego celem jest wykonanie określonego przedmiotu, zadaniem niewidomego 
jest wyrobienie odpowiednich sprawności i ćwiczenie się w nich aż do progu 
zmechanizowania. 

Dłuższe serie ćwiczeń łatwo nużą dziecko, by temu zapobiec, winno się, 
zdaniem pana Henryka, wprowadzić we wszystkich klasach szkoły podstawowej 
modelowanie, dające możność wyżycia się artystycznego. 

Duże znaczenie ma też majsterkowanie, które winno być prowadzone w 
warunkach świetlicowych. Rozwija ono inicjatywę, kształci zmysł twórczy i 
konstrukcyjny. Zaniedbania w rozbudzaniu zainteresowań dzieci niewidomych 
przyniosą w przyszłości fatalne skutki w postaci apatii i zobojętnienia, 
trudnych do uleczenia. 

W części drugiej swego podręcznika z 1952 r. Ruszczyc podał programy 
zajęć dla poszczególnych klas, począwszy od kl. Iv. Kolejność technik 
powinna być następująca: oprawa książki brajlowskiej (papier i tektura), 
roboty wiązane (szycie, wyrób siatek itp.), nauka pracy w drewnie, roboty w 
metalu, gospodarstwo domowe, przysposobienie przemysłowe, prace różne, 
szczotkarstwo, koszykarstwo, tkactwo, dziewiarstwo, garncarstwo. 

W części szczegółowej poświęconej przygotowaniu do pracy w przemyśle, 
umieścił ciekawe uwagi dotyczące zajęć różnych, np. u chłopców: chów 
królików i gołębi, ogrodnictwo, hydraulika, reperacje urządzeń szkolnych 
itp.; u dziewcząt: pranie, prasowanie i inne zajęcia domowe. W kl. Viii 
metaloplastyka i elektrotechnika. 

Zajęcia rękodzielnicze określił wspólną nazwą przysposobienia 
rzemieślniczego, natomiast przysposobienie do przemysłu znalazło się w 
programie kl. Vii. Przy okazji autor wspomina o przebiegu eksperymentu 
podjętego w Laskach w roku szkolnym 1948-49, o którym dalej. W poradniku 
proponuje podobny zestaw tematów, wzbogacając go o kilka nowych elementów: 
naukę posługiwania się przyrządami pomiarowymi, by uczniowie poznali zasady 
kontroli technicznej, ćwiczenie się w pracach różnych, jak liczenie, 
konserwacja narzędzi, szczegółowe zwiedzanie warsztatów szkolnych wraz z 
ich zapleczem, podział pracy w zespole, prowadzenie prac zespołowych, 
udział w jednym całkowitym procesie produkcji seryjnej. Na zakończenie 
omawia się i dokonuje wyboru zawodu, a w ostatniej klasie szkoły 
podstawowej uczniowie uczą się tylko wybranego przez siebie kierunku. 

W opracowaniu z 1952 r. Ruszczyc poświęcił wiele miejsca politechnizacji 
i wymienił jej główne zadania. Ma ona zaznajamiać z nowymi technikami i 
materiałami, pobudzać pomysłowość uczniów, nauczycielowi zaś pomagać w 
wykrywaniu zainteresowań. Wielką wagę ma urealnienie sposobu myślenia. 
Środkiem do tego są wycieczki do fabryk, spółdzielni, domów towarowych, 
wydawnictw..., ważnym etapem jest również próba pracy w tychże zakładach na 
oddzielnych stanowiskach. 

Innym środkiem urealnienia sposobu myślenia jest stół plastyczny. Przy 
jego pomocy uczeń poznaje jak wygląda: droga, most, tunel, dworzec, port 
rzeczny, fabryka, osiedle mieszkaniowe, zagroda wiejska, krajobraz. Dla 
niewidomego stanowi to nieraz rewelację. 

Przedstawiony przez Ruszczyca system kształcenia umiejętności nakłada na 
nauczyciela i szkołę ogromne obowiązki, wymagające wielkiego zaangażowania. 
Szkolenie politechniczne posiada jednak dodatkową, szczególną wartość. Jest 
okazją do omówienia ważnych, a mało znanych pojęć z estetyki, jak harmonia, 
proporcje, symetria, asymetria, rytm. 

Pomimo bogactwa przemyśleń, projekt Ruszczyca nie został przyjęty. 
Orzeczenia Komisji nie znamy. Być może, zostało ono wydane tylko ustnie. 
Przyczyn odrzucenia projektu można się domyślać, stosując inne kryteria 
oceny do części teoretycznej i praktycznej. W pierwszej obok błyskotliwych 
ujęć trafiają się niejasności, usterki w kompozycji, niepotrzebne powtórki. 
Nie dość ściśle został określony stosunek prac ręcznych do przysposobienia 
rzemieślniczego. 

W drugiej cenna jest zwłaszcza suma praktycznych wiadomości zebranych na 
podstawie doświadczeń laskowskich nauczycieli. Bardzo solidne jest 
opracowanie programu tradycyjnych zawodów uprawianych przez niewidomych. 
Natomiast program zajęć w klasach młodszych wydaje się być w wielu punktach 
zaczerpnięty z programów szkół dla widzących. Niektóre tematy oraz metodyka 
są dyskusyjne. Zalecenie posługiwania się nożem i nożyczkami w najmłodszych 
klasach spotkało się z krytyką doświadczonych nauczycieli. W kl. V tematy 
prac w drewnie są bardzo trudne. Lekcja wzorcowa - wyrób sanek - w praktyce 
jest nie do przeprowadzenia. Podobnie w kl. Vi wyrób wiaderek z blachy 
okazał się technicznie niewykonalny. 

Stosowane przez Ruszczyca w dalszych latach eksperymenty wykazały, że 
niektóre operacje mogą być wykonywane tylko przez uczniów z dużymi 
resztkami wzroku. Jednak te i im podobne niedociągnięcia nie są na tyle 
poważne, by mogły podważyć wartość całego opracowania. Prawdopodobnie 
właściwy powód jego odrzucenia leżał gdzie indziej. Ruszczyc postawił 
szkołom bardzo wysokie - zapewne zbyt wysokie - wymagania: wygospodarowanie 
pomieszczeń na cztery główne działy warsztatowe, wyposażenie warsztatów w 
narzędzia, przyrządy i obrabiarki, opracowanie i wykonanie kompletów wzorów 
i detali oraz oprzyrządowań, organizowanie wycieczek i próbę pracy w 
fabrykach. W latach nasilającego się stalinizmu zastój gospodarczy był tak 
wielki, że kupno prostych narzędzi nastręczało duże trudności, nie mówiąc 
już o obrabiarkach. Szkołom brakowało pieniędzy na najkonieczniejsze 
wydatki. Wszakże jedną z przyczyn nieprzyjęcia drugiej wersji mógł być 
fakt, że projekt ten był zbyt obszerny. 

Co zatem Ruszczyc osiągnął układając swój poradnik? Przede wszystkim 
uzyskał zgodę władz szkolnych na zorganizowanie w Laskach dwuletniego kursu 
przywarsztatowego dla uczniów zdolnych manualnie, lecz słabych 
intelektualnie. Poza tym zdobył pozwolenie wprowadzenia przysposobienia 
zawodowego w szkole, w V i Vi klasie. 

W wersji trzeciej pan Henryk zwięźle ujął tezy wysunięte w wersji 
pierwszej i drugiej. Silniejsze akcenty położył na nowe momenty, jak - 
indywidualizację w traktowaniu każdego ucznia (gdyż między dziećmi 
niewidomymi występują większe różnice niż między widzącymi), rozwijanie 
aktywności i twórczości, popieranie racjonalizatorstwa i dawanie dziecku 
zadań do samodzielnego wykonania bez udzielania mu wskazówek. W końcu 
doprowadzenie ucznia do pewnych i zdecydowanych ruchów, pracy nad 
charakterem, zwłaszcza aktów woli, wyrabianie pracowitości i wytrwałości. 

Ruszczyc zwrócił się z apelem do nauczycieli o nadsyłanie obserwacji w 
celu zbiorowego opracowania udoskonalonego programu. Niestety, ta jego 
inicjatywa zawiodła. 





Poszukiwanie nowych

dróg szkolenia





Przez cały rok 1947 i przeszło połowę 1948 Ruszczyc był w Laskach tylko 
gościem, w sprawy wychowawcze i szkoleniowe niemal nie wglądał. 

Odwiedzając swój ukochany internat bolał nad utratą kontaktu z chłopcami, 
z których większość prawie go nie znała. W latach jego nieobecności 
odpowiedzialność za trzy grupy internatowe podzieliły między siebie trzy 
wychowawczynie, tworzące wraz z pełnym roztropności niewidomym Stefanem 
Rakoczym Radę Domu i wspólnie rozstrzygały trudniejsze sprawy. Były to: 
Lidia Ogurkowa, Alicja Gościmska i s. Germana Murawska. Wybitny wpływ na 
życie internatowe miała drużyna harcerska przy hufcu Żolibórz, prowadzona 
przez A. Gościmską jako drużynową. Pomagał jej, jako przyboczny, Jan 
Kaziród, dawny strażak zawodowy, z resztkami wzroku po doznanym wypadku, 
wychowawca, którego energii, a nawet nieco twardej surowości harcerze 
zawdzięczali tężyznę i sprawność fizyczną. 

Ruszczyc nie mógł wczuć się w harcerski styl pracy, z którym z bliska 
nigdy się nie zetknął. Uważał zdobywanie przez niewidomych niektórych 
sprawności za zbyt ryzykowne. Z krótkich jego wypowiedzi można było 
wnioskować, że harcerstwa nie akceptuje. Wychowawczynie wyczuwały jego 
niechęć do podejmowanych przez nie inicjatyw (jakkolwiek zawsze 
uzgadnianych z kompetentnymi osobami z Zarządu). Różnice zdań doprowadzały 
niekiedy do drobnych tarć. W końcu stycznia 1948 r. pan Henryk oddelegował 
na kurs przysposobienia do przemysłu w Katowicach Jana Kaziroda bez 
uzgodnienia tego z wychowawczynią, której podlegał. Rozbiło to defnitywnie 
pracę drużyny harcerskiej. 

Matka Czacka, szanująca zawsze kompetencje swych współpracowników, wydała 
w tym czasie okólnik, którego uważna lektura pozwala zrozumieć zaistniałą 
sytuację i zdarzające się Ruszczycowi przekraczanie udzielonych mu przez 
Zarząd uprawnień. Cytuję ten dokument w długich fragmentach, gdyż jest on 
pięknym świadectwem panującej w Laskach atmosfery oraz demokratyzmu Matki. 

"...Do czuwania nad całością działu wychowania niewidomych delegowany 
jest przez Zarząd p. Henryk Ruszczyc. Nie znaczy to jednak wcale, by p. 
Ruszczyc miał z tego tytułu jakiekolwiek kompetencje kierownicze w naszych 
zakładach wychowawczych, męskich czy żeńskich, albo w szkołach czy innych 
działach posiadających własnych kierowników. 

Delegacja, którą p. Ruszczyc otrzymuje od Zarządu, nie jest bynajmniej 
równoznaczna z powierzeniem mu funkcji rządzenia. P. Ruszczyc ma pomagać 
Zarządowi w wypracowaniu ogólnych dyrektyw i wskazówek dla kierowników 
odnośnych działów, a następnie z ramienia Zarządu czuwać nad wprowadzaniem 
ich w życie; ma czuwać nad tym, czy zarówno wychowanie internatowe jak 
nauczanie ogólne i szkolenie zawodowe w naszych zakładach - idą po linii 
zasadniczych założeń wychowawczych Dzieła. (...) 

Nie ingeruje p. Ruszczyc bezpośrednio w żadne sprawy szkół czy innych 
działów, nie wydaje w nich żadnych zarządzeń, całkowicie przestrzega 
poszanowania kompetencji ich kierowników. 

Z zupełnie innego tytułu - jako kierownik domu św. Teresy - ma pan 
Ruszczyc powierzone sobie kierownictwo wychowawcze internatów męskich i 
bezpośrednią zwierzchność nad pracującymi w nich wychowawcami. (...) 

Jednak i tu ma tylko ogólne kierownictwo wychowawcze, czuwa nad pracą 
wychowawców, może mieć i osobiste kontakty z wychowankami, ale zostawia 
wychowawcom pełną odpowiedzialność i autonomię, nie hamuje ich inicjatywy, 
a zakres ich obowiązków i kompetencje ustala z Zarządem"* (Okólnik bez daty 
i podpisu, kopia, Masz. AHR-1.) (...)

Radzono mi umieścić historię poszczególnych kierunków szkolenia w aneksie 
książki, nie obciążając toku opowiadania technicznymi opisami. Uznałem 
jednak, że stosując podobny zabieg, ukazałbym sylwetkę jakiegoś 
nieprawdziwego Ruszczyca. Ci, którzy go znali, mogą zaświadczyć, że nie 
prowadził podwójnego życia: prywatnego obok oficjalnego, poświęconego 
sprawie niewidomych. Nawet w czasie wakacji lub pobytu w sanatoriach 
zajmował się wyłącznie poszukiwaniem nowych metod szkolenia i wychowania. 

Dysponował wprawdzie teraz większymi możliwościami niż kiedyś i cieszył 
się powszechnym uznaniem, sił mu jednak wyraźnie ubyło. Sukcesom nierzadko 
towarzyszyły niepowodzenia. 

W dalszym toku opowiadania nie zawsze potrafiłem zachować ścisłą 
chronologię. Niektóre spośród równocześnie podejmowanych inicjatyw trwały 
krótko, podczas gdy inne utrzymywały się przez wiele lat, stąd dysproporcja 
w ich opisie. 

Pan Henryk, gdy coś tworzył, gotów był wszystko inne zlikwidować, byle 
zrealizować swą ostatnią koncepcję. 

W tych czasach znalezienie dla niewidomego pracy było bardzo trudne, a 
zorganizowanie nauki nowego zawodu wymagało czasu i pieniędzy, których nie 
było. Ruszczyc starał się, mimo wszystko, sprawę posuwać naprzód. 

W latach 1947-1949 w Laskach po raz pierwszy w Polsce zorganizowano dwa 
kursy masażu leczniczego. Kierowniczką pierwszego była s. Monika 
Bohdanowicz, doktor medycyny, drugiego - Wacław Józefowicz, nauczyciel, 
który na obu kursach prowadził zajęcia praktyczne z masażu. Oboje wraz z s. 
Katarzyną Steinberg, lekarzem zakładowym i dr Janem Weremowiczem, również 
pełniącym funkcję lekarza w Zakładzie oraz s. Marią Anielą Kozłowską, 
mającą solidne wykształcenie w zakresie przedmiotów ścisłych i dr 
Łabędowskim tworzyli trzon kadry pedagogicznej kursów. Załatwienie spraw z 
władzami wziął na siebie, jak zawsze, Ruszczyc. O poziomie kursów najlepiej 
świadczy fakt, iż absolwenci znaleźli szybko pracę w szpitalach i 
uzdrowiskach. Pierwszy kurs ukończyło pięć osób, wśród nich kilku mocno 
związanych z Laskami, jak Adolf Szyszko, Stefan Trzpil lub Stanisław 
Wrzeszcz, drugi - następnych dziewiętnastu. Nadano mu nazwę "Skrócona 
Trzyletnia Szkoła Masażu Leczniczego i Sportowego"* (HR "Sprawozdanie z 
okresu 15-letniego szkolenia zawodowego i produktywizacji w Laskach" Masz. 
1960. AHR-5. Rozm. MŻ ze Stanisławem Wrzeszczem. Masz. 1985. AMŻ-4. Rozm. 
MŻ z Janem Adasiewiczem. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

W marcu 1948 r. wysłał pan Henryk dwóch uczniów na kursy dla ociemniałych 
w Poznaniu i Wrzeszczu, w lipcu jednego na kurs stroicielstwa do Kalisza, a 
z czasem paru następnych. Świadomość, że niewidomi pracujący w fabrykach 
dorównali widzącym, nie dawała mu spokoju, pragnął więc także w Laskach 
uruchomić kurs przysposobienia do pracy w przemyśle i rozwinąć działy 
dziewiarstwa i tkactwa. Jesienią 1948 r. przystąpił energicznie do 
działania. Nie brakowało mu doświadczeń w zakresie pracy w przemyśle. Na 
włókiennictwie wprawdzie się nie znał, lecz kiedyś utrzymywał kontakt ze 
szkołą zawodową w Łodzi, w Poznaniu zaś współdziałał przy tworzeniu 
spółdzielni dziewiarskiej niewidomych. W Laskach wkrótce oba te kierunki 
zaczęły pomyślnie się rozwijać. 

W chwili, gdy rozpoczął eksperyment z przygotowaniem do produkcji 
przemysłowej, Ruszczyc nie miał, jak sam pisze: "ani instruktora mechanika, 
ani kredytu na urządzenia, ani nawet odpowiedniego lokalu"* (HR 
"Perspektywy zawodowe". Masz. bez daty AHR-5. HR "Sprawozdanie z okresu 15 
lat...", j.w.). Jako urodzony improwizator znalazł pomieszczenie, mianował 
instruktorem świeżo przeszkolonego Kaziroda, a materiały ćwiczebne zdobył z 
poznańskich fabryk. Od Cegielskiego otrzymał do montażu 30 piast 
rowerowych, z fabryki "Centra" części do baterii elektrycznych, z Radomska 
1000 drucianych zmywaków do przeróbki. Zakupił ponadto kilkadziesiąt sztuk 
oprawek, wtyczek i bezpieczników. Martwił się z powodu złego gatunku 
przysłanych artykułów oraz ubóstwa czynności montażowych. Nie mógł także 
darować sobie, że nie udało mu się uruchomić produkcji na konkretne 
zamówienie i że zamiast tego musiał stosować zajęcia ćwiczebne. Wiedział, 
jak mobilizuje ucznia świadomość, że współpracuje z poważnym 
przedsiębiorstwem. Po szeregu prób postanowił rozpocząć wyrób jakiegoś 
przedmiotu własnego pomysłu i nastawić się na sprzedaż rynkową. Udało mu 
się skądś zdobyć model składanego wieszaka z drutu, obciągniętego 
plastikową koszulką. Produkcja jego wymagała aż 10 operacji ręcznych i 
kilku maszynowych, więc posiadała wartość kształcącą, była atrakcyjna i 
usprawniała dłonie* (Rozm. MŻ z Andrzejem Adamczykiem. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Sukces był ogromny. Chłopcy przyjęli nową fazę szkolenia z entuzjazmem i 
nawet w wolnym czasie dyskutowali nad wprowadzeniem usprawnień, zgłaszając 
pomysły racjonalizatorskie. Ruszczyc promieniał z radości. Osiągnął to, na 
czym mu najbardziej zależało. Z tych skromnych początków powstał pierwszy w 
kraju niepisany program szkolenia w metalu i uczniowie zaczęli 
systematycznie opanowywać operacje ślusarskie. Największą satysfakcją dla 
pana Henryka był fakt, że udało mu się zatrudnić w zakładach państwowych aż 
siedmiu przeszkolonych uczestników kursu. Atak jego choroby i odejście 
Kaziroda spowodowały likwidację tego działu. 

Po dwuletniej kuracji w sanatoriach Ruszczyc powrócił do Lasek i po 
dawnemu objął kierownictwo Domu Chłopców, gdzie brakowało męskiej ręki. 
Głowę zajmowała mu ciągle myśl o wprowadzeniu szkolenia politechnicznego, 
na co kładły nacisk władze oświatowe. 

Uderza nas dzisiaj różnorodność jego starań o ratowanie młodych, 
wyszkolonych ludzi przed bezczynnością. Pan Henryk wiele serca wkładał w 
podejmowane przez siebie akcje. Najpierw wysłał dwóch uczniów Szkoły 
Zawodowej z wysokimi amputacjami nogi i ręki na konsultację do prof. Degi, 
dyrektora protezowni w Poznaniu* (Wyjazd do Poznania nastąpił 28.01.1951. 
Książka Protokołów... op. cit.). Wybrał się do Krakowa na oględziny 
specjalnych krosien tkackich dla inwalidów z dużymi amputacjami i zamówił 
jeden taki warsztat dla Lasek* (Prot. z zebr. Zarządu z 19.01.1954., 
ibidem.). Gdy ktoś ze znajomych zgłosił pomysł zatrudnienia niewidomych 
przy wyrobie galanterii z ości rybich w Łebie, Ruszczyc bardzo się tym 
zainteresował i postarał o wysłanie tam dwu niewidomych dziewcząt z 
wychowawczynią. Po 3-tygodniowej próbie okazało się, że odór rybi jest na 
dłuższą metę trudny do wytrzymania, ponadto do wymienionej pracy potrzebne 
są resztki wzroku. I projekt upadł* (Prot. z zebr. Zarządu z 18.06.1953 i 
20.08.1953, ibidem.). 

Na zebraniu Zarządu pan Henryk przedstawił owoc swoich starań o 
znalezienie nowych form produkcji nadającej się dla niewidomych. Dokonał 
obstalunku wykrojników do żabek do butów i denek do wiaderek z blachy. 
Zamówił rysunki techniczne do produkowania kuchenek elektrycznych, uzbrojeń 
do skoroszytów i portmonetek metalowych do bilonu* (Prot. z zebr. Zarz. z 
10.04.1954, ibidem.). I te pomysły jednak zawiodły. Prawdopodobnie brak 
było Ruszczycowi odpowiedniego doradcy z doświadczeniem technicznym i 
handlowym. 

Widoczne postępy wykazały natomiast warsztaty tkacko-dziewiarskie, stale 
podnoszące jakość i walory artystyczne swych wyrobów. Już wówczas w głowie 
pana Henryka krystalizował się plan zawiązania spółdzielni włókniarskiej o 
charakterze artystycznym. Wszczął wstępne rozmowy z Instytutem Wzornictwa 
Przemysłowego, Polskim Związkiem Niewidomych i przedstawicielami paru 
ministerstw. Luźny projekt przybierał coraz konkretniejsze kształty. 

Imponując wszystkim szerokością swych horyzontów myślowych Ruszczyc 
widział zawsze na pierwszym miejscu problemy wychowawcze. Gdy w czasie, o 
którym mówimy jawiły się w internatach złe nastroje, niezwłocznie 
zareagował. Nie przez zwiększenie dyscypliny, lecz przez zastosowanie 
środka pozytywnego rozładowującego napięcia. Takim rozwiązaniem okazało się 
zorganizowanie za zgodą Zarządu Towarzystwa uczniowskiej spółdzielni pracy. 
Chłopcy mieli uprawiać tkactwo, dziewczęta wyrabiać pończochy. Praca miała 
być płatna, a zyski dzielone według klasycznych zasad spółdzielczych: na 
cele kulturalno-oświatowe, wydatki związane z wprowadzaniem nowych technik 
oraz do podziału między członków. Sprawy związane z produkcją, szkoleniem i 
szukaniem nowych metod pracy miały obciążać samorządy obu domów. 
Eksperyment doskonale się udał, atmosfera w internatach się poprawiła* 
(Prot. z zebr. Zarz. z 1.03.1954, ibidem.). 

W 1953 r. pan Henryk poczuł się znowu bardzo słaby. Przypuszczalnie pod 
naciskiem Antoniego Marylskiego zgodził się na czasowe przekazanie 
kierownictwa internatu w ręce doświadczonej nauczycielki, Zofii Bielskiej. 
Zapewne wiele go to musiało kosztować. 

Pomimo choroby i ciągłych zagrożeń Ruszczyc wytrwale dążył do 
zrealizowania swych koncepcji. Zasadniczym problemem było znalezienie 
sposobu ekonomiczniejszej pracy fizycznej niewidomych. Jeden z ówczesnych 
uczniów, 15-letni Andrzej Adamczyk, opowiada, jak w 1951 został wezwany do 
Domu Rekolekcyjnego na pasjonującą - jak pisze - rozmowę. 

"Cała rzecz sprowadza się - Mówił pan Henryk - do rozwiązania 
zagadnienia, jak poprowadzić rękę niewidomego po właściwym torze. Gdyby 
znaleźć klucz do tego zagadnienia, można by kierować ruchami niewidomego w 
sposób zaprogramowany. Do tego konieczne jest rozłożenie czynności przez 
niego wykonywanych na ruchy elementarne i rozstrzygnięcie, które z nich są 
prawidłowe. Tym sposobem można by doprowadzić do poprawnego wykonywania 
przez niewidomego każdej pracy fizycznej, np. krojczego albo artysty w 
metaloplastyce"* (Rozm. MŻ z A. Adamczykiem, op. cit.). 

Dodał, że zamierza sprowadzić fotografów z Instytutu Medycyny Pracy w 
Łodzi, którzy wykonaliby zdjęcia widzącego rzemieślnika przy pracy, np. 
przy skrawaniu metali. Z serii zdjęć dałoby się odtworzyć cykl prawidłowych 
ruchów i do nich opracować oprzyrządowanie. Należałoby sfilmować również 
kilku najzręczniejszych niewidomych przy różnych czynnościach i z serii 
ruchów wybrać te, które są najbardziej ekonomiczne i mogą służyć innym za 
wzór. Nie wiemy, dlaczego do realizacji tych projektów nie doszło. 

Inną grupę eksperymentów stanowiło porównywanie czasów produkcji jakiegoś 
elementu przez instruktora z czasem najlepszego z uczniów. Adamczyk 
pamiętał, jak mobilizowała go świadomość, że potrafi coś szybciej wykonać 
od widzącego pracownika. Kilkakrotnie Ruszczyc zabierał go ze sobą do 
spółdzielni zabawkarskiej w Aninie, gdzie produkowano wiaderka z blachy. 
Kazał mu próbować sił na różnych stanowiskach pracy: "Dużo blach popsułem - 
przyznaje Adamczyk - natomiast z powodzeniem pracowałem na zgrzewarce". 

Po pewnym czasie rozpoczęto produkcję wiaderek innym systemem, lecz 
również bez powodzenia. Adamczyk opracował nawet projekt racjonalizatorski, 
który pan Henryk dał natychmiast do realizacji. To również nie rozwiązało 
trudności i produkcji wiaderek trzeba było zaniechać. 

W trakcie dalszych eksperymentów uczniowie próbowali toczyć na małej 
tokarence, trzymając dłuto w ręku, jednak również bez powodzenia. Adamczyk 
jeździł do spółdzielni zabawkarskiej na Targówku i do Łomianek, montował 
samochodziki z drewna, pracował przy szlifierce i tokarce mechanicznej. Z 
tych prób wynikło, że bez odpowiedniego oprzyrządowania dla zręcznego nawet 
niewidomego są to prace za trudne* (Ibidem.).

Teraz podzielę się mymi osobistymi wspomnieniami. We wrześniu 1953 r. 
zlecono mi przejęcie po fachowej nauczycielce zajęć praktycznych w Szkole 
Podstawowej. Nie miałem do tego żadnego przygotowania, jedynie 
zainteresowanie z lat chłopięcych. Zdany byłem na ciągłą improwizację i 
uczenie się techniki od przygodnie spotykanych rzemieślników. Ruszczyc 
przykładał wielką wagę do zajęć manualnych i chciał ze mną na ten temat 
porozmawiać. Byliśmy umówieni na określony dzień. Ucieszyłem się, że 
nareszcie poznam człowieka, o którym tyle się nasłuchałem. Upragnione 
spotkanie przyniosło mi pewne rozczarowanie. 

Gdy w określonym terminie stawiłem się w Domu św. Teresy, zastałem go w 
chmurze dymu, ze zgaszonym wzrokiem, pochylonego nad biurkiem. Milczał. 
Czekałem przez chwilę, w końcu przypomniałem, że byliśmy na ten dzień 
umówieni. Nic nie odpowiedział, po chwili poprosił, bym przyszedł za 
tydzień o tej samej porze. Kiedy zjawiłem się po tygodniu, wszystko odbyło 
się identycznie jak za pierwszym razem. Podczas trzeciego spotkania wyraził 
życzenie, bym już więcej nie przychodził. Zapowiedział, że będziemy 
wspólnie układali programy robót ręcznych, lecz i z tego nic nie wyszło. 
Trudno mi było wyobrazić sobie, że ten słaby, cierpiący człowiek za rok 
rozpocznie najbardziej twórczy okres swego życia. 

Po pewnym czasie doszło do innej, tym razem bardzo ciekawej, rozmowy. Pan 
Henryk pokazał mi rysunki wykonane pod jego kierunkiem przez kolegę z 
sanatorium. Przedstawiały kolejne etapy wykonywania złącz stolarskich i 
projekty oprzyrządowań umożliwiających niewidomym ich realizację. Zapytany 
o zdanie odpowiedziałem, że nie jestem stolarzem i trudno mi opiniować o 
czynnościach, na których się nie znam. Ruszczyc na to oświadczył z 
uśmiechem, że właśnie dlatego iż jestem tylko amatorem ma do mnie zaufanie, 
gdyż fachowcy są z reguły tknięci niewiarą w możliwości niewidomych. 

Gdy zaprojektowany przez kolegę z sanatorium przyrząd wykonano w 
Warszawie, Ruszczyc poprosił Szkolika jako dobrego fachowca o wypowiedzenie 
się co do jego przydatności. Szkolik wrócił z tej rozmowy załamany. Nie 
mógł zrozumieć, że jego mądry Szef nie zdaje sobie sprawy z trudności 
technicznych i pragnie doprowadzić niewidomych do ręcznego wykonywania 
precyzyjnych złącz. - Przecież on sam, widzący stolarz, musi natężać wzrok, 
by piłować przy naznaczonej rysikiem kresce. Pozornie miał rację, lecz gdy 
w 12 lat później sam zaczął uczyć robót ręcznych, doszedł do odmiennego 
wniosku. Przekonał się, że niewidomi mogą wykonywać wszystkie podstawowe 
złącza stolarskie pod warunkiem jednak stworzenia dla nich odpowiednich 
oprzyrządowań. W końcu zbudował sam kilka takich przyrządów, które 
potwierdziły tę tezę. 

Ruszczyc zarażał nas wszystkich swoją wiarą i wzbudzał zapał do swych 
pomysłów, choć nie zawsze można mu było przyznać rację. Ja również zacząłem 
konstruować prymitywne pomoce z drewna. Pan Henryk uradowany, że chłopcy 
robią postępy, chciał zademonstrować wszystkim pracującym w Zakładzie, co 
niewidomi potrafią. Pod koniec roku szk. 1953-54 w dużej sali Domu św. 
Teresy urządził pokaz, na którym jeden ze zdolniejszych uczniów, Bartek 
Rogowski, na oczach zebranych wykonał z drewna taboret. Ruszczycowi wcale 
nie przeszkadzało, że złącza były nieprawidłowe, a taboret słaby. Pokazał, 
że niewidomy może pracować także jako stolarz* (MŻ "Współpraca moja... op. 
cit.).





Pierwsza praktyka

wakacyjna 





Już od paru lat myśl o rozbudowie i unowocześnieniu warsztatów nie 
opuszczała Ruszczyca. W zimie 1954 roku uzyskał na to oficjalną zgodę 
Zarządu. Zdawał sobie jednak sprawę, że musi zebrać większą sumę 
doświadczeń związanych z niestosowaną dotąd w Polsce politechniczną metodą 
szkolenia niewidomych. Sprawdzianem słuszności jego przemyśleń miała być 
trzytygodniowa praktyka letnia dla wychodzących w świat uczniów Iii klasy 
zawodowej. 

Pokierowanie eksperymentalnym kursem zlecił instruktorowi ze spółdzielni 
zabawkarskiej w Częstochowie, zaprosił też paru instruktorów: z Kielc i z 
analogicznych spółdzielni w Łomiankach i na Targówku. Przedmiotem produkcji 
miały być przede wszystkim zabawki, lecz przewidziany był również montaż 
cyrkli. Ruszczyc zamówił potrzebne przyrządy i surowce. Zdawało się, że 
wszystko jest doskonale przygotowane. 

Praca uczniów rozpoczęła się od wyrobu stelaży z drutu dla specjalnego 
rodzaju zabawek. Do pomocy miały służyć drewniane klocki, na których 
formowano szkielet przyszłej zabawki. Gotowe wzory wykonał sam instruktor. 
Zadanie to przerastało jednak możliwości niewidomych. Gdy na zebraniu z 
kursantami Ruszczyc zapytał, co jest przyczyną niepowodzeń, czy ich brak 
wyobraźni, czy zła organizacja całości, otrzymał od uczniów odpowiedź, że 
ich zdaniem, ta praca jest dla niewidomych za trudna. Pan Henryk wycofał 
się wtedy z dalszych prób w tym zakresie. Zaczął się montaż cyrkli, który 
okazał się najciekawszą i najbardziej kształcącą fazą szkolenia. Ruszczyc 
nie zadowalał się cyrklami, marzył przecież o zabawkarstwie jako nowym 
zawodzie dla niewidomych. Ponawiał więc próby pracy w spółdzielniach 
zabawkarskich, lecz nadal bez skutku. Udanym momentem praktyki było 
wznowienie współzawodnictwa niewidomych z widzącymi. Kursantom udawało się 
czasem zyskiwać nad nimi przewagę, co stwarzało dobry nastrój i poprawiało 
samopoczucie. 

Podsumowując wyniki tego ciekawego eksperymentu przyznać trzeba, że nie 
zakończył się on ani całkowitym sukcesem, ani porażką, zawiodła głównie 
organizacja. Kilku instruktorów wcale nie przyjechało, nie wykonano też na 
czas zamówionych przyrządów. W niektóre dni brakowało surowca i młodzież 
nie miała co robić. Ruszczyc nie ukrywał niedociągnięć. Prosił uczestników 
praktyki o przesłanie mu na ten temat szczerych wypowiedzi po powrocie do 
domu. Praktykanci nie zawiedli i dzięki temu posiadamy spory zbiór 
ciekawych relacji. 

W czasie tej pierwszej praktyki pan Henryk nie uzyskał oczekiwanych 
efektów w dziedzinie politechnizacji lub racjonalizatorstwa. Osiągnął za to 
koleżeńskie zżycie się zespołu, rozszerzenie horyzontów myślowych dzięki 
spotkaniom i dobrze zaplanowanym wycieczkom. Młodzież zwiedziła między 
innymi Instytut Wzornictwa Przemysłowego z wystawą ceramiki dziecięcej i 
zabawek wykonywanych przez dzieci. 

Ruszczyc, jak to się często zdarzało, wziął na siebie zbyt wiele, nie 
licząc się ze słabym zdrowiem i brakiem odpowiednich współpracowników. 
Jednak ta pierwsza praktyka wyryła się głęboko w świadomości młodzieży. 
Rozumieli, że jest to wspólne wypracowywanie nowej ważnej sprawy. 
Eksperyment stał się pierwowzorem coraz bardziej udanych praktyk w latach 
następnych. Zwykle podczas wakacji odbywały się aż dwa turnusy. 
Popołudniowe wyjazdy do teatru i na koncerty podnosiły poziom kulturalny 
uczestników. Młodzież wciągała się do akordu i pracy w wyższym wymiarze 
godzin, a zarobione pieniądze były zastrzykiem gotówki na pierwsze tygodnie 
samodzielności. 





Rozwój dziewiarstwa

maszynowego 





Chcąc opisać historię powstania tego działu, musimy się cofnąć do roku 
szkolnego 1947-48. Ruszczyc poświęcił wtedy wiele uwagi zorganizowaniu obu 
warsztatów włókienniczych: tkactwa i dziewiarstwa. Nie były to w dziejach 
Towarzystwa pierwsze próby. Jeszcze przed drugą wojną światową zakupiono 
kilka maszyn dziewiarskich i jedne krosna tkackie. Maszyny dziewiarskie 
uległy zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego, toteż nie zdążono wyjść 
poza fazę pierwszych eksperymentów. Nieco lepiej przedstawiała się sprawa z 
tkactwem. Jeszcze przed wojną nawiązano współpracę ze spółdzielnią 
przemysłu ludowego "Ład" w Warszawie i projektowano nadać tkactwu 
niewidomych charakter rzemiosła artystycznego. Zamierzano zatrudnić przy 
tym niewidome kobiety ze wsi. Sztuka ludowa cieszyła się powodzeniem i 
robiono ciekawe próby z przędzą konopną i surową wełną z gruzełkami* (Rozm. 
MŻ z Zofią Morawską. Masz. 1985, AMŻ-4.). Niestety, po wojnie zmieniły się 
warunki i nie można było z tych doświadczeń skorzystać. 

W połowie lat czterdziestych wysłano na kursy instruktorskie dwie osoby: 
s. Ładysławę Art - do Państwowego Instytutu Robót Ręcznych (PIRR) w 
Bielsku-Białej i s. Beatę Twarowską na dwuletni kurs dla instruktorek do 
Szkoły Tkactwa i Kilimkarstwa im. Heleny Modrzejewskiej w Zakopanem. PIRR 
przygotowywał wtedy przede wszystkim do pracy w drewnie i metalu, toteż s. 
Ładysława nie uzyskała tam wystarczającego przygotowania do zawodów 
włókienniczych. Dziewiarstwo zaledwie poznała pobieżnie z instruktażu 
udzielonego jej w fabryce przy odbiorze maszyn. Umiała wprawdzie wykonywać 
najprostsze czynności, lecz nie wystarczało to do poprowadzenia szkolenia. 
Poziom jego był więc przez długi czas niezadowalający. Jednak jako osoba z 
praktycznym przygotowaniem zawodowym i doświadczeniem pedagogicznym była 
jedyną kandydatką Zarządu na kierowniczkę warsztatów tkacko-dziewiarskich. 
Na początku brakowało w nich zarówno wyposażenia, jak i wyszkolonego 
personelu. 

Pierwszych pięć maszyn dziewiarskich zamówił Ruszczyc na koszt 
Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w Łodzi w 1946 r. On sam zajmował 
się głównie przebiegiem szkolenia, postępami uczniów i możliwościami 
zatrudnienia absolwentów, sprawa zbytu wyrobów go nie interesowała. Wkrótce 
s. Ładysławie udało się uzyskać zgodę przełożonych na skierowanie do jej 
warsztatu postulantki, Anny Jakubowskiej, posiadającej dziewięcioletni staż 
w tym zawodzie. Postulantka ta, późniejsza s. Amata, od pierwszej chwili 
miała do spełnienia trzy odpowiedzialne zadania: postawienie szkolenia na 
właściwym poziomie, wyuczenie zawodu obu instruktorek, tj. s. Ładysławy i 
podległej jej młodziutkiej pomocnicy, Teresy Skarżyckiej, oraz instruowanie 
pracownic tzw. wykańczalni. Do tych ostatnich należało wykonywanie szeregu 
czynności, niedostępnych dla niewidomych, jak zszywanie lub naprawa wyrobów 
i podkroje. Ze wszystkich trzech zadań postulantka wywiązała się bez 
zarzutu. Podniosła poziom szkolenia, doprowadziła w ciągu 6 miesięcy T. 
Skarżycką do egzaminu czeladniczego i potrafiła zdobyć zaufanie pracownic 
wykańczalni. Ruszczyc, dostrzegłszy wagę zagadnienia, w końcu sprowadził 
dla nich specjalną instruktorkę, a jedną z pań wysłał na kurs do Warszawy* 
(Rozdział opracowany na podstawie: s. Amata Jakubowska "Początek warsztatów 
dziewiarskich". Masz. 1979. AHR-9.). 

Warsztat wzbogacał się powoli o nowe maszyny odstępowane przez jedną z 
warszawskich fabryk lub przysyłane przez przyjaciół z Polonii zagranicznej. 
Przetrwały one w Laskach 30 lat. W połowie lat 50-tych w pracowni 
dziewiarskiej było już 13 maszyn płaskich, tzw. saneczkowych i elektryczna 
szpularka, która zastąpiła archaiczny kołowrotek z konopnym sznurem 
zwilżanym wodą. Dawał się bardzo odczuć brak polskich podręczników do 
dziewiarstwa, toteż s. Amata zaczęła układać pierwszą wersję swojego. 

Ruszczyc kładł wielki nacisk na eksperymentowanie i ciągłe notowanie 
spostrzeżeń, wciągając w to również pracujących w warsztacie chłopców. 
Siostry spisywały swoje obserwacje i wieczorami układały je w pewną całość. 
Wykształcenie pedagogiczne s. Ładysławy odegrało przy tym dużą rolę, 
opracowano założenia teoretyczne z technologii i materiałoznawstwa. Mimo to 
pozostało do rozwiązania wiele problemów praktycznych, z którymi siostry 
nie mogły sobie poradzić. "Robiliśmy doświadczenia z zegarkiem w ręku - 
wspomina s. Amata - ile czasu potrzeba na wykonanie i dobre opanowanie 
jakiejś czynności. Uczniowie osiągali szybkość i sprawność osób widzących, 
np. w przekładaniu oczek z igły na igłę. Na początku wykonywaliśmy swetry 
sposobem, jaki się praktykuje przy pracy na drutach (...), a potem 
doszliśmy do tego, że zaczęliśmy wyrabiać swetry nadając im formę od razu 
na maszynie i zdobiąc przody wzorami wymyślonymi przez uczniów". 

W 1949 r. odbyły się w Laskach pierwsze egzaminy czeladnicze. Poziom ich 
nie był wysoki, gdyż Komisja z Izby Rzemieślniczej stosowała wobec 
niewidomych, ku niezadowoleniu Ruszczyca, "taryfę ulgową". Widząc to, s. 
Amata opracowała zestaw pytań lepiej odpowiadających stopniowi 
wykształcenia zdających, toteż następne egzaminy stały pod względem 
przygotowania zawodowego coraz wyżej. Wspomniana Komisja skłonna była dawać 
uczniom Iii klasy Szkoły Zawodowej szanse na zdawanie egzaminu 
mistrzowskiego. Ruszczyc stanowczo się temu sprzeciwił, uważając, że 
ukończenie szkoły upoważnia jedynie do egzaminu czeladniczego. Niezależnie 
od tego obowiązywał wówczas absolwentów szkół zawodowych końcowy egzamin 
szkolny. W Laskach odbywał się on bardzo uroczyście, przy stole zasłanym 
suknem i w obecności komisji złożonej z nauczycieli przedmiotów 
ogólnokształcących i zawodowych. Egzamin był pisemny i ustny. Uczniowie, 
podobnie jak przy maturze, sami wybierali na kartkach pytania. 

Egzaminy czeladnicze odbywały się w innym terminie. Komisji z Izby 
Rzemieślniczej przewodniczyła dyrektorka szkoły dziewiarskiej w Warszawie, 
Halina Kowalczykowa. Była ona Laskom bardzo życzliwa. Komisja zwykle 
dołączała do zdających egzamin kilku dorosłych widzących spoza Zakładu. Na 
ogół zarówno "sztuki" laskowskich absolwentów, jak i ich odpowiedzi były 
lepsze niż wykonane przez widzących. Prace egzaminacyjne laskowskiej 
młodzieży z biegiem czasu stawały się coraz ładniejsze i zdobione wzorami. 
Komisja nie stawiała uczniom wyższych stopni niż dobry. Przyjmowała zasadę, 
że zdający powinien umieć nie tylko wykonać dzianinę, ale ją zszyć i 
wykończyć. Tego, niestety, niewidomi nie mogą zrobić. Ruszczyc opłacał 
Komisję z własnej kieszeni, nieraz jednak, jak wspomina s. Amata, 
członkowie jej zrzekali się honorariów. Przyjął się też zwyczaj, że 
uczniowie swoje prace egzaminacyjne otrzymywali na własność. 

Prawie przez cały rok 1950 na wyraźne polecenie Zarządu trwały pod 
kierunkiem Ruszczyca intensywne prace nad ukończeniem programów szkolenia w 
dziewiarstwie i tkactwie. Opracowano trzy kolejne wersje. Ministerstwo 
Oświaty nie miało jeszcze żadnych programów, toteż kiedy Ruszczyc zawiózł 
tam projekt laskowski wraz z pierwszą wersją podręcznika s. Amaty, przyjęto 
to 122 z wielkim uznaniem. Prawdopodobnie oba te opracowania przyczyniły 
się do podniesienia poziomu szkolenia także w szkołach dziewiarskich dla 
widzących. Z jednej z nich - prowadzonej przez panią Kowalczykową - 
przyjeżdżały niejednokrotnie grupy uczennic do Lasek, aby poznać staranność 
i wyniki pracy niewidomych. 

Metoda zalecona w laskowskim programie opierała się na solidnych 
podstawach tyflopedagogiki. Przez pierwsze 3 miesiące uczeń winien był 
ćwiczyć się wyłącznie w pracy na drutach i poznać, jak powstają sploty. 
Przez prucie materiałów dzianych i tkanych uświadamiał sobie zasadnicze 
między nimi różnice. Dopiero po opanowaniu zasadniczych wiadomości i 
umiejętności zaznajamiano go z budową maszyny, rozbierając ją na części. W 
końcu pozwalano na niej pracować. 

Jak bardzo Ruszczycowi zależało na tym, by praca uczniów nie była tylko 
mechaniczna, lecz rozwijała ich umysł, może świadczyć przytoczona przez s. 
Amatę anegdota. Było to prawdopodobnie w kilka lat po otwarciu warsztatu 
dziewiarskiego. Pan Henryk często do niego zaglądał, gdy byli tam tylko 
chłopcy: Podchodził wtedy do maszyn, które oni obsługiwali i sprawdzał, czy 
orientują się w tym, co robią. Czy wiedzą, z jakiej przędzy - cienkiej czy 
grubej - wykonują dzianinę. Potem niespodziewanie zrywał jedną z trzech 
nitek i czekał na ich reakcję. Dopiero po chwili pytał, czy wyczuwają jakąś 
zmianę w swej pracy. Po zerwaniu przędzy dzianina, oczywiście, spadała z 
maszyny i by móc dalej pracować, trzeba było z niemałym trudem podwiązywać 
nici. Ruszczyca wyraźnie to bawiło i kilkakrotnie powtarzał swój manewr. 
Siostry wzięły się na sposób i tak ustawiły maszyny, że po zerwaniu nitek 
dzianina nie spadała. Gdy pan Henryk znów przyszedł i zastosował swój 
chwyt, od razu zauważył, że coś się zmieniło i skutku nie osiągnął. Nie 
znając się na budowie maszyny, nie wiedział, co się stało, lecz uznał się 
za pokonanego. Usiadł na swym trzcinowym fotelu i zaczął się śmiać, ale od 
tego dnia już więcej nie próbował zrywać przędzy. 

Od dawna rozmyślał nad urozmaiceniem metod szkolenia i na pozór 
niepomyślne zdarzenie nieoczekiwanie ułatwiło mu to zadanie. Był nim bunt 
uczniów, którzy narzekali na monotonię i bezmyślność swej pracy, na 
wykonywanie godzinami tych samych ruchów przesuwania zamka maszyny raz w 
prawo, raz w lewo. Domagali się czegoś inteligentniejszego. Właściwa 
przyczyna buntu leżała jeszcze gdzie indziej. S. Ładysława, łatwo ulegająca 
zniecierpliwieniu, kiedyś ostro zbeształa uczennicę, która niechcący 
złamała jeden z elementów naprężających nici w maszynie. Wówczas dwóch 
najstarszych uczniów wybrało się do Ruszczyca z prośbą, aby miejsce s. 
Ładysławy zajęła s. Amata. Ruszczyc bardzo umiejętnie rozegrał tę sprawę. 
Zaapelował o spokój, wytłumaczył, że zorganizowanie warsztatu 
dziewiarskiego było dużym osiągnięciem okupionym wielkim wysiłkiem. S. 
Ładysławę mianował kierowniczką wykańczalni, a s. Amatę uczynił 
odpowiedzialną za szkolenie. Miała się zająć podniesieniem go na wyższy 
poziom, wprowadzając komponowanie i wykonywanie wzorów przez uczniów* 
(Rozm. MŻ z A. Adamczykiem, op. cit.). 

Początkowo s. Amata wprowadzała zdobienie poprzez przekładanie oczek. 
Później pozwoliła uczniom stosować ich własne pomysły w wykonywaniu wzorów. 
Ruszczyc mógł wkrótce przedstawić te prace fachowcom ze spółdzielni 
"Poziom", którzy wysoko ocenili wartość prób podejmowanych w Laskach. 
Siostra Amata zadbała o to, aby każdy uczeń posiadał zeszyt-album, w którym 
umieszczałby wykonywany przez siebie wzór wraz z opisem. W albumie 
figurował też rysunek techniczny danego fasonu oraz próbka dzianiny z 
wzorem w skali 1:5. Pozwalało to uczniom przekonać się, jak dany wzór 
wygląda w rzeczywistości. 

Zmiany w sposobie produkcji były ważne, gdyż trzeba było liczyć się 
również z wymaganiami odbiorców. "Cepelia" przyjmowała tylko wyroby 
odpowiadające zatwierdzonym przez nią określonym wzorcom. Wyroby 
jednostkowe z indywidualnymi wzorami nabywała w niewielkiej ilości 
spółdzielnia "Rękodzieło". Niezależnie od coraz lepszych wyników szkolenia 
Ruszczyc był świadom, że trzeba młodzież przygotować do pracy zarobkowej 
poprzez podniesienie wydajności w pracy. 





Osiągnięcia niewidomych

w tkactwie 





Jesienią 1949 r. Towarzystwo zorganizowało w Pniewie, skromnej resztówce 
na Kujawach, kurs szkoleniowy tkacko-dziewiarski dla 30-tu niewidomych 
dorosłych dziewcząt, przebywających dotąd w Żułowie. Postawiono jako 
zasadę, że każda z nich w ciągu roku opanuje oba wspomniane zawody i 
zdobędzie dyplom czeladnika lub nawet mistrza. Ukończenie kursu miało stać 
się dla nich podstawą do samodzielnego życia. Kierowniczką placówki została 
s. Pia Maria Okóń, nauczycielkami i instruktorkami siostry i osoby 
świeckie. Zarząd uczynił Ruszczyca odpowiedzialnym za kierunek szkolenia, 
ze względu jednak na nasilanie się w tym czasie jego choroby, tylko raz 
odwiedził nowy zakład. Faktycznie nadzór nad Pniewem pełnił Antoni 
Marylski. 

Nauczycielką tkactwa była s. Beata Twarowska. Mając ukończony kurs 
instruktorski w Zakopanem pragnęła postawić tkactwo niewidomych na możliwie 
wysokim poziomie. Nie dysponując żadnymi gotowymi wzorcami, drogą 
eksperymentów wypracowała własny system instruktażu, polegający na 
układaniu kartek z zapisem brajlowskim na poszczególnych częściach krosien 
tkackich. Dziewczęta, odczytując tę instrukcję, orientowały się, na który 
pedał mają nacisnąć lub ile wykonać przerzutów czółenka. To im wystarczało, 
aby na tkaninie utworzyć odpowiedni wzór. Stopniowo instrukcje zaczęto 
spisywać w książeczkę, której treść dziewczęta znały na pamięć. Dzięki tej 
metodzie powstawały coraz piękniejsze tkaniny, oparte na ludowych wzorach* 
(Rozm. MŻ z Henryką Twarowską. Masz. 1987. AMŻ-4 i rozm. MŻ z s. Tobią 
Hawrylik. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Ośrodek szkoleniowy w Pniewie utrzymał się tylko przez rok. Gdy w 
początku 1951 r. nastąpiła jego likwidacja, s. Beata powróciła do Lasek i 
została skierowana do szkolenia chłopców w tkactwie. Warsztat tkacki w 
Laskach w następnych latach rozrósł się i doszedł do 17 stanowisk pracy. S. 
Beata z powodzeniem stosowała wypróbowane w Pniewie metody i przyczyniła 
się do znacznego podniesienia poziomu produkowanych wyrobów. Na paru 
wąskich krosnach sprowadzonych z Krakowa pracowali młodzi niewidomi 
inwalidzi z amputacjami jednej ręki. Właśnie przez nich wykonywane kolorowe 
i wzorzyste tkaniny cieszyły się największym powodzeniem. 

Podobnie jak w dziewiarstwie, Ruszczyc żywo interesował się programem i 
przebiegiem szkolenia w tkactwie. Widział w nim zawód ćwiczący w 
koncentracji uwagi, rozwijający spostrzegawczość i pamięć. 

Przytoczę anegdotę obrazującą niektóre zachowania się Ruszczyca. 
Opowiadała mi ją Elżbieta z Przewłockich Cielecka, która znała pana Henryka 
jeszcze jako dziewczynka. Przed wojną przyjeżdżał nieraz z O. Korniłowiczem 
na wieś do jej rodziców. Po wojnie E. Przewłocka założyła w Warszawie 
własny warsztat tkacki, z którego utrzymywała rodzinę. Blisko związana z 
Laskami, raz przyjechała specjalnie, by podać panu Henrykowi informację, że 
w swojej produkcji natrafiła na bardzo opłacalny wyrób, nietrudny do 
wykonania i poszukiwany na rynku. Reakcja Ruszczyca była zaskakująca. 
Odmowę posłużenia się tym wyrobem - zbyt prostym, jego zdaniem, dla uczniów 
laskowskich - wyraził w sposób niezwykle gwałtowny. Poderwał się z fotela i 
zaczął krzyczeć: "To ty sobie wyobrażasz, że mnie chodzi o pieniądze? Wcale 
mi na tym nie zależy. Ważne jest tylko, żeby niewidomi mogli dużo się 
nauczyć"* (Rozm. MŻ z Elżbietą Cielecką. Masz. 1987. AMŻ-4.). 

Mimo iż kierunek szkolenia s. Beaty był właściwy i w przyszłości 
zaowocował przy tworzeniu spółdzielni artystycznej "Nowa Praca 
Niewidomych", po paru latach zaszły w warsztacie zasadnicze zmiany. U 
podstaw decyzji kryły się problemy finansowe. Bywały przecież chwile, kiedy 
Zofia Morawska, skarbnik Zarządu Towarzystwa, stawała przed pustką w kasie 
i z końcem miesiąca nie miała z czego wypłacić personelowi pensji. Toteż w 
1953 r. przyjęto na kierownika warsztatu tkackiego doświadczonego mistrza 
Józefa Borkowskiego, który zaczął przestawiać produkcję na inne tory. Z 
jednostkowej i o charakterze artystycznym przeszła na bardziej uproszczoną 
i seryjną. Wpłynęło to zasadniczo na podniesienie dochodów. J. Borkowski 
pozostał na zajmowanym stanowisku aż do likwidacji tkactwa w 1961 roku, 
natomiast s. Beata, której nowy kierunek nie odpowiadał, odeszła. 

Jeszcze w końcowym etapie kursu w Pniewie wyłoniły się nieoczekiwanie 
trudne problemy, które - paradoksalnie - otworzyły przed niewidomymi nowe 
perspektywy. Przed zakończeniem egzaminów czeladniczych zjawiła się w 
zakładzie Komisja Wojewódzka z Łodzi w celu przeprowadzenia wizytacji. 
Goście nie ukrywali swego nieżyczliwego stosunku do religii i sióstr 
zakonnych, co wywarło niemiłe wrażenie na uczestniczkach kursu. Odnieśli 
się też krytycznie do wszelkich prób tkactwa artystycznego, 
przeciwstawiając im pracę w akordzie jako jedynie właściwą we współczesnym 
świecie. Zaprosili niewidome dziewczęta do Łodzi - oczywiście bez sióstr - 
zachęcając, by zapisały się do mającej tam wkrótce powstać spółdzielni 
włókniarskiej. 

Wiadomość o wizytacji w Pniewie dotarła do Lasek i poruszyła Ruszczyca. 
Dowiedział się m.in., że prezes Głównego Urzędu Inwalidzkiego zamierza 
stworzyć wspólny internat dla kobiet i mężczyzn niewidomych, co go jeszcze 
bardziej zaniepokoiło. Zbyt słaby, by uczestniczyć w ewentualnych 
rozgrywkach, zdecydowany był jednak działać. Ułożył plan, który z pomocą 
innych osób udało mu się zrealizować. Postanowił przede wszystkim uprzedzić 
powstanie spółdzielni w Łodzi przez założenie spółdzielni 
tkacko-dziewiarskiej spośród absolwentek kursu w Pniewie. Wystąpił z całą 
energią o znalezienie lokalu na oddzielny internat dla niewidomych kobiet i 
cel swój osiągnął. 

22 grudnia 1950 r. wybrał się do Pniewa Antoni Marylski z Adolfem 
Szyszko. Zwołano dziewczęta na zebranie założycielskie i przedstawiono im 
projekt utworzenia własnej spółdzielni. Plan ten spotkał się z uznaniem, 
wszystko odbyło się zgodnie z wymogami, a na prezesa nowej spółdzielni 
wybrano Adolfa Szyszko. Ruszczyc poinformował go o formalnościach 
koniecznych do rejestracji takiej instytucji. W przyszłości dosyłał mu 
jeszcze ukazujące się nowe materiały, dotyczące spółdzielczości* (Rozm. MŻ 
z Adolfem Szyszko. Masz. 1985. AMŻ-4.). Nie bez racji więc Ruszczyc uważany 
jest za założyciela spółdzielni o nazwie "Przyjaźń" w Łodzi. 

Dla zilustrowania rodzinnej atmosfery w warsztacie tkackim w Laskach 
przytoczę dłuższe opowiadanie Wincentego Mierzejewskiego, inwalidy 
wojennego bez dwóch rąk, który zakończył tam szkolenie uzyskując dyplom 
czeladnika. 

"Mistrzem w warsztacie był pan Borkowski, dobry fachowiec - ale 
wymagający. Gdy nieraz w splocie powstał błąd, obsztorcował, chciał żeby 
wcale tego nie było - Wicku, jestem wymagający, może czasem za bardzo, ale 
zdaję sobie sprawę, że jeśli pójdziecie do pracy, sami wobec siebie 
będziecie wymagający. To jest zadatek". (...) W warsztacie pracowały 
siostry: s. Tobia i s. Rozalia. Były bardzo zaangażowane, żyły naszą pracą, 
może aż zanadto się poświęcały. Siostra Tobia była od samego początku, tzn. 
od 21 stycznia 1955 r. Pan Ruszczyc ciągle prosił mnie na rozmowy. Byłem 
najbardziej zżyty z s. Tobią. Raz wystąpił do mnie ostro pan Borkowski, a 
s. Tobia uważała, że za ostro i poskarżyła przełożonej. (...) Wieczorem pan 
Ruszczyc wezwał mnie: "Siadaj, kochane dziecko... i pocałował mnie. Wicku, 
słuchaj, tobie pan Borkowski dokucza, dlaczego nic nie mówisz? - To nic 
takiego - Kłamiesz, moje dziecko - wziąłem to za rzecz normalną, a skąd pan 
o tym wie? - To moja sprawa". Potem przyznała się s. Tobia, że to ona 
powiedziała. Była zawsze wielką pomocą, na przykład gdy w zimie trzeba było 
się rozebrać, włożyć fartuch, dojść do warsztatu. 

Pani Morawska prowadziła zamówienia, przychodziła omawiać z panem 
Borkowskim sprzedaż w sklepach, mówiła, jakie jest zapotrzebowanie. Była 
młoda, zawsze uśmiechnięta, zadowolona. Pan Ruszczyc przychodził też dość 
często informować się na bieżąco o uczniów, kontaktował się z nimi. Prawie 
co dzień wyjeżdżał, organizował właśnie "Nową Pracę". Często wzywał nas i 
pytał, czy czego nie potrzebujemy, czy jest pomoc, pytał o protezy. Zawsze 
zaczynał - Aha! - i klepnął w ramię. - Co słychać, moje dziecko, jak ci 
idzie? - Do egzaminów przygotowywał pan Borkowski. Wtedy w warsztacie 
przerywało się pracę, siadano w kółko, on wykładał. Ci, co mieli ręce, 
układali sploty przy pomocy kubarytmów. 

Ja próbowałem ustami. S. Tobia wymyła spirytusem tablicę kubarytmiczną. 
Sploty wychodziły, ale robienie tego na stole było bardzo męczące, kark 
bolał od schylania się (...) 

Potem zaczęły się sztuki egzaminacyjne: 6 metrów na garnitur, szerokość 
827cm, wełna setka (...). Przyjeżdżał ktoś z Izby Rzemieślniczej. Pani 
chodziła po warsztacie, sprawdzała, czy nie ma błędu, oceniała dany odcinek 
materiału. Wycinało się go i szedł do wykańczalni, gdzie pani wprowadzała 
nitki. Jeżeli brakowało, odczyszczała, dekatyzowała, prasowała, cięła - 
przeważnie na sukienki i kostiumy damskie. Zawsze na tym samym warsztacie"* 
(Wincenty Mierzejewski, ank. Masz. 1983. MHR-8.).





Utworzenie warsztatów

drzewno-metalowych







Pracownia obróbki metali 





Po doświadczeniach z praktyką wakacyjną w sierpniu 1954 r. Ruszczyc był 
już zdecydowany przystąpić z dniem 1 września do otwarcia warsztatów 
drzewno-metalowych*28. Nie zważał na piętrzące się trudności. Brakowało 
przede wszystkim środków finansowych, bo Zarząd - nie ufając w powodzenie 
tego przedsięwzięcia wyasygnował na nie symboliczną sumę 5000 zł, z którą 
niewiele można było zdziałać. Pan Henryk mógł liczyć wyłącznie na pomoc 
przyjaciół i własną pomysłowość, nie dysponował przecież nawet odpowiednimi 
ludźmi. Zdawał sobie sprawę, że jeśli do tej pionierskiej pracy nie 
znajdzie fachowców, to wszystkie jego projekty spalą na panewce. Szczęście 
jednak mu dopisywało. 

Początek roku szkolnego był już za pasem, gdy zjawił się w gabinecie 
Ruszczyca kandydat na nauczyciela prac w metalu, Stefan Kajetaniak. 
Spokrewniony z jedną z laskowskich sióstr, zdążył trochę poznać Laski, 
przebywając u krewnych w Zakładzie. Sprawa niewidomych była mu bliska, gdyż 
miał niewidomego dziadka, do którego był przywiązany. Ruszczyc posiadał 
specjalny dar rozmawiania z ludźmi przyjmowanymi do pracy. Stawiał 
zaskakujące pytania, które wyzwalały szczere odpowiedzi i odsłaniały 
osobowość kandydata. Tak też było i tym razem. Kajetaniak wysłuchawszy 
koncepcji Ruszczyca o szkoleniu niewidomych w obróbce metalu, powiedział 
otwarcie, że uważa to za nonsens. Właśnie ta otwartość spodobała się panu 
Henrykowi, który z punktu zaproponował swemu rozmówcy objęcie kierownictwa 
szkolenia w metalu* (Rozdział opracowany na podstawie nagranej na taśmę 
relacji Stefana Kajetaniaka. Masz. 1976. AMŻ-4 i rozm. MŻ z A. Adamczykiem. 
op. cit.). 

Główną przeszkodę stanowił fakt, że Kajetaniak był nauczycielem w szkole 
mechanicznej w Elblągu. Gdy Ruszczyc się o tym dowiedział, natychmiast 
wysłał list do tamtejszej dyrekcji z prośbą o bezzwłoczne zwolnienie ich 
pracownika, gdyż jest niezbędny w Laskach. Kajetaniak przyjechał na 
rozpoczęcie roku już z pozytywną odpowiedzią. Zamieszkał u krewnych, co 
odgrywało wielką rolę wobec ciasnoty w Zakładzie. 

Nowy pracownik otrzymał od razu szereg zadań do spełnienia. Miał 
zorganizować warsztat ręcznej obróbki metali z całym potrzebnym do tego 
wyposażeniem i zdobyć proste obrabiarki, jak wiertarki i prasy. Uczniowie 
mieli szkolić się w oparciu o produkcję i to, o ile możności, opłacalną. 
Ruszczyc życzył sobie, by to były wiaderka i zabawki z blachy. Gdy okazało 
się to niemożliwe z powodu braku kosztownych urządzeń technicznych, 
zaproponował produkcję kuchenek elektrycznych. Zabrakło i tym razem środków 
na kupno odpowiednio potężnej prasy. Wobec tego nauczyciel otrzymał 
polecenie produkowania żelaznych łóżek. Tutaj w grę wchodziła wyłącznie 
ręczna praca uczniów, taka jak piłowanie elementów, ich wyginanie, 
nitowanie lub zwijanie sprężyn. Konieczne było opracowanie odpowiednich 
pomocniczych przyrządów. Ruszczyc, korzystając ze swych znajomości w 
Warszawie, zamówił projekty, na których podstawie instruktorzy wykonali 
oprzyrządowania. Przytaczam tu ciekawą uwagę A. Adamczyka: "Każdy projekt 
oprzyrządowania był poddany pod ocenę uczniów. Kajetaniak nie wykańczał 
żadnego przyrządu, póki nie naradził się z uczniami co do jego 
przydatności"* (Ibidem.). Takie miał wskazówki od swego Szefa, musiał się 
ich trzymać. 

Rozpoczęła się iście pionierska praca. W latach powojennych ambicją 
młodzieży w całej Polsce była praca w metalu, którą uważano za coś 
nowoczesnego. W ciągu pierwszych 2 lat istnienia warsztatów wykonano około 
300 łóżek. Część z nich przeznaczono na potrzeby laskowskich internatów, 
reszta rozeszła się na zamówienia Min. Oświaty. 

"Oprócz łóżek uczniowie montowali gniazdka, piasty rowerowe, a w 
następnym roku podnośniki do tapczanów i zaparzaczki do herbaty z kapsli od 
butelek. Udział uczniów we wszystkich pracach szacowano na 80%. 

W warsztacie (...) panowała atmosfera twórczości. Uczniowie pracowali 
przy ustawianiu i mocowaniu stołów montażowych, osadzaniu imadeł i siatek 
ochronnych. Kajetaniak nad wszystkim czuwał, pod jego bokiem pracowano z 
zapałem. Imponował swoimi umiejętnościami. Niezależnie od produkcji 
prowadził systematyczne szkolenie, polegające na opanowywaniu kolejnych 
operacji zgodnie z programem zasadniczych szkół zawodowych"* (Ibidem.). 
Wprawiano się na odpadach, po uzyskaniu wprawy uczeń przechodził do 
produkcji. Przy imadłach uczniowie ćwiczyli się w posługiwaniu piłką do 
metalu i pilnikiem. Była to praca wymagająca wiele cierpliwości, ale 
konieczna dla wyrobienia pewności ręki. "Nadszedł wreszcie moment - pisze 
dalej Adamczyk - kiedy w warsztacie pokazała się pierwsza tokarka. Było to 
dla młodzieży wielkie wydarzenie. Zachowywano się wzorowo, byle tylko nie 
zostać wyeliminowanym z tak ciekawych prób". Robiono wszystko, aby 
rezultaty pracy były pomyślne i żeby pan Ruszczyc, który uwierzył w ich 
możliwości, "nie zawiódł się"* (Ibidem.). 

Szkolenie w metalu miało dać uczniom solidne podstawy do opanowania 
zawodu. W uzupełnieniu praktyki warsztatowej mieszkający na terenie Zakładu 
inż. Jerzy Dąbrowski prowadził wykłady z materiałoznawstwa i technologii. 

Pan Henryk co dzień odwiedzał warsztaty i przypatrywał się pracy uczniów. 
W parę sekund orientował się w postępach każdego, oceniał stopień 
zainteresowania, sprawdzał za pomocą pytań, czy wie, co w danej chwili 
wykonuje i jaką rolę obrabiany element odgrywa w gotowym wyrobie. Po 
południu spędzał długie godziny na rozmowach z nauczycielami zawodu, uczył 
ich zasad pedagogiki, opowiadał o światowych osiągnięciach niewidomych, 
przekonywał i zachęcał. Ze wspomnień Kajetaniaka wynika, jak bardzo 
dyskusje te pobudzały go do osobistych przemyśleń i jak budziły uznanie dla 
tak niezwykłego Szefa. 

Współpraca z takim człowiekiem, ciekawa i kształcąca, nieraz bywała 
trudna, bo jednym z charakterystycznych rysów Ruszczyca była jego 
zmienność. "Pan Ruszczyc - wspomina Andrzej Adamczyk - łatwo i często 
zmieniał zdanie. W 1954 r. w okresie tworzenia działu metalowego w Laskach, 
wprowadzał zmiany w programie dosłownie co jeden, dwa dni. Zmieniał 
wszystko: siatki osłaniające stanowiska uczniów, imadła, pilniki..."* 
(Ibidem.). 

W wieczornych godzinach miał zwyczaj wychodzić w internacie na korytarz i 
zapraszał do siebie przygodnie spotkanych uczniów z zawodówki. Wszczynał z 
nimi rozmowę, wypytując o wrażenia z zajęć danego dnia, wydobywając opinie 
i pragnienia. Ze zdaniem kilku najbardziej inteligentnych liczył się więcej 
niż z opinią instruktorów. 

Prace uczniów były coraz wyższej jakości. Wykonane na egzamin końcowy 
młotki oraz ramka od piły do metalu odpowiadały idealnie polskim normom. 
Dotychczas polscy niewidomi nie mogli poszczycić się podobnym sukcesem. 

Wyniki finansowe działu metalowego stanowiły niemałe zaskoczenie, gdyż 
produkcja łóżek, jakkolwiek prowadzona ręcznie, przyniosła spore zyski. W 
tych czasach suma paruset tysięcy złotych znaczyła wiele, przede wszystkim 
zaś wykazywała sensowność całego przedsięwzięcia. Zarząd Towarzystwa przez 
długi czas miał wątpliwości, czy podjęty eksperyment nie zakończy się 
fiaskiem. Osiągnięcia finansowe temu zaprzeczyły. 

Dla uczniów świadomość, że kształcą się w zawodzie cenionym przez 
widzących była elektryzująca. Zwiększał się wachlarz możliwości 
niewidomych, dotąd bardzo ograniczony. W spółdzielniach na ogół nie było 
miejsc wolnych. Praca w szczotkarstwie, z powodu rodzaju surowca 
wytwarzanego z włókien palmowych, równała się z siedzeniem w kurzu. W 
spółdzielni dziewiarskiej starsi pracownicy nie dopuszczali praktykantów do 
maszyn, toteż eksperyment laskowski wzbudził wiele nadziei. 





Zorganizowanie pracy

w drewnie 





Równocześnie z pracą w metalu Ruszczyc przewidział utworzenie podobnego 
działu w drewnie, nie mógł jednak znaleźć nauczyciela. Przed dniem 1 
września 1954 r. wezwał mnie do siebie, proponując objęcie zajęć w kl. I 
zawodowej. Wymawiałem się brakiem fachowości, lecz w końcu wyraziłem zgodę 
pod warunkiem zostawienia mi dwóch tygodni na doprowadzenie narzędzi do 
stanu używalności. Pan Henryk obiecał, lecz po trzech dniach zmienił zdanie 
i kazał natychmiast rozpocząć lekcje. Tłumaczył, że nie ma co zrobić z 
uczniami. Na szczęście po paru dniach znalazł się doskonały kandydat na 
nauczyciela, Jan Nieciecki. Miał fachowe przygotowanie sprzed wojny, poza 
tym 8-letni staż nauczycielski w Szkole Doskonalenia Rzemiosła w Warszawie. 
Obdarzony wybitną zręcznością manualną i szybkością w działaniu, a 
bezpośredniością w obcowaniu, zjednał sobie szybko uczniów i 
współpracowników. Wesoły i otwarty, kochał młodzież, a ona mu się 
odwzajemniała. Dokształcał także i mnie. Jedyną jego słabą stroną było 
niedocenianie znaczenia przyrządów zapewniających niewidomym samodzielną, 
precyzyjną pracę. Szkolił tradycyjną metodą polegającą na wyrabianiu 
sprawności przez długie ćwiczenie, to jednak nie mogło wystarczyć 
niewidomym do zdobycia pożądanej niezależności* (Patrz: MŻ "Współpraca 
moja...", op. cit.).

O rodzaju trudności, na jakie napotykano wówczas w Zakładzie, świadczy 
fakt, że Nieciecki dojeżdżając z Mokotowa i tracąc trzy godziny dziennie na 
dojazdy, postanowił zrezygnować z pracy. By za wszelką cenę go zatrzymać, 
Ruszczyc niezwłocznie kazał zagrodzić ścianką ze sklejki koniec korytarza w 
internacie i uzyskał tym sposobem pokoik dla nauczyciela. Od razu jednak 
dokwaterował mu jednego z wychowawców, którego również nie było gdzie 
umieścić. 

Ruszczyc stawiał Niecieckiemu duże wymagania, oczekiwał wynajdywania 
wciąż nowych tematów produkcji i to przynoszącej zyski. Tymczasem 
Nieciecki, nie dysponując żadnymi obrabiarkami, mógł co najwyżej wykonywać 
proste przedmioty służące w laskowskich szkołach i internatach. Rozwijała 
się więc skromna produkcja stołów do klas, wiszących otwieranych 
sekretarzyków, półek do książek, jakichś zabawek. Nauczyciel błyskawicznie 
doprowadził do porządku narzędzia, lecz gdy chciał oheblować deski, musiał 
prosić o zawiezienie ich zaprzęgiem z dwóch osłów do stolarni w Centrali 
Zakładu. Tak samo przywożono je z powrotem. Jeszcze dotkliwiej dawał się 
odczuć brak suszarni. Kupowany materiał był z reguły świeży i mimo 
prowizorycznego dosuszania w pracowni nie nadawał się do produkcji. 
Nieciecki, widząc przepracowanie Szefa i kłopoty finansowe Zakładu, nie 
śmiał nalegać na podjęcie koniecznej inwestycji. Niektóre wyroby z 
niedosuszonego drewna zaczęły się rozsychać i Nieciecki z tego powodu 
doznał wielu przykrości, co spowodowało po trzech latach jego odejście. 

Stolarnię po dłuższym bezkrólewiu objął w 1958 r. Jan Szkolik. Pan Henryk 
zlecił mu eksperymentalne szkolenie niewidomych przy obsłudze obrabiarek do 
drewna. Uczniowie z powodzeniem wykonywali operacje przy maszynach z tym, 
że udział widzących w przygotowaniu i wykańczaniu wyrobów był wysoki i 
kosztowny. Czynności niewidomych nie wiązały się w cykl produkcyjny i tego 
problemu nie umiano rozwiązać. Toteż Ruszczyc przestał traktować stolarstwo 
jako osobny kierunek zawodowy, ograniczając się tylko do politechnicznego 
przeszkalania uczniów I-szej klasy Szkoły Zawodowej. 





Dalsze dzieje

szkolenia w metalu 





Stefan Kajetaniak przez cztery lata prowadził szkolenie w metalu. Odszedł 
na własne żądanie, chcąc pracować w szerszym wymiarze z młodzieżą widzącą. 
Wkrótce objął kierownictwo warsztatów w Zespole Szkół Zawodowych "Huty 
Warszawa". Następcą jego został Jerzy Romazewicz, który już od roku uczył 
robót ręcznych w Szkole Podstawowej. Miał dobre przygotowanie techniczne i 
w Świdrze własny warsztat zabawkarski. Przyciśnięty podatkami i domiarami 
musiał zrezygnować z samodzielności i przybył do Lasek. Z pracą 
pedagogiczną nigdy się nie zetknął, toteż zaskoczyła go propozycja 
Ruszczyca podjęcia roli nauczyciela robót ręcznych. Jak zwykle w Laskach 
początki były trudne. Romazewicz otrzymał pusty lokal z gołymi stołami, 
musiał przywieźć własne narzędzia i wyposażyć pracownię. Pan Henryk od 
dawna interesował się zabawkarstwem, teraz więc chciał rozpocząć naukę od 
montażu elementów pozostałych z dawnej produkcji w Świdrze. Równocześnie 
zlecił prowadzenie wieczorami majsterkowania w świetlicy internatowej i sam 
przychodził na zajęcia. Chciał sprawdzić, czy nowy nauczyciel ma zmysł 
pedagogiczny i jaki jest jego stosunek do niewidomego dziecka* (Rozm. 
Jerzego Wróblewskiego z Jerzym Romazewiczem. Masz. 1982. AMŻ-4 i Rozm. MŻ z 
J. Romazewiczem. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Kiedyś po południu wezwał Romazewicza do siebie i polecił mu do 
następnego ranka wykonać fotel z rurek. Nie dostarczył jednak ani rysunku, 
ani materiału. Wykonanie trzeba było samemu zaprojektować i zorganizować. 
Nie wiadomo, czy była to próba praktycznej znajomości fachu, czy potrzeba 
pokazania nazajutrz tapicerowi stelażu fotela. Może jedno i drugie. Faktem 
jest, że Romazewicz wywiązał się z zadania doskonale, a pan Henryk 
zaangażował go odtąd na stałe. Nie przekazał jednak żadnego programu 
nauczania, ograniczając się do podania kilku podstawowych zasad, jak: 
troska o usprawnienie manualne uczniów, pobudzenie ich do myślenia, 
wyrabianie samodzielności i wiary we własne siły, zwalczanie wad ruchowych. 
Dziś wydaje się dziwne, że autor metodycznego podręcznika nikomu z 
nauczycieli nie dał opracowanego przez siebie programu nauczania. Mając do 
dyspozycji osobną klaso-pracownię, Romazewicz zabrał się od razu do 
konstruowania przyrządów umożliwiających niewidomym samodzielność i 
precyzję. Rozumiał, że jest to podstawowy warunek uniezależnienia od 
widzących. 

Na półrocze drugiego roku współpracy z Romazewiczem Ruszczyc po południu 
wezwał go do siebie. Zlecił przygotowanie na następny dzień zajęć z klasą 
zawodową liczącą 16 uczniów w taki sposób, by każdy wykonywał inną 
operację. Młodzież ta nie miała jeszcze nigdy do czynienia z pracą w 
metalu. Zadanie więc, na pierwszy rzut oka, przekraczało ludzkie 
możliwości, toteż Romazewicz tej nocy prawie oka nie zmrużył. 
Najczarniejsze myśli i najgorsze przeczucia kłębiły mu się w duszy. Co się 
stanie, jeśli nie wywiąże się z tego niewykonalnego polecenia? Dopiero nad 
ranem uspokoił się i myśli ułożyły mu się w gotowy plan. Wiedział już, co 
zrobi: rozpocznie produkcję grabi, których konstrukcję tak skomplikuje, że 
każdy uczeń będzie wykonywał inną czynność. Zęby grabi każe chłopcom 
nagwintowywać i osadzać w gwintowanych otworach, czego normalnie nigdy się 
nie robi. Gdy pan Henryk wszedł rano do pracowni i zobaczył, że wszystko 
dzieje się zgodnie z jego zamysłem, nie ukrywał zadowolenia. 

Po latach Romazewicz stwierdził, że niezwykłe wymagania ze strony Szefa 
wykrzesały z niego sumę wysiłków i pomysły, do których wcale nie czuł się 
zdolny. Z własnej inicjatywy nigdy by ich nie osiągnął. Ruszczyc po 
opisanym wydarzeniu uwierzył, że znalazł wreszcie człowieka, który potrafi 
zrealizować jego koncepcje. 

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych pojawiły się na rynku pracy 
niewidomych wielkie trudności* (Eksperyment z politechnizacją opracowano na 
podstawie rozm. MŻ z Zofią Warchoł. Masz. 1982. AMŻ-4.). Państwo 
rozbudowało wielki przemysł dążąc do likwidacji mniejszych zakładów 
społecznych i spółdzielczych. W dyskusji z przedstawicielem jednego z 
ministerstw Ruszczyc posłyszał zdanie, że w zaplanowanym rozwoju 
mechanizacji jedna osoba będzie wykonywała tyle samo, co dotąd kilka. W 
tych warunkach utrzymywanie mniejszych warsztatów przestanie być celowe. 
Pan Henryk odpowiedział bez wahania: "Ważniejszą rzeczą od względów 
ekonomicznych jest, aby mógł pracować człowiek" i tym przeciął dyskusję. 

Skutkiem takiej polityki rządu zachwiało się tkactwo i Ruszczyc po 
sprawdzeniu w terenie zarobków w tej dziedzinie postanowił dział ten 
zlikwidować. Wobec wahań i niepewności na rynku pracy tym ważniejsza 
stawała się potrzeba rozszerzania horyzontów myślowych uczniów ze Szkoły 
Zawodowej. Wszechstronne usprawnienie manualne miało im ułatwić 
przystosowanie się do zmieniających się wciąż warunków. Z tą myślą w 
początku roku szkolnego 1960 Ruszczyc przystąpił do wprowadzenia od dawna 
planowanej politechnizacji. Klasę I zawodową podzielił na 6 grup o 
jednakowej liczebności uczniów w celu przeszkolenia każdej w 6 kierunkach 
zajęć warsztatowych w Laskach. Były to: tkactwo, dziewiarstwo, tapicerstwo, 
wyplatanie mebli (potem szycie kołder), drewno i metal. Pod koniec roku 
każdy z uczniów miał wybrać sobie tylko jeden zawód i w nim się doskonalić. 
Szczotkarstwa nie brano pod uwagę, gdyż wszyscy znali je jeszcze ze Szkoły 
Podstawowej. Celem tak pojętego szkolenia było ogólne poznanie zasad 
obowiązujących w poszczególnych zawodach, używanego w nich surowca, metod 
produkcji, budowy maszyn i urządzeń. Uczeń mógł nauczyć się nowych operacji 
w różnych dziedzinach, jak również nabyć wprawy w pracach obliczeniowych. 
Dawało mu to tak potrzebną wiarę we własne siły. 

Nowa metoda pokrywała się z panującą w Laskach zasadą, że każdy absolwent 
powinien znać dwa lub trzy zawody. Dodatnie jej skutki najlepiej uwydatniły 
się w działach metalu i drewna. 

W dziale stolarskim pod kierunkiem J. Szkolika uczniowie poświęcali wiele 
czasu na obsługę wiertarki poziomej wymagającą zręczności obu rąk. Pan 
Henryk był zadowolony z wyników ich pracy i chciał je porównać z 
wydajnością widzących. W tym celu kazał ściągnąć z innych działów 
warsztatowych 2 pracowników i przeprowadził próby, które wyszły 
zdecydowanie na korzyść niewidomych. Prawdę powiedziawszy, sprawdziany te 
zostały przeprowadzone nieco po amatorsku. Jeden z wezwanych pracowników 
znany był z powolności, drugi bardzo nerwowy. Nie można uznać tej próby za 
w pełni miarodajną, lecz współzawodnictwo z widzącymi działało mobilizująco 
na uczniów i miało wielkie znaczenie psychologiczne. Ruszczycowi 
najwidoczniej o to chodziło. 

Chciał pokazać, że nawet kilkutygodniowe szkolenie daje niezłe rezultaty* 
(MŻ był świadkiem ww. prób.).

W ramach szkolenia politechnicznego pan Henryk organizował dla wybranej 
klasy wycieczki, które najchętniej sam prowadził. Kierowano się najpierw ku 
Staremu Miastu w Warszawie, wówczas w odbudowie, i zwiedzano prywatne 
warsztaty kowalskie. Artyści rzemieślnicy wykonywali ozdobne drzwi z 
metalu, ręcznie kute zamki, zawiasy, latarnie. Celem innych wycieczek była 
spółdzielnia grawerska "Orno", Muzeum Narodowe lub Muzeum Wojska Polskiego. 
Poznawanie dzieł sztuki miało dać młodzieży natchnienie do własnej pracy 
twórczej. Warto zaznaczyć, że pan Henryk, będąc w porze obiadowej w 
mieście, prowadził swą młodzież do restauracji i uczył ją, jak się zamawia 
obiad, dobiera potrawy i płaci kelnerowi. Niekiedy wstępował do cukierni i 
z własnych pieniędzy fundował lody lub ciastka. 

W Laskach po wycieczkach uczniowie otrzymywali miękki surowiec, tj. 
3-milimetrowy drut aluminiowy i odpady z blach miedzianych. Z tego 
materiału mieli sami coś wymyślać i tworzyć. Najczęściej wykonywali ozdoby 
miedziane, podstawki do kieliszków, popielniczki, świeczniki. Ruszczyc co 
dzień zaglądał do pracowni, nawet gdy był chory. Zjawiał się wtedy w 
szlafroku, by przyjrzeć się postępom uczniów. Wiele sobie po ich twórczości 
obiecywał. 

Ważną rolę w rozwijaniu zmysłu konstrukcyjnego odgrywała nauka rysunku 
"zawodowego", wzorowanego na technicznym. Jako tła używano gumowej tablicy, 
na której zastępowano kreślenie linii rozpinaniem gumki do włosów między 
dwiema pluskiewkami. Z czasem wprowadzono także wymiarowanie. Wtedy na 
gumową tabliczkę napinano kratkę z grubych nici, łatwo wyczuwalną palcami. 

Inną nowość stanowiło organizowanie przez samych uczniów taśmowej pracy. 
Cały zespół obmyślał rozłożenie produkcji jakiegoś wyrobu na kolejne 
operacje i rozdzielał je między siebie. Praktyka wykazywała, czy podział 
został trafnie dokonany. Zdolniejsi uczniowie projektowali też 
oprzyrządowania do obrabiarek. Ruszczyc, widząc, że Romazewicz trafnie 
realizuje jego idee, kiedyś tak się do niego odezwał: "Teraz pan wie więcej 
ode mnie, może pan robić, co pan chce". To były w jego ustach wielkie 
słowa. Ciekawa jest inna bardzo śmiała jego wypowiedź: "Niech pan robi, co 
pan uważa, i niech pan nie słucha kierownika warsztatów"* (Rozm. MŻ z J. 
Romazewiczem, op. cit.). Można tłumaczyć to faktem, że potrzeby produkcji 
najczęściej nie szły w parze z potrzebami kształcenia uczniów. 

Trafny opis osiągnięć z tego czasu zawarł pan Henryk w sprawozdaniu ze 
szkolenia zawodowego za r. 1961, które odczytano na walnym zebraniu 
Towarzystwa: "Istotna jest metoda politechniczna. Każdy uczeń poznaje 
obsługę maszyn we wszystkich kierunkach, aby mógł ewentualnie znaleźć pracę 
w kilku zawodach. Przerwano szkolenie w tkactwie. Tkactwo maszynowe 
całkowicie opanowało rynek, spółdzielnie nie przyjmują pracowników do tego 
działu. Dziewiarstwo zaczyna przeżywać podobny kryzys. Metal rokuje dużą 
przyszłość dla niewidomych. Prawie każdy uczeń wykonuje inną czynność. 

Każdy musi poznać całokształt obróbki metalu i pracę za pomocą urządzeń i 
maszyn. Jak najwięcej czynności mają wykonywać sami niewidomi, np. przy 
wyrobie mebli, jedynie spawanie i malowanie wykonują widzący (...) Egzamin 
ze ślusarstwa i tapicerstwa dał bardzo dobre wyniki. (...) Wyrób kołder - 
praca nadająca się dla niedowidzących"* (Patrz: Książka Protokołów Walnych 
Zebrań. Archiwum Towarzystwa w Laskach.). 

Kończył swoje uwagi stwierdzeniem, że jednym z celów Warsztatów powinno 
być eksperymentowanie nowych zawodów oraz przekazywanie wyników 
spółdzielniom. Planował eksperymenty w dziedzinie elektrotechniki i 
ceramiki. 

W tym samym roku szkolnym 1960-61 skrystalizował się system szkolenia w 
metalu. Romazewicz po rocznym kursie pedagogicznym wypracował własną metodę 
i ułożył do niej założenia programowe. Różniła się od oficjalnych programów 
dla szkół zawodowych tym, że w większym stopniu łączyła w sobie naukę 
ślusarstwa z tokarstwem. Metoda ta nazwana operacyjno-kompleksową 
zapewniała nauczycielowi swobodę w indywidualnym traktowaniu uczniów. O 
formach szkolenia decydowały w każdym przypadku uzdolnienia, właściwości 
psychiczne i wysiłki w pracy. Zakładała docelowe opanowanie w ciągu 3 lat 
70 operacji ręcznych i mechanicznych. Było to maksimum osiągane tylko przez 
wyjątkowe jednostki, podczas gdy większość poprzestawała na znacznie 
skromniejszej liczbie sprawności. Nauczyciel mógł według uznania ustalać 
kolejność operacji nie krępując się literą programu. Szczególne znaczenie 
miał sprawdzian z posługiwania się przyrządami pomiarowymi, stanowiący test 
inteligencji. Kto ten próg przekroczył, miał otwartą drogę do coraz 
trudniejszych operacji i mógł podejmować prace o charakterze twórczym i 
naprawczym. Słabsi uczniowie musieli się ograniczać do obsługi różnego typu 
obrabiarek oraz prac seryjnych, montażowych lub zespołowych. Cały ten 
system odpowiadał założeniom Ruszczyca o rozwijaniu inteligencji i 
twórczości u niewidomej młodzieży. 

Gdy warsztaty zostały wyposażone w większą ilość tokarek, podjęto 
kooperację z Zakładami im. Kasprzaka w Warszawie i uczniowie rozpoczęli 
toczenie rdzeni do telewizorów. Na eksport szły świeczniki z kutego żelaza 
zaprojektowane przez plastyczkę Elżbietę Dembińską. Na coraz większą skalę 
produkowano meble z metalowych elementów oraz drobniejsze przedmioty jak 
bezpieczniki, stojaki do widokówek i krawatów, podstawy do proporczyków, 
figury geometryczne dla szkół itp. W ramach kooperacji montowano 
bezpieczniki samochodowe, wężyki silikonowe, wkładki do mikrofonów. 

Romazewicz opracował model suwmiarki ubrajlowionej, zasięgając przy tym 
rady dwóch najzdolniejszych uczniów. Po usilnych staraniach Ruszczyca 
Zakłady im. Świerczewskiego zgodziły się wykonać bardzo kosztowną próbną 
serię suwmiarek. Przez wiele lat stanowiły one dla uczniów i absolwentów 
niezastąpione narzędzie pracy. O poziomie szkolenia świadczyć może fakt, że 
uczniowie na egzaminie końcowym w Iii kl. zaw. wykonali tzw. "sztukę" z 
dokładnością do paru setnych milimetra, niektórzy dochodzili nawet do zero 
setnych. Przy toczeniu posługiwali się ubrajlowionym angielskim 
mikrometrem. 

Szczególnie cennym pomysłem Romazewicza okazały się końcówki do protez 
dla jednoręcznych lub bezręcznych inwalidów - jedna przeznaczona do pracy 
ręcznej, druga do mechanicznej. Obie sprawdziły się doskonale zarówno przy 
szkoleniu, jak i w pracy jednoręcznych ociemniałych inwalidów w fabrykach. 

W latach 50-tych posiadanie dyplomu czeladnika wpływało na podwyższenie 
poborów, mimo to Ruszczyc dopiero w 1961 r. po raz pierwszy zaprosił na 
egzamin do Działu Metalowego komisję z Izby Rzemieślniczej w Warszawie. 
Absolwentom wręczono przy tym książeczki rzemieślnicze uprawniające do 
otwarcia własnego warsztatu. Pan Henryk wkrótce jednak przestał organizować 
egzaminy czeladnicze ze ślusarstwa w przekonaniu, że nie należy popierać 
fikcji. Niewidomy przecież nie może wykonać wielu przewidzianych przy takim 
egzaminie czynności, zwłaszcza z zakresu obróbki cieplnej metali lub prac 
wymagających wielkiej precyzji. Z czasem więc urządzano te egzaminy tylko 
na wyraźne życzenie uczniów. 





Dalszy rozwój warsztatów 





W planach Ruszczyca rozbudowa Warsztatów Drzewno-Metalowych miała za cel 
osiągnięcie dobrego poziomu szkolenia i wprowadzanie nowych jego kierunków. 
Warunkiem do tego było zapewnienie Warsztatom dużej niezależności 
organizacyjnej i finansowej oraz uruchomienie dochodowej produkcji. Wiązało 
się to z podjęciem poważnych inwestycji na budowę pomieszczeń, zakup maszyn 
i urządzeń, Zarząd Towarzystwa nie mógł jednak inwestować w przedsięwzięcie 
o niepewnych podstawach materialnych. Tak tworzyło się błędne koło. 

Przez pierwszych kilka lat pan Henryk trzymał całą organizację Warsztatów 
w swoim ręku, tylko on podejmował decyzje. Taki układ nie mógł pozostać, 
ponieważ zbyt absorbował Szefa, nadmiernie go obciążał. Toteż z wielką ulgą 
Ruszczyc przyjął w 1958 r. zgodę Zarządu na zaangażowanie kierownika 
szkolenia. Został nim mgr inż. Jerzy Wróblewski, dyrektor firmy 
elektronicznych przyrządów pomiarowych "Eureka" w Warszawie i twórca 
pierwszego w Polsce komputera. Mieszkając na terenie Zakładu miał możność 
dokonywania przed wyjazdem do pracy obchodu Warsztatów i sprawdzania 
prawidłowości szkolenia. Wczuwał się w koncepcje Ruszczyca, wiele czasu 
poświęcał na wprowadzanie niewidomych w nowe operacje przy obrabiarkach. 
Jemu również Laski zawdzięczały zdobycie kilku eksportowych maszyn wysokiej 
jakości, które służą do dzisiaj. 

Równie ważną rzeczą było znalezienie odpowiedniej osoby do kierowania 
całością Warsztatów w celu odciążenia Ruszczyca. Jak trudna była to sprawa, 
okazało się wkrótce, gdy pierwszy kandydat po paru miesiącach zawiódł i 
musiał odejść. Dopiero w kilka miesięcy później, jesienią 1960 r., trafiono 
na człowieka, który miał w dużym stopniu przyczynić się do podniesienia tej 
ważnej agendy Towarzystwa. Znający się na technice, a obyty w sprawach 
ekonomicznych i handlowych inż. Jan Czerski potrafił pozyskać sobie ludzi. 
Z załogą od pierwszej chwili nawiązał dobre stosunki. Poza tym - aż dziwnie 
dzisiaj o tym pisać - jako jedyny z pracowników Zakładu posiadał własny 
samochód, co zapewniało mu skuteczność w działaniu. 

W długich, wnikliwych rozmowach Ruszczyc wtajemniczał go w swoje projekty 
i wyjaśniał trudności. Również inż. Wróblewski nie żałował mu czasu na 
omawianie warsztatowych problemów. W owej chwili wszystko wydawało się 
ważne i pilne: powiększenie działów produkcyjnych, postawienie magazynów, 
zdobycie nowoczesnego sprzętu, spłata znacznego kredytu zaciągniętego w 
Narodowym Banku Polskim, zwiększenie liczby zatrudnionych w produkcji. Nowy 
barak warsztatowy, postawiony przez Ruszczyca w 1958 r., wciąż stał pusty i 
czekał na wykończenie. 

Wielość zadań stojących przed nowym kierownikiem była ogromna. Dysponował 
trzema uzupełniającymi się działami: metalu, drewna i tapicerstwa, 
określanymi przez pana Henryka jako "Dział Meblarstwa Nowoczesnego". Od 
pewnego czasu solidność i jakość laskowskich wyrobów zjednywała Warsztatom 
coraz liczniejszych klientów, gotowych płacić wysokie ceny za dobry towar. 
W myśl ówczesnych przepisów zysk w kalkulacji nie mógł przekraczać 5%, co 
przekreślało rentowność każdego przedsięwzięcia. W PRL wynaleziono jednak 
sposób legalnego omijania litery prawa, stosując dodatek do ceny, tzw. 
narzut. Trzeba go było odpowiednio uzasadnić. W Laskach wliczono do tej 
kategorii wydatki na szkolenie, podnosząc ceny wyrobów o 275%, a w 
przypadku produkcji narzędziowni o 500%. Tym sposobem zapewniono Warsztatom 
opłacalność. 

Dzięki energii Czerskiego i szefa produkcji Henryka Kowalczyka przeżyły 
one w początku lat sześćdziesiątych okres wielkiego rozkwitu. Łóżka 
żelazne, nowoczesne meble z prętów lub rurek, uzupełnione własną tapicerką 
albo wyplatane sznurkiem i regały biblioteczne miały wielkie powodzenie. W 
połowie lat pięćdziesiątych odbiorcą laskowskich wyrobów były niemal 
wyłącznie placówki podległe Wojewódzkiemu Wydziałowi Oświaty lub Kuratorium 
Warszawskiemu i Szczecińskiemu. W latach sześćdziesiątych Warsztaty wyszły 
na szersze wody, wyposażając w meble i urządzenia obiekty szpitalne w 
Warszawie i Konstancinie, kina, kluby i świetlice w tak poważnych 
instytucjach, jak "Lot", "Huta Warszawa", Ambasady Polskie w Brukseli i 
Indiach, nawet znaną kawiarnię "Pod Czarcią Łapą" w Lublinie. Rozmach ten 
udało się uzyskać dzięki wytężonej pracy zgranego zespołu ludzi. Dochody 
wzrosły, w końcu udało się spłacić 600-tysięczny kredyt bankowy - suma na 
owe czasy niebagatelna - a pana Henryka stać było na pokrywanie miesięcznej 
wypłaty pracowników całego Zakładu. To był prawdziwy sukces. 

Głównym przedmiotem zarówno radości, jak i troski Ruszczyca nie były 
jednak nigdy sprawy finansowe, lecz szkolenie. Na to nie żałował czasu ni 
wysiłku. Od Czerskiego wymagał rygorystycznego trzymania się udzielonych mu 
wskazówek i zaleceń. Stanowiska pracy musiały być zawczasu starannie 
przygotowane, stosownie do uzdolnień i predyspozycji psychicznych każdego z 
uczniów. Stałym tematem rozmów było zachowanie się młodzieży przy pracy, 
wprowadzanie nowych operacji, ekonomika ruchów przy określonych 
czynnościach. 

Podczas codziennego obchodu Warsztatów pan Henryk sprawdzał, czy jego 
zalecenia zostały dokładnie spełnione i zależnie od tego - jak pisze 
Czerski - "rugał lub chwalił... Z każdym z chłopców podejmował rozmowę, 
pytał, jakie ma trudności, w jaki sposób chciałby ułatwić sobie pracę, czy 
zajęcia go nie męczą lub nudzą". Wielką wagę przywiązywał do osłon przy 
maszynach i w ogóle do bezpieczeństwa pracy. "Był uparty, kazał 
przeprowadzać nieraz długie, mozolne próby. W dyskusji argumenty o 
niemożności przeprowadzenia jego wytycznych nie były przyjmowane. Dopiero 
podczas codziennego obchodu Warsztatów, zatrzymując się na dłuższy czas 
przy stanowisku pracy, po przeprowadzeniu osobistej konsultacji z uczniem 
mógł uznać, że dana sprawa nie jest możliwa do realizacji. Wtedy dopiero 
rezygnował i w dowcipny sposób wycofywał się z poprzedniego stanowiska"* 
(Jan Czerski, Wspomnienie o HR. Masz. 1987. AMŻ-4.). 

Dążył do dobrania sobie ideowych instruktorów, starał się o różnorodność 
surowców i wyrobów. Chciał, by świeżo powstałe warsztaty tworzyły jakby 
małą fabryczkę, w której uczniowie uczyliby się funkcjonowania prawdziwego 
przedsiębiorstwa. Nigdy nie spełnionym jego marzeniem było, by każda 
obrabiarka stała w osobnym pomieszczeniu tak, by uczeń mógł bez przeszkód 
wsłuchiwać się w jej głos. 

Podniesienie dochodowości Warsztatów umożliwiło przyśpieszenie 
inwestycji. W nareszcie wykończonym baraku Ruszczyc umieścił lakiernię, 
magazyn półfabrykatów, szczotkarnię i biuro warsztatowe. 

W następnych latach wystarał się od władz wojskowych o przydział 
drewnianych budynków do rozbiórki na poligonie w Puszczy Piskiej. Z 
uzyskanego materiału rozpoczął budowę dwóch następnych baraków. Jeden 
przeznaczył na halę maszyn do pracy w metalu, drugi, mniejszy, na 
mechaniczną obróbkę drewna. Umieścił w nim wykończeniowy warsztat 
stolarski, uzupełniający pracę działów metalowego i tapicerskiego. Resztę 
nowych powierzchni przeznaczył na magazyn surowców, wyrobów gotowych i 
półfabrykatów. W dwa lata później postawił otwartą wiatę do przechowywania 
tarcicy, przy niej zaś garażyk dla ciężarówki i swego Trabanta. 

Sarkał na ten sposób budowania Ignacy Grocholski, student Politechniki 
Warszawskiej, pełniący w Laskach rolę zakładowego architekta. Skarżył się, 
że poleca mu się budowę magazynu, ale zanim ten zostanie oddany do użytku, 
umieszcza się w nim taki czy inny warsztat, wymagający zupełnie innych 
warunków oświetlenia i wykończeń. Dla pana Henryka decydującym argumentem 
była nie tyle logika w rozmieszczeniu lokali, co szanse przeprowadzenia 
nowego eksperymentu mającego zapewnić pracę choć kilku absolwentom. 

W 1962 r. stać już było Ruszczyca na otynkowanie z zewnątrz budynku, w 
którym przed ośmiu laty tworzył pierwszy zrąb warsztatów. Sławny "Czerwony 
Domek" stał się "Białym". Przy okazji pokryto tynkiem wschodnią ścianę Domu 
Chłopców upstrzoną śladami pocisków karabinowych z września 1939 r. Pan 
Henryk chciał, by Laski nie wyglądały na zaniedbane, urządzano tu bowiem 
coraz częściej pokazy dla dyrektorów fabryk. Ostatnią poważną inwestycją 
była kotłownia zasilająca centralne ogrzewanie w Domu św. Teresy i 
Warsztatach. 

W miarę rozbudowy tych ostatnich niezbędne okazało się ich ogrodzenie. 
Gdy założono siatkę, Ruszczyc chciał zaangażować dozorcę. Zarząd jednak, 
stale zmagający się z niedoborem gotówki, uznał to za zbędny wydatek. 
Dopiero gdy nieznani sprawcy dwukrotnie przerzucili do lasu przez 
ogrodzenie po metrze sześciennym tarcicy, zgodzono się na stałego dozorcę z 
ostrymi psami. 

Trudno dziś ustalić termin, w którym opisanymi budowami zainteresowały 
się władze wojskowe. Prawdopodobnie stało się to, gdy ukończono już oba 
baraki. Patrolujący teren Puszczy Kampinoskiej lotnicy zauważyli obiekt nie 
figurujący na ich mapach. Zwrócili się o wyjaśnienia. Okazało się, że pan 
Henryk, dobrze znający powolność władz administracyjnych oraz ich 
nieżyczliwy stosunek do katolickiej instytucji, zaczął budować "na dziko", 
bez złożenia planów w Warszawskiej Architekturze. Inwestycja bez zezwolenia 
władz mogła skończyć się co najmniej wysoką karą pieniężną, lecz Ruszczyc 
podobne sytuacje rozgrywał po mistrzowsku. Miał wielki dar przekonującego 
argumentowania. W jego ustach sprawa eksperymentowania nowych zawodów 
nabierała takiego znaczenia, że oponenci milkli i sami w końcu zaczynali 
szukać sposobu uniknięcia kolizji z prawem. Prawdopodobnie jakimś tego 
rodzaju chwytem załagodził sprawę, gdyż faktem jest, że Zakład nie doznał 
żadnych przykrości i kary nie zapłacił* (MŻ słyszał tę historię ze 
szczegółami od przedsiębiorcy budowlanego, który stawiał budynki 
warsztatowe. Poznał go w Warszawie ok. 1967.). 

Dynamiczny rozwój Warsztatów imponował przyjezdnym, Laskom zapewniał 
zastrzyk niezbędnej gotówki, miał jednak i strony ujemne. "Laski zmieniają 
charakter, stały się fabryką", mówiono w Zakładzie. Dwuzmianowa praca i 
hałas panujący od wczesnych rannych godzin do samego wieczora dokuczały 
mieszkańcom Domu św. Teresy. Atmosfera Lasek zaczynała na tym cierpieć, 
zwłaszcza uciążliwy był ruch ciężarówek na drogach dojazdowych do 
Warsztatów. Niestety, także nie wszyscy pracownicy Warsztatów przejawiali 
wyższy poziom kultury i coraz częściej zdarzały się kradzieże. Zarząd 
Towarzystwa przez długi czas nie reagował, w końcu zażądał od Ruszczyca 
zlikwidowania pracy dwuzmianowej i usunięcia nieuczciwych pracowników. 
Spowodowało to natychmiastową poprawę. Dla pana Henryka ograniczenie 
działalności musiało być dotkliwym ciosem, bo przekreślało dalekosiężne 
plany. Ratowało go jednak od stałego napięcia nerwów i pracy nad siły. 
Można przypuszczać, że jego samego nie stać byłoby na tak radykalny krok. 





"Nowa Praca" - czyli

o możliwościach

artystycznych niewidomych





Utworzenie spółdzielni tkacko-dziewiarskiej o kierunku artystycznym 
pozostanie na zawsze jednym z największych osiągnięć organizacyjnych 
Henryka Ruszczyca. Sama koncepcja pracy artystycznej ludzi pozbawionych 
wzroku wymagała wyobraźni i odwagi. Nigdzie w świecie nie robiono w tym 
kierunku doświadczeń, toteż musiał pan Henryk liczyć się z trudnościami i 
możliwością niepowodzeń. Wszystko w końcu udało się przezwyciężyć. 
Zacznijmy jednak od pobudek, dzięki którym podjął się tak ryzykownego 
zadania. 

Zasadniczą przyczyną była jak zawsze konieczność szukania nowych dróg w 
zatrudnieniu niewidomych, gdyż przepełnione spółdzielnie broniły się przed 
przyjmowaniem nowych pracowników. Równie ważną rację stanowiła nuda i 
beznadziejność zmechanizowanej pracy. W spółdzielniach zdarzały się rażące 
nonsensy, np. w dziewiarstwie wykonywano seryjne wyroby metrowe, które 
potem krajano na właściwy wymiar. Nikogo nie obchodził zmarnowany czas, 
wysiłek człowieka, stracony surowiec. Podobne fakty powodowały zniechęcenie 
u laskowskich absolwentów, którzy podczas niedzielnych wizyt w Laskach 
zwierzali się Ruszczycowi ze swych rozczarowań. Pan Henryk nie umiał 
słuchać biernie, toteż widząc, co się dzieje, zaczął od razu szukać środków 
zaradczych. Od dawna przecież przemyśliwał nad utworzeniem instytucji o 
charakterze badawczym, mającej za zadanie wypracowywanie nowych metod 
szkolenia i zatrudniania niewidomych. Marzył o rozszerzeniu wachlarza 
zawodów dostępnych dla inwalidów wzroku, by dać im możność wyboru tego, co 
każdemu najbardziej odpowiada. Jednym z celów tej instytucji miało być 
podniesienie ekonomii pracy niewidomych i przeniesienie osiągniętych 
wyników w sferę ich życia prywatnego. Ileż czasu i energii muszą nieraz na 
darmo zużywać w związku z rozwiązywaniem zwykłych spraw bytowych. 

Praca fizyczna zmechanizowana - w ujęciu Ruszczyca - nie może zdolnemu 
człowiekowi dać zadowolenia ani zaspokoić jego aspiracji życiowych. 
Prowadzi do zaniku zainteresowań i ogólnego zniechęcenia. W pozostawionym 
przez niego opracowaniu "Zagadnienia produktywizacji niewidomych w zawodzie 
dziewiarskim i tkackim o kierunku artystycznym" pan Henryk wyraźnie 
zaznaczył, że dopiero połączenie pracy umysłowej z fizyczną przynosi dobre 
wyniki. Uważał, że produktywizacja niewidomego bez jego pełnej 
rehabilitacji zwiększa tylko w tym środowisku liczbę malkontentów. Im 
większa aktywność umysłu, tym praca staje się ciekawsza, bardziej ludzka. 
Ze wszystkich form działalności na pierwszym miejscu stawiał pracę 
artystyczną jako zawierającą szczególnie duże wartości. Sądził, że spośród 
dziesięciu zawodów dostępnych niewidomym do produkcji artystycznej 
najbardziej nadają się tkactwo i dziewiarstwo. Wielką wagę przywiązywał do 
zagadnienia opłacalności. Pod tym względem praca artystyczna góruje nad 
seryjną z powodu oszczędności surowca, zmniejszonej ilości odpadów i 
ścinków, braku przestojów, możliwości obywania się bez krojczych. Oparta na 
niej produkcja konkuruje z pracą widzących nie przez ilość lub taniość, 
lecz przez samą swą jakość. Każdy chętnie kupuje towar piękny i 
poszukiwany, gotów jest zapłacić za niego wyższą cenę. 

"Duże znaczenie dla niewidomych - pisze Ruszczyc - ma moment 
psychologiczny. Wyższa wartość pracy trudnej i skomplikowanej o walorach 
estetycznych rodzi u pracownika poczucie zadowolenia i zdrowej dumy. 
Skłania go do dalszego doskonalenia się w zawodzie, rozbudza 
zainteresowanie, absorbuje umysł nawet w chwilach wypoczynku, zapewnia 
cenne kontakty z ludźmi sztuki, rozwija ogólne poczucie piękna"* (Patrz: HR 
"Zagadnienie produktywizacji niewidomych w zawodzie dziewiarskim i tkackim 
o kierunku artystycznym". Masz. bez daty. AHR-5 i HR "Krótka historia 
szkolenia i sprawy zatrudnienia niewidomych w dziewiarstwie i tkactwie 
artystycznym". Masz. bez daty. AHR-5.). 

Najważniejszą rzeczą jest wzgląd na rehabilitację niewidomego. Praca 
artystyczna zapewnia mu wyższą rangę w społeczeństwie, ułatwia harmonijne, 
bardziej partnerskie współżycie z widzącymi, leczy jego egocentryzm i 
kompleksy psychiczne. Uprawianie sztuki przez inwalidów wzroku ukazuje 
widzącym pełnię ich możliwości i chroni przed popełnianiem nietaktów, tak 
boleśnie odczuwanych przez drugą stronę. Oczywiście, nie każdy niewidomy 
nadaje się do twórczości artystycznej. Potrzebne są do tego zdolności 
plastyczne, spostrzegawczość, wygimnastykowanie umysłu w naukach 
matematycznych, wysoki ogólny poziom kultury. Dodajmy jeszcze - ciągnie 
dalej swą myśl Ruszczyc - posiadanie wiadomości z zakresu wzorcowania i 
ornamentyki, znajomość pojęć rytmu, kontrastu, proporcji, harmonii... I to 
jednak nie wystarczy, jeśli niewidomy nie zdobędzie wysokiego stopnia 
kwalifikacji zawodowych. 

W swych nowatorskich poczynaniach pan Henryk zwykł był zasięgać opinii 
samych niewidomych. Radził się zdolniejszych uczniów Szkoły Zawodowej i 
toczył z nimi długie dyskusje. Przed przystąpieniem do działania chciał 
mieć ich aprobatę* (Rozm. MŻ z A. Adamczykiem, op. cit.). Dopiero 
upewniwszy się w szeregu rozmów co do słuszności swych założeń, wystąpił w 
grudniu 1953 r. na zebraniu Zarządu Głównego Polskiego Związku Niewidomych 
(PZN) z referatem, w którym przedstawił swoje tezy. Na sali obecni byli 
przedstawiciele dwóch ważnych dla środowiska niewidomych resortów: Oświaty 
oraz Pracy i Opieki Społecznej. 

Zarząd PZN, zaznajomiwszy się z sytuacją w dziewiarstwie, uznał szukanie 
nowych form szkolenia za rzecz palącą. Postanowiono podjąć starania o 
stworzenie niewidomym warunków do pracy o charakterze artystycznym, a 
równocześnie dążyć do ograniczenia pracy zmechanizowanej. Uznano też za 
słuszne nadawanie wyrobom form gotowych, niemalże krawieckich. Pozwoliłoby 
to jednostkom zdolnym podjąć próbę samodzielnego komponowania wzorów, 
pozostałym zaś dojść do precyzji i artyzmu w samej technice uprawianego 
rękodzieła. 

Argumentacja była logiczna i przekonywująca, doprowadzanie do powyższych 
konkluzji stanowiło pierwsze, konkretne osiągnięcie w tej sprawie. 

Następnym etapem była rozpoczęta w połowie stycznia 1954 r. z drugą klasą 
zawodową szkoły w Laskach dwutygodniowa próba. Miała ona za cel rozbudzenie 
pomysłowości uczniów w samodzielnym tworzeniu wzorów. By ożywić ich 
wyobraźnię, Ruszczyc zorganizował szereg wycieczek, m.in. do Instytutu 
Wzornictwa Przemysłowego, Muzeum Narodowego i "Cepelii", a nawet do 
prywatnych pracowni tkackich w Warszawie. 

Pan Henryk ciągle jeszcze nie był pewny, czy wytknięta przez niego droga 
jest właściwa, toteż do sprawy podchodził bardzo ostrożnie. Wielokrotnie 
naradzał się z pracownikami obu działów włókienniczych w Laskach i w 
poczuciu wagi zagadnienia, raz nawet zaprosił na takie spotkanie członków 
Zarządu Towarzystwa. Dalsze rozmowy toczyły się w gronie "Cepelii" i 
Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP). 

Wspomniany tylokrotnie A. Adamczyk tak charakteryzuje tamten okres: "Pan 
Ruszczyc radził się stale specjalistów - w tym wypadku szczególnie pań: 
Trawińskiej, Rochackiej i Wielogłowskiej - prosząc by oceniały wartość 
samodzielnych prac niewidomych, wytworu ich wyobraźni. Panie te zapalały 
się do pomysłów swych uczniów, do ich zaangażowania i inicjatywy. To je 
interesowało, a nawet inspirowało jako artystki. Wypowiedzi ich były dla 
Ruszczyca wskazówką, że cała jego koncepcja ma sens i szanse powodzenia, 
poza tym pozwalały mu we właściwy sposób ukierunkować prace w działach 
dziewiarskim i tkackim w Laskach"* (Ibidem.). 

Dobrze zdane przez uczniów klasy eksperymentującej egzaminy czeladnicze 
potwierdziły słuszność większości jego założeń. Prawdziwym ewenementem w 
owym półroczu okazał się pokaz prac uczniowskich urządzony 29 czerwca tegoż 
roku w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego. O jego poziomie świadczy fakt, 
że najciekawsze eksponaty zakupił Komitet Instytutu w celu zorganizowania 
dalszych podobnych wystaw, a niektóre prace wysłał na Targi do Lipska i do 
Budapesztu. Komisja Artystyczna Instytutu wypowiedziała się bardzo 
pochlebnie o poziomie podjętego eksperymentu. Na podstawie tej oceny 
dyrekcja wystawiła oficjalne pismo stwierdzające celowość utworzenia 
spółdzielni niewidomych, nastawionej na wyroby wysokiej jakości. Dokument 
ten stał się w ręku Ruszczyca mocnym argumentem w spotkaniach z władzami. 

Pierwsze z nich nastąpiło już w tydzień później, 5 lipca 1954 r. w 
Laskach z okazji ponownego, efektownego pokazu prac uczniowskich. Dzień ten 
zadecydował o przyszłości całego przedsięwzięcia. Na imprezę zaproszono 
dostojnych i wpływowych gości, przedstawicieli Ministerstw: Oświaty oraz 
Pracy i Opieki Społecznej, Polskiego Związku Niewidomych, Centrali 
Spółdzielczości Inwalidzkiej, Centralnego Związku Spółdzielni Pracy, 
Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, Pracowni Doświadczalnej Tkactwa, 
Związku Artystów 

Plastyków. Pan Henryk znajdował ze wszystkimi, tak przecież różnymi 
środowiskami, wspólny język. Czy Laski mają poważnie myśleć o utworzeniu 
zaprojektowanej spółdzielni, czy raczej z tego zrezygnować i przestawić się 
na szkolenie w innych kierunkach? Zaznaczył przy tym, że niewidomych 
zawieść nie można, gdyż łączą z raz podjętą inicjatywą wielkie nadzieje. 
Otrzymawszy od wszystkich zachętę do dalszego eksperymentowania, Ruszczyc 
przestał się wahać i zaczął konsekwentnie dążyć do osiągnięcia celu. 

Jednym z podstawowych warunków sukcesu było - zdaniem uczestników 
zebrania - dalsze podnoszenie kwalifikacji zawodowych grupy młodych 
czeladników. W następnym więc roku szkolnym Ruszczyc zorganizował dla nich 
kurs mistrzowski. Próba ta doskonale się udała i postępy tak tkaczy, jak i 
dziewiarzy były widoczne. Prace ich wykazywały coraz wyższy poziom precyzji 
i estetyki. Wówczas pan Henryk zapragnął włączyć do przeprowadzanego 
eksperymentu kilku spośród najzdolniejszych absolwentów i ściągnął ich do 
Lasek. W gronie tym znaleźli się Wacław Czyżycki, Kazimierz Lemańczyk, 
Bartłomiej Rogowski, Andrzej Skóra. Mieli należeć do założycieli 
projektowanej spółdzielni. 

W maju i na początku czerwca 1955 r. zdecydował się na zorganizowanie dla 
uczniów opuszczających szkołę 3-4-tygodniowy pierwszy kurs dziewiarstwa i 
tkactwa artystycznego. Kurs ten poprowadziło kilka zaprzyjaźnionych z 
Laskami artystek, m.in. Janina Trawińska, plastyczka tkactwa. W zajęciach 
teoretycznych uczestniczyli wspólnie tkacze i dziewiarze. Na wykładach 
omawiano różne, nieznane niewidomym, ciekawe tematy. Plastyk mówił o 
zasadach kompozycji, w oparciu o ornament bizantyjski, gotycki i inne. 
Wyjaśniał pojęcia symetrii i asymetrii, jak również wagę elementów w 
kompozycji asymetrycznej. Poruszał sprawy rytmu, operowania linią i 
plamami. Do ilustracji używał plasteliny oraz woskowych tablic. Plastyk 
rzeźbiarz na przykładzie rzeźby greckiej zaznajamiał z obowiązującymi w 
niej klasycznymi proporcjami, m.in. omawiał stosunek do siebie 
poszczególnych części ciała ludzkiego. 

W ramach ćwiczeń uczeń musiał wyciąć z kartki złożonego podwójnie papieru 
pół głowy, jedno ramię, talię, uda, następnie rozłożyć papier i wychodził z 
tego cały człowiek. To był pomysł Ruszczyca. Chodziło mu o sprawdzenie, czy 
w wyobraźni niewidomego obraz ludzkiego ciała jest prawidłowy. Nieważne 
były szczegóły. Ćwiczenia te były bardzo interesujące i kształcące pod 
względem tyflologicznym, prostowały wiele błędnych wyobrażeń* (Ibidem.). 

Ruszczyc często bywał na wykładach. W Laskach zachowało się z tego czasu 
określenie wspomnianych wycinanek jako "Ludzików profesora Ruszczyka" 
(sic!). Autorem tego powiedzenia był Zygmunt Serafinowicz, który lubił 
podśmiewać się ze swego przyjaciela - choć go podziwiał i cenił. Bardzo 
poważnie za to zapatrywała się na te próby prof. Maria Grzegorzewska, 
uważając, że odsłaniają przed niewidomymi świat widzących i z uznaniem 
wyrażała się o ich twórcy. 

Powoli zaczynała dojrzewać w umysłach idea utworzenia spółdzielni 
artystycznej. W maju 1955 r. na jednym z zebrań w szerszym gronie Ruszczyc 
naszkicował projekt nowej placówki* (Dane zaczerpnięte z opracowania M. 
Dmochowskiej "Nowa Praca Niewidomych". Masz. nieopubl., bez daty. AHR-9. 
Pełny tytuł: "Rys historyczny powstania spółdzielni niewidomych o 
charakterze artystycznym".). 

Idąc za jego myślą przyjęto szereg ważnych ustaleń. Spółdzielnia ma mieć 
charakter szkoleniowo-produkcyjny i eksperymentalny. Powinna być 
ekonomicznie samowystarczalna. Może stać się zaczątkiem instytucji 
tyflologicznej. Warunkiem jej powodzenia musi być zwolnienie z 
obowiązujących norm wydajności, z podatków i sprawozdawczości. 
Administracja winna składać się co najwyżej z trzech osób: kierownika 
artystycznego, który pełniłby równocześnie funkcję kierownika punktu 
sprzedaży, zaopatrzeniowca i księgowego. Siedzibą jej powinna być Warszawa, 
ze względu na istniejące tam największe zainteresowanie wyrobami o 
charakterze artystycznym i gdzie niewidomi będą mogli utrzymać stałe 
kontakty z plastykami. Dla sprzedaży swych wyrobów musi posiadać własny 
sklep. Dodano ważną uwagę, że w przyszłości sprzedaż rozszerzy się na 
wyroby niewidomych z metalu, drewna lub ceramiki. Zdecydowano również, że 
tkacze i dziewiarze muszą tworzyć jedną spółdzielnię, a nie jak pierwotnie 
projektowano, być przyłączeni do dwóch odrębnych instytucji. Ważnym jest 
utrzymanie jednakowego stylu pracy. 

Przedstawicielki Instytutu Wzornictwa zaznaczyły, że przy projektowaniu 
odzieży należy uwzględniać jednocześnie nakrycie głowy, torbę, a nawet 
obuwie. Założycielami spółdzielni mają być niewidomi absolwenci kursu 
dziewiarstwa i tkactwa artystycznego. 

Wstępnym etapem w realizacji planów Ruszczyca stało się złożenie w Izbie 
Rzemieślniczej przez uczniów klasy eksperymentującej egzaminów 
mistrzowskich z tkactwa i dziewiarstwa. Wymienię tu uczniów, którzy 
otrzymali w czerwcu 1955 r. dyplomy mistrzów tkaczy: Jadwiga Broniec, 
Marian Hartman, Anna Kobrzyńska, Krystyna Myślińska, Barbara Rejf oraz 
dziewiarzy: Andrzej Adamczyk, Wacław Czyżycki, Stanisław Dudziński, 
Stanisław Kozyro, Jan Kurzaj, Kazimierz Lemańczyk, Andrzej Skóra, Stefan 
Strzelecki. 

Mogłoby się zdawać, że od samego początku wszystko pomyślnie się układało 
i że wszędzie natrafiano na życzliwość i poparcie. Nie bierzemy pod uwagę 
nieustannego, ogromnego trudu Ruszczyca. Posłuchajmy wypowiedzi jednego z 
najbardziej zaangażowanych absolwentów kursu mistrzowskiego, wkrótce 
prezesa nowo powstałej spółdzielni - Kazimierza Lemańczyka: "Stale była 
potrzeba udowodnienia innym, że my, niewidomi, możemy wykonywać pracę o 
charakterze artystycznym - a więc przekonanie przedstawicieli Centralnego 
Związku Spółdzielni Pracy, Cepelii, Ministerstwa Kultury i Sztuki, 
Ministerstwa Oświaty i innych organizacji. I tu zaczęła się droga istnej 
męki dla pana Ruszczyca. Wszędzie musiał osobiście jeździć, przekonywać, 
dyskutować. Trzeba było tych ludzi przywozić do Lasek, organizować pokazy, 
bezpośrednio, naocznie pokazywać nasze możliwości. Ileż to razy pan 
Ruszczyc skrzyknął nas po południu: "Przyjdźcie szybciutko, bo musicie 
zrobić jakieś wzory. Przyjechała Komisja, musicie im pokazać, że możecie to 
zrobić, że potraficie to wykonać..."* (Kazimierz Lemańczyk: Przemówienie na 
apelu szkolnym. Masz. 1977. AHR-8.). W tym pracowitym okresie pan Henryk, 
udając się do Ministerstw lub urzędów, zwykł był zabierać ze sobą dwóch 
uczestników kursu mistrzowskiego. Przedłożywszy samemu sprawę, tak kierował 
rozmową, by wciągnąć do niej niewidomych i zademonstrować ich poziom 
umysłowy. W ten sposób zaznajamiał przyszłych twórców spółdzielni z 
załatwianiem spraw urzędowych, uczył ich obycia towarzyskiego i śmiałości w 
wypowiadaniu się. Gdy uznał, że młodzi są już dostatecznie uformowani, 
wysyłał ich z listem zupełnie samych, zakładając, że są w stanie udzielić 
dodatkowych wyjaśnień. Tak przygotował kadrę przyszłego zarządu 
spółdzielni. 

Większą część drogi miał już pan Henryk za sobą. Chcąc rozreklamować 
wartość pracy artystycznej niewidomych, zorganizował aż 11 pokazów ich 
własnoręcznych wyrobów. W tej chwili najpotrzebniejsze było poparcie 
Polskiego Związku Niewidomych. 

W dniu 2 lipca 1955 r. na Ii Krajowym Zjeździe PZN Ruszczyc wygłosił 
referat, w którym podsumował wyniki swych półtorarocznych starań. Zarząd 
Główny PZN wyraził pełną aprobatę dla utworzenia spółdzielni 
tkacko-dziewiarskiej, która rozszerzyłaby się na produkcję artystyczną w 
metalu, drewnie i ceramice. 

Na zebraniu powrócono do już raz omawianej kwestii - podniesienia na 
jeszcze wyższy poziom kwalifikacji przyszłych założycieli nowej placówki. 
Pociągnęło to za sobą podjęcie iście pionierskiej decyzji o zorganizowaniu 
dla grupy młodych mistrzów kursu wzornictwa artystycznego. Ruszczyc był 
głęboko przekonany, że w niewidomych drzemią ukryte zdolności i że dzięki 
temu uda się stworzyć oryginalną, podobającą się na rynku ornamentykę. 
Wiara jego udzielała się otoczeniu. Na razie najważniejszym było dobrać 
zespół wykładowców przekonanych o możliwościach ludzi pozbawionych wzroku. 
W początku października 1955 r. udało mu się skompletować taki zespół z 
pracowników kilku instytucji. Główny trzon stanowili przedstawiciele 
Instytutu Wzornictwa (6 osób), Centralnego Związku Spółdzielni Pracy (4 
osoby). Inni pochodzili ze Związku Artystów Plastyków (3 osoby), z 
cepeliowskiej spółdzielni "Poziom" (1 osoba). Kurs miał się rozpocząć 10 
października i zakończyć 30 listopada tegoż roku, lecz olbrzymi zasób 
materiału zmusił organizatorów do przeciągnięcia terminu aż do 10 grudnia. 

Dotychczas nie wspomniałem ani słowem o dyskretnej a ważnej roli, jaką w 
tym przedsięwzięciu odegrała Wanda Telakowska, założycielka i dyrektor 
artystyczny Instytutu Wzornictwa Przemysłowego. Telakowska była osobą 
wielkiego formatu i fanatyczką idei, że wszystko, co otacza człowieka i 
czym się on posługuje, powinno być nie tylko estetyczne, lecz wręcz piękne. 
Była zdania, że reguła ta dotyczy w równym stopniu wyrobów rękodzieła, co 
przemysłu. Nic dziwnego, że osoba tego pokroju łatwo znalazła wspólny język 
z Ruszczycem i że wszystkimi siłami starała mu się pomóc. Robiła to zawsze 
bardzo taktownie, nigdy nie wysuwając się naprzód, dlatego pewno w archiwum 
laskowskim nie znajdujemy nawet jej nazwiska. O Wandzie Telakowskiej 
zachował się tylko jeden ustny przekaz. Mówiąc o Laskach, wyraziła się 
kiedyś: "Lubię mikroklimat Ruszczyca"* (Rozm. MŻ z Hanną Welmanową w latach 
60-tych. AMŻ-4.). 

Właśnie w organizacji zaplanowanego przez niego kursu wzornictwa udział 
jej wiele zaważył, bo przecież sam program opracowało dwoje pracowników z 
jej Instytutu: Stefania Zbyszewska dla tkaczy i Jan Dąbrowski dla 
dziewiarzy. 

W chwili uruchomienia tej niezwykłej imprezy roiło się od niespodzianek i 
kłopotów. Zaraz na wstępie okazało się, że brak dostatecznych lokali zmusza 
organizatorów do prowadzenia szkolenia w dwóch odrębnych miejscach - 
dziewiarzy w Warszawie, tkaczy zaś w Laskach. Dla Ruszczyca jako kierownika 
fakt ten był bardzo niewygodny, gdyż utrudniał nadzór nad całością. Ponadto 
w Laskach wynikły trudności ze znalezieniem odpowiedniego pomieszczenia, 
gdyż warsztat tkacki był stale zajęty przez uczniów Szkoły Zawodowej. 
Koszta całości pokrywał Centralny Związek Spółdzielczości Pracy, lecz 
przekazane przezeń fundusze okazały się niewystarczające. W rezultacie 
brakowało nieraz surowca, a ilość jego rodzajów była zbyt uboga. 

Dział tkacki nie dysponował dostateczną ilością krosien. Nadesłane przez 
zaprzyjaźnione spółdzielnie egzemplarze były w tak złym stanie, że trzeba 
było je remontować, nierzadko dorabiając brakujące części. W dziale 
dziewiarskim również liczba wyspecjalizowanych maszyn okazała się zbyt 
mała, zaś kadra instruktorów za szczupła, brakowało pomocy naukowych. Mimo 
to w samej organizacji kursu wystąpiły elementy pozytywne i one ostatecznie 
zadecydowały o powodzeniu. 

Na pierwszym miejscu trzeba podkreślić zewnętrzne warunki w Instytucie 
Wzornictwa zapewniające ciszę i skupienie uwagi. Dzięki temu dziewiarze 
wychwytywali ledwie dosłyszalne różnice w głosach swoich maszyn. Mogli 
wprowadzać zmiany w gęstości wzorów w pewnym rytmie i bezbłędnie liczyć 
obroty maszyn. 

Kurs doczekał się bogatej dokumentacji, gdyż Ruszczyc nakłonił do 
pisemnych wypowiedzi zarówno personel nauczycielski, jak i uczniów. Poza 
tym tak dziewiarze, jak i tkacze prowadzili codzienny zapis treści wykładów 
i zajęć praktycznych wraz z oceną ich przydatności* (Patrz: Zapisy uczniów 
i nauczycieli na kursie wzornictwa. AHR-7.). 

Zanim przejdziemy do analizy tego bardzo cennego dzisiaj materiału 
przytoczę opowiadanie Andrzeja Adamczyka, jednego z dziewiarzy, o przebiegu 
kursu. 

"Na wykładach poruszano głównie dwa tematy: projektowanie odzieży oraz 
wiadomości z materiałoznawstwa i technologii dziewiarstwa. Pierwszym z tych 
tematów zajmowała się projektantka odzieży pani Węgrzynowska omawiając 
zagadnienie doboru właściwego stroju na daną okazję, np. na wizytę. 
Uczniowie musieli projektować wzory: przy pomocy kubarytmów, radełkiem na 
papierze, w plastelinie. Trzeba było opracować np. wzór na wieczorową 
bluzkę symetryczną lub asymetryczną. Pani Węgrzynowska przynosiła ze sobą 
różne elementy dekoracyjne i wzory, jak: brosze, popielniczki, świeczniki, 
różne ornamenty... Miało to dawać inspirację słuchaczom. Upinało się też 
tkaniny na manekinach żeńskich i męskich. 

Materiałoznawstwo i technologia dziewiarstwa stanowiły drugi nurt. Była 
więc mowa o gatunkach nowoczesnych włókien, takich jak: kapron, stylon lub 
o ich cechach - wytrzymałości, odporności mechanicznej, o barwieniu, a 
także o automatach dziewiarskich, maszynach żakardowych itd. Trzecim nurtem 
były zajęcia praktyczne przy maszynach dziewiarskich w Instytucie. 

Początkowo praca nie udawała się, dopiero w drugiej połowie kursu zaczęła 
dawać wyniki. Każdy z uczniów musiał zaprojektować i wykonać w Instytucie 
jedną sztukę"* (Rozm. MŻ z A. Adamczykiem, op. cit.). 

Nauczyciele uczestniczący w kursie potwierdzili dotychczasowe laskowskie 
doświadczenie, że oglądanie maszyn dziewiarskich podczas wykładów i ćwiczeń 
warsztatowych wymaga instruktażu indywidualnego. W przeciwnym razie 
większość słuchaczy traci wiele czasu słuchając jedynie wyjaśnień 
instruktora na temat elementów maszyny i jej działania... Ostatecznie 
uznano, że nieprzekraczalna norma w podobnych przypadkach wynosi: jeden 
instruktor na 3 słuchaczy. Sami uczniowie przekonali się, że nie da się 
odtworzyć rysunku technicznego ani przy pomocy kubarytmów, ani zapisem 
brajlowskim. Uznano za niecelowe dokonywanie prób projektowania nowych 
fasonów przez wycinanie form z papieru oraz projektowania przy pomocy 
plasteliny, rysunków lub upinania na manekinie. Obie grupy stwierdziły, że 
było nieco za mało ćwiczeń praktycznych pod okiem plastyka, w szczególności 
wykonywania próbek, wzorów oraz całych wyrobów o charakterze estetycznym. 
Zdaniem Ruszczyca, mimo niedociągnięć organizacyjnych kurs znakomicie 
rozszerzył krąg zainteresowań uczestników i dostarczył im wiele wiadomości 
ogólnopoznawczych. W swym sprawozdaniu zrobił następującą uwagę: "Końcowym 
zadaniem kursu było wykonanie modeli wyrobów dziewiarskich na podstawie 
omówienia rysunku i przeznaczenia danego artykułu. Uczniowie musieli dobrać 
odpowiednie ściegi, zrobić próbki i wykonać artykuł. Model wykonuje się 
zwykle dwa razy, zanim się osiągnie zamierzoną formę z obliczeniem, gotową 
do produkcji. Jeden z kursantów wykonał już po raz pierwszy swój model 
bezbłędnie"* (HR "Sprawozdanie z kursu wzornictwa dla niewidomych mistrzów 
dziewiarstwa i tkactwa artystycznego". Masz. bez daty. AHR-5.) - dodał, 
dumny z osiągnięć niewidomych. 

Kurs został zakończony egzaminem, na który uczniowie przynieśli wykonane 
przez siebie wyroby. Ze względu na przewidywany udział w tworzeniu 
spółdzielni uczestnicy kursu, oprócz ściśle zawodowych przedmiotów oraz 
zasad kompozycji i wzornictwa, zdawali też egzamin z wybranych zagadnień 
prawa spółdzielczego. 

Nadszedł wreszcie czas na rozpoczęcie pertraktacji z władzami o siedzibę 
nowej spółdzielni. Ruszczyc chciał, aby powstała w Warszawie, lecz 
wiceprezes CZSP, Stanisław Madej, był odmiennego zdania. Mimo iż otrzymano 
wstępne propozycje utworzenia jej w pobliskim Grodzisku Mazowieckim, Madej 
zaproponował zorganizowanie jej w odległych o kilkaset kilometrów od Lasek 
Głuchołazach. 

Zaczął się bój o tę sprawę, gdyż niewidomi nie chcieli wyjeżdżać do 
miejscowości, gdzie nie mieliby żadnego oparcia. Zerwaniu uległby też 
kontakt ze środowiskiem ludzi sztuki. Trudniejsze byłoby rozprowadzanie i 
sprzedaż wyrobów Spółdzielni. "Nie grymaście i jedźcie tam, gdzie są 
warunki, jeśli chcecie pracować" - uciął sprawę prezes CZSP. Rozczarowany 
tą odpowiedzią Ruszczyc oświadczył, że rozpoczęty eksperyment wymaga jego 
stałej opieki, a dalsze próby trzeba prowadzić pod okiem Lasek i Instytutu 
Wzornictwa. Na te argumenty prezes Madej nie potrafił znaleźć logicznej 
odpowiedzi. Na szczęście pomoc zaproponowała zrzeszona w pionie "Cepelii" 
spółdzielnia "Poziom". Spółdzielnia ta składająca się z pracujących 
chałupniczo zespołów zgodziła się, by jednym z nich stał się zespół 
niewidomych dziewiarzy. 

Kiedy po pierwszych udanych próbach pan Henryk chciał jeszcze zasięgnąć 
opinii przedstawicieli spółdzielczości - czy wyroby wykonywane przez 
niewidomych są atrakcyjne i opłacalne, zdecydowano, że do każdego wyrobu 
jednostkowego należy opracować projekt i uzyskać jego akceptację u 
fachowców. 

Tymczasem sprawy powoli posuwały się naprzód. Mistrzów dziewiarzy 
zatrudniła chwilowo spółdzielnia "Poziom", tkaczy zaś spółdzielnia 
"Tamka-Czyn". Obie jednak postawiły warunek, że w związku ze zwiększoną 
ilością stanowisk pracy otrzymają dodatkowe pomieszczenia. Rozdzielenie 
niewidomych na dwie spółdzielnie pociągało za sobą trudności organizacyjne 
i przeczyło poprzednio powziętym ustaleniom. Powołując się na to, Ruszczyc 
przedstawił problem na konferencji kilku najbardziej zainteresowanych 
instytucji domagając się wiążącej decyzji w sprawie założenia niezależnej 
spółdzielni niewidomych o charakterze artystycznym. Zebrani postanowili 
wystąpić do dwóch ówczesnych potentatów: Centralnego Związku 
Spółdzielczości Pracy oraz do "Cepelii" z zapytaniem, w jakim pionie 
spółdzielnia ma działać. 

Dla uzyskania zgody tych instytucji Ruszczyc zwrócił się do 
przedstawicieli spółdzielczości i dyrektorów handlowych przedsiębiorstw 
państwowych z prośbą o opinię, jak również o poparcie Instytutu Wzornictwa 
oraz Działu Rehabilitacji w Związku Spółdzielni Inwalidzkich. Samego 
zorganizowania tej spółdzielni podjął się Polski Związek Niewidomych w 
porozumieniu z "Cepelią". W zebraniu założycielskim w dniu 31 lipca 1956 
roku wzięło udział 22 dziewiarzy i tkaczy, absolwentów szkół w Laskach. 
Spółdzielnia przyjęła nazwę "Nowa Praca Niewidomych" i miała rozpocząć 
działalność jako "Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego". 
Była jedyną w Polsce zrzeszoną w pionie cepeliowskim spółdzielnią 
niewidomych. Pierwszego października 1957 r. wyodrębniając się formalnie z 
"Poziomu" spółdzielnia ta została zarejestrowana jako samodzielna jednostka 
na własnym rozrachunku. 

Jak dalej potoczyły się wypadki? W celu zorganizowania pomieszczeń, 
załatwienia meldunków i zdobycia mieszkań, a przede wszystkim wyposażenia w 
park maszynowy, założyciele musieli składać podania o odpowiednie 
przydziały do najwyższych władz państwowych. Wiele pomocy doznali od 
przewodniczącego Rady CZSP, Stanisława Szwalbego, marszałka Sejmu. Dzięki 
życzliwości władz miejskich otrzymano tymczasowe pomieszczenie na 
dziewiarnię, biuro i sklep przy ul. Marszałkowskiej 28a oraz dodatkowe 
pomieszczenie na internat przy ul. Widok 22a. Wreszcie w związku ze stałym 
wzrostem spółdzielni lokal przy ul. Żurawiej 9* (Por.: M. Dmochowska, op. 
cit.). 

Ruszczyc, choć był inspiratorem większości tych działań, dbał, by na 
zewnątrz występowali zawsze członkowie Zarządu "Nowej Pracy". Chwila jej 
oficjalnego zawiązania nie była dla niego końcem trosk i wysiłków. 
Osiągnąwszy główny cel, przez dłuższy czas musiał zabiegać o jego 
realizację. Dlatego też oddelegował do nowo otwartej placówki dwie spośród 
najlepszych laskowskich instruktorek: Teresę Skarżycką dla dziewiarzy i 
Barbarę Kozłowską dla tkaczy. Gdy z kolei przy ul. Nowotki powstała tkalnia 
i własny sklep "Nowej Pracy", pan Henryk doprowadził do zaangażowania w tym 
ostatnim swej własnej siostry, Janiny. 

Dużym osiągnięciem, jak na te czasy, było uzyskanie przez Ruszczyca 
lokalu na bursę dla niewidomych spółdzielców położoną przy ul. Foksal 15. Z 
biegiem lat pan Henryk umieszczał tam również laskowskich absolwentów 
zatrudnionych w innych przedsiębiorstwach. Często zajeżdżał na Foksal, by 
przekonać się, jak sobie radzą jego dawni wychowankowie i czy im czegoś nie 
potrzeba. Bolesna musiała być w kilka lat później chwila decyzji o 
zamknięciu tego internatu, który zapewniał wielu młodym środki egzystencji. 

Więcej jeszcze niż bursie okazywał starania nowo powstałej spółdzielni. 
Było to jego najmłodsze, ukochane dziecko. Razem z zarządem i grupą 
członków przeżywał pierwsze sukcesy i nieuniknione potknięcia, odwiedzał, 
wysłuchiwał, radził. Nie było w Laskach zawczasu umówionej rozmowy, której 
nie byłby natychmiast przerwał, gdy zjawiali się przedstawiciele "Nowej 
Pracy". Nic dziwnego, że jej członkowie zapragnęli mu się odwdzięczyć i 
przy pierwszym podziale dywidendy, wiosną 1958 r., postanowili... Ale co 
postanowili? Posłuchajmy opowiadania naocznego świadka, którym była Hanna 
Welmanowa. Miała od kilku lat bliski kontakt z absolwentami studiującymi 
język angielski. Przychodzili do niej na dyktowanie tekstów angielskich w 
brajlu. Było wśród nich kilku członków "Nowej Pracy". 

"Pewnego razu - pisze H. Welmanowa, mówią mi: Zbliżają się imieniny p. 
Ruszczyca, musimy zrobić mu prezent. Mówię: - No co, może teczkę? - Nie, 
nie, my już wiemy, co mamy kupić... Kupujemy p. Ruszczycowi samochód. - 
Niedowierzając mówię: - Czyście oszaleli? Samochód kosztuje przecież 
kilkadziesiąt tysięcy... - A oni do mnie jakby z pretensją: - Panu 
Ruszczycowi potrzebny jest samochód. Nie może dłużej jeździć do Warszawy 
autobusem. - Jak to zrobicie? - Ano, nic, opodatkowaliśmy się, zebraliśmy 
pieniądze i kupujemy auto - odpowiadają"* (Przemówienie Hanny Welmanowej na 
apelu szkolnym w 1977 r. Masz. AHR-8.). 

Gdy w dniu swych imienin Ruszczyc na zaproszenie zarządu "Nowej Pracy" 
przybył do jej lokalu w Warszawie, jego dawni wychowankowie złożyli mu 
życzenia i zaproponowali przejażdżkę po mieście. Pan Henryk sadowił się w 
wozie, gdy wcisnęli mu do rąk jakieś papiery. Zdziwiony zawołał: "Co? Ja 
mam to podpisać?" - bronił się, nie wiedząc, o co chodzi. Wtedy oni chórem 
zawołali: "Nic pan nie ma do podpisywania. To są papiery do pana 
samochodu". I od ręki sprawa została załatwiona. Zakończyła się niebanalnym 
dowcipem, gdyż w chwili, gdy kierowca zapuszczał motor, kilku silnych 
niewidomych uniosło wysoko tył wozu tak, że koła znalazły się w powietrzu a 
samochód nie mógł ruszyć z miejsca. Wzruszająca i piękna jest historia tego 
prezentu, a pan Henryk do końca życia miał do dyspozycji własny środek 
lokomocji. 

Od założenia "Nowej Pracy Niewidomych" upłynęło już wiele lat. Konkuruje 
ona ze spółdzielniami dla widzących na zasadzie równego współzawodnictwa. I 
robi to z powodzeniem, czego dowodem jest zdobycie przez nią odznaki 
"Złotej Rączki", przyznawanej przez "Cepelię" najbardziej wyróżniającym się 
podległym jej spółdzielniom. Przez cały ten czas Zarząd składał się z 
niewidomych, dawnych wychowanków Ruszczyca. Według poważnych źródeł "Nowa 
Praca" jest jedyną na świecie instytucją produkcyjną o charakterze 
artystycznym prowadzoną przez niewidomych.




Cel, opór, wysiłek i wynik - streszcza myśl Nawroczyńskiego - to są 
cztery momenty, które można wykryć w każdej pracy"."Niecelowe jest 
wykonywanie prac, wymagających długiego czasu i w rezultacie nie mających 
ani estetycznego, ani praktycznego znaczenia w życiu ucznia" - cytuje za 
Przanowskim. "Opierając się na zainteresowaniach uczniów roboty ręczne 
powinny umożliwić młodzieży wykonywanie przedmiotów potrzebnych dla niej w 
domu, w szkole, a także przyrządów naukowych wiążących się z nauczaniem 
innych przedmiotów" (Nawroczyński). "Piękno powinno wkraczać wszędzie: do 
izby robotniczej, do szkoły, do warsztatów pracy i do pałaców" - cytuje 
słowa Przanowskiego. "Żadne dzieło rąk ludzkich nie powinno być pozbawione 
pierwiastków piękna, które może i powinno łączyć się z pojęciem 
użyteczności". 

Po przeszło 25 latach nadeszła chwila realizacji dawnych zamierzeń. 
Wprawdzie już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych Ruszczyc przystąpił do 
eksperymentowania swych założeń, lecz próbom tym brakowało ciągłości. 
Zajęcia praktyczne w drewnie i metalu prowadzili wtedy z braku fachowych 
nauczycieli zdolniejsi spośród wychowawców. Jeden z nich, Jan Jarmułowicz, 
miał już bardzo pokaźne osiągnięcia, lecz na ogół ci przygodni instruktorzy 
krótko pozostawali na swych stanowiskach. Dopiero w 1958 r. pan Henryk 
przystąpił z całą energią do przeorganizowania robót ręcznych, stosując 
metodę analizy i syntezy. Omówiłem ją szczegółowo w rozdziale o pisaniu 
poradnika, teraz więc przypomnę tylko jej myśli przewodnie: rozbicie roku 
szkolnego na dwa odrębne okresy z odmiennym programem; rozwijanie 
umiejętności technicznych i zmysłu konstrukcyjnego ucznia poprzez 
odwzorowywanie modeli do chwili, kiedy staje się on zdolny do samodzielnej, 
twórczej pracy; wyeliminowanie w jak największym stopniu ingerencji 
nauczyciela. 

W historii robót ręcznych z niewidomymi była to zupełna rewolucja. 
Dotychczas nauczyciel decydował o wszystkim, dyktował zadania do spełnienia 
i sposób ich wykonania. Samodzielna inicjatywa ucznia była bardzo 
ograniczona, kończyła się często niepowodzeniem. U podłoża leżał brak 
oprzyrządowań umożliwiających niewidomemu precyzyjną pracę. Nowa metoda 
dawała mu niezależność, lecz pod warunkiem, że będzie dysponował 
odpowiednim zapleczem technicznym. 

Pan Henryk w ciągu pół godziny wyłożył mi zasadnicze zręby nowej metody, 
uzupełniając je szeregiem praktycznych wskazówek. Miałem przede wszystkim 
przeczytać "Historię robót ręcznych w Polsce" Władysława Przanowskiego. 
Natchnień do komponowania modeli polecił szukać w Wyższym Studium 
Nauczycielskim przy ul. Jezuickiej 4, gdzie zajęć praktycznych uczył 
absolwent przedwojennego PIRR-u. Pod jego kierunkiem przyszli nauczyciele 
konstruowali z odpadów szlachetnego drewna małe modele mające służyć w 
szkole za wzór do dalszej pracy. Ruszczyc chciał, bym zapisał się tam na 
kurs zaoczny, jednak kłopoty ze zdrowiem uniemożliwiły mi ten zamiar. 
Praktyczną za to okazała się jego rada zaopatrywania się w początkowej 
fazie pracy w półfabrykaty z drewna produkowane dla szkół przez Wojewódzką 
Pracownię Robót Ręcznych* (Patrz: MŻ "Współpraca moja...", op. cit.). 

Podobnie jak w tworzeniu innych działów warsztatowych, tak i w tym 
przypadku nie otrzymałem ani własnego lokalu, ani narzędzi, ani gotowego 
materiału. Zajęcia musiałem prowadzić w stolarni wykończeniowej, gdzie 
pracowało kilku stolarzy. Gdy zaczęli się skarżyć, że lekcje przeszkadzają 
im w pracy, przeniesiono mnie do piwnicy pod Domem Chłopców. Byłem tam 
niezależny, lecz zdany wyłącznie na ręczną obróbkę całego materiału. Ilość 
moich własnych narzędzi była nie wystarczająca dla całej klasy, toteż 
chłopcy musieli posługiwać się nimi kolejno, co bardzo utrudniało pracę. Na 
początek opracowałem kilka modeli do odwzorowywania: wiatrak, studnię z 
kołowrotkiem, zagrodę wiejską, traktor. Uczniom spodobała się nowa forma 
zajęć, z entuzjazmem zabrali się do pracy i cieszyli pierwszymi sukcesami. 

Niewidome dzieci żywo odczuwają potrzebę ekspresji, a większość z nich 
nie mogąc rysować, jest zdana na modelowanie w plastelinie lub glinie. W 
kl. V i wyższych klasach chłopiec wyrywa się do majsterkowania, a prace 
ręczne, w których używa piły i wiertarki, imponują mu i dają wiele 
zadowolenia. Miękki materiał, jakim jest drewno, umożliwia uzyskanie w 
krótkim czasie widocznego efektu. Nic dziwnego, że nieraz spotykałem się z 
prośbą chłopców o dodatkowe zajęcia po południu, by mogli szybciej 
wykończyć rozpoczęte prace. Podczas lekcji tak byli przejęci swoją robotą, 
że nie spostrzegali, gdy ktoś, nawet sam Ruszczyc, wchodził do pracowni. 
Życzył on sobie poważnego traktowania spraw organizacyjnych, związanych z 
lekcją, by umożliwić uczniom poznanie stosunków panujących w zakładach 
przemysłowych. Tak więc modele i komplety detali musiały być oznakowane i 
wpisane do kartoteki. Modele i narzędzia wydawał za pobraniem żetonów uczeń 
dyżurny. On również na końcu lekcji je odbierał i sam ustawiał we wzorowym 
porządku w szafie. Chłopcy robili szybkie postępy, ja zaś miałem okazję do 
cennych obserwacji. 

W okresie przeznaczonym na pracę twórczą uczniowie niestaranni i 
niezdyscyplinowani niejednokrotnie wybijali się przed resztą klasy 
śmiałością pomysłów. Dziwiło mnie nieraz, że do ich poziomu nie dociągali 
zdolniejsi koledzy, którym jednak brakowało inicjatywy. Niektórzy 
podejmowali efektowne prace, których nie umieli wykończyć. Przeżywali wtedy 
prawdziwe dramaty, rozpacz i łzy. Pan Henryk radził zbytnio tym się nie 
przejmować. Był zdania, że niewidomy musi umieć poznać granice swych 
możliwości. Trzeba pozwolić nawet na psucie materiału, aby uczył się na 
swoich błędach. 

W stosunku do dziewcząt z ósmej klasy, które z czasem zaczęły przychodzić 
na moje lekcje, uważał, że najważniejszą dla nich rzeczą jest poznanie 
wysiłku fizycznego, by nauczyły się cenić trud rzemieślnika. 

Szczytowym osiągnięciem nowej metody było prowadzenie lekcji przy pomocy 
pisemnej instrukcji w brajlu. Zmusza to ucznia do dużej koncentracji 
umysłu. 

Za sukces uważałem również, gdy cała klasa po wykonaniu jakiegoś wyrobu - 
dotyczyło to prac bardziej skomplikowanych wymagających licznych 
oprzyrządowań - potrafiła bez pomocy nauczyciela odtworzyć ustawienie na 
dokładny wymiar poszczególnych przyrządów. Nie we wszystkich klasach było 
to możliwe. 

Ruszczyc często odwiedzał pracownię i był dumny z postępów swoich 
wychowanków. Cieszyło go, że tematyka zajęć rozszerza ich zakres wiedzy, 
gdyż zgodnie z zasadami Przanowskiego starałem się, aby modele wykonywane 
przez nich mogły służyć jako pomoce do nauki fizyki, historii i przyrody. 
Dla przykładu wymienię niektóre z nich: żarna, przyrząd do wyrobu filcu, 
żuraw studzienny, wieża oblężnicza, bojer, riksza, uproszczony model 
silnika. W starszej klasie chłopcy zrobili ławkę do kaplicy, łyżki do 
kuchni, rekwizyty teatralne, sprzęt dla pasieki, karmniki i skrzynki lęgowe 
dla ptaków. Starałem się nie produkować "durnostojek", przedmiotów nie 
służących do żadnego konkretnego celu i nie będących dziełem sztuki. 

Pan Henryk lubił obdarowywać swych gości pracami uczniów, toteż trzeba 
było dobrze chować wzorce służące do lekcji, gdyż i te rozdawał. 
Najczęściej trafiały one do rąk wizytujących Zakład dyrektorów państwowych 
szkół dla niewidomych. Organizował też lekcje pokazowe i tym sposobem 
metoda po raz pierwszy wprowadzona w Laskach zaczęła promieniować na całą 
Polskę. Podczas wystawy urządzonej przez Państwowy Instytut Pedagogiki 
Specjalnej można było oglądać modele oparte na laskowskich wzorach, 
wykonane przez niewidome dzieci z innych zakładów. 

Praca z Ruszczycem układała mi się dobrze. Nie było spięć i zadrażnień, 
opowiem jednak zdarzenie, które mnie kosztowało trochę nerwów. Pokazuje ono 
mojego Szefa jako człowieka, nie zawsze umiejącego oprzeć się naciskom 
otoczenia. A cała rzecz wynikła z dość prozaicznej sprawy - braku narzędzi 
w Warsztatach. Widząc, że ilość moich własnych jest niewystarczająca, a 
jakość produkowanych w kraju bardzo niska, zwróciłem się o pomoc do mającej 
kontakty z zagraniczną Polonią Zofii Morawskiej, skarbnika Zarządu 
Towarzystwa. Rzeczywiście, po rocznym czy półtorarocznym czekaniu 
Przyjaciele Lasek z Anglii przysłali cały zestaw potrzebnych mi narzędzi 
doskonałej jakości. Wieść o tym szybko rozeszła się po Laskach i dotarła do 
stolarzy zatrudnionych w Warsztatach. Podmówili Ruszczyca, by całość im 
przekazać, gdyż nie mają czym pracować. Pan Henryk, nie zbadawszy sprawy, 
wezwał mnie i w obecności stolarzy polecił oddać im narzędzia, "bo 
produkcja jest najważniejsza". Pierwszy raz usłyszałem z jego ust podobne 
zdanie, do tej pory zawsze mówiło się, że najważniejsze jest szkolenie. Nie 
był to jednak moment na dyskusję. Niepewnym głosem zapytałem, co mam dalej 
robić, gdyż klasy są coraz liczniejsze, a narzędzi brak. Ruszczyc 
odpowiedział, że mam starać się o ponowny przydział z zagranicy. Sprawa 
wyglądała beznadziejnie, miała jednak nieoczekiwany i pomyślny epilog. 
Inicjatorka tej akcji Lasek, Zofia Morawska, dowiedziawszy się o decyzji 
Ruszczyca, stanowczo zaprotestowała i zażądała zwrotu wszystkich narzędzi 
do szkolnej pracowni. Powołała się na wyraźnie przez ofiarodawców 
sformułowany warunek, że darowane narzędzia mają służyć wyłącznie 
niewidomym. I tym sposobem Klasa Robót w drewnie uratowała swój stan 
posiadania* (pomoc dla Lasek organizowała w Anglii głównie Maria 
Piotrowiczowa, bratowa ks. Stanisława Piotrowicza.)





Sukcesy i porażki

w tapicerstwie 





W parę lat po utworzeniu działów metalowego i drzewnego Ruszczyc 
zapragnął uzupełnić je działem tapicerskim. W 1958 r. zaangażował 
emerytowanego zdolnego tapicera - Władysława Maciąga i zlecił mu 
wyściełanie projektowanych do produkcji mebli. Do szkolenia potrzebny był 
ktoś młodszy, bardziej dynamiczny. 

Odpowiadając na ogłoszenie w gazetach w następnym roku zgłosił się 
kandydat na to stanowisko, Jerzy Bogusławski. Pochodził z rodziny od kilku 
pokoleń zajmującej się tapicerstwem, a o jego zamiłowaniu do tego zawodu 
świadczył fakt, iż szkolił w swoim warsztacie kandydatów na czeladników. W 
owym trudnym dla prywatnego rękodzieła okresie zamierzał zlikwidować zakład 
i szukać pracy gdzie indziej. 

Podczas pierwszej rozmowy pan Henryk pokazał mu fotel tapicerowany przez 
Maciąga i zapytał, czy, jego zdaniem, niewidomi mogliby wykonywać podobne 
rzeczy. Usłyszawszy pozytywną odpowiedź, od razu przyjął go do pracy. Swoim 
zwyczajem nie dał mu żadnego programu ani wskazówek metodycznych, z czego 
Bogusławski wywnioskował, że on sam będzie musiał je opracować* (Na 
podstawie: Rozm. J. Wróblewskiego z Jerzym Bogusławskim. Masz. 1982. AMŻ-4 
i Rozm. MŻ z Edwardem Tarkowskim. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Wiadomość o powstaniu nieznanego polskim niewidomym kierunku szkolenia 
zelektryzowała uczniów Szkoły Zawodowej. Wszyscy, w tym również dziewczęta, 
chcieli rzucić dotychczasowe zajęcia, by móc uczyć się atrakcyjnego zawodu. 
Nie było to takie proste, gdyż wiele spraw stawało na przeszkodzie. Przede 
wszystkim do pracy w tapicerstwie konieczne są dość znaczne resztki wzroku. 
Po drugie, Warsztaty nie dysponowały odpowiednim lokalem. Z trudem udało 
się w końcu wygospodarować pomieszczenie na osiem stanowisk pracy. Spośród 
kandydatów należało więc wybrać najlepszych i podzielić na dwie grupy 
pracujące po trzy godziny każda. Wśród przyjętych na ten kierunek znalazło 
się również kilku najzdolniejszych absolwentów laskowskiej Szkoły 
Specjalnej dla uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym. W praktycznych 
zajęciach wcale nie ustępowali pozostałym kolegom. Bogusławskiemu 
przeznaczył pan Henryk do pomocy instruktorkę, Stanisławę Romazewiczową, 
żonę znanego nam z pracy w metalu Jerzego. Wykańczaniem wyrobów zajmował 
się emeryt, pan Maciąg. 

W nowo otwartym warsztacie brakowało narzędzi i Bogusławski przywiózł 
swoje. By ratować sytuację, Ruszczyc zamówił w prywatnym zakładzie w 
Warszawie młotki tapicerskie. Z czasem nadszedł od Przyjaciół z Anglii 
komplet najpotrzebniejszych przyborów. 

Program szkolenia musiał być związany z produkcją, lecz Bogusławski 
zdecydowanie stawiał postępy uczniów przed terminowością odstaw. Program 
przez pierwsze trzy miesiące przewidywał szycie materaców poduszkowych, 
podciąganie trawy do kantu i - co było najtrudniejsze - obszywanie kantów. 
Po dalszych trzech miesiącach uczniowie przechodzili do tapicerki krzeseł i 
foteli. Musieli przedtem wprawić się we wbijaniu gwoździ "teksasów" w 
deskę, przy pomocy kilku uderzeń młotka. Sprawiało to wszystkim trudności, 
gdyż zakończenie młotka ma wymiary osiem na osiem milimetrów. Dopiero po 
zdobyciu tej sprawności przystępowano do trudniejszych zadań: przybijania 
pasów, wiązania trawy, przykrywania jej płótnem i prac wykończeniowych. 

Zawód ten wymaga nie tylko zręczności, lecz również dokładności i 
inteligencji, toteż na wyuczenie się wyżej opisanych czynności przeznaczony 
był cały pierwszy rok nauki. W drugim rozpoczynano najtrudniejszą dla 
niewidomych pracę - wyrób tapczanów. Potrzeba było niemałej wprawy, by 
dojść do szycia prosto na długiej przestrzeni. 

Trzeci rok poświęcano wyłącznie na nabywanie wprawy i szybkości oraz 
przygotowanie się do egzaminów czeladniczych. Wykłady z technologii 
prowadził Jerzy Bogusławski, pan Henryk podjął się nauki o Polsce 
współczesnej, praw i obowiązków rzemieślnika oraz zarysu prawa 
spółdzielczego. Wyniki egzaminów były zawsze dobre i bardzo dobre. Na ogół 
komisja z Izby Rzemieślniczej stwierdzała u niewidomych wyższy poziom 
wiedzy z teorii zawodu niż u większości kandydatów widzących. W zakresie 
praktyki zawodowej uznawała, że niewidomi staranniej i równiej rozkładają 
włosie w materacach. Bogusławski był bardzo wymagający, nie tolerował 
żadnych braków, źle uszytą robotę kazał pruć i szyć od nowa. 

W letnich miesiącach Ruszczyc urządzał dla uczniów drugiej i trzeciej 
klasy zawodowej trzytygodniowe praktyki wakacyjne z 6-ciogodzinnym dniem 
pracy wynagradzanej w gotówce. 

Tapicerstwem interesował się szczególnie, podobnie jak każdym świeżo 
wprowadzanym zawodem. Zależało mu na powodzeniu tego przedsięwzięcia, toteż 
pracownię wizytował niemal codziennie. Obchodził po kolei stanowiska i 
rzucał pytania: "Czy ty wiesz, co robisz? Czy lubisz tę pracę? Czy ci ona 
się udaje?". Groził laską, gdy ktoś mówił, że tapicerstwa nie lubi, ale 
były to tylko żarty. Gdy zobaczył kiedyś jedną z dziewcząt siedzącą przy 
chłopaku, zamiast na swoim stanowisku, zdenerwował się i powiedział do 5. 
Romazewiczowej: "Pani tu ma bałagan". Pracę w Warsztatach uważał za coś 
bardzo ważnego i nie pozwalał dla byle jakiej przyczyny robić z niej 
zabawy. Zapytany przez chłopców w dniu imienin Bogusławskiego, czy mogą 
zagrać mu na akordeonie, zgodził się pod warunkiem, że tylko jeden uczeń 
będzie grał, a reszta będzie pracowała* (Rozm. MŻ ze Stanisławą 
Romazewiczową. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Eksperyment z tapicerstwem nie zakończył się sukcesem. Przyczyna tego 
leżała w mało życzliwym stosunku do niewidomych ze strony pracowników 
spółdzielni tapicerskiej w Jastrowiu na Pomorzu Zachodnim, dokąd pan Henryk 
wysłał siedmiu pierwszych absolwentów. Wielkie nadzieje przywiązywał do ich 
powodzenia w nowym zawodzie i wszystko zrobił, by im to zapewnić, wystarał 
się nawet o mieszkania i zdobył fundusz na lektora i zarazem opiekuna całej 
grupy. Absolwenci zapisali się do miejscowego liceum, aby zdać tam maturę, 
opiekun zaś otrzymał polecenie stałego informowania Szefa o wszystkim, co 
dotyczy tych kilku młodych ludzi i rzeczywiście wzorowo wywiązał się ze 
swego zadania. Posiadamy aż 41 jego listów do Ruszczyca. Absolwenci również 
obiecali stale pisać. 

Z początku widzący koledzy ze spółdzielni przypatrywali się z ciekawością 
i uznaniem rzetelnej pracy Laskowiaków, po pewnym jednak czasie wzięły górę 
ludzkie ułomności. Zarząd jastrowskiej spółdzielni nie wierzył w możliwości 
niewidomych i nie interesował się ich losem. Nie cenił sumienności. 
Laskowiacy dokładnie wykonywali prace, które inni zbywali w pośpiechu, 
ukrywając popełnione błędy. Mimo to miejscowa załoga otrzymywała najlepiej 
płatną robotę przy fotelach, zostawiając niewidomym uciążliwą tapicerkę 
przy tapczanach. Zdarzały się nawet długie okresy przestojów i - co za tym 
idzie - niższych poborów, to jednak nikogo nie obchodziło. W tych warunkach 
grupa laskowskich wychowanków dotrwała do zdania matury, po czym odeszła* 
(Rozm. MŻ z E. Tarkowskim, op. cit. W Jastrowie pracowali w spółdzielni 
następujący absolwenci: Zdzisław Gałek, Andrzej Kowalski, Jan Michalik, 
Eugeniusz Pokrywka, Józef Sochacki, Józef Szczebak, Edward Tarkowski.). 

Dla Ruszczyca musiał to być ciężki cios, gdyż wiele sobie po tapicerstwie 
obiecywał. Wszystkim siedmiu absolwentom załatwił inną pracę, trzech 
przyjął do Lasek jako wychowawców, pozostałych zaś skierował do Nowej Pracy 
Niewidomych. Tam jednak dział tapicerski wkrótce, bo w 1966 r., wskutek 
zmian organizacyjnych został zamknięty. W rok później Ruszczyc zdecydował 
się na zlikwidowanie go również w Laskach, uważając, że zawód ten w Polsce 
nie rokuje nadziei na przyszłość. 



Młodociani ociemniali

inwalidzi 





Po drugiej wojnie światowej, już w 1945 r., Laski stanęły wobec problemu 
kształcenia i szkolenia młodocianych ociemniałych inwalidów wojennych. W 
ciągu 25 lat przewinęło się przez Zakład około 100 uczniów w różnym stopniu 
poszkodowanych, których należało przygotować do życia. Kalectwo ich 
polegało niekiedy na utracie paru palców u ręki, w kilku jednak przypadkach 
na braku nogi lub ręki, a przeważnie, bo aż w 23 przypadkach, na braku 
dłoni z częścią przedramienia. W połowie lat pięćdziesiątych do Zakładu 
przyjęto pięć osób bez obu rąk, z czego wynikła konieczność szukania nowych 
dróg przygotowania ich do życia. Niezależnie od tego na krótsze lub dłuższe 
pobyty zgłaszało się dalszych ośmiu ciężko poszkodowanych niewidomych. 
Podejmowali dorywcze próby pracy, żaden z nich jednak nie zdecydował się na 
pozostanie w Laskach w celu regularnego szkolenia. 

Jakie były przyczyny kalectwa tych chłopców, niekiedy już dorosłych 
młodych ludzi? Jedni utracili wzrok i ulegli wypadkowi na skutek działań 
wojennych, inni w wyniku prób rozładowywania niewypałów lub porzuconej 
amunicji. Ci ostatni chętnie nazywali siebie minerami. Ruszczyc mówił o 
nich półżartem: to są "pirotechnicy". Wszyscy odznaczali się 
przedsiębiorczością, zamiłowaniem do majsterki i odwagą wobec życia. Przede 
wszystkim chcieli dorównać zdrowym kolegom. 

Wytworzyli specjalny typ inwalidy wzroku o dużych ambicjach i silnej 
woli. Wystarczy powiedzieć, że spośród 23 jednoręcznych ociemniałych dwóch 
zdobyło doktorat na Politechnice Warszawskiej, jeden wybił się jako 
redaktor periodyku dla niewidomych, dwóch innych po studiach zajęło wysokie 
stanowiska w spółdzielczości lub Polskim Związku Niewidomych. 

Na 42 ociemniałych jednoręcznych i bezręcznych, którzy zetknęli się z 
Laskami, 72% uzyskało kwalifikacje rzemieślnicze, 43% świadectwa 
dojrzałości, 29% dyplomy uniwersyteckie, 45% zawarło związki małżeńskie. 
Wśród jednoręcznych znaczna część opanowała dwa zawody, przeważnie pracę w 
metalu i tkactwo (21 uczniów), lub metal i dziewiarstwo (3 uczniów), 
względnie metal i szczotkarstwo (2 uczniów)* (Patrz: Notatki M. 
Dmochowskiej, teczka szk. Viii AHR-8.).

Zarząd Towarzystwa przywiązywał wielką wagę do rehabilitacji młodych 
inwalidów. Gdy w 1948 r. Ruszczyc powrócił na stałe do Lasek, kierownictwo 
Zakładu zobowiązało go do zajęcia się w szczególny sposób rehabilitacją 
zawodową tej właśnie grupy chłopców. Z właściwą sobie wrażliwością na 
cierpienie drugiego człowieka pan Henryk wczuł się w sytuację młodzieży 
obarczonej podwójnym kalectwem. Najpierwszą sprawą było wystaranie się dla 
nich o jak najlepsze protezy. Bardzo przydatne okazały się dawniejsze 
doświadczenia i znajomości Ruszczyca. Odnowił kontakt z prof. Wiktorem 
Degą, dyrektorem Kliniki Ortopedycznej w Poznaniu oraz z Krakowską 
Wytwórnią Protez. W związku z szybkim rozwojem młodych organizmów, protezy 
należało co pewien czas zmieniać i zastępować większymi. Trzeba też było 
troszczyć się o należytą pielęgnację kikutów, stosując ciepłe i zimne 
kąpiele, masaże, naświetlania itp. Paru jednoręcznych inwalidów przeszło 
operację Kruckenberga, polegającą na rozcięciu kikutów umożliwiającą 
chwytliwość a co za tym idzie posługiwanie się łyżką, naciskanie klamki 
itp. Ruszczyc bolał nad tym, że chłopcy niechętnie używają protez i 
korzystają z nich jedynie podczas zajęć w warsztatach. W klasie najchętniej 
obywali się bez nich, a już całkowicie odrzucali w internacie, zakładając 
jedynie w dni świąteczne protezy tzw. kosmetyczne. By stan ten zmienić, nie 
wystarczał nawet jego osobisty autorytet. Sytuację jednak znacznie 
poprawiła podjęta w 1958 r. przez Ministerstwo Zdrowia akcja, dzięki której 
wszyscy inwalidzi wojenni mieli bezpłatnie uzyskać nowoczesne angielskie 
protezy. Były one lżejsze i krótsze od wyrabianych w Polsce. W ciągu trzech 
lat od 1958 r. do 1961 r. wszyscy laskowscy inwalidzi otrzymali takie 
protezy wraz z zestawem 13 dowolnie przez siebie wybranych końcówek. 
Spośród nich najbardziej charakterystyczną była łyżka na łożysku kulkowym, 
zaopatrzona w ciężarek zapewniający utrzymywanie się jej nawet napełnionej 
płynem w pozycji poziomej, następnie widelec, nóż, grzebień, maszynka do 
golenia, szczypce "kombinerki" lub pilnik* (MŻ Patrz: Notatka z wyjazdu do 
Poznania z Wincentym Mierzejewskim, jesienią 1958. AMŻ-1.). 

W czasie podróży do Anglii w 1947 r. Ruszczyc stwierdził, że dla 
jednoręcznych ociemniałych jednym z najlepszych zawodów jest tkactwo. Z 
czasem postarał się o znalezienie w Polsce krosien podobnych do oglądanych 
w Wlk. Brytanii. Okazało się, że dyrektor Instytutu Głuchoniemych w 
Krakowie, inż. Alfons Szweigler, skonstruował model o analogicznym 
rozwiązaniu. Poruszanie pedałami zastępowało w nim czynności rąk, jedynie 
odpychanie i przyciąganie lady trzeba było nadal wykonywać ręką lub 
zakończoną specjalnym hakiem protezą. Prototyp takiego haka wykonał w 
Laskach miejscowy kowal. Mistrz w warsztacie tkackim, J. Borkowski, był 
wprawdzie zdania, że jednoręczni inwalidzi winni się uczyć na zwykłych 
krosnach, przyznawał jednak, że przy wysokich amputacjach albo braku obu 
rąk krosna Szweiglera są niezastąpione. 

Nieco podobnie przedstawiała się sprawa oprzyrządowania pracy w metalu. 
Uniwersalne haki produkcji angielskiej posiadały różne braki i okazały się 
mało przydatne, natomiast końcówki skonstruowane przez Jerzego Romazewicza, 
jedna do obróbki ręcznej, druga do mechanicznej - spisywały się znakomicie. 
W związku z tym w 1961 r. Ruszczyc zaprosił do Lasek na zebranie kilku 
specjalistów od rehabilitacji, dra Edwarda Lotha, dra Zbigniewa 
Godlewskiego i dra Jana Weremowicza. Wspólnie ustalono, że "końcówka 
trójszczękowa do wszystkich ruchów przy maszynach oraz uchwyt krążkowy do 
różnych narzędzi (...) mają charakter uniwersalny i winny być wprowadzone 
do produkcji". W dwa lata później podjęła się jej Warszawska Wytwórnia 
Protez. 

Wspomniane wyżej zebranie wcale nie było pierwszym tego rodzaju, gdyż już 
siedem lat wcześniej odbyło się podobne spotkanie specjalistów od spraw 
inwalidzkich z udziałem przedstawicieli Min. Pracy i Opieki Społecznej. 
Ruszczyc otrzymał wtedy obietnicę, że utworzy się dla tej grupy inwalidów 
specjalną spółdzielnię. Gdy jednak przez dłuższy czas sprawa nie posuwała 
się naprzód, pan Henryk powziął oryginalny pomysł utworzenia z pomocą 
Ministerstwa specjalnego zakładu szkoleniowego. Inwalidzi byliby tam 
zaopatrywani w odpowiednie protezy, uczyliby się pielęgnacji kikutów i 
pracy zawodowej. Zakład ten przekształciłby się z czasem w spółdzielnię. 
Jeszcze innym jego marzeniem było utworzenie spółdzielni dla bezręcznych i 
jednoręcznych niewidomych inwalidów, którzy produkowaliby sprzęt 
rehabilitacyjny. Podzielił się tym projektem z prof. Degą, który jednak 
dość krytycznie odniósł się do tego pomysłu, uważając go za zbyt kosztowny 
i mało realny. 

W równym stopniu jak sprawy szkolenia i przygotowania inwalidów do życia 
zajmował Ruszczyca problem znalezienia dla nich odpowiedniej pracy. W 
rozdziale o zatrudnieniu niewidomych w fabrykach wspomniałem o roli, jaką w 
Zakładach Telewizyjnych w Rembertowie odegrała grupa laskowskich 
absolwentów, zwłaszcza trójka jednoręcznych. Wydajność pracy całej tej 
grupy dochodziła do 80% normy, a jeden z nich, Ryszard Sawa, osiągnął nawet 
96%. Był to niemały sukces. Dla ścisłości trzeba dodać, że sytuacja w 
Rembertowie układała się dobrze tylko tak długo, póki tam dojeżdżał ktoś z 
Lasek, Ruszczyc lub Romazewicz. W miarę jak ich dojazdy stawały się 
rzadsze, malało zainteresowanie osiągnięciami niewidomych. W pewnym 
momencie trzeba było dla jednego z nich, Bolesława Ociopy, dorobić 
specjalne urządzenie do maszyny i wtedy zaczęły się utyskiwania. "A może 
Bolek poczeka na inną robotę? - Skoro ta jest pilna, niech przy maszynie 
stanie kto inny". Doszło w końcu do tego, że zdecydowano płacić Ociopie 
pobory, nie dając mu wcale roboty, gdyż przygotowanie jej wymagało zbyt 
wiele trudu. Produkcja, termin i wydajność stanęły ponad osobą ludzką* 
(Opracowano na podstawie: Przemówienie J. Romazewicza na apelu szkol. Masz. 
1973. AHR-8.). 

Każde nowe stanowisko pracy trzeba było wywalczać z wielkim wysiłkiem, a 
nieraz i wywdzięczać się za to kierownictwom przedsiębiorstw lub 
spółdzielni, wykonując dla nich w Warsztatach kłopotliwe zamówienia. W 
zamian za przyjęcie do siebie jednego Laskowiaka kierownicy przedsiębiorstw 
lub spółdzielni żądali wykonania dla nich pracochłonnych zamówień, 
dostarczenia dokumentacji technicznej lub oprzyrządowań. Można było 
podziwiać wytrwałość i oddanie sprawie pana Henryka, który nie zrażał się 
trudnościami i mimo wszystko przeprowadzał swoje plany. 

Pamiętnej wiosny 1954 r., gdy wiele czasu poświęcał na eksperymenty, 
znajdował go jeszcze dosyć na zebrania z lekarzami i ekspertami od spraw 
inwalidzkich. Na spotkaniu z prezesem Związku Spółdzielni Niewidomych w 
kwietniu 1961 r. Ruszczyc wyraził zgodę na udostępnienie laskowskich 
przyrządów i pomocy oraz wyników prowadzonych przez siebie eksperymentów 
spółdzielniom w Warszawie, Gdyni i Lublinie. W zamian za to udało mu się 
załatwić zatrudnienie dla wielu ociemniałych inwalidów w Łodzi, Lublinie i 
Warszawie. 

Wróćmy jeszcze do lat pięćdziesiątych. Rok 1954 był okresem przygotowań 
do rozbudowy Warsztatów i eksperymentów związanych z artystyczną pracą 
niewidomych w tkactwie i dziewiarstwie. W kwietniu tegoż roku w obecności 
przedstawicieli Min. Pracy i Opieki Społ. pan Henryk wygłosił referat, 
zakończony szeregiem ważnych wniosków. Uważając się w tym gronie za laika 
sformułował je w formie pytań. Prosił o odpowiedź na nurtujące go pytania. 
Czy obecni widzą i uznają celowość przeprowadzenia w Polsce weryfikacji 
wszystkich niewidomych z amputacjami rąk i nóg pod kątem ich pracy, 
zastosowania wszechstronnych badań lekarskich i psychologicznych, zbadania 
przydatności czterech rodzajów krosien Szweiglera dla bezręcznych i 
beznożnych, udźwiękowienia tychże krosien, zastosowania urządzeń 
umożliwiających inwalidom pracę kikutem bez posługiwania się protezą itp. 
Dwa ostatnie wnioski świadczyły, jak umiał wczuć się w sytuację człowieka 
dotkniętego kalectwem. W dyskusji powołał się na wypowiedzi M.K., zdolnego 
inwalidy bez obu rąk. Po przeprowadzeniu próby tkania zębami, w czasie 
której w ciągu godziny wykonał 1 metr materiału, M.K. oświadczył, że 
"będzie liczył godziny do chwili ponownego zawezwania". 

W czerwcu tego samego roku Ruszczyc w piśmie do Ministerstwa wyraził 
zaniepokojenie, że nadal nie podejmuje się starań o skonstruowanie 
specjalnych protez dla inwalidów z amputacjami powyżej łokcia. Powołał się 
na zdanie dra Lotha, że opracowanie takich protez, choć trudne, jest jednak 
możliwe, a zapewniłoby tej grupie ludzi zdolność do pracy. W trzy dni 
później wysłał list następny. Oto niewidomy inwalida, gruźlik, znajdujący 
się w sanatorium załamuje się psychicznie. Trzeba pilnie dostarczyć mu 
krosien Szweiglera, żeby stworzyć warunki do pracy. 

Korespondencja z Ministerstwem Pracy i Opieki Społecznej doprowadziła po 
roku do oczekiwanych wyników. Ministerstwo wysłało do Krakowa zamówienie na 
kilkadziesiąt krosien różnego typu wedle zaproponowanego przez Ruszczyca 
rozdzielnika. 

Pan Henryk wskazał między innymi na przydatność krosien Szweiglera dla 
chorych na reumatyzm i zainteresował tą sprawą prof. Eleonorę Reicher, 
dyrektora Instytutu Reumatologii w Warszawie. 

W rok później napisał prośbę o dodatkowy przydział paru krosien, 
wymieniając między innymi wspomnianego wyżej M.K., mimo że wcale nie 
przebywał on w Laskach. Fakt ten wiele mówi. 

Wypada wtrącić kilka słów o psychoterapii przez pracę jednoręcznych 
niewidomych w samych Laskach. Wszyscy wykazywali duże zainteresowanie i 
uzdolnienia techniczne. Szkolenie w metalu oraz kontakt z dobrze wyposażoną 
pracownią sprawiał im wielką satysfakcję i dawał okazję do wyżycia się. 
Grupa tych młodych ludzi pozostawiła po sobie trwały dorobek w postaci 
nietypowych wyrobów wykonanych według pomysłu wspomnianego wielokrotnie J. 
Romazewicza. 

Dziełem jednorękiego ucznia było kilkanaście sanek z rurek wraz z 
oprzyrządowaniem do ich produkcji, kilka taboretów obrotowych o regulowanej 
wysokości i cenny przyrząd umożliwiający niewidomemu piłowanie elementów 
metalowych pod dowolnym kątem. Uczniowie mieli w tej pracy swój twórczy 
udział, rozwiązując samodzielnie wiele szczegółów technicznych. Płynące 
stąd zadowolenie przywracało im wiarę we własne siły i zachęcało do 
działania. Charakterystycznym przykładem był pod tym względem B.O., który w 
chwili przyjścia do Zakładu był bliski załamania i myślał o odebraniu sobie 
życia. Przeklinał chwilę, gdy odratowano go leżącego po wypadku w kałuży 
krwi. Pierwsze zetknięcie z warsztatem i pracą w metalu wywarło na nim duże 
wrażenie, spostrzegł, że nawet jedną ręką można wykonywać ciekawe rzeczy. 
Przemyślany program zajęć zapewnił mu stałe codzienne sukcesy i poprawił 
samopoczucie. To on był twórcą taboretów obrotowych. Zupełnie 
zrehabilitowany, wykazał się doskonałą pracą w przemyśle i spółdzielczości, 
ożenił się i wyrósł na dzielnego człowieka* (ibidem.). 

Oddzielne zagadnienie stanowi eksperyment z pięcioma inwalidami 
bezręcznymi, którzy przybyli do Lasek w latach 1955-1958. Sam Ruszczyc tak 
o nich napisał: 

"W 1955 r. i w latach następnych przybywają do Lasek kolejno, rekrutowani 
częściowo przy pomocy Min. Pracy i Opieki Społecznej, niewidomi bez obu rąk 
na krótsze próby lub dłuższe okresy szkolenia. 

Byli to młodzi, ale już dorośli ludzie, przebywający do czasu dostania 
się do Lasek w trudnych warunkach domowych, w nieustannej zależności od 
otoczenia, bez żadnej perspektywy życiowej. Wejście ich w rytm pracy, 
otoczenie kolegów niewidomych, stworzenie perspektyw na przyszłość, 
usamodzielnienie w wielu punktach samoobsługi dało im zastrzyk energii, 
chęci do życia i radości. Na wysiłek włożony w ich rewalidację 
odpowiedzieli dużym wkładem wysiłku osobistego i wytrwałości (...). Jeden z 
nich tylko musiał z powodu bardzo wysokiej amputacji pracować na specjalnym 
warsztacie (- krosnach - przyp. MŻ) - wszyscy inni pracowali na zwykłych 
warsztatach. Wydajność ich jest dość duża, mogą tkać około 5 m materiału w 
czasie 6-godzinnego dnia pracy. Zdali egzamin czeladniczy w Warszawie w 
Izbie Rzemieślniczej"* (Patrz: HR "Szkolenie i zatrudnienie amputantów 
niewidomych". Masz. ok. 1961. AHR-5.).

Gdy w 1961 r. nastąpiło w całym kraju załamanie tkactwa i zaczęto 
rozwiązywać spółdzielnie o tej specjalności jako nieopłacalne, Ruszczyc 
stanął wobec konieczności decyzji o dalszych losach ociemniałych bez obu 
rąk zatrudnionych w Laskowskich Warsztatach. Po porozumieniu z Modestem 
Sękowskim skierował ich do działu metalowego w Spółdzielni Lubelskiej, 
wiedząc że znajdą się tam pod dobrą opieką. Przedtem jednak mieli przejść 
solidne przeszkolenie w obróbce metalu w Laskach według skróconego programu 
Szkoły Zawodowej. Wychodził z założenia, że każdy niewidomy musi dobrze 
znać podstawy swego zawodu. Jerzy Romazewicz w pierwszej chwili uważał 
pomysł takiego szkolenia za nierealny. Dzięki jednak końcówkom, o których 
wcześniej była mowa, inwalidzi mogli mocować w protezie wszystkie normalne 
narzędzia ślusarskie i nimi pracować. Mogli też obsługiwać obrabiarki. 
Czyniąc szybkie postępy, po kilku miesiącach opanowali około 38 ręcznych 
operacji. Końcowym etapem była seryjna produkcja świeczników projektowanych 
przez E. Dembińską i wysyłanych przez "Cepelię" na eksport. Był to 
niewątpliwie niemały sukces* (Rozm. MŻ z J. Romazewiczem, op. cit.). 

"Dla Ruszczyca największą radością były osiągnięcia uczniów, opowiada 
Romazewicz. Raz, gdy zobaczył, jak niewidomi inwalidzi pracują przy pomocy 
końcówek, jak działają urządzenia pomiarowe, kiedy widział te wszystkie 
sukcesy swoich wychowanków i jak mu je demonstrowałem - chwycił mnie (:..) 
przytulił do siebie i wycałował z radości, że ci uczniowie mają takie 
osiągnięcia"* (Patrz: Przemówienie J. Romazewicza na apelu szkol. op. 
cit.). 

Po zakończeniu kursu pięciu bezręcznych ociemniałych pojechało do 
Lublina, gdzie zakwaterowano ich w Domu dla Przewlekle Chorych, 
obsługiwanym przez zakonnice. W spółdzielni przydzielono im pracę na 
prasach uruchamianych naciskiem nogi na pedał.* (Ibidem)

Na równi z inwalidami wojennymi przejmował Ruszczyca los chłopców 
dotkniętych innym podwójnym kalectwem i gdy zachodziła potrzeba pomocy, nie 
liczył się z własnymi siłami ani czasem. Widać to doskonale na przykładzie 
braci Matysiaków. Henryk i Mirosław w wieku kilkunastu lat zostali 
skierowani do Lasek. Cierpieli na zmiękczenie i łamliwość kości, przy 
każdym upadku następowały złamania. Zarząd Towarzystwa umieścił ich w swym 
Zdrowotno-Wypoczynkowym Punkcie w Rabce, gdzie zajęły się nimi siostry. Po 
roku dołączył trzeci pensjonariusz, Kazimierz Rogala, który przebył 
dwukrotną operację guza móżdżku. W następnym roku dojechał Andrzej 
Szewczyk, cierpiący na zachwianie równowagi i przy chodzeniu wymagający 
pomocy drugiego człowieka. Siostry robiły, co mogły, serdecznością 
osładzały im cierpienia, organizowały zajęcia politechniczne i naukę 
szczotkarstwa. Do Ruszczyca zwróciły się z prośbą o wyrobienie rent i 
zdobycie wózków inwalidzkich. Chłopcy byli mili, pogodni, bardzo uzdolnieni 
do muzyki, zdobyli sobie sympatię otoczenia. Ciężar jednak starań o pomoc 
spadał, jak zwykle, na Ruszczyca, który się od tego nie uchylał. On jeden 
zresztą mógł rozwiązać problem uzyskania dla Matysiaków pracy oraz 
oddzielnego mieszkania w rodzinnym Rawiczu. Pobyt w jednym mieszkaniu z 
rodziną nie wchodził w grę. By uregulować sprawę, konieczny był jego 
osobisty przyjazd na miejsce. W maju 1970 r. wybrał się do Wielkopolski na 
3-dniową wycieczkę. 

W prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu odbył konferencję w 
celu zapewnienia Matysiakom pracy, renty i mieszkania. Z zarządem 
Spółdzielni "Sinpo" załatwił przydział pracy chałupniczej, w zakładzie w 
Jarogniewicach uzyskał zgodę na czasowy pobyt chłopców, póki nie otrzymają 
przydziału mieszkania w Rawiczu. Tam zaś przeprowadził rozmowy z 
kierownikiem Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej, kierownikiem Działu 
Spraw Komunalnych i przedstawicielem Wojewódzkiej Rady Narodowej. Sprawdził 
sytuację rodzinną. Wyjechał dopiero po uzyskaniu obietnicy przyznania 
Matysiakom trzypokojowego mieszkania w nowym budownictwie, które w dwa lata 
później rzeczywiście otrzymali* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). 

Powróciwszy do Poznania tak zasłabł, że zabrano go do szpitala, gdzie 
lekarze chcieli go zatrzymać. Z Lasek wysłano pielęgniarkę, lecz Ruszczyc o 
pozostaniu w szpitalu nie chciał słyszeć i jak tylko trochę odpoczął, 
powrócił do Lasek. Zamierzoną sprawę doskonale załatwił, nie bacząc na to, 
że tak wielki wysiłek mógł kosztować go życie. 





Troska o absolwentów 





Troska o uczniów opuszczających Zakład nigdy nie odstępowała Ruszczyca, 
toteż w jego biografii temat ten zasługuje na szczególne potraktowanie. 

Poznanie warunków życia i pracy wychowanków dawało mu bogaty materiał do 
przemyśleń, wpływało na dobór środków wychowawczych i kierunki szkolenia. 
Ruszczyc okazywał im tyle serca i stałej pamięci, że nawet opuściwszy 
Zakład nie przestawali czuć się pod jego opieką. Świadomość ta działała na 
nich mobilizująco i zobowiązywała do zachowania w trudnościach odpowiedniej 
postawy moralnej. 

Słowa usłyszane w chwilach pożegnań długo brzmiały im w uszach: 
"Pamiętaj, że masz być zawsze dobrym ambasadorem Lasek w Słupsku", 
przeczytał w liście Włodzimierz Leśniak, jeden z byłych uczniów Zakładu, w 
chwili podjęcia pracy na Pomorzu Zachodnim* (Włodzimierz Leśniak: Ank. 
1973. Masz. AHR-8.). Nigdy tych słów nie zapomniał. "Teraz, kiedy go tu już 
nie ma - mówi inny wychowanek, Jerzy Jagiełło, ale pewno z nieba na nas 
patrzy, wciąż kieruje mną myśl o postępowaniu w taki sposób, aby on mógł 
być ze mnie dumny. Pan Ruszczyc miał jakiś szczególny charyzmat 
podzielności uczucia, którym obdarzał wielu. Zastanawiam się, jak on to 
potrafił robić. Każdy z nas miał przekonanie, że tylko on dla niego 
istnieje, że pan Ruszczyc jest cały dla niego"* (Rozm. MŻ z Jerzym 
Jagiełło. Masz. 1987. AMŻ-4.). Podobne wypowiedzi padają we wspomnieniach 
wielu Laskowiaków.

Przyjrzyjmy się stosowanym przez niego kryteriom w sprawie podejmowania 
przez nich dalszej nauki, wyższych studiów, wyboru pracy zawodowej. 

W Laskach od początku przykładano wielką wagę do dalszego kształcenia 
zdolnych uczniów i kierowano ich do liceów dla widzących. Ruszczyc, który w 
pełni ten pogląd podzielał, miał na ten temat własne zdanie: był przeciwny 
uczeniu się bez równoczesnej pracy zawodowej. Uważał, że dorosłego 
człowieka winno być stać na łączenie jednego z drugim. Pokonywanie 
trudności połączone z większym wysiłkiem świadczy o prawdziwej 
rehabilitacji niewidomego. Jego uczęszczanie do szkół dla widzących spełnia 
ważne zadania społeczne, uświadamiając tym ostatnim problemy ludzi 
pozbawionych wzroku. Daje pole do nawiązywania szerokich kontaktów, stwarza 
okazję do dobrych małżeństw z widzącą dziewczyną. Pan Henryk był w zasadzie 
przeciwny zalecaniu się do widzących panien. Był zdania, że to chłopcy 
powinni zwracać na siebie uwagę i budzić sympatię całą swą postawą, 
stosunkiem do nauki i do innych ludzi. "Stać was na to, - mawiał - by ktoś 
się na was poznał jako na ludziach wartościowych"* (Rozm. MŻ z Janem 
Michalikiem. Masz. 1985886 AMŻ-4.). 

Był przeciwnikiem przerzucania się z jednego zawodu na drugi, nowości i 
łatwizny. Jeśli człowiek raz coś wybrał, musi w tym wytrwać. Jego zdaniem, 
decyzję o podjęciu wyższych studiów, nawet gdyby się miało zacięcie na 
intelektualistę, można powziąć dopiero po opanowaniu dwóch zawodów 
praktycznych. W sprawach zatrudnienia dbał o tzw. rejonizację, czyli 
znalezienie pracy w dzielnicy kraju, z której absolwent pochodził, o ile 
możności w pobliżu własnej rodziny. Zależało mu na tym szczególnie, gdy 
chodziło o absolwentki Szkoły Specjalnej dla uczniów z lekkim upośledzeniem 
umysłowym. Unikał za wszelką cenę umieszczania ich w bursach lub hotelach 
robotniczych. Bardzo był też przeciwny mieszkaniu byłych wychowanków we wsi 
Laski lub najbliższej okolicy. Miał znakomitą znajomość ich spraw, stanu 
zdrowia, zaradności, pracowitości, zalet i wad, stosunków rodzinnych. W 
rozmowach z byłymi wychowankami był szczery, otwarcie mówił, dlaczego tak a 
tak postąpił. Nie łudził, nie przygnębiał, budził wiarę we własne siły - 
"Przyszłość zależy od nas" - mawiał. W czasie wizyt, jakie składali mu 
absolwenci, interesował się dosłownie wszystkim: sprawami osobistymi, 
rodzinnymi, pracą zawodową, nawet planami rozwojowymi odnośnych 
spółdzielni. Nieraz absorbowały go pozorne błahostki, dla niego miały 
zawsze swoje znaczenie. W ostatnich latach życia, gdy już nie mógł prawie 
mówić, kazał sobie dużo opowiadać i wszystko to w siebie wchłaniał. 
Przejmował się problemami wychowanków, jak własnymi, przeżywał ich sukcesy, 
martwił niepowodzeniami, wczuwał w indywidualną sytuację każdego. 

Przejdźmy do konkretnych przykładów. Spośród licznych relacji wybieramy 
na przykład historię Józefa Penksy. W 1956 r. ukończył on Zasadniczą Szkołę 
Zawodową w Laskach, w dziale mechanicznym i zaczął marzyć o dalszym 
kształceniu się, ale w radiotechnice. Do Ruszczyca przyszedł na rozmowę na 
ten temat z wielkim niepokojem, wiedząc dobrze, na co się porywa. Pan 
Henryk wcale jego pragnienia nie potraktował jako niepoważną zachciankę, 
nie wspomniał ani jednym słowem, że dotąd w Polsce tylko jeden niewidomy 
obrał ten kierunek. Z miejsca zabrał się do starań, aby sprawę załatwić. 
Wszystkie szkoły radiotechniczne w kraju przysłały odmowy, w końcu jednak 
na wyraźne polecenie Ministerstwa Oświaty szkoła w Poznaniu ustąpiła. 
Osiągnięte zwycięstwo było jednak pozorne, gdyż choć przyjęto Penksę od 
razu do Ii klasy, to jednak tylko jako wolnego słuchacza. Chłopca 
podtrzymywała na duchu jedynie stała korespondencja z Ruszczycem i 
świadomość, że on o nim ciągle pamięta. Na ferie zimowe został zaproszony 
do Lasek, gdzie w pierwszym spotkaniu posłyszał słowa: "I cóż, czy 
wytrzymasz w tak niesprzyjających warunkach?". Gdy w odpowiedzi padło słowo 
"Tak", Ruszczyc zawołał: "Wiedziałem, że tak powiesz, ty twardy góralu!". 
Pan Henryk w dalszym ciągu otaczał go swoją opieką. Wystarał mu się o 
specjalistyczne pomoce umożliwiające zajęcia warsztatowe, znalazł też 
fundusze na opłacenie instruktora. 

Po 2 latach Penksa ukończył szkołę z doskonałymi wynikami, torując przez 
to drogę do nowego zawodu innym niewidomym. Trudności do przezwyciężenia 
pozostało bardzo wiele. Trzeba było znaleźć dla niego pracę i mieszkanie w 
Warszawie, mieście zamkniętym wówczas dla osób nie posiadających 
miejscowego meldunku. Ruszczyc przekonał kierownictwo jednego z hoteli 
robotniczych, że nowy lokator potrafi zachować wszystkie przepisy 
porządkowe. Penksa mógł już spokojnie zapisać się do technikum 
wieczorowego, a w kilka lat później ukończył z dyplomem inżyniera Wydział 
Elektroniki na Politechnice Warszawskiej* (Józef Penksa: "Wspomnienie o 
człowieku czynu i serca". Masz. 1977. AHR-8.). W przyszłości okazał się 
bardzo twórczy w sprawach elektroniki, opracował m.in. cenne przyrządy 
pomiarowe mające służyć niewidomym. 

Weźmy inny przykład. Dwaj absolwenci Szkoły Zawodowej, Wacław Czyżycki i 
Bartłomiej Rogowski, pojechali do Krakowa i zapisali się do liceum dla 
widzących. Ruszczyc wystarał im się o przyzwoitą kwaterę w Zakładzie im. 
Helclów, po czym znalazł sympatyczną panią jako lektorkę i starszego pana 
jako przewodnika do teatru i opery. Chciał zabezpieczyć ich przed 
nawiązywaniem ryzykownych znajomości. 

Wzruszająca była troska, jaką okazał w tak prozaicznej sprawie, jak 
pranie bielizny. W Krakowie pralnie chemiczne były drogie, kazał więc 
zmajstrować w Laskach drewnianą skrzynkę z zasuwanym wiekiem, mającym z 
jednej strony wypisany adres chłopców, z drugiej - Lasek. Przez trzy lata 
skrzynka wędrowała między Laskami a Krakowem umożliwiając obu licealistom 
darmowe pranie. 

Ruszczyc dbał bardzo o zorganizowanie dobrego wypoczynku dla młodych, 
którymi się opiekował. Wiedząc, że wyżej wymienieni nie mają rodzin, 
załatwiał im pobyt na koloniach nad morzem, w Sobieszewie. Czyżycki nie 
czuł się tam gościem, lecz współpracownikiem, prowadził na plaży zabawy i 
zajęcia gimnastyczne z młodszą dziatwą* (Rozm. MŻ z Wacławem Czyżyckim. 
Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Niekiedy opieka nad absolwentami przysparzała nieoczekiwanych kłopotów. 
Jeden z nich, mieszkając w Warszawie, rozpił się. Ruszczyc chciał go wyrwać 
z nałogu i złej kompanii. Parokrotnie przerzucał go z pracy w stolicy do 
spółdzielni w odległych częściach kraju, lecz bez dobrych rezultatów. Miał 
jednak tak wielki autorytet, że młodzi, choć już niezależni, nie śmieli go 
nie posłuchać. Każdy przypadek zasługiwał na jego oddzielną uwagę. Gdy 
absolwentka Halina Bętkowska ukończyła kurs dla asystentek rehabilitacji w 
szpitalach, opracował listę potrzebnych do tego celu pomocy i przyrządów* 
(Patrz: HR "Rehabilitacja zawodowa niewidomych. Terapia zajęciowa"; HR 
przedstawił tam charakter zajęć prowadzonych przez absolwentkę Halinę 
Bętkowską. AHR-5.). 

Na koniec kilka słów o jego korespondencji z byłymi wychowankami. Z 
upływem czasu liczba ich rosła, a ilość listów przyjmowanych i wysyłanych 
wynosiła tysiące. Przebija w nich wszędzie pragnienie podtrzymania na duchu 
tych, którzy borykali się z twardym losem. Pan Henryk krzepił ich dobrym 
słowem, dodawał otuchy, radził. Zachęcał do dalszego kształcenia się i 
włączania w pracę społeczną. Dla przykładu zacytuję dwa typowe fragmenty. 

Z listu Ruszczyca do Bronisława Krzeska: 

"Rozumiem, że masz inne aspiracje niż Twoja mechaniczna praca. Droga, 
którą przeszedłeś, zanim doszedłeś do Poznania, była tego rodzaju, że jest 
całkiem naturalnym, że szukasz w życiu czegoś więcej niż to, co masz. (...) 
Kochany Bronku, życie przynosi nam wszystkim jakieś zawody, trudności i 
niepowodzenia. Wszyscy mamy, dopóki żyjemy, niespokojne serca, ale mamy 
możność wypełnienia tej pustki wewnętrznej przez szukanie i pragnienie 
zrozumienia, jaka jest wola Boża w stosunku do każdego z nas. Na każdym 
stanowisku, w każdym miejscu mamy jakieś zadania do spełnienia, tylko 
trzeba je odszukać i zrozumieć, a zrozumiawszy wykonać i wtedy mimo wielu 
trudności, a czasem i boleści nawet, znajduje się spokój i zadowolenie 
wewnętrzne, to co właściwie jest najważniejsze. To wszystko nie wyklucza, a 
nawet łączy się bardzo ściśle z roztropną organizacją swego życia 
praktycznego"* (Patrz: Korespondencja HR, AHR-6.). 

A teraz fragment listu do Włodzimierza Leśniaka: "Najwięcej się cieszę z 
tego, że na naukę się zdecydowałeś i rozumiesz jej znaczenie dla swojej 
przyszłości i dla przyszłości niewidomych. Każdy niewidomy dążący do 
zdobycia coraz to dalszych możliwości życiowych, pracuje nie tylko dla 
siebie, ale pracuje dla sprawy niewidomych. Wierzę, że dopniesz celu i 
dojdziesz do osiągnięć, które pozwolą ci potem twórczo pracować dla dobra 
niewidomych"* (Korespondencja HR, AHR-6.). 

Począwszy od 1970 r., wysyłał życzenia świąteczne do wszystkich 
absolwentów sprzed wojny i późniejszych, w liczbie kilkuset rocznie. 

W zasadzie zajmował się zatrudnieniem tylko wychowanków Domu Chłopców, 
lecz z upływem lat włączył się również w sprawy absolwentek z Internatu 
Dziewcząt, a nawet i Szkoły Specjalnej. Przymnażało mu to znacznie zajęć. W 
latach sześćdziesiątych wzrosła liczebność szkół. Z końcem roku szkolnego 
opuszczało Laski około 40 uczniów, nieraz nawet więcej. Pan Henryk, zawsze 
powściągliwy w mówieniu o sobie i o tym, co robi, jedynie z Hanną Welmanową 
i Małgorzatą Pawełczak prowadził długie rozmowy na temat absolwentów. Tylko 
one wiedziały o trudnościach, które musiał pokonywać. Tymczasem coraz 
więcej jego dawnych uczniów osiedlało się w Warszawie. Rosła liczba 
zaproszeń na poświęcenie nowego mieszkania, uroczystości ślubne, chrzciny. 
Ruszczyc nigdy nie odmawiał, lecz styl jego życia bardzo się wskutek tego 
zmienił. 





Zatrudnienie absolwentów

w fabrykach 





Z chwilą, gdy w 1957 r. pierwsi absolwenci opuścili Szkołę Zawodową, 
Ruszczyc uznał za najważniejszą rzecz wyszukiwanie dla nich stanowisk 
pracy. Chciał, by nie była bezmyślna, lecz wymagała wysiłku umysłu i 
rozwijała całego człowieka. Na pierwszym miejscu stawiał zatrudnienie w 
środowisku ludzi pełnosprawnych, więc w fabrykach, gdyż to zmuszało 
niewidomych do wytężenia wszystkich sił, aby im dorównać. Praca w 
spółdzielniach inwalidzkich nie spełniała, jego zdaniem, tych wymogów, 
niewidomi czuli się tam zbyt bezpieczni i wyizolowani. 

W dążeniu do znalezienia nowych stanowisk pracy Ruszczyc powrócił do 
swych wypróbowanych w latach czterdziestych metod, kiedy zatrudniał w 
Poznaniu i Trójmieście ociemniałych inwalidów. Zaczął wtedy od zwiedzania 
fabryk. Zadanie miał teraz o tyle ułatwione, że dysponował wyszkolonym 
personelem, dobrze znającym warunki pracy w Laskowskich Warsztatach. 
Zabierał więc z sobą Jerzego Romazewicza i Bogdana Szewczyka, instruktora w 
dziale metalowym i zlecał im wynotowywanie nadających się dla laskowskich 
uczniów stanowisk. Z czasem delegował ich łącznie z wychowankami, aby na 
miejscu przeprowadzali z nimi próby. 

Romazewiczowi utkwiła w pamięci jedna z takich wizyt w Warszawskich 
Zakładach Budowy Maszyn im. Waryńskiego, ogromnym przedsiębiorstwie 
zatrudniającym 3,5 tysiąca robotników, w którym przed wojną sam pracował. 

Dla przeprowadzenia prób wziął ze sobą Tadeusza Kurpiewskiego, 
ociemniałego inwalidę bez jednej ręki. W pracy przy tokarce rewolwerowej 
osiągnął on wtedy 100-130% normy fabrycznej, budząc podziw otoczenia. Obok 
niego widzące kobiety obsługujące podobne tokarki, osiągały tylko 70-80% 
normy. 

Efekt był kolosalny. W tej właśnie fabryce udało się Ruszczycowi 
zatrudnić 7 niewidomych i doprowadzić do tego, że przyznano im osobnego 
brygadzistę, kobietę. Zaraz z początku zaoponował przeciw przyjęciu 
Laskowiaków inspektor bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwagi na to, że w 
zakładzie zdarzało się wiele wypadków. Ruszczyc jednak nie darmo stosował 
zasadę, że do nowych miejsc pracy trzeba kierować najzdolniejszych i 
najbardziej odpowiedzialnych uczniów. U Waryńskiego rzeczywiście żaden nie 
zawiódł, tak że i dyrekcja zmieniła zdanie na ich temat. Zastępca 
naczelnego dyrektora, Julia Rewkowska, tak przejęła się sprawą niewidomych, 
że opublikowała książkę pt. "Praca niewidomych na obrabiarkach do skrawania 
metali"* (Rozm. MŻ z J. Romazewiczem, op. cit.). 

W następnych latach dobre tradycje laskowskie w tym Zakładzie 
podtrzymywał absolwent Zdzisław Miś. Jego racjonalizatorski projekt 
przyczynił się do milionowej oszczędności przedsiębiorstwa. Niezależnie od 
tego Miś zyskał uznanie dzięki opracowaniu nowych modeli dwóch 
ubrajlowionych przyrządów mierniczych: suwmiarki i mikrometra. Do tej pory 
były one niedostępne dla większości niewidomych w Polsce. 

Z biegiem czasu Ruszczyc pogłębiał swoje znajomości w świecie 
warszawskiego przemysłu i wypracował własną metodę zatrudniania 
absolwentów. Zaczynał od rozmowy z prof. Stanisławem Ryżko z Politechniki 
Warszawskiej, który rozsyłał odpowiednie rekomendacje do dawnych, oddanych 
mu uczniów, obecnie dyrektorów zjednoczeń. Od nich płynęły polecenia do 
fabryk. Ówczesną sytuację niewidomych ułatwiał fakt, iż zgodnie z wydanym 
rozporządzeniem zakłady miały obowiązek zatrudniania u siebie pewnego 
procentu inwalidów. Ruszczyc doprowadził do powstania osobnej komisji 
powołanej do typowania właściwych dla nich stanowisk pracy. Kilka liczb 
najlepiej zilustruje ogrom jego starań. W latach 1963-1969 pan Henryk 
złożył 55 wizyt w zjednoczeniach przemysłowych i fabrykach, uczestniczył w 
22 zwiedzaniach przedsiębiorstw. Ostatnia jego akcja przypadła na końcowy 
rok jego działalności, kiedy to umieścił w fabrykach 7 absolwentów* (Patrz: 
M. Dmochowska, op. cit.). 

Mniej trudne było znalezienie miejsc pracy w spółdzielczości, ale i ono 
wymagało niemałego zachodu. Sprawy te Ruszczyc załatwiał z wydatnym 
udziałem mgr Haliny Adamowicz, kierownika rehabilitacji w Związku 
Spółdzielni Niewidomych. Narady odbywały się w Laskach, konferencje w 
Związku Spółdzielni Niewidomych (ZSN), w poszczególnych spółdzielniach lub 
Okręgowych Związkach Spółdzielni Inwalidów (ZSI). 

W końcu lat pięćdziesiątych pan Henryk wniósł do tej akcji nowy element - 
pokazy pracy uczniów w Laskowskich Warsztatach. Miały one zaznajomić 
dyrektorów przedsiębiorstw z problematyką niewidomych, przekonać ich o 
stopniu wyszkolenia zawodowego uczniów. W latach 1963-1970 zorganizował 41 
takich pokazów. Sam fakt doprowadzenia do przyjazdu w jednym dniu kilku 
dyrektorów był niemałym osiągnięciem, okupionym dużym wysiłkiem. Trzeba 
było przeprowadzać liczne indywidualne rozmowy i składać wizyty w 
gabinetach dyrektorskich, po tym jeszcze upewniać się telefonicznie, pisać 
listy, aby w końcu przeżywać rozczarowanie, że część zaproszonych nie 
dotrzymała terminu. 

Z czasem w urządzaniu pokazów wytworzył się pewien rytuał. Na parę dni 
naprzód we wszystkich pomieszczeniach warsztatowych robiło się generalne 
porządki, a Szef wszystko chciał sam sprawdzać, gdyż kładł wielki nacisk na 
wały stronę estetyczną lokali. Na pokaz młodzież musiała być ubrana w 
czyste kombinezony i nakrycia głowy, natomiast plan lekcji bywał zwykle 
mocno zakłócony. Bo też ze wszystkich klas zabierano najbardziej zdolnych 
manualnie uczniów, by poszczególne działy warsztatowe były dobrze 
reprezentowane. Plan pokazu Ruszczyc uzgadniał z uczniami z najstarszych 
klas, uważnie wysłuchując ich opinii. Chciał, by z całą świadomością 
uczestniczyli w imprezie mającej zadecydować o ich przyszłych losach. 

Wszystko zaczynało się tradycyjnie od przyjęcia w gabinecie Ruszczyca, 
gdzie gości częstowano czarną kawą. Pan Henryk naprowadzał rozmowę na 
sprawy mało ogółowi znane: możliwości zawodowe i życiowe oraz osiągnięcia 
polskich i europejskich niewidomych. Informacje te otwierały przed 
dyrektorami nowe horyzonty. Po kawie wyruszano na zwiedzanie Warsztatów. 
Uwzględniano szczególnie działy metalowy i mechanicznej obróbki drewna. 
Chodziło o zademonstrowanie sprawności uczniów w obsłudze różnego rodzaju 
maszyn i osiąganej przy tym precyzji. Pokaz w metalu obejmował niekiedy aż 
35 operacji ręcznych i mechanicznych. Po tym następowało zwiedzanie 
tapicerstwa, szczotkarstwa, w końcu tkactwa i dziewiarstwa. W Domu Chłopców 
czekała na gości wystawa prac uczniowskich, przy czym Ruszczyc rozdawał w 
prezencie drobne przedmioty wykonane przez młodzież. Na ogół pokazy 
wywierały na gościach niezatarte wrażenie. Raz jeden z dyrektorów, 
wzruszony występem chóru, którym z reguły zamykała się impreza, od razu 
zaproponował przyjęcie do pracy aż 4 absolwentów. 

Na koniec czekał zaproszonych jeszcze jeden ważny punkt programu - obiad 
w gabinecie Ruszczyca. Przynosili go ubrani w białe kitle uczniowie Szkoły 
Zawodowej, a pan Henryk, żartując i stawiając podchwytliwe pytania, wciągał 
ich do wspólnej rozmowy. Po skończonym obiedzie i odesłaniu chłopców do 
internatu zaczynała się dyskusja - kto ilu absolwentów u siebie zatrudni: 
jednego, dwóch czy trzech. Padały różne wypowiedzi i one świadczyły o 
skuteczności urządzania tak pracochłonnej imprezy. Raz jednak zaproszeni 
nie dali się zasugerować oglądanymi osiągnięciami i nie przyjęli do pracy 
ani jednego absolwenta. "Idioci, głuptasy!" wykrzykiwał Ruszczyc po ich 
wyjeździe* (Rozm. MŻ z J. Romazewiczem, op. cit.). 

Zapewnienie pracy w fabryce stanowiło oczywiście bardzo ważny krok 
naprzód, lecz znacznie ważniejszym było udowodnienie przez niewidomego, że 
potrafi dać sobie radę w przedsiębiorstwie nie gorzej od widzących kolegów. 

Wkrótce po rozpoczęciu pracy zaczynały się zwykle szykany ze strony 
lekarza zakładowego i referenta bhp, którzy potrafili nawet sparaliżować 
decyzję dyrektora i niekiedy doprowadzali do zwolnienia już zatrudnionego 
niewidomego. Wynikało to z obawy przed odpowiedzialnością w razie wypadku, 
tym bardziej, że nie istniał i do dziś dnia nie został opracowany zbiór 
przepisów określających warunki pracy inwalidów wzroku. 

W fabrykach absolwenci przeżywali zarówno sukcesy, jak i porażki. 
Przytoczę tu kilka przykładów. W Zakładach Telekomunikacyjnych T-17 w 
Rembertowie udało się Ruszczycowi nakłonić dyrekcję do ustanowienia dla 
niewidomych osobnego brygadzisty, natomiast on sam przeszkolił dla nich 
ustawiacza. Zatrudniony tam i nieraz już wspominany jednoręczny absolwent, 
Bolesław Ociopa, obsługując obrabiarkę opracował wniosek racjonalizatorski. 
Przy pomocy skromnego przyrządu trzykrotnie przyśpieszył produkcję, co 
wywołało wielkie wrażenie w całym jego otoczeniu. Ociopę ogłoszono 
racjonalizatorem i nagrodzono, pozwalając przez 3 miesiące pracować z 
pomocą nowego przyrządu przy nie zmienionej stawce godzinowej. Zwiększyło 
to trzykrotnie jego pobory. 

Dyrekcja Fabryki Aparatów Fotograficznych stwarzała początkowo duże 
trudności w stosunku do niewidomych. Ruszczyc skierował tam kilku 
najbardziej odpowiedzialnych absolwentów. Ich wydajna i dobra praca 
wzbudziła podziw załogi. Gdy w jakiś czas po ich przyjęciu Ruszczyc udał 
się tam osobiście, dyrektor przywitał go, jak relacjonuje Romazewicz, 
słowami: "Proszę panów, ja nie wiem, jak mam dziękować za to, że prawie 
zmusiliście mnie do zatrudnienia niewidomych. Przecież ja dzięki nim 
wychowałem załogę fabryki. Ludzie nasi zupełnie się zmienili. Obijali się, 
kombinowali, szukali zwolnień, lekceważyli pracę, jak tylko mogli. 
Zobaczyli niewidomych, jak biorą się do roboty, jak starają się, jak im 
zależy na wyniku. Załoga dopiero wtedy zobaczyła, jak się pracuje (...). 
Moje panie poczuły się matkami: - "Może przynieść, może pomóc, może 
doradzić. Wspaniali wychowawcy!" - zakończył* (Ibidem.). 

Również w fabryce wyrobów optycznych, a także w paru innych zakładach 
przemysłowych poza Warszawą pracowali niewidomi. Ruszczyc był niewyczerpany 
w pomysłach. Jeździł do fabryki zegarków w Błoniu, szukał miejsc pracy w 
fabryce narzędzi lekarskich lub maszyn do pisania w Radomiu i nieraz 
znajdował stanowisko choćby dla jednego dawnego ucznia. Dzięki jego 
wytrwałości w państwowych zakładach zostało zatrudnionych ogółem 38 
absolwentów. 

Niestety, sukces ten był krótkotrwały, a główną przyczyną okazał się brak 
uświadomienia społecznego środowisk przemysłowych. W fabrykach spotykało 
się często dwie postawy świadczące o braku zrozumienia zarówno przez 
średnią kadrę, jak i szeregowych pracowników. Ile razy zmieniał się profil 
elementów produkowanych przez niewidomego i zachodziła konieczność 
wykonania nowego oprzyrządowania, nie zadawano sobie z tym trudu. 
Zostawiano delikwenta całymi tygodniami bez pracy, nie starając się 
wymyślić zastępczego zajęcia. 

Pobory za to wypłacano normalnie. Wynikała stąd przykra i upokarzająca 
sytuacja, nikogo to jednak nie bolało. Podobne fakty zdarzały się nawet w 
przypadkach najlepiej pracujących niewidomych. 

Inną krzywdzącą formą postępowania było wyzyskiwanie inwalidy wzroku 
przez kolegów. Po upływie pierwszego okresu podziwu i zaciekawienia 
współpracownicy zaczynali nadużywać jego ograniczonej zaradności. 
Doprowadzali do ustawienia go na początku taśmy produkcyjnej, skąd ani na 
chwilę nie mógł się oderwać. Nie znajdował nawet czasu na zapalenie 
papierosa. Niewidomi na ogół bez skargi przyjmowali swój los, lecz na 
dalszą metę stawał się on trudny do zniesienia. W czasie niedzielnych wizyt 
zwierzali się Ruszczycowi ze swych przeżyć i opisywali stosunki panujące w 
fabrykach. Coraz częściej któryś z nich opuszczał swój zakład, by przenieść 
się do spółdzielni, gdzie otrzymywał zakordowaną pracę, większe zyski i 
świadczenia socjalne takie, jak lektoraty lub zorganizowane wczasy. Bolało 
to bardzo Ruszczyca, gdyż praca w spółdzielniach nie łączyła się ani z 
wysiłkiem intelektualnym, ani realizowaniem ambicji dorównania widzącym 
kolegom. 

Osobiście pamiętam, jak w końcu lat 60-tych zastałem go raz w stanie 
wielkiego przygnębienia. Otrzymał właśnie wiadomość o wycofaniu się z 
fabryki zdolnego ucznia, z którym wiązał duże nadzieje. "Cała szkoła 
zawodowa nie ma sensu - mówił - a kształcenie uczniów, w które wkładamy 
tyle wysiłku, mija się z celem. Przecież spółdzielnie potrafią w ciągu 3 
miesięcy wystarczająco przeszkolić niewidomego, by wykonywał poprawnie te 
proste czynności, które się tam stosuje. Uczeń, który w fabryce obsługiwał 
tokarkę rewolwerową, teraz wyciska w spółdzielni pluskiewki na małej prasie 
ręcznej. Zarabia przy tym o 1000 zł więcej niż przy poprzedniej 
wykwalifikowanej pracy. Czy nie byłoby prościej - kończył z goryczą - 
abyśmy każdemu z wychowanków dali do ręki 50 tys. złotych - taki był 
wówczas koszt 3-letniej nauki w Szkole Zawodowej. - Przynajmniej mieliby za 
to mieszkanie i mogliby spokojnie pracować w spółdzielni. Po co my sobie 
tyle trudu zadajemy? Po co tyle kłopotów?" Słowa te wypowiedział z żalem 
pod wrażeniem chwili. W rzeczywistości, mimo przechodzenia absolwentów z 
pracy wymagającej myślenia do mechanicznej i niemal bezmyślnej, laskowska 
Szkoła Zawodowa miała swój sens. Rozwijała całego człowieka, uczyła 
logicznego i praktycznego myślenia, wyrabiała zdrową ambicję, tak w życiu 
potrzebną. 

W historii wielką rolę odgrywa zawsze prawo wahadła. Tendencje ludzi idą 
raz w jednym, raz w drugim kierunku. Podobnie stało się z pracą absolwentów 
w fabrykach. Po okresie recesji nastąpił zwrot ku zatrudnieniu w przemyśle. 
Spółdzielnie stopniowo obniżały płace, natomiast wśród uczniów znalazły się 
jednostki pragnące wykazać swe możliwości w środowisku ludzi widzących. W 
Zakładach im. Waryńskiego w latach 70-tych znów znaleźli się laskowscy 
uczniowie i liczba ich doszła do kilkunastu. 





Organizator pierwszych

obozów wędrownych

i turystyki 





W niektórych dziedzinach Ruszczyc wykazywał tak wiele inicjatywy, że 
przejmował mimo woli zadania należne szkole. Ponieważ imprezy przez niego 
organizowane, w tym wypadku wycieczki - udawały się znakomicie, więc nikt 
nie wysuwał zastrzeżeń. Tym bardziej, że Ruszczyc miał własne chody i 
przyjaciół, od których umiał zdobywać cenne autokary. Warunkiem jednak 
urządzenia wycieczki był udział w niej chłopców, bo dla dziewcząt Ruszczyc 
nie byłby podejmował takiego trudu. 

Przywiązywał dużą wagę do zwiedzania w ogóle, idąc w tym zapewne w ślady 
Matki Czackiej. Charakterystycznym jego dążeniem było szukanie w pierwszym 
rzędzie celów wychowawczych obok czysto poznawczych. Tematy wycieczek 
ustalały szkoły: Podstawowa i Zawodowa, lecz Ruszczyc uczestniczył w 
planowaniu tematów dla poszczególnych grup wiekowych. Z wątkiem 
zasadniczym, n.p. obejrzeniem jakiegoś obiektu historycznego, łączył inne, 
podrzędne, również kształcące i interesujące młodzież. Jadąc do jakiegoś 
miasta, należało zatrzymać się i zwiedzić warsztat rzeźbiarski lub 
ceramiczny, stadninę koni, zimowisko zwierząt cyrkowych itp. Ruszczyc 
najpierw sam zwiedzał daną miejscowość i dopiero po powrocie ustalał plan 
wycieczki. Nie zapominał przy tym o restauracji, barze lub kawiarni, kładąc 
nacisk na oswojenie młodzieży z tego rodzaju lokalami i nauczenie jej 
właściwego zachowania. W szczegółowym obmyślaniu wycieczki, nawet takiej, w 
której nie brał udziału, znajdował ujście dla swojej pomysłowości i 
potrzeby przeżywania czegoś nowego. Zachował się spis 17 instytucji, do 
których pan Henryk zwracał się z prośbą o autokary. Nakładało to na jego 
sekretariat ciężar ogromnej korespondencji, a jego samego kosztowało wiele 
uprzednich wizyt i rozmów telefonicznych. W ten sposób w latach 1960-1971 
zorganizował 63 wycieczki nieodpłatne lub po obniżonej cenie* (Patrz: M. 
Dmochowska, op. cit.). 

Przygotowanie wycieczki zaczynało się od spraw organizacyjnych. 
Wyznaczony na kierownika wychowawca - z reguły ktoś bardzo zaradny - musiał 
przedłożyć plan z podaniem liczby uczniów, nazwisk wychowawców i ilości 
przewodników. Na 5 uczniów przypadał 1 przewodnik. Znalezienie tylu 
kompetentnych osób w dzień powszedni sprawiało wiele kłopotu. Kierownik 
wycieczki odpowiadał za zaznajomienie całej grupy z celem wycieczki i 
dostarczenie niezbędnych wiadomości o zwiedzanym obiekcie. Za podstawę 
służył zawsze "Przewodnik Turystyczno-Krajoznawczy". W czasie przejazdu 
kierownik winien był informować jadących o kierunku trasy i mijanych 
obiektach. Musiał siedzieć w samym tyle autokaru i mieć na oku wszystkich 
jadących. Powinien był pamiętać o zabraniu akordeonu i dbać, by było dużo 
śpiewu w czasie drogi* (Ibidem.).

Na ogół Ruszczyc nie popierał jazdy autokarami i jeśli wycieczka 
planowana była do Warszawy, chciał, by korzystano wyłącznie z komunikacji 
miejskiej. Uważał, że chłopcy muszą przyzwyczajać się zawczasu do niewygód 
i przykrości związanych z podróżowaniem. Chciał, by uczyli się znosić z 
humorem nietaktowne odezwania się pasażerów. Było to pokłosie jego rozmów z 
absolwentami, którzy nie taili przeżywanych podczas dojazdów do pracy 
przykrości i otwarcie mówili, ile ich to psychicznie kosztuje. 

W doborze wycieczek pan Henryk kierował się założeniem, że niewidomi 
powinni poznawać wszystko, o czym słyszą w radiu, co dzieje się w ich 
ojczyźnie, a zwłaszcza w stolicy. Wyjeżdżano więc do będącego jeszcze w 
budowie Pałacu Kultury, podobnie jak na Stadion 10-lecia, Trasę W-Z, 
Dworzec Centralny, a nawet do Muzeum Lenina. 

Celem innych wycieczek było zwiedzanie kiermaszu książki, "Wesołego 
Miasteczka", Dworca Lotniczego lub uczestnictwo w pokazach strażackich, nie 
mówiąc już o nieodłącznych wizytach w ZOO. Starsi zwiedzali warszawskie 
muzea, lecz również fabryki mebli, wybrane spółdzielnie pracy, drukarnię 
brajla w Polskim Związku Niewidomych itd. 

Ruszczyc bardzo dbał o dokładne określenie godzin wyjazdu i powrotu. 
Polecał, by na rozstajach dróg w Laskach ktoś czekał na nadjeżdżający 
autokar i pilotował kierowcę aż do Zakładu. Troszczył się o wszelkie 
szczegóły, np. o to, by kierowca otrzymał od Zakładu "honorowe" 
wynagrodzenie, śniadanie po przyjeździe, kolację po powrocie i obiad razem 
ze wszystkimi. Sam zawsze witał powracających i czuwał nad tym, by dostali 
gorący posiłek* (Ibidem.).





Kolonie letnie 





W 1946 r. Towarzystwo uzyskało we wsi Sobieszewo na Wyspie Sobieszewskiej 
pod Gdańskiem poniemiecką posiadłość o powierzchni 707ha, z domem 
mieszkalnym i zabudowaniami gospodarskimi. Postanowiono uczynić z niej 
ośrodek rehabilitacji i wczasów letnich dla dzieci i osób dorosłych z 
laskowskiego personelu. Pierwsze kolonie letnie urządzono w 1947 r. w dwóch 
turnusach: jednym w lipcu, drugim w sierpniu, osobno dla dziewcząt i osobno 
dla chłopców. Taki system utrzymał się aż do 1956 r., kiedy to zaczęto 
organizować kolonie tylko w jednym turnusie, co drugi rok dla chłopców i 
podobnie dla dziewcząt, w końcu także dla chłopców ze Szkoły Specjalnej. 
Organizacją zajmował się Zarząd Towarzystwa, przede wszystkim Zofia 
Morawska. W Sobieszewie spędzał zwykle lato Antoni Marylski i czuwał nad 
ładem na kolonii, Ruszczyc więc nie musiał we wszystko wglądać. Odkąd 
jednak w 1948 r. powrócił do pracy w Laskach, interesował się wszystkim, co 
dotyczyło internatu chłopców. Nie był w zasadzie zwolennikiem wyjazdów nad 
morze. Ze względów zdrowotnych dopuszczał celowość wysyłania tam młodszych 
dzieci, lecz gdy chodziło o starsze, miał własne zdanie. Uważał, że 
wylegiwanie się na plaży rozleniwia i nie przynosi pożytku ani dla ciała, 
ani dla duszy. Do nauki pływania nie było w Sobieszewie dobrych warunków, 
pozostawało więc tylko wiosłowanie na starej, ciężkiej łodzi, lecz mogli z 
tego korzystać tylko starsi chłopcy. Jedynie wycieczki niosły ze sobą 
wartości kształceniowe i rewalidacyjne. Zwiedzano Gdańsk, Katedrę Oliwską, 
Frombork, port w Gdyni lub Krynicę Morską. To wszystko nie wytrzymywało 
jednak porównania z pobytem w górach. Tam każdy dalszy spacer łączył się z 
wysiłkiem, a poznawanie regionu i kontakt z ludnością Podkarpacia 
wzbogacały pojęcia o świecie. 

Lata powojenne cechował we wszystkich dziedzinach wzrost biurokracji, 
również w szkolnictwie. Za niewielkie nawet potknięcie grożono 
prokuratorem. Wycieczki, a zwłaszcza kąpiel w morzu, łączyły się zawsze z 
możliwością wypadku i trzeba się było przed tym zabezpieczyć. 

Zespół wychowawców na koloniach składał się najczęściej z ludzi nie 
należycie obznajomionych ze sprawą niewidomych. W związku z tym pan Henryk 
opracował kilka instrukcji, bardzo przydatnych do określenia 
odpowiedzialności wychowawców. Instrukcje te powstawały w miarę potrzeb, 
pierwsza w 1950 r., ostatnia na rok przed śmiercią. Była co parę lat 
uzupełniana i ponownie redagowana. 

Przykładowo wymienię: 

"Plan wychowawczy dla kolonii" (1950 r.), 

"Instrukcja dla kolonii chłopców" (1954 r.), 

"Instrukcja dla wychowawców w czasie kolonii" (1954 r.), 

"Zeszyt zajęć wychowawcy" (1951 r.), 

"Instrukcja kąpieli w morzu" (bez daty), 

"Plan dnia kolonijnego" (1956 r.), 

"Podział czynności personelu na koloniach" (1970 r.). 

Ponieważ Ruszczyc dbał zawsze o porządną dokumentację, więc do teczki 
zawierającej zbiór materiałów odnoszących się do kolonii z jednego roku 
dołączano w kolejnych latach dalsze: 

"Zawiadomienie rodziców o powrocie dzieci" (1952 r.), 

"Zgodę rodziców na wyjazd dzieci" (1956 r.), 

"Zgodę władz na prowadzenie kolonii", 

"Prośbę o zniżkę kolejową na wyjazd"* (Ibidem.). 

O zniżkę tę , jak i o rezerwację wagonu, trzeba było starać się już 
wczesną wiosną. 

Celowo przytaczam te wiele mówiące o osobowości Ruszczyca szczegóły. W 
swoim otoczeniu uchodził za zdolnego improwizatora, dokładność w 
załatwianiu spraw wyrobił sobie prawdopodobnie w zetknięciu z Matką Czacką, 
która mówiła, że "lubię papierki, o ile jest w nich porządek" i 
przestrzegała ładu we wszystkim. Ruszczyc mógł służyć za przykład w 
opracowywaniu instrukcji i regulaminów. Praca ucznia warsztatowego lub 
praktykanta na kursie wakacyjnym też były ujęte w jasno określone przepisy. 
Nikt w Laskach nie mógł się pod tym względem równać z panem Henrykiem. 





Obozy wędrowne i SKKT 





Z początkiem lata 1961 r. zaczął marzyć się Ruszczycowi projekt wysłania 
dwóch wychowanków na męski obóz wędrowny młodzieży Klubu Inteligencji 
Katolickiej w Warszawie. Dwaj w tym celu wybrani chłopcy odznaczali się 
zaradnością i posiadali znaczne resztki wzroku, co ułatwiało im wywiązanie 
się z trudnego zadania. Pan Henryk wezwał jednego z nich, Edwarda 
Tarkowskiego, i wręczył mu list z poleceniem doręczenia Franciszkowi 
Nowakowskiemu, prowadzącemu właśnie obóz KIK-u w Powsinie koło Wilanowa. 

Rzucił mu: "Masz tu, Edziu, list, to jest za Wilanowem, musisz ich sobie 
odnaleźć". W liście było zaproszenie pana Nowakowskiego na rozmowę do 
Lasek, wysłanie zaś wychowanka z trudną misją miało pokazać, do czego jest 
zdolny dobrze zrehabilitowany niewidomy. Tarkowski świetnie spełnił 
oczekiwanie, a rezultatem tego była zgoda przyszłego kierownika obozu na 
zabranie obu niewidomych w Bory Tucholskie. Podczas kilkudniowych wędrówek 
chłopcy spisali się znakomicie* (Rozm. MŻ z E. Tarkowskim, op. cit.). 

W następnym roku wybrano Tarkowskiego prezesem nowo założonego w 
Zakładzie Koła Turystyczno-Krajoznawczego, SKKT. Koła takie powstawały 
wówczas w szkołach i Ruszczyc dostrzegał w nich duże wartości wychowawcze: 
wyrobienie tężyzny fizycznej, rozszerzenie zainteresowań, pogłębienie 
znajomości historii i przyrody, a nawet zdobywanie ogłady towarzyskiej 
przez kontakt z widzącą młodzieżą. Planował nawiązanie bliższej współpracy 
z kołami SKKT w Technikum Chemicznym w Piastowie oraz Liceum im. 
Żmichowskiej w Warszawie. Wycieczki piesze w ciągu roku miały dać zaprawę 
do obozów wędrownych podczas letnich wakacji. 

Nie chcąc rozpoczynać akcji nie dość przemyślanej, Ruszczyc zwrócił się 
do opiekuna SKKT w Piastowie, prof. Kaczmarka, zapraszając go razem z 
wszystkimi członkami koła do Lasek na spotkanie z niewidomą młodzieżą. 
Poświęcił przy tym 3/4 strony listu na opisanie psychologicznych postaw 
dziewcząt i chłopców niewidomych. Spotkanie nastąpiło we wrześniu 1962 r. 
Przykład młodzieży z Piastowa korzystnie podziałał na młodzież laskowską, 
toteż w początku listopada tegoż roku doszło do zebrania założycielskiego 
laskowskiego SKKT. Kandydatów zgłosiło się 47, opiekunem został wychowawca, 
Ryszard Suski. Utworzono trzy sekcje: etnograficzną, ochrony przyrody i 
wycieczkową, a jako główny cel przyjęto wszechstronne poznawanie regionu 
Puszczy Kampinoskiej. Opracowano dokładny plan pracy, nie zapominając o 
rozrywkach takich, jak kulig w puszczy lub wycieczki autokarem w dalsze 
okolice kraju. Wobec pustki w kasie postanowiono zorganizować zbiórkę 
złomu, zbieranie butelek i urządzanie imprez artystycznych. Rejestracja tej 
organizacji w Kuratorium uprawniała do zniżek na kolejach i w schroniskach. 

Jak wspomniałem, jednym z celów nowej organizacji było utrzymywanie 
kontaktów z Kołami SKKT w najbliższej okolicy. Zgodnie z założeniami 
zaproszono na zabawę w Zakładzie dziewczęta z Technikum Chemicznego w 
Piastowie, następnie z Liceum im. Żmichowskiej w Warszawie. Spotkania z 
widzącymi dziewczętami natrafiały z początku na pewne trudności, miały 
jednak za cel ośmielenie chłopców i wzbogacenie ich o nowe znajomości. 
Ruszczyc kładł duży nacisk na staranne przygotowanie podobnych imprez. 
Oprócz zwiedzania szkoły i warsztatów przewidziane były gry towarzyskie 
wymagające zmysłu humoru i wysiłku umysłowego. Na tańce nie pozwalał 
poświęcać więcej niż 1/4 część czasu. Widzące dziewczęta nie od razu 
zorientowały się, że to one muszą pierwsze zapraszać chłopców do tańca. 
Tylko niewielu chłopców z resztkami wzroku mogło podejść i samemu poprosić 
pannę. Pierwsze lody zostały jednak przełamane i dalsze spotkania udawały 
się coraz lepiej. Obie szkoły rewanżowały się, zapraszając Laskowiaków na 
walne zebrania swoich SKKT lub na zabawy karnawałowe* (Ibidem.). 

W ciągu licznych wycieczek członkowie Koła poznawali teren Puszczy, jej 
muzeum, groby powstańcze z 1863 r., mogiły poległych w czasie walk Armii 
"Poznań" w 1939 r. i uczestników Grupy Kampinos w 1944 r. Zorganizowana 
zgaduj-zgadula na temat Kampinosu wymagała od uczestników dobrej znajomości 
problemów puszczańskich. 

W lecie 1963 r. Ruszczyc uznał, że nadeszła pora rozpoczęcia eksperymentu 
z własnym obozem wędrownym. Został on zorganizowany w Pcimiu nad Czarnym 
Dunajcem. Mamy z niego bogatą dokumentację w postaci map, programu, 
korespondencji itd, zbroszurowanych w dość pokaźny tomik. Każdy z 
następnych obozów był w podobny sposób przygotowany i rozliczony. Zawierał 
szkic pola namiotowego, szkic lub mapę najbliższej okolicy i szczegółowy 
plan każdego dnia na cały okres dwu- lub trzytygodniowego pobytu. Podziwiać 
można solidną pracę przygotowawczą Ruszczyca. Na dwa tygodnie przed 
wyjazdem odbywało się u niego zebranie z personelem. Do spisu uczestników 
dołączano wykaz sprzętu, kosztorys wydatków, omawiano sprawy organizacyjne. 

Ruszczyc był już wówczas zbyt słaby, by osobiście odwiedzać obozy, 
wyręczał się więc odpowiedzialnymi wychowawcami. Zależało mu na tym, by w 
obozie był kapelan, najlepiej młody katecheta, z którym chłopcy razem 
budowaliby ołtarz polowy. W Pcimiu kapelanem był ks. Jerzy Dąbrowski, 
późniejszy biskup. Duża część uczestników brała zwykle udział w codziennej 
Mszy Świętej. Na obozie podobnie jak na koloniach łatwo było o wypadek lub 
chorobę, musiał więc być przewidziany sanitariusz lub pielęgniarka. Każdy z 
chłopców miał obowiązek doręczyć pisemną zgodę rodziców wraz z ich 
oświadczeniem, że w razie złego zachowania się syna pokryją koszty 
odesłania go do domu. Słuszność tego kroku potwierdziła praktyka, gdyż na 
każdym prawie obozie zachodziła konieczność potraktowania w ten sposób 
jednego lub paru uczestników. O składzie wybranych na wyjazd decydował w 
porozumieniu z gronem wychowawców sam Ruszczyc. Potencjalnym kandydatem 
mógł być każdy uczeń z dwu ostatnich klas Szkoły Podstawowej lub jednej z 
trzech klas Szkoły Zawodowej. Aby być wybranym, należało przez cały rok 
wykazywać postawę społeczną, koleżeństwo, udzielać się w pracach 
gospodarczych internatu i samorządu internatowego. W czasach, gdy 
wychowankowie i ich rodziny dysponowali na ogół skromnymi środkami 
finansowymi, wyjazd na obóz stanowił dużą przyjemność i równocześnie rodzaj 
awansu. 

Ruszczyc nie zaniedbywał niczego, żeby obóz dobrze się udał i nie żałował 
trudu, by przychylnie usposobić miejscowe władze do przyjęcia niewidomej 
młodzieży. W tym celu układał obszerne pisma informujące o celach obozu i 
rozsyłał je do wszystkich władz i instytucji położonych na danym terenie, 
poczynając od Powiatowej oraz Gminnej Rady Narodowej, Milicji 
Obywatelskiej, Straży Pożarnej, Sanepidu - aż do Gminnej Spółdzielni 
Wiejskiej i Gospody Ludowej. Łącznie wynosiło to około 9 listów. 

W przeddzień wyjazdu na pierwszy obóz Ruszczyc przekazał jej 
kierownikowi, Stanisławowi Wrzeszczowi, notatkę, w której prosił, by zaraz 
po przyjeździe zebrał na miejscu komisję złożoną z trzech wychowawców, 
przedstawiciela Rady Narodowej oraz milicjanta i wraz z nimi poszedł nad 
rzekę i ustalił miejsce kąpieli oraz najkrótszą trasę drogi z obozu do 
rzeki* (Ibidem). W regulaminie obozowym figurowała wzmianka, że chłopcom 
pod żadnym pozorem nie wolno wybierać się samym do kąpieli, a wychowawcy 
mogą zabierać ze sobą nie więcej niż dwóch chłopców na raz. Pismo to było 
wynikiem długich przemyśleń Ruszczyca, który w Laskach aż dwa razy boleśnie 
odczuł utonięcie wychowanka. Raz na krytym basenie w Warszawie, w 1952 r., 
drugi raz w małym stawku w Izabelinie. 

Obóz w Pcimiu udał się świetnie. Chłopcy odbywali długie marsze i 
zdobywali okoliczne szczyty w tempie przewyższającym normy z przewodnika 
turystycznego. Nawiązywali dobre stosunki z miejscową ludnością, która 
uczęszczała gromadnie na urządzane w obozie ogniska. Raz nawet w dniu 
"latowej" zabawy we wsi, ludzie woleli pójść na ognisko niż na zabawę. Gdy 
nadeszła wreszcie chwila wyjazdu, na stacji zjawiła się liczna grupa 
mieszkańców Pcimia z kwiatami, czego nikt się nie spodziewał* (Ibidem). 

Kontakt obozowiczów z dyrektorem zakładu dla Głuchych w Pcimiu, inż. 
Marianem Wójtowiczem, miał nieoczekiwane następstwa. Dyrektor przez cały 
okres trwania obozu starał się być pomocny w czym tylko mógł i chłopcy 
bardzo go polubili. Nikt wówczas nie przypuszczał, że wkrótce przybędzie on 
do Lasek jako kierownik internatu chłopców. 

Od tej pory obozy pod namiotami przyjęły się jako stała forma pracy 
internatu i mimo nieuniknionych niepowodzeń dawały doskonałe efekty 
wychowawcze zżycia się i pracy w zespole. W dalszych latach Ruszczyc zaczął 
kłaść nacisk na wyrobienie sportowe chłopców. Ponieważ nauczyciele 
wychowania fizycznego często się zmieniali i nie zawsze osiągane przez nich 
wyniki odpowiadały oczekiwaniom, pan Henryk próbował podnosić kondycję 
sportową uczniów właśnie na obozach. Nadał im nazwę "eksperymentalny obóz 
turystyczno-sportowy". Projekt ten jednak niezupełnie się udał. Chłopcy po 
całorocznym trudzie szkolnym szukali odprężenia i gotowi byli urządzać 
dalekie wycieczki piesze, rowerowe lub kajakowe, a nawet zdobywać kartę 
pływacką, lecz nie ćwiczyć lekką atletykę. Mimo obecności fachowego trenera 
sprzęt sportowy leżał bezużytecznie i tylko w małym stopniu udało się 
doprowadzić chłopców do udziału w treningach. 

Każdy obóz miał swój odrębny styl ze względu na osobę kierownika i skład 
wychowawców, gdyż ich to zamiłowania i umiejętności rzutowały na zespół. 
Kierownikiem pierwszego obozu w Kowarach na Śląsku był Marian Wójtowicz, na 
następnym jednym z wychowawców był Andrzej Hickiewicz. Prowadził chłopców 
po harcersku i to się im spodobało. Gdy w pewnym momencie teren obozu 
zaczęła dewastować grupka młodocianych chuliganów, Hickiewicz, 
spostrzegłszy ich przypatrujących się z daleka, zbliżył się i zaprosił na 
ognisko. Od tej chwili chuligani przemienili się w przyjaciół. 

Widząc, jak wielką rolę spełnia w życiu obozowym spędzanie czasu na 
wspólnych opowiadaniach i rozmowach, poprosił Ruszczyca, aby w każdym 
obozie był choć jeden duży namiot. W małych namiotach tworzą się grupki 
prowadzące oddzielne życie. W Laskach projekt Hickiewicza wywołał duży 
sprzeciw ze względu na wysokość wydatku. Pan Henryk, widząc znaczenie 
wychowawcze tego problemu, nie zawahał się pokryć wszystkich kosztów zakupu 
dużego namiotu wraz z odpowiednim wyposażeniem. Kilku innych wychowawców, 
przede wszystkim Jan Krakowiak, Janusz Strojny lub pełen ofiarności Marian 
Wójtowicz, również umieli stwarzać atmosferę, która pozostawiała niezatarte 
wspomnienia. Ruszczyc nie mógł osobiście uczestniczyć w tych imprezach, 
lecz wymagał od kierowników informowania go na bieżąco o wszystkim, co 
dzieje się na obozie (musieli pisywać najrzadziej co 3 dni). Po powrocie 
wysłuchiwał z zainteresowaniem relacji personelu i chłopców, przeglądał 
dokumentację fotograficzną* (Rozm. MŻ z Andrzejem Hickiewiczem. Masz. 1985. 
AMŻ-4.). 

Wciąż nurtowała go myśl urządzania wspólnych obozów dla niewidomych z 
widzącymi. Skoro powiódł się pierwszy eksperyment włączenia chłopców do 
obozu KIK-u, to i następne mogły dać dobre rezultaty. Z tą myślą aż cztery 
razy podejmował próby łączenia obozów KIK-u z grupą wychowanków z Lasek. 
Eksperyment ten miał swoją historię o jasnych, lecz i mocno szarych 
kartach, tak że w końcu pan Henryk zrezygnował z dalszych prób. Młodzieży 
widzącej brakowało przygotowania do partnerskiego przeżywania z niewidomymi 
wycieczek i biwakowania. Najpierw długo trzymała się z osobna, nie wiedząc, 
jak ma się właściwie zachować. Gdy okres nieśmiałości minął, występowały 
inne skrajne postawy: nadgorliwość albo brak dyscypliny. Pierwsza 
występowała głównie u dziewcząt pod postacią wyręczania niewidomych w 
pracach gospodarczych, zwłaszcza związanych z przygotowaniem posiłków, 
druga objawiała się niewstawaniem na pobudkę, spóźnianiem na zbiórki, 
wymigiwaniem ze zbierania opału do kuchni lub obierania jarzyn. Nadmierna 
opiekuńczość demobilizowała i upokarzała chłopców, brak dyscypliny gorszył. 
Pan Henryk chciał, by jego młodzi nabierali wprawy w samoobsłudze i stawali 
się niezależni, postawa widzących niweczyła wysiłki wychowawców i samych 
uczniów. 

Obozy były kosztowne. Zakład nieustannie przeżywał kryzysy finansowe, 
toteż na dodatkowe imprezy nie starczało pieniędzy i Ruszczyc musiał na 
własną rękę je zdobywać. Objeżdżał znane sobie instytucje i kwestował u 
dyrektorów. Zawsze jednak udawało mu się zebrać potrzebne fundusze. Nie 
szło to jednak łatwo. A. Hickiewicz, którego w tych razach Ruszczyc brał ze 
sobą, opowiada, że nieraz był świadkiem, jak jego groźny Szef z największą 
cierpliwością wyczekiwał godzinami w przedpokojach dyrektorów. Ze swej 
zbiórki dokonywał co roku zakupu i remontu sprzętu, pokrywał wysokie koszta 
obozu* (Ibidem.). Korzystali z tego wyłącznie chłopcy. Dziewczęta, mające 
dobrze postawione harcerstwo i własne akcje letnie, musiały starać się o 
pomoc z innych źródeł. Punktem wyjścia przy organizowaniu obozów było 
dążenie do poznania różnych dzielnic Polski. Toteż urządzano obozy na 
Podhalu (Pcim), na Śląsku (Kowary), w Żywieckiem (Rajcza), na Pojezierzu 
(Stężyca) i na Lubelszczyźnie (Suściec). W niektórych miejscowościach, jak 
np. w Pcimiu i Kowarach, urządzono obóz dwukrotnie, co jednak miało ujemne 
strony. Ogólnie trzeba stwierdzić, że obozy letnie to był cały nowy świat, 
który wiele wniósł w życie Lasek. 



Część Iv.

Trudne lata

sześćdziesiąte







Kłopoty ze zdrowiem 





W efektownej pracy pt. "Leczenie osobowości" (Medecine de la personne) 
szwajcarski pastor i lekarz Paul Tournier rozwinął teorię, że pewne rodzaje 
chronicznych chorób występują ze szczególną wyrazistością w organizmach 
posiadających ku temu pewne predyspozycje. Obserwacja pozwala ustalić tym 
sposobem charakterystyczne typy sercowców, żołądkowców, gruźlików itp. 
Wśród tych ostatnich Tournier zauważył znaczną liczbę ludzi o dużej 
impulsywności, skłonnych do podporządkowania wszystkiego jednej naczelnej 
idei lub zadaniu, nieraz kosztem zdrowia. Osoby te zdają się nie dostrzegać 
dysproporcji między swymi siłami fizycznymi czy psychicznymi a wielkością 
stawianych sobie zadań. Prowadzi to nieraz do wyniszczenia organizmu. W 
grupie tej spotyka się jednostki wybitnie szlachetne, działaczy 
społecznych, artystów, świętych. 

Sylwetka Ruszczyca dobrze mieści się w charakterystyce genewskiego 
lekarza. W latach dwudziestych pan Henryk oddaje się zabawie z 
nieumiarkowaniem, którego ślady dostrzec można w całym jego dalszym życiu. 
Gdy wrośnie w Dzieło Lasek i przejmie się ideą służenia niewidomym, nie 
będzie zważał na własne potrzeby. W Domu św. Teresy rura od kanalizacji 
przebiegała w głowach jego łóżka. Każdy spadek wody z Ii piętra wywoływał w 
niej straszny łoskot. Łóżka jednak nie postawił w odwrotnym kierunku. U 
wychowanków byłby to od razu zauważył i kazał zmienić, u siebie tolerował 
całymi latami. 

Wiele szczegółów na ten temat przekazali jego współpracownicy z różnych 
okresów życia. Prowadził niezdrowy, niszczący tryb życia. Wcale nie 
wychodził, nie zażywał ruchu na świeżym powietrzu, całe dnie spędzał przy 
biurku na załatwianiu spraw, przy czym palił masę papierosów. We 
wcześniejszych latach ranne wyjazdy bez śniadania, doprowadzanie się do 
takiego zmęczenia, że nie mógł zjeść kolacji, a potem spędzanie godzin 
nocnych przy czarnej kawie i w dymie papierosów to jego charakterystyczne 
cechy. Nieumiejętność czekania, chęć osiągnięcia wyniku za wszelką cenę, 
przy równocześnie nieprzeciętnych zaletach, przetrwają do końca życia. 

W okresie leczenia szpitalnego lub sanatoryjnego mamy, oprócz świadectw 
ludzi stojących z boku, wypowiedzi lekarzy specjalistów. Potwierdzają one 
tak silne u Ruszczyca dążenie do niezależności, do niepoddawania się osądom 
fachowców, chęć przeprowadzenia swojej woli za wszelką cenę. W końcu 
choroba jest zaleczona. Pięć lat upływa od fatalnych krwotoków: Ruszczyc 
powraca do pracy i częściowo odzyskuje siły. Jest pod stałą kontrolą 
lekarzy* (Patrz: Maria Dmochowska: "Moje wspomnienia z okresu współpracy z 
panem Ruszczycem w czasie od 31.09.1960 do 03.01.1973". Masz. nie 
opublikowany, 1980. AHR-9, zał. 22. "Stan zdrowotny. Przebieg chorób i 
leczenia".). 

W styczniu 1955 r. doktor laryngolog, Franciszka Burska, stwierdziła: 
"przekrwienie gardzieli i krtani, unieruchomienie prawej połowy krtani, 
zgrubienie prawej strony prawdziwej. Fonacja niekompletna". Występujące 
krwioplucie uznała jako "pochodzenia zastoinowego". W tym samym roku, w 
marcu Poradnia Przeciwgruźlicza na Pasteura wydaje zaświadczenie, że 
"stopień ogólnej utraty zdolności do zarobkowania wynosi 90% -pacjent 
otrzymuje Iii grupę inwalidzką. Kalectwo ogranicza: przyjęcie pozycji 
pochyłej w ruchu, wykonywanie ruchów kończyn górnych, wskazana jest pozycja 
przy pracy siedząco-stojąca, ruchy (...) umiarkowane, należy unikać pracy w 
warunkach - na zewnątrz, na wzniesieniu, w wysokiej temperaturze, w pyłach, 
kurzu, prace połączone z wyjazdami". Zobaczymy, jak Ruszczyc będzie 
traktował te zalecenia, zwłaszcza ostatnie. Dr Szczepiński z Nałęczowa, 
dokąd Ruszczyc wyjeżdża odtąd regularnie, ordynuje w 1955 r. stałe 
przebywanie w łóżku. Tamtejsi lekarze stwierdzają "duszność wysiłkową, bóle 
w okolicy serca, pojawianie się obrzęków na kończynach dolnych", ponadto 
uszkodzenie mięśnia sercowego i objawy (...) niewydolności krążenia". 
Wypisując chorego zalecają mu wstrzymać się od pracy na okres miesiąca, 
pracować najwyżej 6 godzin dziennie, po południu odpoczywać, a jeden dzień 
w tygodniu spędzać w łóżku.* (Ibidem.) 

W dzień imienin tegoż roku Ruszczyc otrzymuje list z życzeniami od A. 
Marylskiego, który m.in. pisze: "Tylko się nie przemęczaj i jak masz gorszy 
dzień - rób przerwę. (...) Ty masz nerwowy tryb życia, który Ci siły 
zjada"* (Patrz: List A. Marylskiego z 22 lipca 1955. Korespondencja HR. 
AHR-6.). 

Ileż to razy wracał pan Ruszczyc, po całym dniu biegania po Warszawie - 
pisze K. Lemańczyk - do Lasek, a my byliśmy na spacerze. Czasami, gdy długo 
nie było go widać, sami wychodziliśmy mu na spotkanie. Pan Ruszczyc wracał 
nieraz tak zmęczony, że dosłownie chwiał się na nogach, nie mógł iść o 
własnych siłach, opierał się na nas, a my podtrzymywaliśmy go"* 
(Przemówienie Kazimierza Lemańczyka na apelu szkolnym wspomnieniowym 
26.02.1977. Masz. AHR-8.). 

W tym samym czasie nasz chory informuje dr Grzegorzewską, że w Nałęczowie 
ułożył program prac ręcznych i przysposobienia zawodowego i ma nadzieję 
skończyć również instrukcję programową. Aż trudno uwierzyć, że pacjent, o 
którym z taką troską wyrażają się lekarze, wkłada tyle energii w 
opracowanie nowych programów i że wkrótce zamierza je realizować. Mało kto 
oprócz s. Katarzyny wiedział, jakim to działo się kosztem. 

Stanem zdrowia Ruszczyca interesowali się jego dawni przyjaciele spoza 
Lasek. Pod tym względem pełen wymowy jest krótki liścik ks. Prymasa 
Wyszyńskiego pisany z Komańczy 1 lipca 1956 r. "Matka Benedykta określiła 
Ciebie, że nie szanujesz zdrowia, wskutek czego wyglądasz starzej niż 
wypada na naszego rówieśnika. Ponieważ nie chcę, byś robił złą reklamę 
rocznikowi 1901, z którego my się wywodzimy, dlatego w imię solidarności 
rocznikowej proszę, byś szanował swoje zdrowie. To tyle - "iucunditatis 
causa"* (Patrz: Koresp. HR z kard. S. Wyszyńskim. Masz. AHR-6.). 

Rzeczywiście, wygląd zewnętrzny Ruszczyca zdradzał zły stan jego 
organizmu. Prawdopodobnie wiosną 1959 r. byłem świadkiem dyskusji grona 
wychowawców z Domu św. Teresy na temat wieku Ruszczyca. Większość 
przyznawała mu 67-68 lat. Wtrąciłem się do rozmowy mówiąc, że ma on ich 
tylko 58. Nie chciano mi wierzyć, mimo iż miałem rację. 

Około 1960 r. Ruszczyc wracał z Warszawy swym trabantem. Zima była 
śnieżna i we wsi Laski samochód utknął w zaspie. Kierowca zabrał się do 
odkopywania, ale Ruszczyc zniecierpliwił się i nie zważając na marne 
półbuty i głęboki śnieg puścił się pieszo do domu. Śpieszył się do swoich 
wychowanków. Doszedł zmęczony z przemoczonymi nogami, wywiązała się z tego 
ciężka grypa. Podczas konsylium jeden z lekarzy tak się wyraził: "Kto inny 
w takim stanie cały dzień spędzałby w fotelu nic nie robiąc i miałby do 
tego pełne prawo, a ten człowiek pracuje bez przerwy, jakby mu nic nie 
dolegało". Ruszczyc nie chciał słuchać lekarzy, mało przebywał w łóżku i 
nawet mając gorączkę urzędował w swoim pokoju, załatwiając przeróżne 
sprawy. Jego wiosenne grypy przeciągały się nieraz na długie tygodnie. 
Pracę zaczynał zaraz po wstaniu z łóżka, a o godzinie 9-tej wieczorem można 
go było jeszcze zastać zajętym. Początek lat 60-tych to wprowadzenie 
politechnizacji, czuwanie nad rozwojem tapicerstwa, nadzór nad nowym 
systemem robót ręcznych. Gdy samopoczucie było lepsze, Ruszczyc brał udział 
w wycieczkach Szkoły Zawodowej do fabryk, spółdzielni lub muzeów. 

W maju 1960 r. w liście do dr Szczepińskiego prosi o zarezerwowanie mu na 
letnie miesiące osobnego pokoju, nawet gdyby to musiało być połączone z 
pełną odpłatnością. Skarży się na nawał pracy, przemęczenie i otwarcie 
przyznaje: "czuję się marnie również psychicznie"* (Patrz: M. Dmochowska, 
op. cit.). 

Podobne listy znajdujemy również w następnych latach, w jego 
korespondencji z tymże doktorem. Widać, że miał do niego duże zaufanie. Dwa 
lata później, u schyłku wakacji, szczerze przyznaje się do zmęczenia, mimo 
że to "przecież dopiero początek roku szkolnego". Piękna jest odpowiedź dr 
Szczepińskiego z listopada tegoż roku: "Jest Pan niepoprawnym człowiekiem, 
nie dbającym o swoje zdrowie, a tego z różnych względów robić nie można. 
Same leki przy nadmiernej pracy i zużywaniu się, nie pomogą. Powinien Pan 
nie czekając lata wyjechać na krótki chociaż wypoczynek, to się naprawdę 
nie tylko ze względów egoistycznych opłaci. Proszę o tym pomyśleć i 
wykonać"* (Ibidem.). 

Ruszczyc upodobał sobie Nałęczów i uważał, że tam najlepiej odpoczywa. W 
1963 r. otrzymał w sanatorium bardzo duszny pokój i pobyt nie bardzo się 
udał. Przyjaciele z Lasek wiedzieli, że na dobre samopoczucie pana Henryka 
większy wpływ mają czynniki psychiczne niż komfort mieszkania. Starano się 
więc bardziej oszczędzać go w czasie wakacji. W dniu jego imienin, 15 
lipca, odwiedzało go wielu wychowanków. 

Zebranie w jednym rozdziale spraw związanych ze zdrowiem Ruszczyca oraz 
jego korespondencji z lekarzami wydało się koniecznym, by ujawnić wątki 
nieznane jego otoczeniu. Może to wywołać u czytelnika błędne wrażenie, że 
pan Henryk poświęcał wiele uwagi swemu samopoczuciu. Tymczasem było 
odwrotnie. O zdrowiu nie chciał z ludźmi mówić. Nawet źle się czując był 
ciągle czynny i wydawał się niezmordowany, a współpracownicy ledwie 
zauważali pogorszenie jego zdrowia. Na szczęście czuwał nad tym Zarząd. 

Pobyt w sanatorium tylko pozornie uwalniał pana Henryka od laskowskich 
kłopotów. Zresztą wymagał on informacji co trzy dni o wszystkim, co dzieje 
się w Laskach, a także przywożenia listów do podpisu. Maria Morawska 
zajmująca się zaopatrzeniem Warsztatów, przesyłała regularnie raporty 
finansowe z ich działalności. Swoje listy zaczynała od słów: "Drogiemu 
Dyrektorowi, nie umiejącemu odpoczywać, melduję", a kończyła: "Proszę 
odpoczywać, nie myśleć o Laskach"* (Koresp. HR z M. Morawską. Masz. 
AHR-6.). Sprawozdania pisała w telegraficznym stylu i starała się nie 
poruszać trudnych problemów. Podobnie czyniła inna bliska współpracownica, 
Hanna Welmanowa, która dostarczała najświeższych wiadomości o absolwentach. 
Mimo to suma informacji o Zakładzie była stale duża, zapewne zbyt 
obciążająca człowieka zmęczonego całoroczną pracą. 

W lecie 1965 r. rozpoczęły się w Laskach nieżyczliwe wizyty kolejno 
nasyłanych komisji, które chciały wytropić nieprawidłowości w prowadzeniu 
księgowości. Nastawienie urzędników było nieprzyjazne. Sprawa nabrała 
szerszego rozgłosu. 

Ks. Prymas Wyszyński, przebywający wówczas w Rzymie, wysłał depeszę z 
zapytaniem, czy wciąż jeszcze trwa wizytacja. Wiedział, że depesza dotrze 
do najwyższych władz i w ten sposób chciał pomóc Laskom. Ruszczyc w tym 
właśnie roku czuł się gorzej, miał bardzo podniesione ciśnienie. Nie wiemy, 
z jakich powodów zamiast do służącego mu dotychczas Nałęczowa, wyjechał do 
Ciechocinka. Wypomniał mu to w liście A. Marylski jako nieostrożność: 
"Musisz jasno sobie powiedzieć, że nie masz zdrowia i musisz słuchać się 
lekarza. Jeśli trzeba, wyjedź jeszcze na lipiec i sierpień"* (Koresp. z A. 
Marylskim. op. cit.). List jednak kończył uwagą, że wobec złych perspektyw 
ekonomicznych, nie można znikąd oczekiwać dodatkowych pieniędzy i trzeba 
rozsądnie robić oszczędności dla wszystkich placówek. Ruszczyc cierpiał na 
bezsenność. Skarżył się na nią doktorom także i w następnym roku, gdy raz 
jeszcze zmieniał miejsce wypoczynku, tym razem na Świnoujście. Odtąd będzie 
się stale trzymał tej miejscowości. 

Przeniesienie pana Henryka z Domu Chłopców do infirmerii w 1965 r. 
wywołało duży wstrząs w jego trybie życia. Do internatu odwoził go samochód 
między godziną 8 a 9 rano. Przed wyjazdem Ruszczyc odbywał w biurze narady 
z Zofią Morawską, zaglądał do blisko położonej dziewiarni. Do Warszawy 
jeździł coraz rzadziej. 

W oczach osób pamiętających te czasy utrwalił się obraz pana Henryka 
przyjeżdżającego z rana pod Dom św. Teresy. Wchodził po schodach na 
pierwsze piętro, często przystając dla złapania tchu. W gabinecie 
odpoczywał chwilę w milczeniu, czekając aż s. Felicyta przyniesie 
śniadanie. Składało się ono z filiżanki mocnej kawy i kilku maciupeńkich, 
okrojonych ze skórki tartynek. Ruszczyc chciwie wypijał kawę, ledwie tykał 
kanapek i jeśli kto na niego czekał, zaraz przystępował do rozmowy. 
Postępujący proces sklerozy utrudniał mu dobór słów, zwłaszcza zapamiętanie 
nazwisk, toteż był wdzięczny, gdy rozmówca go w tym wyręczał. Mówił 
ochrypłym głosem, z coraz większym trudem, coraz częściej też miewał napady 
kaszlu, które pochodziły z niedomagań serca. Wtedy krztusił się i dusił, 
twarz mu siniała, oczy nabiegały krwią. Patrzącemu zdawało się, że pan 
Henryk ataku nie przetrzyma. W końcu kaszel ustępował, a Ruszczyc 
rozpogodzony uśmiechał się do gościa jak gdyby nic nie zaszło i wracał do 
omawianego tematu. Często też sięgał po butelkę z jakimś ciemnym płynem i 
pił z niej długimi haustami. Zażywał niekiedy krople zwane "potrójnymi", 
będące mieszaniną kropli walerianowych z innymi. Były to leki uspokajające, 
lecz jako kontrastujące z czarną kawą mogły powodować zaburzenia w 
organizmie. 

W Infirmerii siostry czuwały nad ograniczeniem palenia, na co wielki 
nacisk kładli lekarze. Pilnowały, by pan Henryk nie brał nadmiernej ilości 
proszków przeciwbólowych, co zwykł był czynić. Nie na wiele to się zdawało. 
Ranek schodził mu pracowicie na rozmowach lub zebraniach z 
"Warsztatowcami". Ilość osób, z którymi się stale kontaktował, wynosiła 
8-10 dziennie, a nie były to towarzyskie spotkania. Koło godz. 11-tej 
przynoszono mu pocztę, czytał ją i zaraz dyktował odpowiedzi. Gdy nie 
zdążył wszystkiego załatwić do godziny pierwszej, wracał jeszcze po 
południu. Często jednak czuł się tak słaby, że już o 12-tej prosił o 
samochód do Infirmerii. 

W listopadzie 1968 r. przestał kierować Warsztatami, zatrzymując tylko 
sprawy szkolenia. Wpłynęło to zasadniczo na zmniejszenie liczby 
interesantów. Całymi godzinami przebywał sam w gabinecie, co z kolei nie 
wpływało dobrze na jego samopoczucie. Brakowało mu napięć, jakie dawała 
odpowiedzialność i załatwianie trudnych spraw. Stanowiły dla niego 
niezbędną do życia podnietę. Bolał też nad tym, że stracił bezpośredni 
kontakt z chłopcami. Już nie znał ich jak kiedyś i zdany był w ich sprawach 
na relację osób trzecich. 

W pewnym momencie opadanie z sił pana Henryka stało się widoczne dla 
każdego. Gdy w maju 1970 r. wybraliśmy się samochodem do Lublina, Ruszczyc 
po zwiedzeniu spółdzielni i domu dla przewlekle chorych tak zasłabł, że nie 
mógł zjeść obiadu, popołudnie przeleżał w łóżku, a nazajutrz z rana kazał 
jechać prosto do Lasek. 

W mieszkaniu w Infirmerii inż. Wróblewski zainstalował dyktafon prosząc 
Ruszczyca, by zechciał nagrywać wypracowane przez siebie zasady wychowania 
i szkolenia niewidomych, lecz nic z tego nie wyszło. Pan Henryk po 
pierwszych próbach zrezygnował. Pogarszający się stan gardła utrudniał mu 
mowę, poza tym nie pociągało go mówienie do aparatu. Zwierzał się komuś, że 
bez kontaktu z młodzieżą nie potrafi wykrzesać z siebie żadnych twórczych 
myśli ani znajdować rozwiązań problemów wychowawczych, które kiedyś cisnęły 
mu się do głowy* (Rozm. MŻ z Ewą Bendych. Rękop. 1986. AMŻ-4.). 

Podczas zebrań Zarządu, które odbywały się teraz w jego pokoju, prawie 
się nie odzywał. Jedynym weselszym akcentem w szarzyźnie ostatnich lat 
życia była jego przyjaźń z Zygmuntem Serafinowiczem. Przy nim odzyskiwał 
werwę i humor, obaj panowie płatali sobie nieustannie różne figle. Toteż 
nieoczekiwana śmierć najbliższego przyjaciela w listopadzie 1971 r. 
spowodowała u pana Henryka prawdziwe załamanie. Zawsze spodziewał się, że 
to on pierwszy umrze, nie mógł przeboleć, że został sam. Ostatni rok życia 
przebył w wielkiej samotności, mało kontaktując się z otoczeniem. 

Dla kogoś żyjącego przez kilkadziesiąt lat ciągłym projektowaniem, 
tworzeniem i działaniem, przymusowa bezczynność w ostatnim roku życia 
musiała być ciężkim doświadczeniem. Z każdym dniem ubywało mu sił, mówienie 
męczyło, serce dawało się we znaki, w nocy nie zasypiał bez zażycia 
proszków. 

Po śmierci najbliższego przyjaciela, Zygmunta, nie szukał kontaktów z 
ludźmi. Stał się milczący i smutny. W niektóre dni wzywał sekretarkę i 
dyktował listy. Były to przeważnie pisma do znanych instytucji, 
wyjaśniające cel i wartości rewalidacji, z prośbą o dotację na akcję 
letnią. Od czasu do czasu załatwiał sprawy zatrudnienia absolwentów. Dawni 
przyjaciele i znajomi, wiedząc o chorobie pana Henryka, tym bardziej 
starali się uwzględniać jego prośby. Podania często otrzymywały dekretację: 
"Pan Ruszczyc, trzeba zrobić"* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). Ostatnie 
listy dyktował na pół roku przed śmiercią. Ożywiał się chwilami, gdy 
spotykał w Infirmerii małych niewidomych chłopców. Przynosił im soki i 
kompoty, którymi siostry go obdarowywały. Żartował, gdy odwiedzali go dawni 
wychowankowie, witał ich swym zwykłym: "Ho, ho, ho!" i rozpogadzał się na 
moment. Dłuższe wizyty bardzo go męczyły. Przed drzwiami jego pokoju 
dyżurowały na zmianę: rodzona siostra Janina i Maria Dmochowska. Czuwały, 
by nie wszedł jakiś nie zapowiedziany gość. W ostatnich miesiącach pan 
Henryk nie mógł już przyjmować żadnych wizyt i prawie nie podnosił się z 
pościeli. Codziennie odmawiał różaniec, prosił, by siostry zawiesiły mu 
krzyż naprzeciwko łóżka, by mógł nań patrzeć. 

W drugi dzień Bożego Narodzenia 1972 r. przyjął oleje święte, po czym 
nastąpiła znaczna poprawa. W kilka dni po Nowym Roku dano znać, że 
napłynęło wiele listów z życzeniami. Prosił, by mu je przeczytać. 

Trzeciego stycznia z rana zajęty był jeszcze odczytywaniem 
korespondencji. Po obiedzie poczuł się gorzej. Nastąpił gwałtowny atak 
kaszlu, krwotok i w ciągu kilku minut Ruszczyc przeniósł się do wieczności. 

Z pogrzebem zaczekano na powrót uczniów z ferii świątecznych, toteż odbył 
się on dopiero 8 stycznia. Trumnę ze zwłokami wniesiono do sali na piętrze 
Domu św. Teresy i tam nastąpiło pożegnanie Ruszczyca z jego ukochanymi 
chłopcami. Mszę św. pogrzebową celebrował ks. Tadeusz Fedorowicz w 
Centralnej Kaplicy Zakładu. W czasie homilii podkreślił szacunek, jaki 
Zmarły miał dla pracy. Do końca życia był dumny ze świadectw wystawionych 
mu przez pierwszych pracodawców. Na cmentarzu trumnę nieśli pracownicy 
Warsztatów, a następnie absolwenci Szkoły Zawodowej. Żegnali swego 
wychowawcę niewidomi uczniowie, absolwenci i przedstawiciele PZN, władz, 
instytucji. Zjazd był tak wielki, że zakładowy cmentarz nie mógł wszystkich 
pomieścić. Ruszczyc został pochowany obok grobu najbliższego przyjaciela, 
Zygmunta Serafinowicza. 

Tego samego dnia zebrali się współpracownicy i byli wychowankowie, dla 
których Ruszczyc był kimś specjalnie bliskim i postanowili zawiązać Komitet 
ku uczczeniu jego pamięci. Włączył się w tę sprawę Zarząd Towarzystwa i 
zlecił Komitetowi trzy zadania: opracowanie biografii Ruszczyca, utrwalenie 
jego twórczych inicjatyw oraz wybudowanie jakiegoś trwałego pomnika. 
Członkowie Komitetu opracowali z czasem książkę pt. "Henryk Ruszczyc we 
wspomnieniach", którą odbito na kserografie w 25 egzemplarzach oraz nagrano 
na taśmę magnetofonową. Zwięzłą biografię Ruszczyca opracował w kilka lat 
później Krzysztof Morawski, brat Zofii, skarbnika Zarządu Towarzystwa, a 
wydał ją nieco skróconą w "Ludziach Lasek" Tadeusz Mazowiecki w 1987 r. 
Równocześnie zaczęto zbierać pieniądze na trwały pomnik, którym stał się w 
kilka lat potem: Dom Przyjaciół Niewidomych* (Ibidem.). Podstawowy fundusz 
do rozpoczęcia budowy zebrali absolwenci Lasek, a budynek ukończono w 1978 
r., z pieniędzy wyasygnowanych przez Zarząd Towarzystwa. W pamięci 
niewidomych oraz w świecie ludzi pracujących dla ich dobra Henryk Ruszczyc 
pozostanie przykładem człowieka, który wszystkie siły oddał na służbę 
drugim. 





Znów eksperymenty... 





Powodzenie Warsztatów drzewno-metalowych i tkacko-dziewiarskich zachęciło 
Ruszczyca do podejmowania dalszych prób. Miał żywo w pamięci zakłady dla 
inwalidów wojennych w Anglii z całym bogactwem urządzeń pozwalających na 
naukę różnych zawodów. Już wtenczas marzył o stworzeniu podobnego ośrodka w 
Polsce. Anglia jednak dysponowała ogromnymi możliwościami pieniężnymi na 
wyposażenie warsztatów i zatrudnienie fachowych instruktorów lub 
wychowawców. O tym wszystkim w Polsce nie można było marzyć. Pan Henryk nie 
lubił czekać i gdy raz coś postanowił - działał, nadrabiając braki 
finansowe pomysłowością i energią. Chciał osiągnąć zawsze ten sam cel - 
znaleźć zatrudnienie dla stale wzrastającej liczby absolwentów Lasek. 
Pragnął, by mogli wybierać pracę zależnie od zamiłowań i zdolności. 
Należało więc rozszerzyć wachlarz kierunków szkolenia. 

Tymczasem Laski w latach 60-tych musiały zlikwidować dwa dobrze 
prosperujące działy: tkactwa i dziewiarstwa, natomiast żaden spośród trzech 
podjętych w tym czasie eksperymentów nie zapewnił nowych miejsc pracy. Mimo 
to pan Henryk nie załamywał się i likwidując jakiś dział, myślał już o 
organizowaniu następnego. Nie miał zwyczaju żalić się lub szukać winnych. 

Niektóre jego idee zrealizowano dopiero po jego śmierci, osiągając 
nieoczekiwane sukcesy. Tak bywa często z nowatorami. Z początku podziw i 
oklaski, potem niepowodzenia i krytyka, a po śmierci sukces i uznanie. 
Wydaje się, że jest w tym jakaś prawidłowość, jakiś ukryty głębszy sens. 

Za życia Ruszczyc nie zawsze był doceniany przez otoczenie. Niektórym 
wychowankom zwierzał się, iż działa w pojedynkę, nie znajduje pełnego 
zrozumienia, a jego wysiłki nie zawsze są doceniane. W końcu jednak jego 
idee wsiąkały w umysły i rozwijały się dalej. Był typowym "siewcą pomysłów" 
("un emetteur d'idees"), jak mówią Francuzi. Do ich realizacji potrzebował 
sztabu ludzi rzutkich i zaangażowanych, ale w swoim otoczeniu ich nie 
dostrzegał. 

W Polsce lata 60-te kojarzą się z nawrotem stalinizmu odżywającego po 
październikowej odwilży. Przemysł państwowy dławił dalej rzemiosło i 
prywatne przedsiębiorstwa. Władze PRL-u atakowały katolickie szkoły i 
zakłady wychowawcze. Parokrotnie Laski były poważnie zagrożone. W takich 
warunkach Ruszczyc realizował swoje pomysły. 

Socjalistyczne wychowanie szerzyło w społeczeństwie spustoszenie. Coraz 
trudniej było znaleźć przedsiębiorcze jednostki nadające się na stanowiska 
kierownicze. Młodzi ludzie wykształceni w wąskich specjalnościach 
niechętnie brali odpowiedzialność za rozleglejszy zakres działania. Lata 
60-te były więc okresem ciągłych starań Ruszczyca o dobór odpowiednich 
ludzi, a jak to było trudne, wystarczy przypomnieć, że w latach 1960-1972 
pan Henryk zmienił aż siedem razy kierownika internatu i pięć razy 
kierownika Warsztatów. 

Z końcem 1964 r. ustąpił z ich prowadzenia Jan Czerski, a kierownictwo 
objął dotychczasowy zastępca, inż. Janusz Kawecki. Nowy kierownik rozpoczął 
działalność od weryfikacji zatrudnionych, z którą łączyła się obniżka płac 
części pracowników. Kilku dobrych majstrów na skutek tego odeszło. 
Podniosła się za to ogólna dyscyplina pracy, a teren Warsztatów na nowo 
ogrodzony, został wzorowo uporządkowany. Nie udało się jednak przywrócić 
dobrego, bezpośredniego kontaktu kierownika z pracownikami, jaki istniał za 
czasów jego poprzednika, a produkcja straciła dotychczasowy rozmach. Po 
roku Ruszczyc zdecydował się na kolejną zmianę, awansując na stanowisko 
kierownika szefa produkcji, Henryka Kowalczyka. Nominacja ta miała 
charakter przejściowy, gdyż połączenie w jednym ręku dwóch tak ważnych 
funkcji nie mogło trwać długo. 

Toteż w końcu sierpnia 1966 r., na wniosek Zarządu Towarzystwa, oddano 
kierownictwo Warsztatów w ręce Andrzeja Czartoryskiego. Ruszczyc 
zarezerwował sobie podejmowanie decyzji w sprawach zamówień oraz obsady 
personalnej. Nigdy też nie wypuścił z rąk szkolenia. Poza tym w niektórych 
dziedzinach nadal prowadził własną politykę. Uważając zatrudnienie za swój 
podstawowy obowiązek, podporządkowywał temu sprawy dochodów. 

Nadzieje Zarządu na podniesienie rentowności tego ważnego działu w 
Zakładzie mimo parokrotnej zmiany kierownika nadal zawodziły. W związku z 
tym prezes Marylski postanowił "zreformować Warsztaty" przy pomocy 
znajomego technika zamieszkałego we wsi Laski, Michała Karpowicza. 
Pochodził on z Kaukazu i młodość spędził w Rosji. Zbliżało go to do 
Antoniego Marylskiego, który z rozczuleniem wspominał własne młodzieńcze 
przeżycia w tym kraju. Karpowicz powoływał się na to, że niegdyś jako 
mistrz kierował brygadą złożoną z 50 mechaników, a więc tak liczną jak cała 
obsada Warsztatów. Zadania jednak były w obu wypadkach nieporównywalne. 
Ruszczyc z kolei łudził się, że Karpowicz wniesie nowe pomysły do 
produkcji, choć nie to miało być jego zadaniem. Ustawienie Karpowicza w 
dziale metalowym jako mistrza nad pięcioma ślusarzami nie dało mu żadnych 
szans do spełnienia pokładanych w nim nadziei. Próba reformy w tych 
warunkach musiała zawieść. 

Pan Henryk zdawał sobie sprawę, że w Warsztatach źle się dzieje i że z 
trudem bronią się przed deficytem. Zdeprymowany rzucił kiedyś: "ja mam już 
tylko jedno pragnienie, postawić Warsztaty na nogi". Zapewne nie 
uświadamiał sobie, iż przekracza to już jego ograniczone możliwości. Był w 
wieku emerytalnym, osłabiony chorobami, nie mógł liczyć na przypływ sił 
niezbędnych do podjęcia reorganizacji skomplikowanej placówki. Toteż i 
próby przez niego podejmowane nie dawały rezultatu. Jedną z nich było 
powołanie aż trzech Komisji doradczych: Artystycznej, Bezpieczeństwa i 
Higieny Pracy oraz Badawczo-Naukowej. I one nie mogły przedstawić 
pożądanych rozwiązań w dziedzinie organizacyjno-handlowej. 

Gdy na zebraniu z ekonomistami i dyrektorami Ruszczyc wystąpił z 
wnioskiem przestawienia produkcji na drobne artykuły elektrotechniczne, 
jeden z dyrektorów ostro zaoponował. Jeśli Zakład chce zwiększyć 
dochodowość, to nie może wprowadzać nowego rodzaju produkcji wymagającego 
częstych zmian. Jedna tylko pozostaje droga: ulepszyć obecny stan, lecz go 
nie zmieniać. 

Należało znaleźć rzutkiego kierownika i na jego barki złożyć wewnętrzną 
reorganizację i zwiększenie dochodowości Warsztatów. Wnikanie w szczegóły 
przez Szefa, podejmowanie przez niego zasadniczych decyzji musiało 
paraliżować każdego, często nawet zdolnego podwładnego. Przytoczę tu parę 
przykładów. 

Kiedyś w rozmowie z Ruszczycem Antoni Marylski zdziwił się, że "Henio" 
jest wciąż zapracowany. "Cóż ty masz takiego do roboty?" - zapytał. 
Odpowiedzią był prowadzony od połowy listopada 1966 do początku czerwca 
1967 przez Marię Dmochowską codzienny zapis zajęć pana Henryka. Stąd wiemy, 
że w ciągu sześciu i pół miesięcy Ruszczyc odbył 101 zebrań i rozmów 
(łącznie określanych jako konferencje) z kierownictwem Warsztatów. Tym 
zebraniom z reguły sam przewodniczył. Niezależnie od tego 30 razy wizytował 
zajęcia uczniów, 61 razy organizował spotkania dotyczące internatu lub 
zatrudnienia absolwentów, 38 razy wyjeżdżał służbowo do Warszawy. Ponadto 
przyjął 674 interesantów, w tym w dniach choroby we własnym mieszkaniu - 
78* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). Naprawdę energia i pracowitość tego 
słabnącego człowieka były niezwykłe i budzą podziw. Niemniej 
przeprowadzenie w ciągu jednego miesiąca np. w jesieni 1966 r. aż 20 rozmów 
i zebrań z kierownikiem Warsztatów wskazuje na to, że ten ostatni musiał 
się szefowi ze wszystkiego opowiadać i bez decyzji szefa nie mógł nic 
przeprowadzić. 

Temu wszystkiemu, co zostało wyżej powiedziane, nie należy się dziwić. 
Powszechnie wiadomo, że ludzie w starszym wieku, zwłaszcza wybitne 
indywidualności, bardzo niechętnie rozstają się z władzą. Nie widzą w swym 
otoczeniu osób dojrzałych do przyjęcia trudnych funkcji rządzenia. Wolą 
koncentrować je w swoich rękach zamiast przekazywać innym. Pan Henryk 
uważał, że musi sam przeglądać całą korespondencję warsztatową, również 
wszystkie rozmowy telefoniczne musiały przechodzić przez jego sekretariat. 
Te i tym podobne sprawy - jakże w sobie zrozumiałe - wpływały hamująco na 
jego podwładnych. 

System prowadzenia księgowości warsztatowej nie dawał też dość jasnego 
obrazu aktualnego stanu finansowego poszczególnych działów. Sporządzany raz 
w roku przez księgowość Centrali bilans nie wystarczał, by te braki 
wyrównać. Zwrócono na to uwagę Ruszczycowi, który zorganizował parę spotkań 
z księgowym z warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. I to nie 
przyniosło istotnej poprawy. Z kolei zdolna księgowa z biura Warsztatów 
wystąpiła z propozycją usprawnień w zakresie sprawozdawczości i spraw 
socjalnych, lecz spotkawszy się z niezbyt przychylnym przyjęciem przez 
Ruszczyca zrezygnowała wkrótce z pracy. 

Komisja Rewizyjna Towarzystwa, widząc, że Warsztaty ledwie bronią się 
przed deficytem, a próby reform nie dają rezultatu, zainteresowała się tym. 
W jej skład wchodzili ekonomiści, prawnicy i inżynierowie, m.in. Jerzy 
Dąbrowski, Władysław Rodowicz i Jerzy Wróblewski. W czerwcu 1958 r. na 
spotkaniu z Zarządem Komisja przedstawiła projekt zmian strukturalnych. 
Zaproponowała powierzenie kierownictwa technicznego Mieczysławowi 
Grudzińskiemu, pozostawiając A. Czartoryskiemu sprawy ekonomiczne i 
handlowe. Ruszczyc miał zająć się koordynacją pracy obu tych panów. 

Zarząd po kilkudniowych dyskusjach przyjął zaproponowaną koncepcję, lecz 
i ona z braku koordynacji zawiodła. Gdy w kilka miesięcy później kierownik 
techniczny przebywał na dłuższym zwolnieniu lekarskim, wyszły na jaw różne 
niedociągnięcia w jego pracy. Wówczas Komisja Rewizyjna włączyła się 
ponownie i po gruntownym rozeznaniu sprawy zwróciła do Antoniego 
Marylskiego z prośbą o zorganizowanie z nim spotkania w celu omówienia 
niepokojącej sytuacji w Warsztatach. Odbyło się ono 23 listopada 1968 r. 
bez udziału chorującego na grypę Ruszczyca. Zaproszono natomiast Andrzeja 
Czartoryskiego. W trakcie zebrania, po wysłuchaniu zwięzłego, ale 
pesymistycznego sprawozdania przedstawiciela Komisji, prezes Marylski 
zapytał, jakie ona wysuwa wnioski, by wyjść z impasu. Odpowiedź była krótka 
i stanowcza: "Zwolnić Kierownika Technicznego, panu Ruszczycowi odjąć 
władzę nad Warsztatami, pozostawiając mu tylko szkolenie, a kierownictwo 
całości oddać w ręce Czartoryskiego z tytułem dyrektora i z bezpośrednią 
zależnością od Zarządu"* (MŻ jako członek Komisji Rewizyjnej był obecny na 
tym zebraniu.). Był to prawdziwy zamach stanu. Prezes Marylski wyraził 
niepokój, czy młody, nowy dyrektor poradzi sobie z tak trudną placówką - i 
podsunął myśl stworzenia mu do pomocy jakiegoś ciała doradczego. W ten 
sposób powstała Komisja Ekonomiczno-Techniczna, w skład której weszło kilku 
członków Komisji Rewizyjnej z prawem dobierania sobie ekspertów z zewnątrz. 
Wszystkie te postanowienia miały być niezwłocznie wprowadzone w życie. 
Skutki okazały się pozytywne i w stosunkowo niedługim czasie Warsztaty 
zaczęły przynosić większe dochody. 

Pan Henryk nie był wówczas ciężko chory, lecz gdy dowiedział się o 
decyzji Komisji i Prezesa, poczuł się bardzo dotknięty i przeleżał kilka 
dni w samotności. Boleśnie przeżywał odsunięcie od dzieła, które z takim 
trudem tworzył. Można podziwiać jego hart ducha i podporządkowanie się 
władzom Towarzystwa, gdyż ani wówczas, ani później nie skarżył się i nie 
użalał. 

Z nowej sytuacji wynikły dla niego daleko idące konsekwencje. Nie tylko 
został wyłączony z głównego nurtu swej działalności, lecz poczuł się niemal 
nieproduktywnym członkiem laskowskiej społeczności. On, który tygodniowo 
miewał dziesiątki spotkań, a codziennie przyjmował wielu interesantów, 
nagle został bez zajęcia. Z rzadka tylko przychodził ktoś do jego gabinetu 
po radę i to zwykle nie w sprawach najważniejszych. 

Przedstawienie historii przemian, jakie się dokonywały w Warsztatach, 
miało za cel ułatwienie Czytelnikom zrozumienia warunków, w których 
Ruszczyc podejmował swe ostatnie eksperymenty. Większość z nich nie dała 
pozytywnych rezultatów. Takie stwierdzenie może dla niejednej z osób 
pamiętających tamte czasy wydać się zaskakujące. Pan Henryk chodził w 
glorii do końca, każda wystawa, każdy pokaz przynosiły mu nowe triumfy. 
Podziwiano powszechnie jego sukcesy: "Jaki ten pan Ruszczyc nadzwyczajny!" 
- mawiano. "Czegóż to on dla swoich chłopców nie wymyśli, a wszystko mu się 
udaje". W Warszawie nazwisko jego było głośne. "Laski to Ruszczyc" - 
słyszało się. O niepowodzeniach, nieodłącznych przecież od każdej 
społecznej pracy - wiedziało tylko kilka osób z jego najbliższego 
otoczenia. Przez wzgląd na osobę pana Henryka wolały tego tematu nie 
poruszać. Oczekiwano, że prędzej czy później nastąpi poprawa. 

Spoglądając wstecz na ten okres, trzeba powiedzieć, że nie wszystkie 
niepowodzenia wynikły z popełnianych błędów lub niedopatrzeń. Przynajmniej 
połowa pochodziła z przyczyn obiektywnych. Tak było z tkactwem i 
tapicerstwem* (Tapicerstwo działało od 1957 do 1967 roku.), również z 
szyciem kołder, czyli jak wówczas mówiono - z kołdrzarstwem. Eksperyment 
ten Ruszczyc prowadził przez całych 5 lat, od 1957 - do 1962 r. najpierw w 
Domu Sióstr na Piwnej, potem w Laskach. Praktyka wykazała, że szycie kołder 
to zajęcie tylko dla niedowidzących z dużymi resztkami wzroku. Dział ten 
został zamknięty w 1962 r., w rok po tkactwie. 

Mówiąc o eksperymentach trzeba wspomnieć o otworzonym w końcu lat 50-tych 
dziale wyplatania mebli. Nauczycielem i projektantem był plastyk, Jan 
Bołkowski. Uczniowie wyplatali sznurkiem nowoczesne meble wykonując 
estetycznie różnorodne sploty. Dział ten przeszedł z czasem do spółdzielni 
"Nowa Praca Niewidomych". 

W poszukiwaniu nowych zawodów Ruszczyc w 1964 r. postanowił powrócić do 
eksperymentu z zabawkarstwem. Polecił stolarzom opracować kilka 
atrakcyjnych modeli wzorowanych na spotykanych w handlu zabawkach i wykonać 
krótką serię próbną. Niestety, prototypy wypadły mało estetycznie i nie 
miały wartości handlowej, gdyż wykończenie ich przez niefachowców 
pozostawiało wiele do życzenia. Wkrótce większość modeli znalazła się pod 
szopą z odpadami. Jeden tylko pomysł miał wielkie szanse powodzenia - "ruch 
drogowy", zestaw małych pojazdów dla dzieci wraz z kompletem znaków 
drogowych. Dla dzieci w wieku przedszkolnym stanowił znakomitą pomoc 
pedagogiczną. Niestety, produkcja jego okazała się niemożliwa, gdyż 
brakowało na rynku małych żarówek - istotnego elementu tej zabawki. 





Nadzieje związane

z elektrotechniką





Od dłuższego czasu nęciła Ruszczyca myśl wprowadzenia do szkolenia 
elektrotechniki, radiotechniki i ceramiki. W latach 1961-1962 uczniowie 
Szkoły Zawodowej szkolili się w niektórych operacjach z elektrotechniki i 
montowali łącznice telefoniczne. 

Eksperyment ten dobrze się udał. W internacie działało równocześnie Kółko 
Radiotechniczne prowadzone przez inż. Wróblewskiego. Wynikiem podjętych 
prób z montażem było zatrudnienie siedmiu absolwentów w przedsiębiorstwach 
państwowych, takich jak Zakłady im. Róży Luksemburg, Zakłady im. Kasprzaka, 
Zakłady Telekomunikacyjne T-17. Stanowiło to ważne choć dorywcze 
osiągnięcie. Ruszczycowi zaś chodziło o wdrożenie regularnego szkolenia w 
tym kierunku. Nie udało mu się do tego doprowadzić, natomiast w dalszym 
ciągu trwały próby. 

W listopadzie 1961 r. na zebraniu z młodzieżą ze Szkoły Zawodowej 
Ruszczyc zapowiedział, że "od stycznia nowego roku ruszy garncarstwo i 
elektrotechnika" i dał chłopcom do obejrzenia przełącznik do zmiany biegów 
w samochodzie, złożony z 40 części. 

Uczniowie mieli to w Laskach montować. Prawdopodobnie jednak nie doszła 
do skutku umowa o kooperację, gdyż nigdy więcej o tym nie było mowy. W roku 
1964865 zaczęło działać w Domu Chłopców Kółko Elektrotechniczne 
prowadzone przez inż. Andrzeja Andersza, późniejszego dyrektora Zakładów 
Telekomunikacyjnych na Gocławku, w Warszawie. Zajęcia odbywały się po 
kolacji, uczestników było 17. 

W piśmie do Kuratorium w 1965 r. figuruje wzmianka o organizowaniu w 
Laskach kierunku elektrotechnicznego. Ruszczyc przewidywał w nim montaż i 
obsługę maszyn do nawijania cewek do transformatorów, produkcję ślinociągów 
do gabinetów dentystycznych, ładownic elektrycznych, transformatorów. 

W 1966 r. Ruszczyc zlecił inż. Anderszowi zorganizowanie w porozumieniu z 
inż. Wróblewskim produkcji dławików do jarzeniówek i transformatorów oraz 
ewentualnego wyrobu maszynek do mielenia kawy i maszynek do golenia, 
zasilanych przez silnik samochodowy. Pomysły były świetne, najczęściej 
jednak na kilkadziesiąt pomysłów zaledwie parę udaje się doprowadzić do 
realizacji. Nie znamy przyczyn, dla których te projekty nie zostały 
zrealizowane. Wiemy, że prototypu ślinociągu nie zatwierdziła Komisja 
sanitarna, co się zaś tyczy innych pomysłów, to być może stan techniczny 
Warsztatów nie był na dość wysokim poziomie, by móc podejmować tego rodzaju 
zamówienia. W roku 1968-69 inż. Andersz znów prowadził aż trzy kółka 
radiotechniczne: dla starszych, średnich i młodszych chłopców. Ruszczyc 
wystąpił wtedy do Biura Zbytu Urządzeń Teleradiotechnicznych o przydział 
kilkudziesięciu słuchawek i mierników. 

Brak dziś danych do stwierdzenia przyczyn przerwania działalności tych 
kółek pasjonujących młodzież. Inż. Andersza Ruszczyc cenił i lubił. Zawsze 
przepracowany i zajęty różnorodnymi sprawami nie miał już sił, by 
dopilnować wykonania nowych urządzeń dla pracowni elektrotechnicznej i w 
pewnym momencie to zadecydowało o upadku całego eksperymentu. Inż. Andersz 
zrezygnował z pracy. 





Eksperyment z ceramiką 





Wiosną 1965 r. pan Henryk zabrał się do realizacji od dawna obmyślanego 
eksperymentu z ceramiką. Zaczął od wysłania do zakładów ceramicznych w 
Pruszkowie grupy uczniów w celu poznania stosowanych tam technik. Paru 
spośród współpracowników skierował do zwiedzenia analogicznych 
przedsiębiorstw w Siedleckiem. Klasyczne garncarstwo znał jeszcze sprzed 
wojny, lecz ono go nie pociągało. Pragnął uruchomić artystyczną produkcję 
inspirowaną pomysłami niewidomych. Zaangażował plastyczkę-rzeźbiarkę i 
zamierzał przy jej pomocy wyłowić wśród uczniów utalentowane do rzeźby 
jednostki. Brakowało naturalnie lokalu. Ruszczyc dokonał w Warsztatach 
szeregu kłopotliwych przemieszczeń, by uzyskać potrzebną powierzchnię dla 
nowej pracowni. Wszyscy uczniowie klas średnich i starszych mieli być 
poddani próbom. Eksperyment przeciągnął się na kilka miesięcy, lecz nie dał 
oczekiwanych wyników. Rzeźbiarce nie udało się zapalić młodzieży do pracy w 
glinie, chłopcy wracali z zajęć narzekając na brudną robotę. W całej szkole 
znaleźli się tylko dwaj uczniowie, których zdolności wyróżniono, lecz i to 
nie miało dalszych następstw. Jedynym trwalszym rezultatem było utworzenie 
w następnym roku szkolnym kółka garncarzy, grupującego kilku amatorów 
toczenia na kole garncarskim. To jednak trwało nie dłużej niż 2-3 lata. 
Zajęcia prowadził jeden z nauczycieli lub garncarz amator. 

Wydaje się, że w całym tym zamierzeniu nie zostały przemyślane i 
sprawdzone założenia. Miałem okazję oglądania pięknych zastaw stołowych w 
różnych kolorach, wykonanych przez uczniów szkoły dla niewidomych w 
Kónigs-Wuster-Hausen k. Berlina. Lekcje ceramiki były tam jednymi z 
najbardziej lubianych przez młodzież. Prawdopodobnie główna zasługa leżała 
po stronie nauczyciela. Upatrywał on w tych zajęciach formę rewalidacji, 
twierdził zaś, że najwyżej 1 % jego uczniów mógłby utrzymać się z 
garncarstwa. Ruszczyc zapatrywał się na tę sprawę zupełnie inaczej. Dążył 
do zorganizowania grupy utalentowanych niewidomych, którzy zarabialiby 
wykonując oryginalne, swego pomysłu wyroby. Sklep "Nowej Pracy" w Warszawie 
zajmowałby się ich sprzedażą. 





Raz jeszcze zabawkarstwo 





Nie zrażony niepowodzeniem Ruszczyc zabrał się ponownie do zabawkarstwa z 
drewna. Swój projekt oparł na szeregu założeń o pozornie nieodpartej 
logice, mających zagwarantować powodzenie. Produkcja zabawkarska - 
rozumował - powinna zainteresować niewidomych. Zabawka jest sama w sobie 
czymś interesującym, małym cackiem, zawierającym cząstkę dziecięcego 
świata. Jej elementy o niewielkich wymiarach łatwo można wyrabiać z 
wysokowartościowych tanich odpadów. Niedroga również powinna być siła 
robocza, gdyż do atrakcyjnej i lekkiej pracy licznie zgłoszą się kobiety i 
młodzież z okolicy. Zbyt jest z reguły zapewniony, gdyż społeczeństwo 
zawsze poszukuje nowych zabawek dla swych dzieci* (Porównaj: MŻ "Współpraca 
moja..." op. cit.). 

Życie wkrótce zweryfikowało większość tych założeń. Opłacalność produkcji 
zabawkarskiej zależy bowiem od wielu czynników i to bardzo różnej natury. 

Oprócz spraw technicznych w grę wchodzą przepisy związane z 
bezpieczeństwem pracy lub prawem handlowym. Praktyka wykazała, że 
produkowanie z odpadów wcale nie jest tanie, gdyż znacznie podnosi koszta 
robocizny. Jako materiału trzeba używać wysokowartościowej, drogiej 
tarcicy. Połowa jej w czasie obróbki "idzie w trociny". Siłą roboczą nie 
mogą być tylko kobiety lub młodzież, potrzebni są też wykwalifikowani 
specjaliści, gdyż wymagania handlu pod względem wykończenia są bardzo 
wysokie. Konieczne jest posiadanie odpowiedniego parku maszynowego z 
szybkoobrotowymi obrabiarkami. Powodują one jednak często wypadki przy 
pracy. Istnieje zawsze groźba zaprószenia ognia, czy to na hali, czy w 
magazynach tarcicy. Pył drzewny jest szkodliwy dla płuc, a w większym 
stężeniu przy zaiskrzeniu maszyny łatwo wybucha. Urządzenia odpylające są 
kosztowne i trudne do zainstalowania. Do precyzyjnej produkcji potrzebna 
jest suszarnia, a jest to kosztowna inwestycja. Każda zabawka, jak również 
jej opakowanie, przejść muszą ocenę specjalnych komisji, drobne nawet 
uchybienia powodują odrzucenie modelu. Karton do opakowań trzeba zamawiać 
najmniej na rok naprzód. Warunkiem powodzenia jest współpraca ze zdolnym 
projektantem-plastykiem. Zabawki, by były atrakcyjne, winno się produkować 
w krótkich seriach, co na ogół jest mało opłacalne. Płace szeregowych 
pracowników, a więc w przyszłości i niewidomych, są bardzo niskie. O tych 
wszystkich rzeczach nikt w Laskach, łącznie z Ruszczycem, nic nie wiedział. 

Jeszcze przed podjęciem decyzji o otwarciu tego działu pan Henryk 
zaprosił do siebie kierowników Warsztatów i Internatu oraz paru nauczycieli 
zawodu. Po żywej dyskusji poprosił każdego z obecnych o wyrażenie opinii co 
do sensowności tej inicjatywy. Mimo że wszyscy bez wyjątku wypowiedzieli 
się przeciwko niej, oświadczył, że jest za rozpoczęciem eksperymentu. Po 
półroczu 1966 r. Szkolik przystąpił do zajęć z kilkoma uczniami, 
rozporządzał jednak tylko jedną zdezolowaną obrabiarką. Jako odpowiedzialny 
za Dział Drewna sprowadziłem wtedy z Centralnego Związku Spółdzielczości 
Pracy znakomitego speca od zabawkarstwa, inż. Białasa. Ów wybitny fachowiec 
załamał ręce na widok naszej nieporadności i uznał wszystkie wykonane przez 
uczniów elementy za braki. Równocześnie udzielił szeregu cennych wskazówek 
i zaproponował wysłanie na praktykę do jednej z podległych mu spółdzielni 
pracownika z Lasek. 

Wkrótce zauważyliśmy, jak wiele dzięki niemu zmieniło się na lepsze w 
naszym warsztacie. Kiedy po drugiej wizycie inżyniera chciałem raz jeszcze 
go zaprosić, Ruszczyc zaoponował, mówiąc: "Teraz już sami musimy sobie 
radzić". Odmowa skorzystania z fachowej i życzliwej pomocy miała nas w 
przyszłości wiele kosztować. Byliśmy odtąd zdani na samych siebie i 
musieliśmy uczyć się na własnych błędach. 

Z czasem zaczęliśmy jednak odnosić pierwsze, choć skromne sukcesy. Zaraz 
na początku działalności, w jesieni 1966 r., udało się nam uzyskać na 
Targach Jesiennych w Poznaniu szereg zamówień, z których najpoważniejsze 
pochodziły z Polskiego Związku Niewidomych. Z upływem czasu wykonaliśmy dla 
nich parę tysięcy warsztacików dziewiarskich, dłutek do pisania brajlem i 
kilkaset kompletów gier stolikowych przystosowanych dla inwalidów wzroku. 
Nieco później jeden z naszych modeli - kolejka składana - uzyskał dyplom 
uznania od Ministra Handlu Wewnętrznego* (Autorem kolejki składanej był 
Piotr Grocholski.). Niestety, handel wykazywał małą elastyczność i nie był 
zainteresowany lansowaniem nowych modeli, niepodobnych do sprzedawanych w 
sklepach. 

W zakresie technologii i organizacji produkcji zrobiliśmy znaczne postępy 
- uczniowie obsługiwali wszystkie typowe dla zakładu rzemieślniczego 
obrabiarki i urządzenia. Wykłady z materiałoznawstwa fachowo prowadził 
pracownik z Ministerstwa Leśnictwa inż. Bogdan Pawelski, a egzaminy na 
końcu roku wykazały dobre zrozumienie i znajomość przedmiotu. 

Gdy w trzecim bodaj roku naszego eksperymentu odwiedził Laski inż. 
Białas, nie szczędził Szkolikowi słów uznania za czystość wykończenia 
wyrobów i pomysłowość oprzyrządowań, zapewniających niewidomym precyzję i 
bezpieczną pracę. Również Modest Sękowski ocenił bardzo pozytywnie stronę 
szkoleniową i techniczną zabawkarni, nie ukrywając jednak w rozmowie z 
Ruszczycem swoich obaw co do rozwoju tego kierunku. Uważał, że nie nadaje 
się on dla niewidomych, a z jego doświadczeniem należało się liczyć. 

Wkrótce rozpoczęła się seria niepowodzeń. Czas trwania eksperymentu w 
szkołach zawodowych jest ściśle ograniczony do trzech lat. Dalsze 
prowadzenie nowego kierunku wymaga zatwierdzenia przez Kuratorium, ono zaś 
uzależniało udzielenie zgody od zatrudnienia w nowym zawodzie choć paru 
absolwentów. W naszym przypadku tej ostatniej okoliczności zabrakło* 
(Dopiero później udało się znaleźć pracę dla Jana Wojdyny w spółdzielni 
stolarskiej dla głuchoniemych na Powązkach. Po kilkunastu miesiącach zaczął 
nieźle zarabiać pracując przy tokarce. Po dwóch latach przeszedł do 
Spółdzielni Niewidomych Szczotkarzy przy ul. Sapieżyńskiej.), gdyż żadna ze 
spółdzielni niewidomych nie prowadziła działu galanterii drzewnej. 

Ruszczyc, przystępując do eksperymentu, uzyskał wprawdzie zapewnienie 
utworzenia działu zabawkarskiego przez dwie spółdzielnie: w Grodzisku 
Mazowieckim i Białymstoku, ale po trzech latach obie wycofały się z 
poprzednich obietnic. Prawdopodobnie ich zarządy rozeznały niską 
opłacalność zabawkarstwa, groźbę pożaru i skaleczeń, niskość zarobków. 
Wynosiły one przeciętnie około 1/3 płacy przyjętej w innych działach 
produkcji. Na próżno Ruszczyc nęcił je ofertami odstąpienia dotychczasowego 
dorobku Lasek ze wszystkimi urządzeniami, technologią, a nawet modelami. I 
to nie wpłynęło na zmianę ich stanowiska. 

Przygnębiony nieoczekiwanym obrotem sprawy pan Henryk chciał w pierwszej 
chwili wszystko zlikwidować, by móc rozpocząć nowy eksperyment. Szczęściem 
sprawą zainteresował się Zarząd i postawił kategoryczne veto. Uważał, że 
nie można zaprzepaszczać kilkuletniego trudu grupy zaangażowanych ludzi, 
zdobytych osiągnięć i wkładu finansowego Towarzystwa. Zdecydowano więc 
pozostawić wszystkie urządzenia, zmniejszywszy tylko liczbę stanowisk i 
wielkość lokalu, ograniczyć zaś produkcję do potrzeb szkolenia. Uczniowie 
każdej I klasy zawodowej mieli uczyć się pracy przy obrabiarkach do drewna 
w połowie wymiaru godzin warsztatowych. Pracownia dobrze się rozwijała i 
przetrwała szereg lat* (Ruszczyc podziwiał w Anglii produkcję zabawek 
prowadzoną przez ociemniałych inwalidów. Stosunki tamtejsze różniły się 
jednak od polskich tym, że absolwenci z racji swego inwalidztwa mieli 
zapewnione zatrudnienie w przedsiębiorstwach.). 

W kwietniu 1971 r. spadł na Warsztaty niespodziewany cios w postaci 
pożaru, który pochłonął jeden z drewnianych baraków. Przyczyną była iskra z 
wentylatora w położonej w szczytowej części budynku lakierni. Pożar szybko 
się rozprzestrzeniał i trzeba było ewakuować leżące w przedłużeniu lakierni 
biura, szczotkarnię i magazyn wyrobów gotowych. Dzięki interwencji 
laskowskiej Straży Pożarnej rozszerzanie się ognia udało się opanować, 
straty jednak okazały się dość znaczne. Wynikła więc konieczność dokonania 
poważnych przesunięć w pozostałych budynkach. Największy kłopot sprawił 
werdykt władz pożarniczych, uzależniający zlokalizowanie lakierni od 
znalezienia pomieszczenia co najmniej 6-metrowej wysokości. Istniał tylko 
jeden taki budynek, tzw. Czerwony Domek, w którym za cenę usunięcia połowy 
sufitu można było uzyskać wymaganą wysokość. Ruszczyc miał do tego budynku 
szczególny sentyment, gdyż tam właśnie przed 17 laty rozpoczynał swą 
pionierską działalność. Pomny na to, nie chciał się zgodzić na 
wyprowadzenie stamtąd pracowni metalu i drewna. Tymczasem czas naglił, 
należało się śpieszyć, by jak najszybciej uruchomić niezbędną dla produkcji 
lakiernię. Wobec nieugiętej postawy Ruszczyca uradzono ściągnąć z Warszawy 
Jerzego Wróblewskiego znanego z umiejętności przekonywania i cieszącego się 
u pana Henryka wielkim zaufaniem. W dramatycznej rozmowie ten ostatni 
bronił swego stanowiska i z wielkim trudem udało się go nakłonić do zmiany 
decyzji. Przedstawiono mu ją jako jedyne wyjście z zaistniałej sytuacji. 





Montaż 





Niepowodzenie z zabawkarstwem nie załamało Ruszczyca, który z całym 
zapałem zabrał się od razu do zorganizowania działu montażu. W jego pojęciu 
była to najnowocześniejsza forma zatrudnienia niewidomych, popularna na 
Zachodzie. Do nowego kierunku przystępowaliśmy bez programu, bez 
przygotowania i bez rozeznania jego opłacalności. Ruszczyc rzucił tylko 
ogólne hasło: 

"Uczcie jak najbardziej wszechstronnego montażu". Rozpoczęliśmy więc od 
tego, co było pod ręką, tj. od montowania mat łazienkowych z drewnianych 
klepek własnego wyrobu łączonych drutem. Równocześnie rozglądaliśmy się za 
bardziej skomplikowanym montażem. Warszawskie przedsiębiorstwa bały się 
wchodzenia w kooperację ze szkołą dla niewidomych, nam zaś zdecydowanie 
chodziło o pracę płatną, nie zaś o charakterze ćwiczebnym. Po długich 
poszukiwaniach udało się dojść do porozumienia z zakładem "INCO" w 
Otrębusach koło Warszawy. 

Tamtejsza dyrekcja wyraziła zgodę na dostarczanie części do długopisów 
oraz elementów do zabawek z plastiku. Wkrótce okazało się, że przysłane 
części są między sobą źle dopasowane i łączenie ich sprawia uczniom wiele 
kłopotu. Niekiedy skóra schodziła im z palców przy wciskaniu osiek w kółka 
samochodzików. Próbowaliśmy stosować różne usprawnienia, lecz i to nie 
dawało widocznych rezultatów. Ostatecznie widzący instruktorzy musieli 
wykańczać brakowe sztuki. 

Po kilku tygodniach postanowiliśmy dokonać przybliżonej kalkulacji, by 
przekonać się o opłacalności tego kierunku. Z obliczeń wynikło, że 
przeciętny zarobek dzienny ucznia wynosiłby niemal tyle samo co godzinowa 
stawka niewidomego w innych branżach spółdzielczości. W tych warunkach 
dalsze prowadzenie eksperymentu przestawało mieć sens i Ruszczyc bez 
sprzeciwu zgodził się na jego zaprzestanie. Po półroczu w 1971 r. 
zorganizowaliśmy naukę szczotkarstwa, nie mając już czasu ani możności, 
zaimprowizowania czegoś bardziej kształcącego* (MŻ był kierownikiem tego 
działu.). 

Należy podziwiać wytrwałość pana Henryka, który i tym razem nie dał za 
wygraną i niezwłocznie począł myśleć o czymś nowym. Ostatnim jego pomysłem 
było pamiątkarstwo. 





Pamiątkarstwo 





Tak określał Ruszczyc wyrób artystycznych pamiątek dla rosnącej w kraju 
turystyki. Otrzymał nawet zamówienie na produkcję drobnych przedmiotów dla 
Cepelii, która zabezpieczyła olbrzymi kredyt na ten rodzaj wytwórczości. 
Zostawiała przy tym producentowi dużą swobodę w doborze materiałów, w grę 
wchodziły: metal, drewno, skóra, ceramika. 

Pan Henryk upatrywał w pamiątkarstwie wielką szansę dla laskowskich 
absolwentów. Wyobrażał je sobie jako pracę chałupniczą dającą w wolnym 
czasie dodatkowy zarobek i wiele zadowolenia. Wszystko jednak zależało od 
znalezienia atrakcyjnych modeli, niezbyt trudnych do wykonania. 

Prowadzone przy udziale zdolnych współpracowników przez cały rok 
poszukiwania nie dały jednak żadnego rezultatu. Ruszczyc był bardzo 
wymagający i dostarczane mu modele i pomysły jedne po drugich odrzucał. W 
końcu sam doszedł do wniosku, że jego koncepcja jest chwilowo niewykonalna, 
zniechęcił się i zaprzestał dalszych starań. 

Po wszystkim, co zostało powiedziane, stać już będzie czytelnika na 
wyrobienie sobie własnego zdania o eksperymentach Ruszczyca. 

Sukcesy i niepowodzenia są nieodłączną cząstką losu każdego człowieka 
zaangażowanego w pracę społeczną. By ocena była sprawiedliwa, trzeba 
uprzytomnić sobie czasy i warunki, w których pan Henryk działał. Ówczesna 
absurdalność niektórych przepisów, biurokracja w urzędach, drętwota handlu 
paraliżowały wszelką niepaństwową przedsiębiorczość. A jednak Ruszczyc nie 
załamywał rąk. Nie szukał nigdy swego interesu ani poklasku. Jedyną pobudką 
do działania była chęć pomocy w rewalidacji choćby jednego niewidomego. W 
tej też płaszczyźnie trzeba rozważać jego wieloletnie próby 
eksperymentowania. Może największym ich osiągnięciem było ukazanie 
polskiemu społeczeństwu bogactwa nie odkrytych dotąd możliwości ludzi 
pozbawionych wzroku. Na tym polegać będzie zawsze jego niezaprzeczalna 
zasługa. Chcąc obiektywnie opisać historię eksperymentów Ruszczyca, trzeba 
omówić ich dalsze losy.




roszyńską, lubianą
35719105 390733fa 8d9 39 9752 0 1 p
n c 0 c z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 12.0 --- d 1 8 1




3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1


Owoce po latach 





Panu Henrykowi nie udało się za życia zrealizować swych rozlicznych 
koncepcji. Niektóre z wdrażanych kierunków okazały się zbyt trudne dla 
niewidomych lub nieopłacalne, albo nie zapewniały zatrudnienia. Z podjętych 
prób coś jednak zostawało, doświadczenie lub nowa myśl. Niektóre z nich 
nabierały cech ogólniejszych, ponadczasowych. Taką była koncepcja pracy 
artystycznej niewidomych. Powołanie do życia spółdzielni 
tkacko-dziewiarskiej o tym charakterze nie wyczerpało zagadnienia. Pan 
Henryk chciał doprowadzić do podobnej pracy w metalu, drewnie i ceramice. 
Nie było to łatwe. Próby z metaloplastyką nie dały zadowalających wyników i 
dopiero w kilkanaście lat później projekty Ruszczyca ujrzały światło 
dzienne. 

Stało się to, gdy zgłosił się do Lasek młody rzeźbiarz, Jacek Rochacki, 
którego matka była jednym z doradców pana Henryka w sprawach tkactwa 
artystycznego. Jacek znający Laski od dzieciństwa, posiadał w Warszawie 
warsztat złotniczy i kochał swój zawód. Postanowił zainteresować swą 
specjalnością starszą młodzież niewidomą. Zaczął od przestudiowania 
wszystkich materiałów dotyczących szkolenia w metalu. Hospitował zajęcia w 
Warsztatach, zależało mu na utrzymaniu laskowskich tradycji. Do założonego 
przez niego "Kółka Złotników" zgłosiło się około dziesięciu osób. Chłopcy 
zaczęli wykuwać ozdobne naczynia z miedzianej blachy, z plasteliny 
modelowali postacie zwierząt, które odlewano później w mosiądzu, wykańczali 
płaskorzeźby z blachy, lepili z plasteliny autoportrety i martwe natury. 
Zainteresowanie wzbudziła wystawa ich abstrakcyjnych kompozycji z kartonu - 
owoc całego cyklu wykładów o sztuce, prowadzonych przez kolegę Jacka, 
wykładowcę z Akademiii Sztuk Pięknych w Warszawie. Uczestnicy "Kółka" 
rozsmakowali się w sztuce i w kontaktach z prawdziwymi artystami. 

Po pięciu latach kółko się rozpadło. Jacek Rochacki wyjechał za granicę, 
zdążył jednak przed wyjazdem zainteresować swymi pomysłami spółdzielnię 
"Nowa Praca Niewidomych". Dzięki temu powstała tam sekcja pracy 
artystycznej w metalu i ceramice, pracownikami zaś zostało pięciu 
absolwentów Lasek. 

Niestety, pogłębiający się kryzys gospodarczy w Polsce i Europie fatalnie 
zaciążył na możliwościach sprzedaży wyrobów młodych artystów. 

Rozczarowani nieprzewidywanym niepowodzeniem musieli zrezygnować z 
perspektyw utrzymania się ze sztuki i szukać sobie innego zajęcia. 
Eksperyment jako całość się nie udał, bardzo jednak wzbogacił umysły 
członków "Kółka Złotników", pchnął ideę Ruszczyca o wielki krok naprzód. 
Tylko dwóch uczestników, Piotr Kusch i Grzegorz Kukiełka, powrócili po 
paroletniej przerwie do rzeźby. Znalazłszy oparcie w pracowni znajomej 
rzeźbiarki, Kusch nadal tworzy i wystawia swoje prace, a Kukiełka 
współpracuje z młodzieżowym Kółkiem Złotników w Warszawie. 

W tym samym prawie czasie w trzech pierwszych klasach Szkoły Podstawowej 
w Laskach podjęto próbę pracy w ceramice. Nauczycielowi zajęć 
praktyczno-technicznych, Piotrowi Grocholskiemu, zlecono - eksperymentalne 
poprowadzenie zajęć z "wychowania do estetyki". Jako tworzywo obrał on 
glinę. Niewidome dzieci obznajomione od przedszkola z modelarstwem, 
wykazały wiele zapału i pomysłowości. Program opracowany przez nauczyciela 
był oryginalny. Każde dziecko musiało wymodelować sobie własny znak, który 
po wypaleniu służyłby jako pieczęć do wyciskania ozdób na płaskich 
elementach ze świeżej gliny. Ozdobione płaszczyzny uczniowie łączyli w 
większe całości, tworząc naczynia lub płaskie kompozycje. Wyniki okazały 
się bardzo interesujące, miłe dla oka. 

Wyjazd nauczyciela, następnie zaś jego awans na dyrektora szkół, 
przerwały dalszą działalność. Pozostał jednak zbiór eksponatów i fotografie 
jako dokumentacja nowego etapu pracy w ceramice. 

Jeden z największych sukcesów idei Ruszczyca o rozwijaniu zmysłu 
konstrukcyjnego u młodzieży stanowiły bezsprzecznie eksperymenty 
Romazewicza w zakresie prac twórczych. Poprawa sytuacji finansowej 
Warsztatów wpłynęła na swobodniejsze traktowanie szkolenia w metalu. 
Uczniowie starszych klas nie musieli już tyle czasu poświęcać na obsługę 
obrabiarek w pracy seryjnej, mogli podejmować atrakcyjniejsze i bardziej 
kształcące zadania. Tematy indywidualnych "prac twórczo-naprawczych" 
podsuwał nauczyciel, zgodnie z założeniem wiązania ich z potrzebami 
Internatu lub Warsztatów. Chłopcom zostawiał szerokie pole do działania w 
projektowaniu szczegółów i racjonalizatorstwie. Dla grupy najzdolniejszych 
powstały wtedy doskonałe warunki wyżycia się twórczego. Tak powstał 
oryginalny wózek do transportu wewnętrznego - roczna praca dwóch uczniów. 
Nietypowa maszynka do koszenia trawników. Karuzela dla najmłodszych, mały 
pług do odgarniania śniegu na ścieżkach, wreszcie sławna drezyna, 
popularnie zwana "Romazyną". Przeznaczona dla trzech małych chłopców, 
posiadała pięć biegów, hamulce, światła przednie i tylne, bagażnik, 
osiągała prędkość 157km8godz. Blisko trzy lata ciągnąca się budowa tego 
niezwykłego pojazdu wzbudziła falę entuzjazmu wśród młodzieży obu szkół 
zawodowych. Każdy element był przez chłopców wielokrotnie przerabiany i 
ulepszany. Pracę całego zespołu uczniów w dążeniu do wspólnego celu należy 
uznać za szczytowe osiągnięcie pedagogiczne naszych Warsztatów. Można sobie 
wyobrazić, jak Ruszczyc byłby się tym cieszył* (Na Kongresie 
Międzynarodowej Organizacji d8s Wychowania Niewidomych (IECVH) w 1976 r. 
spotkałem jej prezesa, panią Jean Kenmore, znaną mi z wcześniejszego pobytu 
w Laskach. Przywitała mnie pytaniem, jak jest zaawansowana praca przy 
drezynie. Byłem zaskoczony. J. Kenmore entuzjazmowała się tego rodzaju 
pracami zespołowymi w zakładach dla niewidomych widząc w nich wielkie 
wartości wychowawcze.). 

Ostatnim osiągnięciem uczniów Romazewicza było sprzężenie ze sobą dwóch 
tandemów. Po zastosowaniu różnych przeróbek powstał bardzo praktyczny na 
wycieczkach pojazd dla trzech niewidomych i jednego widzącego. 

Również Dział Drewna wykazywał ciągły postęp. Opracowano nowe 
oprzyrządowania, dzięki którym uczniowie mogli wykonywać złącza o 
niespotykanej dotąd precyzji. Powstał szereg pięknych modeli. Równocześnie 
chłopcy nabierali biegłości w obsłudze wszystkich klasycznych obrabiarek 
typu rzemieślniczego* (Por.: MŻ - "Drewno". Masz. nie opubl. 1978. AMŻ-1.). 

Nawet w Dziale Montażu, który tak słabo się spisał w 1971 r., nastąpił 
wyraźny zwrot ku lepszemu. Pod kierunkiem Bronisława Gołowacza dziewczęta i 
chłopcy ćwiczyli się w demontażu i montażu urządzeń elektrotechnicznych 
gospodarstwa domowego. Zdolniejsi rozbierali centralki telefoniczne, 
magnetofony i adaptery, przeprowadzali w nich łatwiejsze reperacje. Wszyscy 
nauczyli się lutowania. 

Również i w innych działach warsztatowych można było zaobserwować wyraźny 
postęp. W dziewiarstwie dzięki dobrej pracy zespołu nauczycielek* (W 
dziewiarni obok s. Amaty Jakubowskiej pracowały nauczycielki: Krystyna 
Gajewska, s. Samuela Poradzińska, Maria Potrzebowska.) powrócono do 
najlepszych tradycji z lat 50-tych. Uczniowie drugich i trzecich klas 
Szkoły Zawodowej musieli raz na miesiąc opracowywać próbkę nowego wzoru 
nadającego się do produkcji. Kosztowało to sporo wysiłku umysłowego, lecz 
podnosiło znacznie kwalifikacje młodych dziewiarzy. 

W szczotkarstwie nauczycielki* (W szczotkarni uczyły: Barbara Prętka i s. 
Paula Marczyńska.) postawiły sobie za zadanie przełamanie jednostajności 
produkcji przez wprowadzanie co tydzień zmian, bądź to w materiale 
szczotkarskim bądź w rodzaju oprawek. W ciągu jednego roku szkolnego 
uczniowie wykonali tym sposobem aż 30 różnego rodzaju szczotek. 

Przytoczone przykłady dowodzą trafności wielu lansowanych przez Ruszczyca 
idei. Do osiągnięcia powodzenia potrzebni byli przede wszystkim ludzie 
zdolni i wierzący w możliwości niewidomych. 

Na zakończenie pragnę mocno podkreślić społeczny wymiar 
eksperymentowania. Nieustannie prowadzone w Warsztatach próby związane z 
aktualnymi problemami niewidomych miały silny oddźwięk w całym Zakładzie. W 
Domu Chłopców budziły zaciekawienie i stanowiły przedmiot rozmów i 
dyskusji, chroniły przed nudą i monotonią. W Warsztatach ożywczo wpływały 
na zespół pracowników, kierując ich myśli ku głównemu celowi ich pracy - 
sprawie niewidomych. 

Z Domu Chłopców i od kierownictwa Warsztatów działalność pana Henryka 
promieniowała na całą resztę Zakładu. Licznie napływający goście wyjeżdżali 
pod wrażeniem, że w Laskach zawsze coś ciekawego się dzieje. 





Kłopoty z internatem 





Od pierwszych dni swej pracy w Laskach Ruszczyc zżył się z Domem 
Chłopców, który wkrótce stał się jego własnym domem. W latach 
pięćdziesiątych mogło się wydawać, że tworzenie warsztatów przysłoniło mu 
problemy wychowawcze, lecz tak było tylko pozornie. W rzeczywistości 
wychowanie zawsze stanowiło dla niego rzecz najważniejszą, stawianą przed 
szkoleniem zawodowym. 

Ważnym momentem w historii Domu św. Teresy stało się zorganizowanie 
Samorządu Internatowego. Ukierunkowało to na dalsze lata styl pracy z 
młodzieżą. Nawet w okresie realizowania twórczych pomysłów w szkoleniu, pan 
Henryk znajdował zawsze czas na rozwijanie nowych inicjatyw w internacie. 
Wystarczy wymienić: koła zainteresowań, uprawianie lekkiej atletyki i 
pływanie, rajdy piesze, spływy kajakowe, biwaki, obozy wędrowne, wycieczki 
autokarami, a na innej płaszczyźnie spotkania z widzącymi dziewczętami. 
Również w pokazach dla dyrektorów fabryk udział internatu był znaczny. 

Wszystko to wymagało przemyśleń, uzgodnień, przekonywań, zdobywania 
brakujących pieniędzy i wreszcie dopilnowania, by nowa impreza nie zeszła 
na manowce. Tymczasem liczba form pracy rosła, internat stawał się coraz 
liczniejszy, a Ruszczycowi ubywało sił. Coraz konieczniejszym stawało się 
znalezienie dla niego zastępcy, który mógłby przejąć po nim prowadzenie 
Domu. Że zagadnienie było trudne dowodzi fakt, iż w ostatnich siedmiu 
latach pan Henryk aż siedmiokrotnie zmienił kierownika internatu. 

Wiele wymagał od innych, ale i na siebie brał za dużo. Płacił za to 
bólami głowy i bezsennością. Z niczego jednak nie chciał rezygnować. Wiele 
czasu i energii kosztowały go zajęcia administracyjne, takie nawet jak 
doglądanie pracy kuchni i szwalni. Pragnąc go odciążyć, Kierownictwo 
Zakładu podjęło decyzję powołania odpowiedniej osoby na administratorkę 
domu i zarazem zastępczynię w internacie. Wszelkie dane po temu posiadała 
Maria Dmochowska. Dbała o porządek w domu i umiała utrzymać dyscyplinę. Dla 
Szefa stała się niemałą wyręką. Mimo to, po trzech latach przeniósł ją do 
świeżo utworzonego sekretariatu, wpierw jako zastępczynię, po roku jako 
główną sekretarkę. Na tym stanowisku wykazała rzadką umiejętność 
sporządzania dokumentacji poszczególnych działów pracy. Umożliwiło to w 
przyszłości Ruszczycowi bardziej skuteczną działalność. Jej też 
zawdzięczamy założenie i uzupełnienie jemu poświęconego archiwum, 
bezcennego dziś źródła informacji. Natomiast w dziedzinie wychowania pan 
Henryk miał własną oryginalną koncepcję, od której nie chciał odstępować. 
Zależało mu na utrzymaniu rodzinnej atmosfery w internacie i poszukiwał 
kandydata zdolnego do zrealizowania jego idei. 

Pan Henryk mieszkał jak asceta w pokoiku przylegającym do sali 
gimnastycznej, dokąd każdy i o każdej porze miał wolny wstęp. Nie były to 
warunki dla przemęczonego i chorego na serce człowieka. Zarząd, wiedząc, że 
pan Henio sam nie podejmie w tym kierunku żadnego kroku, wyremontował 
podczas wakacji dwa duże pokoje na I piętrze Domu św. Teresy i przeznaczył 
jeden na sekretariat, drugi na gabinet do pracy. Interesanci musieli 
zgłaszać się w sekretariacie, gdzie ustalano kolejność wizyt. Sekretarka, 
Danuta Walter, posiadająca pielęgniarskie wykształcenie, miała jako osobne 
zadanie czuwać nad zdrowiem Szefa. 

Ważnym momentem dla Lasek stało się przybycie w 1963 r. inż. Mariana 
Wójtowicza, kandydata na kierownika internatu. Do tej pory prowadził on 
Zakład Szkoleniowo-Produkcyjny dla Głuchoniemych w Pcimiu. Pan Henryk nie 
przekazał mu jednak od razu władzy, lecz powierzył na okres roku 
kierownictwo techniczne w Warsztatach Szkolących. Chciał, by Wójtowicz 
poznał najpierw właściwe metody wychowawcze, toteż osobiście wdrażał go w 
pedagogikę niewidomych. W rok później nowy kierownik przejął swoje 
obowiązki i dzięki osobistej kulturze i poczuciu odpowiedzialności wydatnie 
odciążył Ruszczyca. W niektórych kwestiach mieli odmienne poglądy, nie 
mąciło to jednak ich wzajemnych stosunków. 

Odstąpienie drugiej osobie prowadzenia internatu zbiegło się z innym 
ciężkim dla pana Henryka przeżyciem - przeniesieniem do zakładowej 
infirmerii. Pomysł pochodził oczywiście nie od niego, lecz od Kierownictwa 
Zakładu, obserwującego z niepokojem stan jego zdrowia. Ubocznym celem było 
zapewnienie nowemu kierownikowi pełniejszej swobody w prowadzeniu 
internatu. W miesiącach letnich dobudowano do baraku Infirmerii przestronne 
mieszkanko z wygodami i przemieszczono tam pana Henryka. Miał tu ciszę i 
spokój, z rana nie budziły go hałasy na sali gimnastycznej i mógł się 
wysypiać. Mimo że cała sprawa została z wielką delikatnością pomyślana, 
Ruszczyc poczuł się zgnębiony. Wyobraził sobie, że jest już nieużytecznym 
starcem, na którym nikomu nie zależy. Jedyną dobrą stronę zaszłej sytuacji 
upatrywał w obecności pod tym samym dachem najlepszego przyjaciela, 
Zygmunta Serafinowicza, który też z powodów zdrowotnych musiał się tam 
przenieść. 

W Domu Chłopców wyprowadzenie się Ruszczyca nie wywołało żadnego 
wstrząsu. Co dzień dojeżdżał do swego gabinetu i spędzał tam całe 
przedpołudnie, niekiedy nawet i popołudniowe godziny. O wszystkim go 
informowano. 

Znaczną ulgę w pracy przyniosło mu również zaangażowanie w 1966 r., w 
charakterze asystentki socjalnej Eugenii Połtowicz-Sochackiej, byłej 
kierowniczki bursy dla niewidomych przy ul. Foksal 15 w Warszawie. Choć pan 
Henryk zatrzymał dla siebie kontakty z władzami i część korespondencji, to 
jednak dzielił z drugą osobą troskę o materialne potrzeby dawnych 
wychowanków. E. Połtowicz wyręczała go między innymi w podróżach do 
odległych miast, dokąd dawniej sam dojeżdżał wizytując pracujących tam 
Laskowiaków. 

Dom Chłopców w latach 60-tych przeżył okres wyjątkowo pomyślny. Ówczesny 
zespół wychowawców składał się z ludzi zaangażowanych w pracę, solidnie 
przygotowujących się do zajęć, nie liczących się z czasem ani wysiłkiem, 
zżytych ze sobą. Wójtowicz zachowywał się wśród nich jak starszy kolega. 
Jasnym akcentem w tym okresie była praca w internacie katechety ks. Gerarda 
Swobody, Sercanina. Wywarł on wielki wpływ na kształtowanie młodych 
charakterów, nigdy też nie było tak wielkiej frekwencji na nabożeństwach, 
nawet w dni powszednie. Po czterech latach pracy Wójtowicz opuścił Laski i 
wstąpił do zakonu. 

Ruszczyc nie miał już sił, by poza Zakładem szukać kandydatów na jego 
miejsce. Po przejściowych rządach jednego z wychowawców, a następnie 
sekretarki, kierownikiem internatu mianował s. Klarę Jaroszyńską, lubianą z 
powodu bezpośredniości w obcowaniu i liberalnych poglądów. Coraz mniej 
wnikał w szczegóły życia internatowego. Temu należy przypisać, że zatarł 
się wtedy zwyczaj obowiązkowych spacerów grupowych, chłopcy zaś otrzymali 
pozwolenie na indywidualne spacery z dziewczętami. Pociągnęło to za sobą 
daleko idące konsekwencje. 

Przed końcem roku szkolnego nastąpiła ponowna zmiana kierownika. Pan 
Henryk powołał na to stanowisko jednego ze starszych wychowawców, lecz o 
krótkim stażu pracy z niewidomymi. Piotr Pawlikowski, podobnie jak 
Ruszczyc, oparł się mocno na Samorządzie Internatowym. Gdy z kolei on 
ustąpił, zapanował chaos i brak dyscypliny, trzeba było pilnie szukać 
jakiegoś rozwiązania. Idąc za radą Dyrektora Ośrodka, Ewy Bendych, Ruszczyc 
zgodził się na wybór nowego kierownika przez grono wychowawców. Bogdan 
Włodarczyk uzyskał najwięcej głosów. W krótkim czasie przywrócił ład w 
internacie. Z inicjatywy Matki Generalnej Marii Stefanii Wyrzykowskiej 
dodano mu jako zastępcę s. Blankę Wąsalankę, wieloletnią kierowniczkę Domu 
Dziewcząt. Udało się odbudować dobrą atmosferę w Domu Chłopców. Łatwo sobie 
wyobrazić, ile napięcia nerwów i bolesnych rozmyślań kosztowały pana 
Henryka te wszystkie zmiany. 

W końcowym okresie swej działalności Ruszczyc z bólem konstatował, że 
zgrany zespół wychowawców, z jakim pracował, zaczyna się wykruszać. 
Najlepsi ludzie odchodzili z internatu do szkoły lub opuszczali Laski. On 
sam z braku sił nie mógł sprawdzać składanych informacji i ratować swój dom 
przed grożącą mu degradacją. Toteż gdy zaistniała możliwość nawiązania 
współpracy ze zgromadzeniem Braci Szkół Chrześcijańskich przyjął tę myśl z 
wielką satysfakcją. Podobnie było z Antonim Marylskim. Obaj nie uwzględnili 
przestrogi Matki Czackiej przed wiązaniem się z innymi zgromadzeniami. 
Życie przyznało jej w tym wypadku rację. Współpraca z Braćmi Szkolnymi 
zrazu zapowiadała się nieźle. Byli obowiązkowi i zaangażowani. Po pewnym 
czasie jednak zaczęły się ujawniać różnice zapatrywań na wychowanie 
niewidomych. Bracia mieli własne tradycje odmienne od laskowskich, 
uzgodnienie metod postępowania okazało się bardzo trudne i w końcu doszło 
do rozstania. 

W ostatnich latach spotykały nieraz Ruszczyca nieoczekiwane przykrości. 
Przypominam sobie zwołane przez niego zebranie uczniów Szkoły Zawodowej w 
którym brałem udział. Dziewczęta i chłopcy zachowywali się bardzo głośno, 
nie zważając na to, że pan Henryk mówił już cicho i z wielkim trudem. 
Rozmowami i głośnym śmiechem zagłuszali jego słowa. Można sobie wyobrazić, 
jak go to musiało boleć. Czuł, że stracił dawny autorytet, że przestał być 
dla młodzieży atrakcyjny. Oni zapewne nie zdawali sobie z tego sprawy. 

Już wcześniej wspomniałem, że koniec lat 60-tych był w całym Zakładzie 
okresem bardzo trudnym. Zarząd, który silną ręką przeprowadził Laski przez 
lata stalinizmu, długo cieszył się nieograniczonym zaufaniem. Nadszedł 
jednak czas, gdy 2/3 jego członków przekroczyło wiek emerytalny i wydawało 
się, że osoby te nie dostrzegają potrzeb chwili. Zaczęły odzywać się głosy, 
że konieczne jest unowocześnienie metod zarządzania, wprowadzenie większej 
demokratyzacji, stosowanie przemyślanej polityki kadrowej. Dziesięć osób 
spośród najlepszych pracowników Dzieła nosiło się z myślą o odejściu, 
Ruszczyc wiedział o wszystkim, lecz do otrzymywanych informacji odnosił się 
bardzo sceptycznie. 

Kiedyś poruszyła z nim ten temat Hanna Welmanowa: "Panie Henryku, pan 
zawsze podejmował najśmielsze inicjatywy, niech pan stanie teraz na czele 
tych, co pragną reform"* (Rozm. MŻ z H. Welmanową ok. 1968 r. Masz. 
AMŻ-4.). Ruszczyc nic nie odpowiedział. Miał wyrobione zdanie o braku 
zdolności u młodszych współpracowników i nie dostrzegał wśród nich ludzi 
zdatnych do kierowania Zakładem. Trwał na stanowisku, że wszystko musi 
pozostać bez zmian. Była to normalna reakcja człowieka przez parę 
dziesiątków lat stojącego u steru władzy. Podobnie wypowiedział się Zygmunt 
Serafinowicz, żyjący przecież znacznie bliżej z szeregowymi pracownikami. 
"Co się stanie z Warsztatami, jak zabraknie Ruszczyca?" - rzucił w rozmowie 
z ks. Wolffem. - "Wszystko się rozleci, bo przecież nie ma nikogo, kto 
umiałby to poprowadzić"* (Rozm. MŻ z ks. Jerzym Wolffem, ok. 1968 r. Masz. 
AMŻ-4.). 

Celowo zamieściłem tę pesymistyczną wypowiedź jednego z zasłużonych 
współpracowników Lasek, dobitnie świadczącą o odczuciach tej grupy osób. 
Rzeczywistość okazała się lepsza niż przewidywania. W połowie lat 
siedemdziesiątych poziom szkolenia stał w Warsztatach wyżej niż w 
poprzednim dziesięcioleciu. Nauczyciele zawodu dokładali wszelkich starań o 
wierną realizację założeń ich dawnego Przełożonego. Osiągnięcia z tego 
czasu warte są uznania. 

Nagłe śmierci Ruszczyca i ks. Marylskiego w styczniu i kwietniu 1973 r. 
osierociły Zakład, stawiając Zarząd Towarzystwa wobec pytania, co dalej? 
Nikt tego momentu nie przewidział, zaczynało się od improwizacji, idee 
Twórców jednak przetrwały. 



Wychowawca 





W pamięci ludzkiej postać Ruszczyca kojarzy się z jego pracą wychowawcy. 

Przygotował do życia w społeczeństwie - i to znakomicie - parę pokoleń 
niewidomych, wykazując przy tym nieprzeciętne zdolności. 

Skoro był tak wybitną indywidualnością narzuca się pytanie, czy można 
styl jego pracy z młodzieżą określić jako odrębny system wychowawczy, czy 
tylko należy mówić o jego metodach postępowania. W chwili przybycia do 
Lasek Ruszczyc nie miał żadnego przygotowania do swej przyszłej pracy, 
owszem, sam był w stadium ostatecznej formacji. Wniósł wszakże ze sobą dwie 
cenne wartości: prawdziwą miłość do dziecka i kulturę własnego środowiska. 
Pamiętająca go z tego czasu jako 8-letnia dziewczynka Elżbieta z 
Przewłockich Cielecka twierdzi, że nie spotkała w życiu nikogo, kto by tak 
wspaniale umiał bawić się z dziećmi. Nic dziwnego, że za nim przepadały* 
(Znajomość Ruszczyca z Karoliną i Henrykiem Przewłockimi, rodzicami 
Elżbiety, sięga czasów wspólnego zamieszkania przy ul. Czackiego 9 w 
Warszawie. Później, towarzysząc ks. Korniłowiczowi, przyjeżdżał do 
podlaskich Mordów, siedziby Przewłockich. Dobrze czuł się w tamtejszej 
gromadce dzieci, z którymi urządzał swe niezapomniane zabawy.). 

W Zakładzie pan Henryk zastał wypracowany przez Matkę Czacką i już 
skrystalizowany system wychowania, który opierał się na zasadach 
"tyflopedagogiki" ze szczególnym uwzględnieniem wyrabiania hartu życiowego, 
inicjatywy, pracy nad sobą połączonej z dobrym współżyciem w zespole, 
dbałością o estetykę. Całość w duchu chrześcijańskiej tradycji. Ruszczyc 
przyjął bez zastrzeżeń założenia Matki Czackiej i stosował je wzbogacając 
własną wyobraźnią i doświadczeniem. 

Czerpał jednakże i z innych źródeł. Silny wpływ wywarła na niego książka 
salezjanina A. Auffray'a o metodzie prewencyjnej św. Jana Bosco pt. 
"Pedagogia Świętego". Również tego samego autora życiorys św. Jana Bosco, 
zrobił na nim duże wrażenie, toteż polecał te lektury innym. 

Mówiąc o wpływach, musimy wspomnieć o kontaktach Lasek z Januszem 
Korczakiem. W latach trzydziestych bywał tam nieraz gościem, a osoby z 
kierownictwa zwiedzały jego Zakład Opiekuńczy w Warszawie. Tamtejsze 
rozwiązania pedagogiczne były w Laskach żywo dyskutowane. Pan Henryk na 
apelach wieczornych czytywał chłopcom fragmenty z książek Korczaka i 
opowiadał o nim. 

W postępowaniu Ruszczyca spotykamy niektóre podobne sposoby 
oddziaływania: oparcie się na samorządzie uczniowskim, rozstrzyganie 
konfliktów oraz niesubordynacji przez sądy koleżeńskie, zbieranie od 
wychowawnków opinii o wychowawcach itp. Pan Henryk nie należał do ludzi 
skłonnych do naśladownictwa, mógł jednak z opowiadań o Korczaku czerpać 
pomysły, realizacja zawsze musiała być jego własna. 

Wydaje się, że wyraźny ślad wywarła na Ruszczycu lektura książki 
"Education" bp. Dupanloup. Autor daje tam ciekawe przykłady porażek 
wybitnych ludzi, którzy byli wychowawcami synów królewskich. Niepowodzenie 
ich płynęło z tego, iż nie potrafili doprowadzić wychowanka do podejmowania 
świadomych aktów woli. Pan Henryk przez całe życie dążył do budzenia u 
wychowanków chęci do czynnego uczestniczenia w procesie wychowania. Z tego 
zapewne powodu przykładał tak wielką wagę do rozbudzania inicjatywy u 
dziecka. 

Osobowość Ruszczyca wycisnęła silne piętno na całokształcie jego pracy w 
internacie. Jeśli nawet nie śmiemy przyznać mu autorstwa nowego systemu 
wychowawczego, to jednak musimy uznać oryginalność metod postępowania. Jego 
styl pracy najbardziej przypominał styl św. Jana Bosco. Nic dziwnego, bo 
też pan Henryk posiadał wiele cech wspólnych z tym wielkim pedagogiem Xix 
w.: podobną wesołość, zmysł wodzostwa, umiłowanie młodzieży i - nieco 
większą gwałtowność. Tak jak święty z Turynu dbał o to, by w jego domu 
zawsze coś się działo i było wesoło. Zwalczał nudę, najgroźniejszego wroga 
dziecka w internacie. Dlatego w jego domu nieustannie organizowało się 
konkursy, przedstawienia, wycieczki, śpiewy, gry ruchowe. Podobnie jak w 
zakładach salezjańskich wychowawca w Laskach nie miał być przełożonym, lecz 
starszym bratem, wiedzącym, gdzie który z jego pupilów się znajduje i 
biorącym udział we wspólnej zabawie. Przez długie lata nie używano w 
Laskach żadnych tytułów. Wychowawcę określano tylko jego imieniem, 
nauczyciela nazwiskiem, a o kierowniku mówiło się "pan Ruszczyc" i to 
znaczyło więcej niż dyrektor. 

Zgodnie z ideą ks. Bosco dyrektor zakładu ma pełnić w stosunku do 
wychowanków rolę ojca, osoby tak potrzebnej dla oddalonych od rodzin 
chłopców. Pan Henryk idealnie uosabiał pojęcie ojcostwa, o czym świadczą 
liczne relacje wychowanków. Wielokrotnie czytamy: "Pan Ruszczyc był 
naprawdę dla mnie ojcem". 

Metoda prewencyjna znacznie odbiegała od dziewiętnastowiecznych wzorów 
wychowania. Zrywała z surowością przełożonego, twardością dyscypliny, obawą 
przed karą, dystansem do młodzieży. Zalecała pozyskiwanie serc przez dobroć 
i łagodność. Zakład miał przypominać dom rodzinny, w którym każdy czuje się 
bezpieczny i kochany. 

Św. Jan Bosco, zapytany w starszym wieku, co jego zdaniem decyduje o 
dobrym funkcjonowaniu zakładu, bez namysłu odpowiedział - dobry regulamin! 
Ruszczyc, urodzony improwizator, lubiący ciągłą zmianę, uznawał w pełni 
wartość regulaminu. Pewno dlatego opracował aż tyle instrukcji 
określających zachowanie się w różnych okolicznościach. Chciał, by chłopcy 
dobrze znali regulamin domu i sami wiedzieli, co o każdej porze dnia mają 
czynić. 

Pan Henryk wymagał punktualności i porządku, dbał o estetykę. Nie 
ograniczał się do dawania wskazówek, lecz osobiście sprawdzał przebieg 
zajęć. Podczas mycia zachodził do łazienek, w czasie posiłków - do jadalni, 
po zbiórce wieczornej - do sypialni i czuwał nad zachowaniem milczenia. 

W ślad za św. Janem Bosco, po zbiórce wieczornej co dzień miał 
kilkuminutowe przemówienie podobne do salezjańskiego "słówka". Zaczynał od 
przypomnienia najważniejszych zdarzeń dnia w całym świecie, w Ojczyźnie i w 
Laskach. Po tym rozpoczynał rachunek sumienia od słów: "Przypomnijmy sobie, 
cośmy dziś zrobili dobrego". Po chwili skupienia przechodził do rozważania 
upadków: "A teraz zastanówmy się nad tym, co należałoby w naszym 
postępowaniu zmienić". Kończył kilkoma krzepiącymi zdaniami i chłopcy 
rozpogodzeni rozchodzili się. 

W wychowawczej działalności Ruszczyca dostrzegamy przede wszystkim jego 
własną ewolucję. W miarę jak sam dojrzewał, zmieniał się również charakter 
jego oddziaływania na młodzież. Jako początkujący wychowawca ujmował 
temperamentem i wesołością, wspólnie się z młodymi bawił i mocował. Ten 
okres skończył się bezpowrotnie z chwilą upadku Ojczyzny. Przejścia 
wojenne, szpital z rannymi, zniszczenia i zagrożenia Zakładu, wszystko 
zostawiło silny ślad w jego psychice. 

Pogłębił się, spoważniał, lepiej opanowywał wybuchowość, a gdy w 1948 r. 
powrócił do Lasek, był innym człowiekiem. Niebawem nadeszła choroba. Kiedy 
z powrotem przejął internat, był już tylko ozdrowieńcem z trudem 
przezwyciężającym swoją słabość. Nie mógł już pociągać młodzieży swym 
temperamentem, głos mu się nawet zmienił i stał się chrapliwy. Chodzenie 
męczyło. Zadziwiał otoczenie troską o innych, zapomnieniem o sobie, nowymi 
pomysłami, znakomicie rozgrywał trudne sytuacje z chłopcami. Rozumiał ich i 
kochał, a to był najważniejszy atut w jego ręku. Oni to czuli i za to go 
kochali. Metody jednak zmieniały się ciągle. 

Kontakty z chłopcami przypominały żarty starzejącego się wujaszka. 
Zaczepiał chłopców na korytarzu, chwytając ich za szyję rączką od 
nieodłącznej już laski. Nawiązywał w ten sposób żartobliwy dialog, stawiał 
pytania. Młodzi wyczuwali jego życzliwość, zainteresowanie i przyjaźń, 
niektórych jednak raził ten sposób bycia. 

Już wcześniej jeden z wychowanków A. Balwierz pisze: "Pan Ruszczyc był 
często człowiekiem wybuchowym, lubił się gniewać, a takie słowa jak - 
"koteńku" - też nie zawsze wypowiadane były w serdecznym tonie. - I dodaje 
- Szczerze powiedziawszy, nie zbliżałem się do tego człowieka, wolałem go 
unikać"* (Antoni Balwierz. Ank. Masz. 1973 r. AHR-8.), a Z. Mrozek 
przyznaje się otwarcie: "Bałem się żartów pana Ruszczyca"* (Zygmunt Mrozek. 
Ank. Masz. 1973 r. AHR-8.). 





Malcy 





Od najmłodszych chłopców Ruszczyc wymagał najwięcej dyscypliny, był w 
stosunku do nich bardziej surowy, choć zawsze czuły i ojcowski. Trzeba było 
widzieć, jak witali się z nim po dziecinnemu, obejmując za szyję i 
ściskając. Tak dziecko traktuje tylko swych najbliższych. 

Wielką wagę przywiązywał do roztropnego stopniowania rozrywek, nie chciał 
pozwolić na korzystanie z drogich urządzeń, kosztownych aparatów itp. Do 
wychowawczyni Sabiny Czerniewskiej powiedział kiedyś: "Proszę pani, cenne 
jest to, co pani daje dzieciom z siebie, a nie radio i magnetofony". Był 
zwolennikiem stosowania w wychowaniu prostych, ubogich środków, i gdy 
kiedyś zwróciła się o pieniądze na zakup pomocy dla młodszych chłopców, 
wyraził się dobitniej: "Żyjmy po franciszkańsku. Dziecko najlepiej się 
wychowuje, kiedy samo coś wypracuje, np. coś sobie uplecie ze starych 
krawatów". Lubił proste, nie skomplikowane zabawki jak klocki, przebijanki, 
plastelinę, bardziej jednak cenił glinę. Nie cieszyła go zabawa kolejką 
elektryczną. Uważał, że niewidome dziecko, korzystając z różnych aparatów i 
automatycznych urządzeń, poznaje rzeczywistość w sposób bardzo ograniczony. 
Później staje się niezdolne do włożenia większego wysiłku w swoją pracę. 
Chłopcy "muszą być zahartowani do trudu, do wkładu siły, bo już samo 
usprawnienie palców jest dużym wysiłkiem" - mawiał. 

Ta sama wychowawczyni barwnie opowiedziała jak wyglądała w latach 
pięćdziesiątych praca Ruszczyca z młodszymi chłopcami. "Pilnował, by ich 
nie rozpieszczać, lecz wdrażać do odpowiedzialności i gdy coś przeskrobią - 
do poczucia własnej winy. Na zbiórki wieczorne przychodził do małych 
codziennie. Dzieci już umyte, w piżamach czekały na niego w sypialni, 
siedząc na podłodze w dwóch lub trzech rzędach z dłońmi na skrzyżowanych 
kolanach. Zdarzało się czasami, że pan Ruszczyc długo nie przychodził. 
Wywoływało to u malców wielkie napięcie, ale czekali z radością, tylko od 
czasu do czasu któryś podskoczył, wstał i znowu usiadł. Póki pan Ruszczyc 
lepiej ich nie poznał, kazał każdemu z chłopców po kolei wstawać i mówić, 
co w danym dniu zrobił dobrego i co dobrego widział. Wielu wstawało. 
Przestępowali z nogi na nogę i nie potrafili nic powiedzieć. W takich 
przypadkach zwykle kazał chłopcu się przybliżyć. Malec z początku był 
onieśmielony, ale stopniowo się ośmielał i opowiadał wszystko: - kogo 
popchnął, pobił. Wtedy pan Ruszczyc mówił: "Jutro mi powiesz, coś zrobił 
dobrego": Chłopcy powoli uczyli się przyznawać do wszystkiego, a gdy któryś 
się przyznał, pan Ruszczyc mówił do niego: "Masz lizaka". To wszystko 
odbywało się bardzo poważnie, zdarzały się jednak tak zabawne sceny, że 
musiałam wyjść na korytarz, by nie parsknąć śmiechem" - kończy Sabina 
Czerniewska. 

Pan Henryk kładł wielki nacisk na rozwijanie cech pozytywnych, podkreślał 
znaczenie wzajemnej pomocy. - Zręczniejszy chłopiec może nauczyć drugiego 
jakiejś czynności z samoobsługi. Niewidomy łatwo coś gubi, np. pantofle, 
niedowidzący kolega może mu ułatwić znalezienie zgubionego przedmiotu lub 
nauczyć wiązania butów. Gdy z jakiegoś powodu, np. niezapowiedzianej 
wizyty, pan Henryk musiał przerwać rozmowę, to "nigdy się nie śpieszył. Z 
całym spokojem doprowadzał sprawę do końca, nigdy jej nie ucinał. Tłumaczył 
chłopcu, dlaczego musi przerwać spotkanie i od jakiego punktu dyskusji 
rozpocznie je na nowo, kiedy będzie miał wolny czas"* (Rozm. MŻ z S. 
Czerniewską. Masz. 1966. AMŻ-4.).

W Laskach utarł się zwyczaj, że zarówno wychowawcy, jak i nauczyciele 
odsyłali do pana Henryka uciążliwych uczniów, z którymi nie mogli sobie 
poradzić. Chłopiec powinien był przynieść ze sobą kartkę z opisem 
popełnionej winy, nie zawsze jednak tego przestrzegano. Na ogół sama 
groźba: "Bo pójdziesz do pana Ruszczyca" wywierała na malców magiczny wpływ 
i wystarczała, by się zreflektowali. Nie zawsze jednak... 

Jak wyglądała rozmowa z surowym opiekunem dowiadujemy się z opowiadania 
Feliksa Snopka: "Już jesteś u drzwi pokoju pana Ruszczyca" powiedziała mi 
s. Marianna. "Zapukaj i wejdź, ja sobie idę, pan Ruszczyc chce się z tobą 
rozmówić". Serce biło mi jak młotem. Zapukałem, pan Ruszczyc usłyszał i 
powiedział - proszę -. Wszedłem, a on swoim zwyczajem zaczął: "O, o! 
smarkaczu, co się stało, żeś przyszedł, cóżeś narozrabiał? Coś taki 
spocony?" - Baraszkowałem z maluchami, biłem się z nimi... - "Ile mam dać 
ci klapsów? A może laską ci przyłożyć". - Nie, wolę klapsa. "Kto przysłał 
cię do mnie?". Odpowiedziałem, że s. Marianna. "Idź ją przeprosić, jeśli 
sprawiłeś przykrość, a na przyszłość masz słuchać". 

Zawsze po spotkaniu z panem Ruszczycem człowiek czuł jakąś ulgę, jakby 
się było u spowiedzi, tak po ojcowsku rozmawiał". I kończy: "Niby człowiek 
się bał, a w rzeczywistości się nie bał"* (Praca ze średniakami.).

Praca wychowawcza w grupach średnich jest szczególnie ważna, trafia na 
okres formowania się młodej osobowości. Ruszczyc stawiał chłopcom wysokie 
wymagania, także pod względem czystości rąk, starannego uczesania, 
schludności ubrania, przy czym wielką pomoc stanowiła sprawna działalność 
internatowej szwalni. 

Przywiązywał wielkie znaczenie do wychowywania przez pracę. Wychowawca 
miał nie tylko pokazywać wychowankom odpowiednie narzędzia, lecz osobistym 
przykładem uczyć posługiwania się nimi. Praca fizyczna, tak nawet prosta 
jak grabienie liści, zbiór jarzyn lub owoców wzbogaca niewidomego i 
rozszerza zasób jego wiadomości o świecie. 

"Kładł nacisk na samoobsługę - wspomina s. Aleksandra. - Chłopcy winni 
sami umieć przyszyć sobie guzik, zaszyć rozprucie ubrania. Na wychowawców 
nalegał, by wdrażali chłopców w znajomość wszystkiego, co dzieje się w 
ogrodzie warzywnym, w jakim czasie wykonuje się poszczególne roboty, kiedy 
i jak zbiera się jarzyny, jak się je przechowuje w zimie"* (S. Aleksandra 
Stępek. Ank. Masz. 1973. AHR-8.).

Cieszyło go, gdy idąc za jego myślą wychowawca, Władysław Gaworecki, 
zorganizował kółka sprawnościowe, na których chłopcy uczyli się wbijać 
gwoździe, kleić gumowe buty, naprawiać żelazka do prasowania, kuchenki 
elektryczne i rowery. Popierał wszelkiego rodzaju gry stolikowe i 
parokrotnie zapraszał do Lasek Lecha Pianowskiego, autora ciekawej książki 
"Przewodnik gier". 

Dbał o to, by Warsztaty produkowały odpowiednio ubrajlowione gry, a 
internat musiał być w nie dobrze zaopatrzony. Popierał wszelkie formy 
majsterkowania, a spostrzegłszy zainteresowanie chłopców pracą w drewnie, 
kazał kupić zestaw narzędzi i ustawić we wnękach korytarza internatu dwie 
strugnice. Uczniowie w wolnym czasie strugali i piłowali, a podłoga 
korytarza była zasłana wiórami. Nie trwało to długo, gdyż młodzież 
potrzebuje w swoich rozrywkach częstych zmian, ale z początku radości było 
wiele. 

Starał się ożywić zajęcia porządkowe, organizował różnego rodzaju 
konkursy. Co miesiąc odbywał się w sali gimnastycznej konkurs słania łóżek. 
Chłopcy się zbierali, wnoszono kilka łóżek, składano pościel. Do zawodów 
stawali wyłonieni w eliminacjach przedstawiciele poszczególnych grup 
internatowych i rozgrywka toczyła się o pierwsze miejsce. Wstępny etap 
zawodów stanowiło najładniejsze położenie prześcieradła, w drugim zasłanie 
kołdry. Niewidomemu dziecku sprawia to nieraz duże trudności. Podobne 
konkursy urządzano też z czyszczeniem obuwia. 

Szczególną troską otaczał Ruszczyc dzieci z wadami budowy. Osobiście 
dobierał dla nich ładniejsze ubrania, dbał, aby były zawsze starannie 
uczesane, nauczyły się estetycznego poruszania i sprawiały miłe wrażenie. 
Działo się to zwłaszcza przed wyjazdami na ferie lub większymi 
uroczystościami. 

W życiu laskowskich internatów dużą rolę odgrywały spacery. Poobiedni 
trwał od półtorej do dwóch godzin, wieczorny można było zastąpić innymi 
zajęciami i trwał krócej. Spacery zapewniały wychowankom niezbędną ilość 
ruchu oraz zdrowy sen, natomiast na dłuższą metę stawały się nudne. Do 
wychowawcy należało wymyślenie jakiegoś celu, lub atrakcji. W zimie 
niezastąpioną pod tym względem była ślizgawka lub saneczkowanie, w 
pozostałych porach roku oglądanie prac w zakładowym gospodarstwie, gry 
ruchowe, zwiedzanie terenu Puszczy z jej przyrodą i historią. 

Po spacerze obowiązywało półgodzinne czytanie brajlem. Od tego nie można 
było uzyskać zwolnienia. Po czytaniu odrabiano lekcje. 

Wiele czasu Ruszczyc poświęcał na spotkania i pogawędki w grupach 
internatowych. Mówił chłopcom o Matce Czackiej, o założonym przez nią 
zgromadzeniu, o głoszonej przez nią idei pogodnego niesienia krzyża 
ślepoty, by "niewidomym na duszy" ukazać prawdziwy sens życia. Tłumaczył, 
jak należy rozumieć laskowskie pozdrowienie: "Przez Krzyż do nieba". Matka 
nie chciała wychowywać cierpiętników. Niewidomy powinien korzystać ze 
wszystkich nowoczesnych środków i usprawnień, by przezwyciężyć swoje 
ograniczenie. Zawsze zostanie mu dosyć trudności do pokonania. Podkreślał 
też znaczenie samowychowania, które winno opierać się na dobrym współżyciu 
w internacie. Młodzi powinni doceniać pod tym względem pomoc wychowawców i 
starszych kolegów* (Rozm. MŻ z Janem Michalikiem. Masz. 1985886. AMŻ-4.). 

Pogadanki odbywały się zwykle co dwa tygodnie, lecz jeśli w jakiejś 
grupie występowały trudności wychowawcze, zebrania organizowano co tydzień. 
Ruszczyc bywał wtedy zawsze obecny. Miał szczególny dar łagodzenia sporów i 
godzenia zwaśnionych. Zaciętych przeciwników zapraszał do siebie, starał 
się dojść przyczyn zadrażnienia, przedstawiał własny punkt widzenia i 
przekonywał o jego słuszności. 

Ogół wychowanków dobrze przyjmował argumenty o konieczności wzajemnego 
ustępowania i niewynoszenia się ponad drugich, niektórzy jednak nie mogli 
się z tym pogodzić. Uważali, że jest to postawa człowieka słabego, 
kapitulującego wobec wymogów życia. Podejrzewali, że Ruszczyc jest 
niedoszłym księdzem lub ukrytym zakonnikiem. Nigdy go jednak nie 
prześmiewano. Często poruszał w grupach kwestię bezinteresowności i 
anonimowości w świadczeniu dobra. Martwiło go, gdy widział, że chłopcy 
zgłaszają się do pomocy siostrom w kuchni w nadziei, że dostaną potem coś 
lepszego do zjedzenia. Cieszył się natomiast, gdy podjęcie zaproponowanego 
zadania łączyło się z jakimś wyrzeczeniem, np. opuszczeniem ciekawej 
audycji radiowej* (Ibidem.). 

Nie lubił udzielania pochwał, nie było to w jego stylu. Nie był również 
zwolennikiem nagradzania za zdobycie jednego z pierwszych miejsc w 
konkursach recytatorskich lub festiwalach piosenki. Uważał, że dostateczną 
nagrodą jest sam fakt wyróżnienia, dar materialny jest zbyteczny. 

Uczniom Szkoły Podstawowej nie pozwalał urządzać biwaków. Obawiał się, by 
im to przedwcześnie nie spowszedniało. 

Chłopcy musieli mieć krótko przystrzyżone włosy. Przyjeżdżających na 
początek roku szkolnego z długimi włosami odsyłano do fryzjera we wsi, w 
ciągu roku strzyżeniem zajmowali się wychowawcy. Internat posiadał dobrze 
działającą elektryczną maszynkę. Jeżeli chłopiec z domu przywoził radio, 
oddawał je w depozyt wychowawcy razem z posiadaną gotówką. Mógł z aparatu 
korzystać co najwyżej w niedzielę i to na krótko. Chłopcy musieli pełnić 
dyżury w jadalni, nakrywać do stołu, podawać, zmywać. 

Rozmowy Ruszczyca z chłopcami to osobny temat zasługujący na szersze 
potraktowanie, tu przypomnę tylko kilka jego typowych odezwań. 

Gdy któryś z wychowanków się "stawiał" albo niemądrze odpowiadał, zaraz 
mu się dostawało: "Głupi jesteś". Słowa te osadzały delikwenta na miejscu, 
czyniły skorym do słuchania. W sposobie zwracania się do chłopców było dużo 
humoru. Niektórzy do dziś pamiętają jego odezwania, np. "Witaj Włodzimierzu 
ty łotrze z pod ciemnej gwiazdy". Młodzi lubili ten ton, niektórych jednak 
peszył żartobliwy sposób prowadzenia rozmowy, gdyż nie potrafili na 
poczekaniu znaleźć dowcipnej odpowiedzi. Charakterystycznym zwrotem przy 
pożegnaniu było: "Trzymaj się prosto", albo: "Masz brudne ręce, tu jest 
mydło i ręcznik, idź je umyć i wracaj". Ta bezpośredniość stwarzała dobry 
klimat w internacie* (patrz: M. Dmochowska, op. cit.).





Formy pracy ze starszymi





W Laskach mówiono, że spośród wszystkich wychowanków Ruszczyc najbardziej 
lubi najstarszych, ma do nich słabość. To nie znaczyło, by nic od nich nie 
wymagał. Zależało mu bardzo na tym, by wychodzący z Zakładu byli dobrze 
przygotowani do życia, umieli myśleć i mieli wyrobiony charakter. Ponieważ 
najlepszy internat nigdy nie zastąpi rodziny, wychowankowie musieli 
utrzymywać stały kontakt listowny z domem. U młodych chciał widzieć 
inicjatywę, zainteresowania, postawę społeczną, wyrabiał zasady moralne. Te 
zasadnicze wartości przysłaniały inne, nieco mniej ważne, jak: dyscyplina, 
zdrowie, sport, ogłada towarzyska, estetyka. 

Po kolacji Ruszczyc zwykł był zapraszać do siebie uczniów najstarszych 
klas i wszczynał z nimi długie dyskusje. Kierował rozmowę na poważne 
tematy, a zaczynał od zadawania pytań: "Czy możesz mi powiedzieć, co to 
jest charakter? Co to jest silna wola? Co znaczy wychowanie? Co znaczy 
kształtowanie osobowości?" Albo poruszał takie zagadnienia, jak pojęcie 
rehabilitacji, udział niewidomego w społeczności widzących, zdobywanie 
nowych zawodów itp. Dzielił się z młodymi swoimi problemami, radził się 
ich, przedstawiał napotykane trudności, chciał, by choć w małej części 
uczestniczyli w jego planach na przyszłość i przez to dojrzewali. 

W okresie tworzenia Warsztatów wciągał najstarszych uczniów do współpracy 
w zdobywaniu nieodpłatnie lub po niskiej cenie obrabiarek lub surowców. 
Sami musieli układać i podpisywać listy kierowane do różnych instytucji, 
szkół zawodowych itp. 

Jak widać, niektóre sprawy i tematy były trudne, ale Ruszczyc tego się 
nie bał. Chciał zmusić starszą młodzież do logicznego myślenia, wysnuwania 
trafnych wniosków, śmiałego wypowiadania sądów. Wiedział, że będzie to im 
potrzebne w dalszym życiu. Andrzej Skóra do dziś zachował z tych rozmów 
żywe wspomnienie: "Umiał słuchać nie przerywając, pozwalał wypowiadać się 
do końca. W pewnym momencie jednak dokonywał podsumowania, prostował błędne 
poglądy, przekonywał o słuszności własnych idei. Nie narzucał swego zdania, 
starał się iść za myślą rozmówcy i wyławiał z niej to, co jest słuszne. 
Była to doskonała szkoła myślenia i wypowiadania się"* (Dane zaczerpnięte z 
rozmowy MŻ z Andrzejem Skórą. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Niekiedy spotkania przybierały nieoczekiwany obrót. Któregoś dnia 
Ruszczyc zaczął od postawienia pytania: "Powiedzcie mi, jaka jest granica 
wolności ludzkiej?". A gdy chłopcy milczeli: "To ja wam powiem. Granicą 
wolności ludzkiej jest wolność drugiego człowieka. Jak wy mi tu pod 
gabinetem hałasujecie i śmiejecie się tak głośno, że nie mogę pracować, 
przekraczacie granice wolności ludzkiej". Definicja pochodzi z "Summy" św. 
Tomasza z Akwinu. Rozmowa ta musiała wywrzeć silne wrażenie na słuchaczach, 
skoro obecny na niej Edward Głażewski mógł w kilkanaście lat później 
dokładnie ją odtworzyć. 

Rozwój umysłu nie wystarcza, w parze z nim musi iść praca nad 
charakterem. Za najlepsze dla niej pole Ruszczyc uważał angażowanie się 
chłopców w działalność samorządu internatowego, prace społeczno-użyteczne, 
Koło SKKT, obozy wędrowne, współpracę z młodszymi grupami internatowymi i 
pomoc ludziom cierpiącym. 

Nieco dziwi negatywna postawa Ruszczyca w stosunku do harcerstwa. 
Dopuszczał wprawdzie do prowadzenia grup internatowych lub obozów 
wędrownych metodą harcerską, lecz organizacji jako takiej nie tolerował. 
Obserwując jego postawę można przypuszczać, że harcerstwo było dla niego 
czymś obcym, co wymykało mu się z rąk. 

Dziedziną, w którą pan Henryk włożył wiele inwencji, był samorząd 
internatowy. W owych czasach nie obowiązywał jeszcze samorząd szkolny, 
który w latach 70-tych wyparł lub bardzo ograniczył samorząd w internacie. 
Ruszczyc zadał sobie dużo trudu, by dobrze opracować statut, posiłkował się 
przy tym doświadczeniami Janusza Korczaka. Warto zaznaczyć, że pierwsza 
próba pracy samorządu, choć tylko w jednej grupie internatowej średniaków, 
podjęta została już w r. szkol. 1949-50. Stało się to po rozwiązaniu 
drużyny harcerskiej z obawy przed ingerencją władz w wewnętrzne sprawy 
Zakładu. Samorząd ten przetrwał około 3 lat i być może wyniki jego 
działalności podsunęły Ruszczycowi myśl rozwinięcia tej formy społecznego 
wychowania na cały internat. Samo utworzenie nowego organu odbyło się 
bardzo uroczyście na walnym zebraniu domu 5 października 1954 r. O randze 
tego przedsięwzięcia świadczy fakt, że protokół z zebrania pisał 
własnoręcznie swym finezyjnym pismem Zygmunt Serafinowicz, kierownik 
laskowskich szkół. 

Samorząd odegrał w pracy internatu znaczną rolę. Oficjalna jego nazwa 
brzmiała - Prezydium Centralnej Rady Domu - PCRD. Oprócz niego istniała 
Centralna Rada Domu - CRD. Składała się z przedstawicieli samorządów 
grupowych - po trzech z każdej grupy, liczyła zatem 15 do 18 wychowanków. 
Spośród nich wybierano prezydium - PCRD. Sam fakt wyborów miał duże 
znaczenie wychowawcze. 

Przewodniczącego PCRD mianował sam Ruszczyc, natomiast zawsze omawiał z 
wychowawcami kryteria wyboru kandydata. Sprawy te miał głęboko przemyślane. 
Uważał, że przewodniczącym powinien być niewidomy, gdyż tych zwłaszcza 
należy uaktywnić. Mawiał często: "Łatwiej zająć się resztkowcami - ale oni 
sami się uaktywniają". Niekiedy niewidomy kandydat miał znacznie lepszych 
od siebie rywali z resztkami wzroku, a mimo to Ruszczyc nie ustępował, 
tłumacząc: "A może się wyrobi". Za to z reguły zastępcą przewodniczącego 
był niedowidzący członek CRD, wybierany drogą głosowania przez kolegów. 

Prezydium składało się z przewodniczącego, zastępcy, sekretarza (zebrania 
prezydium były protokołowane i Ruszczyc kładł na to wielki nacisk) i 
skarbnika, nie posiadającego jednak prawa do samodzielnego dysponowania 
gotówką oraz gospodarza. Ta ostatnia funkcja była szczególnie 
odpowiedzialna. Gospodarz musiał dbać o porządek w całym domu, miał prawo 
wstępu do wszystkich pomieszczeń i sprawdzania ich stanu. Nieporządki mógł 
zgłaszać wychowawcy i wtedy sprawa szła na zebranie CRD lub do samego pana 
Henryka. 

Gospodarz rozdzielał prace społeczne takie jak: porządkowanie terenu 
dookoła domu, praca w polu lub ogrodzie, organizacja boiska, skoczni, 
utrzymanie sprzętu sportowego itp. 

Wielką wagę Ruszczyc przywiązywał do tradycji domu, opowiada Jan 
Krakowiak. "Pojęcie to było u niego głęboko zakorzenione. Dom św. Teresy 
miał swoje długoletnie tradycje. W rocznym planie wychowawczym uwzględniano 
wszystkie święta; imieniny, opłatek. Uroczystości domowe musiały być 
starannie przygotowane. Istniały ponadto tradycyjne miesięczne zebrania 
domu, na których zbierali się wszyscy chłopcy i każdy maluch mógł zabierać 
głos i stawiać pytania". 

Z tradycją domu wiązało się pojęcie jego jedności. Pan Henryk dbał o to, 
by wychowankowie ze wszystkich grup wiekowych czuli się w nim jak w 
rodzinie. Chłopcy ze starszych grup pełnili dyżury u młodszych, 
odprowadzali ich na lekcje do innego domu, głośno czytali chorym w swoim 
wolnym czasie. Raz na zebraniu wychowawców Ruszczyc ostro zganił styl pracy 
jednej z wychowawczyń, mającej zresztą dobre wyniki: "Nie może pani 
izolować swojej grupy z całości internatu, faworyzować jej, wychowywać dla 
siebie"* (Rozmowa z Janem Krakowiakiem 1985. Masz. AMŻ-4.). 

Jeden z wychowawców zorganizował w swojej nielicznej, ale zdolnej grupie 
reperację zabawek dla dzieci z Przedszkola. Trwało to kilka miesięcy i 
zostawiło dobre wspomnienie. 

Współpracę Ruszczyca z samorządem tak charakteryzuje Maria Dmochowska: 
"Jednoczył starszych chłopców z młodszymi, tworzył rodzinną atmosferę 
całego domu. Każda impreza i każda uroczystość była najpierw omawiana w 
gronie Centralnej Rady Domu. Po przedyskutowaniu wnioski szły w dół do 
grup. Tym sposobem wszystko, co się w domu działo, było współtworzone przez 
młodzież, więc nie męczyło jej, ani nie nudziło. Chodziło tylko o to, by w 
danej imprezie chłopcy wypadli jak najlepiej. Widzieli przy tym, jak ich 
Opiekun sam się wszystkim przejmuje. Obchodziło go każde najmniejsze 
zebranie grupowe, plany i sprawozdania opracowane przez grupy. Wszystko to 
traktował bardzo serio"* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). 

Kierowanie internatem przy pomocy samorządu kryło w sobie jednak pewne 
niebezpieczeństwo. Zebrania Prezydium Rady Domu zazwyczaj odbywały się 
przed zebraniami wychowawców. Ruszczyc najpierw układał z chłopcami plany 
działania na najbliższy okres, później dopiero komunikował je wychowawcom. 
Musieli je realizować. Członkowie PCRD byli świadomi swej roli w internacie 
i to wyzwalało u nich wiele inicjatywy. Wiedzieli, że w razie różnicy zdań 
będą mogli dzięki poparciu swego Opiekuna przeforsować własne projekty, 
mimo sprzeciwu wychowawców. Sytuacja tych ostatnich stawała się z tego 
powodu bardzo trudna, czuli swoje uzależnienie i podważenie autorytetu. 
Niektóre osoby, m.in. Matka Maria Stefania Wyrzykowska, długoletnia 
kierowniczka Domu Dziewcząt, oceniały bardzo krytycznie ten układ stosunków 
w internacie. 

Sytuację nieco na korzyść zmienił fakt, że Ruszczyc w połowie lat 60-tych 
opiekę nad samorządem przekazał jednemu z wychowawców oraz że PCRD 
zapraszało na swoje zebrania wychowawców ze starszych grup. Nie 
rozwiązywało to jednak całkowicie problemu. 

Uprzywilejowanie młodzieży w sposób szczególnie jaskrawy rzucało się w 
oczy przy urządzaniu pokazów warsztatowych dla dyrektorów fabryk. 
Całościowy plan układał sam pan Henryk, po czym omawiał go szczegółowo z 
PCRD. Wskutek tego chłopcy, zwykle w ostatniej chwili, zawiadamiali o 
projektowanych zmianach nauczycieli, instruktorów i wychowawców. 

Wyliczywszy niewątpliwe usterki, musimy jednak wysoko ocenić wyniki, 
jakie dała działalność Samorządu Domu Chłopców. Była znakomitą szkołą 
charakterów, zaprawiającą młodzież do pracy społecznej. Przygotowała dobrze 
do życia szereg dzielnych jednostek. 

W latach siedemdziesiątych spośród funkcyjnych PCRD rekrutowało się kilku 
późniejszych prezesów oraz wielu członków zarządów spółdzielni niewidomych. 
W samym Zarządzie Głównym Polskiego Związku Niewidomych, liczącym ponad 40 
członków, w pewnym momencie przeszło połowę stanowili Laskowiacy. Oni sami 
twierdzili, że formację swą zawdzięczają pracy w Samorządzie Domu św. 
Teresy. 

Ideą Ruszczyca było nie tylko wyrabianie charakterów przez 
samowychowanie, lecz również zaprawianie młodych do niesienia pomocy innym 
ludziom. Chciał, "by każdy niewidomy dzielił się z drugim tym, co posiada, 
choćby to było bardzo mało"* (Rozm. MŻ z J. Michalikiem, op. cit.). O 
formach takiej pomocy dyskutowano na zebraniach PCRD, po czym podejmowano 
odpowiednie uchwały i rozdzielano zadania. Dla przykładu przytoczę dwie 
tego rodzaju akcje. Po wizycie w zakładzie głęboko upośledzonej młodzieży 
męskiej w Fiszorze k. Wyszkowa pan Henryk bardzo przejął się jej losem i po 
powrocie opowiedział uczniom o tym, co widział. W zakładzie panował wielki 
niedostatek, stawki żywieniowe były niewystarczające, a młodzież 
niedożywiona. 

Chłopcy z Lasek postanowili im pomóc. Przez okres dwóch tygodni 
zrezygnowali zjedzenia otrzymywanej na kolację kiełbasy i deserów, 
następnie wybrali spośród siebie delegację, która miała zawieźć ich dar do 
Fiszoru. W umówioną niedzielę wybrała się grupa ośmiu chłopców z gitarą i 
akordeonem, sądząc, że śpiew i muzyka najpewniej trafią do psychiki ciężko 
poszkodowanej młodzieży. Delegaci po powrocie opowiedzieli ze szczegółami 
przebieg wizyty, a ich opis silnie podziałał na ofiarność chłopców przy 
następnych wyjazdach. Akcje na rzecz Fiszoru powtarzały się przez kilka 
lat, w sumie zorganizowano sześć podobnych imprez. 

Pomoc drugim istniała w różnych formach. Przytoczę tu przypadek 
odbiegający bardzo od codzienności. Kiedyś Ruszczyc dowiedział się, że w 
Warszawie znajduje się 16-letni ociemniały, Zdzisław Jamrożek, który na 
skutek choroby reumatycznej stracił wzrok i doznał zniekształcenia i 
zesztywnienia nóg. Chłopiec ten nie mógł pogodzić się z myślą, że już nigdy 
nie będzie widział. O przyjściu do Lasek nie chciał słyszeć. Ruszczyc 
wybrał się do niego i w ciągu krótkiego spotkania okazał mu tyle serca, że 
chłopaka ujął i wzruszył. "Musisz swoje kalectwo zaakceptować - powiedział. 
- Nie widząc możesz cieszyć się życiem". Słowa te wywarły na chłopcu duże 
wrażenie, przestał się opierać i w parę dni później był już w Laskach. Tu 
okazało się, jak bardzo niemożność samodzielnego poruszania się go 
ogranicza. Uczynność kolegów rozwiązała jednak większość trudności. Chłopcy 
kilka razy dziennie brali go na ramiona i nieśli we wskazanym kierunku. Z 
rana z sypialni na drugim piętrze do jadalni, po śniadaniu na lekcje do 
szkoły lub do warsztatu szczotkarskiego położonego na piętrze innego 
budynku. Podobnie na każdy posiłek, na odrabianie lekcji, do sypialni... 
Przez cały okres nauki koledzy nigdy go nie zawiedli, usługiwali mu 
chętnie, wystarczyło, by o to poprosił. Panu Henrykowi sprawiało to wiele 
radości* (Rozm. MŻ z J. Krakowiakiem. op. cit.). 

Wspomnijmy na koniec o pracach społeczno-użytecznych podejmowanych przez 
wychowanków. Pod tym względem Dom św. Teresy miał swoje dobre tradycje. W 
pierwszych latach po wojnie chłopcy pomagali przy odgruzowywaniu spalonych 
budynków, rąbali drzewo do kuchni, obsadzali lipami długą na 300 m drogę 
wiodącą do ich domu i codziennie podlewali drzewka, nosząc wiadrami wodę z 
odległej studni... Pan Henryk dbał o utrzymanie tych tradycji. 
Wychowankowie pompowali więc wodę dla górnych pięter domu, rozładowywali 
ciężarówki z materiałami dla Warsztatów, zrzucali opał do piwnicy, pomagali 
w zbiorze ziemniaków, warzyw i owoców, pracowali przy wykopach pod nowe 
budowy, uczestniczyli w pracach przy przebudowie kaplicy w Internacie, 
troszczyli się o porządek i estetykę otoczenia. 

Oprócz wyżej wymienionych prac o charakterze społecznym chłopcy ze 
starszych grup wykonali też inne zadania mające przez długie lata służyć. 
Jednym z nich było ogrodzenie siatką ogródka jordanowskiego przy 
Internacie, innym urządzenie toru saneczkowego w lesie koło "góry Ojca", 
albo założenie sygnalizacji dźwiękowo-świetlnej w Infirmerii oraz wykonanie 
w wolnym czasie 30 sanek metalowych* (Ruszczyc miał wielkie poszanowanie 
dla wartości i godności ludzkiej pracy. Spostrzegłszy raz w stolarni 
młodego, widzącego pracownika siedzącego na swym warsztacie, oburzył się i 
zbeształ chłopca. "Strugnica stolarska - mówił - jest podstawą pracy, 
należy ją zatem traktować z szacunkiem, siadanie na niej jest czymś 
niedopuszczalnym". Po kilkudziesięciu latach pracownik ten słowa Szefa miał 
żywo w pamięci. (Rozm. MŻ z s. Modestą Dębek, która cytuje słowa Mariana 
Kurzepy. Masz. 1991, AMŻ-4). W czasie zajęć warsztatowych niedopuszczalne 
było puszczanie muzyki. Praca musiała być pracą. Wyjątek stanowiła 
szczotkarnia. Tam Ruszczyc pozwalał na lekturę książek mówionych, lecz nie 
dłużej jak przez jedną godzinę w ciągu trzygodzinnej zmiany.)

Marzeniem jego było, aby niewidomi w wolnym czasie uprawiali jakąś 
sztukę, np. rzeźbę, lecz nie udało mu się do tego doprowadzić. Na trudności 
natrafiało nawet zorganizowanie nauki muzyki lub śpiewu. Dwukrotnie 
tworzony przez niego chór męski nie utrzymał się długo, podobnie jak Koło 
Mandolinistów albo zespół instrumentalny. Główną przeszkodę stanowiły złe 
warunki komunikacyjne odstraszające prowadzących zajęcia od nocnych 
powrotów do stolicy. 

Niewielka liczba zdolniejszych uczniów uczyła się gry na fortepianie lub 
śpiewu. W domu było kilka fortepianów i akordeon, ale tylko jeden 
magnetofon. Wielu uczniów należało do mieszanego chóru w Domu Dziewcząt, 
lecz Ruszczyc przywiązywał większą wagę do wspólnego śpiewu w grupach 
internatowych: w domu, na spacerach i wycieczkach. Zdecydowanie sprzeciwiał 
się kształceniu niewidomych w zawodzie akompaniatorów w nocnych lokalach. 

Pan Henryk chętnie powracał do ulubionego zajęcia reżyserowania jasełek 
oraz innych przedstawień. W połowie lat 60-tych zaangażował dawnego 
znajomego z teatru "Reduta", Eugeniusza Poredę, który wystawił w Laskach 
"Zemstę" Fredry. Sam zaś reżyserował "Grube ryby" Bałuckiego, 
"Warszawiannkę" Wyspiańskiego oraz sztukę "Los 333". 

Poziom wiedzy i kultury umysłowej wychowanków był przedmiotem jego 
troski, jako jeden ze środków po temu służyć miały koła zainteresowań. Pod 
tym względem zaszła u pana Henryka wyraźna ewolucja. W okresie rozbudowy 
Warsztatów i wprowadzania nowych kierunków szkolenia uwagę jego pochłaniały 
niemal wyłącznie zagadnienia techniczne, w kilka lat później - zarysował 
się zwrot ku humanistyce. 

W połowie lat 50-tych dla młodszych chłopców istniały tylko kółka 
majsterkowania w drewnie, starsi zaś mieli koło radiotechniczne. Natomiast 
w siedem lat później działało 7 kółek językowych dostosowanych do różnych 
grup wiekowych i stopni zaawansowania. Uczniowie mogli dowolnie wybierać 
jeden z trzech głównych języków europejskich i w nim się kształcić. 
Wykładowcami byli fachowcy. Ponadto w początkach lat 60-tych czynne były 
prowadzone przez nauczycielki albo wychowawców koła: Geograficzne, 
Teatralne wraz z Recytatorskim, Polonistyczne, Archeologiczne i 
Astronomiczne. Do tego dwa koła Radiotechniczne i jedno Maszynopisania. 

Wyraźnie więc zaznaczył się zwrot ku wykształceniu ogólnemu. W związku z 
tym wspomnę przypadek jednego z wychowanków z początku lat 50-tych, Mariana 
Hartmana, o wybitnych zdolnościach językowych. Ruszczyc nie doceniał jego 
zdolności ani osiągniętych wyników, nie dostrzegał pracowitości chłopca, 
który wstawał o świcie, żeby mieć czas na indywidualną naukę. Miał mu to za 
złe, uważał, że powinien raczej starać się o szybsze postępy w nauce 
zawodu. Do wychowawców, którzy bezinteresownie go uczyli, miał żal, że 
jednostce poświęcają tak wiele czasu, zamiast myśleć o całej grupie. 
Wychowanek ten jako absolwent, stracił po paru latach pracę, gdyż zawód 
jego przestał istnieć w całym kraju. Mimo to usamodzielnił się dzięki 
dobrej znajomości jednego z wcześniej opanowanych języków. Polskie Radio 
zaangażowało go jako dziennikarza i tłumacza i praca jego przyniosła chlubę 
Laskom* (Rozm. MŻ z Marianem Hartmanem ok. 1987 r. Rękop. AMŻ-4.). 

W kilka lat później zatrudniony w fabryce wyrobów metalowych absolwent, 
Henryk Zając, zwrócił się do Ruszczyca z zapytaniem, czy radzi mu podjąć 
studia germanistyki, czy pozostać w fabryce. Odpowiedź brzmiała - uczyć się 
obcego języka* (Henryk Zając. Ank. Masz. 1975. AHR-8.). 

Widać z tego, że Ruszczyc nie trzymał się sztywnych zasad, umiał 
dostosowywać się do okoliczności. Popierał indywidualne zamiłowania. W 1965 
r. pozwolił kilku amatorom garncarstwa na utworzenie oddzielnego kółka i 
znalazł im instruktora. Gdy jeden z nich zdradził się z pragnieniem chowu 
gołębi, otrzymał zgodę na trzymanie jednej pary i doglądanie jej w porze 
grupowych spacerów. 

Kładł duży nacisk na estetykę we wszystkich przejawach życia: w ubraniu, 
jedzeniu, utrzymywaniu porządku w pokoju. Dla uczniów ostatniej klasy, 
mających wkrótce wejść w życie, zorganizował specjalne lekcje estetycznego 
jedzenia. Polegały na spożyciu obiadu w towarzystwie 3 innych osób, w tym 
dawnej doświadczonej wychowawczyni. Stół musiał być zasłany czystym 
obrusem, nakrycia wyposażone w pełny skład łyżek, widelców i noży, do 
jadłospisu dodawano jeszcze na osobnym talerzu sałatkę lub inne danie. 
Młodzież musiała opanować nie tylko właściwe formy estetycznego jedzenia, 
lecz zarazem poznać zasady odpowiedniej przy posiłkach konwersacji, np. nie 
rozprawiać o polityce, wypadkach, chorobach. Była to szkoła dobrego 
wychowania. Ruszczyc nie przykładał wagi do ozdabiania sypialni, nie miały 
one firanek ani kap na łóżkach, wszędzie za to musiała panować czystość i 
porządek. 

Pan Henryk bardzo dbał o rozwój fizyczny i stan zdrowia wychowanków. W 
Laskach sprawy kompetencji traktowano zawsze marginesowo i to tłumaczy, że 
Serafinowicz pozostawił Ruszczycowi w zakresie wychowania fizycznego wolną 
rękę. Pan Henryk zajmował się zarówno programem zajęć gimnastycznych, jak i 
doborem nauczycieli. Przez 20 lat utrzymywał kontakt listowny i osobisty z 
Janem Dziedzicem, profesorem AWF w Poznaniu i na skalę kraju specjalistą od 
spraw wychowania fizycznego niepełnosprawnych* (Patrz: Koresp. HR. AHR-6.). 

Profesor wielokrotnie bywał w Laskach i omawiał z Ruszczycem zagadnienia, 
które znalazły się później w jego książce "Wychowanie fizyczne 
niewidomych". Dzięki inicjatywie Ruszczyca laskowska młodzież już w 
początku lat 50-tych zaczęła uprawiać lekkoatletykę i jeździła na basen 
pływacki. 

Pan Henryk kładł też duży nacisk na prawidłową postawę przy pracy w 
Warsztatach, by zapobiec skrzywieniom kręgosłupa. Miał wielkie zrozumienie 
- dla spraw BHP. W czasie przeprowadzanych prób z nowymi obrabiarkami z 
wielkim wyczuciem przewidywał możliwość wypadku i wtedy od razu nakazywał 
przerwanie eksperymentu. 

Widząc u chłopców poważniejsze skaleczenie palców lub rąk, wzywał 
nauczycieli i instruktorów do wytłumaczenia przyczyny ich powstania. 
Denerwował go widok chłopców z opatrunkiem na palcach, wiedział, że każde 
ich uszkodzenie grozi osłabieniem zmysłu dotyku. 

W sprawach zdrowia wykazywał wielką wnikliwość. Wymagał, by chłopcy 
regularnie co miesiąc się ważyli. Szczegółowo analizował wyniki wagi, 
porównując je z wynikami sprzed czterech tygodni. Przypominało to zwyczaje 
Janusza Korczaka. Zarówno rosnąca otyłość, jak i spadek na wadze powodowały 
u niego niepokój i skłaniały do zbadania karty zdrowia, a nieraz 
skierowania od razu do lekarza. Tym sposobem kilka razy udało mu się wykryć 
niedostrzeżoną chorobę. 

Jeden z wychowanków stale gorączkował, badania jednak nie wykazywały nic 
złego. Raz temperatura skoczyła do 39 stopni. Ruszczyc zaniepokojony 
zmobilizował lekarkę zakładową, s. Katarzynę Steinberg, i natychmiast mimo 
trudności wysłał ją razem z chorym do szpitala. Skonstatowano ostre 
zapalenie wyrostka robaczkowego i przeprowadzono operację. Intuicja 
Ruszczyca ocaliła chłopcu życie* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit. i S. 
Czerniewska, op. cit.). 

W internacie żywo interesował się urządzeniem kaplicy, jak również 
poziomem homilii głoszonych chłopcom podczas niedzielnej Mszy św. Gdy jego 
zdaniem nie trafiały do psychiki wychowanków, umawiał się z katechetą na 
rozmowę. Kiedyś kierownik internatu omawiał z nim organizację "Święta 
Domu", uroczystości jego patronki, św. Teresy od Dzieciątka Jezus i 
zastanawiał się nad doborem rozrywek, które zadowoliłyby chłopców. Ruszczyc 
przerwał mu mówiąc: "Czy pan uważa, że odpust to kiermasz?"* (M. Wójtowicz. 
"Wspomnienie o HR". Rękop. 1987. AMŻ-4.). 

Pan Henryk czuł się odpowiedzialny za życie religijne całego swego 
otoczenia. Spróbował na przykład zorganizować rekolekcje dla instruktorów i 
innych pracowników warsztatowych, zapraszając znanego duszpasterza, ks. 
Marcina Popiela. Oczekiwanego rezultatu nie osiągnął i prób tych nie 
ponawiał. 

Dokładał wszelkich starań, by jak najlepiej wyzyskać czas rekolekcji 
wielkopostnych i w tym celu omawiał je zawczasu z rekolekcjonistą. Dążył 
szczególnie do łagodzenia konfliktów między chłopcami, które nieraz stawały 
się przyczyną unikania spowiedzi. Jeśli jego interwencja nie odnosiła 
skutku, ciężko ten fakt przeżywał. Natrafiwszy na dobrego rekolekcjonistę 
"młodzieżowca", zapraszał go do pozostania w Laskach przez parę dni po 
zakończeniu nauk i prosił o uczestniczenie w spacerach i dyskusjach z 
młodzieżą. Chciał mieć od osoby stojącej z boku opinię o atmosferze w 
Zakładzie. 

Metody stosowane przez Ruszczyca pozwalają go lepiej zrozumieć, lecz siła 
przyciągania młodzieży tkwiła nie tyle w metodach, co w jego osobowości. 
Pan Henryk fascynował swych wychowanków tym, kim był. Podziwiali go, 
kochali, miał na nich wielki wpływ. Budził zaufanie. Pozyskiwał ich swym 
zaangażowaniem, dyskrecją i dobrocią. Chłopcy zwierzali mu się ze 
wszystkiego, mówili o wszystkich kłopotach osobistych i rodzinnych, 
chwalili lub krytykowali nauczycieli i wychowawców. Posiadał ich pełne 
zaufanie. Wszystkiego wysłuchiwał uważnie i w milczeniu, ale chłopcy czuli, 
że chłonie każde ich słowo i myśli, jak by dopomóc. 

Nie zliczyć przypadków, w których znalazł pracę dla kogoś z rodzeństwa 
wychowanków, zdobył drogi lek zagraniczny, pomógł w trudnej sprawie 
rodzinnej. Osobiste potrzeby chłopców załatwiał od ręki. Gdy chodziło o 
brakującą część garderoby, najczęściej ofiarowywał swoją. Szafa w jego 
pokoju świeciła pustkami. Jeśli czasem trzeba było dobrać coś o innych 
rozmiarach, zabierał ze sobą chłopca do Warszawy i z nim załatwiał 
sprawunek. Bywał w swoich reakcjach nieoczekiwany. Gdy jeden z wychowanków, 
mający niewygodne buty, nie mógł w nich chodzić i dostawał nagany za to, że 
uchyla się od spacerów, Ruszczyc - chociaż o tym wiedział - nie reagował. 
Do czasu! Po czterech dniach nagle wezwał chłopca, kazał mu pożyczyć buty 
od kolegi, zawiózł go do stolicy i z iście macierzyńską dobrocią dobrał mu 
obuwie. Prawdopodobnie chciał zmusić nieco biernego wychowanka do 
zmobilizowania się w załatwieniu rzeczy niezbędnej. 

Warto przypomnieć inną historię, dobrze w Laskach znaną. Kilkunastoletni 
widzący syn jednego z długoletnich pracowników Zakładu, Czesław Urbański, 
zbuntował się i nie chciał kończyć szkoły zawodowej. Ruszczyc wezwał go do 
siebie i porozmawiał jak z dorosłym człowiekiem. Zaproponował mu obiady w 
Zakładzie w zamian za cztery godziny dyżuru w Internacie. Chłopiec się 
zgodził. Zaimponowało mu, że został potraktowany jak ktoś równy 
wychowawcom. Z nowych obowiązków wywiązywał się bardzo sumiennie. Podjął 
przerwaną naukę w szkole, wyszedł na człowieka. Wystarczyła jedna dobrze 
przeprowadzona rozmowa. 

Omówiłem sytuację w internacie chłopców, a jak było z dziewczętami? Czy 
jest prawdą - jak to sugerują niektóre relacje, że ich nie lubił? Jest 
pewne, że na temat wychowania dziewcząt miał własne zapatrywania i że przez 
długie lata jakby nie dostrzegał ich problemów. Poza tym był zazdrosny o 
swój dom. Pod koniec życia, gdy zaczął załatwiać sprawy zatrudnienia 
absolwentów, stosunek jego do dziewcząt bardzo się zmienił. 

Niechętnym okiem patrzył też na kontakty swoich chłopców z uczniami 
laskowskiej Szkoły Podstawowej dla opóźnionych w rozwoju. Kierownik ich 
internatu, Jan Krakowiak, opowiada, że pan Henryk miał do niego żal o 
wywalczenie ich udziału w koloniach letnich. Zmieniło się to, gdy 
osamotnionego i już stale leżącego Ruszczyca odwiedzał Krakowiak i 
opowiadał o stosowanych u niego w internacie formach pracy. Działały tam 
koła zainteresowań, zespoły muzyczne i teatralne, chłopcy brali udział w 
różnych pracach społecznych. Ruszczyc słysząc to, otwarcie się przyznał, że 
nigdy tego nie przypuszczał i żałuje swojego dawniej negatywnego stosunku 
do tamtego internatu. Dodał, że na udział w koloniach chłopcy w pełni 
zasłużyli. 





Rozwiązywanie spraw trudnych 





Talent wychowawczy najjaśniej występuje w zetknięciu z niesubordynacją 
wychowanka. W internacie okazji do tego nie brak i czasem trzeba 
nieprzeciętnego opanowania, żeby nie dać się wyprowadzić z równowagi. 
Potrzeba też wiele roztropności, by trafnie rozsądzić trudną sprawę. 
Ruszczyc był nieraz w swych decyzjach nieoczekiwany, nie stosował 
szablonowych rozstrzygnięć i każdy przypadek rozpatrywał oddzielnie. 

Kiedy rozpoczęły się prace przy boisku sportowym, sprowadzono do przewozu 
ziemi wagoniki na szynach. Młodzieży zabroniono przy nich zabawy. Mimo to 
kilku starszych chłopców, a wśród nich znany z odpowiedzialności Edward 
Głażewski, urządzili sobie tam właśnie doskonałą zabawę. Ktoś to zauważył i 
zawiadomił pana Henryka. Winowajców wezwano do niego. Głażewski nigdy nie 
zapomni formy, w jakiej udzielił im reprymendy: "Słuchajcie, dzwonią do 
mnie z Centrali i mówią, że chłopcy są na wagonikach. Ja zapewniam, że nie, 
że to nieprawda. Przecież ja wam surowo zabroniłem, a wyście poszli. I jak 
ja teraz wyglądam?" - Wolałbym w twarz dostać niż usłyszeć od niego te 
słowa - kończy Głażewski. - To był naprawdę pedagog!"* (Rozm. MŻ z E. 
Głażewskim. Masz. 1992. AMŻ-4.). 

Kochał każde dziecko i każdym się interesował, lecz pociągały go 
szczególnie jednostki trudne. Kiedyś otwarcie przyznał, że lubi najbardziej 
chuliganów i pracę z nimi. Rozumiał ich, wczuwał się w ich problemy i jak 
nikt inny potrafił je rozwiązywać. Obserwując pana Henryka odnosiło się 
wrażenie, że najchętniej sam kierowałby całym internatem, by mieć 
bezpośredni kontakt z chłopcami. Oczywiście, nie mogło to wchodzić w 
rachubę. 

Jeden z wychowanków w grupie Krystiana Wypicha zakradł się kiedyś do 
piwnicy i z przechowywanych tam zapasów zjadł dwa jabłka. Sprawa się 
wydała: w internacie zrobiła się wielka awantulra. "Przecież to kradzież, 
poważne wykroczenie, tylko sam pan Ruszczyc może to rozstrzygnąć. 
Wychowawca koniecznie musi być przy rozmowie". Pan Henryk na wstępie 
zapytał chłopca, czy był głodny, po czym poradził mu unikać w przyszłości 
podobnych spraw. Zaraz zadał pytanie, czy wybiera się na obóz letni lub 
kolonie, czy ma do tego odpowiedni ekwipunek: dresy i trampki. Pożegnał się 
z nim bardzo życzliwie i o jabłkach więcej nie było mowy* (Rozm. MŻ z K. 
Wypichem. Masz. 1987. AMŻ-4.).

Wkładał wiele pracy wychowawczej w to, by chłopcy zachowywali się zawsze 
godnie i szlachetnie. Zetknąwszy się z ich strony z uporem i arogancją 
tracił niekiedy panowanie nad sobą. Unosił się gniewem, a wybuchy jego 
przerażały wychowanków. Nie zdarzało się to często i zawsze było 
spowodowane jakimś wyjątkowo ordynarnym zachowaniem. Pan Henryk najczęściej 
chwytał winowajcę za kołnierz lub klapy marynarki, unosił do góry i 
gwałtownie stawiał na ziemi. Wywoływało to wstrząs i strach. Chłopcy 
doskonale wiedzieli, że to, co ich spotyka, wynika nie tyle z nerwowości 
wychowawcy, ile z ich własnej winy i nie mieli na ogół żalu. 

Co jednak najdziwniejsze, to to, że Ruszczyc, dostrzegłszy u wychowanka 
przerażenie, reflektował się i uświadamiał sobie, że przekroczył jakąś 
granicę. Ogarniała go litość nad dzieckiem, łzy stawały w oczach, głos się 
załamywał. I w końcu on przepraszał. Tego z kolei nie wytrzymywali nawet 
najbardziej krnąbrni, mali chuligani. Miękli i okazywali skruchę. 

J.S. pisze: Rozmowa zaczęła się w tradycyjnej formie: "Dziecko, dlaczego 
jesteś taki niegrzeczny?" - Chłopak odciął się, używając ordynarnych słów. 
Wtedy pan Henryk spróbował jeszcze łagodniej: "Czy ty się nie poprawisz?". 
Odpowiedź brzmiała: "Nie poprawię się. Możecie mnie wyrzucić z Lasek, ale 
się nie poprawię". Słysząc to Ruszczyc wybuchnął strasznym gniewem. Wołanie 
przerażonego wychowanka otrzeźwiło go. Głos mu się załamał i chłopak 
uświadomił sobie" że jego opiekun płacze. "To się stało dla mnie momentem 
przełomowym" - kończy opowiadanie. Rzeczywistym jednak zakończeniem było 
zawsze uściskanie chłopca. 

Inny wychowanek, L.K., wezwany na rozmowę postawił się: "...A po co? Nie 
pójdę". Ruszczyc podniesionym głosem kazał mu pójść za sobą i zamknął w 
izolatce dla chorych, po czym o całej sprawie zapomniał. Przypomniał sobie 
dopiero o północy. Przyznając się otwarcie do swego zapomnienia, przeprosił 
chłopca i rozpłakał się. "To mnie rozbroiło" - kończy L.K. 

W zasadzie, pan Henryk był przeciwny karom, zwłaszcza częstym lub 
długotrwałym i bronił do upadłego najbardziej niesfornych wychowanków, 
mówiąc: "A może się wyrobi?". Nie chciał pozwolić na przenoszenie trudnych 
uczniów do innych zakładów uważając, że niewidomy ma bardzo ograniczone 
możliwości wyboru. Pod tym względem zmienił swój przedwojenny styl 
postępowania, dawniej był zwolennikiem eliminowania jednostek wybitnie 
trudnych, mających zły wpływ na otoczenie* (Rozm. MŻ z J. Krakowiakiem, op. 
cit.). 

Ruszczyc chciał, by kary miały charakter wychowawczy i stosował w tym 
celu kilka wariantów. Jednym, stosowanym w grupach średnich było zamknięcie 
w sali gimnastycznej. Jeśli kara miała trwać dłużej, stawiano tam tapczan 
do spania, przynoszono posiłki, nikomu jednak nie wolno było więźnia 
odwiedzać. Chłopiec miał zastanowić się nad sobą, w sali miał dużo 
powietrza i możliwości ruchu, tak że nie czuł się ściśnięty. Powinien był 
po namyśle zgłosić się do Ruszczyca i powiedzieć, co zamierza w swoim 
postępowaniu zmienić. Na ogół odnosiło to pozytywny skutek. 

Inny wariant stanowiło odłączenie od młodszej grupy na kilka lub 
kilkanaście dni i przeniesienie do grupy starszych. Winowajca pozostawał 
pod ścisłą kontrolą kolegów i musiał ze wszystkiego się przed nimi 
opowiadać. Dla wychowanków ze starszej grupy zabieg ten posiadał również 
wartość, gdyż zmuszał do liczenia się ze słowami i niedawania złego 
przykładu. 

Inną jeszcze wersję stanowiło odesłanie na jeden lub dwa dni do kuchni, 
gdzie chłopiec winien był pomagać siostrom. Miało to być zadośćuczynienie 
za aspołeczne zachowanie. 

Jak dalece Ruszczyc wnikał w psychikę wychowanków poznajemy z opowiadania 
Wacława Czyżyckiego. Jako uczeń Iv klasy tak zafascynował się nauką o 
elektromagnesie, że postanowił skonstruować coś analogicznego. Okręcił 
kawałek żelaza zwojem izolowanego jedwabiem drutu i postanowił wypróbować 
jego działanie. W sali gimnastycznej włączył koniec magnesu do kontaktu, co 
wywołało krótkie spięcie, wybuch i awarię światła w całym domu. Winowajca 
ukrył się w łazience pod schodami. Wkrótce odnaleziono go i zaprowadzono do 
Ruszczyca. Chłopiec szedł jak na ścięcie. Spodziewał się wszystkiego 
najgorszego, łącznie z wydaleniem z Lasek. Pierwsze słowa kierownika 
rozwiały jego obawy, bo posłyszał zapytanie, czy nie zrobił sobie czego 
złego. Gdy okazało się, że ma tylko opalone rzęsy, pan Henryk się uspokoił. 
Dopytywał się, w jakim celu wszystko to urządził, a gdy dowiedział się, że 
to miało być doświadczenie, zupełnie go usprawiedliwił i nie wymierzył 
żadnej kary. Bardzo tym sobie chłopca zjednał* (Rozm. MŻ z Wacławem 
Czyżyckim. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

W latach 60-tych zgodził się pod naciskiem wychowawców tylko raz na 
wydalenie trudnego ucznia. Dowiedziawszy się, że stracił wzrok z powodu 
wypadku, nie mógł sobie tego darować. Chłopak ten z czasem zmienił się na 
lepsze. Ruszczyca ucieszyło, że odzyskał również wzrok. 

Oryginalne rozwiązanie spotykamy również w relacji Andrzeja Adamczyka, 
który jako 16-17-letni uczeń często narzekał na laskowskie jedzenie. Pan 
Henryk, słysząc to w jadalni, zagadnął go: "Co to, mój kochany, nie smakuje 
ci? Dobrze, od jutra będziesz sam gotował - dla siebie i dla mnie". 
Adamczyk roześmiał się, biorąc to za żart, lecz nazajutrz podczas obiadu 
zjawił się Ruszczyc: "Obiadu sobie nie przygotowałeś - zaczął - wobec tego 
idź go przygotować". To rzekłszy, odesłał go do siostry w spiżarni, 
prosząc, by mu wydała: sól, ziemniaki, margarynę i inne produkty. "Zrób coś 
z tego - zakończył, - a potem przyjdziesz mnie poczęstować". Adamczyk znów 
nie potraktował tego serio, zjadł spokojnie kolację, nazajutrz śniadanie, w 
południe jednak Ruszczyc stanowczym tonem zażądał, by sam sobie gotował. 
Chłopak wziął się do obierania ziemniaków, zaczął coś pitrasić, siostry 
pomogły... Gdy przyszedł Ruszczyc i skosztował, oświadczył: "No widzisz, 
mądrzyć się było łatwo, a zrobić to nie potrafisz". Potem wziął młodzieńca 
do siebie i tłumaczył, że trzeba dostrzegać cudzą pracę, zarówno w jadalni, 
jak w pralni lub szwalni. Na przykład chłopcy dostają co tydzień czystą 
bieliznę, lecz nie widzą trudu osób, które muszą troszczyć się, by wszystko 
było w porę i punktualnie przygotowane* (Rozm. MŻ z Andrzejem Adamczykiem. 
Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Oprócz drobnych typowych dla młodzieży przewinień, zdarzały się czasem 
poważniejsze wykroczenia, np. sprowadzenie do internatu alkoholu i libacja. 
Autorami byli zwykle uczniowie Iii klasy Szkoły Zawodowej, mający wkrótce 
opuścić Zakład. Ruszczyc w tym wypadku nie lubił stosować kar 
przewidzianych regulaminem, lecz wobec zdecydowanej postawy wychowawców 
parę razy ustąpił. Kara, choć surowa, była mądra i stanowiła ostrzeżenie 
dla innych. Winnych odesłano do domu z poleceniem zabrania ze sobą 
podręczników i zgłaszania się co miesiąc na kolokwia. W czerwcu musieli 
zdać obowiązujący wówczas egzamin końcowy. Kara poskutkowała, winowajcy się 
podporządkowali i zdali pomyślnie egzaminy. Nie pozwolono im jednak zostać 
na stanowiącej dużą atrakcję praktyce wakacyjnej. 

Na ogół Ruszczyc kładł wielki nacisk na naprawę wyrządzonego zła. 
Niekiedy wymagał od chłopca, aby przy całej grupie przeprosił obrażoną 
przez niego osobę. Gdy jednak dawał takie polecenie, głos mu się załamywał. 

W stosunku do starszych wychowanków stosował inne metody. W 
poważniejszych kwestiach posługiwał się zwołanym na poczekaniu sądem 
koleżeńskim. Wychodził na korytarz i zatrzymywał kilku przygodnie 
spotkanych uczniów lub spraszał do siebie całe Prezydium Rady Domu i 
organizował sąd. Jeden z chłopców był sędzią, drugi prokuratorem, trzeci 
adwokatem. Młodzież liczyła się bardziej z oceną kolegów niż ze zdaniem 
wychowawców, sama zaś rozprawa odbywała się w bardzo poważnej formie. 
Dopiero pod koniec następowało odprężenie, gdy Ruszczyc proponował skazanie 
winnego na karę "lochu". Oczywiście, lochem było biurko w jego gabinecie, 
pod które oskarżony musiał wejść i jakiś czas posiedzieć. Całość kończyła 
się bardzo pogodnie. Ruszczyc uwalniał więźnia z aresztu i więcej się o tym 
nie mówiło. 

Niektóre trudne sprawy rozgrywał z wielką delikatnością. Jeden z uczniów, 
nazwijmy go Sebastianem, sprawiał wielkie kłopoty nauczycielom i 
wychowawcom, tak że zwątpiono już w możliwość jego poprawy. Ruszczyc wezwał 
go do siebie i przeprowadził długą, poważną rozmowę. Zaproponował pójście 
od nowego roku szkolnego do Ośrodka Rehabilitacji Zawodowej do Bydgoszczy, 
prosząc, by chłopiec dobrze się namyślił i przyszedł z gotową odpowiedzią. 
Po kilku tygodniach rzeczywiście zjawił się z powziętą decyzją wyjazdu. Nie 
czuł się dotknięty takim postawieniem sprawy, gdyż został potraktowany jak 
dorosły człowiek, a nie jak niewygodna czarna owca. Najpiękniejszy był 
jednak epilog tej sprawy. Gdy na zakończenie roku przyjechała do Lasek 
matka Sebastiana i znalazła się w gabinecie Ruszczyca, rozpłakała się: 
"Jaka będzie przyszłość mojego syna?" - zapytała. Na to Ruszczyc: "Droga 
pani, proszę nie płakać. Wierzę, że z Sebastiana wyrosną jeszcze ludzie i 
pani musi w to wierzyć. W razie jakichś kłopotów proszę do mnie napisać, a 
ja w miarę możliwości zawsze pani pomogę, bo przecież Sebastian jest naszym 
wspólnym dzieckiem"* (List Sebastiana do MŻ. Rękop. 1992. AMŻ-3.). Dla 
Ruszczyca każdy chłopiec był jego własnym synem. 

Jeden przypadek zasługuje na szczególną uwagę. Z początkiem okupacji 
kilkunastu wychowanków przebywało w Żułowie. W zimie 1940 r. czterech z 
nich wymknęło się do czworaków na urządzoną przez pracowników majątku 
zabawę. Chłopcy po trzech godzinach wrócili, ale sprawa się wydała i 
odesłano ich do Warszawy, gdzie czekał Ruszczyc: "Tak był na nas obrażony i 
zagniewany - pisze jeden z winnych - Władysław Kozłowski - że wcale z nami 
nie rozmawiał i tu nastąpił wielki błąd z jego strony, gdyż nie chciał 
słyszeć naszych wyjaśnień i postanowił nas srodze ukarać. Wydalono nas z 
Zakładu do braci Albertynów na Grochowie. Po czterech miesiącach pan 
Ruszczyc przyjął nas z powrotem do Lasek, lecz musiałem przyrzec, że będę 
lojalny i posłuszny". Ciekawy jest koniec sprawy. Ów wychowanek, mimo że 
później bez zakłóceń ukończył szkołę w Laskach, długo jeszcze, bo przez 
całych 10 lat, przeżuwał swoją krzywdę. Chcąc się uwolnić od gnębiącego go 
uczucia napisał długi list, w którym otwarcie wspomniał o niesprawiedliwym 
potraktowaniu i swoim żalu do dawnego wychowawcy. Czuł, że musi powiedzieć 
całą prawdę bez względu na to, co z tego wyniknie. Po tygodniu przyszła 
odpowiedź, w której Ruszczyc przepraszał go za swe zbyt ostre, niesłuszne 
ukaranie. Gdy latem tegoż roku Kozłowski przyjechał do Lasek, Ruszczyc 
serdecznie się z nim przywitał i zapytał: "Władku, czy dziś, po tylu latach 
jeszcze się na mnie gniewasz i czy mi przebaczasz?". "Odpowiedziałem, że 
tak i owego wieczoru nastąpiło nasze serdeczne pojednanie"* (Władysław 
Kozłowski - Ank. Masz. 1973. AHR-8.).

Na zakończenie przytoczę wiersz autorstwa s. Miriam Isakowicz, który był 
recytowany jako utwór anonimowy w urodziny Ruszczyca w 1971 r. 

Jest taki dziwny człowiek - Laskowy Ojciec czy Brat, Co kocha nas 
chłopaków Więcej niż cały świat. Zawsze nam Przyjacielem - głos Jego 
dobrze znany zwłaszcza, gdy srogo mówi: "O-ho-ho, mój kochany!" "Ja z 
Tobą zrobię porządek!" "Ja cię tu zaraz prześwięcę!" A my - łobuzy, z 
radością chcemy usłyszeć tak więcej. Co dnia Go wyglądamy I dziw - bo 
chcąc się doczekać, aż powie: "Chodź tu, cymbale jeden, ja muszę Ciebie 
przechepać!" A dziw w tym jeszcze większy, że każdy przechepany wraca... 
i wie, że teraz to jest na pewno kochany. I każdy "cymbał jeden" I każdy 
"łobuz drugi" chciałby na przechepanie pójść jeszcze po raz drugi. Bo 
wie, że tam go czeka Laskowy Ojciec czy Brat, co kocha nas chłopaków 
więcej niż cały świat. Czy wiecie, o Kim mowa? ... " o, daj Mu zdrowie, 
Panie! za każde "prześwięcenie" za każde "przechepanie"!!!* (S. Miriam 
Isakowicz. Masz. 1971. AHR-8.).





Stosunek do wychowawców 





Do chwili zrównania w karcie Praw Nauczyciela wychowawców z nauczycielami 
oraz przyznania jednym i drugim jednakowych praw i uposażeń, status 
wychowawcy nie cieszył się w opinii społecznej wysokim szacunkiem. Znacznie 
wyżej ceniono nauczycieli. Nic dziwnego, że taka sytuacja rzutowała na 
psychikę kandydatów do pracy w internacie. W trudnych latach powojennych 
rekrutowali się oni głównie z ludzi przygotowujących się eksternistycznie 
do matury lub rozpoczynających wyższe studia. W latach, gdy studenci nieraz 
nie dojadali i egzystowali tylko dzięki pomocy rodzin, mieć zapewnione 
mieszkanie, utrzymanie i pensję było dość korzystnym rozwiązaniem. Ruszczyc 
przywiązywał wielką wagę do pracy wychowawczej i uważał ją za ważniejszą od 
pracy nauczyciela. Zdanie to pokrywało się z zapatrywaniem większości osób 
w Laskach, gdzie zawsze dbano, by internaty dobrze wywiązywały się ze 
swoich zadań. 

Proces wychowania jest jednak trudny, nic więc dziwnego, że wielu ludzi 
traktowało ten zawód tylko jako coś przejściowego, marząc w głębi duszy o 
pracy w szkole. 

W czasach, o których piszę, wychowawcy pracowali w wymiarze 42-56 godzin 
tygodniowo, pełniąc kolejno dyżury rano bądź po południu, a nawet w nocy: 
Obowiązywały ich również wyjazdy z wychowankami do lekarzy specjalistów. Na 
wyjście do lasu w czasie wolnym lub wyjazd do Warszawy musieli mieć 
pozwolenie od kierownika internatu. Pan Henryk nie życzył sobie nawet, by 
angażowali się w społeczne akcje organizowane w "Centrali" Zakładu. 

Ich sytuacja w Laskach nie była więc łatwa: mieszkali w dwuosobowych 
pokoikach przypominających klasztorne cele, mieli nikłe szanse na awans, 
małe perspektywy na założenie rodziny. W owych czasach Zakład nie 
dysponował środkami na budowę mieszkań, toteż i z tego powodu wielu dobrych 
wychowawców odeszło. W trzech czy czterech wypadkach udało się Ruszczycowi 
zatrzymać w Laskach dobrze zapowiadające się małżeństwa. Szczególnym był 
pod tym względem przypadek Jana Krakowiaka, którego narzeczona prowadziła 
równoległą wiekiem grupę dziewcząt. Pan Henryk zauważył, że podczas 
towarzyskich kontaktów między obiema grupami zachowanie chłopców i 
dziewcząt było naturalne, bez flirtów, przypominające stosunki w rodzinie. 
To zdecydowało o znalezieniu dla młodej pary mieszkania. 

Na ogół Ruszczyc nie był skłonny do zachwytów nad współpracownikami. Nie 
nawiązywał z nimi bliższych kontaktów towarzyskich, a z upływem lat uważał, 
że większość nie dorosła do tak szczytnego powołania jak praca z 
niewidomymi. Styl pracy otoczenia przyrównywał do własnej działalności 
sprzed wojny, gdy oprócz pracy z niewidomymi nic dla niego nie istniało. 

Parę dziesiątków lat trwające rządzenie innymi pozostawiło ślad w jego 
sposobie bycia z ludźmi. Choć nie pozwalał się tytułować dyrektorem, to 
rozmowy w jego gabinecie przybierały z latami charakter audiencji. 
"Ruszczyc to jest instytucja", jak to ktoś dobrze określił. 

Wrażenia z pierwszej rozmowy z Ruszczycem przedstawił plastycznie jeden z 
ówczesnych wychowawców, Krystian Wypich. W pierwszej chwili uderzyła go 
surowość Szefa. "Dopiero gdy po omówieniu szeregu zagadnień na twarzy jego 
ukazał się charakterystyczny grymas, zastępujący w ostatnich latach życia 
uśmiech, atmosfera od razu się zmieniła. Powiało ciepłem i życzliwością"* 
(Rozm. MŻ z K. Wypichem, op. cit.).

Nowych pracowników wprowadzał najrozmaitszymi sposobami. Przytoczę 
przykład formowania wychowawczyni, obejmującej grupę małych chłopców. Pan 
Henryk dał jej do przeczytania broszurę o usprawnieniu dziecka przy pomocy 
zabawki zrobionej z waty i bandaża leczniczego i poprosił o stałe 
informowanie go o wyniku podejmowanych prób. Widząc, że nowa osoba wkłada w 
to wiele pomysłowości i wysiłku, ofiarował jej poważniejszą książkę o 
problemie dzieci trudnych i opóźnionych w nauce. Życzył sobie, by 
przychodziła mu opowiadać o tym, co ją w lekturze najbardziej uderzyło. 
Mimo zapracowania zawsze znajdował dla niej czas. Z doborem lektury dobrze 
utrafił. Sabina Czerniewska odczytała właściwie jej myśl przewodnią i 
zastosowała z powodzeniem w codziennej pracy. Specjalnie przychodziła do 
internatu na dużą przerwę, by bawić się piłką z trudnymi chłopcami. W 
pamięci utkwiła jej wypowiedź Ruszczyca, gdy była mowa o jednym z nich: "A 
co, pani zdaniem, można by u niego ulepszyć?"* (Rozm. MŻ z S. Czerniewską, 
op. cit.). 

U wychowawców Ruszczyc szczególnie cenił umiejętność odkrywania i 
rozwijania zainteresowań u chłopców. Doskonałą do tego okazją była rzecz na 
pozór paradoksalna - sobotnie porządki w sypialniach. Bystry wychowawca 
miał wtedy doskonałą sposobność wykrywania zainteresowań swoich pupilów, 
gdyż chłopcy przechowywali własne skarby pod siennikami lub w taboretach 
służących za szafkę nocną. Można tam było, oprócz brudnej bielizny, znaleźć 
kolekcję kółek, drucików, części do detektorów. Ruszczyc mimo że lubił 
porządek, cieszył się zbieractwem chłopców, gdyż świadczyło to o ich 
zamiłowaniach* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). 

Wiedział, jak wielką rolę w wychowaniu odgrywa autorytet wychowawcy i że 
buduje się go na przykładzie własnej osoby. "Wychowawca wykształcony, 
mający potrzeby kulturalne, umiejący się zachować, przekazuje młodym - 
mawiał pan Henryk - o wiele więcej od prymitywnego. Zdobywa też szybciej 
szacunek młodzieży". Podstawową cechą dobrego wychowawcy była jednak, jego 
zdaniem, inicjatywa. Jeden z wychowawców spóźnił się raz wieczorem i zastał 
Dom Chłopców zamknięty. Udało mu się jednak otworzyć jakieś okno i dostać 
do środka. Dowiedziawszy się o tym, Ruszczyc wyraził się z uznaniem: "To 
jest inicjatywa. On, jak obserwuję, wykazuje ją na każdym kroku. Czuję, że 
będzie mu u nas ciasno. Szkoda mi go będzie"* (Ibidem.). 

Wychowawców z inicjatywą było kilku. Jednemu z nich, Andrzejowi 
Hickiewiczowi, Ruszczyc powierzył grupę eksperymentalną, złożoną z ośmiu 
starszych chłopców. Ku powszechnemu zadowoleniu Hickiewicz poprowadził ich 
systemem harcerskim. Korzystając z sąsiedztwa Puszczy Kampinoskiej, 
organizował podchody, rajdy nocne, biegi długodystansowe, ćwiczenia z 
terenoznawstwa, a nawet atrakcyjne parodniowe biwaki, których miejsce 
ukrywał przed resztą internatu. Jan Krakowiak z kolei odpowiadał za Szkolne 
Koło Turystyczno-Krajoznawcze oraz rozliczne imprezy, jakie się z tym 
łączyły. Dawał wiele z siebie i miał słuszne powody do zadowolenia. Można 
by wymienić jeszcze Władysława Gaworeckiego, Jerzego Sibińskiego i kilku 
innych. 

Wskazówki, które Ruszczyc dawał wychowawcom, płynęły z jego długoletniego 
doświadczenia. Chciał, by wychowawca wszystko wykonywał z pełnym 
zaangażowaniem, nawet najprostsze czynności. Jeśli robi coś niedobrego, 
nawet nie na oczach wychowanków, traci wkrótce wpływ na grupę, choćby oni 
nie dowiedzieli się nigdy pełnej prawdy. Był głęboko przejęty i zmartwiony, 
gdy kiedyś wychowawcy w dniu wypłaty zgrali się w karty. Powiedział wtedy, 
że nie wychowuje się słowami, ale całym życiem. Młodzież doskonale wyczuwa 
pokrycie, jakie mają słowa wychowawcy w jego postępowaniu. 

Element ten silnie występuje w relacji Wacława Czyżyckiego: "Mieszkaliśmy 
po dwóch... Miałem właśnie wolny dzień, kiedy o 6.30 przychodzi do pokoju 
pan Ruszczyc i pyta, dlaczego nie jestem z chłopcami w kościele. "Bo ja mam 
dziś dzień wolny, ktoś inny jest z nimi" Pan Ruszczyc żachnął się i mówi: 
"Połowa twoich chłopców nie poszła do kościoła, połowa została. To nic, że 
masz dzień wolny, w tych sprawach nie możesz mieć dnia wolnego. To nie jest 
sprawa przymusu, regulaminu. Gdy chodzi o sprawy religijne, najważniejszy 
jest przykład". Wtedy zrozumiałem, że więcej znaczy, jak mnie chłopcy 
zobaczą w kościele właśnie w dzień wolny, niż gdybym im całe referaty 
wygłaszał. Dopiero wtedy zrozumiałem, że wychowawstwo jest tak szeroko 
pojętą misją, iż jest to świadczenie całym swoim życiem, własną postawą, to 
nie tylko wypełnienie obowiązku"* (Rozm. MŻ z W. Czyżyckim, op. cit.). 

Ks. bp. Bronisław Dembowski wspomina czasy, gdy był wychowawcą w Laskach. 
"W czasie pierwszej rozmowy pan Ruszczyc powiedział mi: "Jeśli pan w swojej 
pracy liczy na wdzięczność wychowanków, to pan się jej nie doczeka" Na 
jednym z zebrań z wychowawcami powiedział inne znamienne słowa: "Panowie, 
nie zapominajcie, że wasi wychowankowie są niewidomi. Czy nie za dużo 
wymagacie? Czy bierzecie pod uwagę ich możliwości?" Wynikało to z faktu - 
komentuje ksiądz biskup - że w środowisku laskowskim chłopcy zachowywali 
się tak swobodnie, iż zapominaliśmy o tym, że są niewidomi"* (Rozm. MŻ z 
ks. bp. Bronisławem Dembowskim. Masz. 1986. AMŻ-4). 

W formowaniu wychowawców najwięcej znaczyły indywidualne rozmowy, na 
które Ruszczyc zawsze znajdował czas, jak również wspólne zebrania 
tygodniowe. W rozmowach prowadzonych z początkującymi pracownikami 
naświetlał wnikliwie istotę pracy w internacie i rozwiązywał nasuwające się 
problemy. Przez to naprawdę formował. Na zebraniach natomiast szczegółowo 
określał zakres umiejętności praktycznych, które powinny opanować 
poszczególne grupy wiekowe. Wspólnie układano wykazy wymagań i tu pozwalał, 
by cały zespół go korygował. Zajęcia przeznaczone na porę spacerów trzeba 
było mieć wcześniej spisane. Jeśli z poważnych przyczyn ktoś nie mógł 
wykonać tego, co zaplanował; musiał zgłosić to Ruszczycowi i uzasadnić 
wprowadzone zmiany. Wtedy przenosiło się zajęcia na następny tydzień. 
Planowane prace musiały mieć jakiś cel, np. zbiór żołędzi był przeznaczony 
dla nadleśnictwa Kampinos, a szyszek lub suchego drewna na podpałkę dla 
starszych osób samotnych we wsi itp.* (Rozm. MŻ z S. Czerniewską, op. cit.)

Prowadzone przez Ruszczyca zebrania z wychowawcami zaczynały się od 
przedstawienia jakiegoś problemu wychowawczego lub przeczytania ciekawego 
artykułu. Później następowała dyskusja. Nieraz poruszał sprawę wychowania 
religijnego, ujmując je z głębokim zrozumieniem psychologii dziecka. Miał 
dar powracania do tego samego tematu, przedstawiając go za każdym razem w 
inny sposób. Jednym z takich tematów była dobra organizacja czasu wolnego. 
W związku z tym często przeżywał chwile zniechęcenia, obserwując życie 
internatu w dni świąteczne. Widząc, jak często kwituje się dzień niedzielny 
wyjazdem do Warszawy bez określonego celu, zaczął w końcu wymagać składania 
przez każdego z wychowawców pisemnego planu* (Patrz: M. Dmochowska, op. 
cit.). 

Pragnieniem jego było urządzanie w Domu w dni świąteczne małych imprez: - 
recytacji młodzieży z dobrą dykcją, odśpiewania piosenek - dających okazję 
do śmiałego występowania przed publicznością. Lubił też gry, konkursy, 
zagadki. W niedzielę dziecko najbardziej przeżywa oddalenie od domu, a brak 
zajęcia potęguje tęsknotę i jest źródłem wielkiego zła - nudy. 
Przygotowanie nawet krótkiej imprezy kosztuje wiele wysiłku, choć przynosi 
tyle pożytku, toteż na zebraniach Ruszczyc zwykł był mówić: "Praca 
wychowawcy nie jest nudna, ale żmudna". Smutkiem napawało go, gdy widział 
po kolacji niczym nie zajętych wychowanków, otaczających gromadnie 
odbiornik radiowy. Niekiedy wywoływało to u niego gwałtowne reakcje. Raz, 
zastawszy grupę przy adapterze, rzucił rozkazująco: "Proszę, niech chłopcy 
nie słuchają radia". "A co mamy robić?" - spytał wychowawca, J.S. "Niech 
pan wykorzysta to, co pan czyta" - odparł* (Rozm. MŻ z J.S. Masz. 1985. 
AMŻ-4.). 

Wiedział, że nawet w nocy chłopcy słuchają detektorów i bardzo go to 
bolało, gdyż jest to najbardziej bierna forma spędzania czasu. W końcu 
zobowiązał wychowawców do składania na cały tydzień planu wartościowych 
audycji radiowych. Gdy chodziło o wyjazd do teatru, kina, zwiedzanie 
obiektu zabytkowego albo muzeum, wychowawca musiał wpierw sam tam pojechać 
i obejrzeć sztukę lub obiekt. Był też zobowiązany zawczasu omówić planowaną 
wycieczkę z grupą* (Patrz: M. Dmochowska, j.w.). 

Brat Marcin Wójtowicz trafnie ujął sposób prowadzenia rozmów przez 
Ruszczyca. Jeśli zlecał jakieś zadanie, czynił to w krótkich słowach, 
niekiedy może zbyt krótkich. Uważał, że współpracownik jest na tyle 
inteligentny, że uchwyci myśl Szefa. Jeśli zwracał się z pytaniem o czyjeś 
zdanie, czynił to nie w celu zmiany własnej decyzji, lecz raczej by poznać 
punkt widzenia drugiej osoby i lepiej dostrzec ukrytą prawdę. 

Rozpatrując sprawę, w której komuś się nie powiodło, nie zaczynał od 
wytykania błędu, nie zrzędził, nie robił wyrzutów. Skupiał się na szukaniu 
pozytywnego rozwiązania. - "No cóż! Błąd się stał, sytuacja jest niedobra, 
szukajmy wyjścia!" - Nie miał jednak zwyczaju tuszowania niefortunnego 
postępku. Jeśli doszły go o kimś niedobre plotki, wzywał go do siebie i z 
dużą odwagą mówił prawdę w oczy. Prosił o szczerą wypowiedź co do 
rzeczywistego stanu rzeczy, a wysłuchawszy jej, nie kwestionował 
prawdziwości słów, często zaś przechodził od razu na inny temat. Mówił 
zawsze krótko i zwięźle, dlatego znajdował czas na załatwianie codziennie 
tylu spraw"* (Marian Wójtowicz, op. cit.). 

"Rozmowa przerywana była wielokrotnie - pisze Jan Czerski - gdyż od czasu 
do czasu pukano do drzwi, wchodził któryś z niewidomych chłopców ze swoimi 
problemami. Pan Ruszczyc po ojcowsku z każdym pogawędził, jednego 
przytulił, pocieszył, pocałował, drugiego z uśmiechem wytargał za ucho, 
symbolicznie, tak żeby nie bolało. Od czasu do czasu zrywał się zza biurka, 
wyskakiwał jak sprężyna na korytarz, "ochepał chłopców, że zachowują się za 
głośno"* (J. Czerski. Wspomnienie o HR. Masz. 1987. AMŻ-4.). 

W stosunku do wychowawców nie zawsze doceniał różnorodność ich 
charakterów, a co za tym idzie, metod postępowania. Podczas długich rozmów 
ze starszymi wychowankami zbierał ich zdania o wychowawcach i bardzo się z 
tą opinią liczył. Przypominał pod tym względem Korczaka i podobnie jak on 
nie lubił chwalić swych współpracowników. 

Nie wszystkie rozmowy z Ruszczycem były łatwe i przyjemne. Stawiał 
wysokie wymagania, zaniedbań i niedopatrzeń nie tolerował. Bywał niekiedy 
szorstki, nawet gwałtowny. Wielka musiała być wewnętrzna prawda i oddanie 
się sprawie tego człowieka, jeśli w pamięci osób z ideowych pobudek 
przybyłych do Lasek szybko zacierały się wspomnienia przykrych rozmów. Do 
pana Henryka mieli synowskie przywiązanie, podziwiali jego talenty i 
ideowość, oceniali całkowite przekreślenie siebie w służbie dla drugich. 
Istniał jednak duży dystans między nim a pracownikami i to wielu 
onieśmielało. 





Stosunki z otoczeniem 





W kontaktach z drugim człowiekiem najbardziej odsłaniamy samych siebie, 
pokazujemy swoje prawdziwe oblicze, uwidaczniamy cechy, których u siebie 
nie podejrzewaliśmy. W ciągu czterdziestu lat pracy w Laskach Ruszczyc 
stykał się z dużą liczbą ludzi, mężczyzn i kobiet, sióstr zakonnych i osób 
świeckich, o różnym stopniu wykształcenia i kultury, których łączyła 
wspólna idea służby niewidomym. 

Z okresu przedwojennego zachowały się wspomnienia kilku pracowników Domu 
św. Teresy, żywo obrazujące cechy ich ówczesnego kierownika. Zacznę od 
relacji Władysławy Rosińskiej, zatrudnionej jako krawcowa w tamtejszej 
szwalni. Była osobą sumienną i kompetentną, ale dotkniętą upokarzającą 
ułomnością - wzrostem nie przekraczającym 110-120 cm. Ruszczyc traktował ją 
ze specjalnym szacunkiem i zapraszał na zebrania z wychowawcami. Lubił się 
z nią przekomarzać. Czuł wdzięczność za poprawę stanu garderoby chłopców, 
którzy w tych latach chodzili najczęściej w połatanej bieliźnie. Pani 
Władzia swój fach znała dobrze i potrafiła w ciągu dnia uszyć siedem koszul 
(choć zaznaczała, że bez guzików). Pragnąc się jej odwdzięczyć, Ruszczyc 
zaprosił Matkę Czacką z paru osobami do Domu św. Teresy, by zademonstrować 
wyniki pracy W. Rosińskiej. Na tę okazję poukładano specjalnie w szwalni na 
stole koszule, wykonane w ostatnim dniu przez panią Władzię. Ruszczyc 
rozwijał jedną po drugiej pytając: "Czy to jest dzisiejsza praca pani 
Władzi? - a czy to także jest jej robota?". Tym sposobem zasługi jej 
zostały należycie ocenione, i to przez najwyższy laskowski autorytet. 

Życzliwość do W. Rosińskiej pan Henryk okazywał żartując przy różnych 
okazjach. Stale jej dokuczał, że przedwcześnie "urywa się" z pracy, na co 
ona ze swobodą odpowiadała: "Bo tak mi się podoba". Była to tylko farsa, bo 
wszyscy wiedzieli, że nie ma w internacie sumienniejszej od niej 
pracownicy. 

Kiedyś Ruszczyc, wchodząc do szwalni, cisnął na stół sztukę brązowego 
sukna ze słowami: "To na habit". Innym razem powtórzył podobny gest z 
czarnym suknem, dodając: "A to na welon"... Żart ten obrazuje delikatność 
jego w stosunku do podwładnych. Mógł wręczyć jej ten sam przedmiot ze 
wzmianką, że jest to nagroda za jej dobrą pracę i byłby zupełnie w 
porządku. Wybrał jednak dowcipniejszy sposób okazania jej swego uznania. 
Pokazał, że traktuje panią Władzię jak kogoś z własnego kręgu 
towarzyskiego, co w tamtych latach nie było wcale oczywiste. Wiedział poza 
tym, że do Zgromadzenia nie wstąpi* (Rozm. MŻ z Władysławą Rosińską. Masz. 
1985. AMŻ-4.). 

W podobnym stylu układały się jego stosunki z chłopcami sprzątającymi 
internat. Wcześniej wspomniany Józef Szlendak opowiada, jak "po ciężkich 
dniach pastowania i froterowania podłóg Ruszczyc przychodził do niego, 
mówiąc: - "Masz teraz tydzień urlopu. Powiedz to siostrze (administratorce 
domu - przyp. MŻ)". Pozostawało mu wtedy tylko zaniesienie chorym posiłków 
do sypialń, gdyż nie istniała jeszcze infirmeria. Pracownikom fizycznym nie 
przysługiwały w tamtych czasach urlopy. 

Raz widać poniosły Ruszczyca nerwy i powiedział Szlendakowi coś, co go 
głęboko zabolało. Odwrócił się na pięcie i zaczął uciekać. Ruszczycowi 
zrobiło się przykro i puścił się za nim w pogoń. Zbiegł schodami na parter, 
przeleciał przez kuchnię, wypadł na dwór i dogonił chłopca dopiero w alei 
prowadzącej do lasu. Wtedy wziął jego rękę w swoje dłonie i powiedział: 
"Bardzo cię przepraszam"* (Rozm. MŻ z Józefem Szlendakiem. Masz. 1985. 
AMŻ-4.).

Wśród sprzątających wyróżniał się kulturą młodziutki, bo 13 czy 14 lat 
liczący Janek Szkolik, Ruszczyc dostrzegł u niego głód wiedzy i pozwolił 
korzystać ze swej podręcznej biblioteczki. Odtąd Szkolik wiele czasu 
poświęcał na wertowanie i studiowanie znajdujących się tam książek. Pan 
Henryk dawał mu od czasu do czasu wskazówki "savoir-vivre'u", wyjaśniając 
jak w różnych okolicznościach powinien się zachować. Dał mu też do 
przeczytania jedną pozycję o tym, jak należy przyjmować gości. Chciał, by 
chłopak wyrósł na kogoś wartościowego. Szkolik nigdy mu tego nie zapomniał* 
(Przemów. Jana Szkolika na apelu szkol. Masz. 1973. AHR-8.).

Pan Henryk łatwo się unosił, lecz gdy gniew minął, starał się wynagrodzić 
wyrządzoną przykrość. 

S. Maria Celina Deja opowiada, że kiedyś w związku z jej służbą 
zakrystianki w kaplicy Domu Chłopców uniósł się i okropnie zbeształ. 
Siostra cały dzień chodziła zapłakana. Po południu Ruszczyc aż trzy razy 
zachodził do szwalni, żeby ją odnaleźć i przeprosić* (Rozm. MŻ z s. Marią 
Celiną Deja. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Jedną z osób dobrze rozumiejących Ruszczyca była jego współpracownica z 
czasów surhowskich, pani Lidia Ogurkowa. Córka generała carskiej armii 
(polskiego pochodzenia) i Ukrainki, była przez wiele lat wychowawczynią 
najstarszej grupy chłopców. Z kilku fragmentów jej listów widać, jak dobrze 
znała pana Henryka. Ton, w którym zwraca się do niego ta starsza pani, 
odbiega od tonu pozostałych korespondentów. 

Lipiec 1953 r.: "Tylko niech Pan sobie przypomina czasami, że jeśli Pan 
nadal będzie tak przemęczać się - to znów może zjawić się potrzeba 
opuszczenia Domu Chłopców. A co wtedy? Nie wyobrażam sobie, jakby to miało 
ułożyć się i jeśli już Pan nie pozwala nikomu troszczyć się o Pana, to 
niech mi wolno będzie w trosce o chłopców i ich Dom przypomnieć Panu o 
ochranianiu sił i zdrowia Pańskiego. O już widzę, jak Pan zaczyna wymyślać: 
"babom" więc skończę". 

W dwa lata później, 11.Vii.1955 r., pisze: "Pewnie zdąży mój list, żeby 
przywieźć najserdeczniejsze życzenia zdrowia (...), no i uwagi! O, już 
widzę, jak Pan skrzywił się: te baby, zawsze lubią swoje trzy grosze 
wcisnąć tam, gdzie ich nikt nie pyta! Ale to i z miłości, i ze świadomości 
wartości Pana dla Lasek, dla każdego z niewidomych i dla każdego z nas. No 
i kropka. Bo Pan jeszcze gotów pomyśleć, że Panu "kadzę"* (Patrz: Koresp. 
HR z Lidią Ogurkową. AHR-6.). 

Ideowość Ruszczyca, jego pochłonięcie pracą dla innych, osiągnięcia i 
cena, jaką za to płacił, przyciągały do niego osoby spoza jego 
bezpośredniego kręgu. 

Magdalena Skarżyńska wniosła w życie Lasek wielką kulturę osobistą, 
wyniesioną z domu na Podlasiu. Z Zakładem związała się po drugiej wojnie 
światowej i w Laskach prowadziła dział personalny. W "Hoteliku", gdzie 
mieszkała i gdzie mieściło się jej biuro, wspólna jadalnia i mieszkania 
wielu pracowników, umiała stworzyć prawdziwie rodzinną atmosferę. Prawie 
cały czas wolny ofiarowywała na sekretarzowanie panu Henrykowi w godzinach 
popołudniowych. Wieczory poświęcała na głośne czytanie, pisanie listów i 
rozmowy z mieszkającymi obok niej niewidomymi paniami. Pan Henryk 
przeważnie jej dyktował listy i różne inne pisma. Na zachowanych z lat 
50-tych maszynopisach widnieją jej ręką robione adnotacje. Współpraca z 
Ruszczycem tej skromnej osoby trwała przez około 10 lat. 

Maria z Zaleskich Morawska, rodem z Podola, pochodziła również z rodziny 
o wielkiej kulturze i odznaczała się "dobrą głową" do spraw finansowych. W 
Laskach powierzono jej dział transportu i zaopatrzenia. Popołudniami w 
trakcie długich rozmów informowała Ruszczyca o wszystkim, co w jej pracy 
wiązało się z finansami Warsztatów. Klimat wzajemnych stosunków tych dwojga 
ludzi najlepiej obrazują fragmenty listów pisywanych przez nią w okresie 
wakacyjnym, gdy Szef przebywał w sanatoriach. Był wtedy złakniony 
wiadomości z Lasek i oczekiwał niemal codziennej korespondencji. W listach 
natrafiamy na sprawy z pozoru błahe, lecz wówczas aktualne i ważne. W lipcu 
1963 r.: "W banku, jak zawsze zero na koncie. Wczoraj i dziś p. Czerski 
uganiał, żeby zrobić wypłatę dniówkowych. Zdobył pieniądze w zawsze 
poczciwej "Cepelii" i już ma tyle, że powinno wystarczyć do wypłaty 
warsztatowej"* (Patrz: Koresp. HR z M. Morawską. AHR-6.). 

W liście z lipca 1965 r. donosi o wstrzymaniu przez elektrownię dopływu 
prądu w godzinach dziennych, co zmusza Warsztaty do pracy nocnej. Szef 
produkcji dyżuruje nocą, lecz kierownik martwi się, że wydajność spada, bo 
pracownicy śpią przy maszynach. 

Trafiają się jednak tematy bardziej drastyczne, jak informacja o 
przedłużającej się nieżyczliwej kontroli księgowości, która mogła być 
groźna w skutkach i zaniepokoiła Kierownictwo Zakładu. 

Ruszczyc wobec tak oddanych współpracownic był otwarty i nie ukrywał 
własnych kłopotów: "Zajęć i spraw mam bez liku - pisał do M. Morawskiej już 
na emeryturze - zmartwień też przybywa i tak ciągle w kółko, dzień za dniem 
upływa na pracy i różnych troskach (11.I.1967 r.)* (Ibidem. Patrz: Koresp. 
HR z M. Morawską. AHR-6.). 

Po śmierci Ruszczyca tak napisała o nim Maria Morawska: "Był moim szefem 
przeszło 8 lat, może wymagającym, ale sprawiedliwym i niezwykle dobrym dla 
pracowników. W całej mojej przeszło 20-letniej karierze urzędniczej nie 
spotkałam się z szefem, który by tak interesował się każdym szczegółem 
warunków bytowych, materialnych czy zdrowotnych swoich pracowników - jak 
właśnie On. (M. Morawska. Ank. Masz. 1973. AHR-8.) 

Podobny ton wyziera z listu sekretarki Danuty Walter: "Smutno mi za 
Laskami, najbardziej chyba za tym, że nie mam się z kim pokłócić, no i 
szczerze porozmawiać. Tak wdzięcznego słuchacza do wysłuchiwania moich 
awantur jak Pan, to już nigdy nie znajdę"* (Patrz: Koresp. HR z Danutą 
Walter. AHR-6.).

Na szczególną uwagę zasługuje postać Hanny Welmanowej, która przez 17 lat 
blisko współpracowała z Ruszczycem. Zaczęło się to w 1957 r. gdy pan Henryk 
powróciwszy z kongresu w Oslo szukał kogoś, kto by mu przetłumaczył na 
język polski przywiezione z zagranicy angielskie materiały. H. Welmanowa 
związała się na stałe z Laskami, świadcząc równocześnie w Warszawie pomoc 
licznym absolwentom. Dawała im korepetycje z angielskiego, wyszukiwała 
lektorów, omawiała wizyty lekarskie, załatwiała wiele spraw w szkołach i 
urzędach. Opiekowała się szczególnie niewidomymi zamieszkałymi w bursie 
przy ulicy Foksal 15. Nieraz pomagała nawet w przygotowaniu posiłków, 
przywożąc jedzenie z własnego domu. Ruszczyc wysoko oceniał zaangażowanie 
H. Welmanowej, gdyż zajmowała się sprawami absolwentów z dużym taktem i 
umiejętnością, a jej wewnętrzna równowaga i pogoda wpływały na niego 
kojąco. 

Zachowało się 30 listów o Laskach, pisanych przez nią w stylu 
telegraficznym w okresach wakacyjnych. Oto parę fragmentów. 7 lipca 1964 
r.: "Na otwarciu wystawy (jubileuszowej w Państw. Instytucie Pedagogiki 
Specjalnej - przyp. MŻ) nie byłam, ale podobno nastrój był czuły i tkliwy z 
Tułodzieckim (Ministrem Oświaty) na czele. Poważne to, że p. Grzegorzewska 
"ze łzami w oczach" dziękowała Laskom przed wystawą, że jak zawsze - 
ślicznie. Kiedy zwiedzała ją Komisja Ministerstwa, nie chcieli wierzyć, że 
Pana metal i meble to dzieło niewidomych". 

W tydzień później: "Kurpiewski (niewidomy inwalida bez ręki - przyp. MŻ) 
mieszka na Żytniej. Byłam kiedyś po niego w fabryce. Wyjątkowo 
Kurpiewskiego chwalili. Kiedy mu to powiedziałam, pierwszy raz widziałam 
uśmiech na jego twarzy". 

Listy do Ruszczyca z reguły zaczynały się od słów: "Drogiemu Dyrektorowi, 
nie umiejącemu odpoczywać melduję", a kończyły się zdaniem: "Prosimy 
odpoczywać! Nie myśleć o Laskach!" lub "Czy pan Hrabia odpoczywa?"* (Patrz: 
Koresp. HR z Hanną Welmanową. AHR-6.). 

W porównaniu z poprzednimi osobami nieco inaczej ułożyła się współpraca 
Ruszczyca z Małgorzatą Pawełczakówną, późniejszą Józefową Placha. W 1964 r. 
jako studentka I roku Politechniki Warszawskiej zaangażowała się razem z 
młodszą siostrą, Anną, w akcję na rzecz absolwentów Lasek, w Warszawie. Od 
kilku lat istniał już klasztor laskowskich sióstr przy ul. Piwnej 9, gdzie 
Zgromadzenie otworzyło bursę dla niewidomych dziewcząt oraz stołówkę, z 
której mogli korzystać ich niewidomi koledzy. Małgorzata udzielała 
korepetycji z matematyki, służyła jako lektorka, pomagała w robieniu 
zakupów. Okres wakacji spędzała na koloniach w Sobieszewie, opiekując się 
przez cały dzień przebywającymi tam na wakacjach dziećmi z niewidomych 
małżeństw. 

Ruszczyc od razu ocenił bezinteresowne zaangażowanie młodej studentki. 
Można było często widzieć ich omawiających skomplikowane sprawy byłych 
wychowanków. 

Po ukończeniu studiów Małgorzata zaczęła wykładać na wieczorowych kursach 
licealnych dla dorosłych, pogłębiając równocześnie znajomość metodyki pracy 
z niewidomymi. Przyszedł wreszcie czas, gdy zapragnęła na stałe związać się 
z Laskami i podjąć tam nauczanie. Wówczas bardzo ostro zaoponował dyrektor 
liceum wieczorowego oświadczając, że nigdy się na to nie zgodzi. 

Ruszczyc, dowiedziawszy się o tym, wybrał się do Kuratorium i powiedział 
w oczy pani naczelnik, co o tym sądzi: "Od kiedy to istnieją takie 
przepisy, że człowiek nie ma prawa zmienić miejsca pracy według własnego 
wyboru? Czasy niewolnictwa już dawno minęły, a pani nie jest jaśnie 
hrabiną, żeby rozporządzać niewolnikami". 

Głęboko dotknięta pani naczelnik, gdy w czasie wizytacji liceum dla 
dorosłych spotkała Pawełczakównę, ze łzami w oczach żaliła się na 
wystąpienie Ruszczyca. Najbardziej dotknęło ją przyrównanie do hrabiny. W 
rezultacie sprawa została pomyślnie załatwiona, inspektorat oświaty wydał 
dyrektorowi liceum telefoniczne polecenie zwolnienia Małgorzaty* (Rozm. MŻ 
z Małgorzatą Pawełczak-Placha. Masz. 1991. AMŻ-4.). 

Szczególna sytuacja nastała w Laskach w lecie 1966 r., gdy Kuratorium 
Warszawskie przekształciło Zakład w Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Dyrektorem 
Ośrodka, a zarazem dyrektorem Zasadniczej Szkoły Zawodowej została 
nauczycielka polskiego - Ewa Bendych. Nominacja ta pociągnęła za sobą 
daleko idące zmiany w laskowskich szkołach, a także w stosunkach z 
władzami, odbiła się też na pracy sekretariatu Ruszczyca. Dotychczas 
szkolenie zawodowe podlegało wyłącznie jemu. Odnośne pisma do władz 
wychodziły z jego podpisem i pieczęcią, teraz zaczęła obowiązywać pieczęć i 
podpis dyrektora Ośrodka. 

Ruszczyc wykazał w tej sytuacji wiele taktu, uznał w pełni kompetencje 
Ewy Bendych i wprowadzał ją osobiście w podstawowe zagadnienia szkolenia 
zawodowego i zatrudnienia. Ranną wizytę Warsztatów często odbywał w jej 
towarzystwie, wtajemniczał w swoje koncepcje. Wyjeżdżali razem do Warszawy, 
chciał, by na własne oczy zobaczyła absolwentów pracujących w fabrykach. 
Ewa Bendych przypomina sobie wizytę w Zakładach Waryńskiego; olbrzymim 
przedsiębiorstwie zatrudniającym 3,5 tys. robotników. Pracowała tam spora 
grupa najzdolniejszych metalowców z Lasek. W biurach dyrekcji miała okazję 
przekonać się, z jak wielkim szacunkiem w warszawskim świecie odnoszono się 
do osoby Henryka Ruszczyca. Posiadał ogromny autorytet, którego się nawet 
nie domyślała. Podobne stosunki stwierdziła w dyrekcji "Cepelii" i innych 
poważnych instytucjach* (Rozm. MŻ z Ewą Bendych. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Szczególnym przykładem stosunku Ruszczyca do osób z bliskiego jemu 
otoczenia był jego kontakt z Elżbietą Morawską-Sawa, bratanicą Zofii 
Morawskiej. W ostatnim roku jego pracy ofiarowywała mu jeden dzień w 
tygodniu na pomoc w sprawach zatrudnienia absolwentów. Służyła mu jako 
asysta, gdy wyjeżdżał do Warszawy. Ruszczyc pamiętał ją jeszcze jako 
dziewczynkę, spędzającą wakacje w Laskach i pewnie dzięki temu darzył iście 
ojcowskim uczuciem. 

Elżbiecie Sawa utkwiło w pamięci wiele spraw. Pierwsze to, że pan Henryk 
nigdy się nie śpieszył. Mimo że znał ją od dziecka, traktował z pełnym 
szacunkiem i troską: "Często pytał: - "Czy masz czas" Czy nie jesteś 
zmęczona?" "Może napijesz się czegoś?". O nikim źle nie mówił, a 
szczególnie o dawnych wychowankach. Nie powtarzał o nich żadnych plotek. 
Raz w Polskim Związku Niewidomych zobaczył z daleka jednego z nich, do 
którego miał wielki żal. Zwierzył się Elżbiecie, że nie ma ochoty do niego 
się zbliżyć, a nawet uważa, że nie powinien tego czynić. Po chwili jednak 
przemógł się, podszedł do młodego człowieka, przywitał się i po swojemu 
pocałował. 

Prawie nigdy nie mówił o swoim zdrowiu, a jeśli - to tylko w żartach. W 
Ministerstwie Zdrowia, gdy musiał wejść na Iii piętro, robił nadludzkie 
wysiłki. Przez dłuższą chwilę ciężko oddychał i nie mógł przemówić. A 
przecież w tym ministerstwie był zawsze tak serdecznie przyjmowany, że na 
pewno jego znajomi z Iii piętra byliby chętnie zeszli do niego na parter. 
Nigdy o to nie poprosił, nie chciał ich fatygować. 

Elżbieta Morawska-Sawa opowiada, że nieraz w Warszawie wstępowali do 
"Europejskiej" czy innego dobrego lokalu w Śródmieściu. Wyczuwała, jak 
bardzo Ruszczyc lubił panującą tam atmosferę. Z zainteresowaniem obserwował 
snujących się gości, wyraźną przyjemność sprawiało mu samo zbliżanie się 
kelnera. Wypijał najczęściej kieliszek dobrego koniaku. Nastrój szykownego 
lokalu działał nań kojąco, wszystkie troski opadały, nie poruszał żadnych 
poważnych tematów* (Rozm. MŻ z Elżbietą Morawską-Sawa. Masz. 1986. AMŻ-4.). 

Podobną uwagę zrobił w swym wspomnieniu Jan Czerski. Pamięta jak w czasie 
wspólnych służbowych podróży Ruszczyc zapraszał go na obiad, mówiąc: "Teraz 
przepijemy moją emeryturę..." i wychylał tradycyjny kieliszek koniaku. Od 
tej chwili rozmowa toczyła się już tylko na wesoło, a Ruszczyc był 
nieprzeciętnym gawędziarzem, choć rzadko sobie na to pozwalał"* (J. 
Czerski, op. cit.). 

Wracając do wspomnień Elżbiety Sawy, pozostała jej żywo w pamięci postawa 
pana Henryka w stosunku do Antoniego Marylskiego oraz innych osób z Zarządu 
Lasek. W wielu rzeczach z nimi się nie zgadzał, lecz nigdy nie usłyszała 
słów krytyki lub zniecierpliwienia. Nie podważał ich decyzji, nie 
obgadywał, najczęściej mówił: "Ja się z tym nie zgadzam, widzę to inaczej", 
często nie ustępował, posyłał raz jeszcze młodą osobę w celu uzgodnienia 
zapatrywań. W ostatecznych decyzjach nie próbował postawić na swoim, 
słyszało się tylko: "Dobrze, niech już tak będzie". Obu panom zmysł humoru 
pozwalał dostrzec sprawę z dalszej perspektywy i to łagodziło różnice 
poglądów. E. Sawa dodaje: "Będąc wśród nich odczuwało sie jakieś ciepło, 
serdeczność, zapominało się o ówczesnej tragedii narodu". 

Gdy Elżbiecie urodził się syn, Olgierd, przywiozła pokazać go 
Ruszczycowi. Ogromnie się wzruszył, łzy stanęły mu w oczach, prosił jednak, 
by dziecko zabrać, bo mogłoby się zarazić. Było to ostatnie jej z nim 
spotkanie. 

Nie sposób opisywać stosunku Ruszczyca do wszystkich ludzi, z jakimi się 
stykał, trzeba jednak wspomnieć o silnych więzach łączących go z niektórymi 
spośród dawnych wychowanków. Na pierwsze miejsce wybija się postać Modesta 
Sękowskiego. Ten wyjątkowo pod każdym względem uzdolniony niewidomy 
wcześnie opuścił Zakład i uczęszczał do szkoły średniej dla widzących. Nie 
zdążył ukończyć jej przed wojną i okres okupacji spędził w Laskach. Wtedy 
zapewne zacieśniła się więź uczuciowa między nim a Ruszczycem. Dzięki pracy 
nad sobą Modest długo rozwijał się i dojrzewał, a udane małżeństwo i 
odpowiedzialna funkcja prezesa Spółdzielni Lubelskiej oraz wpływ 
intelektualny i duchowy Lublina jeszcze go pogłębiły. Poziom moralny i 
zmysł organizacyjny Modesta sprawiły, iż powoływano go na członka wielu 
poważnych instytucji społecznych w Lublinie i Warszawie. Został również 
członkiem Zarządu Tow. Opieki nad Ociemniałymi. To wszystko zmuszało go do 
częstych wyjazdów do stolicy i do Lasek. Ruszczyc liczył się bardzo ze 
zdaniem Sękowskiego, radził się go w wielu sprawach, a przede wszystkim 
lubił ogromnie. Ile razy Modest przyjeżdżał do Lasek, Ruszczyc przerywał 
zaplanowane zajęcia i prowadził z nim wielogodzinne rozmowy. Tematów nie 
brakowało. Większość laskowskich absolwentów marzyła o zatrudnieniu w 
Lubelskiej Spółdzielni. Młodzi Sękowscy, z których najmłodszy, Andrzej, był 
chrześniakiem pana Henryka, często wraz z matką spędzali ferie w Laskach. 

W czasie wspólnej z Ruszczycem wizyty w 1970 r. w Lublinie zwiedzaliśmy 
Spółdzielnię i należącą do niej nową budowę. Szedłem na końcu naszej grupy, 
kiedy zbliżyła się do mnie jedna z pracujących w Spółdzielni niewidomych 
pań: "Proszę pana - zaczęła - prezes Sękowski to nasz ojciec, to drugi pan 
Ruszczyc". Przybliżenie tych dwóch nazwisk wydaje mi się bardzo wymowne. 

Postać Henryka Ruszczyca żywo występuje w opowiadaniu jego bliskiego 
współpracownika Jana Czerskiego. Wspomina on swoją pierwszą rozmowę w 
Laskach, lata wspólnego działania, cechy charakteru Szefa. 

Pierwsza rozmowa - wrażenie niezapomniane starszego pana, który zrywa się 
zza biurka z wyciągniętą ręką i wita gościa: "No, nareszcie zdecydował się 
pan przyjechać". Jako dobry psycholog zaczął od wypytywania o rodzinę, 
wspólnych znajomych, trudności napotykane w pracy. Gdy spotkanie 
przeciągnęło się do paru godzin, a Czerski wysuwał liczne osobiste obiekcje 
przeciw podjęciu zaraz pracy, Ruszczyc przerwał mu mówiąc: "Tylko słabi 
ludzie boją się przeszkód w działaniu, o ile ma się chęć zrobić coś 
dobrego, to na pewno wszystkie trudności są do pokonania". Serdecznie się 
żegnając dodał: "Niech się pan długo nie zastanawia, bo jest bardzo dużo 
roboty, a czas jest drogi". Wstał zza biurka, zawołał niewidomego 
wychowanka i wręczając mu klucz od drzwi wyjściowych powiedział: "Odprowadź 
pana i wypuść frontem". W całej tej scenie Ruszczyc staje przed oczyma jak 
żywy. 

Niemniej trafna jest jego charakterystyka pewnych zachowań pana Henryka. 
"Był człowiekiem bardzo nerwowym, co starał się ukryć, czasem tylko jak mu 
coś dopiekło - wybuchał. Często, gdy wracał czy to z Warszawy, czy z 
Centrali Zakładu, o ile coś nie poszło po jego myśli, od razu mogłem 
poznać: choć nie wolno mu było palić, wyciągał z ukrycia papierosy i palił 
jednego za drugim, po czym otwierał okno i wietrzył, aby nikt się nie 
zorientował". 

Na koniec krótka uwaga o wielkim sercu surowego na pozór człowieka. 
Państwo Czerscy przeżyli w owym czasie tragedię rodzinną, czuli się bardzo 
osamotnieni. Ruszczyc ściągnął ich do Lasek na Święta Bożego Narodzenia. "W 
otoczeniu niewidomej młodzieży przeżyliśmy Wigilię i dni Świąt w 
fantastycznym nastroju świątecznym, jaki potrafił pan Ruszczyc wokół siebie 
stworzyć"* (J. Czerski, op. cit.). 

W służbie idei, której poświęcił życie, Ruszczyc nie oglądał się na cenę 
- włącznie z ruiną zdrowia - którą za to należało zapłacić. Oddawał się 
sprawie bez reszty. Gdy było do spełnienia jakieś dobro, wszystko 
przestawało się liczyć. Nie zawsze wówczas dostrzegał, ile wysiłku, a nawet 
nadszarpnięcia zdrowia, mogło to kosztować jego podwładnych. Mamy tego 
przykład, gdy na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych powziął 
myśl organizowania w Laskach dwutygodniowych wypoczynków dla pracujących 
społecznie rodzin dawnych wychowanków. Inicjatywę tę przyjęli z wielkim 
zrozumieniem i wdzięcznością. Cenili sobie możliwość spędzenia beztrosko 
urlopu w bliskim sobie środowisku i specyficznej atmosferze Zakładu. Gości 
tych umieszczano w internacie chłopców, a Ruszczyc znajdował nawet czas i 
siły, by bawić się z dziećmi swoich przyjaciół. 

Całe to dobro działo się jednak ogromnym kosztem współpracowników. 
Siostry pracujące w internacie i utrzymujące tam porządek musiały bardzo 
skracać okres już i tak krótkiego własnego wypoczynku lub w ogóle z niego 
rezygnować. W ciągu ostatnich tygodni wakacji wykonywały porządki, które 
dawniej rozkładały się na dwa miesiące. Można podziwiać było ich postawę, 
znosiły wszystko z uśmiechem i bez skargi, mimo iż było im bardzo ciężko. 

Pan Henryk organizował też w lecie jeden, a nawet dwa turnusy praktyk dla 
uczniów trzecich klas szkoły zawodowej, wychodzących w świat. Dla personelu 
Warsztatów udział w praktykach nie był lekkim zadaniem. Zajęcia trwały po 
siedem godzin dziennie, a atmosfera była napięta; gdyż uczniowie pracowali 
na akord i chcieli dużo zarobić. Niektórzy nauczyciele zawodu, mimo nalegań 
Ruszczyca, wręcz odmawiali prowadzenia zajęć, czując potrzebę dłuższego, 
prawdziwego wypoczynku. W takich razach zajęcia prowadzili sami 
instruktorzy. Jeden z nich, R.H., raz nie wytrzymał kilkutygodniowego 
napięcia po całorocznej pracy w warsztacie. Z początkiem września zabrano 
go do szpitala z "galopującą" gruźlicą. Młody człowiek tak był na Ruszczyca 
rozżalony za przemęczenie, które doprowadziło go do śmiertelnej choroby, że 
w szpitalu wcale nie chciał się z nim widzieć. W końcu jednak udało się 
jego zdrowie uratować, a żal całkowicie minął. 

O działalności Ruszczyca i jego stosunkach z ludźmi na różnych 
stanowiskach wiele mówi jego ogromna korespondencja. 69 listów do niego od 
prof. Jana Dziedzica z Poznania, specjalisty od rehabilitacji niewidomych 
jest dziś cenną dokumentacją współpracy obu tych zasłużonych działaczy i 
pedagogów. Jan Dziedzic poznał Laski w grudniu 1951 r. i odtąd przez 
kilkanaście lat nieustannie kontaktował się z Ruszczycem w związku z 
podjęciem w 1950 r. pisania pracy na temat niewidomych. Szukał do niej 
ilustracji i zdjęć. Tytuł miał brzmieć: "O prowadzeniu zajęć z niewidomymi 
w przygotowaniu do zawodu". Ponieważ Ruszczyc posiadał w tym zakresie 
najwyższe kompetencje, lecz nie dysponował czasem, J. Dziedzic 
zaproponował, że chętnie podejmie się opracowania książki pod jego 
kierunkiem. Zapytał, czy mógłby liczyć przynajmniej na konspekt do tej 
pracy. Negatywna odpowiedź Ruszczyca trochę dziś zaskakuje. Tłumaczył, że 
ze względu na stan zdrowia i przemęczenie nie widzi możliwości ani ułożenia 
konspektu, ani współautorstwa. Mógłby udzielać pomocy tylko w formie 
przyjacielskiej przysługi i rady. 

Wielką trudność sprawiało obu panom korzystanie z jedynego egzemplarza 
tego opracowania. Koszt i czas przepisania stanowił w owych latach 
przeszkodę nie do przeskoczenia. J. Dziedzic poprosił Ruszczyca o napisanie 
wstępu i tego rzeczywiście się doczekał, natomiast bliższa współpraca nie 
doszła do skutku. Pan Henryk tłumaczył się chorobą i poleceniem lekarza 
wstrzymywania się od wszelkiej pracy, nawet umysłowej (luty 1957 r.). 
Zdobył się jedynie na recenzję. 

Zbiór listów obu panów jest ciekawym i cennym świadectwem zaangażowania i 
wspólnego przełamywania pozornie nieprzekraczalnych przeszkód. Ruszczyc, 
jak mógł, starał się pomagać, np. przesłał krótkie własne opracowanie o 
szkoleniu inwalidów oraz referaty na temat prowadzenia z niewidomymi nauki 
zawodu. W liście z marca 1961 r. dziękuje za ofiarowanie już wydrukowanej 
książki, którą ocenia jako bardzo pożyteczną i dodaje: "Piszę w łóżku, bo 
od tygodnia choruję na zapalenie płuc. Czuję się już lepiej, ale jeszcze 
jestem bardzo osłabiony". W sierpniu zaprasza prof. Dziedzica do Lasek na 
konsultację, lecz adresatowi udaje się tylko na dwa dni uzyskać urlop. 
Uważa, że powinien posiedzieć w Laskach cały tydzień i osobiście prowadzić 
zajęcia. Natomiast ze wszech miar miła jest wypowiedź Dziedzica o udziale 
laskowskich bezręcznych inwalidów w kursie zorganizowanym dla niewidomych w 
Muszynie. "Oni sprawiali najmniej kłopotu i najwdzięczniej rozstawali się z 
nami". W styczniu 1970 r. Ruszczyc po raz ostatni zaprasza profesora do 
Lasek w celu omówienia budowy boiska* (Patrz: Koresp. HR z Janem 
Dziedzicem. AHR-6.). 

Bogata w treść jest również licząca 38 listów korespondencja dr Antoniego 
Lewkowicza z Ruszczycem. Głównym tematem są sprawy zatrudnienia 
absolwentów, a w latach 60-tych organizowanie w miejscu zamieszkania 
doktora, Kowarach Śląskich, obozów wędrownych* (Patrz: Koresp. HR z dr A. 
Lewkowiczem. AHR-6.).

Na szczególną uwagę ze względu na autorytet naukowy zasługuje list 
profesora Tadeusza Kotarbińskiego do Ruszczyca. 

Powołuje się w nim na wspólną rozmowę w Lądku Zdroju i podaje tytuł 
omawianej tam wspólnie francuskiej książki o skuteczności pracy ludzkiej 
pt. "Tache, reussite et echec - Theorie de la conduite humaine" (Zadanie, 
osiągnięcia i niepowodzenie - Teoria zachowań się ludzi). Łatwo wyobrazić 
sobie obu starszych panów spacerujących po alejach w Lądku i dyskutujących 
o skuteczności, a może nieraz i bezskuteczności, ludzkiej pracy. Nie 
wiadomo, kiedy i jak się poznali, na pewno jednak umysłowość Ruszczyca 
musiała zrobić duże wrażenie na profesorze filozofii* (Patrz: Koresp. HR z 
Tadeuszem Kotarbińskim. AHR-6.). 

Gdy mowa o korespondencji pana Henryka, nie sposób pominąć jego ogromnego 
wkładu pracy i starania w pisanie listów. Nie pisał dla przyjemności, lecz 
ile razy tego wymagała potrzeba. W sprawie braci Matysiaków obciążonych 
podwójnym kalectwem pozostawił 47 listów pisanych do władz, 41 - do 
opiekujących się nimi sióstr, 9 do rodziców Matysiaków i 6 do nich samych. 
Tym sposobem pozałatwiał ich główne sprawy życiowe. 

Rozdział ten zakończę paru migawkami z wzajemnych stosunków Ruszczyca z 
Serafinowiczem. Znali się od dawna, a polubili chyba od pierwszej chwili 
poznania. Charaktery ich bardzo różne doskonale się uzupełniały. Wrodzony 
zmysł humoru skłaniał do urządzania sobie nieustannych figlów, przy czym 
nie wahali się nawet szydzić z siebie przy wychowankach. Wyrobił się u nich 
pewien łobuzerski sposób wyrażania, przypominający szkolny żargon. 
Szczytowym okresem ich przyjaźni były ostatnie lata spędzone w infirmerii 
zakładowej. Jej mieszkańcy, a zwłaszcza siostry obsługujące chorych 
twierdziły, że nigdy przedtem nie miały tyle okazji do śmiechu. 

S. Symplicja Borzym przypomina, jak Serafinowicz dokuczał Ruszczycowi, 
zabierając mu ze stołu rozmaite przedmioty, na których koledze mogło 
zależeć. Raz pozostawiono Ruszczycowi w pokoju duszone pieczarki. Wszedł 
pan Zygmunt, zjadł wszystko i odniósł pustą miseczkę. Widząc zaniepokojenie 
sióstr, że choremu na żołądek mogą grzyby zaszkodzić, Ruszczyc zaśmiał się 
tylko: "Nic mu nie będzie, bo zjadł kradzione"* (S. Helena Bobko. Ank. 
Masz. 1973. AHR-8.). 

Kiedyś na korytarzu Infirmerii ukazał się biegnący Ruszczyc w pogoni za 
Serafinowiczem. "Łapaj złodzieja" wołał. Serafinowicz zdążył na czas do 
pokoju i zamknął się na klucz, a Ruszczyc dalej żalił się: "On mi ukradł 
5007zł i nie chce oddać". Wtedy w szparze drzwi ukazał się pięćsetzłotowy 
banknot wysuwany powolutku od wewnątrz przez pana Zygmunta* (Rozm. MŻ z s. 
Filipą Czartoryjską. Masz. 1985. AMŻ-4.). 

Stosunek wzajemny obu przyjaciół ilustruje najlepiej opowiadanie s. 
Filipy Czartoryjskiej, która pracowała długo w Infirmerii. Raz weszła do 
pokoju Serafinowicza i zobaczyła stojącego tam na środku ks. Wolffa 
przegradzającego rozkrzyżowanymi ramionami dwóch bijących się "na laski" 
zamiast szabel przyjaciół. Jeden i drugi próbował zza księżej sutanny 
dosięgnąć przeciwnika. Siostra błyskawicznie zorientowała się w sytuacji i 
bez ceremonii pchnęła Serafinowicza na fotel, a do Ruszczyca zwróciła się 
ze słowami: "Za drzwi dziaduniu" i wyprosiła z pokoju. Kiedy zmierzyła im 
tętno, obaj mieli po 120... Nieraz zdarzało się, że gonili się po pokoju 
przewracając przy tym wazon z kwiatami. Pewnego dnia, a było to po wspólnym 
załatwianiu spraw w urzędach, Ruszczyc zaprosił Serafinowicza na obiad i 
wybrał wytworny lokal. Znał się na kuchni, więc zamówił sobie wyszukane i 
drogie dania. Serafinowicz, który cierpiał na wrzody żołądka i nie mógł 
jeść tego samego, kontentował się skromnymi, dietetycznymi potrawami. Gdy 
przyszło do płacenia, Ruszczyc powiedział do kelnerki: "Kolega płaci". 
Przyparty do muru Serafinowicz wydobył z portfela jakiś grubszy banknot i 
zapłacił cały rachunek. Gdy kelnerka wydała resztę i położyła na stole, 
Ruszczyc nagłym ruchem zgarnął pieniądze do kieszeni. Kelnerka ze 
zdziwieniem spojrzała na Serafinowicza, który westchnął: "On zawsze tak 
robi", a do pana Henryka: "Poczekaj, zobaczysz, co cię czeka po powrocie do 
domu". Ruszczyc odciął się: "Po mojej śmierci będziecie całowali ślady 
moich stóp". 

Ruszczyc lubił, gdy w pokoju paliła się świeca. Kiedyś leżał, świeca się 
paliła, wszedł Serafinowicz. Powłóczył nogami i zwrócił się do 
pielęgnującej siostry jakimś nie swoim starczym głosem: "A czy dziadzio 
miał bardzo ciężki zgon"* (Ibidem.). 

Takie żarty urządzali sobie bez przerwy obaj przyjaciele. 





Osobowość Henryka Ruszczyca 





Rozdział ten rozpocznę od naszkicowania zewnętrznej sylwetki Ruszczyca. 
Był wzrostu więcej niż średniego, szczupłej budowy. Za młodu uchodził za 
męską piękność, na stare lata zachował piękny zarys głowy, szlachetne rysy 
oraz szczególnie rasowe ręce. O zewnętrzny wygląd mało się troszczył. Nie 
różnił się pod tym względem od laskowskich "braci". Najczęściej nosił 
pocerowane lub połatane ubrania, powykrzywiane buty, tylko na wyjazd do 
Warszawy lub na uroczyste zebrania ubierał się staranniej. 

Był niepoprawnym dystraktem. Kiedyś, gdy wychodził z kaplicy, jedna z 
sióstr zwróciła mu uwagę, że ma na jednej nodze but brązowy, a na drugiej 
czarny. Pan Henryk wcale się tym nie strapił i z uśmiechem odpowiedział: 
"Tak, ale w pokoju mam drugą taką samą parę"* (Rozm. MŻ z s. Klemensą 
Golec. Masz. 1992. AMŻ-4.). 

Mimo porywczego usposobienia miał serdeczny stosunek do ludzi. Odczuwali 
to zwłaszcza ci, którzy zwracali się do niego z jakimiś osobistymi 
kłopotami. Umiał okazywać im wielką delikatność i żywe zainteresowanie. 
Ujmował bezpośredniością, fascynował osobowością. Wyczuwało sie w nim 
wielką indywidualność. Gości witał w swoim gabinecie w charakterystyczny 
sposób, unosząc się lekko w fotelu i wyciągając z uśmiechem rękę do 
wchodzącego. 

W sposobie myślenia był samodzielny i oryginalny, to rzucało się w oczy. 
W poprzednich rozdziałach wspomniałem, jak w pierwszych latach po przybyciu 
do Zakładu całymi nocami studiował. Pasjonowały go problemy pedagogiczne. W 
ówczesnym laskowskim środowisku stawiano sobie wysokie wymagania, nie 
zadowalano się przeciętnością. Z przeczytanych książek robiono wypisy, tak 
jak to mocno stawia w swej pracy o wychowaniu bp. Dupanloup. Zapewne też o. 
Korniłowicz, który żył na co dzień mądrością św. Tomasza z Akwinu, musiał 
powtarzać jego klasyczną wypowiedź: "Czytanie bez rylca uważaj za sen" 
(lectionem sine stilo puta somnum). Być może dzięki temu zachowały się do 
dziś notatki z jego lektur. 

Nie zastąpionym źródłem do poznania umysłowości Ruszczyca jest jego 
podręczna biblioteczka. Zawierała w chwili jego śmierci 267 pozycji w 
czterech językach* (Pod względem treści księgozbiór można uszeregować 
następująco: przygotowanie do zawodu, pedagogika, programy, informatory 
oraz inne prace dotyczące niewidomych: pozycji - 119, organizacja i zasady 
kierowania - 12, historia - 28, literatura piękna - 79, literatura 
religijna - 29. Z ogólnej liczby 267 książek: w języku francuskim - 18, 
niemieckim - 2, rosyjskim - 17, polskim - 230.). 

Najliczniejszą grupę stanowi bezprzecznie literatura dotycząca prac 
ręcznych i przysposobienia do zawodu. Prawdopodobnie kiedyś biblioteczka 
posiadała więcej poświęconych temu tematowi pozycji, ale rozdawanie i 
rozpożyczanie ją uszczupliło. Niemniej sama liczba i dobór książek świadczą 
o jego zainteresowaniu i gruntownym oczytaniu w tej dziedzinie. Reszta 
księgozbioru to dzieła historyczne i literatura piękna, przeznaczona 
głównie do głośnego czytania w internacie. Jako ciekawostkę podam fakt, że 
w swej biblioteczce przechowywał między innymi powieść W. Przyborowskiego 
"Namioty wezyra" z opisem bohaterskich czynów Jerzego Romana Ruszczyca. 
Widać historia jego antenatów nie była mu obca ani obojętna. Pewnego 
wieczoru zastałem go zatopionego w przeglądaniu albumu z malarstwem 
Ferdynanda Ruszczyca. Podziwiał piękno zamieszczonych tam kolorowych 
reprodukcji. Ferdynand nie był jego krewnym, ale imiennikiem, a to bardzo 
łączy. Poczucie jego więzi z przeszłością rodziny musiało być w Laskach 
znane, skoro wiele lat później o. Zawadzki opowiedział mi z humorem 
następującą anegdotę: Ks. Korniłowicz zwrócił się raz półżartem do pary 
przyjaciół: Serafinowicza i Ruszczyca: "Przychodząc do Lasek nie 
potrafiliście się jednak wyzbyć dawnych przywiązań: Zygmunt do swego 
intelektualizmu, a Henio do rodzinnych tradycji* (Rozm. MŻ z o. Józefem 
Zawadzkim. Masz. ok. 1966. AMŻ-4.). 

Ruszczyc znał doskonale wszystkie swoje książki i o każdej miał wyrobione 
zdanie. O jego zamiłowaniu do literatury pięknej świadczy opowiadanie 
jednego z wychowanków z okresu okupacji. Wracali z Warszawy na wozie, który 
w drodze się zepsuł. Było zimno, Ruszczyca bolał ząb. Zaproponował 
chłopcom, by iść dalej piechotą. "Zaczął wtedy recytować poezje, których 
znał bardzo dużo" kończy S. Kaliński* (Rozm. MŻ z E. Bendych, op. cit.). 
Kiedy i gdzie ich się uczył? Czy w domu, czy na kółkach samokształceniowych 
w Kijowie? 

Ludzie umysłowo pracujący przywiązują się zwykle do swych książek. Nic 
podobnego nie występowało u Ruszczyca, nawet gdy chodziło o pedagogikę. 

W początku lat 60-tych specjalna komisja z ramienia Zarządu zajęła się 
opracowaniem zasad pedagogiki chrześcijańskiej w oparciu o książkę 
"Pedagogie generale" A. Kriekemansa. Kiedyś w rozmowie nauczycielka Ewa 
Bendych napomknęła, że pozycja Kriekemansa specjalnie ją interesuje* 
(Stanisław Kaliński. Ank. Masz. 1973. AHR-8.). Ruszczyc wstał, wziął z 
półki gruby tom, sprowadzony z zagranicy i wręczył go rozmówczyni ze 
słowami: "Właśnie to mam, ta książka należy teraz do pani". E. Bendych 
oniemiała i w pierwszej chwili nie chciała przyjąć drogiego prezentu. Dar 
był jednak ofiarowany z pełną odpowiedzialnością i trudno było kwestionować 
prawdziwość słów ofiarodawcy. 

W jakiś czas potem powtórzyła się analogiczna sytuacja z cennym 
podręcznikiem akademickim Haliny Spionek "Rozwój i wychowanie małego 
dziecka" (1963 r.). Podobnie jak za pierwszym razem, Ruszczyc podszedł do 
etażerki i wręczył Ewie Bendych omawianą pozycję ze słowami: "Tu pani ma 
właśnie to, o czym mówimy, książkę, która jest pani potrzebna". Gdy 
nauczycielka wahała się, czy może zgodzić się na takie obdarowywanie, 
posłyszała: "Napiszę pani dedykację, żeby nie było wątpliwości". 

W Laskach podziwiano umiejętność pana Henryka wychwytywania istotnych 
wartości przekartkowanych książek. W krótkim czasie umiał ocenić nie tylko 
całą pozycję, lecz i jej najciekawsze części, ba! nawet strony. Wprawiał 
tym w podziw nawet tak bystrego znawcę literatury jak Zygmunt Serafinowicz. 
Dzięki tej zdolności często nie doczytywał książek do końca, zadowalając 
się potrzebnymi mu fragmentami. Ktoś to określił jako "dar szybkiego 
kojarzenia i wyciągania wniosków" lub "dar przyśpieszonego myślenia". 

Pan Henryk żywo interesował się czytaną młodzieży literaturą. Raz miałem 
okazję osobiście się o tym przekonać. W grupie małych chłopców zacząłem 
opowiadać sensacyjną powieść młodzieżową opisującą przygody belgijskiej 
drużyny harcerskiej podczas Ii wojny światowej. Książka pochodziła z 
bogatego zbioru powieści ofiarowanych Laskom przez prymasa Augusta Hlonda. 
Pomagałem sobie francuskim oryginałem. Nagle wszedł Ruszczyc i 
zainteresował się treścią rozłożonej przede mną książki. Posłyszawszy, że 
są to dzieje z czasów okupacji, kazał ją sobie oddać, mówiąc: "Dzieciom nie 
można czytać o wojnie". Zostałem sam z malcami. By nie zawieść moich 
słuchaczy, musiałem zaimprowizować opowiadanie o dzikich zwierzętach. 
Nazajutrz Ruszczyc zwrócił mi książkę z pozwoleniem czytania jej dalej* 
(Patrz: MŻ Współpraca moja..., op. cit.). 

Z czytaniem wiąże się sztuka pisania. Znając tryb życia Ruszczyca nie 
przypuszczałem, że pozostawił po sobie tak obfitą spuściznę. Dopiero w 12 
lat po jego śmierci przekonałem się o jej bogactwie. A przecież za pióro 
chwytał tylko, gdy widział tego wyraźną potrzebę. Pisma jego są na ogół 
bardzo zwarte i jednotematyczne. Z punktu widzenia chronologii, oprócz 
nieśmiałych prób na temat wychowania sprzed 1939 r., wymienić trzeba 
artykuł o wychowaniu religijnym niewidomych, napisany w Surhowie i przeszło 
dziesięć memoriałów do Min. Pracy i Opieki Społecznej o rehabilitacji 
ociemniałych inwalidów wojennych. O ambicjach twórczych Ruszczyca świadczy 
znany już scenariusz do filmu "Odbudowa człowieka". 

Najważniejszą ze wszystkich prac jest wcześniej omówiony "Poradnik dla 
nauczycieli przysposobienia do zawodu". 

Z lat 50-tych i 60-tych pochodzą dalsze liczne opracowania monograficzne. 
Zainteresowania Ruszczyca skupiały się wtedy na pracy Warsztatów. Teksty 
pisane związane są ze szkoleniem niewidomych, ich rehabilitacją i 
włączeniem w środowisko ludzi widzących. Wśród nich znajdują się 
sprawozdania ze zwiedzanych za granicą analogicznych z Laskami zakładów. 
Wskazywałoby to na wpływ Matki Czackiej, która lubiła sprawy załatwiać 
porządnie i do końca, a z ważniejszych zagadnień kazała sporządzać notatki 
gromadzone później w Biurze Sprawy Niewidomych. 

Na ogół teksty prac Ruszczyca nie przekraczają kilku stron, wiele z nich 
było materiałem do zreferowania w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej 
lub na zebraniach z innymi władzami. Różne wersje tych samych tekstów 
wskazują na wielokrotne ich przerabianie pod kątem różnych adresatów lub 
audytoriów* (Teksty pióra HR patrz AHR w Laskach.). 

Matka Maria Stefania Wyrzykowska, która wspólnie z Ruszczycem przez wiele 
lat układała roczne plany wychowawcze, wspominała, że zawsze wnosił do tej 
pracy trafne koncepcje, miał jednak trudności w redagowaniu tekstów i ta 
praca spadała na nią. 

Mówi się dzisiaj, że nic nie pisał osobiście, tylko dyktował. Przeczą 
temu zachowane rękopiśmienne materiały, dziesiątki stron zapisanych 
wyrobionym pana Henryka pismem. Z upływem lat, wobec nasilających się bólów 
reumatycznych, musiał zrezygnować z ręcznego pisania i przeszedł na 
dyktowanie* (Sekretarzowały mu: Magdalena Skarżyńska, Irena Tyborowska, 
Danuta Walter, Maria Dmochowska.). Poprawki w dawniejszych tekstach robione 
są ręką s. Teresy Landy, która czuwała nad poprawnością kompozycji i stylu. 
Dotyczyło to między innymi Poradnika dla nauczycieli.

Jedną z charakterystycznych cech Ruszczyca był jego stosunek do pieniędzy 
i w ogóle do dóbr materialnych. Nie przesadzę mówiąc, że nie przywiązywał 
się do żadnej rzeczy; traktującją tylko jako środek do określonego celu. 
Natomiast, jak widzieliśmy to na przykładzie ofiarowania książki pani 
Bendych, miał wyraźną satysfakcję w rozdawaniu. Źródeł takiej postawy można 
szukać w jego kresowym pochodzeniu, wszak w początku Xx wieku w Kijowie, w 
latach młodości Ruszczyca, tradycja wspaniałomyślności była bardzo żywa. 
Lubiano jeszcze wydawać, a "wystawność urządzanych przyjęć przekraczała 
wszystko, co możemy sobie dziś wyobrazić", pisze W. Bartoszewicz* (Patrz: 
Włodzimierz Bartoszewicz: "Tamten dawny Kijów". Masz. bez daty. AHR-9.). 

Lekceważenie wartości pieniądza przybierało niekiedy u Ruszczyca 
szczególne formy. W trudnych dla Zakładu latach często był zmuszony 
pożyczać gotówkę na terminową wypłatę pracownikom. Wysyłał wtedy osoby ze 
swego bliskiego otoczenia do Warszawy, by u swoich znajomych pożyczyły dla 
niego pieniądze. Ufał, że pewnie zachowają się w podobny do niego sposób, 
to znaczy, że jeśli mają, to dadzą. 

Był uosobieniem kontrastów i to jedynie tłumaczy, że w stosunku do 
podwładnych wymagał zupełnie czego innego. Nauczycielom robót ręcznych oraz 
nauczycielom zawodu nie pozwalał wydawać gościom lub osobom postronnym 
żadnej pracy wykonanej przez uczniów bez kartki ze swoim podpisem, a nawet 
odpadów warsztatowych. 

Sam rozrzutny, innych trzymał krótko. Sprawy materialne przestawały mu 
być obojętne, gdy chodziło o przydziały dla prowadzonego przez niego Domu 
Chłopców. Wtedy walczył zaciekle, by jego wychowankowie otrzymali najwięcej 
i to, co najlepsze. Jednocześnie zaprawiał ich do oszczędności. 
Wprowadziwszy premię za pracę w Warsztatach, postanowił, że większą jej 
część uczniowie będą wpłacali na SKO - Szkolną Kasę Oszczędności. 

Ruszczyc autentycznie przeżywał problem ubóstwa, wynikającego z 
franciszkańskiego charakteru Lasek. Pamiętam rozmowę, w której zwrócił się 
do mnie z zapytaniem, czy umeblowanie jego gabinetu nie jest zbyt luksusowe 
i czy może takie pozostać. Składało sie z biurka, fotela, kilku 
nowoczesnych krzeseł i fotelików z giętych rurek z własną tapicerką. Był to 
prezent od pracowników warsztatowych wykonany ze specjalną starannością dla 
Szefa. Znalazłem się w trudnej sytuacji. Wiedziałem, jak wielką przykrość 
sprawiłoby autorom podarunku usunięcie tego zestawu mebli z gabinetu 
Dyrektora. Odpowiedziałem, że wizyty osób wysoko postawionych nakładają 
wyższe wymagania co do sposobu umeblowania pokoju. Ruszczyc nie wyglądał na 
zadowolonego z mojej odpowiedzi i dalej snuł swoją myśl... Oczywiście, 
zastąpienie ówczesnego zestawu mebli nowym, nawet skromniejszym, nie będzie 
aktem ubóstwa, raczej jego zaprzeczeniem, gdyż pociągnie za sobą dodatkowe 
koszty. A jednak gość przyjeżdżający do Lasek powinien móc od razu się 
zorientować, że wszystko, co tu się buduje i urządza, ma w pierwszym 
rzędzie służyć niewidomym, a nie być na pokaz. 

W Laskach wiele zawsze mówiono o intuicji Ruszczyca, należy zatem 
sprecyzować, co się pod tym pojęciem rozumie. Intuicją nazywamy zwykle 
zdolność dochodzenia do pewnych sądów i przekonań bez świadomego 
wnioskowania. Można też określić ją jako wyczucie praw, związków lub 
zależności, nie poprzedzone rozumowaniem. W praktyce najczęściej uważamy, 
że jest to zdolność wczuwania się w sferę emocjonalną innej osoby i wiemy, 
że szczególną wrażliwość pod tym względem mają kobiety. Intuicja pozwala 
wyczuwać czyjeś starannie skrywane przeżycia lub przeczucia poprzedzające 
decyzje, pomaga w rozwiązywaniu zawiłych problemów. Ruszczyc znany był z 
tego, że intuicyjnie rozeznawał wartość wszystkiego, co wiązało się z 
niewidomymi. Działał u niego w tym wypadku jakiś szósty zmysł, który 
pozwalał mu bezbłędnie rozpoznawać, co dla nich jest ważne, rozwijające, 
nie powodujące zagrożeń. Zawdzięczał mu takie pomysły, jak swoistą 
organizację samorządu internatowego, zainicjowanie ruchu 
turystyczno-krajoznawczego, wdrażanie nowych zawodów, wprowadzenie praktyk 
wakacyjnych i wiele innych rzeczy. 

To uzdolnienie oddawało mu cenne usługi przy zwiedzaniu fabryk w 
poszukiwaniu stanowisk dla niewidomych. Trafność jego intuicji wynikała ze 
stosunku uczuciowego do wychowanków. Miłość dyktowała mu najlepsze 
rozwiązania. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć, czy jego intuicja była 
równie niezawodna w odniesieniu do osób widzących. Bywało różnie. Na ogół 
prawie bezbłędnie rozpoznawał wartość ludzi przy pierwszym spotkaniu, 
natomiast późniejsze jego odczucia traciły na przejrzystości. Łatwo ulegał 
nastrojom chwili, miał swoje sympatie i antypatie, często zmieniał zdanie. 
Niekiedy oczekiwał od ludzi tego, czego oni dać nie mogli, co mu jednak w 
danej chwili było potrzebne. Krzywił się na przykład na doskonałego 
ślusarza remontowego, że jest zbyt powolny, a od mistrza kierującego 
działem metalowym oczekiwał nowych pomysłów do produkcji. Tymczasem zadania 
każdego z nich były ściśle określone, ujęte w pewne ramy i nie mogły być 
naginane do potrzeb chwili. 

Pan Henryk miał umysł wybitnie syntetyczny, a przy tym bardzo płodny. 
Gdzie wielu ludzi przechodziło nic nie zauważywszy, on gromadził liczne 
spostrzeżenia i układał je zaraz we wnioski. Pomysłami sypał jak z rękawa, 
z nich rodziły się przedsięwzięcia. Większość podejmowanych zamierzeń w 
początkowych stadiach uważano za nierealne, przyszłość pokazywała co 
innego. 

O pomysłowości Ruszczyca świadczy błyskotliwość jego rozwiązań. Oto dwa 
przykłady. 

Zimą 1968 r. Dział Zabawkarski, którego byłem kierownikiem, dostał w 
przydziale zawilgoconą tarcicę. Suszarnie chwilowo nie przyjmowały 
zamówień, wyroby zaś uczniów z tego materiału nie nadawały się na sprzedaż. 
W tych warunkach instruktor J. Szkolik odmówił dalszego szkolenia uczniów, 
póki drewna się nie wysuszy. Poszedłem prosić pana Henryka o wstrzymanie 
zajęć na okres 2-3 tygodni. Ruszczyc uniósł się i powiedział, że szkolenie 
musi iść dalej, a jeżeli ktoś nie chce słuchać, nie ma dla niego miejsca w 
Laskach. Miałem na końcu języka prośbę o przeniesienie mnie do innego 
działu, uważając, że nie mogę moim współpracownikom gwałcić sumień i 
zmuszać do złej roboty. Na szczęście zadzwonił telefon. Ruszczyc długo z 
kimś rozmawiał, potem odłożył słuchawkę i już zupełnie spokojnym głosem 
rzucił: "W takim razie weźcie się do rzeźby". Rozwiązanie było po prostu 
genialne. Rzeźbienie w nieco wilgotnym drewnie nie natrafiało na trudności, 
praca artystyczna powinna była zmobilizować uczniów, przerwa zaś w 
produkcji umożliwiała odesłanie drewna do suszarni. Decyzja ta została 
podjęta w jednym ułamku sekundy* (Patrz: MŻ. Współpraca moja..., op. cit.). 

Ciśnie się pod pióro historia innej inicjatywy Ruszczyca, na ogół mało 
znanej. W roku 1963 dwie znane z przedsiębiorczości laskowskie siostry, 
powróciwszy z zagranicznej podróży, postanowiły utworzyć w domu zakonnym 
przy ul. Piwnej 9 tyflologiczną placówkę naukową Zgromadzenia. Pragnęły 
zgromadzić tam bogate materiały przywiezione z zagranicy, jak również cały 
dotychczasowy dorobek Lasek wraz z księgozbiorem w 5-ciu językach i 
pomocami naukowymi. Nikt z Zarządu nie przewidział konsekwencji tego 
projektu, który byłby oderwał instytucję wychowującą i kształcącą dziecko 
niewidome od teoretycznych podstaw. Ruszczyc rozegrał sprawę z wielkim 
taktem. Nie wdając się w żadne spory, wystąpił z konkretnym projektem 
utworzenia w Laskach specjalnej Komisji do spraw Tyflopedagogiki. Warunkiem 
jej pracy było, pozostawienie na miejscu księgozbioru i pomocy naukowych. 
Celem Komisji miało być opracowanie w duchu etyki chrześcijańskiej i w 
oparciu o pedagogikę ogólną - rodzaju podręcznika do wychowywania 
niewidomych. Ponadto pan Henryk wskazał od razu źródło, na którym 
działalność komisji miała się oprzeć: był nim świeżo wydany w Louvain 
podręcznik A. Kriekemansa - "Pedagogie generale". Pracę tę zaczęto 
niezwłocznie tłumaczyć na język polski, gdyż w naszej literaturze brak było 
równie trafnego i nowoczesnego ujęcia. 

W skład Komisji weszło paru zaangażowanych wychowawców, sióstr i 
świeckich. Kierowniczką mianowano Alicję Gościmską* (Patrz: Alicja 
Gościmska "Powstanie Komisji Tyflopedagogicznej". Masz. 1983. AMŻ-4.), 
odpowiedzialną za dział Tyflologii i w ten sposób sprawa, która mogła 
wywołać wiele nieporozumień, została bez hałasu załatwiona. O randze 
Komisji świadczyła obecność na jej zebraniach Antoniego Marylskiego oraz 
przyjezdnych specjalistów od wychowania, jak o. Karola Meisnera OSB. 

Pokrewny pomysłowości jest dar improwizacji, znajdowania w trudnych 
okolicznościach nieoczekiwanych rozwiązań. Ruszczyc posiadał go w wysokim 
stopniu i kochał się w sytuacjach, w których tylko błysk talentu chroni od 
niepowodzenia: Pewnego razu w Domu Chłopców planowano jakąś imprezę. 

W ostatniej chwili zaszły okoliczności uniemożliwiające jej wykonanie. 
Wówczas pełna niepokoju kierowniczka internatu M. Dmochowska zwróciła się 
do Ruszczyca z zapytaniem: "Co teraz zrobimy?". "Teraz pora na 
improwizację" - odparł. W rezultacie wszystko doskonale się odbyło, chłopcy 
byli uradowani, a on rozpromieniony* (Patrz: M. Dmochowska, op. cit.). W 
ostatnich latach Ruszczyc czuł się coraz bardziej bezsilny i złościł się na 
swoją słabość, na którą nie mógł nic poradzić. Stale był świadomy 
niezrealizowania wszystkich swoich zamysłów i rozpierała go chęć tworzenia. 
Gdy widział na stole porozkładane plany, wydawało mu się, że wszystko 
potrafi. Wstawszy od biurka czuł swoją ograniczoność i brak sił. Wtedy 
przerzucał zły nastrój na otoczenie. W jego przekonaniu nikt poza nim nie 
był zdolny do wykonania jego zamierzeń. Zdarzały się też chwile, kiedy 
wybitni ludzie z trudem ściągani do Lasek po zwiedzeniu Warsztatów i 
poznaniu jego osiągnięć, wyrażali mu swój zachwyt. Wtedy oceniał siebie i 
swe dokonania w zwierciadle tych zachwytów, a nie obiektywnej prawdy: 

Przez realizację coraz to nowych pomysłów Ruszczyc wprawiał w podziw 
przyjezdnych oraz przedstawicieli władz oświatowych. Wiadomo było, że nie 
ma w Polsce drugiego człowieka o takiej inwencji i umiejętności realizacji. 
Dla sprawy niewidomych było to nadzwyczaj cenne. Jeden z wizytatorów, mocno 
wciągnięty w politykę władz, dążył do przekształcenia Zakładu w ośrodek dla 
głęboko upośledzonych. Z jego to ust padły znamienne słowa: "Laski jako 
Laski można by zlikwidować i zrównać z każdym innym zakładem, natomiast 
zlikwidowanie Ruszczyca jest czymś, co przekracza siły każdego człowieka. 
Jak do tego Ruszczyca chcieć się dobrać, to ręce opadają"* (Rozm. MŻ z M. 
Pawełczak-Placha, op. cit.). Działał błyskawicznie i zgodnie ze znanym 
powiedzeniem Domeyki, dawał "rozkaz i siłę z rozkazem". Jego umiejętność 
trafnego decydowania miała źródło w stałym skupieniu uwagi. Mówił mało i 
krótko, posiadał zdolność nierozpraszania umysłu na rzeczy mało ważne oraz 
dar intensywnego myślenia. Warto przytoczyć wypowiedziane kiedyś do 
sekretarki słowa: "Proszę pamiętać, że nie jestem nigdy wolny, zawsze mam 
zajęcie - muszę myśleć". Wchodząc do gabinetu, zastawało się go zwykle 
siedzącego przy biurku, palącego jednego papierosa za drugim. Nie było 
wątpliwości, że ten pogrążony w myślach człowiek zastanawia się nad 
poważnymi zagadnieniami. Można by zastosować do niego zdanie Napoleona: 
"Pracuję bez przerwy, wiele myślę. Jeśli się ludziom zdaje, że zawsze 
jestem gotów dać odpowiedź na wszystko i stawić czoło każdemu zadaniu, to 
dlatego, że zanim coś podejmę, długo się zastanawiam i staram się 
przewidzieć to, co może nastąpić"* (Wolne tłum. MŻ J: Guitton "Apprendre a 
vivre et a penser". Paris 1957.). 

Dlaczego decyzje Ruszczyca były nieraz dla otoczenia zaskakujące? Wśród 
nawału spraw wychwytywał pozorne drobiazgi i szybko rozstrzygał to, co u 
innych wymagało dłuższych przemyśleń. Miał przy tym zawsze gotową 
koncepcję. Każdego dnia i o każdej porze był gotów służyć drugim, również w 
niedzielę i dni świąteczne. Zawsze można mu było przerwać poobiedni 
spoczynek i wpuścić interesanta do pokoju, także i wtedy, gdy leżał chory. 
Przed każdym wyjazdem do Warszawy starannie się przygotowywał. Sprawy do 
załatwienia miał wpisane w terminarzu lub na oddzielnych kartkach. Trzymał 
się swoich godzin posiłków. Przynosiła je zwykle jedna z sióstr, ale nieraz 
i starsi chłopcy. Wcale się nie krępował jeść przy interesantach. Jadł 
szybko to, co mu podano, czasem jednak lubił wpaść do jadalni i wziąć sobie 
kawałek chleba posmarowany smalcem ze skwarkami. 

Rozmowy z Ruszczycem odbiegały daleko od przeciętności. Mówił mało, 
poruszał konkretne tematy, rzadko pozwalając sobie na ogólniejsze 
rozważania, zwłaszcza na zwierzenia. A jednak zdarzały się wyjątki... 

Pewnego popołudnia zastałem Ruszczyca samego w gabinecie. Siedział 
zgarbiony, wyglądał na bardzo zmęczonego. Milczał. Po dłuższej chwili 
wyrzucił z siebie: "Laski nie utrzymają się dłużej niż dwa lata. Wystarczy, 
że zamkną nam konto w banku". Nie dał żadnych wyjaśnień, widać było, że 
zetknął się tego dnia z ludźmi, dla których Zakład był bastionem wrogiej 
idei i którzy za wszelką cenę chcieli go zniszczyć. 

Innym razem we wrześniowe, choć lekko zamglone przedpołudnie, zapytałem 
go, czy dostrzega otaczające nas piękno. "Ja tego wszystkiego nie widzę" 
odparł. Zbyt był ciągle zajęty, zbyt wiele trosk na nim ciążyło* (patrz: 
MŻ. Współpraca moja..., op. cit.). 

Parę razy w samotnych rozmowach powracał do wspomnień z dzieciństwa. 
Opowiadał o aresztowaniu dziadka i uwolnieniu go przez babkę za łapówkę. 
Innym razem nawiązał do swej praktyki rolniczej w Białczu, w moich 
rodzinnych stronach. W pamięci pozostały mu rozległe łąki, z porozrzucanymi 
stogami siana, przypominające łany Podola. Po wojnie będąc w 
Jarogniewicach, kazał się tam zawieźć, by raz jeszcze spojrzeć na te 
ulubione przestrzenie. Rzadkie to były jednak wypadki, kiedy pozwalał sobie 
na wspominki. 

Życie etyczne człowieka, zwłaszcza religijne, jest dziedziną bardzo 
intymną, o której niełatwo pisać. Nie sposób jednak pominąć ją u człowieka, 
który wierze zawdzięczał przemianę życia. Ruszczyc był bardzo zamknięty w 
sobie. Z zewnętrznych znaków niewiele można było u niego wyczytać. Coś 
czasem zdradzały zdania wypowiadane na wieczornych zbiórkach, głos 
załamujący się podczas modlitwy, dłuższe pozostawanie w kaplicy po 
zakończeniu Mszy św. Olga Czartoryska, która pamięta go modlącego się 
podczas nabożeństw z chłopcami, tak to określiła: "Widziałam w Laskach 
wielu ludzi naprawdę się modlących, ale nie spotkałam nikogo tak 
zatopionego w modlitwie jak pan Ruszczyc"* (Rozm. MŻ z Olgą Czartoryską. 
Masz. 1986. AMŻ-4.). 

A ks. bp. Dembowski pisze: "Było u niego widać bardzo delikatne, ale 
bardzo wyraźne aluzje, mówiące o stosunku wychowawcy do Pana Boga i o 
modlitwie. Po prostu było widać, jak się modli. Ani tego nie afiszował, ani 
nie ukrywał, ale obecność jego na Mszy św. nie była nigdy obecnością 
zdawkową. Także w rozmowach były aluzje na ten temat. Wiadomo, że czasy, w 
których wychowywali się mężczyźni z tego pokolenia, były epoką, kiedy 
inteligencja z wielkim zażenowaniem wypowiadała się na temat osobistego 
stosunku do Boga* (Rozm. MŻ z bp. Bronisławem Dembowskim, op. cit.). 

Długo i wśród burz poszukiwał Ruszczyc swej drogi życiowej. Znalazłszy ją 
pozostał jej wierny do końca. 

Skoncentrowanie się na jednej sprawie z zupełnym wyrzeczeniem się 
wszystkiego innego dało mu siły do dokonania w życiu wielkich rzeczy. 
Najtrafniej sylwetkę jego scharakteryzowała s. Monika Bohdanowicz. 
"Współpracowałam z nim przez 30 lat". Była to "wybitna inteligencja, umysł 
lotny, ale nie powierzchowny, zdolny do głębokich przemyśleń, pełen 
inwencji twórczej, dobry organizator, jednocześnie samodzielny, trochę 
kapryśny fantasta, a przy tym wszystkim ofiarny aż do ostatnich granic. 
Posiadał wprost patologiczną wrażliwość na cierpienie ludzkie i niemożność 
zajęcia wobec niego biernej postawy. Nie było przeszkód, których nie 
potrafiłby przełamać, gdy chodziło o przyjście z pomocą potrzebującemu. 
Jeżeli to się nie udało, można było być pewnym, że sprawa jest nie do 
przeprowadzenia"...* (S. Monika Bohdanowicz. Ank. Masz. 1975. AHR-8. 291.).