AGENCJA WYDAWNICZA „COMES" PROPONUJE: BIBLIOTEKA ZDROWEGO CZŁOWIEKA 1. Ravi Javalgekar Joga lecznicza 2. Irena Gumowska Ratuj swoje zdrowie 3. Josef Jonas Tajemnice energii życia 4. Zygmunt Bronz „Qigong" (uzdrawiające ćwiczenia chińskie) 5. Władysław S. Brud, Iwona Konopacka Pachnąca apteka (tajemnice aromaterapii) 6. Jacek Roik Poradnik lekarza naturalisty 7. O. Grzegorz Sroka Poradnik zdrowia Ojca Grzegorza 8. Irena Gumowska Uzdrawiające kuracje 9. Jogi Rama-Czaraka Nauka jogów o zdrowiu 10. Tadeusz Kasperczyk, Stanisław Kmak Leczniczy masaż punktowy 11. Wiesław Niesłuchowski, Jacek Kniaziołucki Kręgosłup — klucz do zdrowia W NAJBLIŻSZYM CZASIE 13. Stanisława Pietyra-Rufin Jak można wyzdrowieć? ^ ^ ^ AKADEMIA WIEDZY TAJEMNEJ 1. Andrej Sandor Tajemne moce człowieka 2. Katarzyna Gozdek-Michaelis Supermożliwości twojego umysłu SEKRETY MEDYCYNY NATURALNEJ tom I, II i III LEKSYKON LEKÓW NATURALNYCH pod redakcją doc. dr. Aleksandra Ożarowskiego AGENCJA WYDAWNICZA „COMES" 02-548 WARSZAWA ul. Różana 2/44 tel./fax 454283 Irena Gumowska BĄDŹ ZDRÓW! Copyright © by Adam Dąbrowski Projekt okładki JOANNA ZŁONKIEWICZ Redakcja WŁODZIMIERZ GAŁĄSKA SPIS TREŚCI w^ ^rn0! Milanówek t>ktad. ^Qjj tei/fax558414 Druk: Zakłady Graficzne w Katowicach, 1994 r. Druk okładki: PHP ARIA, Warszawa, tel. 246061 w. 207 ISBN 83-85486-26-7 Wstęp ....................................... 11 Co daje odżywianie? ................................ 13 Talerz jak malowanka ............................ 14 Więcej przypraw! .............................. 15 Kłopoty z apetytem ............................. 18 A co z kaloriami? ................................. 20 Mniej niż przedtem ............................. 21 Anorexia nervosa .............................. 21 Ludzie — korzenie .............................. 21 Spadające zapotrzebowanie ......................... 22 Ile kalorii — gdzie? ............................. 22 Walka z otyłością .............................. 23 Puste kalońe ................................. 24 Węglowodany nasze codzienne ....................... 25 Sekrety błonnika ............................... 27 Więcej białka! ................................... 29 Najcenniejsze źródła ............................. 30 Ile białka dla kogo? ............................. 34 Mniej tłuszczu! .................................. 35 Ogólnie o tłuszczach ............................. 35 NNKT? .................................... 36 Zalety kwasu linolowego .......................... 37 Dwa typy cukrzycy ............................. 38 Kiełki bogate w witaminę E ........................ 40 Straszak starości — cholesterol ....................... 42 Źródła cholesterolu ............................. 43 Rozmaite zależności ............................. 44 Ile tłuszczu dziennie? Czy witaminy mogą odmładzać? ..... „Wdowi szkorbut" ......... Gdy krwinki idą gęsiego ...... Czy kawa pogarsza pamięć? .... Zmarszczki pod nosem ....... Te nieocenione drożdże ....... Witaminy wymagające tłuszczu . . . „Eliksir młodości" .......... Gdy skóra zajmuje się produkcją . . Witamina K — przeciwkrwotoczna Metale, które trzeba zjadać ........ Tysięczne części grama ....... Czy nie ma ratunku? ........ Makroelementy ........... Twoje włosy ............. Modne „odmładzanie" .......... Wspomnienie o dr. Jacksonie .... Głodówki i nie tylko ........ Wegetarianie i jarosze ........ Rozmaite diety ............ Strażnicy wagi (Weight Watchers). Nauka obiecuje ........... Nie samym chlebem ......... Kłopoty z sercem ........... Lecytyna i cholesterol ...... Wysokie ciśnienie ........ Objawy ataku serca ....... Czosnek i cebula ......... Papryka ............. Witaminy C i E ......... Powody powstawania skrzepów Otyłość .............. Arytmia serca .......... Strzeż się raka! ......................... 10 Przykazań antyrakowych ............... 1. Nie pal! „Całuj tylko niepalących!" ...... 2. Nie pij! „Alkohol to zguba ludzkości..." .... 3. Jadaj więcej błonnika! .............. 4. Jedz więcej produktów bogatych w witaminę A . 46 . 47 , 48 . 50 , 51 52 , 53 54 55 56 58 59 59 62 62 65 68 68 69 72 73 74 74 75 76 78 79 80 81 82 82 83 84 84 85 85 85 86 86 87 5. Nie żałuj sobie witaminy C! ........... 6. Nie gardź kapustnymi! ............. 7. Strzeż się tłuszczów! ............... 8. Pilnuj swojej wagi! ................ 9. Unikaj przesolonych i wędzonych produktów! 10. Uważaj na słońce! ................ Różne ............................ Dbaj o swój przewód pokarmowy .... Nadkwasota ............ Zgaga ................ Alkaloza, czyli niedokwaśność . . Ach, te gazy! ............ Biegunka .............. Zaparcia .............. Wrzód trawienny ......... Uchyłki i polipy .......... Nieżyt (katar) żołądka (gastritis). Kłopoty z trzustką ........ Otyłość .............. Nie ma reguły bez wyjątku . . . Ta wątroba indywidualistka . . . Kłopoty z nerkami ........ Anemia. .............. Z sekretów błonnika, czyli na co nam otręby? ....... Sylwester Graham ....... Wyrostek robaczkowy ..... Hemoroidy, czyli żylaki odbytu Cukrzyca ............ Z sercem i bez serca ...... Rak odbytu ........... Nadwaga, czyli o grubasach . . Jaki błonnik na co?. ...... Błonnik w kuchni ....... Otręby .............. Warzywa ............ Owoce .............. Ile błonnika i dla kogo? .... Skóra — organ zaniedbany ...... Trądzik. .............. Wrzody, czyraki, karbunkuły.... Wągry ............... Piegi i „kwiaty starości" Sińce, żylaki ....... Egzema ......... Łuszczyca ........ Kurzajki i brodawki . . Depigmentacja ..... Pieprzyki ........ Rak skóry ........ Kłopoty z włosami . . . Grzybica skóry ..... Zajady .......... Dbaj o ciało! ...... Bolą mięśnie i kości . . . „Odżywianie" kości Bolesne skurcze . . . Ból kręgosłupa . . . Reumatyzm ..... Różne choroby kości Ach! Te nerwy! ............. Nerwica emocjonalna i ruchowa Nerwica wegetatywna ...... Nerwobóle ............ Depresja .............. Migrena i ból głowy ....... Nasz układ immunologiczny Mózg czy układ immunologiczny? Oczy, uszy, podniebienie ............. Od „analfabety smakowego" do smakosza Oko za oko ................. Zapalenie spojówek .......... Jęczmień ................ Kurza ślepota ............. Glaucoma, czyli jaskra ........ Katarakta, czyli zaćma ........ Głuchy jak pień ............... Niedosłyszenie ............. Samo zdrowie! ............ Czy „cudowny" propolis? . . . Kit aktywny ........ Znieczula, leczy, regeneruje Nie pij! ........... 127 128 130 130 131 131 131 132 132 134 134 135 136 136 138 139 139 142 144 144 145 145 146 147 148 149 150 150 151 151 152 152 153 153 154 155 156 156 157 157 158 Rewelacyjny wiesiołek ....... Troszkę historii wiesiołka . . . Kariera wiesiołka ....... Efamol ............. A co leczy wiesiofek ...... Gdzie rośnie ten chwast .... Pokrzywa nie tylko parzy ..... Zwyczajna i żegawka ..... Gdzie rośnie? .......... Dawniej pokrzywa służyła... . . Krew nie pokrzywa ...... Ogólnie wzmacnia ....... Nasionka pokrzyw ....... Korzenie pokrzyw ....... Aloesowa biostymina ....... Ten dziwny aloes........ Opatrunek ........... W ziołolecznictwie... ...... Aloes w kosmetyce ....... Czy pachniesz czosnkiem ..... Piramidy i Francja ....... Hiszpanie i Amerykanie .... ..Gorlic Mań" ......... Czosnek czosnkowi nierówny . Co jest w czosnku? ....... Ten przykry zapach... ..... Co się leczy czosnkiem? .... Przeciwwskazania ....... Siemię lniane i cholesterol ..... Nie dodawaj cholesterolu . . . Jak się ,,rodzi" cholesterol? . . W jaki sposób szkodzi? .... Kontra cholesterolowi... .... Zawały i „Plan" ........ Odżywianie antycholesterolowe Uwaga na mleko! ....... Wszystko świeże! ....... Drożdże jadalne .......... Na co drożdże? ......... Ale... ostrożnie! ........ CO DAJE ODŻYWIANIE? Przypomnijmy, jak ważne jest prawidłowe odżywianie. Prawidłowe odżywianie gwarantuje: • silny, odporny na choroby organizm, • żywy, jasny umysł, • doskonałe zdrowie, • „młodszą" starość, czyli przedłużony okres twórczego życia, zdolność do pracy i żywotność. Żywienie nieracjonalne powoduje, że człowiek: • ma wątły organizm, łatwo poddający się chorobom, • ma ociężały, niesprawny umysł, • łatwo ulega zmęczeniu i znużeniu, wcześnie się starzeje z wszystkimi przykrymi objawami tego stanu. Tak o wpływie odżywiania na nasze życie wypowiedziała się już wiele lat temu FAO, czyli Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa przy Organizacji Narodów Zjednoczonych. A więc — można powiedzieć — najwyższy autorytet światowy w tych sprawach. Z upływem lat człowiek powinien dbać o swoje odżywianie bardziej niż w poprzednich okresach życia. Dlaczego? Na to pytanie odpowiada fizjologia: pogarsza się percepcja pokarmów, czyli przyswajanie i trawie- nie. Z powodu mniej ruchliwego trybu życia — pogarsza się perystaltyka (ruch robaczkowy) jelit i powstają kłopoty z wydalaniem. Na pewne składniki pożywienia, np. białko i witaminy, jest większe zapotrzebowanie ustroju. Częściej się zdarzają zaburzenia we wchłanianiu składników 13 pokarmowych w jelitach. Niektóre leki, zażywane przez dłuższy czas, doprowadzają do niedoborów pewnych, koniecznych dla zdrowia, związ- ków odżywczych. Wiadomo np., że antybiotyki niszczą florę bakteryjną, a co za tym idzie, uniemożliwiają powstawanie tych witamin, które flora bakteryjna w naszym organizmie „produkuje", jak choćby witamina K, czy niektóre witaminy z grupy B (H, B^. A zażywanie leków przeciw- drgawkowych lub barbituranów doprowadza do niedoboru kwasu foliowego (też witamina z grupy B), co może spowodować bardzo poważne choroby, np. niedokrwistość. Zdarzają się też okresy utraty apetytu, często po infekcji dróg oddechowych. Z wiekiem złe przyzwyczajenia jedzeniowe jeszcze się potęgują, co w połączeniu z brakiem wiedzy z zakresu racjonalnego odżywiania — w konsekwencji może doprowadzić do chorób, zniedołężnienia i różnych przykrych objawów starości. Dlatego też trzeba choć coś niecoś wiedzieć o tym, jak się odżywiać stosownie do wieku, a także starać się, aby jedzenie — poza wszystkimi innymi wymogami — było apetyczne, aromatyczne, atrakcyjne i pięknie podane. Talerz jak malowanka Gdy na talerzu podamy najlepiej nawet ugotowaną kaszkę w smacz- nym sosie śmietanowym i dobrze przyrządzoną potrawkę cielęcą, to nie dziwmy się, że człowiek, któremu brak apetytu, nie chce tego jeść. Potrawy te bowiem wyglądają mdło, nudno lub może nawet niesmacznie. Ale jeśli na tym samym talerzu położymy liść sałaty i posypiemy kaszkę posiekaną natką pietruszki lub przyrządzimy zielony sos koperkowy, a jeszcze dodamy coś czerwonego — choćby cząstkę pomidora, łyżkę surówki z marchwi czy kawałek czerwonej papryki — to już talerz będzie jak malowanka! Atrakcyjny! Apetyczny! Zachęcający do jedzenia. A prze- de wszystkim — zdrowszy! Surowe zieleniny dodadzą w pierwszym rzędzie witaminy C i witamin z grupy B, m.in. kwasu foliowego, a czerwone dodatki uzupełnią ten zestaw prowitaminą A. Ponadto surowe warzywa dostarczą też nieco makro- i mikroelementów, enzymów, kwasów organicznych i wielu innych potrzebnych dla zdrowia związków. Już od dawna wiadomo, że „człowiek je oczami". Ale nie tylko, bo 14 i innymi zmysłami. Odrażający zapach ze źle wentylowanej garkuchni potrafi zniechęcić do jedzenia nawet głodnego. Miły aromat nie tylko wzbudza apetyt, ale powoduje wydzielanie soku żołądkowego, niejako uruchamia przewód pokarmowy, aby się przygotował do jedzenia. Nawet ktoś syty, gdy widzi pięknie nakryty stół, a na nim barwne półmiski, wdycha woń doskonale przyprawionych potraw — nie może się oprzeć spróbowaniu jeszcze czegoś. Co prawda, tego się nie pochwala, bo człowiek powinien wstawać od stołu z uczuciem, że nie jest przejedzony, że jeszcze mógłby coś zjeść... Ale tu chodzi o przykład naszej reakcji na widok i zapach dobrze przygotowanego posiłku. Więcej przypraw! Przyprawy stały się w ostatnich latach bardzo „modne". Zresztą nie tylko u nas, ale i w świecie. W kuchni dla wszystkich — w każdym wieku. Niemniej jednak zwłaszcza dla ludzi starszych są wprost niezbędne. Aromatyzują dania, podkreślają niejako ich smak, pobudzają uczucie łaknienia i... podnoszną apetyczność potraw. Ale przede wszystkim ułatwiają trawienie i przyswajanie, a wiele z nich ma pewne właściwości lecznicze. Niektóre przyprawy ziołowe potrafią też zastępować drogie lub trudno dostępne czy też nie zawsze zdrowe zagraniczne „korzenie" albo inne dodatki. Na przykład, melisa w surówkach, sałatkach, koktajlach, daniach zimnych i gorących zastępuje cytrynę, dzięki silnemu zapachowi swoich liści — właśnie cytrynowemu. Wiemy też, jak doskonale pieprz ziołowy zastępuje drogi pieprz importowany. Liście lubczyku są zdrowsze od „przyprawy do zup" czy „kostek rosołowych". Przyjrzyjmy się bliżej ziołom przyprawowym. Większość z nich można sobie wyhodować samemu w ogródku, na działce, a nawet na balkonie. Naturalnie, nie omówię tu wszystkich roślin przyprawowych, nadających się do amatorskiej uprawy, bo zajęłoby to zbyt wiele miejsca. A dla ułatwienia wskażę, jak wykorzystać je do niektórych, często u nas jadanych potraw. • Do zupy ziemniaczanej, jarzynowej, ciemnych sosów, sałaty, ryby gotowanej, kury, mięsa mielonego} mięsa baraniego i pasztetów — lubczyk (kostki rosołowe). • Do pasty grzybowej, sosu ziołowego, duszonej ryby, grochówki, smalcu, 15 mięsa siekanego, pieczeni wieprzowej, sałatek rybnych, mięsnych i drobiowych — majeranek. • Do pikantnych zup, puree ziemniaczanego, sosów, wszelkich dań rybnych, mięsnych, jarzynowych i z jaj — natka pietruszki. • Do sosów, zielonej sałaty, szpinaku, twarogu, koktajlów, pieczeni cielęcej — mięta pieprzowa. • Do zupy rybnej, sosów ziołowych, sałat rybnych, pieczeni wieprzowej, cielęcej i wołowej, dziczyzny, drobiu, jarzyn pomidorowych (pomidory, papryka), cebuli i porów — szałwia. • Do bigosu — musztarda. Dodatek ten jednodniowemu bigosowi nadaje smak i wygląd bigosu co najmniej tygodniowego. A wiadomo — potrawa ta im starsza, tym lepsza. Choć nie najlepsza dla osób starszych. • Do sałatek z ogórków i pomidorów, ziemniaków, sosów, ryb (gotowa- nego węgorza), wszystkich mięs gotowanych, fasoli, soi, selerów, papryki, octu, omletów, masła ziołowego i majonezu ziołowego — estragon. • Do sałatek z ogórków i pomidorów, ziemniaków, sosów, zup, ryb, raków, kalarepki, zielonego groszku, marchewki, grzybów, ziemniaków smażonych, masła zielonego, twarogu i twarożku oraz wszystkich dań z jaj — koperek. • Do zup: pomidorowej, jarzynowej i mięsnej, sosów do sałatek jarzyno- wych, pieczonych ryb, cielęciny, wołowiny, baraniny, wieprzowiny, szaszłyku, sałatek z pomidorów, papryki i cebuli oraz kiszonych ogórków — czosnek. • Do zup owocowych, dziczyzny, wieprzowiny, kapusty włoskiej i białej, marchewki, pierników, pierniczków oraz zimnych sosów pomidoro- wych — kolendra. • Do zup: pomidorowej i zimnej jarzynowej, np. chłodnika, do sałatek jarzynowych, ryb gotowanych lub duszonych, jaj pod różną postacią i do chleba z masłem — rzeżucha. • Do chleba, zupy grzybowej i gulaszowej, do sałatek, szczególnie ćwikły, do gulaszu, mięsa siekanego, kapusty słodkiej i kiszonej, do pizzy, dań cebulowych, słonych wypieków, np. paluszków — kminek. • Do gulaszu, paprykarzu, zup rybnych i jarzynowych, mięs w sosach, flaczków, jaj faszerowanych, słoniny, zapiekanek, ryżu, twarogu i makaronów — papryka. • Do zupy pomidorowej, sosu pomidorowego, ryby gotowanej, ryb i mięs duszonych, grzybów, do marynat i pizzy — rozmaryn. 16 • Do zupy pomidorowej, sosów, sałat, ryby gotowanej, grzybków, omletów, jaj, twarożku i chleba z masłem — szczypiorek. • Do ryb marynowanych i dziczyzny, śledzi, grzybów, pikli — gorczyca. • Do zupy pomidorowej, wszelkich sałat, w tym zwłaszcza sałatki pomidorowej, ryby smażonej i pieczonej, mięs, marchwi na jarzynę, fasolki, grzybów, jaj, ziemniaków smażonych i pizzy — tymianek lub lebiodka (oregano). • Do dziczyzny, pieczeni na dziko, sałatki rybnej, grzybków marynowa- nych — jałowiec (szyszkojagody). • Do ziołowych i owocowych zup i sosów, wszelkich sałat i surówek, do kalafiora i brokułów, grzybów, pomidorów i ogórków — melisa. Oczywiście, nie wszystkie przyprawy są tu wymienione, ale doświad- czone gospodynie będą się już orientowały — co do czego. A może będą też stwarzały — jak Francuzki — własne kompozycje przyprawowe z rozmaitych mieszanek ziół i korzeni? Przypomnijmy jeszcze, że na ogół przyprawy trzeba traktować podobnie jak sól, która też jest przyprawą, czyli nie przedobrzyć! Bo można wszystko zepsuć. Można sobie, naturalnie, nie żałować zielonej natki pietruszki czy szczypiorku, ale już np. z rozmarynem czy tymiankiem trzeba bardzo uważać. Tak silne aromatyzują, że lepiej nieraz dodać ich za mało niż za wiele. Mimo że importowane „korzenie" nie są jeszcze rozpowszechnione, to — dla pełniejszego obrazu — podajmy, jak wyżej, do czego się je stosuje. • Do zup owocowych, ciasteczek, kompotów z jabłek i gruszek, grogu, ponczu i różnych koktajlów — anyż. • Do zup: cebulowej i jarzynowej, do gulaszu, ciemnych sosów, sałatek: ryżowej, ziemniaczanej, fasolowej i z makaronem, do dań rybnych, mięsnych, zapiekanek i marynat — pieprz. • Do pikantnych zup, fondue, ryżu, sałatki jajecznej, zapiekanek, omletów, dań rybnych i mięsnych, wątróbki, soczewicy, kapusty białej, kalafiorów, makaronów i klusek — curry. • Do zup owocowych, ryb w marynacie, sałatek owocowych, kapusty czerwonej, dyni, cukini, kompotów z jabłek, gruszek i śliwek, do grzanego wina i niektórych wypieków, zwłaszcza pierników — goździki. • Do zimnych zup owocowych, sosów z winem, sałatek owocowych, pieczeni wieprzowej, cielęcej i drobiowej, marchwi, dyni, pierników, keksów, kompotu z gruszek i flaczków — imbir. Bądź zdrów! 17 • Do rosołu, dań rybnych i z baraniny, do wątroby, pieczonego drobiu i pierników — kardamon. • Do zup: rybnej, czosnkowej i rosołu, do ciemnych sosów, marynat, ryb gotowanych, dań z królika i do kiszonej kapusty — liście laurowe. • Do zupy pomidorowej, kalafiorowej, rosołu i bulionu, do sosów, sałatek z serem, do mięsa siekanego, do kalafiora, brukselki, marchwi, szpinaku, porów, klusek ziemniaczanych, ciastek korzennych, pier- ników, ponczu i napojów z rumem — gałka muszkatołowa. • Do rosołu, jarzyn, pieczeni, ryby gotowanej, śledzi, mięsa siekanego, pieczeni cielęcej i baraniej, kapusty białej, ogórków, wypieków pier- nikowych — ziele angielskie. • Do sosów: owocowych, mlecznych, waniliowych, czekoladowych, sałatek i dań owocowych, słodkich dań z jajami gotowanych na mleku, kremów, dań słodkich z twarożku i twarogu — wanilia. • Do zup: mlecznych, na winie i owocowych, sosów owocowych, sałatek owocowych i ryżowych, do kapusty czerwonej, wypieków z owocami, pierników, ryżu z jabłkami i musu jabłecznego — cynamon. Jak z tego krótkiego i niepełnego przeglądu widać, możliwości uatrakcyjnienia potraw różnymi przyprawami — nie brakuje. Trzeba tylko chcieć i zadać sobie trochę trudu. Kłopoty z apetytem Pewien starszy pan — lubiący dużo i dobrze zjeść, smakosz — któregoś dnia odkrył z przerażeniem, że zupełnie stracił zmysł smaku. Po kilku nieudanych próbach wmuszania w siebie różnych pysznych dań, które teraz w jego ustach zamieniały się w miazgę bez smaku, zdecydował udać się do lekarza. Ten zbadał go i stwierdził, że właściwie wszystko ma zdrowe i nic poważnego mu nie dolega. Doszedł więc do wniosku, że widocznie organizm jego pacjenta ma duże niedobory cynku. I rzeczywiście, po jego zażywaniu już w krótkim czasie starszy pan odzyskał zmysł smaku i apetyt. Ta wzięta z życia historyjka wskazuje, że brak apetytu czy smaku może być spowodowany niedoborem któregoś z mikroelementów. Ważne jest więc, aby poszukać przyczyny i wyleczyć — póki czas — taką dolegliwość. Bywają też i kłopoty z nadmiernym apetytem. Czasami człowiek 18 jada bez umiaru, choć wie, że mu pewne rzeczy szkodzą, że lekarz zabronił je jeść. Co wtedy robić? Otóż podawać nie tuczące posiłki i coś, co wypełni żołądek, ale nie jest przyswajane. Takim produktem, wprost niezastąpionym, są otręby oraz zarodki pszenne, jadane np. z mlekiem (1/2 szklanki) i garstką płatków kukurydzianych lub — rzeczywiście smaczna surówka piękności. Aby ją przyrządzić, trzeba 6 łyżek surowych płatków owsianych zalać 6 łyżkami zimnej, prze- gotowanej wody, dodać kilka posiekanych orzeszków laskowych i łyżkę miodu. Zostawić na noc lub choćby na pół godziny, aby płatki napęczniały. Potem zetrzeć do nich na tarce jabłko, dodać trochę mleka lub twarożku domowego albo kupnego, soku cytrynowego, ewentualnie dosłodzić lub dodać miodu do smaku, wymieszać i podawać. Nieraz trzeba na żądanie lekarza zeszczupleć o określoną liczbę kilogramów. Wtedy również pomaga włączenie do diety otrąb pszennych. A przy okazji — regulują one żołądek. 19 A CO Z KALORIAMI? Wprawdzie wypadałoby już dziś mówić o dżulach, bo w tych jednostkach mierzy się w nauce wartość energetyczną pokarmów, a nie o kaloriach, ale przyzwyczailiśmy się do kalorii. Ponieważ dopuszczono do powszechnego użytku obie te formy liczenia energii, więc i my tutaj będziemy się nimi posługiwać. Zainteresowanym trzeba objaśnić, że: l kaloria = l kcal = 4,184 kJ, czyli kilodżula, 1000 kcal = 4184 kJ lub 4,184 M J, czyli megadżula, l kJ = 0,239 kcal, 1000 U = 239 kcal == l MJ. Przypomnijmy, że tak kalorie, jak dżule mówią nam tylko o wartości energetycznej tego, co z mniejszym lub większym apetytem zjadamy. Żadnej innej! Przy tym przypomnijmy, że: l g białka dostarcza 4 kcal, l g tłuszczu dostarcza 9 kcal, l g węglowodanów dostarcza ok. 4 kcal. Woda, witaminy i składniki mineralne — praktycznie nie dostarczają wcale energii. Kalorie są podstawą wyliczeń przy opracowywaniu zapotrzebowania energetycznego, zależnego od masy ciała, wieku, wykonywanej pracy i stanu fizjologicznego. Obecnie żąda się, aby w tych obliczeniach brać też pod uwagę potrzebne ilości białka i odpowiednią zawartość tłuszczu oraz witamin, niemniej jednak dla uproszczenia podaje się tylko kalorie. Na przykład, mówi się, że ten sam człowiek w wieku 20 lat, uprawiając 20 sporty, jeżdżąc na nartach, na rowerze, łyżwach itd., potrzebował dziennie ok. 4000 kcal, a dziś, gdy ma 75 lat, potrzebuje zaledwie połowę tej wartości. Mniej niż przedtem Zasada jest taka: potrzeba nam tyle kalorii, ile ich zużyjemy! A mówiąc bardziej fachowo: zapotrzebowanie energetyczne człowieka, wyrażone w kaloriach, powinno równać się ilości wydatkowanej energii. Jeśli dostarczamy kalorii więcej, wówczas tyjemy z wszystkimi przykrymi skutkami tego stanu. Jeśli dostarczamy za mało — skutki są mniej przykre, o ile nie trwa to zbyt długo i nie prowadzi do wygłodzenia organizmu. Anorexia nervosa Jest taka przykra choroba, która zwie się jadłowstrętem (po łacinie Anorexia nervosa). Na szczęście rzadko występuje, a polega na tym, że człowiekowi w ogóle nie chce się jeść i powoli, ale wyraźnie, chudnie. Naturalnie, że łączy się to z ogólnym osłabieniem, a nieraz i rozmaitymi dolegliwościami, bo organizmowi brakuje wówczas wszystkich składników odżywczych: białka, węglowodanów, tłuszczów, witamin i soli mineral- nych, a więc nie może być zdrowy. Ponieważ ta choroba — jak wskazuje jej nazwa łacińska — jest związana z systemem nerwowym, bardzo trudno ją wyleczyć. Nieraz trzeba chorego karmić sztucznie,w warunkach szpitalnych. Schorzenie to występuje u osób w różnym wieku, niekoniecz- nie starszych. Ludzie — korzenie Wprawdzie esteci mawiają, że lepiej być nieco zaokrąglonym niż zbyt chudym, bo „mężczyzna-szkielet — to nie mężczyzna", a „kobieta zasuszona — to wiedźma", ale z drugiej strony wiadomo, że ludzie, przypominający budową ciała żylaste, powykręcane korzenie, żyją naj- dłużej. I powtórzmy już wprost zbanalizowane hasło: „Otyli żyją krócej". Jeżeli człowiek ma unormowaną masę ciała, czyli wagę (tyle ki- 21 logramów — ile wzrostu ponad l metr), ewentualnie z wahaniami 5%, a nawet 10% w obydwie strony, nie tyje i nie chudnie, to wcale nie musi zmieniać z wiekiem swoich przyzwyczajeń żywieniowych. Wśród ludzi panuje przekonanie, że „jak stary", to „mniej je" lub „mniej potrzebuje", ale wcale tak nie musi być. Wiele tu zależy od trybu życia. Na przykład, sędziwy rolnik, który ciężko fizycznie pracuje, musi jeść dużo więcej kalorycznych posiłków niż jego rówieśnik w mieście, emeryt, który „nic nie robi" fizycznie. Na ogół ludzie starsi są mniej ruchliwi, niż byli w młodszym wieku. Mniej więc wydatkują energii. Chodzą wolniej, więcej przesiadują, dłużej odpoczywają, czyli... mniej potrzebują kalorii. Obliczono, że zapo- trzebowanie energetyczne przeciętnej starszej osoby, w wieku 75 lat, jest na ogół mniejsze o 10—17% w porównaniu z tym, jakie miała ona w wieku 25 lat. Niektórzy naukowcy, zajmujący się sprawami fizjologii żywienia, twierdzą, że ta różnica jest nawet większa i dochodzi do 30%. Spadające zapotrzebowanie Powiedzieliśmy już, że zapotrzebowanie energetyczne trzeba traktować indywidualnie. Wspominaliśmy o rolniku w podeszłym wieku. Może on potrzebować np. 3500 kcal lub nawet więcej, a mieszczuch w tym samym wieku zajmujący się głównie oglądaniem telewizji i czytaniem gazet — nie będzie potrzebował więcej niż ok. 2400 kcal. Jeśli" przyjmiemy, że zapotrzebowanie energetyczne w wieku od 20 do 39 lat = 100, to w wieku 40—49 lat wynosi ono już 95, w wieku 50—59 lat — 90, w wieku 60—69 lat — 80, a w wieku 70—79 lat — 70. Czyli, z wiekiem powoli się obniża. Po skończeniu 75 roku życia zapo- trzebowanie energetyczne z każdym dziesięcioleciem spada o 10%. Naturalnie, mowa tu o osobach o „umiarkowanej aktywności fizycznej". Tego zdania są naukowcy, opracowujący tabele zapotrzebowania kalo- rycznego dla swoich rodaków w różnych krajach. De kalorii — gdzie? Według obliczeń FAO, najwyższe zapotrzebowanie na kalorie u męż- czyzn w wieku 50—65 lat występuje w Rosji i wynosi 2700 kcal, w Polsce — 2600 kcal. Najniższe jest w USA (2400 kcal). Według tych 22 samych danych ludzie w wieku powyżej 65 lat powinni przyjmować 2400 kcal. To były dane FAO dotyczące mężczyzn. Dla kobiet w wieku 50—65 lat najwyższe zapotrzebowanie przewidziano w Rosji, bo 2400 kcal, w Polsce — 2300, a USA jeszcze mniej, bo 1800 kcal. Kobiety w wieku powyżej 65 lat — wg FAO — potrzebują zaledwie 1760 kcal, wg danych polskich — 2300 kcal, rosyjskich — 2100, a amerykańskich — jak poprzednio — 1800 kcal. FAO przewiduje nawet, że w wieku powyżej 70 lat wystarczy kobietom 1540 kcal. A jak wygląda rzeczywistość? W Polsce w ogóle z nadwagą są kłopoty. Ma ją co piąty mężczyzna i co trzecia kobieta! Walka z otyłością Ponieważ „otyli żyją krócej", bardzo rzadko można spotkać otyłych ludzi wśród osób po dziewięćdziesiątce. Już po 80 roku życia jest ich niewielu. Dobrze, gdy dożywają siedemdziesiątki. Zwykle zabijają gruba- sów choroby serca (otłuszczenie), cukrzyca, nadciśnienie, nowotwory itd. Ideałem byłoby, żeby człowiek ważył w starszym wieku tyle, ile ważył mając 25 lat. Kto nie ma wagi, może mierzyć się w pasie krawieckim centymetrem lub... paskiem, który mu służył za młodych lat. Czy zapina się na tę samą dziurkę? Każdy centymetr więcej w obwodzie talii oznacza przybytek ok. l kg na wadze. „Brzuch" u panów na pewno nie jest ozdobą, „rozniesione" biodra u kobiet — też nie dodają uroku. Prawdę mówiąc, jedynym radykalnym sposobem na schudnięcie jest zmiana i ograniczenie jedzenia. Nikomu nie chce się liczyć kalorii, ale już z zasadniczych przesłanek teorii każdy wie, że tłuszcz jest najbardziej kaloryczny. Bardzo cennym produktem w diecie ludzi z nadwagą są otręby. Już wspominaliśmy, że prawie nie dostarczają energii, a na długo wypełniają żołądek, podobnie jak płatki owsiane. Kto nie chce nadmiernie utyć, nie może się objadać, ale nikt przecież nie lubi chodzić głodny. Wobec tego żywieniowcy radzą, aby jadać 5—7 razy dziennie — dla „zabicia" uczucia łaknienia, byle mało i to produktów niskokalorycznych, np.: garstkę kapusty kiszonej, marchewkę, głąb kapuściany lub kalafiorowy (bogate w witaminę C), popijać chude mleko, maślankę, serwatkę itd. Unikać natomiast słodkich tłustości, jak np. czekolady, ciasta kruchego, francuskiego, klusek, tłustych mięs i wędlin. 23 Puste kalorie W spożywanych przez nas produktach prócz trzech podstawowych składników — tzn. białka, tłuszczów, węglowodanów — jest jeszcze na ogół wiele innych „skarbów", nieraz ogromnie ważnych dla zdrowia. Są to: witaminy, enzymy, makro- i mikroelementy, kwasy organiczne i inne przeróżne związki o skomplikowanych chemicznych nazwach. Przede wszystkim jednak w każdym pokarmie znajduje się woda. Mleko — uznane za najzdrowszy pokarm świata — zawiera jej ponad 88%. Nawet sery żółte, twarde, mają od 32,6 do 58% wody. Cielęcina zawiera jej ok. 70%, wieprzowina i wołowina — zależnie od klasy — mają od ponad 40 do ponad 74 % wody. Cukier ma tylko 0,2% wody, a reszta to czyste węglowodany. Takie kalorie, które tylko tuczą, a nie wnoszą do organizmu „nic dla zdrowia", nazwano pustymi kaloriami. Powinno się ich unikać jak ognia. Niektórzy żywieniowcy doszli do tego, że cukier nazywają trucizną. Jest to oczywiście przenośnia, bo cukier nie truje w sensie dosłownym, jak kwas pruski czy muchomor sromotnikowy, ale truje powoli „pustymi kaloriami", tym, że tuczy, że odbiera apetyt na zdrowe pożywienie, że przyczynia się do psucia zębów i w pewnym sensie może być przyczyną cukrzycy i innych chorób. Ale jeszcze gorszą trucizną jest alkohol. Ten też daje mnóstwo pustych kalorii. Podczas gdy cukier w l kg dostarcza 3990 kalorii (ale kto jada cukier kilogramami?), to l litr piwa (co jest łatwiejsze do wypicia przez amatorów) dostarcza ok. 495 kcal. Litr likieru dostarcza 3500 kcal, litr wódki — ok. 2500 kcal, litr białego wina — 700 kcal, a np. wermutu — 1400 kcal. Czy widział kto chudego piwosza? Bawaria jest znana na świecie z niezwykle tęgich brzuchaczy, ale też tam jest najwięcej amatorów piwa. U nas — wiadomo — pija się raczej wódkę. Nie będziemy tu rozwodzić się nad tragedią alkoholizmu w Polsce oraz nad różnymi katastrofalnymi tego skutkami (alkoholicy nie żyją długo, nie bywają więc starcami), ale dodajmy, że alkohol odbiera również apetyt. Zdeklarowany zwolennik tego płynu prawie nic nie jada, bo mu alkohol dostarcza kalorii. Ale te puste kalorie powodują, że jego organizmowi brakuje wszystkich pod- stawowych składników odżywczych. Nie jest najczęściej chudy ani gruby, ale jakby obrzękły, przekrwiony, bo ma popękane naczyńka krwionośne, a cały organizm — kompletnie wyniszczony przez wódkę. 24 Dlatego też radzi się: pijesz, to jedz! Kto jada dużo tłustych dań, ten się na ogół nie tak łatwo upija (choć i tu są indywidualne reakcje), ale — rzecz jasna — tyje. Z tego wynika wniosek, że najlepiej być abstynentem. Co prawda, przeciwstawiają się temu Francuzi, a nawet statystyka. Francuzi są przekonani, że czerwone wino w starszym wieku „dodaje ognia", byleby go nie nadużywać. Co najwyżej l kieliszek dziennie albo rzadko 2—3 podczas jakichś specjalnych okazji. Statystycy, którzy przeprowadzili ankiety wśród osób po osiem- dziesiątce, aby odkryć „tajemnicę młodości", bo ankietowano tylko zdrowych, aktywnych, w pełni sprawnych starców, doszli do wniosku, że „wszystko można, co nie można, byle z wolna i z ostrożna" — jak głosi stare porzekadło. A więc, wśród tych „młodych starców" byli tacy, którzy lubili sobie wypić kieliszek wina, twierdząc, że to im dobrze robi. Że po winie, np. z róży, lepiej śpią. Ale przyznawali też, że nigdy w życiu nie nadużywali alkoholu. Węglowodany nasze codzienne Można powiedzieć, że w praktyce wszystko, co jemy — prócz produktów białkowych i tłuszczów — jest węglowodanami. Poszczególne kuchnie narodowe bardzo się między sobą różnią, ale zwykle najpow- szechniejszym, codziennie jadanym produktem jest coś węglowodanowego. Na przykład, u nas chleb i ziemniaki, w Meksyku — czarna fasola i kukurydza, w Azji — ryż itd. Mówi się, że w naszym organizmie „tłuszcze spalają się w ogniu węglowodanów". Czyli — przekładając to na język praktyki — jadając np. tłuste mięso, powinno się równocześnie koniecznie spożywać coś z węglowodanów, a więc: ziemniaki, ryż lub inne kasze albo makaron czy takie mączne dodatki, jak kluski, spaghetti i kopytka. Cukier — jak wiadomo — jest jedynym produktem stałym, który ma w swoim składzie wyłącznie puste kalorie. Bo nawet najbielsza mąka — oprócz czystej skrobi — coś tam jednak jeszcze zawiera. A ciemny razowy chleb, prócz mączki (skrobi), zawiera całe bogactwo pełnego ziarna zboża. I właśnie dlatego tak go się gorąco poleca w dietetyce. Nie tu miejsce, aby o tym obszernie pisać, ale przypomnijmy krótko, że razowiec jest zasobny w witaminy (głównie z grupy B i E), ma sporo białka roślinnego i mikroelementów, m.in. stosunkowo dużo łatwo 25 przyswajalnego żelaza, a ponadto jest bogaty w cenny błonnik. Inna sprawa, że jest ciężej strawny od bułek i dlatego w pewnych chorobach czy dolegliwościach przewodu pokarmowego lekarze polecają pacjentom jadanie białego pieczywa. Jako źródło węglowodanów trzeba też potraktować wszystkie owoce i warzywa, choć te zwykle wyodrębnia się w grupę produktów bogatych w witaminy i sole mineralne. I my też tak zrobimy. Ale choć przez chwilę należy zatrzymać się przy błonniku, który starszym ludziom jest szczególnie niezbędny. Należy też do węg- lowodanów, ale tzw. balastowych, ponieważ nie jest trawiony w ludz- kim organizmie i praktycznie nie dostarcza kalorii ani żadnych skład- ników. Jest więc wprost nieoceniony przy odchudzaniu się. Wypełnia żołądek na długie godziny, ale nie tuczy. Wspaniale reguluje ruch robaczkowy jelit, czyli skutecznie likwiduje tak częste w starszym wieku zaparcia. Dorosły człowiek potrzebuje go nie mniej niż 25—30 g. Ale ludziom starszym, cierpiącym na chroniczną obstrukcję lub prze- prowadzającym kurację odchudzającą, lekarz może polecić 40 g i dużo więcej tego składnika. Na ogół 3 łyżeczki dziennie otrąb bogatych w błonnik wystarczają. Jako dawkę leczniczą można jadać i 3 łyżki dziennie. Chirurdzy mawiają, że „otręby wytrąciły im nóż z ręki". Chodzi o to, że dzięki jadaniu otrąb zmniejszyła się wybitnie konieczność chirurgicz- nego leczenia wrzodów żołądka i jelit, usuwania polipów i uchyłków w przewodzie pokarmowym. Ponadto otręby obniżają poziom chole- sterolu we krwi przeciętnie o 13%. Przy okazji wspomnijmy, że fasola obniża ilość cholesterolu o 19%. Dodajmy jednak od razu: nie przesadzaj- my ani z razowcem, ani z otrębami. Można bowiem ich nadmiarem wywołać w organizmie deficyt cynku, magnezu i innych pierwiastków. A więc umiar — przede wszystkim! Te zalecane przez lekarzy 20 g błonnika można znaleźć w: 200 g chleba Grahama, 100 g chleba żytniego, razowca, 1200 g warzyw, 400 g owoców, 100 g owoców suszonych, np. w 4 figach lub 10 śliwkach. 26 Sekrety błonnika Błonnik to pojęcie niejednoznaczne. Przez tę nazwę rozumie się rozmaite związki. Przedstawmy je po kolei. Celulozy — przeciwdziałają zaparciem, a nawet nowotworom w prze- wodzie pokarmowym, regulują poziom glukozy, ograniczają przyrost masy ciała. Ostatnio badacze dowodzą, że celuloza usuwa z naszego organizmu te toksyny, które wywołują warunki do powstawania nowotworów. Twierdzą też, że wśród związków błonnikowych ona właśnie odgrywa najważniejszą rolę, dlatego przede wszystkim, że nie dopuszcza do zaparć. Zaparcia są przyczyną wielu różnych chorób i mogą nawet zatruć organizm. Mogą też stwarzać sytuacje dogodne do tworzenia się uchył- ków, wrzodów, a wreszcie raków w przewodzie pokarmowym. A ponad- to — co bardzo ważne — celuloza przeciwdziała tyciu. Celulozy znajdują się w: jabłkach, gruszkach, brzoskwiniach, otrębach, ziarnie zbóż, brukselce, marchwi i mące z pełnego przemiału. Pektyny — wyraźnie obniżają poziom cholesterolu. Dawka 15 g tych związków dziennie zapobiega, według wielu badaczy, sklerozie. A można tę dawkę znaleźć w kilku jabłkach. Tak więc hasełko głoszące, żeby jadać „jedno jabłko rano — dla urody, a drugie wieczorem — dla zdrowia" zawiera w sobie samą prawdę. O pektynach wielu uczonych-żywieniowców mówi, że nieraz „są ważniejsze od witamin". Nie tylko chronią przed nadmiarem cholesterolu, a więc miażdżycą, chorobą wieńcową itd., ale jako rozpuszczalny w wodzie błonnik — eliminują niejako nadmiar kwasów żółciowych z przewodu pokarmowego, a także przeciwdziałają powstawaniu raka odbytu oraz kamieni żółciowych. Niemniej jednak same pektyny nie mają dostatecznego wpływu na zaparcia. Przeważnie jednak występują w produktach spożyw- czych razem z celulozami i hemicelulozami, które przeciwdziałają zarówno zaparciem, jak i biegunkom. Takim przykładem są jabłka (nie obrane i utarte), które potrafią leczyć wiele schorzeń przewodu pokarmowego. Pektyny znajdują się w: jabłkach, bananach, burakach, marchwi, pomarańczach, ziemniakach, agreście, porzeczkach itd. Gumy i śluzy — obniżają poziom cholesterolu i regulują poziom glukozy. Mówi się o nich ostatnio bardzo wiele, gdyż odgrywają dużą rolę w zapobieganiu cukrzycy. Na ogół nie zdajemy sobie sprawy, że te właśnie związki zjadamy codziennie w najrozmaitszych produktach. 27 Gumy i śluzy znajdują się w: suchych ziarnach fasoli, płatkach owsianych i mącę owsianej. A więc znów należałoby polecić „surówkę piękności". Hemicelulozy — przeciwdziałają zaparciem oraz nowotworom w prze- wodzie pokarmowym i ograniczają tycie. Ich wpływ na poziom chole- sterolu, podobnie jak wpływ związków celulozowych, nie jest dostatecznie zbadany. Znajdują się w: jabłkach, bananach, burakach, otrębach i pełnym ziarnie (kaszach), zielonej fasolce, rzodkiewkach, kukurydzy, zarodkach pszennych itd. Ligniny — wyprowadzają z żołądka i jelit kwasy żółciowe oraz cholesterol. Dzięki nim unika się powstawania kamieni żółciowych i nerkowych. Znajdują się w otrębach pszennych, ziarnie zbóż, ogórkach, brzoskwiniach, gruszkach, groszku zielonym, truskawkach i pomidorach. Im bardziej dojrzałe warzywa, tym więcej mają tych związków. Wszystkie wyżej przedstawione rodzaje błonnika znajdują się w naj- rozmaitszych produktach roślinnych. Aby więc dostarczyć te związki ludzkiemu organizmowi, trzeba jadać wiele różnych gatunków warzyw i owoców. Jest to jeszcze jeden dowód słuszności pierwszej zasady racjonalnego odżywiania, którą jest: urozmaicenie pożywienia. Wymie- nione poprzednio źródła celulozy, hemiceluloz, lignin i śluzów są źródłami najbogatszymi, ale jest przecież w naturze wiele mniej zasobnych w te związki produktów, które jadamy codziennie. Na przykład, otręby pszenne należą do jednych z najbogatszych źródeł błonnika, ale maliny mają go więcej. Wśród warzyw dużo błonnika zawierają: kukurydza, marchew, ziemniaki i groch, a wśród owoców: poziomki i truskawki. Może kogoś zdziwi, ale np. brzoskwinia ma więcej błonnika od rzepy, a czereśnie — więcej niż zielona papryka. Mieszkańcy Afryki, którzy nie cierpią na tzw. choroby cywilizacyjne, dostarczają dziennie swoim organizmom około 150 g błonnika. My mówiliśmy o 20—30 g, jako o najniższym niezbędnym zapotrzebowaniu. Znawcy twierdzą, że optymalna jest dawka 40 g, ale wszystko zależy od indywidualnych potrzeb. Chodzi jednak o to, by było to całe „bogactwo błonnikowe", czyli wszystkie jego rodzaje. A to zagwarantować może — powtórzmy to jeszcze raz — urozmaicone jedzenie! Więcej o błonniku znajdziesz na str. 112 i następnych. 28 WIĘCEJ BIAŁKA! Może choć w kilku zdaniach powtórzmy sobie to, co powinno się wiedzieć o białkach. Przede wszystkim — organizm musi dostawać białko codziennie. Ale... jakie białko? Dzieli sieje na pełnowartościowe — zwierzęce i niepełnowartościowe — roślinne. Białko zawarte w ziem- niakach, ryżu i nasionach roślin strączkowych, choć roślinne, jest prawie pełnowartościowe: mówi się o nim, że jest w „bardzo dobrym gatunku". W ziemniakach i ryżu jest go jednak bardzo mało (ziemniaki — 1,3%, ryż — 6,7%), za to w strączkowych dużo więcej (fasola i groch — ponad 20%, a soja — nawet 35%). Na czym polega „niepełnowartościowość" białek roślinnych? Otóż, brakuje im któregoś z aminokwasów lub jest go za mało albo amino- kwasy występują w złych proporcjach. Białka — wiadomo — jakby z cegiełek składają się z aminokwasów. Białka pochodzenia zwierzęcego (mleko, sery, mięso, jaja, ryby, drób itp.) mają wszystkie aminokwasy w takiej ilości, w takich proporcjach i w takim zestawie, że z nich nasz ustrój potrafi sam budować swoje białka (tzn. mięśnie, krew, płyny ustrojowe, enzymy, narządy wewnętrzne, a także włosy i paznokcie). Nie znaczy to jednak, że układając jadłospis powinniśmy korzystać tylko z białka zwierzęcego. Białka roślinne są zwykle o wiele tańsze, a ponadto wystarczy mały dodatek białka zwierzęcego, aby stały się pełnowartościowe. Na przykład, do puree ziemniaczanego lub do ryżu powinno się dolać mleka. Wystarczy dodać jajko do makaronu, aby białko zawarte w mące stało się cenniejsze. Innym przykładem jest popijanie mlekiem chleba razowego (razowce żytnie mają 5—6% białka, razowy pszenny, np. Graham, ma prawie — 8% białka). 29 Najcenniejsze źródła Już dawno uznano, że najcenniejsze białko znajduje się w jaju kurzym. Tak cenne, że oznaczono je na umownej skali cyfrą 100 i do tej wartości przyrównuje się inne białka. Przy okazji przypomnijmy, że nie należy pijać surowych jajek. W białku znajduje się tzw. avidyna, która „kradnie" z naszego organizmu witaminę H, czyli biotynę, a ta pełni m. in. rolę od- pornościową, czyli chroni nas przed chorobami. Przy braku lub niedoborze biotyny bardzo łatwo zapadamy na różne schorzenia, wypadają nam włosy i pogarsza się samopoczucie oraz wygląd. Oczy- wiście, trzeba by przez dłuższy czas nie żałować sobie surowych jaj, aby doprowadzić do takiego stanu. W ubitej pianie oraz w ugo- towanym jajku (także na miękko) avidyny już nie ma, ulega bowiem rozłożeniu. Inna ciekawostka to fakt, że w żółtku jest więcej białka (16,3%), niż w białku (10,8%). Cała zawartość jednej skorupki zawiera 12,8% białka, czyli 12,8 g tego cennego związku odżywczego dostarczają nam 2 jaja, bo ważą ok. 100 g. Panuje powszechne mniemanie, że jajka z ciemną skorupką będą miały bardziej „pomarańczowe" żółtka. Jest to pogląd fałszywy. Kolor skorupki jaj jest związany z rasą kur. Barwa żółtek natomiast absolutnie nie zależy od koloru skorupki, tylko od tego, czym drób był karmiony. Zwykle zimą żółtka są jasne, a wiosną i latem — ciemne. Bo właśnie wiosną i latem kury dostają lub same sobie skubią mnóstwo zieleniny, której zimą brakuje. Białko w mleku. W mleku nie ma dużo białka, bo ok. 3%, ale jest ono uważane za „wzorcowe". Mleko w proszku, tzw. pełne, zawiera 25,8% białka, a odtłuszczone jeszcze więcej, bo 34,5%, czyli może być doskona- łym źródłem najcenniejszego białka! Na pewno nikt mleka w proszku nie będzie jadał łyżkami, ale jako dodatek do wielu dań i słodkich smakołyków może i powinno być częściej wykorzystywane. Na przykład, do wszelkich ciasteczek i innych wypieków, do „czekolady" domowej roboty itd. A co z mięsem? Wiele osób na hasło „białko" — myśli tylko o mięsie. A produkt ten wcale nie jest tak szalenie bogaty w białko. Ma zwykle dodatkowo sporo tłuszczu, trochę makro- i mikroelemen- tów (m.in. żelazo hemowe) oraz witamin z grupy B. Ponadto zawiera 30 pewne związki, tzw. wyciągowe, o działaniu pobudzającym. Hindusi, którzy w przeważającej liczbie są wegetarianami, uważają, że Anglicy dlatego podbili pół świata i byli tak „krwiożerczy", gdyż jadali krwiste befsztyki i w ogóle dużo mięsa. Wegetarianie i jarosze są najlepszym dowodem na to, że można żyć długo i zdrowo nie jadając mięsa. „Białko jest we wszystkim" — mawiają, mając zresztą częściowo rację. Przeciwnicy mięsa wysuwają też inne argumenty przeciwko temu produktowi. Twierdzą, że jego nadmiar prowadzi prostą drogą do artretyzmu, chorób nerek i rozmaitych innych dolegliwości. A wegetarianie dodają, że: „póki będziemy jadali zabijane zwierzęta, poty będziemy siebie nawzajem zabijać w różnych wojnach". My wybierzmy złoty środek. Od czasu do czasu niewielki kawałek mięsa nikomu nie zaszkodzi. Najłatwiej strawne i przyswajalne jest mięso, zwane białym, a więc z drobiu, królicze, cielęce i jagnięce. Jeśli ryby też wliczymy do tej grupy mięs, to znajdą się one na pierwszym miejscu. Następnie — króliki, kurczęta i inny drób, prócz ciężko strawnych tłustych gęsi i starych sztuk drobiu każdego gatunku. Na kolejnym miejscu postawmy cielęcinę, a za nią szynkę — jako najmniej tłustą część wieprzowiny. Bo w ogóle wieprzowiny, tak jak i wołowiny, z wiekiem raczej powinno się unikać, a jeżeli już ktoś ją wyjątkowo lubi — to jadać bardzo rzadko. W mięsie jest mniej więcej tyle białka, co w jajach. Ale zawartość tego składnika jest różna w różnych gatunkach, a nawet w różnych częściach tuszy zwierzęcej. Na przykład, cała tusza wieprzowa ma średnio 15,4% białka, ale golonka zawiera go tylko 10,1%, a schab — aż 21%. Wołowina ma nieco więcej białka, bo cała tusza średnio 18,6%, szponder — 13,3%, a rostbef— 21,5%. Cielęcina (udziec) ma 21,8% białka, baranina — ok. 16,4%, chude kurczę — 22,5%, kaczka — 17,6%, indyk — 23,7%, a królik — 21%. Białko roślinne. Już trochę o nim było, dodajmy więc jeszcze tylko kilka praktycznych uwag. Otóż ziarna fasoli, grochu i soczewicy są dość ciężko strawne i nie nadają się dla „delikatnych żołądków", ale w od- powiedniej postaci można je od czasu do czasu podawać osobom starszym. Najlepsze dania z suchych nasion roślin strączkowych to: grochówka, kotlety z mielonego grochu czy fasoli, puree z grochu itp. Byle nie za dużo! Jak wiadomo, ziarna strączkowych wywołują gazy, a to nie tylko męczy starsze osoby, ale może spowodować bolesny ucisk na 31 przeponę, a następnie na serce. Toteż dobrze jest potrawy z nich przyprawiać ziołami, które nie dopuszczają do zbytniej fermentacji. I tak, do grochu dodaje się majeranek, ewentualnie kminek, a do fasoli — cząber; po niemiecku cząber nazywa się nawet Bohnenkraut, co w dosłownym tłumaczeniu znaczy: fasolowe ziele. Gazy występują zwykle w godzinę po spożyciu pokarmu. Dzieje się tak dlatego, że do strawienia białka potrzebny jest enzym trypsyna, dostarczany przez wątrobę, a nasiona strączkowych zawierają substancję, która unieczyn- nia trypsynę. Zanim więc wątroba „da sobie radę" z tą unieczynniającą substancją i enzym zacznie działać, na nie strawionych nasionach rozwija się bujnie flora bakteryjna, powodując fermentację i gazy. Trwa to przez jakiś czas, zanim wreszcie trypsyna strawi białko strącz- kowych. Fasolka w strąkach, tzw. szparagowa, nie wywołuje tych przykrych objawów, a jest godna polecenia i z tego względu, że działa zasadotwórczo. Strączkowe mają jeszcze tę zaletę, że — oprócz białka — zawierają cenny błonnik, którego mięso nie ma w ogóle, a także — bogactwo witamin z grupy B oraz sporo makro- i mikroelementów. Te witaminy, jak i sole mineralne, są rozpuszczalne w wodzie, więc wywaru z go- towania np. fasoli nie powinno się odlewać! Inna sprawa, że fityny — również występujące w strączkowych — w dużym stopniu unie- możliwiają przyswajanie składników mineralnych. Tylko bardzo zdrowi starsi .ludzie mogą sobie używać na grochu, fasoli i soczewicy; słabsi, z bardziej wrażliwym przewodem pokarmowym, powinni być ostrożni. Przeprowadzono obserwacje stanu zdrowia zakonników, którym różne reguły klasztorne narzucają różne sposoby odżywiania. Be- nedyktyni, którzy jadają dużo mięsa, mieli na stare lata poziom cholesterolu bardzo wysoki. Trapiści, którzy są wegetarianami, więc produktów zwierzęcych nie jadają w ogóle, tylko — w ich miejsce — dużo grochu, fasoli, soi i w ogóle strączkowych, mieli cholesterol w normie. Dodajmy jeszcze, że jeśli starsze osoby zdecydowały się na wprowa- dzenie strączkowych do jadłospisu, to nie powinny ich jadać na kolację, tylko raczej na obiad. Po grochówce, fasolce po bretońsku, kotletach z grochu, po soczewicy czy soi należy koniecznie pospacerować, by zażyć ruchu. Stare angielskie przysłowie mówi: „po obiedzie spocznij chwilkę, po kolacji przejdź się milkę". Owszem, po obiedzie 15-minutowy 32 odpoczynek czy nawet drzemka są bardzo godne polecenia dla starszych osób, ale potem „obowiązuje" daleki spacer, aby ruch pomógł strawić „ciężkie" danie. W pieczywie też jest białko. W razowcach najwięcej! Ale razowiec jest ciężej strawny od bułeczki, zawiera zwykle fityny i potrafi wywoływać gazy. Toteż ciemny chleb podaje się na śniadanie, a na kolację — lepiej bardzo mało razowca, a więcej białego pieczywa. Trochę o nabiale. Z nabiału też uzyskujemy dla swego organizmu najcenniejsze białko. Niemniej jednak warto pamiętać, iż jajka są tak esencjonalnym pożywieniem, że w „trzecim wieku" nie powinno się ich jadać więcej niż 3, najwyżej 4 — tygodniowo, chyba że zastępują inne białkowe danie. Przy tym, kto boi się cholesterolu — niech unika żółtek (w 100 g — 2 g cholesterolu), a raczej korzysta z białek, bo one cholesterolu w ogóle nie zawierają. Wprawdzie zdania żywieniowców na ten temat są dość podzielone, gdyż — obok cholesterolu —jest w żółtkach sporo lecytyny, a ta przecież obniża poziom tego związku we krwi. Może cholesterol z żółtek nie jest taki groźny? Warto też wiedzieć, że żółtka są wybitnie kwasotwórcze (—25), a białka też działają zakwaszające, ale nie tak silnie (—8). Sery, zwane żółtymi, są ciężko strawne i starsi ludzie powinni je jadać tylko na śniadanie, a nigdy na kolację. Zdarzają się po nich bowiem koszmarne sny lub trudności z zaśnięciem. Na kolację można jadać twarożki i twarogi, przyprawione np. zieleniną lub innymi zdrowymi przyprawami ziołowymi, suszonymi i zmielonymi, np. kminkiem, majeran- kiem i jałowcem (w stosunku 5:1:1). Takie dodatki likwidują lub zmniejszają fermentację w jelitach. Wiąże się z tym, czyli z wyborem rodzaju sera dla osób starszych, jeszcze jedna sprawa. Otóż w starszym wieku wszyscy, a szczególnie kobiety, boją się rzeszotowienia kości, które łatwo się łamią, jeśli organizmowi brak wapnia, krzemu, magnezu, fosforu i witaminy D. Ale przede wszystkim wapnia! Będzie o tym mowa w innym rozdziale, a tutaj podajmy, że najłatwiej przyswajalny jest wapń z mleka i że mleko, a także przetwory mleczne są jego najbogatszym źródłem. Sery twarde mają dużo więcej wapnia niż twarogi. Na przykład, sery podpuszczkowe dojrzewające, tłuste (40% tłuszczu suchej masy), zawierają średnio 930 mg wapnia w 100 g, twarożek homogenizowany pełnotłusty — 98 mg%, a ser twarogowy tłusty tylko 91 mg% wapnia. Ale twarogi i twarożki są lekko strawne, podczas gdy sery żółte — ciężko strawne! Bądź zdrów! 33 Ile białka dla kogo? Ponieważ bardzo trudno eksperymentować na ludziach, a w wielu przypadkach jest to w ogóle niemożliwe, więc przez długie lata trwały spory: ile białka jest potrzebne ludzkiemu organizmowi, zależnie od wieku. Dotychczas zresztą nie są te spory definitywnie rozstrzygnięte. Jedna grupa uczonych po niezmiernie żmudnych badaniach uznała, że ok. 0,5 g tego składnika na l kg wagi ciała dorosłego człowieka zupełnie wystarcza. Ale inni naukowcy twierdzili, że to zbyt dużo, a inni, że zbyt mało. „Stanęło na tym", iż przyjęto: dla dorosłych — l g na l kg żywej wagi, dla osób w trzecim wieku — 1,5 g na l kg, a dla młodzieży jeszcze więcej. Czyli wynika z tego, że babcia i dziadek powinni jadać więcej białkowych dań niż ich dorosłe dzieci, a mniej niż wnuki. Powodów jest wiele, ale chyba najważniejszy z nich to fakt, że organizmy starsze marnują dużo białka pobranego z pożywieniem. Już nie takie jak dawniej zdolności trawienne i nie takie przyswajanie składników odżywczych... I trzeba jeszcze pamiętać, że nic tak nie przyspiesza starości, jak właśnie niedobory białkowe. Przecież dzięki białku można odnawiać, regenerować komórki organizmu. Gdy amino- kwasów białkowych jest za mało, krew nie rozprowadza do komórek substancji niezbędnych do ich ciągłej przebudowy i odbudowy, czyli wiecznego „remontu", odbywającego się w ustroju każdego człowieka. No i objawy starcze zjawiają się wtedy zbyt wcześnie, a na tzw. stare lata są już bardzo widoczne. Gdy jednak dostarczamy odpowiednich ilości białka, a wraz z nim wszystkich potrzebnych ustrojowi aminokwasów — przedłużamy niejako młodość. Co można zresztą zaobserwować w lustrze. 34 MNIEJ TŁUSZCZU! Chyba już nie ma takich gospodyń, wśród starszych pań również, które byłyby przekonane, że „wszystko najsmaczniejsze jest na maśle". Na ogół wiedzą, że smażenie na maśle jest po prostu niebezpieczne dla zdrowia, gdyż ze wszystkich tłuszczów używanych w kuchni masło pali się najszybciej. A produktem spalania tłuszczu jest alkaloid — akroleina, która nie tylko jest toksyczna, ale i rakotwórcza. Naturalnie, że takie produkty, które usmażą się w temperaturach niższych — jak jajko sadzone, jajecznica czy omlet — można ewentual- nie, jeśli ktoś bardzo to lubi, usmażyć szybko na maśle. Bo tłuszcz ten pali się w temperaturze ok. 120°C, a białko jaj ścina się przy 60°C. Oleje palą się dopiero w temperaturze ponad 200°C i jest to jedna z przyczyn, dla których zaleca się smażenie na olejach roślinnych (choć w ogóle w tzw. trzecim wieku smażenia się nie poleca!). Ale jadanie olejów w starszym wieku jest wskazane także i z innych, jeszcze ważniejszych powodów. Ale o tym — potem. A teraz trochę wiadomości o tłuszczach w ogóle. Ogólnie o tłuszczach Z punktu widzenia żywienia tłuszcze dzieli się na „widoczne" i „niewidoczne". Te pierwsze to wiadomo: masło, smalec, margaryny, łój, olej itd. A „niewidoczne" to te, które wchodzą w skład danego produktu. Na przykład, tłuszcz w mięsie może być zupełnie niedostrzegalny, a jednak okazuje się po stopieniu, że było go tam bardzo dużo między tkankami i wlókienkami mięśni. Tłuszcz jest także w mleku i w ogóle w nabiale, a nawet w większości produktów roślinnych, choć w minimalnych 35 ilościach. Kasza jęczmienna zawiera go 2%, chleb razowy z pełnego przemiału — 3,5%, żółtko — 3,1%, a ser ementaler — 32%. W czeko- ladzie znajduje się ok. 22% tłuszczu. Tłuszcze są wysokokaloryczne tak jak żaden z produktów spo- żywczych, np. masło w 100 g dostarcza 748 kcal, masło roślinne — podobnie, bo 747, margaryna — troszkę mniej (738 kcal), boczek wędzony — jeszcze mniej (524 kcal), a oleje — ponad 900 kcal. Mimo tak wysokiej kaloryczności poleca się ludziom w starszym wieku jadanie właśnie olejów. NNKT? Są tłuszcze zwierzęce i tłuszcze roślinne. Do tłuszczów zwierzęcych należą: masło, smalec, słonina, łój itp. Do tłuszczów roślinnych — wszystkie oleje oraz oliwa, a także masło roślinne i margaryny, gdyż wyrabia się je na bazie surowców roślinnych. W pokojowej temperaturze wszystkie tłuszcze zwierzęce są na ogół „twarde", a roślinne — przynajmniej oleje — płynne. Tak jak białka składają się z cegiełek, czyli aminokwasów, tak tłuszcze składają się z rozmaitego rodzaju kwasów tłuszczowych. W tłusz- czach zwierzęcych znajdują się głównie kwasy tłuszczowe nasycone, a w roślinnych — nienasycone. Organizm człowieka nie może być zdrowy bez spożywania tłuszczów. Niektóre kwasy tłuszczowe są mu tak niezbędnie konieczne, że nawet objęto je jedną wspólną nazwą: „Nie- zbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe", czyli właśnie w skrócie — NNKT. Dawniej nazywano je witaminą F. Wśród tych NNKT osobom w starszym wieku najbardziej potrzebny jest kwas linolowy. Najwięcej znajduje się go w takich olejach, jak słonecznikowy lub sojowy, nie ma go natomiast w maśle. Żeby skończyć ze sprawą masła, powiedzmy jeszcze, że jest ono doskonałym źródłem witamin A i E, a wiosną — także D i K, czyli witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Szczególnie cenne jest masło produkowane z mleka pochodzącego od krów pasących się na łąkach. Żywieniowcy zalecają, aby w starszym wieku jadać codziennie ok. 2 dag masła, ale surowego i koniecznie świeżego. 36 Zalety kwasu linolowego Jak wiadomo, wszystkich doświadczeń — których nie można prze- prowadzić na ludziach — dokonuje się zwykle na szczurach, jako że, tak samo jak my, są wszystkożerne i podobnie reagują na zmianę sposobu żywienia. W badaniach przyjmuje się, że l rok ich życia odpowiada okresowi ok. 25 lat życia człowieka. Przeprowadzono więc doświadczenie, jak człowiek, który ma podwyższone ciśnienie, reaguje na niedobór w diecie kwasu linolowego. Podwyższone ciśnienie tętnicze to schorzenie, które często dokucza starszym ludziom. Podawano szczurom sporo soli (1,5-procentowy roztwór Nad) razem z pożywieniem. Zastosowano 2 typy diet dla dwóch grup zwierząt doświadczalnych. Jedna dieta zawierała 22% kcal pochodzących z kwasu linolowego zawartego w oleju słonecznikowym, a w drugiej — tylko 2% kcal pochodziło z tego oleju. U tej grupy szczurów, które miały bardzo mało oleju, już po 2 dniach wystąpiło trwałe nadciśnienie tętnicze. Wobec tego zaczęto je ratować, podając — tak jak drugiej grupie doświadczal- nej — 22% kcal w postaci oleju słonecznikowego. Nadciśnienie wyleczono po 2 tygodniach. Ciekawe jest, że ta grupa, która zjadała więcej oleju, nie chorowała na nadciśnienie mimo dużych ilości soli w pożywieniu. Nawet gdy potem podano im tylko 2% kcal w postaci oleju, przez następne 4 tygodnie ich ciśnienie się nie podwyższało. Efekty tego doświadczenia są istotne szczególnie dla tych, którzy lubią słono jadać. Kwas linolowy, zawarty w oleju słonecznikowym czy sojowym, może ich ratować przed nadciśnieniem. Stwierdzono również, że NNKT obniżają zawartość lipidów we krwi, zmniejszają skłonność płytek krwi do zlepiania się i agregacji, a tym samym ratują przed powstawaniem zakrzepów naczyniowych. Kwas linolowy polepsza fizjologiczne wskaźniki pracy serca. Jak wykazał prof. Ziemiański i współpracownicy, podawanie tłuszczu ryb morskich wywiera podobne działanie, a nawet bardziej nasilone w porównaniu z działaniem tłuszczu roślinnego. Na tym nie kończy się lista zalet kwasu linolowego. Wspaniale wpływa on na układ krążenia, a tym samym — powtórzmy — na czynność serca. Poprawia przepływ krwi przez naczynia wieńcowe, zwiększa siłę skurczu mięśnia serca, ma wpływ na powstawanie prosta- glandyny. 37 Stwierdzono również, że kwas linolowy korzystnie wpływa na przebieg i leczenie cukrzycy. Z tych względów poleca się nawet ostatnio, aby chleb smarować majonezem zamiast masłem. Też smacznie, a zdrowiej! Dwa typy cukrzycy Jak wiadomo, są dwa typy tego schorzenia. Tzw. cukrzyca młodzień- cza, wywołana niedostatecznym wytwarzaniem insuliny i uwarunkowana na ogół dziedzicznie, a w mniejszym stopniu — dietą, oraz typ drugi — cukrzyca dorosłych. Na tę ostatnią zwykle „pracuje się" długo, a za- wdzięcza ją nieodpowiedniemu odżywianiu, błędom dietetycznym, szcze- gólnie nadmiernemu spożywaniu węglowodanów rafinowanych (m.in. cukru); nieraz wpływa też na nią niedobór mikroelementu chromu (jest w drożdżach), a ponadto otyłość. Cierpiąc na cukrzycę typu dorosłego, zwykle ma się też we krwi nadmiar cholesterolu oraz trójgłicerydów. Są to objawy miażdżycy. Stosując leczenie dietą bogatą w NNKT, udawało się w ciągu 10 dni obniżyć poziom cholesterolu i trójgłicerydów oraz stężenie insuliny w surowicy krwi chorego. A ponieważ cukrzyca typu dorosłego często dokucza ludziom w starszym wieku, dobrze jest więc w celach profilaktycznych oraz w czasie leczenia nie tylko nie gardzić olejami, ale zastąpić nimi wszystkie tłuszcze w codziennym żywieniu. Schaboszczak na oleju sojowym czy słonecznikowym nie smakuje gorzej niż np. na maśle czy smalcu, a jest stokroć zdrowszy. Amerykanie mawiają: „po pięćdziesiątce powinno się codziennie zjadać choć łyżkę majonezu". W USA majonez robi się na oleju słonecznikowym lub kukurydzianym — bardzo bogatych w NNKT. Chorzy na cukrzycę muszą być oczywiście pod stałą opieką lekarską. Terapia polega na łączeniu diety ze środkami farmakologicznymi. A rozwój choroby zależy też od takich czynników, jak aktywność fizyczna, stany emocjonalne, no i dawka insuliny. A więc, każdy chory powinien być leczony indywidualnie, z czego wynika konieczność stałej współpracy chorego z lekarzem i przestrzegania zaleceń medycyny. Niemniej jednak pewne ogólne zasady diety są wspólne dla wszystkich przypadków tego schorzenia. 38 Żywność powinna być dokładnie odmierzana, ważona itd. Trzeba unikać smażeniu, zastępując je produktami surowymi, gotowanymi, duszonymi lub pieczonymi. Dla diabetyka należy potrawy przygotowywać osobno, przeznaczając na nie najlepsze gatunki mięsa. Choć kosztowne, jest to jednak w cukrzycy ogromnie ważne. Chorzy posiłki powinni jadać regularnie, codziennie o tych samych godzinach. Muszą ponadto unikać pewnych produktów, które dla organizmów zdrowych ludzi nie stanowią problemu. I tak, albo w ogóle nie jadają, albo tylko ściśle określone ilości takich produktów, jak: cukier, miód, słodkie konserwy (dżemy, konfitury, syropy), słodkie desery, ciasta i ciasteczka, napoje słodzone, skonden- sowane mleko i w ogóle wszystko, co może zawierać cukier, a także wszystko, co zawiera alkohol. Nie wolno im oczywiście pić żadnego alkoholu, łącznie z piwem i winem. Ilość tłuszczu, którą wolno spożywać diabetykom, przynajmniej w połowie powinna być pochodzenia roślinnego. Wówczas zmniejsza się ryzyko przyspieszenia zmian miażdżycowych. „Na cukrzycę się nie umiera — mawiają sami diabetycy — ale najczęściej na serce, a w każdym razie łatwo na nie, niejako przy okazji, zachorować". Ci, którzy mają nadwagę, muszą się jej po prostu pozbyć. A to przecież zależy głównie od diety, która musi być niskokaloryczna. Fakt, że gdy cukrzyk schudnie, choroba się cofa, nie należy do rzadkości. Ci, którzy mają normalną masę ciała (wagę), a biorą insulinę, nie muszą, naturalnie, uciekać się do obniżonej kalorycznie diety. Dość często zdarza się, że lekarz im poleca, aby jadali nawet 6 razy dziennie, co nie oznacza, że potrawy mają być wysokokaloryczne. I tym razem bardzo jest ważne, aby przestrzegać regularności posiłków — zawsze o tej samej godzinie. Pożywienie diabetyka musi zapobiec skutkom hypogłykemii. Objawia się ona tym, że choremu robi się słabo, aż nieomal do zemdlenia, a zjedzenie czegokolwiek doprowadza organizm do równowagi. Natural- nie, to „cokolwiek" trzeba albo mieć przy sobie, albo właśnie jadać regularnie to, co zaleci lekarz lub dietetyczka. Chorzy na cukrzycę ludzie w starszym wieku muszą bardzo uważać na swoją dietę, gdyż zażywanie przez drogie lata dużych ilości leków przeciwcukrzycowych nie jest całkowicie obojętne dla zdrowia. A ściśle przestrzegana dieta — daje bardzo dobre wyniki leczenia, nie obciążające organizmu nadmiarem środków chemicznych. Od tematu cukrzycy wróćmy znów do olejów roślinnych. 39 Kiełki bogate w witaminę E Oleje roślinne, prócz tak cennych NNKT, zawierają też sporo witaminy E. To ona hamuje proces starzenia się organizmu, ona dodaje żywotności i witalności. Co prawda, oleje wzmagają równocześnie zapotrzebowanie na tę witaminę. Jej najbogatszym źródłem wśród tego, co powinno się jadać, są kiełki ziaren, i to najrozmaitszych, ale przede wszystkim ziarna pszenicy. Może warto przy okazji powiedzieć, co jeszcze znajduje się w kieł- kach. Niech długa lista odżywczych skarbów zachęci osoby, zwłaszcza „w trzecim wieku" do ich sporządzania i spożywania. Przede wszystkim składniki odżywcze kiełków są łatwo przyswajane przez nasz organizm. Ponieważ zjada się kiełki w całości, razem z ziarnem, z którego wykiełkowały, więc mamy w nich też i otręby, które — przypominam — regulują żołądek. Są one jednym z najbogatszych źródeł błonnika, ratującego przed zaparciem i wieloma dolegliwościami przewodu po- karmowego, m.in. wrzodami żołądka i jelit, rakami, uchyłkami, po- lipami itp. To właśnie kiełki — obok drożdży i innych produktów — zawierają chrom i lit, te rzadko występujące mikroelementy, które nie dopuszczają do takich schorzeń jak cukrzyca, ale także i depresje psychiczne. Kiełki pszeniczne są zasobne również w cenny potas, konieczny dla podtrzymania równowagi kwasowo-zasadowej organizmu i nie dopusz- czający do zwiotczenia mięśni, nadający im jędrność. Prof. Michało- wicz, słynny nasz pediatra, mawiał, że: „dziecko, jak kwiat, bez wody ginie". Podobnie można powiedzieć o starszych ludziach: „jak kwiaty potrzebują wody, tak oni — potasu". Często, szczególnie po kuracji odwadniającej, lekarze zapisują im pigułki potasowe. Ale ilość tego pierwiastka, potrzebną każdego dnia, znajdziemy w porcji zjadanych regularnie kiełków. Na ogół wiemy, że bez magnezu nie potrafimy zachować zdrowia. Wiemy też, że zwykle jest go zbyt mało w naszej diecie, gdyż jest go najczęściej za mało w glebie, w uprawianych na niej roślinach, w wodzie, a więc i w tym wszystkim, co jadamy. Nie miejsce tu na opisywanie nieomal niezliczonych funkcji magnezu w naszym organizmie, ale trzeba stwierdzić, że 100 g codziennie zjadanych kiełków pszenicy zawiera tyle magnezu, że wystarczy go do utrzymania w zdrowiu serca, a także do ratowania kości przed rzeszotowieniem. Przypominam, że do tej ostatniej 40 r funkcji niezbędna jest też obecność wapnia, krzemu, witaminy D i innych związków. Dodajmy tutaj na marginesie, że magnez razem z wapniem — w najbardziej odpowiadającej naszemu organizmowi formie — występuje w dolomicie, który można u nas kupić. Kiełki są też zasobne w żelazo, tak że chronią organizm przed niedokrwistością. Szczególnie, jeśli się równocześnie podaje odpowied- nią ilość witaminy C, np. w zieleninie, świeżym koperku lub natce pietruszki. Witamina ta bowiem potrafi uwielokrotnić przyswajanie żelaza. Witaminy z grupy B to jeszcze jeden odżywczy składnik tego produktu. A te witaminy — jak wiadomo — podtrzymują w zdrowiu nerwy, serce, skórę, krew i mózg; szczególnie wpływają na zachowanie pamięci. O witaminie E i NNKT już wspominałam (obniżają poziom chole- sterolu we krwi), ale dodajmy tu jeszcze, że w kiełkach występuje nieco cynku i sporo białka roślinnego. Wszystko to jest osobom w tzw. trzecim wieku szczególnie potrzebne. A teraz powiedzmy, jak sobie takie kiełki przyrządzić. Przygotować 3 naczynia, np. szklanki z wodą. Na każdej szklance umieścić sitko od herbaty. Pierwszego dnia na pierwsze sitko nasypuje się l łyżkę opłukanych, przebranych ziaren pszenicy, drugiego dnia — na drugie sitko, trzeciego — na trzecie. Wody w szklankach powinno być tyle, żeby ziarno w niej nie pływało, tylko było lekko podsiąknięte; trzeba ją zmieniać 2—3 razy dziennie. Po 3—4 dniach ziarno z pie- rwszego sitka będzie gotowe do spożycia i można czekać na następną porcję. Kiełki, razem z resztą ziarna, jada się — jak to się mówi — łyżkami. Można je dodawać do sałatek, surówek, kotletów, farszy, do mleka itd. Można też podkiełkowane ziarno suszyć, zemleć lub utmc na proszek i używać obficie jako przyprawy do zup, sosów itp. Amerykanki używają suszonych i sproszkowanych kiełków tak jak soli, tylko w dużo większych ilościach. Dwukrotny laureat Nagrody Nobla, odkrywca kilku witamin (C, P, A), Albert Szent-Gyórgyi (ur. w 1893) zaczął jadać kiełki w siedemdziesiątym roku życia. A po około 10 latach tak mniej więcej pisał (cytuję z pamięci): „Byłem zawsze słaby i chorowity od dziecka. Ciągłe zaziębienia, zaburze- nia gastryczne itp. gnębiły mnie przez całe życie. Ale odkąd jadam codziennie porcję kiełków — o dziwo! — nie choruję. Czuję się lepiej niż kiedykolwiek, choć przecież lat mi wciąż przybywa..." 41 Straszak starości — cholesterol Nic dziwnego, że starsi ludzie obawiają się nadmiaru cholesterolu, gdyż wysoki poziom tego związku we krwi, to... prosta droga do sklerozy i zawału serca. Po grecku chole — to żółć, a steros — to twardy, i tak z tych dwóch greckich stów powstało pojęcie cholesterol. Jest on najważniejszym przedstawicielem grupy sterydów („twardych") należących chemicznie do grupy steroli. Sterole występują w całej naturze. Rośliny zawierają sitosterole, fitosterole czy sigmasterole; są również stercie grzybowe (mykosterole). My mamy cholesterol, który jest dla nas — choć brzmi to pozornie jak paradoks — konieczny do życia... Wchodzi bowiem wspólnie z tłuszczami w skład każdej komórki ustroju, szczególnie w skład błon komórkowych i śródkomórkowych. Reguluje procesy dyfuzji i osmozy, czyli przenikania płynów przez błony komórkowe. Pełni ponadto w na- szym organizmie mnóstwo przeróżnych bardzo ważnych funkcji, będąc prekursorem powstawania pewnych hormonów, np. kory nadnerczy, płciowych itd. Można by wymieniać tu całą litanię istotnych ról, które cholesterol odgrywa. Jest jednak jedno ale... Zło zaczyna się, gdy mamy w organizmie zbyt dużo cholesterolu. Wtedy zaczyna być on niebezpieczny. Przyspiesza rozwój miażdżycy naczyń, krwionośnych, doprowadzając nawet do zawałów serca czy udarów mózgu. Jest przecież głównym składnikiem tzw. blaszki miaż- dżycowej, osadzającej się na ściankach tętnic. Jego nadmiar we krwi i wątrobie może być powodem kamieni w pęcherzyku żółciowym. A ogólnie mówiąc, przyspiesza starość. Dorosły człowiek ma średnio 140 g (od 105 do 175 g) cholesterolu, czyli ok. 0,2% ciężaru ciała. Z tego ok. 30% znajduje się w stanie wolnym — w żółci i mózgu, a reszta jest związana z tłuszczami. Około 40 g cholesterolu mamy w tkance nerwowej, ok. 5% — w osoczu krwi. Czyli najwięcej jest tego związku w mózgu i nadnerczach, a także w tkance wątrobowej, w której nasz organizm potrafi sobie sam syntetyzować tego „straszaka starości". Prawidłowa zawartość całkowitego cholesterolu w osoczu krwi u człowieka w wieku 20—40 lat wynosi 130—260 mg% (ostatnio podaje się te ilości w minimolach na l l; 100 mg% = 2,6 mol/l). Najwyższe stężenie cholesterolu u ludzi w krajach cywilizowanych 42 występuje w wieku 40—60 lat i wynosi 150 do nawet 320 mg%, ale ;— te 320 mg% to już ilość podwyższona, niebezpieczna. Dowodzi ona nieracjonalnego odżywiania, czyli błędów w żywieniu. W Afryce żyje szczep Masajów, którzy mają przez całe życie ok. 135 mg% cholesterolu we krwi. Ale oni wypijają ok. 4 l dziennie zsiadłego mleka. Chińczycy również nie mają podwyższonego poziomu cholesterolu, bo odżywiają się niskokalorycznie, a ponadto w ich jadłospisie występuje dużo strączkowych (soi, fasoli), które są bogate w sitosterole. Sterole roślinne, zwłaszcza beta-mitosterol, hamują wchła- nianie cholesterolu w przewodzie pokarmowym, zmniejszając jego zawar- tość w osoczu krwi. W Stanach Zjednoczonych, a potem także i u nas, w Instytucie Żywności i Żywienia stwierdzono, że mleko, zwłaszcza chude, odtłusz- czone obniża zawartość cholesterolu w organizmie. Stwierdzono np., że po regularnym wypijaniu 3 szklanek mleka dziennie już spada ilość tego związku. Dotychczas nie wiadomo, dlaczego tak się dzieje, i jaki składnik mleka działa w ten sposób. Ale to stwierdzenie jest ogromnie ważne dla starszych osób. Jeszcze wyraźniej szy spadek cholesterolu następował, gdy ludzie w wieku 70—90 lat pili dziennie po I—2 l mleka. Szczególnie duże zmiany zauważono u mężczyzn. Chciałoby się zawołać: Dziadkowie! Do mleka! Dodajmy jeszcze, że w krajach cywilizowanych poziom cholesterolu od 17 do 30 roku życia stale wzrasta, średnio o 2,2 mg% rocznie. Źródła cholesterolu Cholesterol, którego dostarczamy z pożywieniem, nazywa się eg- zogennym, a ten, który sami syntetyzujemy, to cholesterol endogenny. Tego drugiego rodzaju cholesterolu produkujemy dziennie zwykle ok. l g, ale bywa, że 2—3 g i więcej. Cholesterolu egzogennego potrafimy dostarczać wraz z „dobrym jedzeniem", np. w zamożnych krajach, nawet ponad 500 mg dziennie. Nic trudnego, jeśli weźmiemy pod uwagę, że 100 g samego żółtka dostarcza ok. 250 mg cholesterolu. Inna sprawa, że w żółtku jest też lecytyna, która obniża poziom cholesterolu we krwi, o czym była już mowa. Im więcej spożywamy produktów bogatych w cholesterol, tym nasz ustrój mniej go wytwarza. Stąd powstała mylna hipoteza, że jedzenie 43 bogate w cholesterol nie ma wpływu na jego poziom w naszym organizmie. Badania wykazały, że jednak ma! Toteż zaleca się, aby dziennie nie dostarczać organizmowi więcej niż 300—350 mg tego związku. Synteza cholesterolu może odbywać się we wszystkich tkankach, ale zasadniczą rolę odgrywają tkanki wątroby (ok. 82%), a także jelita cienkiego (92%). W naszej skórze powstaje tylko 5% cholesterolu. Gdy w przewodzie pokarmowym, a szczególnie w jelitach, jest wystarczająca ilość błonnika, to przechodzenie treści pokarmowej — dzięki ruchom robaczkowym — jest przyspieszone i zmniejsza się wchłanianie cholesterolu, a przy tym duża jego część przechodzi do kału i po prostu jest wydalana. Toteż w przypadkach zaparć, szczególnie dłużej trwających, wchłania się przez jelita więcej cholesterolu. Jest to jeszcze jeden powód, dla którego w starszym wieku tak bardzo trzeba dbać o tzw. regularny żołądek. Lekarze wiedzą, że cholesterol i tłuszcze mogą doprowadzić nawet do nowotworu jelita grubego lub raka piersi, gdy nagromadzi się zbyt wiele kwasów żółciowych i następuje ich degradacja na drodze przemian chemicznych. Są to wszystko skutki nieracjonalnego odżywiania — zbyt kalorycznej żywności, dużej ilości tłuszczów zwierzęcych bogatych w chole- sterol, mięsa i rafinowanych węglowodanów, jak cukier, biała mąka, białe pieczywo itd., przy małej zawartości błonnika. Na dobę wydalamy średnio 1,5 g cholesterolu. Rozmaite zależności Warto jeszcze dodać, że na syntezę cholesterolu wywiera bardzo duży wpływ witamina C. Reguluje ona zawartość tego związku w osoczu krwi i przy jej niedoborach — poziom cholesterolu wzrasta. Inna „zależność" to związek między cholesterolem a stanami emoc- jonalnymi, jakich doznaje człowiek. Stresy podnoszą poziom cholesterolu we krwi, co stwierdzono m.in. u studentów. Gdy zdają egzaminy, poziom cholesterolu w ich krwi rośnie. Wiemy też z doświadczenia i obserwacji, że ludzie ambitni, zajmujący wysokie stanowiska, którzy są zwykle narażeni z różnych stron na stresy, też często chorują na „chorobę dyrektorską", czyli na tzw. zawały serca, powodowane — mówiąc w uproszczeniu — nadmiarem gromadzącego się cholesterolu w ich krwi. Pozytywną rolę odgrywa tryb życia: ruch i aktywność fizyczna. 44 Sportowcy mają dużo lepsze wyniki badań obrazujące ich stan zdrowia niż tzw. sedentariusze. Dziadek, który uprawia biegi, korzysta ze ścieżki zdrowia i tańczy, będzie miał o wiele niższy poziom cholesterolu od swego kolegi w tym samym wieku, który wszedł w „fazę fotelową", ceni sobie wygodnictwo i nie lubi się ruszać. Zalecenie, znane zresztą każdemu i niby proste, brzmi: unikać jadania wszystkiego, co zawiera dużo cholesterolu. Gdy się chce u zwierząt doświadczalnych wywołać miażdżycę, karmi się je tłustym mięsem, tłuszczami zwierzęcymi itp. Gdy się chce u człowieka obniżyć poziom cholesterolu, radzi mu się, aby unikał tłuszczów zwierzęcych (masła, smalcu, słoniny itp.), a stosował oleje, np. kukurydziany, słonecznikowy czy sojowy. Oleje — dzięki zawartości NNKT, o czym była wielokrotnie mowa — obniżają poziom cholesterolu we krwi, a także chronią przed powstawaniem zakrzepów w naczyniach krwionośnych, które to zakrzepy prowadzą prostą drogą do zawałów. Od 3 do 6% ogólnej ilości dostarczanych organizmowi kalorii powinno pochodzić z tłuszczów roślinnych, czyli właśnie olejów. Trzeba więc zastąpić nimi tłuszcze zwierzęce w jadłospisach, zwłaszcza ludzi starszych. Dzięki błonnikowi, który wprowadzamy do organizmu, podając np. otręby lub podkiełkowaną pszenicę, dzięki jadaniu jabłek (razem ze skórką) itd., można razem z kałem usuwać nadmiar cholesterolu z organizmu. Jabłka są bogate w pektyny, a pektyny to jedna z postaci błonnika. Otóż stwierdzono i udowodniono, że 15 g pektyn dziennie potrafi uchronić człowieka od nadmiaru cholesterolu, a w rezultacie od sklerozy. Prof. dr Key z USA zasłynął swego czasu w całym świecie twierdzeniem, że nieomal gwarantuje zdrowie każdemu, kto przez całe życie będzie zjadał przynajmniej 2 duże jabłka dziennie. Dzięki tym owocom można — według tego uczonego — uniknąć miażdżycy i innych chorób związanych z nadmiarem cholesterolu. Dodajmy, że cholesterol jest przyczyną niedokrwienia serca (wcale nie rzadkiego, a raczej częstego schorzenia), a jego nadmiar, czyli wysoki poziom we krwi, zawsze prowadzi do przyspieszenia procesów miaż- dżycowych i w konsekwencji do zawałów. Trzeba więc jadać: warzywa, grube kasze, ciemny chleb, jabłka i oleje roślinne. 45 De tłuszczu dziennie? Kiedy już wiemy o tłuszczach „małe co nieco", to teraz zastanówmy się, ile nasz organizm potrzebuje dziennie tego produktu. Mówiąc najpraktyczniej i najkrócej: 3 do maksimum 5 łyżek olejów dziennie. Inne tłuszcze — jak zwierzęce oraz oliwę — trzeba albo ograniczyć do minimum, albo w ogóle wykreślić z naszego codziennego jadłospisu. Należy przy tym pamiętać o tłuszczach niewidzialnych, tzn. ukrytych w różnych produktach spożywczych, o czym była już mowa, i pijać np. chude mleko zamiast pełnotłustego. Jadać ponadto chude sery, chude ryby, chudy drób (chrupiącą, tłustą zapieczoną skórkę np. z kaczki — oddać młodszym), chude mięso itd. Wiadomo od dawna, że powinno się unikać smażenin, choćby dlatego, że każdy spalony tłuszcz (w tym także i oleje) jest rakotwórczy i toksyczny. Istotne jest także to, że podczas smażenia w produkt wsiąka dużo tłuszczu. Ale jeśli już przyrządzamy tego typu potrawy, to kładziemy mięso czy rybę na bardzo gorącym tłuszczu, aby w wysokiej temperaturze ścięła się natychmiast wierzchnia warstwa i ograniczyła dalsze wchłanianie tłuszczu. I tak czynność: „zrumienić tartą bułeczkę" oznacza zrumienić ją na suchej patelni, potem zdjąć z ognia i domieszać surowy olej. Wynika z tego wszystkiego wniosek, aby jadać raczej oleje surowe niż smażone. Amerykanie np. bardzo ubolewają, że przyszła do nich z Francji „moda" na frytki i propagują pieczenie całych ziemniaków w alufolii (bez tłuszczu), a potem zjadanie ich razem z łupiną (zawiera cenny dla zdrowia błonnik). A ponadto lansują najróżniejsze w smaku majonezy, w których przecież znajduje się też surowy olej. Przy małych wydatkach energii starszy człowiek nie powinien zjadać więcej tłuszczów niż 70—75 g, w tym co najmniej połowę powinny stanowić tłuszcze pochodzenia roślinnego. Warto pamiętać, że zwykle w naszej diecie tłuszcze widoczne stanowią tylko ok. 45%. 46 r CZY WITAMINY MOGĄ ODMŁADZAĆ? Już dziś nie trzeba nikogo przekonywać, że witaminy są dla nas konieczne. W każdym wieku. I niczym nie da się ich zastąpić. Znakomita większość musi być dostarczana razem z pokarmem, gdyż organizm ludzki nie umie ich syntetyzować. Odgrywają szalenie ważne role, podobnie jak enzymy czy hormony. Aż trudno byłoby wymienić wszystkie choroby, które potrafi spowodować ich niedobór. Każda witamina odgrywa jakąś inną określoną rolę w naszym organizmie, choć można najkrócej powiedzieć, że wszystkie pełnią funkcje regulacyjne. Najczęściej w postaci koenzymów biorą udział w procesach przemiany mateńi, działając przeważnie jako katalizatory. Czy starszy człowiek potrzebuje ich więcej? Zdecydowanie tak! A dlaczego? Bo gorzej je przyswaja. Wprawdzie zapotrzebowanie na energię (kalorie) na ogół spada z wiekiem, ale zapotrzebowanie tak na białka, jak i na witaminy oraz niektóre makro- i mikroelementy wzrasta wraz z upływem lat. W Niemczech, gdzie — przypomnijmy — liczba starszych osób przekracza już 20% wszystkich obywateli, przeprowadzono badania nad wpływem witamin na zdrowie ludzi po siedemdziesiątym roku życia. I okazało się, że osoby, które dbały o zwiększoną dawkę tych składników zawartych w pożywieniu, miały sprawność psychiczną wyższą o 40—50%, a sprawność fizyczną wyższą nawet o 200% od tych ludzi, którzy skąpili sobie witamin. Poza tym stwierdzono, że w tzw. trzecim wieku nasz organizm jest bardziej wrażliwy i silniej reaguje na niedobory witaminowe niż za młodu. Toteż z przybywaniem lat trzeba bardziej się pilnować, aby pokryć pełne zapotrzebowanie ustroju na te związki. 47 „Wdowi szkorbut" Jeżelibyśmy wszystkie witaminy, których potrzebuje nasz organizm, ustawili w jednym szeregu, powiedzmy długim na 100 cm, to witamina C, czyli kwas askorbinowy, zajęłaby 70—80 cm, a resztę miejsca wypełniłyby pozostałe witaminy. Co — rzecz jasna — nie oznacza, że są one mniej ważne, tylko uzmysławia, jak dużo (ilościowo) potrzebujemy witaminy C. I co istotne — codziennie! Nasz organizm bowiem nie umie magazy- nować kwasu askorbinowego. Jakże typowa jest taka sytuacja życiowa, że dojrzałe już dzieci wylecą z gniazda, małżonek przenosi się na tamten świat (mężczyźni żyją krócej od kobiet), a wdowa zostaje sama. Przestaje wówczas w praktyce jadać. Zaledwie zaspokaja łaknienie, bo nie chce jej się dla siebie samej gotować. Przyrządza byle jakie, stale te same, potrawy, nie bacząc na witaminy i inne związki odżywcze. No i nie trzeba długo czekać, by się zjawił „wdowi szkorbut". Taką nazwę przyjęto w USA na choroby, wywołane niedoborem witaminy C u osób po sześćdziesiątce. A badania wykazały, że już bardzo niewielki niedobór potrafi wywołać poważne następstwa. Jak wiadomo, nadmiar tej witaminy organizm wydala z moczem. W ostatnich latach wykryto, że gdy człowiekowi grozi atak serca, przy tzw. stanie przedzawałowym, wówczas cała witamina C „biegnie" ratować mięsień sercowy, a w reszcie organizmu powstaje głód kwasu askorbinowego, taki prawie jak przy szkorbucie. Witamina C jest nazywana przecież antyszkorbutową, gdyż jej niedobory wywołują właśnie tę straszną chorobę. Jak ktoś obliczył, w czasach, gdy nie znano witamin, więcej marynarzy zginęło z powodu szkorbutu niż w obu ostatnich wojnach. Niech pamiętają o tym ludzie w tzw. trzecim wieku. Badania wykazały, że wśród grupy starszych osób, które dostarczały organizmowi po ok. 50 mg witaminy C dziennie, stwierdzono 18,5% zgonów, a u tych, którzy tej witaminy mieli ok. 2 razy więcej, śmiertelność wyniosła zaledwie 3,6%. Na ogół o witaminie C „wszystko wszyscy wiedzą": że jest nietrwała, że niszczy ją zetknięcie z żelazem (np. w obitym emaliowanym garnku), że jej zawartość w produktach maleje z czasem (np. ziemniaki mają na jesieni ok. 33 mg% kwasu askorbinowego, a wiosną nieraz i 10 razy mniej), że nie lubi długiego przebywania na mrozie i np. cytryny w lodówce tracą ją z dnia na dzień, że jest rozpuszczalna w wodzie, ale nie w alkoholu itp. 48 Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę, jak ważna jest ta witamina w starszym wieku, w sytuacji, gdy grozi anemia. Otóż potrafi ona zwielokrotnić przyswajanie żelaza, jeśli jest dostarczana równocześnie z jego zwierzęcym źródłem. W praktyce wygląda to tak: jedząc np. mięso, wędlinę czy żółtko, czyli produkty zasobne w związki żelaza, trzeba równocześnie dodawać jak najwięcej natki pietruszki, a przyswajanie żelaza może wówczas wzrosnąć 3—4-krotnie. Babcia po takiej diecie nawet się nie spostrzeże, kiedy jej blada cera nabierze świeżych, prawie młodzieńczych rumieńców. Zdarza się jednak, że nawet przy racjonalnym odżywianiu starsze osoby mają kłopoty z przyswajaniem kwasu askorbinowego, który — jak mawiają żywieniowcy: „jak wejdzie, tak wyjdzie", choćby się nawet podawało doustnie duże jego dawki. Czasem może to być spowodowane niedoborem rutyny, czyli witaminy P. Wtedy lekarz zwykle zaleca rutinoskorbin, a dietetyczka — żywność zasobną w tę witaminę, a więc kaszę gryczaną, owoce róż, cytryny, czarne porzeczki i natkę pietruszki. Bywa jednak i tak, że mimo obecności witaminy P organizm „odrzuca" kwas askorbinowy. Wtedy trzeba go podawać parenteralnie (np. w formie zastrzyków), ale to już sprawa lekarza. Znawcy przedmiotu stwierdzają, że starsi ludzie powinni dostarczać swojemu organizmowi dziennie 100—300 mg witaminy C, a przy pewnych chorobach — lekarz może zalecić jej dużo więcej, ale tylko na krótki okres, gdyż nadmiar może jednak czasem wywołać zaburzenia żołądkowe i inne. W każdym razie w wielu doświadczeniach wskazano na dodatni wpływ witaminy C na naszą długowieczność. Nie miejsce tu na wykazywanie wszystkich źródeł tej witaminy. Powiedzmy więc naj- ogólniej, że występuje ona w owocach i warzywach, głównie liściastych. Najpowszechniejszym jej źródłem — w polskich, oczywiście, warunkach są... ziemniaki i świeża zielenina (natka, koperek, rzeżucha), a naj- bogatszym — owoce róż. Na przykład, dość pospolite róże polne mają tej witaminy 550—800 mg%, a owoce róży fałdzistolistnej 800—2400 i więcej mg w 100 gramach. Średnią zawartością odznaczają się owoce rokitnika, truskawki i czarne porzeczki, sporą zawartością — chrzan i cytrusy. Cytryna w 100 g — 30 mg witaminy C w soku, a w soku wraz z miąższem — 70 mg%, ponadto zawiera dużo witaminy P. 4 — Bądź zdrów! 49 Dodajmy jeszcze, że szybki rozkład witaminy C powoduje towarzy- szący jej zwykle w produktach spożywczych enzym — askorbinaza. Są jednak owoce i warzywa, które askorbinazy nie zawierają, i w nich witamina C jest o wiele trwalsza. Do takich właśnie należy papryka. Można ją dusić, odgrzewać, a kwas askorbinowy wciąż pozostaje niemal nietknięty. Ważne jest również, by witaminie C towarzyszyła witamina P, gdyż ona bardzo ułatwia jej przyswajanie, jak już o tym była mowa. Między innymi właśnie w cytrusach jest dużo rutyny (najwięcej w białej części, tzw. albedo) i może dlatego świeże cytryny nieraz bardziej pomagają, np. przy przeziębieniu, niż pigułki syntetyczne. Innym witaminom poświęcimy o wiele mniej miejsca niż witaminie C, a szczególnie zainteresowanych tym tematem trzeba skierować do innych książek. Gdy krwinki idą gęsiego Witamina P należy do grupy witamin B, a sama składa się z roz- maitych związków, z których do tej pory poznano ok. 11. Są to: cytryn, cytrynina, rutyna, flawony, bioflawonoidy i inne. Jest ona ogromnie potrzebna ludziom w starszym wieku, gdyż wzmacnia ścianki kapilarów, czyli tych najcieńszych naczynek krwionośnych, które dochodzą do naszych tkanek i komórek, „dowożąc" im tlen, składniki odżywcze, hormony i antyciała. Odbierają natomiast produkty przemiany materii oraz dwutlenek węgla, czyli od ich pracy zależy w dużej mierze nasza „młodość". Gdy one sprawnie pracują, cały organizm lepiej się czuje, jest młody. Kapilary mogą być tak cieniutkie, że — jak mówią fizjolodzy: „krwinki wędrują przez nie gęsiego". Gołym okiem ich nie zobaczymy, ale jeśli będą uszkodzone, dają o sobie znać mniejszym lub większym sińcem, który jest niczym innym, jak rozgniecionymi, połamanymi naczyńkami, z których wylała się krew. Są osoby, cierpiące na niedobory witaminy P, którym bardzo łatwo naczyńka krwionośne pękają. Wystarczy np. chwycić taką panią (rzadziej pana) za ramię, aby pozostały sińce — ślady 5 palców. Witamina P wzmacnia nie tylko ścianki kapilarów, ale wszystkich naczyń krwionośnych, w tym także tętnic i żył. Stąd bywa ratunkiem 50 przed żylakami, hemoroidami itp. Występuje w cytrusach, kaszy gryczanej, łochyni, czarnej porzeczce, winogronach, natce pietruszki i innych zieleninach. Ale — uwaga! Nie wolno przechowywać tych produktów zbyt długo w lodówce, bo w mrożonkach rutyna ginie! Czy kawa pogarsza pamięć? Omawiając witaminy z grupy B, zwykle zaczyna się od witaminy B^, choć w tej książeczce najpierw przedstawiono witaminę P. Ale B^, czyli tiamina, jest niemniej konieczna dla osób starszych. Gdy się ma zęby tzw. trzecie, czyli — mówiąc fachowo — uzupełnienia protetyczne, zwykle unika się jadania surowizn i twardszych produktów, a woli rozgotowane papki. Zamiast surówek, jada się wtedy warzywne puree. Ze względu na „delikatny żołądek" i nie najlepiej funkcjonującą wątrobę — rezygnuje się też z razowego chleba na rzecz mięciutkich świeżych bułeczek. A jaki rezultat? W pożywieniu takim brak tiaminy, i choć starsza pani mówi: „chyba mam sklerozę, bo wciąż zapominam", to objaw ten wcale nie musi być wywołany miażdżycą, ale właśnie niedoborem witaminy B^. Wiele starszych osób z przyzwyczajenia pije codziennie czarną kawę. Naturalna kawa nie dla wszystkich jest szkodliwa, ale w każdym organizmie niszczy witaminę B^. Utrudnia też jej przyswajanie alkohol. Dodatek sody do gotowania grochu czy fasoli (aby szybciej zmiękły) unieczynnia zupełnie witaminę B^. Jak wszystkie witaminy z grupy B, także i tiamina jest rozpuszczalna w wodzie, więc łatwo ją odlać z wywarem pozostałym np. z gotowania warzyw. Trzeba też pamiętać, że nie umiemy jej magazynować w ustroju, czyli musi być codziennie dostarczana w pożywieniu. Jeśli ktoś przepada za słodyczami oraz produktami mączny- mi i ich sobie nie żałuje, wymaga tej witaminy dużo więcej niż osoba, która nie lubi ciast. Ponadto już od mniej więcej pięćdziesiątego roku życia potrzeba nam coraz więcej tiaminy. Inaczej będziemy „wiecznie zmęczone", niespokojne, nerwowe, z depresyjnymi nastrojami i tzw. niewyraźnym żołądkiem. Inne objawy to: trudności w kon- centracji myśli, brak inicjatywy, pewności siebie, wrażliwość na zmia- ny ciśnienia oraz pogodę, no i... łatwość zapominania. Nie jest to jeszcze żadna choroba ani „ta okropna starość". To tylko początki 51 niedoboru witaminy B^, które łatwo mijają, gdy tiaminy sobie nie pożałujemy. W czym szukać witaminy B^? Można w pigułkach, ale lepiej w żywno- ści. Jak wszystkich witamin z grupy B, najwięcej jest jej w drożdżach. Browarniane suszone mają tego składnika 10000—17000 mcg w 100 g; piekarskie suszone — 3000, a świeże — 700 mcg%. Innymi bogatymi źródłami witaminy B^ są: mięso wieprzowe (750 mcg%), kasza gryczana nie palona (540 mcg%), orzechy laskowe oraz nasiona strączkowych (450 mcg%), mleko w proszku (360 mcg%) i mąka żytnia (330 mcg%). A nam potrzeba dziennie ok. 2,5 mg witaminy B^, a mówiąc prawid- łowiej — 0,5 mg na każde „zjedzone" 1000 kcal. Zmarszczki pod nosem Te przykre objawy to sprawka niedoboru witaminy B^, czyli rybo- flawiny. Znamy takie starsze „srogie" panie, które nad ustami mają siatkę promieniście rozchodzących się zmarszczek. Na ogół podejrzewamy, że zmarszczki te są spowodowane częstym zaciskaniem ust, np. ze zgorszenia nad cudzą lekkomyślnością, czyli sądzimy, że mamy do czynienia z osobą nietolerancyjną, przykrą, mającą wszystko wszystkim za złe. Nic bardziej fałszywego. Może się oczywiście zdarzyć, że staruszka jest akurat takim typem psychicznym i nie pomoże jej nawet duża dawka witaminy B^, nie mówiąc o tym, że raz powstałe zmarszczki niełatwo wygładzić. Ale jeśli organizm ma dość ryboflawiny — do tych zmian w wyglądzie nie dojdzie. Witamina B^ najobficiej występuje w tych samych produktach co witamina B^. Dodajmy, że w serze białym i twarogu jest jej ok. 0,5 mg%. Kto jada dużo mięsa, potrzebuje więcej ryboflawiny niż jarosze czy wegetarianie. Przyjmuje się, że na każde spożyte z pożywieniem 100 kcal potrzeba ok. 0,7 mg tego związku. Jest to związek bardzo wrażliwy na czynniki środowiska. W mleku jest go 150 mcg%, ale jeśli stoi ono w przezroczystej butelce, na świetle, to już po 2 godzinach zawiera o połowę mniej witaminy By Kiedy odlejemy wodę po ugotowaniu nasion strączkowych (np. fasoli czy grochu), to możemy z nią stracić niemal całą zawartą w nich witaminę By A jednocze- śnie także i wiele innych witamin z grupy B, bo wszystkie one są rozpuszczalne w wodzie. 52 Te nieocenione drożdże Już przedstawiliśmy trzy witaminy z grupy B, ale gdybyśmy chcieli przedstawić wszystkie, i to dokładnie, opowieść ta rozrosłaby się w wielki tom. Jest ich bowiem kilkanaście, przy czym niektóre, podobnie jak omawiana już witamina P, mogą występować w kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu odmianach. Na przykład, witamina P ma ok. 30 odmian. Powiedzmy więc najkrócej o niektórych witaminach z grupy B. Niedobór witaminy B 3, czyli niacyny lub witaminy PP, może dawać objawy zbliżone do tych, które występują przy neurastenii. Niedobór witaminy Bgmoże powodować ogromne trudności w zeszczupleniu, choćby się naprawdę „jadło jak ptaszek". Ponadto są podejrzenia, że gdy tej witaminy starszy człowiek ma zbyt mało, to łatwiej zapada na miażdżycę. O tym, że niedobory witaminy B ^ 3 powodują anemię, to już... wróble ćwierkają po dachach, ale o witaminie Big wie się dużo mniej, jako że odkryto ją dopiero w 1950 r. i nazwano kwasem pangamowym. Zwiększa ona odporność na niedotlenienie, działa odtruwające po działaniu alkoholu, a także obniża poziom cholesterolu we krwi tym skuteczniej, im ktoś jest starszy. Na przykład, działa mniej efektywnie po 50—60 roku życia niż po siedemdziesiątce. Pomaga również w leczeniu reumatyz- mu, a ten przecież lubi dokuczać właśnie osobom starszym. Wszystkie witaminy z grupy B występują w największych ilościach w drożdżach. Niektórych jest więcej w piwnych, ale i piekarskie są ich cennym źródłem. Chociaż w handlu dostępne są pigułki z odpowiednio przygotowanych drożdży, gotowe do połknięcia, to możemy — jeśli ich brak — zadowolić się jadaniem drożdży świeżych. Najsmaczniejsze są, naturalnie, w cieście, ale byłoby ich trochę za mało. Warto więc przeprowadzać specjalną kurację, np. przez 2 tygodnie, z przerwą na następne 2 tygodnie lub... jak zaleci lekarz. Ale zawsze — to bardzo ważne! — zanim się drożdże wprowadzi do przewodu pokarmowego, trzeba je najpierw „zabić". Giną w temperaturze 60°C. Czyli wystarczy 3—4 dag drożdży (l kopiastą łyżeczkę) zalać wrzącym mlekiem lub wodą i dopiero potem wypić. Jeśli jemy żywe, to kradną nam z organizmu głównie biotynę, czyli witaminę H, odpornościową, i tym samym ułatwiają zapadanie na różne choroby. Drożdże świeże mają tę wadę, że zawierają nadmierne ilości kwasów nukleinowych. Gdyby próbować je wypłukać, wylałoby się dziecko z kąpielą, bo przecież witaminy z grupy B są rozpuszczalne w wodzie. 53 Dobrym sposobem podania od czasu do czasu drożdży jest tzw. fałszywy móżdżek. Przyrządzając go, należy zeszklić posiekaną cebulkę na tłuszczu lub na wodzie, dodać 3—4 dag drożdży, a gdy się rozpuszczą, natychmiast domieszać l—2 białka. A teraz do smaku przyprawić danie solą, pieprzem ziołowym lub papryką i ewentualnie położyć na wierzchu wiórki masła lub polać przyrumienioną bułeczką z masłem oraz posypać garścią posiekanej natki pietruszki. Jeść na gorąco. Niektórzy za tym „móżdżkiem" przepadają. Witaminy wymagające tłuszczu Są to witaminy: A, E, D i K, które nie rozpuszczają się w wodzie, tylko w tłuszczach. Kuchnia francuska każe np. wszelkie jarzynki, także i naszą włoszczyznę, najpierw rozdrobnić, następnie udusić na oleju, a dopiero potem dodawać do zup, sosów, zapiekanek, farszy, flaczków itp. Mądry sposób, gdyż w wielu warzywach, szczególnie w tych koloru pomarańczowego i ciemnozielonego, jest mnóstwo prowitaminy A i zwyk- le też witaminy E. W wielu krajach mleko pakuje się w nieprzejrzyste opakowania plastykowe — jak choćby u nas w torebki foliowe, czy w kartonowe pudełka itp. — byle nie w przezroczyste szkło. Bowiem witamina A łatwo ulega rozkładowi pod wpływem promieni słonecznych. Wiemy więc już, że mleko może tracić nie tylko witaminę B^, ale i witaminę A. W maśle jest tej witaminy jeszcze więcej, więc np. praktykowane często wykładanie go pomiędzy okna w przejrzystym papierze powoduje szybkie jełczenie i zniszczenie witaminy A. A warto o nią dbać. Jest ogromnie potrzebna naszemu organizmowi. Przede wszystkim należy do tych związków, które uznano za mające wpływ na przedłużenie życia. Należą tu witaminy: A, niacyna, czyli witamina PP lub 33 oraz witamina C. Zdolność widzenia o zmroku również zależy od obecności w organizmie witaminy A. Przy jej niedoborze cierpimy na tzw. kurzą ślepotę. Mężczyźni, prócz cynku, potrzebują dużo tego związku, by nie chorować na prostatę — „plagę starszych panów". Stwierdzono ponadto, że witamina A wchodzi w skład tych czynników, które — naturalnie, w pewnych granicach — ratują nas przed skutkami zatrutego środowiska. Gdy osobom mieszkającym przy bardzo ruchliwej szosie podawano witaminy A i C oraz wapń z magnezem, występujące 54 r u nich poprzednio objawy zatruć, jak bóle głowy, migreny, zaburzenia gastryczne, nadpobudliwość nerwowa, znikały. Mniej z tych osób zapadało na nowotwory i mniej notowano zgonów na to najgroźniejsze schorzenie. Stwierdzono również, że witamina A rozkłada kaliotwórczy ben- zopiren, czyli... palacze, jedzcie marchewkę! Eliksir młodości" O witaminie E już dawno powiedziano: „Jeśli istnieje jakiś eliksir młodości, jest nim witamina E". Jest ona znakomitym antyutleniaczem, co również jest bardzo ważne dla osób w tzw. trzecim wieku. Gdy w organizmie dochodzi do niedoboru tokoferolu (witamina E), utlenianie kwasów tłuszczowych odbywa się niejako „przypadkowo" i ulega przyspieszeniu na zasadzie reakcji łańcuchowej. I cóż się wtedy dzieje? Powstają m.in. toksyczne rodniki, które dezorganizują przemianę materii i wiele innych reakcji biochemicznych zachodzących w organizmie. Rodniki potrafią dokonać mnóstwa rozmaitych szkód. Zakłócają m.in. biosyntezę kwasów nukleinowych (słynnych DNA i RNA), w tym także aminokwasów, utrudniają syntezę żelaza, zmieniają aktywność enzymów, szkodzą błonom komórkowym itp. Czyli witamina E jest dla nas po prostu niezbędna. A na czym polega jej odmładzające działanie? Bierze ona bardzo ważny udział w procesach powstawania nowych i przedłużania życia starych komórek w ustroju każdego człowieka. Najbogatszym źródłem tokoferolu są kiełki pszenicy oraz razowy chleb, który zawiera go 4 razy więcej niż białe pieczywo. Trzeba przyznać, że w pewnych sytuacjach same kiełki mogą nie pomóc. Należy wówczas uciekać się do witaminy E w pigułkach, ale to już sprawa lekarza. Są teorie, że tzw. kwiaty starości, zwane bardziej prozaicznie „plamami wątrobianymi", choć z wątrobą nie mają nic wspólnego, nie pojawiają się na stare lata, jeśli ma się w organizmie dość witaminy E. Niektóre starsze osoby mają niejako wrodzoną skłonność do tego, by na ich skórze zakwitały „kwiaty starości". Zwykle zaczyna się to od dłoni i jest bardzo szpecące. Czasem powodem ich powstawania są zmiany chemiczne w organizmie, zachodzące pod wpływem pewnych leków, np. estrogenów, późnej ciąży itp. Lekarze próbują je leczyć wybielającymi kremami z hydrochinonem. Ale takiej terapii nie można samemu 55 stosować, gdyż są osoby uczulone na ten związek, a poza tym działa on bardzo powoli i upływa wiele miesięcy, zanim zauważy się rozjaśnienie plamek. Żeby te duże „piegi" nie ciemniały, trzeba chronić się przed słońcem, no i... dostarczać organizmowi dość tokoferolu. Przy okazji wspomnijmy, że pomaga on też w leczeniu grzybic, szybszym gojeniu się ran, skaleczeń itp. Gdy w organizmie jest niedobór witaminy E, cierpi się czasem na nocne skurcze w łydkach, choć bywa, że nie tylko jej brakowi za- wdzięczamy tę bolesną dolegliwość. Ale jeśli tak — to zażycie paru kapsułek potrafi „zdziałać cuda" w ciągu kilku dni. Witaminę E lekarze podają chorym na serce, a także leczą nią osoby po zawałach. Niektóre przypadki impotencji lub niepłodności również można wyleczyć tokoferolem. Badania wykazały, że im więcej lat trwa zażywanie witaminy E, tym zwykle ma się lepsze zdrowie, tym łatwiej jest wyleczyć się z atakujących człowieka chorób, a w okresie menopauzy — tym lżej ona przechodzi i mija. Zgodnie z normą potrzebujemy dziennie od 30 do 40 mg witaminy E, a w czasie choroby może się zdarzyć, że potrzebujemy jej 10 razy więcej. 100 g kiełków pszenicy dostarcza 27 mg tokoferolu, 100 g oleju sojowego — 92—120 mg, 100 g zielonej sałaty — 8 mg, 100 g brokułów — 13,6 mg, 100 g liści pokrzywy — 98,2 mg, 100 g oleju z kiełków pszenicy — 320 mg, 100 g oleju kukurydzianego — 250 mg. Nie jest łatwo — bez kapsułek z tokoferolem — zapewnić sobie w starszym wieku codziennie odpowiednią ilość tej witaminy. O wiele łatwiej postarać się o dostateczną ilość witaminy D. Gdy skóra zajmuje się produkcją Jak każdy wie, witaminę D produkuje nasza skóra, a raczej zawarty w niej ergosteron pod wpływem promieni słonecznych. Czy wobec tego należy namawiać wszystkie starsze panie, aby się zapisywały do stowarzy- szenia nudystów, obecnie zwących się naturystami? I tak, i nie. Nadmiar słońca bywa bardzo szkodliwy, a nawet może być powodem powstania skórnych nowotworów, nie mówiąc już o udarach, oparzeniach itp. 56 Starsi państwo powinni — owszem — włożyć kostiumy, opalacze lub choćby lekką, wydekoltowaną odzież, zaopatrzyć się w parasolkę lub skryć pod baldachimem, np. z liści, przez które prześwitują delikatne promienie. Estetki i esteci niechętnie obnażają swoje wdzięki, które minęły. I — słusznie! — jeśli chodzi o ulice ruchliwych miast, ale niesłusznie — jeśli chodzi o odludne miejsca lub uzdrowiska, do których przecież przyjeżdża się właśnie po zdrowie. Na szczęście nasz organizm potrafi magazynować witaminę D. Jest więc bardzo ważne, aby latem skóra wyprodukowała ją w ilości wystar- czającej na resztę roku. A witamina D w starszych latach jest ogromnie potrzebna. I to nawet w większej ilości niż za młodu. Dorosły człowiek potrzebuje jej dziennie 50 do 100 j.m., a starszy wymaga co najmniej 100, a najlepiej ok. 300 j.m. na dobę. Aby nasze kości były zdrowe, nie rzeszotowiały, nie łamały się z byle powodu, potrzebują składników mineralnych (o których później) i wita- miny D. Był czas, gdy o tym nie wiedziano i dlatego chodziło po świecie dużo dzieci i dorosłych z krzywymi nogami. Dziś już takich ludzi nie ma, bo dzieciom podaje się tran, który jest najbogatszym źródłem witaminy D, a także i witaminy A. Dziś jednak sporo osób zaniedbuje na stare lata zaopatrzenie organizmu w tę witaminę, a potem... zaczyna się zwykle od bólu w kościach, w plecach, w krzyżu, a kończy na złamaniach. Zresztą te objawy uważa się najczęściej za reumatyczne, ale okazuje się, że ustępują, gdy lekarz zapisze w jakiejś formie witaminę D. I w tym wypadku trzeba słuchać jego zaleceń, bardzo skrupulatnie, by nie wprowadzać do ustroju nadmiaru tego składnika. Nadmiar może się bowiem, wraz z solami wapnia, odkładać w nerkach albo też, wraz z cholesterolem, zwiększać miażdżycę. Dlatego zawsze lepiej zapewnić warunki, aby w skórze nagromadziła się witamina D, niż zażywać pigułki bez badań lekarskich. Nadmiar witaminy A również jest groźny dla zdrowia. Pamiętajmy przy tym, że skóra potrafi „produkować" witaminę D tylko w obecności promieni ultrafioletowych, a więc w tzw. czystym powietrzu, a nie np. w miastach, nad którymi wiszą spaliny, nie przepuszczające w ogóle tych promieni. Ponadto nawet bardzo czyste szyby, w czystym środowisku, np. na wsi, przepuszczają tylko bardzo niewielką część promieni ultrafioletowych, a więc koniecznie trzeba opalać się na świeżym powietrzu. 57 Witamina K — przeciwkrwotoczna Czy jest ona potrzebna również ludziom starszym? Raczej nie, ale warto o niej choć wspomnieć — dla porządku. Na ogół drobnoustroje, czyli tzw. flora bakteryjna, znajdująca się w naszych jelitach, wytwarza tej witaminy dość. Ponadto występuje ona we wszystkich warzywach liściastych. Im więcej chlorofilu, tym więcej tego związku. Jest zresztą też w oleju sojowym, wątrobie, kazeinie serów, w orzechach włoskich itd. Nabiał jest jednak ubogim jej źródłem. Witamina K to też wiele związków kryjących się pod tą jedną wspólną nazwą. Są one koniecznie potrzebne do bardzo złożonego procesu, jakim jest normalna krzepliwość krwi, a raczej do wytwarzania protrombiny (odbywa się to w wątrobie), bez której żaden upływ krwi nie da się zahamować. Witamina K jest więc niezbędna, i to... niezależnie od wieku. 58 r METALE, KTÓRE TRZEBA ZJADAĆ Choć tytuł rozdziału brzmi dość groźnie, można się uspokoić po przeczytaniu już kilku pierwszych zdań. Otóż potrzeba nam tych metali w minimalnych dawkach. Stanowią zaledwie 4% masy ciała dorosłego człowieka. Są wydalane z organizmu w ilości ok. 25 g w ciągu doby — jako sole mineralne. Codziennie trzeba więc je dostarczyć, niejako zwrócić w równie przyswajalnej dla ustroju formie. Powinny być pochodzenia organicznego. Tysięczne części grama Dzielimy potrzebne nam do zdrowia metale na makro- i mikro- elementy. Do pierwszej grupy należą te, których potrzeba nam więcej, do mikro- zaliczamy składniki mineralne, których organizm nasz potrzebuje dużo mniej. Czasem tak mało, jak np. jodu. Ciało nasze zawiera go 25 do 50 mg, z czego sporo (8—10 mg) gromadzi się w tarczycy. Ale wiemy dobrze, co się dzieje, gdy nam tego pierwiastka brakuje. Zaburzenia tarczycy, opuchlizny, wytrzeszcz oczu, wole, a u dzieci nawet kretynizm... to tylko niektóre ze skutków niedoboru jodu. Dawniej podejrzewano, że starzenie się jest następstwem postępującego zwyrodnienia tarczycy. Dziś już wiadomo, że tak nie jest. To nie tarczyca winna, tylko zmniejszona intensywność procesów utleniania komórkowego. Choć funkcjonuje tyle różnych teorii na ten temat, że można je zbierać na pęczki. Również niewiele potrzeba nam chromu, ale stwierdzono, że gdy go brakuje, łatwiej zapadamy na cukrzycę. Niedostatek litu podejrzewa się o wywoływanie stanów agresji i depresji — a wtórnie — i pijaństwa. Litu zawartego w powietrzu 59 i wodzie na północy Polski, nad Bałtykiem jest 300 razy więcej niż np. na Podhalu i w samych górach. Skutki tego łatwo zaobserwować. Żadne wesele góralskie nie obejdzie się najczęściej bez awantury. Gdy bawią się i piją Kaszubi — nie ma przy tym żadnych awantur, walk ani nawet podniesionych głosów. Selenu też nam potrzeba niewiele, po prostu mikroskopijnych ilości, ale gdy go brak, łatwiej zapadamy na nowotwory. W nieco jednak większych dawkach jest ten pierwiastek silną trucizną. Mamy go dość w drożdżach i kukurydzy, np. płatki śniadaniowe kukurydziane mają ok. 4,5 ppm (milionowe części grama) selenu. Manganu wymaga organizm ludzki również małych ilości, ale kto ciężko pracuje fizycznie, ten ma wyższe zapotrzebowanie na ten pierwias- tek. Na ogół występuje on dość obficie w tym, co jemy na co dzień, a gdy ktoś potrzebowałby więcej, wystarczy, że wypije szklankę mocnej herbaty, to w niej znajdzie 1,3 mg manganu. Także dużo jest go w żurawinach (ok. 200 mg na l kg). Dorośli potrzebują dziennie ok. 3—5 mg tego pierwiastka. Kobalt i miedź to pierwiastki śladowe, bez których nie możemy się obejść. Kobalt ratuje przed niedokrwistością, gdyż bez niego nie może powstać witamina B^ (lecząca anemię). Jest także konieczny w procesie powstawania czerwonych krwinek. Niemniej jednak zbyt wysokie dawki kobaltu działają toksycznie. Miedzi potrzebujemy l—3 mg na dobę. I ta maleńka dawka jest wprost konieczna. Gdyby się chciało tylko wymienić wszystkie reakcje biochemiczne, w których miedź bierze udział, trzeba by zapisać co najmniej kilkanaście stron. Ograniczmy się więc do stwierdzenia, że jest niezbędna przy powstawaniu krwi, do utleniania tkankowego, że zwiększa odporność na niektóre choroby zakaźne, że jest potrzebna włosom... Nieraz siwiejemy zbyt wcześnie, bo mamy niedobory tego składnika w ustroju. Najwięcej miedzi jest w wątrobach jagniąt i cieląt oraz w drożdżach (ok. 100 mg/kg). Nieco mniej zawierają jej nasiona strączkowe (2—10 mg/kg), jeszcze mniej jaja i chleb razowy (0,5—2 mg/kg). Cynk może być trucizną, ale i ratunkiem dla zdrowia. Jest np. konieczny, szczególnie dla mężczyzn, gdyż ich organizmy od urodzenia wymagają więcej tego metalu. Amerykanie przekonali się, że większość niedomagań skóry też zależy od obecności cynku w organizmie. Stąd, gdy tylko pojawią się wypryski 60 czy inne niepokojące objawy dermatologiczne, radzą: „think zinc", czyli „myśl o cynku". Pierwiastkiem tym leczy się trądziki młodzieńcze, czyraczność u doros- łych i różne wykwity i niedomagania skórne u starszych. I to tak zewnętrznie, tj. maścią cynkową z kwasem salicylowym, jak i wewnętrznie pastylkami Zincteralu (siarczan cynku uwodniony). Wiele osób w różnym wieku chętnie zażywa Zincteral w przypadku wypadania włosów i łysienia. Przepis zażywania znajduje się na opakowaniu, ale bez porady lekarza lepiej tego nie robić! Niestety, istnieją też mikroelementy, które wprost zagrażają życiu,. a które atakują nas coraz bardziej ze wszystkich stron. Przybywa ich wraz ze wzrostem uprzemysłowienia i motoryzacji. Są to najbardziej trujące pierwiastki, jak ołów, kadm, rtęć i beryl. Ołów zgubił Rzym. Dawniej było to tylko podejrzenie, dziś — wiadomo na pewno. Zbadano bowiem kości Rzymian, którzy zginęli w Herkulanum. Zawierały one średnio 84 mg ołowiu w l kg kości. Kości starożytnych Greków zawierały średnio 3 mg ołowiu w l kg. Ołów osadzający się w kościach mieszkańców starożytnego Rzymu pochodził z wina słodzonego syropem z winogron, sporządzanym w naczyniach ołowianych. I nic dziwnego, że mniej więcej połowa cezarów rzymskich wykazywała większe lub mniejsze odchylenia od normy. Tęgo przecież popijali. W kościach naszych, czyli ludzi współczesnych, znajduje się przeciętnie ok. 30 mg ołowiu na l kg, ale w bardziej zatrutych rejonach jest go jeszcze więcej. 40% tego trującego metalu pochodzi ze spalin samo- chodowych. Statystyka wykazuje, że od 1923 do 1970 r. rafinerie całego świata zużyły ponad 5 milionów ton ołowiu. Ołów uszkadza system nerwowy, przede wszystkim — mózg, a ponad- to naczynia krwionośne, przewód pokarmowy itd. Ale powiedzmy od razu, że są jeszcze niebezpieczniej sze pierwiastki. Kadm jest 50 razy bardziej trujący od ołowiu. Dopuszczalna norma wynosi 0,1 mg na l litr gleby, a w niektórych rejonach bywa go już 250 mg/l. Powoduje zwyrodnienie nerek i serca, a także wątroby. Niszczy wapń w kościach, podejrzewa się, że jest odpowiedzialny za dyskopatie u dorosłych i skrzywienia kręgosłupa u dzieci. Jeśli przyjąć, że zawartość ołowiu i kadmu w warzywach, uprawianych w okolicach Białowieży, uznanych jeszcze za nie zatrute, wynosi l, to w rejonie Katowic zawartość ołowiu wynosi 6, a kadmu — 15. 61 Czy nie ma ratunku? Naturalnie, że teoretycznie jest. Tamiza była przecież rzeką zatrutą, tak jak nasza Wisła, a dziś pływają w niej pstrągi, które — jak wiadomo — żyją tylko w najczystszych wodach. Nad Londynem wisiał słynny smog — zabójcza mgła, a teraz młodzi londyńczycy nie wiedzą nawet, co to jest. Ale u nas bywają smogi, np. w Krakowie. Niektórzy mawiają, że to u nas w kraju jest najbardziej na świecie zatrute powietrze, szczególnie w okręgu śląskim, ale czyściutka Szwajcaria, pełna samochodów, również cierpi z powodu zatruć. Świadczy o tym następujący przykład. Oto dr Blumer, oglądając statystykę zgonów w podległej mu medycznie wiosce, odkrył, że na 75 wypadków śmierci z powodu nowotworów 72 przypadały na jego pacjentów mieszkających blisko szosy. Na tych, którzy mieszkali z dala od szosy, pod lasem, nie tylko przypadały „zaledwie" 3 zgony na raka, ale tam ludzie w ogóle o wiele mniej chorowali. Mieszkańców poboczy szos trapiły bóle głowy, zaburzenia gastryczne, bezsenność, migreny itp. W każdym razie po- trzebowali oni mniej więcej 4 razy tyle leków, co ludność zamieszkała bliżej lasu (ponad 500 m od szosy). Wobec tego dr Blumer zabrał się ostro do poprawy sytuacji. I doszedł do wniosku, że odpowiednie odżywianie, bogate w wapń, witaminy A, C i kompleks witamin B, a ponadto pastylki dolomitowe (wapń + magnez), znakomicie poprawia stan zdrowia tych permanentnie „zatruwanych". Organizmy ich o wiele łatwiej znoszą warunki zatrutego środowiska. A trzeba też dodać, że blisko ich domów przejeżdżało dziennie przeciętnie pięć tysięcy samochodów. Byłoby najlepiej, oczywiście, gdyby zatruć dało się w ogóle uniknąć, ale... trzeba by wówczas zmienić samochody. Makroelementy Wapń i fosfor, magnez, żelazo, potas, sód, chlor i siarka — to tzw. makroelementy. Zajmiemy się tylko niektórymi z nich, bardzo istotnymi dla osób w starszym wieku. Wapń jest szczególnie ważny dla kobiet, bo to one, ponad 5 razy częściej niż mężczyźni, cierpią na tzw. rzeszotowienie kości. Już kilka razy wspominaliśmy o tym składniku. Jest potrzebny zębom, kościom, 62 sercu, obniża poziom cholesterolu, wzmaga krzepnięcie krwi, pomaga w leczeniu wielu chorób. Tylko ok. l % wapnia, który znajduje się w naszym organizmie, jest koniecznie potrzebny krążącej krwi. Gdy nie dostarczymy go w żywności, krew „zabiera wapń" — najpierw ze szczęk i zębów, a potem z kości. W ten sposób, przez nieodpowiednie odżywianie, tracimy zęby i powoli rzeszotowieją nam kości. Nazwa ta pochodzi stąd, że pod mikroskopem odwapnione kości wyglądają jak rzeszoto. Naturalnie, że takie rzeszoto łatwo się łamie. Najlepszym źródłem wapnia jest mleko, a potem jego przetwory. Wprawdzie sery żółte mają ok. 2 razy więcej wapnia niż twarogi, ale dla osób starszych poleca się jednak sery białe, bo żółte są ciężko strawne. Mleko w proszku (dodawać do ciast, farszy, kotletów itp) zawiera 1277 mg wapnia w 100 g, sery żółte od ok. 800 do prawie 1000 mg%; sery twarogowe ponad 90 mg%. Mleko krowie o zawartości 2% tłuszczu (znormalizowane) zawiera 118 mg% wapnia. A powinno się go wypijać co najmniej pół litra dziennie. Jeśli już mamy kości zrzeszotowiałe (naukowa nazwa tego schorzenia, osteoporoza), przydałoby się jeszcze drugie tyle wapnia, ile zawierają 2 szklanki mleka, bo ok. 800 do 900 mg dziennie. W przyswajaniu wapnia bardzo pomaga witamina D, jak już pisaliśmy. Oprócz wapnia nasze kości potrzebują jeszcze wielu innych składników, m.in. fosforu, krzemu, witaminy C, ale o tym już indywidualnie będzie decydował lekarz. O żelazie już wspominaliśmy przy okazji witamin, jako że w jego przyswajaniu pomaga witamina C. Jeśli ktoś jada mało mięsa i mało zielenin, jest blady i — nawet po wyspaniu się — zmęczony, możemy podejrzewać, z dużą dozą prawdopodobieństwa, że to skutki niedoboru żelaza. Jest ono zasadniczym składnikiem hemoglobiny, czyli barwnika krwi, oraz mioglobiny — barwnika mięśni. To dzięki niemu krew oddaje komórkom życiodajny tlen. W starszym wieku wiele osób nieraz cierpi na niedotlenienie, po prostu dlatego, że zbyt mało czasu spędza w ruchu, na świeżym powietrzu. Spacery, ścieżka zdrowia oraz praca na działce bywają wprost zbawienne dla dziadków i babć. Na wchłanianie żelaza ma wpływ m.in. flora bakteryjna jelit. Jeśli np. po dłuższym okresie podawania antybiotyków tej flory zabraknie, to i wchłanianie żelaza jest upośledzone. Magnez odgrywa przez całe życie człowieka ogromną rolę w utrzyma- 63 niu zdrowia. Niestety, jest go w naszym pożywieniu zwykle za mało. Wapń uzupełniamy sobie mlekiem, żelazo — dietą bogatą w mięso i zieleninę, ale skąd brać magnez? Nasze gleby są w ten pierwiastek ubogie, więc i rośliny zawierają go niewiele. Najbogatszym źródłem teoretycznie byłoby... kakao, ale nie zawsze można je polecić starszym osobom, bo wywołuje zaparcia, jest zakwaszające, znajdujący się w nim magnez jest z trudem przyswajany. Na drugim miejscu po kakao najwięcej magnezu mają bukwy, czyli orzeszki bukowe, ale... skąd je wziąć? Na trzecim miejscu usytuować należy mak i soję, i tę warto by jadać częściej, ale odpowiednio przyrządzoną. Fasole, grochy, orzechy włoskie też są teortycznie zasobne w magnez, a ze zbożowych — kasza gryczana palona i płatki owsiane. Płatki zawierają jednak fityny, które bardzo utrudniają, wręcz mogą unie- możliwić przyswajanie magnezu. Więc najbardziej chyba godnym polecenia źródłem tego pierwiastka będą dolomity (w pastylkach) oraz tzw. twarda woda, bogata w sole wapniowe i magnezowe. Tam, gdzie jest taka woda — o wiele mniej ludzi choruje i umiera na serce. Dzięki magnezowi mniej osób cierpi na miażdżycę, starsze osoby łatwiej znoszą stresy, które przecież — jak to w życiu — atakują wszystkich. Rzadziej też występują kamienie nerkowe i hemoroidy. A po czym poznać, że mamy niedobór magnezu? Objawy są dość charakterystyczne. Na przykład, drga powieka, drętwieją kończyny, czujemy „mrówki" w nogach. Zdarzają się płaczliwe nastroje, a nawet ataki rozpaczy, wrażliwość na zmiany pogody, nieraz arytmia serca i ostre bóle w klatce piersiowej. .Często wypadają włosy, łamią się paznokcie, starsze osoby miewają koszmarne sny lub... cierpią na bezsenność. To tylko niektóre symptomy braku magnezu. Ile magnezu potrzeba nam dziennie? Niedużo — tak jak wszystkich makro- i mikroelementów; magnez — można powiedzieć — należy do jednej i drugiej grupy, a właściwie stoi na ich pograniczu. Ciało człowieka zawiera 20 do 30 g tego pierwiastka. 50—70% znajduje się w kościach, a reszta w mięśniach, gruczołach i troszkę we krwi. Dziennie nie potrzebujemy go na ogół więcej, niż 300 do 400 mg, ale jeśli lekarz przepisze nam np. potrójną dawkę, nie dziwmy się, bo są osoby, które źle magnez przyswajają. Sód — to składnik soli kuchennej. Panują dziś w nauce o żywieniu tendencje, aby w ogóle unikać solenia, gdyż sól podnosi ciśnienie krwi. 64 Radzi się, aby zastępować ją ostrzejszymi ziołowymi przyprawami, ale i tę sprawę lepiej traktować indywidualnie i... słuchać wskazówek dietetycznych lekarza. Potas — bywa naszemu organizmowi niezbędny, szczególnie w określonych sytuacjach, np. w czasie odchudzania, odwadniania organizmu itp. Najbogatsze w potas są: suszone ziarna soi (2000 mg%) i soczewicy (1200), suszone morele (1700), żurawiny (1000) i mleko w proszku (l 100), ale najpraktyczniejszym źródłem będzie... marchewka, choć ma „tylko" 190 mg% potasu, no i ziemniaki — pieczone lub gotowane w mundur- kach. Potas sprzyja urodzie i młodości. Warto się o tym przekonać na własnej skórze. Twoje włosy Można sobie postawić pytanie, co mają wspólnego nasze włosy z odżywianiem. A właśnie, że mają. Wszystkie braki i nadmiary makro- i mikroelementów od razu odbijają się na stanie uwłosienia. W Stanach Zjednoczonych posyła się do specjalnych laboratoriów garstkę włosów, wyciętych z kilku miejsc na głowie, płaci 15—20 dolarów, a po pewnym czasie otrzymuje odpowiedź w postaci arkuszy, na których jest wymie- nionych 25 pierwiastków oraz ich zawartość w organizmie. I już wiadomo, czego nam brak, czego mamy za dużo, a co jest w normie. Wszystkie pierwiastki powinny występować w organizmie w ściśle określonych proporcjach. Niedobór lub nadmiar któregoś będzie wcześniej czy później przyczyną choroby albo jakiejś dolegliwości. Najpierw trzeba więc było zbadać, ile nam potrzeba poszczególnych składników mineralnych. Podjęła się tych analiz Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, która ma siedzibę w Wiedniu. Zleciła badania 66 laboratoriom rozsianym na całym świecie. Na podstawie wyników tych badań ustalono średnią dla wszystkich ludzi. I tak zdrowy człowiek powinien mieć 55 do 75 ppm magnezu, l—8 ppm selenu, 250 do 330 ppm cynku itd. Nasz włos zdradza więc sekrety naszego ciała. Jego skład chemiczny wskazuje, co jadać, aby nie dopuścić do choroby, aby być zdrowym. Analiza włosów wykrywa także i zawartość w nich metali ciężkich, np. nadmiaru ołowiu. Wtedy natychmiast trzeba się ratować żywnością Bądź zdrów! 65 bogatą w składniki, które usuną ołów z organizmu. Są to: wapń, żelazo, cynk i witaminy A i C. Najczęściej naszym włosom brakuje tych właśnie pierwiastków, które są im najbardziej potrzebne: siarki, krzemu, cynku i wapnia. Większość z nich znajduje się w czarnej rzodkwi, w której szczególnie dużo występuje siarki. Toteż jeśli naszemu organizmowi rzeczywiście brakuje tego składnika, kuracja czarną rzodkwią szybko pomoże. Trzeba ją obrać z ciemnej skórki, a biały miąższ zetrzeć na tarce i wycisnąć sok. Wcierać go następnie w skórę głowy, najlepiej przed myciem. Rzodkiew fatalnie atakuje nasz zmysł powonienia, niemniej jednak jest bardzo zdrowa. Odciśnięty biały miąższ, przyprawiony do smaku twarogiem lub śmietaną, będzie doskonałą surówką. Leczy przy tym wątrobę, rzodkiew to po łacinie Raphanus, a „Raphacholin" to przecież wyciąg z rzodkwi — doskonały lek na schorzenia tego narządu. Zwykle już po kilku zabiegach, polegających na mocnym wcieraniu w skórę głowy soku z rzodkwi, zauważa się delikatny puszek od- rastających włosów. Jeśli go nie zaobserwujemy, to widocznie naszemu organizmowi nie potrzeba siarki, tylko krzemu. Najbogatszym na- turalnym źródłem tego składnika jest skrzyp polny — rosnąca na polach i miedzach miniaturka choinki, której „igiełki" po roztarciu w palcach skrzypią. Garść świeżego lub suszonego skrzypu należy zalać szklanką zimnej wody i gotować ok. pół godziny na wolnym ogniu., Potem pić taką herbatkę, a większą ilością wywaru płukać głowę po umyciu. Krzem organiczny można zresztą otrzymać w proszku w aptekach homeopatycznych. O cynku już pisaliśmy. W pestkach słonecznika i dyni jest go wystarczająco dużo, by ratować nasze włosy, jeśli te pestki będziemy codziennie systematycznie jadali, patrząc np. w ekran TV. Ponadto lekarz może przepisać „Zincteral" w tabletkach. Do leku dołączona jest ulotka, z której treścią trzeba się zapoznać i ściśle przestrzegać zawartych w niej wskazówek. Wapń i magnez znajdują się w dolomicie. Wystarczy jadać go l—2 razy dziennie po kilka tabletek. Amerykanki wierzą jeszcze w coś innego, a mianowicie w aloes. Biorą kilka — kilkanaście liści tej rośliny, miksują je z ciepłą wodą, a potem przecedzonym płynem spłukują włosy po myciu. Uważają, że aloes ma tyle biopierwiastków i „sił biologicznych", że potrafi pomóc także włosom. Na marginesie powiedzmy, że aloes jest podstawą leku przeczysz- 66 czającego dla koni, czyli stosowanie go to tzw. końska kuracja. Bywa, że gdy starsza pani ma długotrwałe zaparcia, których nie może się pozbyć, to żuje kawałeczek listka aloesu, i skutek jest dość szybki. Taki liść to „piekielna gorycz", niemniej jednak pomaga. Prof. dr Muszyński, słynny zielarz, stworzył na bazie liści aloesu lek wzmacniający — biostyminę. Przy okazji warto powiedzieć, że żucie liści w nadmiarze (jeśli ktoś tę gorycz wytrzyma) może być niebezpieczne, ale płukanie nimi włosów — tylko pomocne. Ponieważ niektórzy uczeni twierdzą, że wszelkie chemiczne farby do włosów — oprócz henny, która jest środkiem roślinnym, dla włosów bardzo korzystnym — mogą być rakotwórcze, więc lepiej pozostać siwą niż ołysieć lub... zachorować na nowotwór. Dlatego nie radzimy włosów farbować (henną można, ale to niełatwe zadanie!). 67 MODNE „ODMŁADZANIE" Każdy chciałby żyć długo, ba! nawet zostać nieśmiertelnym, ale nikt nie chce „być stary". Toteż ludzkość wciąż poszukuje środka, który by odmłodził lub — mówiąc skromniej — dawał zdrowie do jak najpóźniej- szych lat. Wspomnę tu historię dr. Jacksona, Kanadyjczyka, o którym pisałam w jednej z poprzednich książek. Wspomnienie o dr. Jacksonie Dr med. Robert B. Jackson pochodził z rodziny, w której wszyscy — tzn. dziadkowie, rodzice, rodzeństwo itd. — nie żyli dłużej niż ok. 40 lat. Gdy on sam dochodził do tego wieku, zaczął słabnąć, chorować i lekarze, nie rokowali mu więcej, jak jeszcze kilka lat życia. Wtedy spróbował poeksperymentować. Zaczął od głodówki, by „oczyścić się wewnętrznie". A potem stosował wszelkie znane medycynie zasady zdrowego życia: dużo ruchu na świeżym powietrzu, codzienna gimnastyka, zupełna zmiana odżywiania, dbałość o skórę i mięśnie. Kiedy już wzmocnił się i poprzednie dolegliwości oraz choroby ustąpiły, zaczął codziennie rano robić 16-kilometrowy spacer. Potem następowało mycie i szorowanie ostrą rękawicą całego ciała, śniadanie, praca zawodowa po 10—12 godzin z przerwą na obiad, potem znów ruch i wczesna kolacja. Nie miejsce tu na detale, ale ciekawe, co stanowiło główne pożywienie dr.Jacksona? Okazuje się, że podstawą codziennego obiadu była tzw. potrawa rzymska, czyli coś a la zupa na mleku ze zmielonych ziaren 7 zbóż. Poza tym owoce i warzywa, najchętniej surówki. Bardzo rzadko i bardzo mało mięsa, jeszcze mniej cukru i słodyczy. 68 - Kiedy dr Jackson miał 66 lat, namówił go na wycieczkę rowerową 33-letni Amerykanin o silnej kondycji fizycznej. Mieli robić po 100 km dziennie. Po dwóch dniach młody „spuchł" tak, że dr Jackson musiał dźwigać nie tylko swój plecak, ale i jego, każdy o ciężarze 35 kg. Mimo to rześki, silny, zdrowy wrócił do domu, pomagając niezmiernie zmęczo- nemu, wprost „padającemu z nóg" towarzyszowi. Przy czym w czasie całej wycieczki nie zmienił swego codziennego menu. Żył i stale pracował 82 lata, choć „planował" sobie żyć 140 lat. A zginął przypadkowo. Otóż zimowym wieczorem poszedł na ślizgawkę i wpadł w przerębel. Wprawdzie się w końcu z niego wydostał, ale zanim wrócił do domu, przemarzł do szpiku kości, dostał wysokiej temperatury, zapalenia płuc i nieprzytomny — zmarł. Można powiedzieć — w pełni sił twórczych, bo jeszcze przed śmiercią zdołał napisać książkę pt. Jak być zawsze zdrowym, która została przetłumaczona na trzydzieści kilka języków i przyczyniła się do ogromnego rozwoju badań nad... trybem życia i odżywianiem się w tzw. trzecim wieku. Głodówki i nie tylko Dr Jackson —jak już wspominałam — zaczął swoje „odrodzenie" od przeprowadzenia 2-tygodniowej głodówki. Chciał być „czysty" wewnęt- rznie, usunąć z organizmu wszelkie nagromadzone toksyny, produkty fermentacji itp. Jako lekarz mógł naturalnie robić to sam, my możemy przeprowadzić taką kurację tylko pod stałą kontrolą lekarską. Dzięki wspaniałym efektom, jakie osiągnął dr Jackson, różni badacze zaczęli się interesować sprawą głodówek. I oto okazało się, że słynne z długowieczności ludy, zamieszkujące Himalaje, nie miały zwyczaju robić zapasów na zimę i co roku na tzw. przednówku po prostu głodowały. A ludzie żyli i żyją tam nieraz po 120 i 140 lat — wciąż zdrowi, aktywni i pracujący. Inną receptę na długowieczność dał nieżyjący już, słynny mieszkaniec Azerbejdżanu, Szirali Musiimow, w jednym z wywiadów przeprowadzo- nych w dzień swoich 167 urodzin. Powiedział: „Nigdy nie spieszyłem się, ściśle przestrzegałem uregulowanego trybu życia. Pracuję bez przerwy od ponad 150 lat". Prezydent USA, Beniamin Franklin mawiał: „Nie starzeje się ten, kto nie ma na to czasu". Jak zwykle, badania nas wpływem głodówek, a raczej ograniczonego 69 spożycia pokarmów, przeprowadzono najpierw na szczurach. Przypom- nijmy: l rok życia tego zwierzęcia odpowiada okresowi 25 lat życia człowieka. A więc, jednej grupie szczurów doświadczalnych dawano jeść do syta, a drugiej — połowę tej porcji. I oto szczury „niedojadki" żyły ok. 2 razy dłużej od żrących do syta i prawie nie chorowały. Tymczasem zwierzęta najedzone często zapadały na rozmaite choroby. Kto lubi dokładne dane, znajdzie je w bardzo ciekawej pracy prof. dr. Światosława Ziemiańskiego: Fizjologia żywienia ludzi w wieku podeszłym (Ossolineum, 1980). My dodajmy tylko, że szczury, które jadły do syta, żyły 801—905 dni, a te, które jadły mniej — 1320—1421 dni. To nie „Przekrój", ale Hipokrates przed ok. 2000 lat stwierdził: „Otyli żyją krócej"! Ą obecnie nauka dowodzi, że gdy otyli zeszczupleją i osiągną swoją normalną wagę, mają szansę przedłużenia sobie życia. Lekarze próbowali i nadal próbują wykazać, także i na ludziach, że jadając mniej, żyje się zdrowiej. W Madrycie prowadzono przez 3 lata doświadczenie na 120 panach i paniach w wieku po 65 roku życia. Połowie osób podawano standardowe pożywienie, jakie zwykle się jada w domach „złotej jesieni", a więc po 2300 kcal dziennie, w tym 50 g białka i 40 g tłuszczu. Reszta dostawała tylko l l mleka dziennie i 50 dag świeżych owoców; wartość kaloryczna tej diety wynosiła 885 kcal, w tym 36 g białka i 40 g tłuszczu. Z pierwszej grupy umarło w tym czasie 13 osób, w drugiej — zanotowano 6 zgonów. Przez głodówkę rozumie się na ogół: picie 3—5 szklanek świeżego soku z owoców i jarzyn. Lekarze twierdzą, że bez ich kontroli każdy —jeśli jest oczywiście zdrowy — mógłby sobie taką kurację przeprowadzać, np. raz na tydzień. Ale długotrwałe głodówki wymagają już stałej opieki lekarskiej. Jak podaje dr Wiśniewska-Roszkowska, picie przez 3—5 dni tylko samych soków daje odciążenie i oczyszczenie przewodu pokarmowego, odciążenie układu krążenia, utratę na wadze, znikanie obrzęków, poprawę ukrwienia obwodowego, ustąpienie bólów wieńcowych i obniżenie ciśnienia. Taka głodówka działa przeciwzapalnie, a ponadto dostarcza witamin i elektrolitów, zwłaszcza witaminy C i potasu. Czyli, można powiedzieć — choć lekarze bardzo nie lubią tego określenia — że takie okresowe głodówki odmładzają organizm. Dr med. Jadwiga Górnicka, lecząca swoich chorych między innymi także ziołami, uważa, że na poprawę samopoczucia, na stan skóry, a wobec tego i na młodszy wygląd, znakomicie wpływa codzienne szczotkowanie całego ciała. Można je robić na mokro, czyli podczas 70 kąpieli, ale i na sucho. Zabieg poprawia krążenie w kapilarach, czyli tych najcieńszych naczyniach krwionośnych, które dzięki temu lepiej zaopatrują komórki w tlen i lepiej je „oczyszczają". Jest to chyba najtańsza i może najprzyjemniejsza metoda „odmładzania". Ruch, zwłaszcza w późniejszych latach, jest niezbędnym elementem życia każdego człowieka. O potrzebie sportu, gimnastyki, spacerów itp. może najbardziej przekonywająco napisał w swojej książce 83-letni akademik, inż. A. A. Mikulin. Nie jest on lekarzem, tylko konstruktorem najsławniejszych silników samolotów radzieckich. Do 50 roku żył — jak wszyscy — nie interesując się zbytnio swoim zdrowiem. Ale powaliła go choroba serca, przykuwając do łóżka na wiele miesięcy. I wtedy zainteresował się problemem funkcjonowania organizmu ludzkiego, studiując dostępną literaturę z różnych dziedzin, zwłaszcza tę, która dotyczyła profilaktyki i zdrowia. Wreszcie opracował własny system, wprowadził go w życie i korygował przez wiele lat z inżynierską precyzją i logiką. Mikulin nie tylko wyzdrowiał, ale odmłodniał, czując się tym lepiej, im więcej przybywało mu lat. Wynalazł tzw. wibrogimnastykę, ćwiczenie polegające na stawaniu na palcach i dość gwałtownym opadaniu na pięty. Wykonuje się je 30 razy, potem — odpoczynek i powtórzenie. Szczególnie dobrze robi on tym osobom, które mają pracę siedzącą lub stojącą. Mikulin radził też, aby przeznaczać codziennie 15—20 minut na bieg na dystansie 2—3 km, przy czym należy stawiać stopy nie na palce, tylko na pięty. Skonstruował też „maszynę zdrowia", czyli przyrząd umożliwiający wszechstronną gimnastykę. Opracował dla panów optymalny program gimnastyki z hantlami. Zalecał, aby pomieszczenia, w których przebywa- my, były bardzo starannie wietrzone, a ponadto uczył, jak należy oddychać. Podczas biegów np. należy możliwie często wciągać powietrze i wydychać, aby nie zatrzymywać go w płucach. Wiele uwagi poświęcił specjalnej gimnastyce twarzy, która pozwala uniknąć lub chociaż opóźnić pojawianie się zmarszczek. Radził, aby 8—10 razy w ciągu dnia rozciągać mięśnie twarzy przez l—2 minuty. Im straszniejsze robimy przy tym miny i grymasy — tym lepiej! Dalej — robić okłady przemienne z bardzo gorącej i zimnej wody, trzymając je na twarzy l sekundę. No i — nie objadać się! Dbać o wagę! Nie miejsce tu na streszczanie książki Mikulina, ale przypomnijmy główną zasadę: „Nic za darmo"! Na „młodą starość" i zdrowie też trzeba zapracować. I to jak! 71 Wegetarianie i jarosze Wielu z nich jest przekonanych, że swoje zdrowie i zdolności zawdzięczają temu, że odżywiają się właśnie w określony sposób. Wiadomo, że jarosze nie jadają mięsa, a wegetarianie poszli jeszcze dalej, bo spożywają jedynie te produkty, które pochodzą ze świata roślinnego. I rzeczywiście na ogół cieszą się lepszym zdrowiem niż my — „wszyst- kożemi". Sięgnijmy jednak do statystyk. Otóż badano dziesiątki tysięcy ludzi długowiecznych (po 80 roku życia), ale tylko tych, którzy wciąż jeszcze byli „młodzi", tj. zdrowi, aktywni, w pełni władz umysłowych i psychicznych. Chciano, dzięki ankietom, wydobyć od nich tajemnicę, dzięki której utrzymali młodość w tak posuniętym wieku. Ankietowano w ten sposób 30—40 tysięcy osób długowiecznych, w USA, ZSRR i Japonii. Okazało się, że wśród ankietowanych było zaledwie ok. 9% wegetarian i jaroszów. Nie można było też znaleźć jakichś wspólnych dla wszystkich reguł odżywiania. Jedyną zasadą, której przestrzegali wszyscy, było chyba to, że na ogół nigdy się nie przejadali. Ale jadali także i mięso, a staruszki — Japonki podkreślały, że zawsze bardzo lubiły słodycze. Wreszcie znaleziono zaledwie jedną wspólną cechę dla wszystkich długowiecznych: pogodne usposobienie! Dla nas wynikałaby z tego nauka, że jeśli się chce długo i zdrowo żyć, najważniejszą zasadą jest umiar we wszystkim, „czyli złoty środek", i dbałość o nerwy! Każda komórka naszego ciała wciąż się odnawia. Jak słusznie powiedział jeden z najsłynniejszych żywieniowców świata, Kanadyjczyk prof. H. Sherman: „Nasz organizm to garnek z zupą, która bez przerwy wrze". Krew mamy „nową" co ok. 3 tygodni, najgrubsza kobieta nie ma dłużej tego samego tłuszczyku niż ok. pół roku, a najszybciej, bo co 3—10 godzin, zmieniają się nasze komórki smakowe na języku. Więc zmieniamy się szybciej niż — jak się potocznie uważa — „co 7 lat". Niezmienne są w naszym organizmie tylko komórki nerwowe. Kształtują się w wieku do 3 roku życia i takie same zostają do śmierci. Wydłużają się tylko wtedy, gdy człowiek rośnie. Ponieważ nie ulegają odnowie, trzeba o nie specjalnie dbać! I to dzięki nim można i trzeba zachować pogodne usposobienie przez całe długie życie. 72 r Rozmaite diety Naturalnie, że sposób odżywiania ma ogromny wpływ na nasze zdrowie. Już wspomniałam o diecie, jaką narzucił sobie dr R. Jackson. Ale... zastosował ją, podobnie jak i inne rygory trybu życia, pod groźbą śmierci. Nie każdy by się na to zdobył. Różni żywieniowcy i dietetycy opracowują przeróżne systemy żywieniowe, powstają kliniki, w których leczą głównie dietami, indywidualnie dostosowanymi dla pacjentów w różnym wieku. Zwykle chodzi o ludzi tzw. dojrzałych, bo starzy — na ogół — muszą sami dbać o siebie i rzadko którego emeryta stać na pobyt w takich klinikach, jeżeli nie jest milionerem. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych stała się głośna na świecie dieta surówkowa oraz makrobiotyczna. Przed nimi dość modna była (wegetariańska) dieta jogów. Dieta surówkowa polega na tym, aby jadać głównie surowe warzy- wa i owoce. Przy czym warzywa mają odgrywać tu zasadniczą rolę, a owoce raczej marginesową. Nawet te warzywa, które trzeba jadać gotowane (ze względu na bogactwo skrobi), jak np. ziemniaki, powinno się ogrzewać możliwie jak najkrócej, a inne podawać na wpół surowe. Pewną odmianą tej szkoły jest picie dużych ilości soków warzywnych. Poleca się też jadanie przeróżnych dań z 7 zbóż, naturalnie z pełnego ich ziarna. Równocześnie zwolennicy tej metody wołają wielkim głosem: „Cukier to trucizna!". Dieta makrobiotyczna również jak najbardziej popiera pełne ziarna zbożowe, szczególnie do wypieku pieczywa. Jej wyznawcy mają ponadto ambicje, by odpowiednio dobranym sposobem żywienia leczyć każdą chorobę. Wielu lekarzy, a także żywieniowcy, nie w każdym szczególe zgadzają się jednak z makrobiotykami. Makrobiotyka początkowo miała oznaczać sztukę osiągania drugiego życia. Nazwę tę pierwszy podał prof. med. w Jenie i Berlinie, Krzysztof Wilhelm Hufeland (1762—1836). Jego książka na ten temat ukazała się w 1796 r. i była przetłumaczona na polski w 1800 r. Około 70 lat temu makrobiotykę sprowadził do Europy pewien Japończyk, a jego klinika pod Paryżem prosperuje do dziś. 73 Strażnicy wagi (Weight Watchers) Nazwę tę przyjął ruch walczący z otyłością. Z Brytanii rozszedł się on po świecie i każdy może do takiego ugrupowania należeć. Można go nazwać „klubem otyłych", a raczej — „klubem walczących z nadwagą". Kto się do WW zapisze, ten otrzymuje dokładne instrukcje (nie za darmo), jak się odżywiać przez 2 tygodnie, a następnie przez resztę swojego życia, aby zachować zdrowie i nie przybywać na wadze. Czego unikać (słodycze, tłuszcze), a co jadać w większych ilościach (ryby, warzywa). WW zapewnia, że ich metoda pozwoli zrzucić niepotrzebne kilogramy, ucząc przy tym zasad prawidłowego odżywiania, co pomoże utrzymać do końca życia odpowiednią wagę i młodość. Niemniej jednak do przestrzegania wszystkich diet trzeba przede wszystkim mieć... charakter! Najczęściej przecież trzeba sobie odmawiać właśnie najbardziej ulubionych dań, produktów, „smaczków". Nauka obiecuje Obecnie panuje w nauce nowy trend. Nie lansuje się odmłodzenia ciała, ale znaczne opóźnienie tempa starzenia. Jedna z ostatnich teorii stwierdza, że starzenie się jest związane z systemem immunologicznym (odpornościowym), czyli tym elementem, który rozpoznaje obce organiz- my oraz komórki rakowe i odrzuca je, nie odrzucając przy tym tkanki własnego ciała. Stary organizm — mówiąc w uproszczeniu — ma niejako zużyty system immunologiczny. Nie potrafi już bezbłędnie „odróżniać" tego, co własne, a co obce, warte usunięcia. Zaczyna działać przeciw sobie. Nauka pracuje więc nad odpowiednim manipulowaniem systemem odpornościowym, tak aby jak najdłużej działał prawidłowo. Ponadto wiele mówi się o naprawie DNA. Ten związek chemiczny nie ma statycznej budowy, tylko — będąc spiralą — skręca się i rozkręca, w związku z czym jego włókna pękają. Wprawdzie system enzymów naprawia te uszkodzenia, ale z wiekiem robi to coraz gorzej. Możliwe, że kiedyś uda się te „remonty" przyspieszać, polepszać, a wtedy przedłuży się też życie i zdrowie człowieka. Dziś już wiadomo, że nieprzekarmianie dzieci, szczególnie do 5 roku życia, pozwala na znacznie dłuższe życie człowieka. Dieta, która nakazuje „żywienie ograniczone, ale bez niedożywienia", przy znacznym zreduko- 74 waniu kalorii, ale z uwzględnieniem w pożywieniu 40 podstawowych składników odżywczych, pozwala na znaczne przedłużenie młodości, czyli właśnie sprawnego działania systemu immunologicznego! Przy czym dietę taką trzeba przeprowadzać przez 5 lat. A ponadto badacze wierzą, że pewnie wynajdą jakiś środek medyczny, który wreszcie zastąpi ostre diety, pozwoli „jeść dobrze" i żyć zdrowo co najmniej do 120 lat. Oby jeszcze za naszego najdłuższego życia! Nie samym chlebem Czy prawidłowe odżywianie wystarcza, aby mieć piękną i „młodą" starość? Nie! Choć jest ogromnie ważne, może wszystko zepsuć, ale i bardzo wiele naprawić. Aby żyć długo, i to żyć „prawdziwie", trzeba dbać o skórę, dbać o nerwy, bo są „niewymienne", zażywać ruchu na świeżym powietrzu i — najważniejsze! — prawidłowo się odżywiać. Choć są tacy, którzy twierdzą, że najważniejsze są aspekty psychiczne. 75 KŁOPOTY Z SERCEM Przede wszystkim trzeba iść do lekarza. To on najczęściej potrafi wyciągnąć człowieka z poważnych opresji. Ale przedtem musi postawić diagnozę, znaleźć przyczynę choroby, a przede wszystkim — ustalić postępowanie lecznicze. Kardiolodzy robią to zwykle znakomicie. Pamię- tajmy, że — niestety — mają wprawę. A jak my sami możemy pomóc naszym sercom? Rozszerzyć wiedzę na ten temat i... słuchać lekarza. Powodów schorzeń serca może być mnóstwo. Na przykład „reumatyzm liże stawy, a kąsa serce". Nadciśnienie i nadmiar cholesterolu bardzo łatwo i najczęściej prowadzą do choroby wieńcowej i tzw. zawałów. Grypa i wirusy mogą tak osłabić serce, że będzie ono „przepracowane" itd. Diagnoza należy do lekarzy. My ze statystyki dobrze wiemy, że tam, gdzie jest miękka woda, czyli uboga -w wapń i inne składniki mineralne, tam ludzie „mrą jak muchy" na serce. Woda twarda, bogata w wapń i składniki mineralne jakoś sprzyja sercu i tu zgony na tle chorób serca są bez porównania rzadsze. Z tego można wyciągnąć wniosek, że serce lubi wapń i minerały. A najlepszym źródłem przyswajalnego wapnia jest mleko i jego przetwory (prócz masła i śmietany). Okazuje się, że serce lubi też czosnek. I to wykazała statystyka. Otóż, w Hiszpanii, gdzie nikt sobie czosnku nie żałuje (co się odczuwa nawet na ulicy), na serce umiera 73,3 osoby na 100000 zgonów, a w USA, gdy jeszcze czosnek był w niełasce — aż 319,5 na 100000. Liczby do Amerykanów przemawiają najłatwiej, toteż dziś i tam czosnek dochodzi do łask. Jeśli na każde trzy zgony w USA jeden jest spowodowany chorobą serca, a w Hiszpanii na serce umiera jedna z siedemnastu osób zmarłych z innych przyczyn, to chyba warto się przeprosić z czosnkiem. O czosnku będzie szerzej w ostatnim rozdziale. 76 Serce koniecznie potrzebuje witaminy C, czyli kwasu askorbinowego. Przekonano się, że gdy np. zbliża się atak serca, tzw. zawał, to witamina C, z całego organizmu, spieszy na ratunek sercu, a w reszcie ustroju powstaje poziom wręcz szkorbutowy. Z tego zapotrzebowania serca wypływa wniosek, że należałoby więcej jadać owoców róży lub przetworów z nich, gdyż owoce róż są u nas najbogatszym źródłem witaminy C, czyli kwasu askorbinowego. Podczas gdy witamina C jest niejako potrzebna przed zawałem lub profilaktycznie strzeże przed nim serce, to witamina E, choć też jest potrzebna przed, to jednak jest wprost konieczna po zawale. Kłopoty z sercem dają tzw. fizjologiczne lęki, nie do opanowania. Otóż witamina E łagodzi je lub usuwa. Amerykanki już dawno stwierdziły, że jest to witamina na „sex-appeal", inaczej mówiąc, daje żywotność, witalność, nawet radość życia. Z takimi uczuciami łatwiej jest znosić różne sercowe problemy. Najlepszymi źródłami witaminy E, czyli alfa-tokoferolu, są kiełki pszenicy. A że przy okazji zawierają też błonnik i różne makro- i mikroelementy oraz inne witaminy, więc wytypowano je właściwie na pierwsze miejsce wśród „zdrowej żywności". Zielarze polecają na serce zioła, przede wszystkim powszechnie znaną walerianę, ponadto naparstnicę (Digitalis), głóg — a więc owoce praw- dziwego głogu — Crategusa (nie mylić z owocami róż), także ziele estragonu, janowca oraz rodzynki (te trzy ostatnie najbardziej poleca Francja). U nas krąży od lat pewien przepis dla osób po zawale. Przekonałam się sama na kilku znajomych osobach, że jest nadspodziewanie skuteczny, ale... wymaga wyrzeczeń, cierpliwości i charakteru. Znam nawet przypa- dki, że lekarz, który sam „wyciągał" pacjenta trzy razy z zawałów, gdy po trzech latach kuracji oglądał jego aktualny elektrokardiogram, mówił ze zdumieniem: „Gdybym pana sam z tych zawałów nie leczył, nigdy nie uwierzyłbym, że je pan miał". A oto tenże przepis na mieszankę ziołową do stosowania przez 3 lata, 3 razy dziennie: 1) morszczyn 2) jemioła 3) skrzyp polny 4) kwiat głogu. Zioła zmieszać w proporcji: 2:3:2:3 (czyli: na 2 części morszczynu bierze 77 się 3 części jemioły, 2 części skrzypu i 3 części kwiatów głogu). Całość należy starannie rozdrobnić, wymieszać i na dużą szklankę wody wziąć 2 łyżki. Gotować 10 do 15 minut. Przecedzić i pić 3 razy dziennie. Ponadto: — 3 razy dziennie łykać Alliostabil po 30 kropli — 3 razy dziennie brać Kelicardinę po 20 kropli — zjadać co najmniej l duże jabłko dziennie — spożywać miód, najlepiej rzepakowy, .sam lub w potrawach — 3 łyżeczki dziennie (np. zamiast cukru) — zjadać l łyżkę oleju sojowego, najlepiej w surówkach lub innych damach — łykać witaminę E — l kapsułkę dziennie (100 j.m.) — łykać witaminę C — pastylkę 200 mg, a jeszcze lepiej jadać to, co tę witaminę zawiera aż w nadmiarze (owoce róż, natka pietruszki, papryka, zieleniny, cytrusy) — jadać często barszcz buraczany, kiszony w domu — jadać częściej kasze (np. „surówkę piękności" — na zimno, a gryczaną lub ryż na ciepło) — pić dużo mleka i jogurtu, jeść sporo twarogu i białka jaj (nie żółtka). Nie wolno: kawy, mocnej herbaty, wódki, papierosów! Żadne rozdymające jak: kapustne i grochy! Bardzo mało: mięsa, żadnych smażenin! Nie denerwować się! Nie poddawać silnym stresom! Lecytyna i cholesterol Najczęściej tzw. zawały trafiają się tym, którzy mają zbyt dużo cholesterolu (oczywiście tego „złego") w organizmie. Jak się go pozbyć? A raczej jego nadmiaru? Otóż poziomem cholesterolu (tego „złego") „rządzi" lecytyna (do „dobrego" się nie wtrąca). Lecytynę produkuje — u osób zdrowych i prawidłowo odżywianych — wątroba. Ale musi mieć z czego. A między innymi do tej produkcji powinna mieć dość witamin z grupy B, szczególnie choliny i inozytolu. Te witaminy można znaleźć — jak zresztą wszystkie z grupy B — w drożdżach. Czyli nie zawadzi od czasu do czasu — nawet zdrowemu — popić czy zjeść trochę drożdży. Najbogatszym u nas źródłem lecytyny jest siemię lniane, choć prawie wszędzie na świecie, 78 a i u nas można kupić sobie lecytynę. Ale siemię lniane pozwoli doskonale zastąpić kupne kapsułki i olejek lecytyny. Łyżkę siemienia trzeba rzucić na suchą, rozgrzaną patelnię, natych- miast przykryć pokrywką (aby nie „strzelało") i poruszając patelenką lekko siemię przyrumienić. Potem można nasionka zlepić np. kroplą miodu i zajada-ć niczym sezamki. Lecytyna wiąże każdy nadmiar cholesterolu, który następnie zostaje wydalony, ale nie rusza go, gdy jest w normie, jak i nie rusza w ogóle tego cholesterolu korzystnego dla organizmu. Naturalnie, przy każdej okazji warto zadbać, by nie przydawać sobie cholesterolu z zewnątrz wraz z jedzeniem. Bogaty w ten składnik jest np. móżdżek, szpik kostny i w ogóle podroby. Dużo mówi się o żółtkach, które — owszem — są zasobne w cholesterol, ale równocześnie także w lecytynę. A więc jajka można jeść bez obawy, a nawet powinno się nie usuwać ich z diety, gdyż są źródłem wzorcowego białka i wielu innych „skarbów", choć, naturalnie, jadajmy je w rozsądnych ilościach. Można spożywać ich więcej, jeśli zastępują danie mięsne, ale na ogół 3—5 jaj na tydzień lub codziennie jedno białko — to nie przesada. Wysokie ciśnienie Wysokie ciśnienie to też jedna z przyczyn chorób serca, a jest ono zwykle rezultatem arteriosklerozy. Zwężone i niejako utwardzone naczynia krwionośne zmuszają serce do cięższej pracy, aby przepychać krew przez stawiające opór naczynia. Jeśli taki stan trwa — serce się powiększa, a równocześnie w naczyńkach, wciąż zwężających się, może w końcu powstać zator. No i tzw. zawał gotowy. Ale jeśli nawet do tego nie dojdzie, to nasze ciężko pracujące serce będzie słabe i przepracowane. Dieta w takim wypadku wymaga uszczuplenia sodu, a więc soli, na rzecz potasu. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że zjada za dużo soli. I wcale nie trzeba nadmiernie solić, by spożywać za dużo soli. Przecież jest ona nieomal we wszystkim: w pieczywie, mięsie, wędlinach, serach, rybach (nie mówiąc już o śledziach). A dodatkowo solimy: ziemniaki, warzywa, nawet „szczyptę" soli dodajemy przy wypieku ciast. Najpraw- dopodobniej zjadamy dziennie ok. 15 g soli, zamiast — według normy dla zdrowych — tylko 5 g. Przy nadciśnieniu zaś — najlepiej byłoby w ogóle jej unikać lub nie przekraczać dziennie 3 g. Przy tym, jeśli już 79 używamy soli, to tej nie oczyszczanej, ale bogatej w różne mikroelementy (np. sól „Julian"). Trzeba też zadbać o sylwetkę, gdyż nadwaga jest również czynnikiem sprzyjającym nadciśnieniu, podobnie jak palenie tytoniu, a to wszystko może być powodem choroby serca. Objawy ataku serca Objawy ataku serca to zwykle utrudnione oddychanie, bicie serca, czyli tzw. palpitacje, nudności, nieraz wymioty, bladość cery, osłabienie i niepo- kój. Na ogół towarzyszy też temu ból. Czasem niewielki, ale nieraz bardzo silny. Poza tym stanowi temu towarzyszą i inne sensacje, jak fale gorąca itp. Ból zwykle jest zlokalizowany pod sercem, ale nieraz w innym miejscu — pod pachą, w ramieniu, tyle że na ogół po lewej stronie, choć czasem w plecach lub gdzieś z boku. W takich wypadkach trzeba jak najszybciej wieźć chorego do szpitala, najlepiej w pozycji leżącej. Nieraz od szybkości tej pomocy zależy jego życie. A ponadto chory nie powinien w takim stanie chodzić i w ogóle się ruszać. Powinien leżeć lub siedzieć i być wożony. Za to po wyleczeniu, po całej serii zabiegów lekarskich, lekarz powinien pouczyć pacjenta — jak ma dalej żyć i dbać, by do ponownego ataku nie doszło. I tu, prócz diety, ważny jest ruch. A więc gimnastyka, spacery itp. Ten ruch jest konieczny! Naturalnie — najpierw ostrożnie, po równym terenie, a jeśli po schodach — to z odpoczynkami. Ale w miarę upływu dni spacery powinny być częstsze, dłuższe, dalsze, nawet do 2 godzin dziennie, choć zaczynaliśmy np. od 5 minut. Ten codzienny systematyczny spacer jest ważniejszy od wędrówek dłuższych, choć sporadycznie odbywanych. Spacer uspokaja i jest — jak mawiają Amerykanie — „lekkoatletyką dla serca"; wzmacnia je oraz naczynia krwionośne, a przy tym dotlenia cały organizm. Połączony z niezbyt męczącą gimnastyką — działa jeszcze korzystniej. Naturalnie, że diety też trzeba przestrzegać, by — przede wszystkim — oczyścić swoje naczynia krwionośne ze złogów cholesterolu, lipidów, trójgiicerydów i innych substancji, które w nich osiadają, zwężając ich światło. Najprawdopodobniej trzeba też zażywać leki, które przepisał lekarz, a nieraz trzeba będzie żyć na tych lekach do końca życia. Ale kto dba o swoje serce, najczęściej dożywa długich lat. Musi jednak o nie dbać! 80 Powodem chorób serca niekoniecznie jest nadciśnienie czy arterio- skleroza, choć one należą do najczęstszych. Powodów jest wiele. Na przykład, powikłania pogrypowe lub serce chore na tle reumatycznym. Takie właśnie swojej żonie — pływaczce olimpijskiej — dr Wilfrid E. Shute, Kanadyjczyk z Toronto, wyleczył witaminą E, której był najwięk- szym w świecie znawcą. Ponadto wyleczył też tą witaminą tysiące pacjentów, którzy zjeżdżali do niego z całego świata z przeróżnymi chorobami serca. Leczył megawitaminą E, czyli różnymi jej dużymi dawkami (np. po 400—500 j.m. dziennie). Tym razem nie da się zastąpić tej witaminy jakimś produktem spożywczym, bo każdy będzie jej miał zbyt mało; nawet kiełki czy oleje roślinne — najbogatsze źródła. Trzeba łykać kapsułki z witaminy E, i to raczej nie syntetycznej, ale uzyskiwanej z naturalnych surowców. Dodajmy jeszcze, że ta witamina skutkuje powoli; na początku trzeba czekać 5—10 dni, aby w ogóle zauważyć jej działanie. Jak dotychczas też nie odnotowano w medycynie złych skutków nadmiaru tej witaminy, choć najlepiej jest zażywać tyle, ile indywidualnie komuś potrzeba, a to może orzec tylko lekarz. Czosnek i cebula Czosnek i cebula także potrafią nie dopuszczać do zawału. Przy czym czosnek w ilości 100 gramów działa około 5 razy silniej (jego aktywność jest 5 razy większa) niż cebula o tej samej wadze. Te „pachnące" warzywa mają zdolność rozpuszczania fibryny, a więc wszelkich skrzepów. Jeśli w naczyńku krwionośnym powstał skrzep, to łatwo może nastąpić atak serca, a nieraz i atak mózgu. Tworzące się we krwi zlepki krwinek lub różnego rodzaju skrzepy rozpuszczają się pod wpływem działania czosnku lub cebuli, choć trwa ono tylko do około 2,5 godziny po ich strawieniu. Potem już to działanie zanika. Nad antyskrzepowymi, a tym samym antyzawałowymi właściwościami czosnku i cebuli pracowano nieomal na całym świecie. A to zaintereso- wanie wzięło się z medycyny ludowej. Od wieków np. we Francji wiedziano, że gdy koń się ochwaci, to trzeba go karmić cebulą, aby się wyleczył. Potem sposób ten wypróbowano też na ludziach, którzy cierpieli na skrzepy. Jeśli tak działała cebula, to na pewno i czosnek. I idąc tym tropem, przeciwskrzepowe właściwości czosnku i cebuli 6 — Bądź zdrów! 81 w sposób naukowy odkrył dr Amar N. Makheja, z pochodzenia Hindus, pracujący w Oxfordzie (Anglia) i Waszyngtonie (USA). Uczony ten pracował też w Indiach na Uniwersytecie imienia Rabindranatha Tagore w Udaipur, razem z dr. Arunem K. Bordią. Tam m.in. doszli do wniosku, że gdy się podaje czosnek pacjentowi po 24 godzinach od ataku serca, przez okres 10 dni, to aktywność fibryny spada o 65%, a po 20 dniach o 95%. Papryka W Tajlandii tamtejsi lekarze twierdzą, że papryka działa podobnie, obniżając aktywność fibryny. Wprawdzie to działanie nie trwa długo, ale ponieważ w Tajlandii jada się paprykę kilka razy dziennie, więc zazwyczaj jest to wystarczające, aby nie powstawały skrzepy i nie zabijały ludzi atakami serca. Przypuszcza się więc, że i papryka (Capsicum) może mieć wpływ hamujący i obniżający na powstawanie skrzepów. Witaminy C i E Prof. dr med. Manfred Steiner ze szpitala w Pawtucket (Rhode Island) przeprowadzał badania nad wpływem witaminy E i C oraz aspiryny na powstawanie skrzepów. Z wyników badań wyciągnięto wniosek, że aspiryna też powstrzymuje płytki krwi przed zlepianiem się w skrzepy. Witamina E ma to samo działanie, ale o tyle lepsze, że nie pozwala się łączyć i zbijać w skrzepy płytkom z kolagenem. Ponadto witamina E odgrywa pewną rolę w powstawaniu prostacykliny, a ta już wyraźnie nie dopuszcza do zlepiania się płytek (badano to na zwierzętach). Pomaga w tym też witamina C. U chorych na serce witamina C obniża powstawanie i aktywność „fibryno-twórczą" o ok. 60%. A jeśli chodzi o aspirynę, to z doświadczeń przeprowadzanych w klinice, w Nashville, przez dr. G.F. Fitzgeralda wynika, że lek ten wtedy najlepiej działa przeciwskrzepowo, gdy się go zażywa w minimal- nych ilościach, ale często. Ta mała ilość to dla dzieci 1/4 małej tabletki, czyli 20 mg. W każdym razie — podkreśla dr Hammerschmidt — jedząc, nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele rzeczy ma ogromny wpływ na tworzenie 82 się fibryny, zlepianie płytek krwi, osadzanie się różnych steroli w naczy- niach. Wszystkie one zwężają nam światło tychże naczyń krwionośnych, uszkadzają je, powodują krwawienia wewnętrzne, powstawanie ranek i blizn, a także skrzepów. Płytki są „wędrujące" i łatwo się zlepiają w skrzepy. Trzeba więc tak się odżywiać, aby do tego nie dopuścić, a także temu przeciwdziałać i leczyć. Trzeba bowiem rozróżnić skrzepy, powstające ze zlepiania się ruchliwych płytek — od osadzania się warstw cholesterolu, trójgiicerydów i innych steroli wewnątrz naczyń krwionoś- nych, pomiędzy ich ściankami. Ale jedno i drugie zawdzięcza swoje złowrogie powstawanie i działanie nieodpowiedniemu odżywianiu. Choć... nie tylko. - Powody powstawania skrzepów Tych powodów może być wiele, ale też wiele z nich można uniknąć, gdy się je zna. Najczęstszym i może najważniejszym powodem jest palenie papierosów (według już wspomnianego dr. Hammerschmidta, ale i in- nych). Palenie powoduje takie zwężenie naczyń krwionośnych, że byle skrzep potrafi je zatkać. Nic też dziwnego, że palaczom tak często zdarzają się ataki serca. Jeśli zaś palą dalej po zawale, to skracają sobie życie co najmniej o połowę. Wspomniany już dr Hammerschmidt stwierdza również, że pigułki antykoncepcyjne także zwiększają ryzyko powstawania skrzepów. A jeżeli ktoś pali i zażywa te pigułki, to musi być zaliczony do grupy osób o szczególnym ryzyku. Inne badania wykazały, że takie płytki skrzepowe mogą również powstawać wtedy — szczególnie u osób starszych — gdy człowiekowi jest zimno, gdy marznie. Badacze twierdzą wręcz, że dłuższe przebywanie na zimnie przy dużym wietrze, na przykład przez ok. 6 godzin, wystarcza niekiedy, by w naczyniach krwionośnych powstawały skrzepy powodujące ataki serca lub porażenie mózgu. Podobnie dzieje się w starszym wieku, gdy ktoś zbyt długo przebywa na zimnie, na przykład łowiąc ryby na wędkę i narażając się na stres zimna i zaziębienia. Na starsze lata trzeba szczególnie dbać o to, by być odpowiednio ubranym i zabezpieczonym przed zimnem. 83 Otyłość Otyłość również sprzyja dolegliwościom serca. Ale choć więcej jest otyłych kobiet niż mężczyzn, choroby serca związane z nadwagą bardziej dokuczają tym ostatnim. I to, niestety, najczęściej już po czterdziestce czyli w kwiecie wieku. Arytmia serca Arytmia serca — jeśli trafia się u młodych, zdrowych ludzi, to na ogół nie jest groźna. U starszych — jest wprost przeciwnie. Młodzi z tego „wyjdą", starsi — najprawdopodobniej będą na to cierpieć do końca życia. Naturalnie, mogą żyć dłużej, na lekach przepisanych im przez lekarza, ale absolutnie nie wolno im palić, a także powinni (według wielu lekarzy) unikać wszystkiego, co zawiera kofeinę. Ich posiłki winny być regularne, o tych samych porach; raczej częstsze niż rzadsze i niezbyt obciążające. A więc, na przykład, oprócz trzech posiłków głównych: śniadania, obiadu i kolacji — także coś lekkiego na II śniadanie i na podwieczorek. Muszą się bardzo szanować, nie przejadać i utrzymywać swoją wagę w normie. Żadnych większych wysiłków i żadnych ostrych stresów! Spokój, unikanie wszelkich chorób. Każde bowiem poważniejsze zaburzenia w przewodzie pokarmowym lub większe zaziębienie mogą być powodem ataku i... końca. Stres ze swoją nadmierną „produkcją" adrenaliny może również fatalnie zaszkodzić. 84 STRZEŻ SIĘ RAKA! Żadna choroba nie jest przyjemnością, ale szczególnie raka wszyscy się boją. Wszyscy też jesteśmy potencjalnie i nieomal stale narażani na choroby nowotworowe, ale przecież nie wszyscy na nie zapadają. Czyli albo trzeba mieć wrodzoną lub nabytą odporność, albo po prostu postępować i żyć tak, by nie narażać organizmu na tę przeklętą chorobę. Więc... profilaktyka! Otóż to! Ona jest w życiu najważniejsza, gdy chodzi o zdrowie. 10 przykazań antyrakowych Prawdopodobnie można wyliczyć dużo więcej takich „przykazań", dzięki którym ratujemy się przed rakiem, ale wymienione tu dziesięć — jest chyba najważniejszych. l. Nie pal! „Całuj tylko niepalących!" Kilka lat temu odbyła się w Warszawie pod patronatem Centrum Onkologicznego Międzynarodowa Konferencja „Cancer Prevention". Właśnie na tej konferencji (a było to 12—14.X.1988 r.) padł ów popularyzowany w Anglii slogan: „Pocałuj niepalącego, a zobaczysz różnicę!". Można powiedzieć, że obecnie cały świat walczy z paleniem, jako że szerzy się „prawdziwa epidemia raka dróg oddechowych na skutek nieokiełznanej ekspansji nikotynizmu w ciągu ostatnich 50 lat". Palenie jest odpowiedzialne nie tylko za raka płuc i w ogóle dróg oddechowych, ale za wiele innych nowotworów, a szczególnie za raka 85 gardła i żołądka. Około 30% wszystkich nowotworów pochodzi bezape- lacyjnie z palenia! — stwierdzono to statystycznie, w wielu krajach. Przy tym na ryzyko choroby palacze narażają także i niepalących, którzy przebywają w dymie. Od ponad 20 lat uczeni dobrze o tym wiedzą i wciąż przestrzegają, ale pomaga to tylko gdzieniegdzie. Przede wszystkim młodzież — co tu dużo mówić i owijać w bawełnę — pali przez głupotę. Krajem, który może być przykładem, że jednak propaganda anty- nikotynowa pomaga, jest Finlandia. Jeszcze w 1980 roku paliło tam 60% mężczyzn, a dziś jeszcze pali połowa tego — około 30%. Ale Finowie, prócz propagandy i grożenia straszliwymi skutkami — podnieśli ogromnie ceny na papierosy, zmniejszyli ich sprzedaż i bardzo ograniczyli miejsca, gdzie w ogóle wolno palić. Przebadano również tych palaczy, którzy przerwali palenie. Otóż kto palił przez 20 lat i miał szczęście, że nie zachorował na raka, ten musi przez następne 10 lat nie palić, „oczyszczając" organizm ze skutków palenia, by stał się równie „czysty" jak u niepalących. 2. Nie pij! „Alkohol to zguba ludzkości..." Następną po paleniu tytoniu przyczyną chorób nowotworowych jest alkohol. Szczególnie narażeni na nowotwory są ci, którzy i palą, i piją. Najczęściej zapadają na raka ust i gardła, a także wzrasta u nich prawdopodobieństwo raka wątroby. I znów takie właśnie głupstwo, takie „powolne samobójstwo" — popełnia przede wszystkim ta niemądra młodzież. Siedzą w kawiarniach w tak gęstym nieraz dymie, że nie bardzo widać, kto tam wchodzi. Siedzą, palą i popijają. Na ogół wino, ale choć nieco jest bezpieczniejsze od wódki — też może być groźne w połączeniu z papierosowym dymem. 3. Jadaj więcej błonnika! Czyli na przykład chleb razowy, a biały ewentualnie, jako rzadki dodatek. Inna sprawa, że na przykład Szwedzi, którzy potrafią dbać o zdrowie całego społeczeństwa niejako odgórnie, produkują bardzo smaczne chleby razowe, a mniej smaczne pieczywo z białej mąki. Jasne, że skutek jest taki, iż ludzie kupują pieczywo z pełnego przemiału ziarna, smaczniejsze, a raczej uciekają od „chrupiących bułeczek". Już około 30 lat temu uczony amerykański, prof. dr Keys, oświadczył 86 po badaniach naukowych i na podstawie statystyki, że pektyny, na przykład w jabłkach, bywają „ważniejsze od witamin". Ostatnio znów się głosi, iż „jabłka chronią przed zawałem". Również dzięki pektynom, a te nie są niczym innym, jak błonnikiem. Oczywiście, błonnik — pod rozmaitą postacią — występuje także w innych owocach i warzywach oraz ziarnie. Dziś już wiadomo, że tam, gdzie brak błonnika w odżywianiu, łatwo o raka odbytu. I tu można sięgnąć do przykładu Finlandii, a także Danii. Otóż ten fatalny rak o wiele rzadziej występuje wśród Finów niż Duńczyków. Dlaczego? Bo Finowie, choć jadają prawie to samo, co Duńczycy, to jednak głównie spożywają chleb razowy z pełnego ziarna, i to w sporych ilościach, podczas gdy Duńczycy wolą... bułeczki. Błonnik — jak wiadomo — „działa na kiszki jak miotła". Wymiata i usuwa wszystko, co byłoby w jelitach szkodliwe, rakotwórcze, toksyczne. I to usuwa tak szybko, że te „szkodliwości" nie zdążą się zadomowić i szkodzić. Ponadto, tworząc większą i bardziej miękką masę stolca, błonnik, zanim usunie kancerogenne substancje, niejako je rozcieńcza, a więc do pewnego stopnia je unieszkodliwia. Warto może też wspomnieć, iż badania wykazały jednakową skutecz- ność błonnika tak w stanie surowym, jak i gotowanym. Owszem, nieraz surowizny są cenniejsze od produktów poddawanych obróbce termicznej, jak to się szumnie nazywa, ale nie każdy żołądek i nie każde zęby dają radę surowiznom. Więc dobrze jest wiedzieć, że błonnik działa także po spożyciu nie „na surowo". 4. Jedz więcej produktów bogatych w witaminę A Są uczeni, którzy twierdzą, że witamina A, czyli akseroftol, chroni przed rakami. Podobnie zresztą jak jej roślinna odmiana, czyli karoten (szczególnie beta-karoten). W każdym razie dowiedziono, że ta witamina w dużej mierze potrafi chronić palaczy przed rakiem płuc, a to dzięki temu, że rozkłada benzopiren, rakotwórczą substancję, powstającą ze smółki tytoniowej. Dzieje się tak dlatego, że witamina A należy do antyoksydantów, a te wiadomo — chronią przed nowotworami. Będzie jeszcze o nich mowa. Najwięcej witaminy A jest w tranie, a ponadto w wątrobach, ale najtańsze jej źródła, w postaci beta-karotenów, znajdują się we wszystkich warzywach i owocach koloru pomarańczowożóltego oraz ciemnozielone- 87 go. A więc wymieńmy choć kilka: szpinak, jarmuż, brukselka, sałaty — różnego typu, a także: marchewka, pomidory, jarzębina, dynia, morele, aronia i inne. 5. Nie żałuj sobie witaminy C! Choć jest nam niezbędna, nie umiemy jej magazynować, czyli codziennie musimy jej sobie dostarczyć — dla zdrowia. Badania wykazały, że posiadający stale dość witaminy C w organizmie — nie zapadają na takie nowotwory, jak rak żołądka i przełyku. Wiadomo też, że witami- na C, czyli kwas askorbinowy, też antyoksydant — powstrzymuje w organizmie powstawanie nitrozoamin kancerogennych, chroniąc tym samym przed rakami. Źródła tej witaminy są dość znane. Ale trzeba przestrzec, że choć jabłka są niezmiernie zdrowe (głównie dzięki pektynom), to jednak nie są dobrym źródłem witaminy C i w ogóle witamin. Mają je — owszem — ale w śladowych ilościach. Takie na przykład ziemniaki są 10 razy bogatszym źródłem witaminy C niż jabłka. Ale najbogatszym u nas źródłem kwasu askorbinowego są owoce róż (mogą go mieć po parę tysięcy miligramów w 100 gramach, choć nie dają wrażenia smakowego — kwasowości). Ponadto zasobne w tę witaminę są różne owoce: od cytrusów do truskawek i porzeczek, jak i różne warzywa — od sałaty do papryki i kapustnych. 6. Nie gardź kapustnymi! Jasne, że nikt nie lubi woni wydzielanych przy gotowaniu kapustnych, na przykład — już nieomal przysłowiowego kalafiora — ale także kapuchy białej, czerwonej, włoskiej... Można je przecież jadać na surowo. Na przykład, Szwedzi przeważnie ucierają kalafiora na tarce, doprawiają majonezem lub sosem winegret i... spróbujcie, jakie to dobre! My też wprost przepadamy za kiszoną kapustą w surówce, za włoską lub czerwoną w sałatce itd. Kalarepka też jest doskonała na surowo, nawet i utarta brukselka. Obserwacje wykazały, że ludność, która jada sporo kapustnych i w ogóle warzyw z rodziny krzyżowych jest o wiele lepiej zabezpieczona przed rakami, niż ta, która tych warzyw nie jada lub jada niewiele. Okazuje się, że kapustne chronią szczególnie przed rakami przewodu 88 pokarmowego i układu oddechowego. Przebadano to też na zwierzętach. Te, które jadły dużo kapustnych, były odporne na wstrzykiwane im doświadczalnie nowotwory, także pochodzenia chemicznego. Nie bardzo wiadomo, co też takiego jest w kapustnych, co chroni przed tymi rakami. Wiadomo, że mają witaminy A i B i są dobrym źródłem błonnika. Może to wystarczy? A może mają jeszcze jakąś nie poznaną inną wartość? A swoją drogą, warto pamiętać, że kapustne są, niestety, wolotwórcze, czyli jak zwykle — bez przesady! 7. Strzeż się tłuszczów! Nasza kuchnia słynie z tego, że jest za tłusta. Cudzoziemcy, choć im ona na ogół smakuje — chorują jednak po niej. Nienawykły organizm nie daje rady strawić takiej ilości tłuszczu. My jesteśmy przyzwyczajeni, może nie chorujemy, ale... tyjemy. Czy tłuszcze też mogą być winne powstawaniu raka? Nie tylko mogą, ale są, o ile jada się je w nadmiarze. I to dotyczy zarówno tłuszczów zwierzęcych (tych zwłaszcza!), jak i nadmiaru tłuszczów roślinnych. Gdy przekraczają 30% „zjadanych" kalorii dziennie, stają się groźne. Ameryka- nie zjadają ich około 40%, a my? Tłuszcze są przecież najwyżej kaloryczne! Nadmiar tłuszczu może być przyczyną raka piersi (sutka), raka odbytu i prostaty. Aby nie przekraczać tych 30% kalorii dziennie, trzeba pić chude mleko, okrawać widoczny tłuszcz z mięsa (i tak przecież ma dostatek tłuszczu niewidocznego), chleb raczej smarować cienko majonezem aniżeli masłem, zamiast śmietany używać jogurtu (kefiru), wybierać chude wędliny, chude ryby i chude sery, jak najczęściej „smażyć" na wodzie, a nie na tłuszczu. 8. Pilnuj swojej wagi! Czy otyłość może być powodem raka? — Takie pytanie zadali sobie uczeni z Amerykańskiego Stowarzyszenia Antyrakowego i przez 12 lat prowadzili obserwacje, zbierając dane statystyczne dotyczące grubasów. I otóż okazało się, że ci z nadwagą dużo częściej chorują na raka piersi, odbytu, nerek, żołądka, macicy, jelita grubego niż inni, o wadze w normie. 89 Osoby o 40-procentowej lub większej nadwadze, tak mężczyźni, jak i kobiety, są o 55 i 35% bardziej zagrożone rakami niż te o wadze w normie. Ruch i odpowiednie odżywianie mogą doskonale unormować wagę. Zawsze też warto z tą sprawą udać się do lekarza, bo rzadko, ale bywa, że otyłość jest chorobą. 9. Unikaj przesolonych i wędzonych produktów! Łatwo to powiedzieć, ale jak tu unikać szynki, polędwicy, kiełbasy, które wiadomo, że nie tylko są mocno solone, ale i wędzone. Wędzoną rybkę też by się zjadło. Węgorza, łososia, nawet piklinga... Na szczęście (dla zdrowia), na ogół te „dobre rzeczy" są zwykle bardzo drogie i przez to nie zawsze dostępne. Przeprowadzane w USA badania dowiodły, że najgorzej — z punktu widzenia zdrowia — odżywiali się milionerzy i... nędzarze. Najlepiej zaś warstwa średnia, która każdego centa obracała 10 razy, zanim go wydała. Tam, gdzie tych „dobrych rzeczy" jada się dużo, do częstych chorób należą rak przełyku i żołądka. W dymie wędzarniczym znajdują się bowiem rakotwórcze substancje podobne do tych, które są w smółce papierosowej, ponadto łatwo o powstanie nitrozoamin — tak w produk- tach, jak w przewodzie pokarmowym. 10. Uważaj na słońce! Nadmiar słońca — przy mikroskopijnym kostiumie oraz jasnej, delikatnej skórze może z łatwością wywołać raka skóry lub inne szkodliwe skutki. Wprawdzie rak ten jest zwykle najłatwiejszy do wyleczenia (o ile nie jest „czemiakiem"), ale zbyt wczesnych zmarszczek — nie da się już usunąć. Oparzenia słoneczne też nie służą skórze. Najniebezpieczniejsze na słońcu są godziny południowe, mniej więcej od 11 do 15, gdy grzeje ono i opala najsilniej. Na szczęście, moda na opaleniznę już minęła. Skóra powinna mieć swój naturalny kolor, a najpiękniejsza jest zdrowa, z prawdziwym rumieńcem, młoda i bez zmarszczek. Dbajmy więc o skórę, bo to nasz organ szczególnie nieraz zaniedbywany. 90 Różne Warto też strzec się przed innymi rakotwórczymi czynnikami, jak na przykład nadmiarem promieni Roentgena, estrogenów czy pracy w śro- dowisku zatrutym chemikaliami. Trzeba też uciekać od rakotwórczego azbestu, farb, chemikaliów... Rakotwórczych źródeł naliczono już kilka- dziesiąt tysięcy. Stosując się do tych wszystkich wskazówek zredukuje się ryzyko raka do minimum. Niemniej jednak warto od czasu do czasu poddać się badaniom u lekarza specjalisty, aby sprawdzić, czy z naszym zdrowiem jest wszystko w porządku. A w każdym razie szukać pomocy przy najmniejszym podejrzeniu o możliwość raka. Te 10 „przykazań" propaguje amerykańskie Towarzystwo Anty- rakowe, twierdząc, że 80 do 85% raków byłoby w ogóle do uniknięcia, gdyby ludzie bardziej dbali o swoje zdrowie. I tak, jeśli chodzi o wyleczenie wieloletnie, to USA ma takich pacjentów 53%, a my 25—30%. Nie z innych powodów, jak z winy nas samych, bo zbyt późno zaczynamy się leczyć. W naszym kraju przybywa rocznie około 90000 raków, a raczej osób chorujących na któryś z nowotworów. Na przykład, jeszcze nigdy na wsi nie było tyle raków odbytu co obecnie. Z tych 90000 tylko 50% rozpoczyna leczenie, ale wśród nich tylko mniej więcej połowa może uważać się za wyleczonych. Mamy też za mało lekarzy onkologów i zbyt mało łóżek szpitalnych na onkologii, ale... najważniejsze jest NIE CHOROWAĆ, a więc profilak- tycznie nie dopuszczać do zachorowania. Warto! 91 DBAJ O SWÓJ PRZEWÓD POKARMOWY Nadkwasota Należy do dolegliwości bardzo powszechnych, powstaje wtedy, gdy w żołądku jest nadmiar kwasu. Gdy taka nadkwasowość trwa zbyt długo, ułatwia powstawanie wrzodu żołądka lub dwunastnicy. Trzeba dbać o równowagę kwasowo-zasadową, przede wszystkim w tym, co się jada. Mięsa, sery, wędliny, podroby, tłuszcze są za- kwaszające, podobnie jak i produkty mączne. Alkalizują, czyli są zasadowe: warzywa, owoce i nasiona. Mężczyźni często popełniają ten błąd, że jadają zbyt mało warzyw i owoców, a zbyt dużo mięs i potraw mącznych. Trzeba więc zmienić dietę. Jadać 4/5 produktów pochodzenia roślin- nego, a tylko 1/5 zwierzęcego. Pić dużo mleka: kefiru, jogurtu, mleka zsiadłego — bo zawierają dużo łatwo przyswajalnego wapnia. Ponadto jadać otręby, jako źródło błonnika oraz jabłka, jako źródło pektyn (też rodzaj błonnika). Np. surówkę piękności lub pół kubka mleka z 3 łyżecz- kami otrąb, l—2 łyżeczkami zarodków pszennych i garścią płatków kukurydzianych. To jeść codziennie rano. Niektóre choroby, jak np. cukrzyca, choroby nerek albo zatrucia mogą spowodować kwasicę (acidosis). Tutaj już musi wkroczyć lekarz, a w laboratorium oznacza stopień zakwaszenia organizmu i dopiero wtedy lekarz przepisze odpowiednie leczenie. Znam pana, który przez 15 lat na nią cierpiał. Zażywał różne środki alkalizujące (przez co żona nie miała z niego pociechy), ale wyleczył się dopiero dzięki diecie, którą stosował przez jeden sezon. Odrzucił w niej wszelkie ostre przyprawy oraz używki, a jadał niekiedy 2 razy dziennie fasolkę szparagową pod różnymi postaciami (z wody, w sosie śmietano- 92 wym, zapiekaną itp.). Pił codziennie jogurt lub kefir, a na czczo szklankę mleka z sokiem z połówki cytryny — takie zwarzone mleczko. Ponadto starał się, by w diecie było dość błonnika, magnezu i wapnia. Zgaga Jest bardzo często brana za objaw nadkwaśności, przy czym trzeba odnotować, że nieomal każdy człowiek choć raz w życiu cierpiał na nią. Niemniej jednak nie ma ona nic wspólnego z nadkwasotą, a jest objawem przewlekłego zapalenia przełyku lub inaczej mówiąc — zapal- nego podrażnienia przełyku. Może ono być wywołane, na przykład, żołądkowym kwasem solnym, piciem alkoholu, działaniem żółci... Najczęstszą przyczyną jest wracanie do przełyku trawiącej zawartości żołądka, czego powodem bywa nieszczelność dolnego zwieracza przeły- ku. Albo utajona cukrzyca. Kto cierpi na silną zgagę — lepiej, żeby się zbadał. Zgaga, a mówiąc bardziej fachowo: pyroza, występująca często z dużym nasileniem, powinna być pod opieką lekarską. To lekarz musi zbadać, czy piekące bóle za mostkiem nie mają przypadkiem podłoża kardiologicznego, bo mogą być także powodowane chorobą niedo- krwienia serca. Jak się bronić przed zgagą? • Jadać częściej niewielkie porcje, np. 5—6 razy dziennie, a nie duże posiłki 3 razy na dzień. Kolację jadać na 3 godziny przed snem. • Sypiać na wysoko ułożonych poduszkach. • Nie tyć! Doprowadzić wagę do normy. • Unikać pochylania się i dźwigania, szczególnie z pełnym żołądkiem, który — notabene — nigdy nie powinien być zbyt pełny, a jedynie często i nie do pełna napełniany. Kto miewa zgagę, ten na ogół dobrze wie, co ją wywołuje, np. alkohol, czarna kawa, słodycze, kwaśne owoce, świeże pieczywo itp. Trzeba więc powiedzieć także, co ją łagodzi: chude mleko (byle dobre), kefir, jogurt i tzw. lekkie dania. 93 Alkaloza, czyli niedokwaśność Alkaloza, czyli nadmiar zasad, jest przeciwieństwem nadkwasoty i powoduje wzrost węglanów we krwi (CO 2 tworzy w osoczu dwuwęglan sodu = NaHCOg). Przyczynami alkalozy mogą być np. kuracje diuretycz- ne (moczopędne), wymioty, złe funkcjonowanie gruczołu nadnerczy (adrenalina), choroba Cushinga i inne. Nieraz towarzyszy temu też otyłość. Przy alkalozie trzeba bardzo ograniczać tłuszcze i wszelkie potrawy hamujące wydzielanie soku żołądkowego, a robić wszystko, aby zmusić żołądek do wydzielania tegoż soku. Co więc robić? Jadać mało, a często! Podawać „talerz jak malowankę", aby pobudzić ośrodki nerwowe, które z kolei wzmocnią wydzielanie soków żołądkowych, co ładnie nazywamy: „aż ślinka idzie...". Przed głównym posiłkiem dobrze jest podać szklaneczkę np. soku pomidorowego, barszczu kiszonego, soków warzywno-owocowych (z sokowirówki), choć w ogóle płynów trzeba pić nie za wiele. Żadne świeże pieczywo, żadne razowe, a z kasz nie poleca się jaglanej. Sery tylko twarogowe, chude, ale niekwaśne. Również mięso tylko chude, z wędlin jedynie szynka, polędwica i ewentualnie parówki. Do gotowania tylko oleje, nie zaś inne tłuszcze. A ponadto częste przebywanie na świeżym powietrzu, jako że alkaloza może przenieść się także na obszar płuc i systemu oddechowego. Przeróżnych ziół przeciwko niedokwaśności jest tyle, że aż trudno je wyliczyć. Ale podajmy choćby mieszanki ziołowe, produkcji Herbapolu: Digestosan, Calmagina, Cholesol, Carvomin. A także: korzeń mniszka, liście mięty, kłącza tataraku; a z ziół przyprawowych: lebiodka (oregano), koper (owoc), kolendra (owoc), czosnek, cykoria, anyżek... Bo jedzenie musi nie tylko cieszyć oczy i zmysł powonienia, ale także być smaczne, czyli dobrze przyprawione. Ach, te gazy! Dość często ludziom dokuczają gazy. Mogą powodować tzw. odbijanie się lub wydzielanie „drugą stroną medalu". Jasne, że powstają one dzięki działaniu bakterii (zwykle gnilnych) z nie strawionej żywności. Często towarzyszą stolcowi przy jego wydalaniu. Choć stolec opuszczający zdrowy organizm powinien być pozbawiony zapachu. 94 Osoby, które jedzą zbyt dużo i zbyt szybko, po prostu zawalają jedzeniem enzymy trawienne. Trawienie się opóźnia, a wtedy do roboty zabierają się bakterie gnilne. Te pracują bardzo szybko i przy okazji produkują mnóstwo gazu. Najwspanialsze jedzenie może być w ten sposób pokonane. Wystarczające trawienie, uwolnienie od powstawania gazów, zależy od ilości wyprodukowanego kwasu chlorowodorowego, żółci i enzymów trawiennych, a także od pracy żołądka i wnętrzności. Stąd najłatwiej uregulować tego rodzaju kłopoty przez prawidłowe odżywianie z równoczesnym jadaniem małych ilości żywności, dość często, aby dać czas organizmowi na wyprodukowanie enzymów i wszys- tkich innych czynników trawiennych. Wcale nierzadko dobrze się odżywiający dorośli cierpią na przeróżne dolegliwości trawienne. Okazuje się najczęściej, że cierpią z powodu bakterii coli, jak dzieci. I wtedy muszą się leczyć na coli, ale o tym decyduje lekarz. Biegunka Nierzadko reagujemy biegunką po zjedzeniu czegoś, czego nie lubimy. Zresztą wielka ilość przeróżnych produktów spożywczych może spowo- dować biegunkę, szczególnie, gdy nam brak niacyny (witaminy 83). Bywają osoby, które latami mają biegunkę i dopiero gdy dostarczą organizmowi witamin kompleksu B plus 100 mg niacyny po każdym posiłku — mają spokój z wypróżnianiem. Przy czym działa nie sama niacyna, ale niacin amid (witamina PP) i tylko ten jest pomocny. Niedobór kwasu foliowego, witaminy Bg albo magnezu także może powodować biegunki, które zresztą szybko ustępują, gdy poda się te witaminy. Ponieważ duża ilość wapnia powoduje wydalanie magnezu, biegunki często występują u dzieci karmionych z butelki. Także u osób, które nadużywają żywności bogatej w wapń, a ubogiej w magnez (np. nabiał). W takim wypadku dodanie do mleka 1/4 łyżeczki tlenku magnezu poprawia sytuację. Długotrwałe biegunki są bardzo szkodliwe, gdyż zawsze traci się przy tym wiele składników odżywczych. Ich rezultatem jest np. niedobór, i to ostry, potasu. Nieraz lekarz zapisuje wtedy potas do zażywania. 95 Zaparcia Ich powodem może być brak błonnika w diecie, niedostatek wody, zaburzenia ruchu robaczkowego jelit (ich perystaltyki), kłopoty z tarczycą lub adrenaliną, jakieś polipy i uchyłki na jelitach, hemoroidy i inne... Gdy się usunie przyczynę — mija i zaparcie. U starszych osób ich powodem może być, na przykład, zbyt mała ruchliwość, czyli... „faza fotelowa", a wtedy najlepszym lekiem będzie... chodzenie z psem na spacer, także wówczas, gdy się go nie ma. Najprostszym sposobem na regulację żołądka, a więc tak przy zaparciach, jak i przy biegunkach, jest jadanie — choćby i 3 razy dziennie — tartych jabłek. Ich pektyny (błonnik) działają jak miotła na kiszki i usuwają zaparcia. Nieco inaczej działają otręby, ale z podobnym na ogół skutkiem. Jest też wiele ziół rozwalniających, a do „końskiej kuracji" należy np. zjadanie kawałka liścia aloesu. Co prawda, nie każdy zniesie jego goryczkę, ale można popijać tzw. winko aloesowe. Winko z trzyletniego lub starszego aloesu. Obrywa się kilka liści („liśćmi" są tu kolce, a właściwy liść to rozdęta łodyga, do złudzenia go przypominająca). Owe liście myje się, osusza, oziębia w lodówce do 10 dni. Z 50 dag liści usuwa się kolce, a resztę miksuje i zalewa pół litrem czerwonego wina z dodatkiem 50 dag miodu. To wszystko zmieszane lub zmiksowane przechowuje się w ciemnym pomieszczeniu (w ciemnej lub opakowanej w ciemny papier butelce) przez 3 do 5 dni. Po czym winko się cedzi i przechowuje w lodówce. W razie potrzeby popija na godzinę przed jedzeniem, po łyżeczce, 3 razy dziennie. (Patrz o aloesie w ostatnim rozdziale). Przy stałych dolegliwościach, a także przy wrzodzie żołądka lub dwunastnicy nieraz trzeba pić to winko przez 2—3 miesiące, z przerwą około dwutygodniową i znów — jeśli trzeba — ponowić kurację. Z domowych, miłych środków — każdy wie, że śliwki, kompot czy sok śliwkowy, działają rozwalniająco. Na niektórych podobnie działają także prawdziwa kawa, jogurt i w ogóle mleko. Ale tu już trzeba siebie znać, aby nie przesadzić, bo reakcje są indywidualne. Tylko tartych, surowych jabłek można się nie bać, a działają zawsze — prędzej czy później — skutecznie. Na biegunki też zresztą świetnie skutkują, z domowych środków — czarne jagody lub kompot z nich (także z suszu), otręby, a w pewnych wypadkach dżem jarzębinowy. Kakao także może powstrzymać biegunkę, 96 zwaną fermentacyjną. Zioła nie zawsze pomagają, choć Herbapol produkuje mieszanki antybiegunkowe i Tannosan. Biegunki mogą być powodowane różnymi czynnikami: np. przez błędy w diecie, zjedzenie czegoś nieświeżego, nietrawienie białek lub węglowodanów. Ale towarzyszą także niektórym chorobom zakaźnym (dur brzuszny, czerwonka), niedokwaśności żołądka, nadczynności tar- czycy, złemu przyswajaniu itd. Naturalnie, gdy pojawia się biegunka, trzeba wprowadzić dietę. Może nieraz najłatwiejsza będzie po prostu głodówka, ewentualnie przejście na dietę jabłeczną. Warto popijać rumianek, a jeśli musimy jeść, to np. sucharki pszenne, ewentualnie twaróg, budyń z cielęciny i warzyw, omlet itp., czyli tzw. lekkie dania. Należy do nich też drób gotowany, jaja przyrządzane na parze, zamiast zup — mocne wywary z jarzyn lub przecier z marchwi czy dyni. A w ogóle — to jeść niewiele. Wrzód trawienny Niestety, choroba wrzodowa atakuje coraz częściej i nie tylko dorosłych, ale i ludzi młodych, a nawet dzieci. Tak naprawdę, to nie bardzo wiadomo, co ją powoduje: podejrzewa się nawet, że można mieć do niej skłonność dziedziczną. Przy tym choroba wrzodowa dwunastnicy częściej atakuje młodsze osoby (20—30 lat) na odpowiedzialnych stanowis- kach. Zaś owrzodzenie żołądka dotyczy raczej ludzi starszych (40—60 lat), choć i tu bywają odstępstwa od reguły. Ponadto są osoby, u których ta choroba przez wiele lat powraca; nieraz z powikłaniami i różnymi dolegliwościami. Dość często obserwuje się wrzodotwórcze działanie aspiryny. U osób bardzo wrażliwych nawet jedna tabletka tego — zresztą znakomitego leku —już może wywołać ostry stan zapalny błony śluzowej, a w następ- stwie wrzód. Zdarza się, że równie wrzodotwórczo działa np. insulina lub preparaty zawierające rezerpinę, stosowaną w leczeniu nadciśnienia. Wrzodotwórczo działa też tytoń, czyli palenie, alkohol, czyli picie, a także nadużywanie czarnej kawy. Jeśli chodzi o alkohol, to on sam nie powoduje wrzodu. Ale że bywa nadużywany, a pijacy odżywiają się nieprawidłowo lub prawie nic nie jedzą, zaś sam alkohol zwiększa wydzielanie soków trawiennych żołądkowych, więc na pusty żołądek, szczególnie niedożywiony białkowo, działa wrzodotwórczo. 97 Bądź zdrów! Na ogół przyjmuje się, że wrzody żołądka czy dwunastnicy powstają z powodu stresów, stąd nazwa „choroba dyrektorska"; albo ze zbyt częstego poirytowania, nerwowości, chronicznej, długotrwałej kwasicy żołądkowej, nadużywania tłuszczów i ostrych przypraw i w ogóle z niezdrowego, nieregularnego odżywiania się. Ale są uczeni, którzy twierdzą, że głównym powodem jest po prostu niedobór błonnika. Amerykanie przeprowadzili badania i oto, co stwier- dzili: podczas drugiej wojny światowej ich żołnierze, przetrzymywani w straszliwych warunkach niewoli japońskiej, mieli stresów aż ponad ludzką wytrzymałość, ale choć marli jak muchy, żaden nie skończył z powodu wrzodów żołądka czy dwunastnicy. Żywieni byli głodowymi porcjami nie łuskanego ryżu — bardzo bogatego w błonnik i... krochmal. Taki ryż służy w Japonii do karmienia świń, a sami Japończycy go nie jedzą — tylko ten biały, oczyszczony. W Japonii choroba wrzodowa należy raczej do rzadkich. Ostatnio zbadano, że krochmal, czyli mączka z ziemniaków, fasoli i niektórych jarzyn działa podobnie jak błonnik. W amerykańskiej niewoli, w Europie, przetrzymywani byli jeńcy niemieccy. Ich odżywianie było „normalne", europejskie, czyli ubogie w błonnik. Bardzo wielu chorowało i umierało z powodu choroby wrzodowej. Z tych faktów wyciągnięto oczywisty wniosek, że na chorobę wrzo- dową choruje się głównie wtedy, gdy organizm ma zbyt mało błonnika. Czyli profilaktycznie, aby do choroby wrzodowej nie dopuścić — trzeba jadać: jabłka, otręby i kiełki pszenne, a także żywność taką, która dostarcza dość błonnika i witamin. Z witamin zaleca się szczególnie: witaminę C, czyli kwas askorbinowy, witaminy A, B^, Bg, E, cholinę i kwas pantotenowy (pantotenian wapnia) i kwas foliowy. Przypomnijmy, że najlepszym źródłem wszystkich witamin z grupy B są drożdże. Drożdże piwne są bogatsze od piekarskich. Przeciwwrzodowo działa także dostateczna ilość białka, ale bez przesady, za to ze wszystkimi aminokwasami (mleko, twarogi, ryby). Z ziół leczniczych Herbapol poleca Gastrogran, a żywieniowcy i zielarze — owoce róż, jako najbogatsze źródło witaminy C oraz innych witamin i wielu składników mineralnych. Witamina C ma bowiem między innymi i tę zaletę, że hamuje tworzenie się i działanie rakotwór- czych toksyn, nitrozamin, skutków nadmiaru leków. Ponadto — jeśli nie jest nadużywana — przyspiesza wydalanie z organizmu alkoholu, a więc nie ułatwia powstawania wrzodów. 98 Tabletki z witaminy C zawierają przede wszystkim tylko kwas askorbinowy, i to przyswajany w 30—40%, o ile „nie wyszły jak weszły". Witamina P ułatwia przyswajanie witaminy C, ale nie produkuje się jej w pastylkach (tę ostatnią zawierają pastylki o nazwie Rutinoscorbin). Jest sporo witaminy P w owocach róż. Owoce aronii posiadają jej najwięcej i w ogóle gromadzą one bogactwo wspaniałych składników dla zdrowia. Można te owoce jadać surowe i w przetworach lub pić herbatkę z suszu. Uchyłki i polipy Aż dziw, ilu ludziom — głównie w średnim i starszym wieku — dokuczają. Są to jakby kieszonki, guzy czy przepukliny powstające na jelitach, w ich ściankach. Powodują stany zapalne, są bolesne... Ich powodem jest — naturalnie — nieodpowiednie odżywianie, a przede wszystkim brak błonnika. Dawniej nakazywano, aby w takich przypad- kach nie podawać nic, co miałoby właśnie błonnik. Dziś — odwrotnie. Dość łatwo leczy się te dolegliwości błonnikiem, choć w stanach zapalnych, połączonych z krwawieniem lub gorączką — nie podaje się ostrych przecież otrąb pszennych czy kiełków albo razowego chleba, ale stosuje ścisłą dietę i pozwala dużo pić. Dopiero po zaleczeniu takiego stanu można podawać najpierw delikatniejsze pektyny (tarte jabłka), a potem także i inne źródła błonnika. Z ziół dobrze robi rumianek i mięta. Nieżyt (katar) żołądka (gastritis) Może pojawić się nagle, po zjedzeniu, na przykład, zepsutego lub zatrutego jedzenia; albo może też trwać latami, jako stan chroniczny, na przykład u alkoholików albo tych, którzy nadużywają leków, m.in. aspiryny; albo przy długotrwającej nadkwasocie. Jego przyczyną mogą też być bakterie. Przede wszystkim więc trzeba rozpoznać i usunąć przyczynę, więc na przykład nie pić, nie łykać aspiryny, czyli wyrwać się z jakiejś lekomanii. Jadać tak zwane delikatne dania, na przykład jeśli mięso — to z ryb, drobiu czy królików, także cielęcinę — najlepiej mieloną; warzywa gotowane i podawane w formie puree, białe pieczywo, sucharki, mleko, jaja, soki owocowe. I trzymać się tej diety, aż się z nieżytu wyjdzie. 99 Ziół na tę dolegliwość jest mnóstwo, zresztą zwykle w postaci mieszanek;, poleca się także m.in. winko aloesowe albo odwary: z liści pokrzyw, poziomek, rdestu ptasiego i innych. Jeśli powodem nieżytu są bakterie, warto zmienić florę bakteryjną przewodu pokarmowego i pić kwaśne mleko, kefir, jogurt, aby bakterie kwasu mlekowego opanowały sytuację. Ponadto pić drożdże, by dostar- czyć więcej witamin z grupy B. Niedobór witaminy K może powodować wewnętrzne krwawienia (co widać w kale), trzeba więc dietę o nią uzupełnić (wiele jej ma zresztą pokrzywa). Kłopoty z trzustką Ten bardzo ważny gruczoł leży po lewej stronie pod żołądkiem i wydziela sok trzustkowy, pomagający w trawieniu, a także insulinę — koniecznie potrzebną do przemiany cukrów. Zapalenia trzustki można dostać z różnych powodów, między innymi także przy obecności kamieni żółciowych. Stan zapalny może być ostry, połączony z krwawieniem, albo chroniczny bardzo utrudniający trawienie. Ponadto — jak każdy wie — kłopoty z trzustką wiążą się z cukrzycą, która powstaje z powodu niedoboru insuliny albo nadmiaru glukogenu — hormonów właśnie przez trzustkę produkowanych. Tak zwanych cuk- rzyków mamy w kraju około miliona. Dla nich pracują poradnie specjalistyczne, lekarze specjaliści opiekują się indywidualnie każdym chorym. Wszyscy cukrzycy są skazani na dość ścisłą dietę i muszą do końca życia trzymać się wskazówek lekarza. Inna sprawa, że zdarzają się i takie fakty, o których mówi ta oto prawdziwa historyjka: W czasie wojny pewną starszą panią, chorą na cukrzycę, Niemcy zamknęli w więzieniu na Montelupich, w Krakowie. Jej dwoje dorosłych dzieci było przerażonych. Jak matka przetrzyma przy swoim stanie? Wojna skończyła się i po wielu miesiącach pobytu w więzieniu starsza pani wróciła do domu, ale już bez cukrzycy. Więzienna dieta wyleczyła ją skutecznie i do końca życia. > Wiadomo^-że—trzustka pQtrzebuie_chrQmu_Jiren pierwiastek jest trucizną, ale jako mikroelement jest dla trzustki konieczny. Co prawda, tylko około 150 miligramów na dobę i tylko w ograniczonej postaci, ale bierze on udział w przyswajaniu glukozy i jest niezbędny, mimo że nasz ustrój sam potrafi sobie wyprodukować odpowiedni związek, ale w bardzo 100 małych ilościach. Chrom współdziała z insuliną w regulowaniu poziomu cukru we krwi. Wjgc^gdzje tego cłiro"111 ^^lkac2---~-^^nLaJg7imLjf^-^^ drożdże piwne (łyżeczka • ' - • ' • r- -•-i—--i„„i-\; „,„*^K„ au szukaGŁ- 4 gdziennjgJirpżdży piekarskich) i wątroby. Całkiem dobrym źródłem są też ziemniaki, ale ze skórką, chleb razowy, kiełki, marchew. Od lat znanym ludowym „lekiem" przeciwcukrzycowym były i są strąki fasoli, a raczej odwar z nich. Także „ziółka" lub sok ze świeżych liści pokrzywy, czosnek, znamię kukurydzy i inne. Najważniejsza jest jednak dieta, a tej każdy cukrzyk musi przestrzegać ściśle, według wskazówek lekarza. Nie będzie więc tu podawana, prócz kilku wskazówek. Otóż przy ostrym zapaleniu trzustki — początkowo przechodzi się na głodówkę, potem fg^jjgtg Heiknwą i rinpipro stopnjowo^wJTrnwadya się białko z mlekajJaarogfe— Warto pamiętać, że dietę w cukrzycy trzeba określać według wieku, wagi ciała, wzrostu, płci, wykonywanej pracy i ogólnego stanu pacjenta. A więc —jak widać — bardzo indywidualnie. Ponadto stosunek ilościowy białka do tłuszczów i węglowodanów powinien być stały, a zmieniać się tylko rodzaj pokarmów, w tych samych grupach produktów. Otyłość Statystyka podaje, że co 5 mężczyzna i co 3 kobieta grzeszą otyłością. Nie pomogła na nią nawet moda na odchudzanie — przynajmniej u nas, bo w innych krajach dała ona lepsze rezultaty. W 95% przypadków otyłość jest spowodowana nadmiernym lub nieracjonalnym odżywianiem. Popularne hasełko mówi, żeby odchudzać się metodą „JP", czyli „jedz połowę!". Na temat odchudzania, także i u nas, jest sporo literatury fachowej oraz popularnonaukowej. I — prawdę mówiąc — nic innego grubasowi nie pomoże, nawet nie zawsze choroba, operacja, stres... Dla wielu otyłych jedzenie jest wprost narkotykiem: nie potrafią go ograniczyć. Wiele osób tyje tylko dlatego, że jada zbyt tłusto lub przepada za słodyczami. Te kaloryczne smakołyki tuczą — także w niewielkich wagowo ilościach — w dość szybkim czasie. Jedne z najnowszych badań wykazały, że komórki tłuszczowe mogą tylko mnożyć się, i to od niemowlęcych niemal lat, ale nigdy ich nie ubywa. Są niczym baloniki. I to bardzo żarłoczne. Lubią być napełnione — im bardziej, tym lepiej dla nich, ale nie dla organizmu. Trzeba mieć wyraźną 101 motywację, a często i silny charakter, żeby rzeczywiście odżywiać się prawidłowo i odchudzające, spożywając na przykład po około 1000—1200 kalorii dziennie. Wtedy tłuszcz z komórek tłuszczowych powoli ubywa, spala się, oddaje energię i ich „baloniki" kurczą się, „flaczeją" i zmniej- szają. Człowiek wówczas szczupleje, nabiera pięknej sylwetki, czuje się lekko, zwiewnie, zręcznie, szczęśliwie... Przynajmniej do czasu, gdy znów nie zacznie jeść za dużo i tyć. Francuzki wierzą, że na schudnięcie pomagają ziółka i to szczegól- nie: odwar na ogonkach czereśni lub wiśni. Amerykanie uważają, że powodem trudności w szczupleniu jest niedobór witaminy Bg. To ona musi być obecna przy spalaniu węglowodanów i ich metabolizmie. Radzą zażywać po kilka pastylek tej witaminy dziennie i jeść lub pić drożdże. Niemcy najbardziej wierzą w metodę „JP", a także w ruch, sport, rower, jogging, narty itp. Niemniej jednak lekarze przestrzegają, by nie forsować zbytnio serca, bo i tak u grubasów jest przetłuszczone, więc trzeba się nim obchodzić delikatnie. Nie ma reguły bez wyjątku Jak wiadomo, wszelkie kanony urody wymagają, aby przez całe życie zachować taką sylwetkę, jaką się miało mając 25 lat (jeśli wtedy była naprawdę prawidłowa). Niemniej jednak wszelkie tabele wykazujące ile, w jakim wieku powinno się ważyć, dopuszczają w okresie klimakterium wyższą wagę niż u dwudziestopięcioletniej panienki, młodziana. Dlaczego? W trakcie „rewolucji" w organizmie, jaką są przemiany zachodzące w ustroju człowieka między 40 a 60 rokiem życia, wprost „nie ma czasu", by zwracać uwagę na przyswajanie pokarmów. Przyswaja się ich za dużo, za dużo zamienia w troszcz i mięśnie, przemiana materii jest jakby sprawniejsza: nic się przecież nie „marnuje", wszystko magazynuje. Trzeba wówczas naprawdę bardzo silnego charakteru, szczególnie u tych ze skłonnościami do tycia, aby jadać same nietuczące rzeczy i odmawiać sobie wielu smakołyków. Za to po ukończeniu klimakterium, przeważnie gdzieś około 65— 70-tki, nawet jedząc to samo, co przedtem, jednak się szczupleje. Przemiana materii wraca do normy i znów się człowiek powoli mieści w swoich spódnicach czy spodniach sprzed 20 lat. Co nie znaczy, że tak 102 jest zawsze, bo pamiętajmy o tym, że każdy człowiek jest indywidualnością i nie musi tak samo reagować. Można też przypomnieć przysłowie: „Nie ma reguły bez wyjątku". Ale to okresowe tycie jest raczej regułą. Ta wątroba indywidualistka Wątroba jest naszym szalenie ważnym organem. Przede wszystkim jest filtrem, prowadzi produkcję bardzo wielu niezbędnych dla organizmu rzeczy i aż dziw, że sobie na ogół z tym wszystkim jakoś daje radę. Przy tym odkąd znam osobę, która jeszcze po kilkunastu latach od za- chorowania na wątrobę nie mogła zjeść cukierka oblewanego czekoladą, bo jej szkodził, natomiast mogła spożyć miskę tłustego bigosu — pełnego mięsiwa — odtąd... nie wierzę wątrobom. Są to indywidualistki i nawet tzw. chore — reagują, jak chcą. Uszkodzenie czy zapalenie miąższu wątroby może być wywołane różnymi czynnikami: toksycznymi, pasożytniczymi, wirusowymi, bak- teryjnymi, żywieniowymi i innymi. Nadmiar tłuszczu, dłuższe przyj- mowanie leków syntetycznych, nie mówiąc już o nadmiarze alkoholu — także mogą wywołać niedomagania wątroby. Wiadomo, że z ziółek wątroba najbardziej lubi Raphacholin (po łacinie rzodkiew to właśnie Raphanus sativa), czyli drażetki Herbapolu zawierające wyciąg z rzodkwi olejek miętowy, węgiel leczniczy i kwas dehydrocholowy (stosować l—2 drażetki, 3 razy dziennie przy różnych dolegliwościach wątrobowych, tak chwilowych, jak i przewlekłych). W stanachząpalnych, jak i Jiszkodzenmch miąższu wątroby, przy medostate^znym_wytwarzaniUJzołci,_sklonnpśc^do_kamicY,_przy bolesnych wzdęciach, nieregularnych wypróżnieniach itp. nieraz ratuje Raphacholin. Polecą sie^^ez^ok^ze^wiezy^czaS^rzodkwi (bogatymiędzy innymi w witaminę C i sole mineralne), a przy zdrowym żołądku także surówkę z tartego_miaższu czarneirzodkwi,^ z dodatkiem np. twaroguTTrzy ucieraniu czarnej rzodkwi ulatniające się olejki eteryczne fatalnie psują powietrze, ale także i te związki siarki bywają pożyteczne. Jak już wspomniano — wątroby miewają bardzo specjalne potrzeby dietetyczne. Ale na przykład w leczauu-ichJzapalema-poda^e .sig^Jgłownie produkty gotowane, a także przecierane, na przykład kleiki z płatków owsianych, ryżu lub z kaszy jęczmiennej"Z~pieczywa -—""śucKarEi pszenneTTeśiT^einniaki, to puree; Jeśli kompot — to przecierany, 103 ewentualnie mus jabłeczny. Aby jednak uzupełnić dietę witaminami — podaje się soki owocowe i warzywne, na przykład ze świeżej marchwi, buraków, selerów, jeżyn, jabłek itd. Sok przed podaniem należy podgrzać do 40°C. W nuarę -poprawyzdrowia podaje się sporo białka (jaja,_ryby, chude wedliny„Lmiesp;, twaróg), jnakaron i kasze (manna,_kukurydziana, krakowska^piatkLowsiane^ryż i inne), a jadłospis wzbogaca warzywami. Ale wciąż uważać trzeba, aby w diecie nadal było małotłuśźcżu i mato błonnika. Przy wirusowym zapaleniu wątroby, po leczeniu szpitalnym, trzeba jeszcze kilka miesięcy kurować się w domu, by osiągnąć tzw. wyleczenie kliniczne. A następnie jeszcze 5 do 8 miesięcy, aby uzyskać wyleczenie zwane biologicznym, by wątroba wróciła do normy. Cały ten czas trzeba pozostawać na diecie. Zioła — owszem, są przydatne, ale tylko wspoma- gają leczenie. Leczy dieta i leki przepisane przez lekarza. Marskość wątroby jest zwykle związana z alkoholizmem i to w pojęciu laików tak silnie, że z niedowierzaniem słuchają, iż ktoś w ogóle niepijący może na nią chorować. A może! Bywa, że się na marskość choruje po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby, po leczeniu lekami antynowot- worowymi (...„wyleczono z raka, ale pacjent zmarł na wątrobę"). Marskość jest przewlekłą chorobą wątroby, z trwałym jej uszkodzeniem, obrzękiem, przerostem, zwłóknieniem, krwawieniem, często żółtaczką i innymi objawami. Towarzyszy jej zwykle brak apetytu, a więc trzeba dawać jeść często,' mało i atrakcyjnie, choć bardzo wybiórczo. Z ziół podaje się te regenerujące wątrobę, np. wyciągi z rzepiku pospolitego (zwiększają wytwarzanie żółci i ochraniają miąższ wątroby oraz zapobiegają jej stłuszczaniu), ziółka z szyszek chmielu (uspokajają, osłaniają i wzmacniają). Jeżeli lekarz nie wskaże inaczej, to we wszystkich trzech wymienionych schorzeniach wątroby mogą pomóc witaminy. Nieraz lekarze (np. amerykańscy) zalecają po l—2 gramy witaminy C i to co 4 godziny. Można też zalecać spożywanie przetartych surowych — lub w prze- tworach — owoców róż (Rosa cynamomea. Rosa rugosa i inne), najbogatszego u nas źródła tej witaminy (i innych). Poza witaminą C, także poleca się lecytYnę (np.jv_pQStad-Jekko uprażonego jiemiema lnianego — tego najbogatszego^jej źródła); takjg _witaminę__E_{raf7cj w kapsuftacĘ^Bo^cEoc^^rki pszeniczne są jej zrodłenii.to jednak mogą być źródłem ubogim, a poza tym może mieć z nimi kłopoty tak żołądek, jak i wątroba). Ponadto dieta powinna być bogata w łatwo przyswajalne 104 białko zwierzęce (aminokwasy), a więc w mleko, delikatny twarożek, ewentualnie jajko na miękko itd. Zapaleniu wątroby zwykle towarzyszy żółtaczka, a wtedy dieta powinna być bogata w białko. Nawet tego białka potrzeba 2 razy tyle, ile nakazuje norma, czyli mniej więcej po 2 gramy na l kg wagi ciała, a przynajmniej około 150 gramów dziennie. Tłuszczu mało, ale może być nieco więcej cukru i słodyczy, jako dobrych źródeł energii. Chodzi o to, by białko nie stało się takim źródłem. Krew potrzebuje żelaza do odbudowy, więc dieta powinna być zasobna i w ten minerał (wątroby, drożdże piwne, sok z pokrzywL a także potrzebne są witaminy z grupy B, a szczególnie Bg (poza witaminą C) w dużych ilościach. Również witamina D dla usprawnienia me- tabolizmu. Ponadto^ magnez, wapń, które najlepiej znaleźć w za- gęszczonym miękki lub-^ałektt-w-pros^u^Może się zdarzyć, że ^nora^ wątroba spowoduje także chorobę trzustki, a więc dietę trzeba też dostosować do potrzeb tego organu. O wątrobę warto bardzo dbać, gdyż ten wspaniały filtr pełni tyle różnorodnych funkcji, że można powiedzieć, iż od niej w największej mierze zależy nasze zdrowie. I jeszcze jedna uwaga: wiele osób wszelkie swoje dolegliwości gastryczne przypisuje... wątrobie. Mimo iż rzeczywiście pełni ona mnóstwo funkcji i jest za nie odpowiedzialna, to jednak nie zawsze ona jest winna, ale tę sprawę najlepiej rozstrzygnie lekarz internista. Woreczek żółciowy — jak dobrze wiemy — towarzyszy wątrobie. Gdy przygotowujemy nie patroszony drób do pieczenia czy gotowania, musimy bardzo uważać, aby tego woreczka nie uszkodzić. Żółć się wyleje i nada wszystkiemu obrzydliwy smak goryczki. Nasza żółć też jest gorzka. Składa się na nią cholesterol, lecytyna, kwasy, składniki mineralne, barwniki i woda. Żółć jest niezbędna do normalnego trawienia, a szczególnie jest potrzebna do trawienia tłuszczów. Gdy nadużywamy w diecie białka i słodyczy, produkcja żółci staje się ograniczona. A gdy wątroba produkuje za mało żółci, to mamy trudności w trawieniu tłuszczów i tłuszcz się odkłada. Nie strawiony — łączy się z minerałami w twarde jakby mydła i powoduje w jelitach zaparcia, co może sprzyjać powstawaniu uchyłków i polipów. Ponadto żółć jest potrzebna, wprost konieczna, do metabolizmu i przyswajania rozpuszczalnych w tłuszczach witamin A, D, E, K. Brak lub niedobór żółci może powodować skutki ich niedoboru. 105 Lecytyna, również produkowana przez żółć, odgrywa ogromną rolę w organizmie. Przede wszystkim reguluje produkcję cholesterolu i „rządzi" tłuszczami wielo-nienasyconymi (patrz: cholesterol). Jeżeli czujemy ból pod prawą łopatką lub po prawej stronie żołądka, gdy mamy nudności albo niestrawność, to najprawdopodobniej mamy „coś" z woreczkiem i koniecznie trzeba iść do lekarza. Możemy bowiem mieć — jeśli nie kamienie żółciowe (wówczas odczuwamy silny ból, kurcze i kolkę) — to jakieś schorzenie, czy nawet wywołane toksynami zapalenie dróg żółciowych, zakażenie bakteryjne obejmujące pęcherzyk żółciowy, zapalenie dróg żółciowych wewnątrz- wątrobowych, powodujące niekiedy zastój żółci i inne. Jeśli to nie są kamienie, leczy się woreczek antybiotykami, lekami rozkurczowymi i ziołami, na przykład Cholagogą, Cholagogą III lub Gastrocholem. Tych ziół i ziołowych mieszanek jest sporo, ale są i tacy, którzy najbardziej wierzą w sok ze świeżej rzodkwi albo w napar z ziela szanty, mięty i rumianku czy odwar z ziela bluszczyka. Jeśli są to kamienie, a szczególnie kamienie szczawianowe, to dość łatwo rozpuści je magnez. Można go nabyć w aptece zwykłej i homeopaty- cznej, pod rozmaitą postacią. Na przykład jako tlenek magnezu, czyli magnezję, albo jako dwuchlorek magnezu, zależnie co lekarz przepisze i co nie spowoduje rozwolnienia u chorego. W każdym razie, wcześniej czy później, magnez w takim wypadku zawsze pomoże. Choć może nie pomóc, jeśli to nie są szczawiany, ale na przykład fosforany. Bywa, że cały woreczek jest wprost zapchany kamieniami. „Urodzić" kamyk żółciowy czy nerkowy — to ból ponoć dorównujący bólom porodowym. Inna sprawa, że 30 do 40% osób chorujących na kamienie żółciowe nawet nie wie o tym, bo nie ma objawów, ale są i tacy, którzy mają ataki i wprost cierpią męki. Zwykle choroba ta atakuje osoby po czterdziestce, które nieodpowiednio się odżywiały. Chroniczne, lekkie zapalenie worecz- ka jest dość częste, ale może też łatwo — przy nieodpowiedniej diecie — przejść w stan ostry. Najczęściej rozwiązuje sprawę nóż chirurga. Ale nieraz można wyleczyć się właśnie magnezem, ziółkami i dietą albo piciem oleju roślinnego, najlepiej kukurydzianego (łyżka dziennie po obiedzie) lub oliwy. Także pomaga zażywanie po obiedzie witamin A i E oraz Bg. Bez kwasów tłuszczowych, tych NNKT (Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe) znajdujących się głównie w olejach roślinnych — żółć może stawać się sucha i wiążąc się z minerałami — twardnieć w kamyki. Dlatego też 106 przestrzega się, aby na przykład w długotrwałych kuracjach odchudzają- cych, gdy unika się tłuszczów w ogóle lub nadmiernie je ogranicza, nie przedłużać takiej diety bardziej, niż to jest konieczne (głodówki zawsze powinny być prowadzone pod opieką lekarza). Witamina C też — jak zawsze —jest potrzebna, szczególnie w stanach zapalnych pęcherzyka żółciowego i nie trzeba się dziwić, jeśli lekarz zaordynuje ją w ilości na przykład l—2 gramów dziennie. Po operacji woreczka żółciowgo trzeba bardzo uważać nie tylko na dietę, ale i na to, by dłuższy czas nie nosić ciężarów. Bywa bowiem, że w miejscu blizny powstaje przepuklina, raczej przetoka i znów ją trzeba operować i zszywać. Kłopoty z nerkami Jeśli o nie chodzi, to trzeba pamiętać, że po chorobie muszą być wyleczone „absolutnie". Nawet gdy nam się zdaje, że już są zupełnie zdrowe, a lekarz radzi jeszcze dalszą kurację, musi się go słuchać, bo ma rację. Nie w pełni wyleczone, mogą się znów odezwać i nie dawać nam spokoju przez całe życie. Nerki mogą cierpieć wskutek niedomagań przemiany materii, powo- dujących stan zapalny. Mogą też źle pracować, bo brak im lub mają niedobór jakichś składników odżywczych. Można też sobie nerki przezię- bić. Można cierpieć na okres bezmoczu lub skąpomoczu, na zapalenie kłębków nerkowych, na odmiedniczkowe zapalenie nerek, na kamienie nerkowe, moczanowe, szczawianowe, fosforanowe itd. Jeśli jakaś część delikatnej tkanki nerek jest uszkodzona albo zdegenero- wana, wówczas mówimy o nerczycy. Jej początek jest zwykle powolny, a objawia się bólami głowy, podpuchniętymi „workami" pod oczami, częstym oddawaniem moczu i wysokim poziomem cholesterolu. Jeśli tłuszczowe i cholesterolowe złogi zatkają nerki, krew nie może być odpowiednio filtrowana i toksyczne substancje dostają się do całego ustroju. Nerczycy towarzyszy zwykle stan zapalny, powodowany przez infekcje różnego rodzaju. U zwierząt zauważono, że ta choroba zjawia się wtedy, gdy brak im w pożywieniu witamin z grupy B, a szczególnie choliny. Jeśli ktoś ma arteriosklerozę, to trudności z lecytyną mogą spowodować chorobę nerek. Również witaminy biorą ważny udział w powstawaniu moczu i ich niedobór może być powodem zaparcia i złego funkcjonowania nerek. 107 Nerki wymagają witamin A i E, także witaminy C i kwasu panto- tenowego, wspomnianej choliny i lecytyny, magnezu. Są maszyny do oczyszczania i zastępowania pracy naszych nerek (dializa), ale służą one w najcięższych przypadkach, do których nie powinno się dopuszczać. Chorując na nerki, nie wolno w ogóle używać soli lub tylko bardzo ograniczoną jej ilość; także mało białka. Nawet potas może być niebez- pieczny dla nerek. Bywa, że trzeba robić przeszczepy nerek, aby ratować ludzkie życie, bo z jedną nerką też można żyć. Kto — niestety — już zapadł na mocznicę (uremię) — musi przestrzegać specjalnej diety, i to bardzo ściśle. Lekarz lub dietetyczka mogą taką dietę przepisać. Na przykład, z jajek wolno jadać tylko żółtka, poza tym wątroby, drożdże, jogurt, mleko i sery jako źródło białka, ale w małych ilościach^ Oleje roślinne muszą zastąpić tłuszcze zwierzęce. Trzeba też więcej witamin B-kompleks, lecytyny, witamin A i E. Bywa, że mleko jest zabronione, ale wtedy trzeba znaleźć inne źródła wapnia lub inne „leki". Kamienie nerkowe mogą nieraz powstawać z powodu niedoboru witaminy Bg i magnezu w tym, co się dłuższy czas jada. Mogą one zresztą powstawać z różnych powodów, ale prawie zawsze wiąże się to z nie- odpowiednim odżywianiem albo ze źle funkcjonującym metabolizmem. A więc nie tylko może się tworzyć piasek lub kamienie wapniowe, ale także fosforanowe, szczawianowe albo kombinacje z wymienionych. Jeśli się „urodzi" jakiś kamyczek lub zostaną one usunięte operacyjnie, to już wie się na pewno, z czego powstał i jakiej diety należy przestrzegać. Na ogół dieta nasza jest zasobna w fosfor, a uboga w wapń, to zaś powoduje brak równowagi między tymi minerałami, co z kolei odbija się na metabolizmie (przemiana materii). Kamyki szczawianowe są dość trudne do rozpuszczenia. Nowoczesne metody dążą do rozbicia kamieni nerkowych i w następstwie do ich „rodzenia", aby uniknąć operacji. Wiele kamieni wapniowych doskonale rozpuszcza magnez, inne rozbija się falami ultradźwięków na piasek, zresztą sposoby są różne. Odpowiednio do tego, jakiego rodzaju kamienie nagromadziły się w naszych nerkach — trzeba dostosować dietę. Na przykład, jeśli mamy kamienie szczawianowe, trzeba unikać wszystkiego, co jest zasobne w kwas szczawiowy, a przynajmniej zapobiec dostarczaniu go z zewnątrz, 108 jeśli nie możemy działać na jego powstawanie endogenne. Bogate w szczawiany są zieleniny, między innymi szczaw, szpinak, rabarbar. Jeśli mamy kamienie fosforanowe, to stosuje się dietę prowadzącą do zakwaszania moczu, a więc ogranicza się pokarmy zawierające większe ilości wapnia, jak mleko, szproty, sery, a także chleb razowy. Przy kamicy moczanowej unika się wszystkiego, co zawiera związki purynowe, a więc rosołów, mocnej herbaty i kawy; wyłącza się też podroby i ogranicza mięso, a dieta powinna być jarsko-mleczna, prowa- dząca do alkalizacji moczu (czyli odwrotnie niż przy kamieniach fos- foranowych). W ogóle dieta musi być indywidualna zależnie od stanu chorego i rodzaju schorzenia jego nerek. „Nerkowcom" podaje się żywność raczej gotowaną, ograniczoną ilość mięsa bez tłuszczu; jeżeli lekarz zezwoli, to trochę masła, a poza tym tylko oleje. Nieraz stosuje się dietę ziemniaczaną, a więc z ugotowanych kartofli przygotowuje się — dla urozmaicenia — różne kluski (śląskie, knedle, kopytka, pyzy, kotlety, placki), zupy itp., z niewielkim dodatkiem innych warzyw. Bez ostrych przypraw, choć mogą być przyprawy ziołowe, łagodne i zastępujące sól. Należy unikać dań tłustych oraz zbyt słodkich. Z ziół — tyle się poleca, że aż trudno je wszystkie wymieniać (w niezielarskiej książce). W każdym razie Herbapol rozporządza wieloma mieszankami ziołowymi, ale od lekarza zależy, które z nich poleci. Na przykład, gdy chorobie towarzyszą obrzęki, zwykle poleca się Fitolizynę (rodzaj maści w tubce, do rozwodnienia i picia), ponadto Urosan i Urogran, Betulan, Nephrisol, Uvasol i inne. Uremia może powstać, gdy przy osłabionych nerkach głównym źródłem energii — i to przez dłuższy czas — jest pożywienie nadmiernie białkowe. Mocznik bowiem jest substancją toksyczną i jego nadmiar, gdy się dostaje do krwi, może spowodować zatrucie. Jest to jedna z najcięż- szych chorób nerek, na ogół prowadząca do śmierci. Gdy w organizmie występuje brak lub niedobór witaminy Bg, mocznik we krwi wzrasta gwałtownie. Tej witaminy potrzeba dziennie 100 do 200 mg, przy tym zaś mało białka, a dużo kalorycznych węglowodanów. Jeśli pacjent nie otrzymuje dość węglowodanów i tłuszczów, aby zaspokoić potrzeby kaloryczne organizmu, to wtedy zaczyna się spalanie własnego białka, czyli mięśni, by te kalorie uzyskać. To z kolei powoduje wzrost uremii. Trochę białka jest konieczne, ale według rozmaitych diet nie więcej niż na przykład jedno jajko + 3/4 szklanki mleka dziennie. Także multi- 109 witaminy i żelazo. Reszta diety — to sporo produktów zbożowych, pieczywo i niskobiałkowe oraz niskopotasowe warzywa i owoce, a tłuszcze i cukier dla uzupełnienia potrzeb kalorycznych. Ponadto 5 gramów węglanu wapnia, co zabezpiecza przed kwasicą albo hypocalcemią (nadmierną zasadowością — alkalozą). Objawami bywają: anoreksja (jadłowstręt), wymioty, nudności, biegun- ka, katastrofalne wychudzenie. Tak więc we wszystkich chorobach nerek trzeba nie tylko bardzo skrupulatnie słuchać lekarza, ale i przestrzegać równie skrupulatnie diety. Bo na przykład w chorobie zwanej nerczycą — trzeba właśnie podawać choremu dużo białka, ale ograniczać tłuszcz, sól kuchenną i płyny. Lekarze specjaliści i ich dietetyczki znają się na tym dobrze, ale... trzeba ich słuchać! Anemia Mówimy o niej, gdy ilość hemoglobiny w czerwonych krwinkach jest zbyt niska lub w ogóle liczba krwinek jest sporo poniżej normy. Może ją spowodować duży ubytek krwi, na przykład po operacji, po porodzie itp. lub po prostu nieodpowiednie odżywianie. Powodów anemii może być bardzo dużo, między innymi także nieumiejętne odchudzanie się nastolatek. W każdym razie zdrowy mężczyzna powinien mieć 4,2 do 5,9 milionów krwinek, a kobieta 4,2 do 5,4 milionów krwinek w l dl. Zdarza się jednak, że ma mniej, na przykład 2,5 miliona, a więc ma anemię. Do produkcji krwinek konieczne są przede wszystkim witaminy B ^ i kwas foliowy. Inne witaminy również, jak i wszystkie składniki odżywcze. Na przykład, zbyt mały dopływ witaminy C też może spowodować anemię. To samo dotyczy żelaza. Warto pamiętać, że produkty bogate w żelazo są łatwiej przyswajalne w obecności witaminy C. Z produktów białkowych przyswajamy do 30% żelaza; z produktów roślinnych — tylko około 10%, ale zwielokrotnia się ono, gdy równocześnie dostar- czamy organizmowi witaminy C. Jeszcze za czasów naszych babek anemia złośliwa była uważana za chorobę śmiertelną. Dziś leczy się ją stosunkowo łatwo: dietą i witaminami. A oto kolejna mała, prawdziwa historyjka, tym razem na temat 110 anemii. Kiedyś zatelefonowała do mnie nieznajoma, aby mi podziękować i oznajmić, że wyleczyłam ją z anemii, z którą walczyła bez skutku 15 lat. W tym czasie jej największym osiągnięciem było 3 miliony krwinek. Zdumiona spytałam, jakże to ja ją wyleczyłam, skoro jej nie znam i nie jestem lekarzem. Może to pomyłka? Nie! — odpowiedziała energicznie. Przeczytała w którejś z moich książek czy felietonów żywieniowych, że natka pietruszki pomaga zwalczać niedokrwistość. Zjadała więc po 2—3 pęczki dziennie tej natki. — Męczennica! — zawołałam, ale ona, że wcale nie, bo natkę może jeść jak krowa i bardzo jej smakuje. No i po paru tygodniach takiej natkowej kuracji — ku zdumieniu swojemu i lekarki — okazało się, że ma 4,5 miliona krwinek! Owszem, przedtem brała żelazo, w różnych postaciach, ale nie dostawała kwasu foliowego. Bo jest forma anemii, którą tylko ów kwas potrafi wyleczyć. A w tych ilościach natki pietruszki, które spożywała, było go dostatecznie dużo, żelaza zresztą również. Najpewniej wyleczyłaby się także sokiem z pokrzyw (świeżym i o fatal- nym w smaku, ale bardzo skutecznym), gdyż i one mają kwas foliowy oraz dużo żelaza, a także innych witamin i minerałów. Przy anemii złośliwej, poza kwasem foliowym jest też konieczna witamina B 12. Wprawdzie na ogół nasza flora bakteryjna wytwarza jej dosyć, ale aby organizm przyswoił tę witaminę, musi zadziałać czynnik wewnętrzny, którego może brakować, na przykład przy niedyspozycji żołądkowej. Zwykle zatem witaminę B ^ podaje się w zastrzykach. Dobrym źródłem przyswajalnego żelaza jest stałe spożywanie razowe- go chleba. Ma on cztery razy więcej tego pierwiastka niż białe pieczywo. Tak więc odżywiając się prawidłowo, można nie dopuścić do anemii. 111 Z SEKRETOW)fiŁONNIKA^ CZYLI NA CO NAM OTRĘBY? Wszystko zaczęło się od „nowoczesnej" choroby marynarzy, jaką są zaparcia. Bo „staroświecką" chorobą — wiadomo — był szkorbut, spowodowany — co też wiadomo — niedoborem lub brakiem witaminy C. Ale gdy to odkryto — łatwo się ze szkorbutem uporano. Po prostu wozi się na statkach owoce cytrusowe, cebulę, czosnek, beczki kiszonej kapusty i inne bogate źródła tej witaminy. Co prawda, z zaparciami również się już uporano, bo w marynarskiej diecie uwzględnia się obecnie błonnik. Na to, że zaparcia powoduje niedostatek błonnika w żywieniu, wpadł lekarz angielski, służący w czasie ostatniej wojny na pancerniku „Król Jerzy V", dr Piotr Cleave. Swoimi spostrzeżeniami podzielił się już po wojnie z innym lekarzem — dr. Burkittem, który dłuższy czas pracował w Afryce i — zresztą — zdobył tam sławę, gdyż odkrył przyczynę limfomy — raka układu limfo-retikulamego. Dr Burkitt miał tam sieć koresponden- tów i wykorzystał ją, aby zdobyć dane na potwierdzenie teorii dr. Cleave. Potem rozszerzono badania, aż wreszcie błonnikiem zajęło się bardzo wielu uczonych i lekarzy na świecie, odkrywając coraz to nowsze i coraz inne fakty. Dziś wiemy już na pewno, że bez błonnika nie ma zdrowia, choć — tak naprawdę — to błonnik organizmowi nic nie daje z podstawowych składników odżywczych. Ani nie dostarcza kalorii (dlatego go dawniej nie ceniono i odrzucano, np. tworząc biały chleb z nieomal samej tylko mączki, czyli skrobi), ani białka, tłuszczów, węglowodanów strawnych (bo należy do węglowodanów, ale nieprzyswajalnych i nie trawionych), ani soli mineralnych —w jakichś liczących się ilościach, ani witamin. Więc... po co nam błonnik? Och! Jakże ważną odgrywa on rolę! 112 Sylwester Graham Może nawet niewiele wiedząc o błonniku, ale korzystając z obserwacji, doświadczenia lub przemyśleń, już w 1830 r. Sylwester Graham (1794— 1851) — dietetyk amerykański, opracował recepturę na chleb z mąki razowej pszennej lub pszenno-żytniej, który pobudzał perystaltykę (ruch robaczkowy) jelit i ułatwiał trawienie, a przy tym zachowywał wszystkie skarby ziarna. I dodajmy — który do dziś jest nie tylko bardzo ceniony, ale i chętnie jadany! Od czasów Grahama wiele się na świecie zmieniło. Przede wszystkim dzięki samochodom ludzie się o wiele mniej ruszają, prowadzą bardziej siedzący tryb życia. Naciskają guziki w pracy, siedząc w fotelu za biurkiem lub pulpitem, a zamiast odpoczywać aktywnie — siedzą przed telewizorem. Samochody i lawinowo rozwijający się przemysł zatruwają powietrze, wodę, glebę, czyli także i nas. Powstało wiele tzw. chorób cywilizacyjnych, które dawniej tak masowo nie gnębiły ludzkości. I właśnie na wiele z tych chorób i dolegliwości błonnik jest wspaniałym, i w pewnym sensie jedynym, nie tylko lekarstwem, ale i środkiem profilaktycznym. Wyrostek robaczkowy Już dr Burkitt z dr. Cleave — na podstawie odpowiedzi otrzymywa- nych od swoich rozlicznych korespondentów — doszli do wniosku, że tam, gdzie ludność odżywia się żywnością naturalną, surowymi owocami, warzywami i wypiekami z pełnego ziarna, chorowanie na apendicitis, czyli wyrostek robaczkowy, czyli ślepą kiszkę — jest prawie nieznane. Już i dziś, odkąd jada się chleb razowy, otręby, zarodki, kiełkowano nasiona itp. ślepa kiszka coraz rzadziej potrzebuje operacji chirurgicznej. Ślepa kiszka jest jak ślepa uliczka, jak wyrostek bez wyjścia, wiszący przy jelicie grubym. Gdy jada się żywność bez błonnika lub z małą jego ilością, wówczas kał staje się twardy i jego część może się dostać do wyrostka, wywołać tam fermentację i w końcu stan zapalny. Czasem ten stan wywołują inne przyczyny, np. robaczyca, połknięcie pestki. W każ- dym razie błonnik, który przyspiesza ruch robaczkowy jelit, działa jak miotła i wymiata wszystko, co niepotrzebne z naszych długich i krętych jelit. Dzięki temu właśnie niełatwo dopuszcza do zapalenia wyrostka robaczkowego. 8 — Bądź zdrów! 113 Hemoroidy, czyli żylaki odbytu Są dziś uważane za wynik cywilizowanego życia. Mało ruchu, tzw. dobre jedzenie, częste zaparcia powodują krwawienia ujścia kiszki stolcowej, żylaki i nieznośne bóle podczas wypróżniania. Szczególnie dokuczają ludziom mało ruchliwym, po pięćdziesiątce, ale także po porodzie, po wielkim wysiłku, jakim jest rodzenie. Stosując dietę bogatą ^w_błonnik^ np. 3 łyzk^otrąb dziennie (lub wg zalecenIeliEarza). już po kilku dniach chory poczuje sieTepIeTTale zwykle potrzebTTtygodnitakrej diety, aby poprawa byłą zdecydowana. W każdym razie odżywiając się zywnosEią'l;a5oT)nirw błonnikTuniknie się hemoroidów."~" Cukrzyca Nie, błonnik nie może wyleczyć z cukrzycy, i to zaawansowanej, ale może do niej nie dopuścić. Lekarze specjaliści mówią, że jest wiele przypadków tej choroby, gdzie nie insulina jest potrzebna, ale zmiana diety. Mało, możliwie jak najmniej tłuszczu, dużo błonnika — odpowied- nia dieta i cukrzycy nie będzie. W tej diecie trzeba też uwzględnić metale życia: chrom, a także cynk, które są konieczne dla trzustki. Ale o tym musi zadecydować lekarz. Z sercem i bez serca Albo trzeba codziennie uprawiać poranny bieg, albo dbać, by w dobowym jadłospisie było dość błonnika. Główną przyczyną chorób serca jest przeważnie nadmiar cholesterolu. A właśnie pewne rodzaje błonnika, dieta uboga w tłuszcze zwierzęce i ruch obniżają poziom cholesterolu we krwi. Przy czym błonnik robi to stosunkowo szybko. W przeprowadzonych badaniach okazywało się, że po około 11 dniach poziom cholesterolu spadał o około 20%. W doświadczeniu — jako źródła błonnika — użyto otrębów owsianych i ziaren fasoli. (One same, nasza kochana fasolka, np. po bretońsku, potrafi obniżać cholesterol o ok. 19%). Przy tym wolontariuszom nie zmieniano ich zwykłej diety w ogóle. Dodano tylko te dwa produkty. Pektyny — które są jedną z odmian błonnika, a w które bogate są 114 jabłka i niektóre inne owoce — są również wspaniałą ochroną przed nadmiarem cholesterolu. Wegetarianie znani są z tego, że nie chorują na ogół na serce i na miażdżycę, bo nie mają nadmiaru cholesterolu. Zawdzięczają to właśnie diecie warzywno-owocowej, zasobnej w pektyny i w ogóle w różne rodzaje błonnika. Na ogół przyjmuje się, że pektyny wymiatają kiszki, a robią to tak sprawnie i szybko, że cholesterol nie zdąży być przyswojony. Mówi się też, że cholesterol, ten konieczny, potrzebny organizmowi między innymi do budowy hormonów, jest przez błonnik dopuszczony do przyswojenia, a ten niepotrzebny, w nadmiarze, jest usuwany, czyli że błonnik działa tu selektywnie. Rak odbytu Jeszcze nigdy na wsi polskiej nie było tylu przypadków tej choroby, co obecnie. Jasne, że winą za to obarcza się nieprawidłowe odżywianie, między innymi nadmiar alkoholu, tłuszczu, kawy, białego pieczywa i dań z białej mąki, a ubóstwo w żywieniu — błonnika. Błonnik nie wyleczy z tego raka, chyba że w bardzo wczesnym stadium, ale przede wszystkim do niego nie dopuści. W każdym razie zauważono, że ludzie, którzy mają dużo błonnika w jadłospisie, nie zapadają na ten nowotwór. Podejrzewa się, że przyczyną raka odbytu jest obecność kancerogen- nych związków w przewodzie pokarmowym. Czasem te związki mogą się znajdować w spożywanej żywności, ale mogą też powstawać w naszym organizmie, np. dzięki bakteriom. Gdyby się dostarczało organizmowi dość błonnika, wymiótłby z jelit te szkodliwe substancje i nie doszłoby do choroby. Ludzie mają swoje przyzwyczajenia jedzeniowe i nieraz szalenie trudno jest ich do czegoś nowego przekonać. Gdy kiedyś namawiano do jadania zielenin, niejeden tradycjonalista kpił: ja nie krowa, żebym jadł trawę. Dziś już każdy wie, że trzeba jeść zieleniny i jada ze smakiem sałaty, natkę pietruszki, koperek, szczypiorek, a także wiele zielonych, świeżych ziół przyprawowych, choć „nie krowa". Ale jeszcze dziś, gdy się namawia niedowiarków, żeby jadali otręby, to również kpiąco odpowiadają, że „otręby są dla świń i oni im z koryta nie będą wyjadać paszy". A potem chorują na raka odbytu, na wrzód 115 żołądka, itd. Ten krytyczny stosunek do otrąb minie i za jakiś czas będzie się jadało zarodki, kiełki, otręby — tak jak już jada się zieleniny. Inna sprawa, że rzeczywiście otrąb na paszę człowiek nie powinien jadać. Po prostu są brudne. Mogą zawierać opiłki żelaza, bakteńe, grzybki, pleśnie, nie mówiąc już o kurzu, pyle itp. Otręby dla ludzi muszą być tzw. preparowane, a więc oczyszczone i palone, czyli podgrzewane przez co najmniej 15 minut w takiej temperaturze, by ich nie spalić, ale zabić drobnoustroje. Właśnie mniej więcej tak są przygotowywane tzw. otręby dietetyczne, czyli te przeznaczone dla ludzi. (Dodajmy, że podobnie jest z zarodkami pszennymi, których produkcja — dla konsumpcji — opiera się na dwóch patentach i ich stabilizacja jest tym ważniejsza, że posiadają one sporo tłuszczu, więc nie stabilizowane psułyby się — jełczaly). Nadwaga, czyli o grubasach Okazuje się, że dodatek błonnika do całodziennego menu już wystarcza, by tracić na wadze. Literatura fachowa (British Journal of Nutrition VI 1984) podała taki przykład doświadczenia przepro- wadzonego w Szwecji. Otóż badacze namówili grupę kobiet ważących od 150 do 250 funtów (około 75 do 125 kg), aby przez 10 tygodni jadały codziennie, 2 razy na dzień, otręby, nie zmieniając przy tym dotychczasowych przyzwyczajeń jedzeniowych i ilości spożywanych posiłków oraz żywności. Po 10 tygodniach stwierdzono, że kobiety straciły około 15 funtów (7,5 kg). Podobne doświadczenie przeprowadzone przez uniwersytet w Ken- tucky (USA) wykazało, że włączenie do diety żywności bogatej w błonnik, jak np. otręby, płatki owsiane i gotowane ziarna fasoli, w ciągu trzech tygodni pozwoliło stracić na wadze około 22 funtów (11 kg). (American Journal of Clinical Nutrition XII 1984). No i ważne jest to, że szczupleje się bez zmiany diety. Diverticulosis, czyli uchyłki, polipy itp. na jelitach, jeszcze nie tak dawno leczono właśnie dietą bezbłonnikową. Tymczasem okazało się, że wprost przeciwnie: właśnie błonnik leczy te bardzo przykre dolegliwości. Przeprowadzono takie doświadczenie na szczurach: 1800 sztuk tych zwierząt wzięto pod obserwację. Połowę karmiono białym pie- 116 czywem, a drugiej połowie dodawano otręby do ich normalnej codziennej diety. Te, które nie jadały otrąb — chorowały. Wśród tych, które jadały otręby lub chleb razowy, jelitowe uchyłki itp. należały do wielkich rzadkości. 'PonądtoJleczeme^uchyłków^Monnikiem w dużym stopniułagodzi .bóle, powoduje codzienr Jaki błonnik na co? Trzeba wiedzieć, że nie każdy rodzaj błonnika działa jednakowo. Na przykład pektyna obniża poziom cholesterolu, a otręby pszenne tego nie potrafią. Pektyna i płatki owsiane (otręby owsiane) mogą pomóc cukrzykom, podobnie jak fasola wszystkich odmian. Warto więc bliżej zapoznać się z różnymi rodzajami błonnika, choć praktycznie trzeba radzić, aby po prostu jadać żywność z pełnego przemiału ziaren, a także warzywa i owoce najrozmaitsze. Jeszcze raz potwierdza się zasada racjonalnego odżywiania: urozmaicenie w żywieniu! Przy okazji dodajmy, że nie wymieniliśmy wszystkich chorób i doleg- liwości, jakie usuwają różne rodzaje błonnika. Na przykład, błonnik ratuje przed kamieniami żółciowymi, przed wrzodami żołądka i dwunas- tnicy, a żywieniowcy i lekarze badacze twierdzą, że błonnik jest wprost dobrodziejstwem obecnie dla ludzi narażonych na choroby cywilizacyjne; jest lekiem, o jakim się nawet nie marzyło, i ma właściwości, jakich się po nim w ogóle nie spodziewano. Dla wielu osób otręby są synonimem błonnika, tymczasem pod nazwą błonnik kryją się: celulozy, pektyny, gumy i śluzy, hemicelulozy i ligniny. O każdym z tych błonników trzeba powiedzieć osobno. Dla wygody posłużymy się tabelką: Omówmy jeszcze każdy z tych rodzajów błonnika osobno. Hemicelulozy — to nie półcelulozy. Mają własny skład chemiczny, choć rzeczywiście najczęściej towarzyszą celulozom. Przede wszystkim pomagają unikać zaparć, odchudzają i nie dopuszczają do nowotworów w przewodzie pokarmowym. Ale czy obniżają poziom cholesterolu — dotychczas nie wiadomo. Niektóre są rozpuszczalne w wodzie. Celuloza jest najbardziej rozpowszechnionym rodzajem błonnika, z jakim się w żywności spotykamy. Jest w owocach^aarzyg^^h, ^hl^'" razowym, fasolach... Rozluźnia i rozmiękcza stolec. Znajduje się też 117 jtodzaj błonnika Funkcja Źródła Celuloza j Usuwa zaparcia, przeciwdziała rakom przewodu pokarmowego, reguluje glukozę we krwi, ogranicza przyrost wagi. l jabłka, otręby i pełne ziarno ,zbóż, brukselka^ marchew, la- sola, gruszki, groch, rabarbar. mąka pszenna-a-petaego prze- Pektyny Obniżają poziom cholesterolu, rządzą kwasami żółciowymi w przewodzie pokarmowym, chronią przed rakiem odbytu i kamieniami żółciowymi. jabłka, banany, buraki, marchew, pomarancze^^ziemruaE^ pigwa fmne^owoce, miechunka pomidorowa. Gumy i śluzy Obniżają poziom cholesterolu, regulują poziom cukru — glukozy we krwi. suche fasole, płatkiowfiiaae— i owsiane otręby, zarodki pszen- ne. Hemicelulozy Usuwają zaparcia, przeciwdziałają rakom w przewodzie pokarmowym, ograniczają przyrost wagi. jabłka, banany, buraki, otręby i pełne ziarno zbóż, zielona fa-soloka (strączki), rzodkiewki, kukurydza. Ligniny Usuwają kwasy żółciowe oraz cholesterol z przewodu pokarmowego, przeciwdziałają powstawaniu raka odbytu i tworzeniu się kamieni żółciowych. otręby iJłełne ziamo—tagusty. brzoskwinie, gruszki, groch, tru- skawkF T pomidory. w takich produktach jak orzechy i nasiona. Ułatwia przesuwanie się trawionej żywności w jelitachTzapoRega^aparcTom, uchyłkom, wrzodom, a wg wielu — także i nowotworom w przewodzie pokarmowym, oczyszcza jelita z toksyn, a także pomaga utrzymać odpowiedni poziom glukozy we krwi, dzięki czemu nie dopuszcza do cukrzycy. Ale celuloza nie obniża poziomu cholesterolu. Robią to za nią inne rodzaje bł6nnika7np""'pektyny. Pektyny. Faktem jest, że ze wszystkich rodzajów błonnika — pektyny obniżają poziom cholesterolu najskuteczniej. Już kilkadziesiąt lat temu kardiolog prof. dr Keys stwierdził — po badaniach przeprowadzonych nieomal na całym świecie — że nie będzie miał sklerozy ten, kto codziennie dostarczy organizmowi 15 g pektyny. A jako jej doskonałe źródło radził jadać kilka jabłek dziennie. Pektyny i gumy należą do błonników rozpuszczalnych w wodzie. Wprawdzie pektyny nie mają takiego wpływu na stolec i zaparcia jak celulozy, ale — jeśli chodzi o jabłka — to wiadomo, że prócz pektyn 118 zawierają one celulozy i hemicelulozy. Dzięki temu — najlepiej drobno utarte — tak wspaniale potrafią regulować żołądek, a także leczyć zarówno z biegunek, jak i zaparć, równocześnie usuwając z organizmu nadmiar cholesterolu, czyli nie dopuszczając do miażdżycy. Podejrzewa się również, że pektyny pomagają nie dopuszczać do powstawania kamieni żółciowych oraz raka odbytu. Źródłami pektyn są — jasne — nie tylko jabłka, ale także wszystkie te owoce, które —jak dobrze wiedzą gospodynie — po ugotowaniu dają galaretkę. Mnóstwo pektyn dają np. pigwy, niedojrzałe agresty i porzeczki, miechunka pomidorowa, rokitnik i inne. Gumy i śluzy — choć może brzmią obco, jemy każdego dnia, nie zdając sobie z tego sprawy. Znajdują się bowiem w bardzo wielu produktach, od keczupu po ciasteczka owocowe. Okazuje się, że gumy znakomicie obniżają poziom cholesterolu, więc np. surówka piękności Muessii, ze swoimi płatkami owsianymi, czy zarodki pszenne, czy kiełki — mogą nas bronić przed sklerozą, atakami serca itp. Podobnie mogą nas chronić przed cukrzycą lub pomagać w jej leczeniu. Niektórzy z żywie- niowców uważają, że gumy i śluzy najlepiej ze wszystkich rodzajów błonnika zabezpieczają przed cukrzycą. Ligniny. Ich zaletą jest to, że emulgują kwasy żółciowe i cholesterol, pomagając go wydalać z organizmu. Dowiedziono, że nie dopuszczają do powstawania kamieni żółciowych. Lignin jest sporo w otrębach, ziarnach zbóż, mące z pełnego przemiału i wypiekach z takiej mąki, także w malinach, truskawkach, brukselce, kapustach, szpinaku, pietruszce, pomidorach... Im bardziej dojrzałe owocei warzywa (byle nie przejrzałe),tymJwięce]_mają ligniny7~^~~~— W~prżyrodzie różne rod^ąje~warzyw~r owoców mają — można powiedzieć — pomieszane rozmaite rodzaje błonnika. Z tym że z przewagą jednych nad drugimi. Błonnik w kuchni Oto trochę rad, jak przyrządzać, jak jeść produkty, by zachować błonnik. • Do pół szklanki gorącego mleka dodać 3 łyżeczki zarodków pszennych, l—2 łyżeczki kopiaste otrąb i garść płatków kukurydzianych. Zjadać to codziennie, np. przed śniadaniem. 119 i[ • zamiast bułki tartej, która nic nie daje oprócz kalorii, używać otrąb \ "-^pszennych, zarodków lub pokruszonych płatków kukurydzianych. • Nie mamy płatków migdałowych do obsypywania brzegów tortu? Użyjmy nasion słonecznika — z jeszcze większym dla zdrowia po- żytkiem. • Spożywać raczej surowe, świeże, nie obierane owoce niż ich soki. • Mięso można z powodzeniem zastępować fasolami, soją, grochem, bobem, soczewicą... • Jeść ziemniaki ze skórką! Naturalnie — jeśli są zdrowe i czyste — najlepiej pieczone lub gotowane w skórce. ^——~~~~"—~~ "Przygotowuyąc desery owocowe, nie obierać owoców ze skórki. Pamiętać, że w surówce piękności są wszystkie rodzaje błonnika. 5—6 łyżek płatków owsianych zalać 6—8 łyżkami zimnej, przegotowanej wody, dodać łyżkę miodu i 7—10 posiekanych orzechów laskowych. Po półgodzinie lub... po nocy dodać 5—6 łyżek mleka lub śmietanki, tarte jabłko (duże, ze skórką), sok z cytryny, ewentualnie sezonowe owoce (zimą np. mrożone truskawki) i twarożek homogenizowany — do smaku. Można dosłodzić. Otręby Gdy się myśli błonnik — widzi się otręby. O tyle słusznie, że są jednym z najbogatszych w świecie jego źródeł. A co też ważne: sycą, a nie tuczą, bo praktycznie nie dają kalorii. Jabłka też są dobrym źródłem błonnika, ale jedno średniej wielkości jabłko dostarcza około 50 kcal. W otrębach mamy głównie celulozy, hemicelulozy i trochę pektyn. Naturalnie, że otręby mogą być różne. Najczęściej poleca się otręby pszenne, czasem owsiane lub jęczmienne. Otręby pszenne mają opinię takich, które najlepiej regulują żołądek, uwalniają od zaparć. (Okazuje się, że podobnie działają też otręby kukurydziane, jeśli nie lepiej). Ponadto otręby cieszą się opinią tych, które nie dopuszczają do cukrzycy, a także regulują gospodarkę gluko- zową, czyli polecane są dla cukrzyków. Nie dopuszczają też do uchyłków jelitowych i chronią przed wrzodami w przewodzie pokarmowym. Miewają też pozytywny wpływ na ilość cholesterolu, choć do niedawna jeszcze w to nie wierzono. Ale w Szwecji przeprowadzono doświadczenie, które dało wynik-niespodziankę. Otóż, pacjentom z bardzo wysokim poziomem cholesterolu podawano skoncetrowane pszenne otręby. Gdy 120 badano wyniki takiej kuracji okazało się, że poziom cholesterolu HDL *, czyli szkodliwego rodzaju, obniżał się powoli, ale cholesterolu LDL**, czyli tego potrzebnego, wzrastał. Inna sprawa jest z otrębami owsianymi. Te obniżają poziom chole- sterolu przeciętnie o około 13%. Badacze, którzy doszli do takiego wniosku, sugerowali, aby płatki owsiane lub owsianą mąkę czy otręby, dodawać do pieczywa, do różnych wypieków, ciast... Jednak jest tajemnicą, dlaczego otręby owsiane nie dopuszczają do zaparć. Są bogate w błonnik rozpuszczalny w wodzie, a ten zwykle nie daje takich efektów. Otręby kukurydziane — znów działają nieco inaczej. Przeciwdziałają zaparciem, obniżają poziom cholesterolu, wpływają na poziom glukozy we krwi, redukują nadmiar tłuszczów (trójgiicerydów) — również we krwi. Doświadczenia wykazały, że już taka mała ilość otrąb kukurydzia- nych, jak 26 g, może wpłynąć na obniżenie poziomu cukru we krwi. Warzywa Większość błonnika w warzywach jest rozpuszczalna w wodzie i obniża cholesterol. Leczono mężczyzn z bardzo wysokim poziomem cholesterolu, podając im spore ilości gotowanej fasoli (ziarno) i przekonano się, że u większości z nich wyniki kuracji były nadspodziewanie dobre. Bywa jednak, szczególnie u starszych osób, że otręby owsiane są lepiej tolerowane od dań fasolowych. Czy jednak warzywa mogą leczyć z zaparć? Najprawdopodobniej — nie! Choć niektóre z surówek regulują żołądek. Czy obniżają poziom cukru? Raczej nie, prócz soi. Soja w ziarnie z łuską, jak i mączka sojowa jako dodatek w diecie mogą działać antycukrzycowo. Owoce Przyjęło się uważać, że warzywa zawierają celulozy, a owoce pektyny. Ale tak nie jest. To prawda, że oba te rodzaje błonnika w tych produktach zazwyczaj przeważają, ale nie muszą. W owocach obok pektyn są i inne rodzaje błonnika. Wszystko jest niejako pomieszane. * HDL — high-density lipoproteins — wysoka zawartość lipoprotein ** LDL — Iow-density lipoproteins — niska zawartość lipoprotein 121 Ponadto te zawartości błonnika są tak różne, że mogą dziwić. Na przykład warzywem, które ma wyjątkowo dużo błonnika, jest kukurydza. Również bardzo duże ilości mają: pasternak, marchew, ziemniaki i groch. A do owoców zawierających bardzo duże ilości błonnika należą: maliny, gruszki, poziomki i truskawki. Takie np. brzoskwinie mają więcej błonnika niż rzepa, czereśnie więcej niż zielona papryka, a marchew więcej niż kapusta. De błonnika i dla kogo? Czarni mieszkańcy Afryki znani z tego, że nie zapadają na choroby cywilizacyjne i degenerujące (nie wszędzie i nie wszyscy — obecnie); dostarczają swoim organizmom w pożywieniu około 150—170 g błonnika dziennie. Europejczycy i mieszkańcy Ameryki Północnej — gdzie takie właśnie choroby są, niestety, niezwykle częste — dostarczają swoim organizmom przeciętnie po 25 g błonnika dziennie. Przy tym bardzo wiele osób nie dostarcza błonnika więcej niż 10 g na dobę. Kiedyś (w pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie światowej), gdy dr Burkitt sprawdzał teorię dr. P. Cleave, wyśmiewano go twierdząc, że chodzi za każdym Murzynem w Afryce i bada, waży jego odchody. Podobnie zresztą badał stolce panienek w internatach londyńskich oraz wielu innych ludzi w różnym wieku. Dzięki tym właśnie badaniom wiemy już dziś, jak ważne są otręby. Wiemy też, że np. przejście treści jelitowej przez cały przewód pokarmowy u Europejczyka trwa przeciętnie około 77 godzin, podczas gdy to samo u plemion murzyńskich, żyjących w wioskach Afryki Środkowej, trwa około 35 godzin. Włókna roślinne wiążą wodę (są hydrofilne) w przewodzie pokar- mowym, pobudzają perystaltykę jelit, dzięki czemu czas przejścia ich treści bardzo się skraca. Ponadto błonnik wiąże kwasy żółciowe i unie- możliwia ich zwrotne wchłanianie, a to wpływa na mniejsze stężenie cholesterolu we krwi. Błonnik pochłania też różne substancje toksyczne, przyspiesza i ułatwia ich wydalanie. Czy my też powinniśmy dostarczać organizmowi tyle błonnika, co prymitywne plemiona afrykańskie? Nikt tego nie powiedział. Raczej mówi się, że 30 do 50 g błonnika wystarcza. Komisja Dietetyki PAN zaleca około 50 g włókna pokarmowego w dziennej racji pokarmowej. 122 Anglicy twierdzą, że dorosłemu Europejczykowi wystarcza 30 g błon- nika dziennie. W USA twierdzi się, że potrzeba więcej: 30 go 40 g co najmniej i zwraca się uwagę, aby były to rozmaite rodzaje błonnika. A ponadto lekarz, znający pacjenta, powinien mu podać określoną ilość, indywidualnie potrzebną, bo zdrowemu może by i wystarczało te 30—40 g, ale np. chirurdzy, którzy stwierdzili, że otręby wytrąciły im nóż z ręki, gdyż nie muszą już operować wrzodów, uchyłków, polipów żołądka i jelit, zalecają kurację z 3 pełnych łyżek otrąb dziennie i co najmniej 2—3 dużych jabłek. Ale dodajmy jeszcze jedną uwagę; gdy uczeni zastanawiali się, co jest takiego w błonniku, że ratuje on serce, obniża cholesterol, dodaje urody, odchudza, nie dopuszcza do wielu chorób — uznano, że najpraw- dopodobniej tym tajemniczym czynnikiem jest krzem. Bowiem okazało się, że skutecznie działają tylko te otręby, które w krzem są bogate, a więc np. te, które pochodzą od pszenicy rosnącej na glebie w ten pierwiastek zasobnej. Zresztą... najprawdopodobniej nie tylko krzem, bo i inne pierwiastki śladowe, składające się na otręby i w ogóle błonnik, są dla naszego zdrowia tak potrzebne. 123 SKÓRA — ORGAN ZANIEDBANY Skóra nas zdradza. Owszem, dobry makijaż pomaga, ale nie zatuszuje wszystkiego. Przysłowie mówi: „Jak cię widzą, tak cię piszą", i ta prawda bardziej odnosi się do wyglądu naszej skóry lub cery, niż do tego, co mamy na sobie. Zdrowa, jędrna, gładka skóra — omalże niezależnie od wieku — mówi wiele o zdrowiu człowieka, a także o jego dbałości o higienę. Można mieć bowiem i 80 lat, a skórę 40-latki, jeśli się o nią naprawdę całe życie dbało i... nie zmieniało zbyt drastycznie wagi. Pewna lekarka podziwiała skórę pacjentki 85-cioletniej, że taka młoda, a „babcia" oświadczyła, że całe życie, codziennie szczotkuje ciało, jeśli nie w kąpieli, to szczotką na sucho. Taki masaż pobudza krążenie, uaktywnia naczynia włosowate i w konsekwencji działa odmładzająco. Zwykle nasze kłopoty z cerą zaczynają się w okresie dojrzewania. Wówczas na twarzy, czasem na dekolcie i plecach, pokazują się pryszczyki, wągry, a jeśli atakują gromadnie, to mówi się o trądziku. Trądzik Trądzik szpeci fatalnie, ale najczęściej ustępuje po kuracji cynkiem. Potrzeba go zwykle od 30 do 50 mg dziennie, wraz z tym,ctr^esT w posiłkach. Kuracja trwa na ogół kilka tygodni. Bardzo pomaga też witamina B^ — ryboflawina (około 20 mg dziennie), wraz z żywnością w nią zasobną (na przykład mleko, drożdże). Także jedna z odmian witaminy A (13-cis kwasu retinolowego), nie tak dawno odkryta, okazuje 124 się skuteczna. Naturalnie, nie zaszkodzi też pójść do dobrej kosmetyczki i posłuchać jej doświadczonych rad, bo trądziki bywają nieraz bardzo uparte i dokuczliwe. Niektórym pomaga po prostu słońce latem, a lampa kwarcowa zimą. Ze źródeł cynku trzeba wymienić pestki słonecznika i dyni, których można jeść wprost nieograniczoną ilość, bez najmniejszych szkód dla zdrowia, a za to z dużym pożytkiem. Większość popularnych, jadalnych grzybów też jest zasobna w cynk, ale te trzeba ograniczać, gdyż są ciężko strawne. Ponadto cynk znajduje się w otrębach, kiełkach zbożowych, razowcach... Witamina B^ jest w mleku, ale... bardzo nietrwała. Jeśli mleko stoi w świetle, w przejrzystej butelce, to w ciągu paru godzin już tej witaminy może być tylko połowa. Stąd mleko w tzw. wymionach (jak złośliwi nazywają plastikowe torebki) jest w tę witaminę dużo bogatsze. Także mleko w proszku ma te witaminy dużo (1400 mg w 100 g). Makrele mają 600 mg%, a jaja 450 mg%. Ale piekarskie drożdże suszone aż 3500 do 4800 mg%, zaś świeże — 1700 mg%. Istnieje sporo form trądzika, więc nieraz trzeba poradzić się dermato- loga. Mogą też być potrzebne okłady z ziół bakteriobójczych, łagodzących stan zapalny skóry, jak choćby z rumianku, lawendy, dzikich bratków, rozmarynu, tymianku, szałwii lub innych. W każdym razie w czasie kuracji nie wolno stosować ostrych przypraw i takich używek, jak mocna kawa, herbata, kakao, nie mówiąc już o alkoholu i tytoniu. Nie należy też jadać tłuszczów zwierzęcych, a porcje mięsiw i wędlin zmniejszyć wydatnie, jeść powoli i dobrze żuć każdy kęs. „Za to" można konsumować dużo surowizny, tak warzyw, jak i owoców, aby dostarczać dość witaminy C, która między innymi działa też antytoksycznie. Pomiędzy posiłkami pić ziółka, na przykład: przywrotnik, odrobina tymianku, rumianek, do tego sok z pół cytryny i ewentualnie nieco miodu do smaku. Korzystny jest też czosnek — dobre źródło cynku i witaminy C oraz jodu. Innym zasobnym źródłem jodu jest rzeżucha. Francuzki polecają na gładką, piękną cerę — sok z rzeżuchy, marchwi i selerów. Amerykanki preferują surówkę piękności albo także pyłek kwiatowy (ten od pszczelarzy, w pastylkach), śliwki oraz razowy, żytni chleb i bardzo dużo warzyw najróżniejszego rodzaju. Łatwo dostępnym u nas źródłem cynku jest Zincteral — pastylki polskiej produkcji. Ale — uwaga! Jego nadmiar jest trucizną. 125 Wrzody, czyraki, karbunkuły... To wszystko bardzo przykre stany zapalne na skórze, powodowane przez atak stafylokoków (infekcję bakteryjną gronkowców złocistych). Jeśli już są, trzeba pomocy dermatologa, który zwykle zapisuje anty- biotyki. W leczeniu i diecie potrzebna będzie też dodatkowa porcja witaminy A i jak zwykle E. Ponadto także cynk. Amerykanie mawiają: „masz kłopoty ze skórą — pomyśl o cynku!" I to zarówno o maści cynkowej, używanej zewnętrznie, jak i o cynku znajdującym się w produk- tach oraz lekach stosowanych wewnętrznie. Zwykle też chodzi o to, by wrzód dojrzał i pękł, więc radzi się, aby go trzymać ciepło i wilgotno. Bywa, że lekarz oczyszcza wrzód skalpelem, ale też wówczas dopiero, gdy ten „dojrzeje". Tak jak trądzik pospolity jest bakteryjnym zapaleniem gruczo- łów łojowych skóry, tak czyraczność występuje wtedy, gdy docho- dzi do zapalenia bakteryjnego mieszków włosowych. Powody są zwykle wewnętrzne (zaburzenia przemiany materii, cukrzyca, ogólne osła- bienie itp.). Chcąc pomóc sobie tutaj fltoterapią — z ziół wybiera się te, które działają bakteriobójczo, przeciwzapalnie, również te, które przyspieszają dojrzewanie wrzodów, a także ziółka przeciw- bólowe. Tak medycyna ludowa, jak i oficjalna, poleca liście aloesu. Na rankę lub wrzód przykłada się rozcięty na pół liść aloesu (odciąć kolce!), owija bandażem albo umacnia przylepcem, aby się dobrze trzymał, i z tym kompresem idziemy spać. Bywa, że rano nie ma już śladu po wrzodzie. Z czyrakami, karbunkułami trwa to dłużej, ale mokre wnętrze liścia aloesu sprawnie leczy wszelkie zanieczyszczone bakteriami, obierające, ropiejące rany i ranki. Wągry Doświadczone kosmetyczki mówią, że lepiej jest mieć za młodu skórę tłustą niż suchą, bo na suchej łatwiej o zmarszczki niż na tłustej. Zresztą dbać trzeba o jedną i drugą. A najczęściej bywa, że ma się cerę mieszaną: środek, czyli nos, brodę i czoło — mamy tłuste, a policzki — suche. W każdym razie, mając cerę tłustą — łatwiej o wągry. W kanaliku łojowym naszej skóry, pod wpływem na przykład zimna czy zimnej 126 wody, tworzy się jakby korek z zastygłego tłuszczu, zwany wągrem. Ma zwykle czarną kropkę, bo do łoju przylgnął brud. Jeśli taki wągier wyciśniemy, i to niezbyt higienicznie, wystąpi nie tylko zaczerwienienie, ale może powstać też stan zapalny, krosta. Z tłustą cerą najlepiej jednak udać się do kosmetyczki, a ona nauczy postępowania z nią. Zwykle zastosuje parówkę, potem oczyści skórę, zrobi maseczkę ziołową, przepisze kurację. W zależności od stopnia przetłuszczenia skóry, trzeba ją przemywać kilka razy dziennie, na przykład spirytusem salicylowym, kwasem bornym, kamforą, taniną lub ekstraktem ziół, a także myć wodą gorącą, a nie zimną. Ale... gorąca woda powoduje wiotczenie skóry i zmarszczki, więc... bez przesady. Kosmetyczki radzą używać specjalnych oczyszczających cerę płynów, „cleansingów". Nasączoną nimi watką trzeba najpierw zetrzeć brud i kurz ze skóry, a dopiero potem przemywać ją na przykład ziołami i stosować maseczkę ziołową. Nieraz też zaleca się stosowanie otrąbków, bo zarówno te pszenne, jak i inne działają lekko złuszczająco, a dla tłustej cery taki zabieg bywa przydatny. Ale znów — bez przesady! — bo można skórę zmęczyć, wywołać jej podrażnienie i zwiotczenie. W okresie dojrzewania, a nieraz jeszcze drogo potem (zdarza się, że do 40 lat i dłużej) trzeba uważać na dietę. Jeść dużo surówek warzywnych i owocowych, sporo błonnika, mało mięsiw, unikać wędzonych produk- tów, alkoholu, tytoniu, nie przesadzać z potrawami mącznymi i mięsnymi, które zakwaszają organizm i wzmagają tzw. ostrą krew, powodującą kłopoty z cerą. Piegi i „kwiaty starości" Te pierwsze to oznaka młodości, bowiem bardzo rzadko trzymają się człowieka przez całe życie. Z kolei tzw. kwiaty starości nieraz mylnie nazywane plamami wątrobianymi — występują najwcześniej po czterdziestce. Rzadko kiedy wcześniej, a raczej wiele później, i nie u każdego. Rosjanki twierdzą, że na piegi jest sposób: znikają, kiedy się je codziennie przeciera rozgniecionymi porzeczkami. Przy tym trzeba to robić systematycznie, przez cały okres dojrzewania czerwonych porzeczek, 127 poczynając od dnia, gdy są jeszcze zielone, do chwili, gdy już są w pełni czerwone i dojrzałe. Bardzo trudno zastosować tę radę, więc i trudno sprawdzić jej wiarygodność. Z kolei Amerykanki uważają, że piegi i w ogóle ciemne plamki pigmentacyjne można rozjaśnić, a nawet nie dopuścić do ich powstania, jeśli będzie się dbało, by w organizmie było dość witamin z grupy B. Szczególnie kwasu foliowego i niacyny. A więc powinno się przez szereg dni, aż do skutku, łykać pigułki drożdżowe z drożdży oczyszczonych. Drożdże bowiem — tak piwne, jak i piekarskie — zawierają zbyt dużo kwasów nukleinowych, a to może doprowadzić do tzw. dny. Czyli — owszem — można jadać drożdże świeże, byle zabite. Jeśli chodzi o „kwiaty starości", to przede wszystkim trzeba do nich nie dopuścić. Przy racjonalnym odżywianiu i dostarczaniu organizmowi wszystkich witamin oraz soli mineralnych — kwiaty starości nie wystąpią. Nawet wtedy, gdy jest rodzinna skłonność do obsiewania przez nie ciała. Owe brzydkie „kwiaty" występują zwykle na rękach, ramionach i twarzy, czyli w miejscach najbardziej widocznych. I nie są łatwe do usunięcia, jeśli się już pokażą. Naturalnie, że osłanianie się przed słońcem częściowo zapobiega ich powstawaniu, ale... nie zawsze potrzebują do tego słońca! Powstają również wtedy, gdy w organizmie jest zbyt mało cynku, witaminy E, A, D, niacyny i PABA. (U nas, w aptekach, PABA nie ma, ale jest dla chorych na gruźlicę, no i jest dostępny za granicą. Zawierają go jednak drożdże, tak jak i wszystkie inne witaminy z grupy B). Przed tymi niepożądanymi „kwiatami" ratuje szczególnie witamina E, a jeśli już są, to przez dłuższe zażywanie potrafi je rozjaśniać. Bywa też, że i znikają po niej. Sińce, żylaki Gdy ktoś nas nieco silniej chwyci za ramię, a my potem mamy na skórze ślady pięciu palców, znaczy to, że nasze włoskowate naczyńka krwionośne są tak kruche, iż pękają, krew się z nich wylewa, no i sińce gotowe. Naturalnie, sińce powstają i wówczas, gdy mimo mocnych, zdrowych naczyń uderzenie było tak silne, że musiały popękać. Lecz na to niewiele można zaradzić. Co najwyżej warto wtedy jadać więcej cebuli, 128 bo ta przeciwdziała skrzepom, rozpuszcza fibrynę i przyspiesza zanikanie siniaków. Ale w wypadku nienaturalnie kruchych naczynek krwionośnych najwyraźniej brak nam — lub mamy niedobór — witaminy P. Pod tą nazwą mieści się ponad 30 różnych związków, które nazwano bio- flawonoidami, flawonami, a także: rutyną, cytrynom, hesperydyną itd. Najwięcej tej witaminy P jest w owocach aronii. Bywa jej tam przeciętnie 2500 do 3500 mg lub od ponad tysiąc do nawet około 5 tysięcy mg w 100 gramach owocu. Rutyny najwięcej jest w kwiatach gryki, a także w kaszy gryczanej. Ponadto witamina P występuje zwykle razem z witaminą C i pomaga w jej przyswajaniu. Jak wiemy, nieraz łatwiej wyleczy się na przykład z krwawienia dziąseł — cytryną, która w soku ma zaledwie 30 mg witaminy C, zaś w soku z miąższem 70 mg%, niż pastylkami witaminy C, które przecież nominalnie mają 200 mg tej witaminy. Dlaczego? Otóż na ogół nie przyswajamy więcej niż około 60% tego, co jest w pigułce; ale to i tak byłoby dobrze. Zdarza się bowiem, że nie przyswajamy witaminy C wcale; że „wyszła jak weszła", właśnie dlatego, że nie było przy niej witaminy P, która by ułatwiła jej przyswojenie. Faktem jest, że mamy rutinoskorbin, czyli obie te witaminy razem. Ale lek ten obniża ciśnienie, czyli kto ma je zbyt niskie, nie może tych pigułek łykać i stąd zwykle są dostępne tylko na receptę. Wracając do sińców, trzeba dbać, aby było dość w organizmie witaminy P (bioflawonoidów, rutyny), a więc, poza aronią, jedzmy buraki, czarną porzeczkę, czarne jagody, winogrona, owoce róż, kaszę gryczaną, natkę pietruszki, owoce cytrusowe, łochynie, wszelkie zieleniny... A propos łochyń dodajemy od razu, że medycyna ludowa zawsze uważała je za znakomite lekarstwo na hemoroidy, a także na inne żylaki. Zatem witamina P razem z witaminą C, dzięki wzmacnianiu ścianek naczyń krwionośnych i uszczelanianiu śródbłonka, nie dopuszcza nie tylko do sińców, ale do tych przykrych dolegliwości. Odnośnie do owoców cytrusowych, warto przypomnieć, że najwięcej cytrynu, czyli witaminy P mają one w tzw. albedo, czyli białej skórce pod tą żółtą, a także w ściankach, które dzielą owoce na cząstki. Z tego wynikałoby, że — po bardzo starannym wyszorowaniu na przykład cytryny, nie należy obierać jej ze skórki przed pokrajaniem w plasterki, ale używać do herbaty czy różnych dań w całości. Witamina C i witamina P są rozpuszczalne w wodzie, więc zawsze co nieco dostanie się do naszej herbaty. 129 9 — Bądź zdrów! Egzema Egzema to rodzaj alergii pochodzenia wewnętrznego lub zewnętrznego: skóra swędzi, piecze Jest pokryta licznymi pęcherzykami, krosteczkami itp. Jest kilka rodzajów egzemy, a ziołolecznictwo leczy je (lub usiłuje) tymi ziołami, o których się mówi, że „czyszczą krew". Niemniej jednak do tej pory egzemy są schorzeniem dość trudnym do wyleczenia i często zdarzają się ich nawroty. Od niewielu lat egzemy, a nawet łuszczyce z dobrym skutkiem leczy się nasionkami chwastu o nazwie wiesiołek. Olejek z nich wydobywany jest dostępny jako lek w kapsułkach pod nazwą Efamol (Evening Promerose Oil). Nasiona wiesiołka stały się w ostatnich latach wprost rewelacją, zresztą nie tylko u nas. Przy egzemach trzeba dostarczać organizmowi NNKT (Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe), czyli codziennie l—2 łyżki na przykład oleju kukurydzianego, sojowego lub słonecznikowego, a także witaminy B-kompleks, a więc i drożdże. Najbardziej jest w tym wypadku potrzebna witamina Bg, ale gdy zażywamy B-kompleks, ona też tam będzie, a nie odczujemy niedoborów innych witamin z grupy B. Łuszczyca Łuszczyca — jak już wspomniano — też jest leczona z dobrym skutkiem wiesiołkiem. Jest ona, a przynajmniej była dotychczas traktowana jako nieuleczalna, chroniczna choroba skóry. A jednak okazuje się, że wiesiołek i jej daje radę. Trzeba być cierpliwym, bo najczęściej dopiero po 4 miesiącach zażywania wiesiołka łuszczyca ustępuje. Nie jest to choroba zakaźna, natomiast uważa się, że jest ona wynikiem złej przemiany materii, szczególnie zaś złego przyswajania tłuszczów. Pojawiać się może na całym ciele albo lokalnie: na uszach i głowie, na kolanach, łokciach, a także — niestety — i na twarzy. W ostrych przypadkach leczy sieją promieniami ultrafioletowymi (lampy), także lekami doustnymi. W leczeniu przydaje się witamina E, A i Bg, a ponadto lecytyna, która rządzi tłuszczami, jak i cholesterolem. Zwykle bierze się cztery lub więcej łyżek lecytyny dziennie przy posiłkach. Ponieważ u nas najwięcej lecytyny znajduje się w siemieniu lnianym — zaleca się spożywanie tego siemienia. 130 Kurzajki i brodawki Kurzajki i brodawki są pochodzenia wirusowego. Zwykle pojawiają się na palcach dłoni i stóp, na kolanach, łokciach, twarzy i głowie, choć mogą też gdzie indziej. Medycyna ludowa leczy je soczkiem wyciskanym z łodyg i korzeni jaskółczego ziela — wprost na kurzajkę. Czasem zanika po kilku godzinach, czasem trzeba kilka smarowań. Amerykanie radzą wycisnąć olejek z witaminą E na zaatakowane miejsca, założyć plaster i czekać, aż kurzajka zaniknie. Choć nieraz trzeba takie „opatrunki" z witaminy E wielokrotnie powtarzać. Poza tym warto łykać witaminę A+E. Można też robić na noc opatrunek z witaminy A. Nieraz pomaga sok z aloesu albo mleczko wyciśnięte z łodyg dmuchawca. Bywa, że gdy się cierpliwie poczeka, kurzajki same znikną, ale bywa i tak, że jakieś szpecące brodawki trzeba usuwać z pomocą lekarza dermatologa lub kosmetologa. Depigmentacja Depigmentacja może się pojawić przy nieodpowiednim odżywianiu. Na pewnej przestrzeni skóry powstają plamy bez pigmentu, a wokół skóra ciemnieje. Pomaga na to spora ilość kwasu pantotenowego (calcium pantothenicum) zażywanego po 200 do 300 mg dziennie. Ponadto witamina B-kompleks, gdyż niektóre z jej składu będą działać synergis- tycznie. Zaś witamina PABA może także być użyta wprost na powstałą na skórze plamę. Ponadto trzeba jeść drożdże i wątrobę, ale... sprawa nie jest łatwa. Pieprzyki Pieprzyki bywają ozdobą, ale i potrafią szpecić. Bywają płaskie i malutkie albo wypukłe i w dodatku z wyrastającym na nich jednym, grubym włosem lub obrośnięte włoskami. Jeśli taki „pieprzyk" rozrasta się, a może i krwawi, a także, jeśli szpeci — musi być zbadany przez lekarza specjalistę, czy przypadkiem nie ma nic wspólnego z nowotworem. Podobnie powinien być zbadany, jeśli się chce, aby był wypalony przez 131 kosmetyczkę. A włosek lepiej przyciąć lub usunąć pincetką albo — po zbadaniu przez lekarza — wypalić elektrycznie; wyspecjalizowane kos- metyczki robią to świetnie. Rak skóry Jeśli zaś chodzi o większość raków skóry, to ze wszystkich nowo- tworów one są najłatwiej uleczalne, ale — naturalnie — z udziałem lekarza onkologa. Przypomnijmy i przy tej okazji, że nadmiar słońca i opalanie się może spowodować raka skóry. Obecnie takie nowotwory są o tyle częstsze, że kostium „bikini" albo moda na topless odkrywa całe ciało i te najdelikatniejsze jego partie, zaś blondyni i rudzi są szczególnie podatni na oparzenia słoneczne i na nowotwory skórne. Podczas ich leczenia warto uzupełniać dietę sporymi dawkami witaminy C — tak w pastylkach, jak i w warzywach i owocach w nią bogatych. Kłopoty z włosami W okresie dojrzewania bywa, że włosy bardzo się przetłuszczają; rzadziej, że są zbyt suche. Dbająca o swój wygląd młodzież nieraz bardzo się swoim włosami przejmuje. I słusznie, szczególnie wtedy, gdy łojotokowi towarzyszy łupież. Warto więc przypomnieć, że nieraz nadmiar zjadanego cukru i słodyczy wzmaga jego wytwarzanie. Czasem wystarczy wcierać w skórę głowy drożdże (witamina B-kompleks), aby i łupież ustąpił, i włosy przestały się zbytnio przetłuszczać. Czasem pomaga witamina E w płynie, wcierana wprost w skórę głowy (szczególnie, gdy ma się łupież suchy), ale zabieg trzeba powtarzać codziennie, przed spaniem — aż do skutku. Nie zaszkodzi też 2—3 razy na tydzień przyrządzić sobie tzw. fałszywy móżdżek, czyli: poddusić na tłuszczu lub wodzie posiekaną cebulę, dodać łyżeczkę drożdży, a gdy się rozpuszczą, wbić białko jajka. Obsypać siekaną zieleniną, doprawić i zjeść. Gdy się już jest dorosłym — bywa, że przychodzi zmartwienie o zbyt szybko wypadające włosy. Szczególnie łatwo łysieją mężczyźni. Mówi się, że łysienie bywa uwarunkowane dziedzicznie, ale można też znaleźć dowody, iż tak nie jest. Powiada się, że jest nieodwracalne, ale są osoby, które leczą łysiny i zmuszają skórę głowy do produkcji nowych włosów. 132 Samo wypadanie włosów jest cechą normalną, o ile nie wypada ich zbyt wiele. Podobno nie powinno się więcej włosów tracić niż 150 na dobę. Jeżeli włosy wypadają „garściami" lub w ogóle nie chcą odrastać, trzeba szukać tego przyczyny. „Tajemnicą rodu Lelewelów" nazwano ich sposób ratowania włosów. Przez całe pokolenia mieli i... mają bardzo bujne, zdrowe i piękne owłosienie. Ale co roku, od jesieni i przez zimę, przed cotygodniowym myciem głowy, wcierali w jej skórę sok wyciśnięty z czarnej rzodkwi. Zawiera on sporo siarki, a włosom nieraz tego mikroelementu brakuje. Trzeba przyznać, że zapach czarnej rzodkwi jest wyjątkowo niemiły, mimo to powinno się wieczorem, po wtarciu soku, owinąć głowę chusteczką, a myć ją dopiero rano. Jeśli cebulkom włosowym brakowało właśnie siarki, to można je tym ostrym sokiem tak ożywić, że nawet na łysinie wyrosną może włoski. Ale bywa, że włosom potrzeba krzemu, a wtedy należy myć je w wywarze ze skrzypu i pić ziółka skrzypowe. Trzeba też pamiętać, że skóra głowy bardzo lubi masaż; róbmy go więc, nie tylko podczas mycia, ale także na sucho, palcami, aby ożywić naczyńka krwionośne i cebulki włosowe, a także wzmóc przypływ krwi do skóry. I nie należy palić, bo nikotyna zwęża kapilary, za to jadać dużo świeżych warzyw i owoców. Na suche włosy bardzo dobrze robi okład z żółtka i rycynusu, ubitych razem w rodzaj majonezu. Tenże majonezik wciera się mocno w skórę głowy, głowę owija chusteczką lub folią plastikową, a rano — myje. Niektórym osobom szkodzą nasze dość silne szampony, a więc powinniśmy myć włosy tylko łagodnymi lub delikatnymi mydłami (na przykład dla dzieci) i płukać odwarem z mieszanki różnych ziół (skrzypu, podbiału, chmielu, tataraku i rumianku). Amerykanki uważają, że dla zdrowia włosów najlepsza jest płukanka z liści aloesu. Kilka z nich łamie się na mniejsze kawałki i miksuje z paroma szklankami wody. Potem przecedzą, dolewa tyle wody gorącej, aby płukanka była ciepła i po umyciu — spłukuje tym zielonawym płynem głowę. Doświadczenia wykazały, że czasem wystarczy ograniczyć ilość spożywanej soli, aby włosy przestały wypadać. Niedobór jodu może spowodować, że włosy stają się szorstkie i matowe. Dobrym źródłem jodu jest między innymi rzeżucha i pewnie 133 dlatego Francuzki uważają, że rzeżucha jest „ziółkiem piękności", więc jadają ją i wyciskają z niej sok, aby go wcierać w skórę głowy. Włosy, aby w ogóle mogły rosnąć, potrzebują też dość dużo białka, wapnia, żelaza, magnezu, potasu i fosforu; a podobno, żeby nie siwieć, trzeba mieć również dosyć manganu oraz miedzi w diecie. Potrzebny jest także kwas pantotenowy, PABA, inozytol i biotyna, czyli witaminy z grupy B (a więc drożdże, szczególnie piwne, oraz jogurt). No i kiełki pszeniczne... Grzybica skóry Grzybica skóry atakuje coraz szerzej i bardzo wiele osób jej ulega. Podobno przyczyniają się do tego nasze „nylony". Grzybice —jak sama nazwa wskazuje — są powodowane przez grzybki, drożdżaki, czyli tzw. dermatofity, a jest ich spora rozmaitość. Dlatego też trzeba iść ze swoją grzybicą do dermatologa, a ten najprawdopodobniej skieruje do labora- torium i dopiero po wynikach stamtąd, określi leczenie. A... na razie — warto „zagrzybione" miejsca smarować na przykład witaminą E w płynie i maścią cynkową. Nieraz też pomaga smarowanie lub okład z rozdrobnionego ząbka czosnku, bo wiadomo, jak jest grzybobójczy. Czasem skutkuje pryskanie Hemostinem, ale nie wolno grzybicy lekceważyć, bo jak się rozrośnie, na przykład na stopach — trudno będzie chodzić. A gdy wejdzie za paznokcie, trudno będzie jej się w ogóle pozbyć. Lekarze zapisują rozmaite leki: zasypki, kremy, aerozole i maści, zależnie od rodzaju grzybicy, a leczenie zwykle trwa dość długo. Zajady Zajady też są wywoływane przez grzyby drożdżopodobne. Medycyna ludowa radzi sobie z nimi mało apetycznie, ale za to skutecznie. Po prostu na zajady zaleca się kłaść grudeczkę woszczyny z ucha. Żywieniow- cy polecają witaminę B^ i A, też skuteczne. I zajady, i grzybice łatwiej atakują tych, którzy mają niedobory witamin z grupy B. Jeśli będzie się piło kwaśne mleko, jogurt czy kefir — w naszych jelitach łatwiej rozwinie się korzystna flora bakteryjna, sama produkująca owe witaminy. A dołożymy ich jeszcze więcej, jadając 134 drożdże — najbogatsze źródło witamin B. Wegetarianie, ci, dla których źródłem białka są przede wszystkim drożdże i z nich przygotowują przeróżne dania, zimne i gorące, nie wiedzą, co to zajady i grzybice. Dbaj o ciało! Przypomina mi się takie dowcipne hasełko: „Dbaj o ciało, bo dusza i tak jest nieśmiertelna!". A pierwszą zasadą tego dbania jest czystość. Trzeba myć całe ciało codziennie. Gdy Amerykanom w ich kontynentalnym klimacie dokuczają upały, to często bywa, że kąpią się i pięć razy dziennie. Może za dużo powiedziane „kąpią", choć robią to, gdy koło domu mają basen. Ale jeśli go nie mają, wchodzą pod prysznic. Gorąca kąpiel osłabia, zimną — nie każdy znosi; najlepsza więc dla skóry będzie kąpiel ciepła. Twarz też nie lubi krańcowych temperatur, tak samo, jak nie lubi mycia przemiennego: raz gorącą wodą dla oczyszczenia porów, a zaraz potem zimną — dla ich zamknięcia. Dawniej propagowano to szeroko, ale dzisiejsze badania dowodzą, że mycie takie osłabia mięśnie twarzy, które wiotczeją. Dobre kosmetyki, kremy, lotiony pielęgnują cerę, ale złe — niszczą. Ćwiczenia fizyczne pomagają nie tylko mięśniom, ale i skórze, bo wzmagają krążenie. „Nic za darmo" — na tym najlepszym ze światów; na wszystko trzeba zapracować; na urodę także i tym bardziej! 135 BOLĄ MIĘŚNIE I KOŚCI To jest wprost przerażające, ile ludzi — może nawet o tym nie wiedząc — ma skrzywienie kręgosłupa. Mają je nawet dzieci. Stąd rada, aby nosiły tornistry na plecach, czemu zresztą sprzyja ostatnia moda na najróżniejszego rodzaju plecaki i plecaczki; stąd także wielkie zapo- trzebowanie na gimnastykę korekcyjną. „Odżywianie" kości „Odżywianie" kości może również odgrywać poważną rolę, i to w ciągu całego życia. Kości do swej budowy i odbudowy potrzebują przede wszystkim wapnia, witaminy D i innych oraz soli mineralnych; ale wapń i witamina D są najważniejsze. Jak wiadomo, przyswajalny wapń jest najłatwiej dostępny w mleku i jego przetworach, jak twarogi i sery. Witaminę D potrafi wytwarzać nasza własna skóra, ale tylko wtedy, gdy jest naświetlana promieniami ultrafioletowymi, czyli... podczas opalania się na słońcu (ale ze słońcem — ostrożnie!). Kiedyś, wcale nie tak bardzo dawno temu, rodzice bardzo się bali, aby ich dzieci nie miały krzywicy. Bowiem niedobór słońca i niezbyt prawidłowe odżywianie prowadziły do tego, że przez całe życie można było mieć nogi zwane „0-Beine" lub „X-Beine". Dziś takie krzywe nogi widuje się jedynie u starych ludzi, bo młodsi już na krzywicę nie chorują. Poradnie D, dbające o nasze dzieci od urodzenia do trzeciego roku życia, jeśli tylko zauważą, że coś jest u dziecka nie w porządku, zapisują mu pigułki lofockie lub inne źródła tranu, czyli witaminy A+ D, zaś matce przykazują wynoszenie go na dwór, dla zażywania tzw. kąpieli powietrznych. 136 Gdy młodzież rośnie i w szybkim tempie rozwija się w górę — znów poleca się picie mleka, jako źródła między innymi właśnie wapnia, bo rozrastający się kościec bardzo go potrzebuje. Jest taka teoria, że nasza krew bezwzględnie absorbuje l % z całości naszego wapnia. Jeśli tę ilość otrzymuje w pożywieniu — wszystko jest w porządku. Jeśli nie — „kradnie" go sobie z kośćca. I to najpierw ze szczęk. Te się rozluźniają, z czego natychmiast korzystają bakterie i albo od razu psują zęby, albo tworzą pod nimi tzw. cysty, które usuwa się nierzadko wraz ze zdrowym zębem. Lata lecą i coraz więcej zębów traci się w ten sposób. A w dodatku, na stare lata, z kości robi się wprost rzeszoto, co się zresztą dźwięcznie określa rzeszotowieniem kości. Inna sprawa, że bywają ludzie o tak silnym (chyba dziedzicznie) kośćcu, że nawet nie pijąc mleka tyle ile trzeba, mają przez całe życie zdrowe zęby i mocny kościec. Zwykle zresztą nie najpiękniesze są te zęby, bo szarożółtawe, ale mocne, tak że nie znają i nie potrzebują dentysty. Niestety, nie są to częste przypadki. W starszym wieku człowiek przeważnie dorabia się „trzecich zębów" — może i najpiękniejszych, jakie kiedykolwiek miał w życiu. A kościec ma tak słaby, że byle potknięcie może być powodem złamania kości w ręce, nodze, biodrze itd. Więc rodzi się pytanie: czy można dietą poprawić stan kości? — Właśnie, że tak. Przeprowadzono doświadczenia w domu starców z pielęgniarkami i staruszkami badając specjalną metodą gęstość ich kości. Za normę przyjęto 100. Pielęgniarki, których kości charak- teryzowały się gęstością rzędu 80—90, po 2—3 latach takiego odżywiania się, że w ich codziennym jadłospisie było 800 do 1000 mg wapnia, zyskiwały gęstość kości nawet do 120. Dziewięćdziesięcioletnie babcie — wolontariuszki z domu „Złotej Jesieni", u których gęstość kości bywała jeszcze niższa, po paroletniej kuracji wapniem w ilości 1000 do 1500 mg dziennie, nie tylko osiągały 100 i ponad setkę na skali gęstości kości, ale odmłodniały ogólnie i czuły się o wiele silniejsze niż poprzednio. Faktem jest, że mężczyźni mają mocniejsze kości od kobiet i już po 25 roku życia gęstość ich kości przewyższa wartości kobiece o całe 25%. Te ostatnie szczytową gęstość osiągają w wieku od 35—45 lat; potem ona spada. Mężczyźni dochodzą do takiego szczytu o całe 10 lat później. Ale i tak jest wiele ludzi obojga płci, którzy mają gęstość kości poniżej normy już nawet przed 25 rokiem życia. W USA obliczono, że dotyczy to 10—15% młodych. Może „nie lubią" mleka? Inna sprawa, że wiele osób po mleku wprost choruje. A jak długo 137 można się opychać twarożkiem? Zaś sery żółte są ciężko strawne. — Skąd więc brać ten wapń? W 100 g mleka (tłustego czy chudego) jest 118 mg wapnia. Ale w 100 g mleka w proszku (odtłuszczonego) jest 1277 mg wapnia. Mleka w proszku nikt raczej nie jada łyżkami, ale jako dodatek do przeróżnych dań, farszy, kremów, a nawet wypieków — każdy zje z apetytem. Serek homogenizowany ma w 100 g 98 mg wapnia. Twaróg chudy — 96, a tłusty 91 mg wapnia. Sery żółte mają około 800 do 900 mg wapnia. Z ryb najbogatsze w wapń są te, które zjada się razem z ośćmi, a więc na przykład szprotki wędzone (1003 mg% Ca), sardynki w oleju (437 mg%). Chleb też dostarcza wapnia, a najwięcej żytni, razowy, bo 66 mg, zaś Graham tylko 26. Z jarzyn — najwięcej wapnia dostarcza nieoceniona nać pietruszki (193 mg%), a po niej jarmuż (155 mg%). Inne tylko po kilkadziesiąt mg% w stu gramach jarzyny. Dodajmy, że mocne kości wymagają też białka; w starszym wieku aż po 150 g dziennie. Norma mówi, że dorosły człowiek potrzebuje l g białka na l kg żywej wagi. Ale na tzw. stare lata białko gorzej się przyswaja, gorzej trawi, sporo organizm marnuje, więc trzeba go więcej niż w latach wcześniejszych. Oprócz witaminy D potrzebne też są witamina C i kwas pantotenowy, magnez, fosfor i witamina E (szczególnie w starszym wieku). O tych minerałach i witaminach warto pamiętać w każdym wieku. Szczególnie zaś wtedy, gdy trzeba leczyć złamaną na nartach nogę lub rękę — na ślizgawicy ulicznej. Bolesne skurcze Nieraz dokuczają fatalnie, budząc człowieka w nocy. „Piekielny" ból każe wyskakiwać z łóżka, masować nogę pod kolanem, gimnastykować itd., aż wreszcie mija i można znów iść spać, z lękiem, aby skurcz się nie powtórzył. Na taki skurcz nieraz doskonale działa witamina E w pigułkach. Wystarczy codziennie zażyć l—2 pigułki, ponadto zjadać kiełki pszeniczne (też zasobne w witaminę E), by skurcze minęły bez śladu. Ale bywa, że witamina E nie pomaga. Oznacza to, że najpraw- dopodobniej mamy niedobór magnezu lub żelaza. Można łykać po pół łyżeczki soli magnezowych (na przykład dwuchlorku magnezu lub tlenku magnezu) dziennie albo z białego pieczywa przerzucić się na razowe, 138 bogate w żelazo: jeść je z pieczenia wołową (również zasobną w Fe) i do tego zjadać pęczek zielonej pietruszki (która też ma żelazo, ale i witaminy C, dzięki czemu wzmaga przyswajanie tego minerału). Po paru dniach takiej kuracji zazwyczaj skurcze już się nie odzywają. Inna sprawa, że nieraz ich powodem bywa też niedobór wapnia, a wtedy stosujemy „dietę dla kości", dodając jeszcze witaminę Bg, aby wapń lepiej się przyswoił, a także magnez, witaminę E i kwas panto- tenowy. Niekiedy przydałby się też tryptofan, czyli jeden z aminokwasów (jest między innymi w jajach, a w wielu krajach można go kupić podobnie jak aspirynę). Jasne, że chodzi nie tylko o te skurcze w nocy, bo mogą się one pojawiać także w momentach całkiem nieoczekiwanych lub wprost niebezpiecznych, na przykład wtedy, gdy się pływa, skacze itp. Ból kręgosłupa Najczęściej jest uważany za reumatyczny, tymczasem może po- chodzić — choć nie musi — od kości. Właśnie wtedy, gdy kości rzeszotowieją, są osłabione, nie mogą utrzymać wyprostowanej, właściwej postawy — a my pracujemy dłuższy czas pochyleni przy praniu, myciu podłóg itd. — ból daje znać, że kości potrzebują pomocy: wapnia, witaminy D, Bi, B ^ (zastrzyki), dużo witamin C i E. Takie bóle w plecach może też powodować artretyzm, infekcja, tzw. dysk, czyli osunięcie się kręgu w kręgosłupie, ucisk na nerw, zmęczenie mięśni lub ich tzw. oberwanie. Ale najczęściej jest to po prostu skutek złego odżywiania się: za mało mleka, witamin i soli mineralnych z wapniem na czele. Gdy poprawimy odżywianie, ten niby-reumatyzm jakoś mija. Inna sprawa, że kobiety cierpią na to około pięć razy częściej niż mężczyźni. Reumatyzm Wyliczono — jak dotąd — że jest 80 odmian choroby reumatycznej; zresztą większość z nich ma swoje specjalne nazwy. Są wśród nich, między innymi, gościec stawowy i mięśniowy, reumatoidalne zapalenie stawów lub serca, reumatoidalny artretyzm itd. Może najważniejsze jest 139 to, że właściwie dotychczas medycyna nie zna przyczyn tych chorób — i prawdę mówiąc — nie zna na nie lekarstwa. Uważa się, że człowiek jest genetycznie obciążony predyspozycją do tej choroby. Są lekkie objawy reumatyzmu i bardzo ciężkie. Gościec stawowy potrafi nieraz po prostu powykręcać człowiekowi wszystkie członki; zrobić z pięknej kobiety — straszliwą przerażającą kalekę. Ale także... można nieraz z reumatyzmu wyleczyć się niespodziewanie. Kanadyjski prof. dr med. Wilfrid E. Shute — najlepszy znawca, a także nieomal odkrywca witaminy E — leczył nią reumatyczną chorobę serca. Wówczas jeszcze (około 1936 roku) nie było witaminy E w kapsułkach, więc wydobywał ją sam z kiełków pszenicy. W normalnej kapsułce, jaką kupujemy w aptece, jest 100 jednostek międzynarodowych tej witaminy, czyli tokoferolu. Shute był pierwszym, który ośmielił się leczyć megawitaminami. Wprawdzie na reumatyczną chorobę serca dawał tylko 90 j.m. i uważał, że więcej nie trzeba, podobnie jak przy wysokim nadciśnieniu. Ale na przykład przy gorączce reumatycz- nej lub w ciężkich zakrzepach podawał po 400—500 i więcej jednostek witaminy E. To on ostrzegał, że żelazo niszczy tokoferol. Nie trzeba więc podawać choremu równocześnie żelaza z witaminą E, bo z tej witaminy nic albo niewiele zostanie. Wiedział ponadto, że tokoferol początkowo działa powoli i dopiero jak się go w organizmie zbierze większa ilość, po kilku, a nawet kilkunastu dniach — zaczyna działać korzystnie. Inną bardzo bolesną formą reumatyzmu jest gościec stawowy. Ten ból w stawach wywołują podobne do igiełek kryształki kwasu moczo- wego (przy jego „nadprodukcji"). Profilaktycznie i leczniczo działa tutaj witamina E oraz NNKT (Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłusz- czowe). Gdy w diecie brak tych kwasów, a także podstawowych kwasów aminowych (białko), produkcja kwasu moczowego wzrasta; ale gdy jest nadmiar aminokwasów, to niektóre z nich, na przykład glicyna, mogą być również drogą metaboliczną zamienione w kwas moczowy. Z tego powodu osobom, którym zagraża gościec lub już na niego chorują — nie wolno podawać żelatyny. Gdy podaje się choremu antybiotyki, aby zniszczyć niepożądane bakterie wywołujące chorobę, to poziom kwasu moczowego w jego krwi też wzrasta. Stąd — między innymi — żądania lekarzy, aby wraz 140 T z antybiotykami popijać kwaśne mleko, jogurt, kefir... Bakterie kwasu mlekowego (Acidofilus) odbudowują korzystną florę bakteryjną, a po- magają antybiotykom zniszczyć niekorzystną. Kto ma gościec, powinien też jadać dużo warzyw i owoców, aby mocz stał się bardziej zasadowy, bo kryształki kwasu moczowego powstają wtedy, gdy jest on kwaśny. Pomaga w tym również kwas foliowy, i to w sporych ilościach, bo 40—80 mg dziennie (o ile lekarz nie zaleci inaczej). Dieta w chorobach reumatycznych zależy od stanu pacjenta i okresu choroby (ostry, przewlekły, nawroty...). W fazie ostrej karmi się chorego tak jak w innych przypadłościach z gorączką, uwzględniając większe ilości witaminy C i kwasu foliowego. A więc podaje się mleko, soki oraz zupy owocowe i warzywne, warzywa przecierane, jaja na miękko, kasze, ryż, ziemniaki puree, kompoty, na przykład z owoców róż, aronii, śliwek i jabłek. Także herbatę i zupę z owoców róż, ewentualnie konfiturę z nich. W gośćcu dba się szczególnie, aby były dostarczane wszystkie witaminy, a specjalnie C, B^, A, D, K, a także wapń. Dobrze byłoby wypijać l litr mleka dziennie, zjadać 100 do 200 gramów twarogu oraz dużo surówek — tak warzywnych, jak i owocowych. Zioła w reumatyzmie wprawdzie nie tyle leczą, co pomagają, ale nie szkodzi pić je latami. Herbapol przyrządza wiele mieszanek i leków ziołowych na reumatyzm. Między innymi Reumogran, Reumosan i wiele innych. I znów mała historyjka (jak zawsze — prawdziwa). Podczas wojny tak się złożyło — że musiałam wracać z Pruszkowa do Konstancina piechotą (około 75 km), i to zimą. Wiał piekielnie mroźny wiatr, stale z jednej strony, wciąż na moje lewę ramię. Ponieważ okradzione mnie doszczętnie — miałam tylko jesionkę i wełniany szalik — nie było czym ochraniać się przed wiatrem. Chwilami próbowałam maszerować tyłem, aby trochę zimna wiało w ramię prawe, ale i to było do niczego. W każdym razie od tamtej zimy przez ponad 30 lat cierpiałam na tzw. artretyzm w lewym ramieniu. Nie mogłam jeździć na nartach, bo ból mnie paraliżował i wyciskał łzy. Z trudnością nieraz wkładałam bluzkę... Nic nie pomagało. Ani co najmniej 15 lekarzy, ani masaże, naświetlania, leki... nic. 141 Aż pewnego ranu będąc z siostrą nad morzem, zaczęłam zażywać pastylki Rutinoscorbinu. — Dlaczego? Bo siostra chciała je wyrzucić, choć miała je przepisane przez okulistkę. Ta nie wzięła jednak pod uwagę, że siostra ma niskie ciśnienie, a Rutinoscorbin jeszcze je obniża. — Jak to? Wyrzucić taki wspaniały lek? Witamina C z rutyną? — Nie mogłam się z tym pogodzić. Więc siostra orzekła: — to łykaj je sama. A potem pilnowała, abym przy śniadaniu nie omieszkała brać po 2 pigułki dziennie. Minęły lata, a ja dawno zapomniałam o swoim „artretyzmie" (]a.k g° nazwali lekarze) w ramieniu. Mogłam więc na nowo szaleć na nartach zimą, ale — może z przyzwyczajenia lub wdzięczności do leku — od czasu do czasu łykałam go dalej. Jadałam też kaszę gryczaną (ma rutynę) oraz rozmaite przetwory z róż (najbogatsze źródło witaminy C i wielu innych). Zawsze to powtarzałam, że każdy z nas jest indywidualnością i to, co pomoże jednemu, nie musi — choć może — pomóc drugiemu. Kilku osobom, które znałam, ta witamina na „piekielny" ból w ramieniu jednak pomogła. Różne choroby kości O ich rzeszotowieniu, czyli osteoporosis już było. Ale ktoś może mieć osteomalację, czyli rozmiękczenie kości, albo osteoarthritis — artretyzm kostny, bądź osteomyelitis, czyli ropne zapalenie kości... Na ogół te choroby dokuczają ludziom starym, choć nie zawsze. Przede wszystkim jednak, trzeba do nich nie dopuszczać, zaś prawidłowe odżywianie, jak i ruch na świeżym powietrzu odgrywają tu ogromną rolę. W kostnym artretyzmie, który najczęściej atakuje palce i lewe kolano — najważniejsza jest... gimnastyka. Ruch i masaże. Nie wolno dopuszczać do zastoju, unieruchomienia stawów. A jadać trzeba to, co w ogóle przy reumatyzmie. Przy osteomalacji na ogół najbardziej brak jest w organizmie witami- ny D. Babcie nie lubią się obnażać, nie lubią wystawiać ciała na powietrze i słońce. Toteż najbardziej na tę chorobę cierpią stare Hinduski i Arabki, które całe życie chodzą oplatane w tkaniny, razem z twarzą, tak, że słońce nie ma w ogóle dostępu do ich ciała. Jeśli nie umierają z innych powodów — to wykańcza je właśnie osteomalacja. Obok witaminy D potrzebna też jest witamina A oraz wapń. Trzeba 142 więc w diecie uwzględniać dużo ryb, łykać pigułki lofockie (tran), pić mleko, jeść twarogi i siemię lniane, lecytynę oprócz leków zapisanych przez lekarza. Przy osteomyelitis, czyli ropnym zapaleniu kości, powodującym stan zapalny, obrzęki i ból, kości nagle tracą swoje minerały, więc trzeba je im szybko zwrócić. Będą więc potrzebne duże ilości witaminy C, D, kwasu pantotenowego, lecytyny, magnezu i wapnia. 143 ACH! TE NERWY! Nieraz słyszy się stwierdzenie, że: „wszyscy teraz jesteśmy nerwowi". Jakaś pani się skarży: — „Taka jestem zdenerwowana!". A moja babcia, na takie wypowiedzi i nastroje, miała jedno zdecydowane określenie: „Ot! Wyją w niej te nie narodzone dzieci". Zaś medycyna oficjalna nazywa taki stan: Nerwica emocjonalna i ruchowa Nazywamy tak różne zaburzenia psychogenne, a przede wszystkim emocjonalne. Ich powodem są rozmaite czynniki wewnętrzne (lęk, histeria, kompleksy lub ich rekompensaty itp.) albo zewnętrzne (bałagan, trudno- ści, pośpiech, reakcje innych itp.). Tu też zalicza się różne „zdener- wowania", czyli napięcia nerwowe spowodowane między innymi konflik- tami z otoczeniem, histerią (dość częstą u kobiet samotnych) albo tzw. niedopieszczeniem (u zaniedbywanych żon, mężów czy starych panien). A poza tym taki stan „zdenerwowania" może być również wywołany niedoborem witamin, głównie kompleksu B, szczególnie zaś witaminy 83 (nazywanej też PP, jako że jest to witamina antypelagryczna). Występuje ona w formie niacyny, niacynamidu i nikotynamidu. W przypadku nerwowości najbardziej przydatny jest niacynamid w pigułkach — jeśli lekarz go przepisze. A co powinno się jadać? Jak zwykle, gdy chodzi o witaminy z grupy B, trzeba się zwracać do najbogatszego ich źródła, jakim są drożdże. Z kolei witamina By jest wszędzie tam, gdzie są i inne witaminy z grupy B, tylko że w rozmaitych ilościach. Na przykład, w tuńczyku jest jej około 19 mg%, w wątrobie cielęcej — 15 mg% (w innych wątrobach podobnie), a zajęcza tusza ma tej witaminy 12 mg%. Owoce i warzywa wprawdzie mają jej tylko odrobinę, bo dziesiętne części grama w 100 g 144 produktu i tylko jedna, nieoceniona soja ma witaminy PP wprost ogromne ilości: 250 do 300 mg%. Objawy nerwicy emocjonalnej to nie tylko zdenerwowanie, mogą się również dołączać bezsenność, drżenie rąk, duszności, bicie serca i inne. Ogólne wskazówki dietetyczne to — oprócz podawania źródeł witamin B-kompleks, a szczególnie B3 — także unikanie ostrych przypraw i używek, ograniczenie węglowodanów, unikanie smażenin. Ważne są też właściwe ilości potraw białkowych, zwierzęcych i roślinnych oraz soki warzywne i owocowe, surówki... Z ziół — wskazanych jest bardzo wiele — można wybierać i przebierać w nich samych (dziurawiec, liście bobrka, pokrzywa, Waleriana i inne) oraz w gotowych mieszankach i preparatach Herbapolu, jak Nervosol, Neospasmina, Nervogran, Nervosan. Można ich także używać do kąpieli uspokajających. Nerwica wegetatywna Zjawia się wtedy, gdy się wewnętrznie zdenerwujemy, czyli gdy napięcie nerwowe zadziała na któryś z naszych organów wewnętrznych: na pęcherzyk żółciowy, naczynia krwionośne, żołądek, jelita, serce lub na kilka równocześnie. Kto żyje w stałym napięciu nerwowym — na przykład z powodu przykrych stosunków w pracy lub w domu — łatwo może wpaść w tę nerwicę. Dieta jest tu podobna do poprzedniej, ale przydałyby się również produkty ogólnie wzmacniające, jak na przykład czosnek, sok z pokrzywy, bakłażany, selery, szpinak, szczaw, natka pietruszki i inne zieleniny. Również sporo ryb, a z owoców — wszystkie, szczególnie zaś gruszki i brzoskwinie. Pić trzeba sporo, także ziółek (rumianek, melisę lub mieszanki Herbapolu), a także nie żałować sobie kminku (w serkach, zupie kminkowej itp.). Nerwobóle Zjawiają się nagle, są bardzo dokuczliwe i zwykle atakują na przykład nerw trójdzielny (3 gałązki: oczna, szczękowa i żuchwowa) albo kulszowy (ischias), albo pojawiają się w ramieniu... Jest wiele sposobów, aby się tych boli pozbyć. 10 — Bądź zdrów! 145 Przede wszystkim — masaże, gimnastyka, fizykoterapia, a także różne środki i zioła: przeciwbólowe, znieczulające, przeciwzapalne. Ponadto witaminy z grupy B, głównie zaś Bp Nieraz podaje się ją nawet w zastrzykach, gdy połykanie 3 pigułek rano i 2 po obiedzie nie pomaga. Choć zazwyczaj ból leczony od razu, od samego początku — szybko ustępuje. W diecie trzeba uwzględniać te produkty, które są zasobne w witami- ny B, a szczególnie Bp Przy tym warto pamiętać, że prawdziwa kawa potrafi zniszczyć w naszym organizmie — jeśli nie całą, to w każdym razie wielką część zasobów witaminy B^, a więc... trzeba z niej jak i mocnej herbaty zrezygnować. Inna sprawa, że nieraz nerwoból może być wynikiem na przykład wypadniętego dysku albo kostnego artretyzmu kręgosłupa bądź też czegoś, co dokuczyło fatalnie nerwom, choćby zawianie czy przeziębienie. Dlatego przyczynę powinien określić lekarz oraz przepisać odpowiednie leczenie. A my — pamiętajmy: żadnej kawy, za to witaminę B^ (tiamina). Depresja Stany takie zwykle można podzielić na dwa typy objawów. Jeden z nich polega na wyciszeniu się chorego, który zamyka się w sobie, nie chce kontaktów z innymi. Pogrąża się w swoim smutku, wątpliwościach, wyobcowaniu... Inny typ depresji, w przeciwieństwie do poprzedniego, charakteryzuje się mocną ekspresją. Chory potrafi wybuchać gniewem, rzuca nie kontrolowanymi słowami bez związku, bywa agresywny, tak w stosunku do siebie, jak i do innych, nieraz dochodzi do gwałtownych scen i przemocy. Takie neuropatyczne zjawiska tłumaczą się niezrównoważeniem osobowości i zwykle są leczone homeopatią, akupunkturą, psychoterapią itp., a także częściowo dietą. Tym zbyt spokojnym powinno się podawać: drożdże, pyłek pszczeli, kiełki zbożowe, także ser kozi i rokpol; z mięsa — głównie drób i różnego rodzaju ryby (zwłaszcza sardynki, makrele, śledzie, krewetki, anchois itp.). Z warzyw — dużo zielenin (rzeżuchę, nać pietruszki, szczypiorek, liście dmuchawca, pory, rzodkiewki, salsefię, cykorię, marchew, kapustne, bazylię). Do picia słodzone ziółka, między innymi miętę, szałwię, wywar z żeń-szenia itd. 146 Aby uspokoić tych depresyjnych wybuchowych — warto im podawać ziółka bez cukru, na przykład rumianek z kwiatem lipowym, melisę, passiflorę. Z warzyw: szparagi, bakłażany, barszcze i buraki, grzyby, kalafior, brokuły, ogórki, szpinak, sałatę, szczaw, groszek, pomidory. Z ryb: sole, dorady, amury, karpie, tuńczyki... Z mięs: wołowinę, wieprzowinę, cielęcinę. A także sery białe, kefir, jogurt i różne owoce. W obu rodzajach depresji nie należy podawać, a w każdym razie unikać dostarczania takich produktów — jak mocna, prawdziwa kawa, czekolada i wszelkie alkohole. Posiłki powinny być spożywane stale o tych samych porach, a ziółka pite między posiłkami. Warto też stworzyć przychylną, serdeczną i toleran- cyjną atmosferę. Migrena i ból głowy Sama nie wiem, co to ból głowy, więc długo nie mogłam uwierzyć w migreny. Uważałam, że jest to rodzaj gry lub udawania czegoś przez kogoś, kto chce przeprowadzić swoją wolę. Tymczasem migrena jest bardzo przykrą chorobą. Jest to jakby powiększony do wielkich roz- miarów wszechogarniający ból głowy. A o bólu głowy mówi się, że jest dzwonkiem alarmowym, sygnalizującym, że w organizmie coś jest nie w porządku. Migrena jednak niczego nie ogłasza. Ale w dziewięciu przypadkach na dziesięć — tak jak i ból głowy — jest spowodowana kłopotami z ciśnieniem. Wszystko, co ma cokolwiek wspólnego z ciśnieniem, stanem zapalnym, uszkodzeniem którejś z czułych na ból części głowy, a także alergia — może być źródłem tego bólu lub migreny. Medycyna rozróżnia 5 typów migren, między innymi i takie, które mogą być spowodowane przez nieodpowiednie leki lub indywidualne reakcje na jakiś lek. Powodem bólu głowy lub migreny bywają czasem całkiem błahe przyczyny, jak na przykład za ciasne obuwie, kołnierzyk, a nawet niedopasowane okulary. Może też nim być spożycie czekolady, źle dobrany kapelusz, dokuczliwość towarzysza... Ale również tak poważny powód, jak na przykład jaskra. W migrenie ulgę przynoszą na ogół masaże. Nieraz wystarczy tylko masaż skroni, czasem szyi, karku, twarzy, głowy. 147 We wszystkich przypadkach bólu głowy ważna jest jednak jak najszybsza pomoc. Jeśli się czeka, aż ból się rozwinie — jego usunięcie staje się bardzo trudne. Dlatego też, jeśli komuś dokuczają częste bóle głowy, a tym bardziej migreny — powinien koniecznie szukać pomocy lekarza. Bo migrena może trwać od kilku godzin do kilku dni nawet i wtedy człowiek jest nieszczęśliwy i „do niczego". Poza tym migrenie mogą towarzyszyć takie objawy, jak: mdłości, nudności, biegunka, bóle żołądka, poty... Lekarz więc powinien zaordynować odpowiednie środki. Dieta w takich przypadkach powinna być lekko strawna, z ogranicze- niem węglowodanów i ostrych przypraw. Jasne, że gdy migrena powstała na tle alergicznym, to trzeba wyłączyć z diety produkty wywołujące alergię. Posiłki podaje się regularnie, uważając, by nie dopuścić do zaparcia spastycznego. Nieraz też dłuższy czas stosowana kuracja z „surówki piękności" potrafi usunąć bóle głowy i migreny, ale prawdziwa kawa także niejednokrotnie może pomóc. Potrawy smażone, tłuste, ciężko strawne — nie nadają się dla migrenowców. Nasz układ immunologiczny Zupełnie nowym odkryciem, o ogromnym znaczeniu — jest to, że nasz układ immunologiczny działa niezależnie od układu ner- wowego. Tenże układ immunologiczny przekazuje informacje do mó- zgu, a mózg, niejako w sprzężeniu zwrotnym, przekazuje je z po- wrotem, do tegoż układu. Dziś już między innymi wiadomo, że komórki układu odpornościowego mogą produkować każdy typ ho- rmonu wytwarzanego przez mózg. Limfocyty mają receptory do- pasowane do tych samych neuropeptydów, co neurony, komórki mózgu. Jeśli układ nerwowy jest odpowiedzialny za nasze przystosowanie się do środowiska zewnętrznego, a układ immunologiczny broni nas przed zagrożeniami z tegoż środowiska, to najprawdopodobniej układ im- munologiczny informuje mózg o wykryciu bakteńi i wirusów, podobnie, jak to robią nasze zmysły (wzrok, słuch, smak, zapach, dotyk...). Jeśli mózg tylko przyjmuje wiadomości o zagrożeniu, to gdzieś musi być główny sztab dowodzenia obronną armią organizmu. I tego jeszcze nie wiemy, choć podejrzewamy układ immunologiczny, że to właśnie on... 148 W każdym razie wiadomo, że na przykład w czasie długotrwałego stresu nadnercza zwiększają wydzielanie hormonów, które zmieniają zdolności obronne, a więc immunologiczne organizmu. Mózg czy układ immunologiczny? To, co kiedyś przypisywano tylko mózgowi, dziś trzeba dzielić na niezależne czynności układu immunologicznego. Bywa, że to on rządzi, on podejmuje decyzje — niezależnie od mózgu. Odkrycie nowego układu komunikacji wewnętrznej, psycho-immunoendokrynologicznego może wreszcie przyczynić się do wyjaśnienia fenomenu placebo lub, na przykład, magicznego wprost działania pewnych leków czy postaw. Płacebo to wiadomo — „oszukana" pigułka. Niczym nie różni się od podawanych leków, ale sama nie jest ani lekiem, ani żadną mogącą działać substancją. A jednak nieraz leczy tak samo jak prawdziwy, „dobry lek". Od dawna mawiano, że „wiara leczy", bo wiele było przypadków, że ktoś bez leków wracał do zdrowia, choć jego śmierć była przez lekarzy absolutnie przesądzona, zgodnie z wszelkimi prawami i wiedzą medyczną. Dziś przypuszcza się, że to właśnie układ immunologiczny zadziałał, ale... Ale można też szkodzić komórkom tego układu. Na przykład, substancja powstająca podczas zbyt długiego smażenia masła, tłuszczów, kiełbasek czy bekonu, zwana akroteiną — sprzyjająca zresztą po- wstawaniu raka — mocno i ujemnie wpływa na układ immunologiczny. Podobnie też jak powstająca w dymie papierosowym hydrazyna. Ostatnio odkryto również, że bardzo wiele chorób skóry wynika z zabu- rzeń immunologicznych. Uczeni kanadyjscy stwierdzili, że zbyt silny układ odpornościowy może niszczyć komórki trzustki, wytwarzającej insulinę i w ten sposób wywoływać cukrzycę. Gdy podczas, na przykład, transplantacji jakichś organów podaje się operowanemu preparaty, które zmniejszają, a nawet niszczą odporność organizmu, to nieraz doprowadzają one do ustąpienia objawów istniejącej cukrzycy. 149 OCZY, USZY, PODNIEBIENIE A więc nasze — jakże ważne! — zmysły. Ktoś dowcipnie powiedział, że „starość Panu Bogu się nie udała". Pesymista dodał... „żeby tylko starość..." Ale ludzie wierzący gotowi byliby całą, a przynajmniej część winy zepchnąć na... człowieka. To on w dążeniu do wygód cywilizacyjnych rujnuje środowisko, w którym żyje. To on — jak już nieomal 2 tysiące lat temu stwierdził Sofokles — „nie umiera, ale popełnia powolne samobójstwo"... Odrzutowcami i rakietami z wolna niszczy ochronną warstwę ozonową ponad kulą ziemską. Wyziewami z przemysłu unicestwia przyrodę, choćby lasy, zatrzymujące wodę deszczową i śniegową oraz dostarczające tlenu. Nie trzeba wojen, trzęsień ziemi, huraganów i innych kataklizmów natury, by zniszczyć ziemski glob. Zrobi to powoli wciąż wzrastająca liczba ludzi na ziemi; ludzi, którym nigdy niczego nie jest dość. Trzeba jednak być optymistą i wierzyć, że co człowiek zepsuł, to naprawi. A tę nadzieję podtrzymuje między innymi przykład Londynu i jego Tamizy. Smog londyński wprost zabijał ludzi, a brudna mgła londyńska była słynna w świecie. Teraz nie ma ani mgły, ani smogu. Tamiza była cuchnącym ściekiem, może nawet gorszym od naszej Wisły. Teraz w Tamizie można łowić pstrągi, a te — jak dobrze wiadomo — żyją tylko w bardzo czystej wodzie. Od „analfabety smakowego" do smakosza Bywają ludzie o bardzo wyrafinowanym smaku. Ich tzw. próg smakowy jest tak wyczulony, że odnajdują smak czegoś, w takim rozcieńczeniu, w jakim inni niczego jeszcze nie czują. Albo też mają smak iak wyrobiony, jak na przykład kiperzy, którzy nie tylko rozróżniają 150 wina „dobre" i „złe", nie tylko ich rodzaje, ale okolice i roczniki, z których dane wino pochodzi. Pewien wytrawny smakosz-obieżyświat skarżył mi się, że jest zroz- paczony, bo zupełnie postradał ten cenny zmysł. Wszystko wydaje mu się bez smaku, jakby żuł papier. Nawet pieprz, papryka, musztarda... Więc poradziłam mu łykanie Zincteralu i jedzenie dużych ilości pestek dyni i słonecznika, jako najdostępniejszych źródeł cynku. Bo nasz smak zależy w największej mierze od tego mikroelementu. Trzeba przyznać, że pomogło. Już po paru dniach zmysł smaku działał jak poprzednio, czyli wspaniale. Na języku mamy tzw. kubki smakowe. Składają się na nie komórki, które w naszym organizmie mają najkrótszy żywot. Żyją bowiem od 3 godzin do — najwyżej — 10 dni. Wciąż „pracują", ciągle „smakują", więc, aby podołać tej pracy, muszą się stale odnawiać. Naturalnie, że nie brak wśród ludzi „analfabetów smakowych", którym wszystko jedno, co jedzą, byle dużo, szybko, tłusto, byle nie być głodnym... Ale i tych prymitywów można powoli przekształcić w smako- szy. „Polska szkoła sensoryczna" — stworzona przez prof. dr. inż. Damazego J. Tilgnera na Politechnice w Gdańsku — uczyła, jak wyrabiać smak, jak podnosić próg smakowy, jak z „analfabety" zrobić wytrawnego smakosza. Samemu też do tego można dojść, smakując to, co się je i... nie niszcząc sobie tego zmysłu alkoholem i tytoniem lub... niedoborem mikroelementu — cynku. Oko za oko Nie ma takiej części ciała, która nie mogłaby chorować. Oczy też to potrafią, choć — prawdę mówiąc — są jednym z cudów natury. Chyba najczęstszą dolegliwością oczu jest: Zapalenie spojówek Wywołują je różne przyczyny: pyły, kurz, szkodliwe związki chemiczne, bakterie, także alergiczne uczulenie i inne. Zawsze lepiej iść z tym do okulisty, aby nie pogorszyć stanu, nie wywołać zapalenia ropnego, zapalenia gruczołu łzowego itd. Z domowych środków, gdy tylko stan zapalny się zaczyna — dobrze jest przede 151 wszystkim przemywać oczy zwykłą, czystą wodą. Jeśli podrażnienie spowodował na przykład dym papierosowy, wiatr, kurz lub pył — to takie przemycie może wystarczyć. W innym przypadku trzeba natychmiast szukać pomocy okulisty. Można też nałożyć na oczy ciepłe okłady z przecedzonego rumianku, z kwiatów nagietka lub bławatka, z ziela ogórecznika, a nade wszystko z ziela świetlika. Świetlik — w medycynie ludowej jest w ogóle uważany za ziele stworzone dla oczu. Jęczmień Jest to krostka, maleńki ropniak powstały przez to, że bakterie ropotwórcze dostały się do gruczołu łojowego skóry powieki, a raczej do jej skraju, zaś gradówką nazywamy rodzaj jęczmienia wewnętrznego. Jako remedium zwykle wystarcza nocny kompres z liścia aloesu, przepo- łowionego i przyłożonego wewnętrzną stroną do opuchniętej powieki. Nieraz też pomaga świeża cebula, kwiat nagietka, liście babki lan- cetowatej. Jeśli jęczmienie powtarzają się, znaczy to, że trzeba wzmóc odżywianiem ogólną odporność organizmu. Gdy tylko jęczmień się formuje, na samym początku — trzeba go masować obrączką. Tak od wieków radziły nasze babcie. No, cóż? Nieraz udawało się rozmasować krosteczkę i własna odporność dawała sobie z nią radę. Kurza ślepota Kurza ślepota, czyli kseroftalmia, jest to gorsze widzenie o zmroku. To typowa dolegliwość wskazująca na to, że w organizmie jest zbyt mało witaminy A. Można zresztą przeprowadzić sobie taki test: wejść z jasnego pomieszcze- nia do ciemnego (łazienki, sali kinowej...) i liczyć, jak długo oczy przyzwyczają się do ciemności, nim zaczną w niej rozróżniać przedmioty. Jeśli parę sekund — wszystko w porządku! Jeśli kilka minut — lepiej jeść natkę pietruszki i popijać sok pomidorowy. A także jeść marchewkę, szpinak i inne ciemnozielone oraz żółte jarzyny i owoce (dobre źródła witaminy A). Ale jeśli to trwa kilkanaście minut i dłużej, to albo trzeba iść do lekarza, albo zacząć łykać witaminę A w pigułkach (l—2 dziennie; nie za dużo, bo nadmiar może być toksyczny). Trzeba też jadać wątroby pod rozmaitą postacią (na przykład pasztetu, pasztetowej itp.), bo to również dobre źródła tej witaminy. 152 Glaucoma, czyli jaskra Występuje wtedy, gdy ciśnienie w gałce ocznej zaczyna wzrastać. Nie leczona może doprowadzić do zaniku wzroku. Jako profilaktykę zaleca się duże ilości witaminy C, a także pełne zabezpieczenie ogólnowitami- nowe. Koniecznie trzeba się leczyć u dobrego okulisty. Katarakta, czyli zaćma Jest fatalnym „przywilejem" wieku. Niestety, może się trafiać również młodym, a nawet dzieciom, ale najczęściej jest dodatkiem do wszystkich innych udręk starości. Czy można się przed nią ustrzec? Do pewnego stopnia — tak. Na przykład stwierdzono, że osoby palące częściej i łatwiej zapadają na zaćmę. Kto ma nadciśnienie i arteriosklerozę, ma również większe szansę na kataraktę. Profilaktycznie działają: racjonalne odżywianie i niektóre witaminy, jak C i B^. Na przykład szczury, które — doświadczalnie, w żywieniu nie dostają ryboflawiny, czyli witaminy B^ — z reguły zapadają na zaćmę. Gdy w pożywieniu przywraca im się tę witaminę, ich zaćma maleje i znika. Szwedzi wierzą, że w listkach lucerny jest „coś" (mówi się o amino- kwasie cystynie lub cysternie), co nie dopuszcza do zaćmy. Wobec tego w Szwecji u starszych osób ma największe powodzenie chleb wypiekany z dodatkiem suszonej, sproszkowanej lucerny. Ponadto, aby nie dopuścić do zaćmy (lub chociaż tylko ją opóźnić), trzeba jadać głównie NNKT, czyli oleje roślinne, a nie tłuszcze zwierzęce; ważne są także witaminy: C oraz B-kompleks i odpowiednia ilość białka. Ale, gdy już katarakta się rozwinie, tylko operacyjnie da się ją usunąć. Ale do operacji zaćma musi być „dojrzała" (choć nowsze teorie mówią o na wpół dojrzałej), to znaczy objąć całe oko (lub 1/2—3/4). Usuwanie katarakty uratowało już tysiące ludzi przed ślepotą. Są też nowe metody — tak operacyjne, jak i zastępujące starą soczewkę — nową, znacznie polepszającą widzenia. I oto mała historyjka (jak zwykle — prawdziwa). Pewien starszy profesor zaczął cierpieć na zaćmę na lewym oku. Poszedł do okulisty, a że było to podczas wojny, zaś profesor był „na wygnaniu". Więc znalazł okulistę w bardzo małym miasteczku. Obaj panowie rozmawiając doszli do wniosku, że mają podobne hobby. Są numizmatykami. Profesor był 153 nawet sławą w tej dziedzinie. Ucieszyło to tak dalece okulistę, że zaproponował profesorowi niekonwencjonalne leczenie. — Na to oko z kataraktą niewiele już poradzimy — powiedział — ale uratujemy to drugie. Dam panu kropelki, profesorze, które będzie pan sobie codzien- nie aplikował do oczu. To jest świetlik lekarski. Nie każdemu to proponuję, gdyż po prostu — wyśmiano by mnie. Inni okuliści takiego leczenia nie uznają. Proszę więc mnie nie zdradzić. Ale to powinno panu pomóc! Przez następne 30 lat, do 95 roku życia, profesor codziennie rano i wieczorem, wpuszczał sobie do oka po l—2 kropelki świetlika. Na lewym oku miał taką zaćmę, że już nic nie widział, ale prawe było zdumiewająco sprawne do końca życia, bez śladu katarakty. Głuchy jak pień W ostatnich latach zaczęto wreszcie myśleć o uszach, bo tzw. big-beat czy też rock dał się już we znaki nie tylko rodzicom i otolaryngologom, ale nawet muzykom. Z przerażeniem bowiem odkrywają, że nie tylko gorzej słyszą, ale ich organ słuchu choruje; na przykład cierpią na trudne do zniesienia, bezustanne dzwonienie w uszach. Nieraz nie mogą pracować bez aparatu słuchowego. Stałe narażenie uszu na hałas powyżej 100 decybeli powoduje, że maleńkie włoski, które przekazują dźwięk do komórek nerwowych — odkształcają się. Słuchawki „walkmanów" są — według otolaryngologów — jeszcze bardziej niebezpieczne niż rockowe koncerty. Jak wyraził się jeden z lekarzy: — „jest to tak, jakby przeciwpożarowe węże wetknięto komuś prosto do ucha". Wykwintne, starsze towarzystwo profesorów politechniki z żonami i znajomymi wybrało się w Gdyni na koncert ulubionej przez wszystkich piosenkarki, Haliny Kunickiej. Zapowiadał mąż — Kydryński. Już po pierwszej przerwie — wszyscy uciekli, bo nie mogli znieść nagłośnienia sali. Czuli się podenerwowani, sfrustrowani, niektórzy skarżyli się, że „od tego hałasu boli ich głowa", a wszyscy cieszyli się, że wreszcie umknęli od tego nieznośnego huku. Wytrzymuje go za to młodzież. Ale... do czasu. Na stare lata będzie z nich „pokolenie głuchych". I to dosłownie, nie tylko w przenośni. 154 Z pewnością, w późnym wieku lepiej być głuchym niż ślepym, zwłaszcza że zwykle głuchnie się powoli. Niedosłyszenie jest jednak bardziej krępujące, szczególnie dla niedosłyszącego, choć i dla otoczenia. Ciągłe pytanie: „a co?" lub wysilanie się, aby dosłyszeć; częste omyłki, bo usłyszało się nie to, co było powiedziane — stawia człowieka nieraz w trudnych sytuacjach. Niewidomy chodzi z białą laską i wszyscy naokoło wiedzą, jak się do niego ustosunkować. Niesłyszący, o ile nie ma aparatu, nie daje w żaden sposób znać, że nie słyszy. Co prawda, głusi umieją znakomicie rozmawiać palcami, a niektórzy doskonale odczytują wszystko z ruchu warg, o ile — naturalnie — patrzą prosto w twarz mówiącemu. Niedosłyszenie Może mieć różne przyczyny, ale nie tylko... rock. Można na przykład doznać zapalenia nerwu, a wtedy bardzo pomocne będą witaminy z grupy B, które nawet potrafią poprawić słuch. Nadmiar cholesterolu, odkładającego się w naczyniach krwionośnych, może również powodować niedosłyszenie lub głuchotę. Ale wtedy cały organizm trzeba oczyszczać z nadmiaru cholesterolu. Niedobór witaminy Bg albo kwasu pantotenowego także potrafi odbić się na słuchu, powodując przykre pulsowanie lub zawroty głowy. Odpowiednie ilości tych witamin dają jednak szybką poprawę. Zdarzało się, że ekipa lekarzy przyjeżdżała do wsi „zabitej deskami". Głuchy staruszek przychodził do młodej lekarki laryngologa, żeby mu dała lek, bo nie słyszy. A ona niby-pompką oczyszczała mu uszy... i stawał się cud! Głuchy dotychczas starzec — znów słyszał. Miał bowiem uszy zatkane woszczyną. Gdy ta stwardnieje i zablokuje ucho — tylko lekarz powinien ten „korek" usunąć, no i w efekcie — słyszy się lepiej lub... od nowa. Nieraz coś w uchu dokucza, może kropelka wody, która się tam dostała przy myciu głowy, może jakaś muszka, pył... Medycyna ludowa w takich przypadkach radzi, aby zerwać listek geranium i włożyć go sobie do ucha. Na przykład na noc. Rano ucho będzie zdrowe. A jeśli nie — to trzeba iść do lekarza. 155 SAMO ZDROWIE! Czy „cudowny" propolis? Przez wiele lat nikt nie interesował się kitem pszczelim, czyli propoli- sem. Latami leżał gdzieś na strychu u pszczelarzy, nieważny, omal niezauważalny. Tylko czasem ktoś sobie o nim przypominał, kiedy chciał usunąć nagniotki, bo rzeczywiście okazywał się skuteczny. Aż wreszcie, parędziesiąt lat temu, stał się nieomal „cudownym lekarstwem". Jego cena gwałtownie wzrastała do niebywałych wielkości. Ale ludzie kupowali, bo jeśli to taki „cudowny" lek, to czyż można żałować pieniędzy? Zaś oszuści sprzedawali nieraz zmiotki z ula jako drogocenny propolis. Zabrano się więc do przebadania kitu naukowo. Piszę o tym dokładnie w książce pt. Pszczoły i ludzie. Tutaj przypomnę to, co najważniejsze: otóż jest kit i kit, bo pszczoły na ogół robią wszystko celowo. Gdy potrzebują kitu do „łatania dziur", do właściwego kitowania, uszczelniania itp. — to produkują propolis, zwany żywicznym lub rzekomym. Ten nie leczy, a jest raczej artykułem budowlanym. Ale pszczoły potrzebują też kitu, który byłby antybakteryjny, aktywny biologicznie, uśmierzający ból i „uzdrawiający". Taki powstaje z prze- twarzania otoczek pyłku kwiatowego w przewodzie pokarmowym pszczół, a dokonują tego najstarsze w ulu zbieraczki. Oczywiście, że i ten zdrowotny kit może być bardzo różny, bo zależy od upraw rosnących w danej okolicy. Najbardziej doświadczone zbieraczki nie lubią nadprogramowej pracy, a więc niełatwo je zmusić do nad- produkcji kitu i to kitu leczniczego. 156 Od ponad 10 lat laboratoryjnie bada się, dlaczego pszczoły z tej samej pasieki produkują różne kity, ale ustalono do tej pory jedynie to, że w praktyce około 60% różnych kitów jest „do kitu". Kit aktywny .Kit, który ma być lekiem, musi być przed użyciem badany pod kątem aktywności. Już w 1977 roku doc. dr Scheller z Zakładu Mikrobiologii Śląskiej Akademii Medycznej odkrył, że nierozpuszczalny w wodzie kit, co początkowo bardzo utrudniało badania, rozpuszcza się w etanolu. W ten sposób otrzymano „EEP", czyli etanolowy ekstrakt propolisu. Okazało się też, że tenże EEP niszczy pierwotniaki, na przykład takie, jak rzęsistek pochwowy i toksoplazmę. Doc. Scheller uzyskał na EEP patent, którego nazwa brzmi: „Sposób oznaczania antybakteryjnej aktywności kitu pszczelego". Drugi patent (również doc. Scheller i inni) na opracowanie sposobu otrzymywania ekstraktu kitu pszczelego otrzymano wkrótce potem. To właśnie on leczy, bo sam kit — tylko czasami. Otóż ekstrakt propolisu działa nie tylko antybakteryjnie, ale i regene- racyjnie, bo przyspiesza gojenie się ran. Słowo „rany" jakoś dziwnie pachnie wojną. Ale tu chodzi o takie nawet „rany", jak po wyrwaniu zęba, jak skaleczenie, odleżyny czy oparzenia, także owrzodzenia żylakowe i w ogóle wszelkie uszkodzenia skóry. Ponadto EEP leczy szybciej i bezboleśnie, bo z jednej strony uśmierza ból, a swoją drogą regeneruje tkankę. I jak się okazało — nie tylko miękką, ale i kostną. Znieczula, leczy, regeneruje Prowadzono też badania stomatologiczne i okazało się, że ze wszyst- kich środków na uśmierzenie bólu zęba podczas borowania — krajowych i zagranicznych — najskuteczniejszym jako środek znieczulający okazuje się EEP. Ale to nie wszystko. Zdarza się propolisem wyleczyć egzemę, a nawet katar czy grzybicę. W formie inhalacji pomaga w leczeniu grypy i anginy... Mimo to kit nie jest panaceum! Ponadto wszelkie domowe próby oczyszczenia kitu: przetapianie, gotowanie itp. prowadzą najczęściej do nieodwracalnego zniszczenia jego cennych właściwości. Lek może być 157 tylko przygotowywany w laboratorium i oznaczany naukową metodą, aby była pewność, czy jest aktywny, czy nie. Prawdę mówiąc, powinno się używać w celach leczniczych tylko EEP — etanolowego ekstraktu propolisu, przygotowanego według polskiego patentu. Nie pij! Niedowiarkom przytaczam taką oto prawdziwą historyjkę. Było to dawno, kiedy jeszcze stolarze przy politur owaniu mebli używali propolisu rozpuszczonego w alkoholu. Dwóch młodych terminatorów doszło do wniosku, że nie tylko drewno z przyjemnością wchłania roztwór kitu, bo i im ta alkoholowa nalewka odpowiada. Trwało to latami. Część rozpuszczonego kitu szła do drewna, ale coraz większa była przelewana przez gardła dwóch przyjaciół. Ni stąd, ni zowąd — najpierw umarł ten, który „sobie nie żałował", a potem następny. Śmierć obu była niewytłumaczalna. Zrobiono więc sekcję. I cóż się okazało? W propolisie sporą część zajmuje wosk, którego ani nie trawi, ani nie wchłania nasz organizm. Alkohol się ulatniał, ale wosk zostawał. W końcu tak zatkał jelita denatów, że były zupełnie niedrożne. Tak więc z piciem propolisu trzeba bardzo uważać. A jeśli już ktoś ma własny kit „prosto z ula" lub został takim obdarowany czy też go okazyjnie nabył, to lepiej ugnieść go palcami, by zmiękł przed użyciem i taki kataplazm przykładać (na przykład przy egzemach itp.). Gdy zaś zrobimy roztwór propolisowy w spirytusie (na przykład na rany żylako- we), to trzeba go używać tylko zewnętrznie, a ponadto odpowiednio rozcieńczać. Na przykład, jeśli chodzi o rany żylakowe, to stężenie owo powinno wynosić 0,1 do 0,01% (zmoczyć 5 warstw gazy i przykładać na chore miejsce, owijając bandażem). O tym, jak stosować propolis i jak przygotować go jako lek, piszę między innymi we wspomnianej już książce pt. Pszczoły i ludzie. W każdym razie ze wszystkiego, czym nas obdarzają pszczoły (miód, wosk, mleczko, pyłek, kit itd.) aktywny propolis jest jednym z najcenniej- szych środków w lecznictwie. Toteż nazwano go: „ósmym cudem pszczelego świata". 158 Rewelacyjny wiesiołek Jest sobie chwast, wszystkim znany. Z daleka przypomina dziewannę, tylko że ta ma kwiatki o pięciu płatkach, a wiesiołek o czterech, choć również żółte. Ale zakwitają tylko po godzinie 18°°, aby po upływie doby przekwitnąć. Dlatego na przykład po angielsku wiesiołek zwie się Evening Primrose (evening znaczy wieczorny, a primrose to pierwiosnek). Jest również wysoki jak dziewanna, bo potrafi dorastać do 1,5 m. Łodygę ma nieco kanciastą i pokrytą niezbyt licznymi, krótkimi włoskami. Ułożone naprzemianiegle liście są podłużne, lancetowate, drobno, niere- gularnie ząbkowane i im wyżej na łodydze, tym bliżej niej osadzone. Wiesiołek kwitnie przez całe lato, a jego kwiaty są zapylane przez motyle i pszczoły w ciągu dnia, nocą zaś przez ćmy. Po zapyleniu kwiatki kolejno owocują. Walcowata torebka nasienna ma około 3 cm długości i jest pełna nasionek (ponad 200 sztuk) nieregularnego kształtu, maleńkich i ciemno- brązowych. Ta torebka — niestety — łatwo pęka i sieje nasionkami, zanim się je zbierze. Wiesiołek (Oenothera biennis) liczy ponad 100 gatunków, a jego ojczyzną jest Ameryka Północna i Południowa. U nas rośnie wiesiołek dwuletni oraz wąskolistny (Oenothera biennis muricata) — oba rodzaje równie cenne. W pierwszym roku po wysiewie jeszcze nie zakwita, tworzy tylko rozetę liści i korzeń palowy. Kiedyś ten korzeń właśnie był poszukiwany i używany niczym marchewka czy pietruszka. Potrafi wyrosnąć na 15 cm długi i gruby na 5 cm; mięsisty, żółtoczerwonawy z wierzchu, a wewnątrz biały. Spożywano go jako jarzynę, robiono z niego także marynaty na zimę. W drugim roku wiesiołek wyrasta w górę przypominając z daleka dziewannę. Jest wysoki, z kwitnącym czubkiem łodygi, która najczęściej wyrasta z korzenia pojedynczo. Troszkę historii wiesiołka Jak ten pospolity, amerykański chwast dostał się do Europy? Otóż w 1612 roku nasionka wiesiołka sprowadził sobie ze stanu Yirginia w USA do ogrodu botanicznego w Padwie szwajcarski botanik, Caspar Baubin (1560—1624). Z Padwy niedługo potem włoski botanik, Prosper Alpinus (1553—1716), przewiózł wiesiołek do Anglii. Ale już w 1612 r. 159 wiesiołek dostał się także do Niemiec, jako roślina jadalna, sałatkowa. I tak opanował całą Europę. W ciężkich czasach, w czasie wojen, przypomniano sobie o tym chwaście, używając jego korzeni jako warzywa, a nieraz i nasion jako namiastki kawy. Liście też niejednokrotnie zdobywały miejsce w fito- terapii, bo mając sporą ilość garbników, działają przeciwbiegunkowe, a jako odwar bywają stosowane do płukania jamy ustnej i gardła (także w astmie, w kokluszu). W 1919 r. wykryto w nasionach wiesiołka GAL, czyli kwas gamma-linolenowy oraz LI, czyli kwas linolowy. Ale — jak to nieraz bywa — odkrycie przeszło bez echa. Kiedy w 1981 r. E.A. Gibson i G.M. Kneebone odkryli w mleku kobiecym kwas gamma- linolenowy (135 ml/l) — przypomniano sobie, że jest taki chwast, wiesiołek, w którego nasionkach występuje również tenże ogromnie cenny kwas tłuszczowy. Pięć lat później kwas gamma-linolenowy wykryto też w nasionach ogórecznika lekarskiego (Borago officinalis). I odtąd się zaczęło. Kariera wiesiołka Jak dotychczas — znane są tylko te trzy źródła kwasu gamma- linolenowego. Ale dlaczego tenże kwas stał się taką światową rewelacją? Otóż dlatego, że prowadzi on bezpośrednio do powstawania w naszym organizmie prostaglandyn (PGs). A zatem parę słów i o nich. Prostaglandyny odkryto już w 1935 r. jako związki wytwarzane w wielu narządach tak u ludzi, jak i zwierząt. Są to swoiste hormony tkankowe, które w stanie czystym otrzymano i budowę ich określono nie tak dawno, bo w 1967 r. Przekonano się przy tym, że są one bliskimi pochodnymi NNKT, czyli Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłusz- czowych. A GAL — właśnie do takich należy. Żeby mogła powstać prostaglandyna, musi się odbyć długa droga przemian enzymatycznych, właśnie z NNKT. Prostaglandyny mają korzystny wpływ na organizm, ale bywa, że i niekorzystny. Na przykład, już maleńka ich ilość leczy alergie, a w każdym razie hamuje występowanie objawów alergicznych. Potrafi też wzmagać wydzielanie insuliny oraz hormonów przysadki mózgowej i gruczołu tarczycowego. Prostaglandyny pomagają sercu (podwyższają jego kurczliwość), hamują gromadzenie 160 kwasów tłuszczowych w tkankach, podwyższają ciśnienie oczne, zwięk- szają przepuszczalność naczyń włosowatych, hamują zlepianie się krwinek w zakrzepy wewnątrznaczyniowe. Efamol Olejek z nasion wiesiołka zawiera do 10% kwasu gamma-linolenowego. Tenże kwas z łatwością zostaje „wydłużony" o dwa atomy węgla w naszym organizmie i wtedy tworzy kwas o skomplikowanej nazwie (dihomogam- ma-linolenowy), który już bezpośrednio wiedzie do prostaglandyny. Gdy to wszystko odkryto, zaczęła się niebywała kariera wiesiołka. Z nasion wydobywano olejek, nieraz łączono go z witaminą E, aby za bardzo drogie pieniądze sprzedawać przeróżne z niego lekarstwa. Na przykład w Ameryce jeden z takich leków zwie się po prostu „Primrose Oil" i jest sprzedawany w pojemniczkach z kapsułkami. W Niemczech zwą ten lek Efamol, w Kanadzie Gamma Oil. Nigdzie nie jest on tani, a przeciwnie: tym droższy, że skutki lecznicze najbardziej widoczne są dopiero po około 4 miesiącach kuracji. Pierwszym, który w Polsce napisał o wiesiołku obszerny, wyczerpujący artykuł, był doc. dr Aleksander Ożarowski — słynny nasz farmaceuta i zielarz. Po jego artykule w „Wiadomościach Zielarskich" (nr 7 z 1987 r.) ukazał się krótki list z podziękowaniem za tenże artykuł od zielarza- amatora z Dęblina, Jerzego Stando. Zachęcony artykułem dr. Ożarowskiego zaczął zbierać nasiona wiesiołka i uzbierał ich około 10 litrów. Leczył nimi siebie i różnych znajomych. Przede wszystkim stwierdził, że „wiesiołek odmładza". Otóż, sam będąc schorowanym i słabym sześćdziesięcioparolatkiem, po 4-mie- sięcznej kuracji sproszkowanymi nasionkami wiesiołka poczuł się silny, zdrowy i jakby mu ubyło 20 lat. Nie on, ale jego pacjenci stwierdzili, że wiesiołek leczy pięknie łuszczycę. Leczy też drętwienie rąk. Poza tym obniża ciśnienie, przestają wypadać włosy, polepsza się wzrok oraz pamięć, znika przykry zapach potu. Pan Stando — praktyk — pisze, że wystarczy dziennie l łyżeczka tego specyfiku, aby się odmłodzić i wyleczyć. Ale... dopiero po 4 miesiącach systematycznego zażywania. Możliwe, że olejek w kapsułkach działa szybciej. 11 — Bądź zdrów! 161 A co leczy wiesiołek Według dr. Ożarowskiego i H. Funke: • Niektóre alergie skórne, szczególnie u dzieci, oraz inne choroby skóry. • Obniża podwyższony poziom cholesterolu. Kwas gamma-linolenowy jest 170 razy aktywniejszy niż na przykład kwas linolowy (też obecny w wiesiołku, jak i we wszystkich NNKT, a więc olejach roślinnych). • Obniża ciśnienie krwi. • Zmniejsza drętwienie i osłabienie ruchowe mięśni kończyn, szczególnie u osób w początkowym stadium SM (Sclerosis Multiplex), czyli stwardnienia rozsianego. • Zmniejsza groźbę skupiania się płytek krwi i tworzenia zakrzepów wewnątrz naczyń, tak groźnych dla serca i mózgu. • Zmniejsza drżenie mięśni i nasilenie napięcia nerwowego u alkoholików w trakcie kuracji odwykowej. • Zmniejsza subiektywne objawy chorobowe stawów lub mięśni u osób w początkowym stadium gośćca przewlekle postępującego. • Działa korzystnie w tzw. zespole przedmiesiączkowym. U 66% bada- nych kobiet następowała zdecydowana poprawa, a u 22% częściowa. • Zmniejsza nadmierną superaktywność i pobudliwość ruchową u dzieci. • Podwyższa poziom prostaglandyn oraz związków pokrewnych. • Zwiększa ogólną odporność organizmu. • Pomaga w leczeniu schizofrenii, artretyzmu, reumatyzmu, serca... Gdzie rośnie ten chwast? Wprawdzie doc. dr A. Ożarowski we wspomnianym artykule zachęca do uprawy wiesiołka w ogródkach przydomowych i na działkach pracowniczych, ale amator-zielarz, pan Stando, jest temu przeciwny. Przede wszystkim wiesiołek rośnie na glebach lekkich, piaskach, ugorach i raczej tam, gdzie niewiele innych chwastów chce rosnąć. A ponieważ takich miejsc jest w naszym kraju sporo, więc i wiesiołka u nas nie brakuje. Co innego, gdyby ktoś chciał dla celów handlowych i farmaceu- tycznych zakładać jego wielkie plantacje. Wtedy rzeczywiście uprawa byłaby celowa. Ale na własny użytek i... sąsiadów można wiesiołka znaleźć za miastem aż nadto. Rośnie dość pospolicie na nasypach kolejowych, na brzegach rzek, ale w miejscach suchych, na przydrożach, leśnych ugorach, odłogach, 162 nieużytkach, gruzowiskach, na zboczach i skarpach. Lubi światło, ciepło i suchą glebę. Dodajmy jeszcze, że wiesiołek rozsiał się nieomal po całym świecie. Jest w całej Europie, prócz krajów północnych: jak Finlandia, Skan- dynawia i północne rejony Rosji. Ale zadomowił się w środkowych i południowych częściach dawnego Związku Radzieckiego i dotarł na Daleki Wschód, aż do Japonii. Jest pospolitym chwastem, a od kilku lat niepospolitym, wprost rewelacyjnym lekiem. Jego krótkotrwałe, żółte kwiatki pachną bardzo miło, również nocą, co przyciąga ćmy, które także je zapylają. Owocem wiesiołka jest mała, trzycentymetrowa torebka, podłużnie walcowata, otwierająca się czterema klapkami. I, jak pisałam wcześniej, gdy nasionka są dojrzałe, torebka łatwo się otwiera i wysypuje je. Tak że zbieranie tych maleńkich nasionek, mniej więcej wielkości maku, ale o nieregularnych kształtach, jest dość żmudne. Co prawda wiesiołek jest plenny i cała roślina może dostarczyć ponad 7000 nasion, ale trzeba je cierpliwie zbierać, w odpowiednim czasie, by się same nie rozsiały. I choć to zbieranie wiesiołka jest żmudne, to przecież połączone z przebywaniem na świeżym powietrzu, z ruchem, a dla mieszczuchów — z wyjazdem poza miasto. I to też są korzyści dla zdrowia. Wiesiołek kwitnie od czerwca do sierpnia, a jego owoce można zbierać nawet do października, jeśli ich jeszcze wiatr nie postrącał. Zwykle wymagają dosuszenia, w pojedynczej warstwie, w niezbyt wysokiej temperaturze. Naturalnie, że jest wiele innych skutecznie leczących ziół, na przeróżne choroby, a i książek zielarskich w ostatnich czasach namnożyło się u nas co niemiara. Więc nie miałoby sensu powtarzanie tutaj tego tematu od nowa. Niemniej jednak pragnę wspomnieć — poza wiesiołkiem — o jesz- cze jednym rewelacyjnym i być może bardziej dostępnym zielu, również znakomicie działającym na nasze zdrowie. Jest nim pokrzywa. Taka zwyczajna. Pokrzywa nie tylko parzy Któż jej nie zna? Kto choć raz w życiu się nią nie poparzył? U nas występują dwa gatunki: pokrzywa zwyczajna (urtica dioica) i pokrzywa żegawka (urtica urens). Obie mają podobne właściwości. 163 Jest jeszcze podobna do nich: jasnota biała, zwana niekiedy „głuchą pokrzywą" i nieraz mylnie za nią uważana, choć nie parzy i należy do zupełnie innej rodziny. Jasnota biała (Lamium album) jest u nas dość rozpowszechniona, a cała ich rodzina to też są zioła lecznicze, nawet cenne, ale prócz zewnętrznego pokroju przy- pominającego — raczej z daleka — pokrzywy niewiele z nimi mają wspólnego. Zwyczajna i żegawka Pokrzywa zwyczajna tym różni się od żegawki, że jest dwupienna, podczas gdy ta druga jest jednopienna. Zwyczajna ma na ogół większe liście i w ogóle jest okazalsza; wyrasta od 30 cm do 1,5 m, a żegawka zwykle ma od 15 do 40 cm wysokości. Jest ona rośliną jednoroczną, wysiewającą się od nowa co roku, a pokrzywa zwyczajna jest rośliną wieloletnią, choć się wysiewa i rozmnaża z rozłogów. Obie są pospolitymi chwastami, ale także... niezwykle cennymi ziołami leczniczymi. Żegawka kwitnie od maja do późnej jesieni, a zwyczajna od czerwca — też do późnej jesieni. Powtórzmy: jedna i druga pokrzywa mają te same właściwości lecznicze. Na ogół jednak zbiera się tę zwyczajną po prostu dlatego, że jest jej więcej, że sama jest większa, a więc zbiór jest bogatszy. A zbiera się nie .tylko ziele, bo także korzenie (a raczej rozłogi) i nasiona. Cała pokrzywa leczy. Gdzie rośnie? Wiadomo — tam, gdzie niedaleko jest człowiek i gdzie — choćby niechcąco — użyźnił ziemię. Pokrzywa bowiem lubi nawóz azotowy oraz dobrą, tłustą glebę. Rośnie wprost całymi zagajnikami niedaleko domów, na przychaciach, tam, gdzie się wyrzuca śmieci i wszędzie tam, gdzie znajduje się nawóz organiczny. A że można go znaleźć nieomal w całym świecie, więc — prócz tropików — pokrzywa wyrasta wszędzie. Pleni się też w ogrodach jako uporczywy chwast, a jej kłącza-rozłogi rozpościerają się pod ziemią do około dwóch metrów od rośliny macierzystej, nie mówiąc już o mnóstwie nasion, które co roku rozsiewa. Ptaki śpiewające, które jadają nasionka pokrzywy, rozsiewają je nieraz bardzo daleko od macierzystej rośliny, 164 a same nasiona przechodząc przez przewód pokarmowy ptaka, nabierają jeszcze większej siły kiełkowania. Większe poletka pokrzywowe nieraz się po prostu kosi, od czerwca do września, jako że pokrzywa zwyczajna szybko odrasta i w sprzyjających warunkach może nawet dawać 3—4 pokosy rocznie. W takim sianie pokrzywowym jest dużo karotenu (do 50 mg%) i sporo witaminy C (od 0,1 do 0,6%). Ponadto są witaminy z grupy B, szczególnie zaś witamina B^. Jest też witamina K (krwiotwórcza i anty- krwotoczna) oraz acetylocholina, histamina, serotonina, flawonoidy, kwas mrówkowy i wiele innych. 100 kg siana pokrzywowego zawiera 27 jednostek pokarmowych i 10,8 kg strawnego białka. Te dane najwięcej mówią rolnikom. Zaś wiejskie gospodynie wiedzą, że jeśli dodają kurom, i w ogóle drobiowi, susz pokrzywowy do paszy — szczególnie zimą — niosą się one lepiej, łatwiej i szybciej porastają w piórka (pokrzywy je rozgrzewają), a przy tym upierzenie mają lśniące i gęste. Także i koniom dodaje się do owsa suszu pokrzywowego, aby miały lśniącą sierść, piękniejszy ogon i grzywę. W liściach pokrzywy jest stosunkowo wiele chlorofilu, bo około 5%. Kiedyś i u nas były pigułki chlorofilowe, które się zresztą łykało głównie po to, by „zabijać" przykre zapachy. Więc na przykład po zjedzeniu czosnku albo jako lek przeciwpotowy i usuwający jego przykry zapach. Chlorofil do dziś bywa stosowany w leczeniu choroby popromiennej, a użyty miejscowo pomaga w gojeniu się ran i wrzodów. Dawniej pokrzywa służyła... Może warto wspomnieć, że dawno, dawno temu, ale jeszcze i w XVIII oraz XIX wieku wydobywano z pokrzyw włókno (wydajność 3—12%) i wytwarzano z niego różne rzeczy. Na przykład, rybacy bardzo sobie chwalili sieci z pokrzyw, a także liny, powrozy, szpagaty, gdyż nieprędko nasiąkały wodą; były trwałe, lekkie i nie gniły. Szczególnie Ajnowie na Sachalinie, rybacy na Kamczatce, mieszkańcy Syberii, ale i dawni Holendrzy chwalili sobie długie i mocne włókna pokrzyw. Jednak lansowane przez Niemców, podczas wojen, ubrania z pokrzyw nie cieszyły się uznaniem. W pewnych rejonach Niemiec, Włoch i Francji — „od zawsze" jadało się i jada młode listki pokrzywowe. Zwykle dodawano je do sałatek lub przygotowywano jak szpinak albo też dodawano do zup i innych potraw, 165 jako aromatyczną przyprawę. W XIX wieku, w Paryżu, była wprost moda na pijanie herbatki z liści pokrzyw. Obecnie znów odżyła moda pokrzywowa, znów się je jada, używa, świeże lub suszone, jako dodatku do różnych potraw. Na przykład do barszczu ukraińskiego, do sałatek, surówek itp. Ale nie tylko, pokrzywy stały się również popularnym środkiem leczniczym. Krew nie pokrzywa Wprawdzie przysłowie mówi, że „krew nie woda"...ale sparafrazujmy je do powyższego tytuliku. Otóż pokrzywy mają rzeczywiście coś z krwią wspólnego. Przede wszystkim są krwiotwórcze, między innymi zawdzięczają to witaminie K, której zawierają niemało. Ponadto mają też sporo żelaza, a ono — wiadomo — sprzyja powstawaniu hemoglobiny i jakie jest skuteczne! Zaś w rezultacie zwiększa się liczba czerwonych krwinek. Bywa, że po utracie dużej ilości krwi (operacja, poród, rana itp.) picie soku ze świeżych pokrzyw zmiksowanych w sokowirówce z dodatkiem miodu do smaku wyjątkowo szybko przywraca normalną jej ilość. Pomaga też w tym witamina z grupy B, kwas foliowy, którego również nie brakuje w pokrzywie. Już w starożytności wiedziano, że pokrzywa ma własność tamowania krwawień (wspomina o tym Dioskurides, Pliniusz i inni), a i obecnie, szczególnie na wsi, również nieraz tamuje się krwawienia dzięki... pokrzywom. Z ich liści sporządza się napar i popija między innymi przy awitaminozach, przy krwotokach z nosa, z macicy, płuc, jelit i nerek, ale także używa się go zewnętrznie do leczenia ran i wrzodów. Bywa, że wyciąg z pokrzyw miesza się z wyciągiem z krwawnika, gdy chodzi o szczególne zwiększenie krzepliwości krwi. Dodajmy od razu, że nie wolno wyciągu z pokrzyw stosować w przypadku krwotoków spowodowanych polipami, cystą i nowotworami macicy oraz jej przydatków; i w ogóle w takich chorobach, które wymagają interwencji chirurga. Ponadto trzeba uważać z tą modną pokrzywą, gdy ktoś choruje na nerki. Lekarz może wówczas pokrzywy w ogóle w każdej postaci zabronić. Przypomnijmy, że do tej pory są w Afryce rejony, gdzie pokrzywa otaczana jest czcią; jest fetyszem używanym najczęściej podczas inicjacji młodych ludzi. 166 Ogólnie wzmacnia O pokrzywie mówiło się przez wieki i mówi do dziś, że działa na organizm ogólnie wzmacniająco. Po kuracji pokrzywowej nabiera się zdrowych rumieńców. Inna sprawa, że sok ze świeżych pokrzyw — ten najbardziej skuteczny — jest wyjątkowo przykry w smaku, ale można go doprawić miodem, ponadto wystarczy l—2 łyżki dziennie takiej „miks- turki", aby skutek był widoczny. Pokrzywę podaje się szczególnie w anemii oraz gdy trzeba „oczyścić krew", czyli przy wypryskach, egzemach, liszajach itp. Także wówczas, gdy trzeba poprawić trawienie, bo na przykład dokucza „ciężki żołądek" czy bóle jelit. Pokrzywa pomaga też diabetykom, szczególnie na początku choroby. Poleca sieją również tym, którzy cierpią na reumatyzm i gościec. Jest moczopędna i wiatropędna, a przy tym — jak twierdzą nie- którzy — bardziej pomaga, kiedy stosuje się ją wewnętrznie niż zewnę- trznie. Francuzi polecają sok z pokrzywy, gdy na przykład krwawienia z nosa są częste, gdy ktoś ma hemoroidy lub zapalenie kiszek. Oto przepis na ten sok: 250 g świeżych liści zalać l litrem wrzącej wody i odstawić na 12 godzin. Potem odcedzić, dodać 500 g cukru lub miodu i pić 200—300 g w ciągu dnia, pomiędzy posiłkami. Uważają też (Francuzi), że świeży sok, wyciśnięty z liści młodych łodyg lub korzeni pokrzyw — wprowadzony do nosa na watce prawie natychmiast zahamuje krwawienie z nosa. Bywa, że ktoś biczuje się pokrzywami, sądząc, że wyleczy go to z reumatyzmu. Owszem, począt- kowo bardziej czuje się rozgrzewający ból po biciu i kwasie mrówkowym (z połamanych gruczołków z tymże kwasem na liściach) niż ból reumatycz- ny, ale ten — mimo wszystko — nie ustępuje. Słynny za czasów naszych babć i prababek ksiądz Kneip polecał tę metodę, ale w nieco innej formie. Radził on, aby codziennie rano, przez kilka minut, nacierać bolące reumatycznie miejsca garścią świeżych pokrzyw. Pokrzywa działa też bakteńobójczo, a także — sprzyjając procesom granulacji — przyspiesza gojenie. Zmiażdżone liście przykłada się na rany, co pozwala uniknąć tzw. obierania, ropienia i szybko je goi. W Bułgarii medycyna ludowa poleca pokrzywę nie tylko w cukrzycy, ale także w histerii, epilepsji, w przewlekłym nieżycie oskrzeli i w innych chorobach dróg oddechowych. 167 Nasionka pokrzyw Jest ich mnóstwo, nawet z jednej, dorodnej pokrzywy. I mają również różne lecznicze właściwości. Przede wszystkim są uważane za dobry afrodyzjak (szczególnie we Francji, i to od czasów Galów, gdzie przygotowuje się z nich winko do popijania). Ale przede wszystkim nasiona przeciwdziałają nocnemu moczeniu się dzieci i w tym celu piecze się z nich specjalne ciasteczka. 16 g nasionek oczyszczonych i 60 g mąki żytniej z dodatkiem wody wyrabia się na ciasto, słodząc je miodem do smaku. Z tego ciasta formuje się 6 małych ciasteczek i te piecze w piekarniku, na blasze. Potem daje się je dziecku przed spaniem, w ciągu 8 do 20 dni, a po tym czasie nocne moczenie powinno minąć. Korzenie pokrzyw Są również używane w fitoterapii oraz w kosmetyce. Korzeń pokrzywy działa nieco bardziej moczopędnie niż liście; lepiej usuwa chlorki, mocznik i szkodliwe produkty przemiany materii. Ma także większy wpływ na gruczoły potowe, łojowe i na mieszki włosowe. No i działa na porost włosów, zapobiegając łysieniu i łupieżowi. Stąd też właśnie z korzeni pokrzyw przygotowuje się „wodę pokrzywową" do włosów, szampony pokrzywowe itp. Można też samemu przygotować taką „wodę pokrzywową" domowej ( roboty. Oto przepis: 100 g korzenia (wykopuje się wiosną lub jesienią) zalewa się litrem wody i gotuje przez pół godziny. Potem odcedza i używa do płukania włosów lub nawet mycia całego ciała. Można też przygotować sobie alkoholowy macerat. Bierze się 60 g korzenia pokrzywy i 60 g kwitnących wierzchołków majeranku, zalewa je litrem 45-procentowego alkoholu (wódka, rum itp.) i odstawia w ciemne miejsce na kilka dni. Potem odcedza i wciera możliwie często w skórę głowy. Jest jeszcze inna rada na łupież i w ogóle na porost włosów. Otóż codziennie rano, czesząc się, trzeba maczać grzebień czy szczotkę w soku z pokrzywy (tym z liści albo z wyciągu z korzeni pomieszanego z sokiem z liści). Elegantki, aby mieć piękne, białe rączki przygotowują z pokrzywy taki oto „lotion": 50—80 g korzenia gotować 10 minut w l litrze białego 168 wina (może być domowej roboty), a potem dolać do tego jeszcze małą szklankę winnego octu. No i codziennie, po umyciu, przecierać tym płynem ręce. Aloesowa biostymina Pewien znany okulista (nie wypada wymienić nazwiska) stwierdził, że jeżeli wierzy jakiemuś lekarstwu, iż naprawdę jest skuteczne i „u- zdrawiające", to jest nim jedynie i przede wszystkim biostymina. Co to jest biostymina? — Jest to wodny wyciąg z liści aloesu, przygotowany według Piłatowa (chyba najsłynniejszy, radziecki okulista XX w., sławny również na całym świecie), a opracowany przez naszego najsłynniejszego zielarza pierwszej połowy XX w., prof. dr. Jana Muszyń- skiego (1884—1957). Biostyminę podaje się w zastrzykach podskórnych przy różnych schorzeniach (na przykład astma), a także dla ogólnego wzmocnienia organizmu. Ten dziwny aloes Należy do rodziny liliowatych, a wygląda jak kaktus albo przypomina rozetę liści agawy lub też wyrasta w górę jak drzewko, w warunkach naturalnych wysokie do 5 m. Ojczyzną jego jest Afryka Południowa i Wschodnia, Półwysep Arabski i Ameryka Środkowa. U nas — i nie tylko u nas —jest tak zadomowioną rośliną doniczkową, że patrząc na nią, raczej mamy skojarzenia rodzinne niż z Afryką czy Karaibami. U siebie — w dalekich krajach — aloes kwitnie prawie co roku. U nas — bardzo rzadko. Opatrunek W wielu domach aloes jest wprost podręcznym lekiem. Dziecko spadnie z roweru, ma potłuczone kolanko — to się je przemywa i okłada wewnętrzną stroną liścia aloesu. I gdyby nawet ranka czy otarcie przedtem obierało, to po nocy kolanko będzie zdrowe. Ale taki aloesowy okład wymaga pewnych celebracji. Otóż chodzi o to, by liść nie zetknął się z metalem. A więc liścia się nie ucina, ale z łodygi zdejmuje. Potem — najlepiej palcami — obrywa się kolce. Następnie liść się 169 przepoławia, starając się nie dotykać jego galaretkowego wnętrza, gdyż właśnie tą wewnętrzną „galaretką" przykłada się liście na potłuczone, zranione, obierające czy ropiejące miejsce. Trzeba jeszcze ten opatrunek jakoś umocnić, więc opatulić gazą i przylepić przylepcem albo owinąć elastyczym bandażem. W liściach jest wiele niezwykle cennych składników. Między innymi antraglikozydy, aloina, białka, błonnik rozpuszczalny w wodzie, czyli śluzy i żywice, bogactwo makro- i mikroelementów, a między innymi cynk, miedź, molibden i magnez... Poza tym kwasy organiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie (C i z grupy B), stymulatory biogenne wykorzys- tywane obecnie w kuracji tkankowej, ponieważ mają silny wpływ na przyspieszenie przemiany materii i regenerację tkanek. W ziołolecznictwie... Dziś wykorzystuje się właściwości aloesu dość intensywnie, zaś najbardziej znanym lekiem aloesowym jest wspomniana biostymina. Ale także Alax i Boldaloina (drażetki Herbapolu) oraz maści, płyny, nalewki i wyciągi, na przykład na winie. Aloes ma tak silne właściwości rozwalniające, że z niego właśnie powstają leki przeciw zaparciem — także i dla koni. Dla ludzi Herbapol produkuje Alax. l do 3 drażetek Alaxu zazwyczaj zupełnie wystarczą, by poskutkowało... Alona to też lek przeczyszczający (jak Alax), ale może jeszcze bardziej skuteczny, więc używany przy długotrwałych zaparciach. Jest to stężały sok z różnych gatunków aloesów. Działa po 12—14 godzinach. Trzeba przyznać, że liście aloesu są w smaku niemożliwie gorzkie. A jednak spotyka się ludzi, którzy potrafią pogryźć kawałek liścia, bo wolą tę goryczkę od dokuczliwości zaparcia. Zresztą można postępować jeszcze inaczej. Przyrządza się tak zwany miód aloesowy albo wino lub nalewkę, również przestrzegając pewnych warunków. Choć przepis podałam wcześniej, powtarzam go tu dla przypomnienia Liście powinno się zrywać z rośliny co najmniej trzyletniej (można je przechować w lodówce 7 do 10 dni, ale niekoniecznie). Trzeba je umyć i rozdrobnić; najlepiej połamać w palcach i wrzucić do młynkomiksera, dodając do pół kg liści, pół litra czerwonego wina i pół kg miodu. Po zmiksowaniu przelewa się wszystko do ciemnego naczynia i pozostawia — 170 też w ciemnym miejscu — przez 3—5 dni. Po tym czasie cedzi się winko przez gęste sito i znów w ciemnych butelkach przechowuje w lodówce. Według doc. Ożarowskiego takim winkiem powinno się przeprowa- dzać kurację w specjalny sposób. W pierwszym tygodniu wypijać 3 razy dziennie po l łyżeczce, w następnych 3—4 tygodniach — 3 razy dziennie po łyżce, potem przez kolejne 3—4 tygodnie znów do 3 łyżeczek dziennie. I taki okres kuracji powinien trwać 2—3 miesiące. A pije się to winko zawsze na godzinę przed jedzeniem. Są różne wskazania dla tej kuracji, a najczęściej jest stosowana przy wrzodzie żołądka i dwunastnicy lub przy owrzodzeniu jelita grubego. Także w skurczach mięśni, nerwobólach, w bólach reumatycznych, w dychawicy oskrzelowej i innych. Biostyminę przyjmuje się w ampułkach. Lekarz zwykle zapisuje l ampułkę w domięśniowym zastrzyku co drugi dzień. A po serii 10 do 30 zastrzyków — przerwa 2—4-tygodniowa i ewentualnie, jeśli trzeba, całą kurację powtarza się od początku. Biostymina jest lekiem działającym wszechstronnie. Przede wszystkim wzmacnia cały organizm. Jest nieomal niezastąpiona po osłabiających zabiegach chirurgicznych, po wycieńczeniu długotrwałą chorobą, po utracie sił. Także w przypadkach postępującej szybko starości, w wyczer- paniu nerwowym, przy wadliwej przemianie materii, w osłabiających uczuleniach, w chorobie wrzodowej, w różnych przewlekłych schorzeniach skóry. Przy alergii, łuszczycy, łojotoku i innych. Biostyminę stosuje się też w okulistyce, nie tylko dla ogólnego wzmocnienia organizmu, ale po przeszczepieniu rogówki, w jej zmętnieniu, w zaniku nerwu wzrokowego, w stanach zapalnych i zwyrodnieniach, w odwarstwieniach itp. Z oczu przejdźmy do zębów, bo i tu biostymina leczy. Na przykład stosuje się ją w przyzębicy oraz w przewlekłym nadżerkowym zapaleniu śluzówek jamy ustnej. Czy są przeciwskazania? Owszem, są! Biostyminy nie stosuje się, gdy ktoś ma ciężkie zaburzenia w krążeniu, gdy ma zaawansowaną niewydol- ność nerek, gdy jest w ciąży. A także po zawale, po zakrzepach, w chorobach nowotworowych (złośliwych), przy czynnej gruźlicy, no i w rzadkim przypadku uczulenia na biostyminę. Tak więc biostymina nie leczy się tych naprawdę ciężko chorych. 171 Aloes w kosmetyce Amerykanki uważają, że nie ma nic lepszego, niż płukanie włosów w aloesie. A robią to tak: zrywają 2—3 liście, myją, rozdrabniają na kawałki i zalewają wodą w pojemniku młynkomiksera. Po zmiksowa- niu — przelewają przez gęste sito, odrzucając „śmiecie" — a zieloną wodę używają do płukania włosów po umyciu. Rzeczywiście, są potem puszyste, a taka płukanka, stale stosowna nadaje im zdrowy połysk i gęstość — do pozazdroszczenia! Przy tym znika łupież i nawet w najgorszym, młodzieńczym okresie łojotokowym włosy nie przetłusz- czają się zbytnio. Czy pachniesz czosnkiem? Rzeczywiście, osoba, która wokół siebie promieniuje czosnkowym zapachem, nie należy do najmilszego towarzystwa. Nieraz trzeba po jej wizycie wietrzyć mieszkanie. Ale... nic to! Czosnek to prawdziwy skarb! Piramidy i Francja Ludzkość zna czosnek od niepamiętnych czasów, a przynajmniej wiadomo, że od 5000 lat. Słynne stały się już te tablice na piramidzie Cheopsa w Gizie, na których napisano, że w czasie budowy tejże piramidy na samą cebulę, pory i czosnek dla robotników wydano 1600 srebrnych talentów. A w papirusie egipskim z 1600 r. p.n.e. opisany jest strajk z powodu nieotrzymania „przydziałowego" czosnku przez budujących piramidę robotników. O historyjkach związanych z czosnkiem można wiele pisać, ale tu zatrzymam się tylko przy jednej. Otóż we Francji do dziś krąży legenda o początkach bogactwa czterech wielkich magnackich rodów. W 1726 r. w Marsylii wybuchła straszna epidemia. Dziś się uważa, że to pewnie była grypa, ale tak silna, że wprost wyludniała miasto. Czterej złodziejasz- kowie plądrowali, gdzie się tylko dało, i szybko zbijali nieprawdopodobne wprost fortuny. Ich się choroba nie imała. A dlaczego? — Bo zapijali się winem macerowanym z czosnkiem. I pełni wigoru — kradli dalej. Do historii czosnku warto dodać parę najnowszych faktów, anegdot i legend. 172 Hiszpanie i Amerykanie Amerykanie, którzy czosnkiem zainteresowali się dopiero w ostatnich paru dziesięcioleciach, narzekali, że w Hiszpanii wszędzie cuchnie czosn- kiem. Pokpiwali nawet, że matador, który przed walką, dla kurażu, zjada sporo czosnku — samym „chuchem" powala byka. Ale... —jak zawsze — przemówiły do nich liczby. Bo oto foldery, namawiające do zwiedzania Hiszpanii, zobaczenia corridy, podawały również takie zestawienie: Na 100000 zgonów umiera na serce: — w USA—319,5 osób, — we Włoszech — 208,9 osób, — w Hiszpanii — 71,3 osoby. Rzeczywiście, w Hiszpanii jada się dużo czosnku i cebuli. A do Amerykanów i Amerykanek liczby przemawiają szczególnie. Wobec tego dziś w USA również jada się pogardzany kiedyś czosnek. Ale jeszcze mniej niż w Stanach jadło się go w Kanadzie. „Garlic Mań" W ogóle praktycznie nie był tam uprawiany, a na niewielkie potrzeby gastronomii i gospodarstw domowych importowano go z zagranicy. Ale po wojnie losy sprowadziły na kanadyjską ziemię rodzinę Maczków z Polski. Pan Tadeusz Mączka zajął się uprawą i hodowlą czosnku. Nazwał siebie „Garlic Mań", czyli „czosnkowy Pan" i propo- nował czosnek na wszelkie możliwe sposoby. W końcu zwrócono uwagę na jego działalność. Rząd wyznaczył teren pod antyimportową uprawę czosnku, zaś Polak spowodował, że i pod tym względem Kanada stała się obecnie samowystarczalna. Przy tym czosnek Garlic Mana jest wspaniały. Główka potrafi ważyć do 20 dag, a zawiera tylko 7—9 ząbków. Każdy ząbek jest nieomal tak duży, a nieraz i większy niż cała u nas hodowana główka. Ten czosnek ma też inne zalety. Obiera się go z łatwością, bo „skórka" prawie sama schodzi. Poza tym jest łagodniejszy w smaku, niepiekący, smaczniejszy i nie daje tak silnej, przykrej wodni. O Tadeuszu Mączce rozpisywały się kanadyjskie gazety, chwaląc go zasłużenie. Pan Tadeusz nawiązał też kontakt z naszym Instytutem Warzywnictwa w Skierniewicach, przysłał mu nasionka swoich czosnków i piękne okazy czosnkowych główek. I gdy na naszym rynku spotykamy dziś ogromniaste 173 głowy czosnkowe, o jakich nam się dawniej nawet nie śniło, możemy je nazywać „czosnkiem pana Mączki", gdyż to jemu go zawdzięczamy. Czosnek czosnkowi nierówny AUium sativum, czyli czosnek pochodzi z Azji Mniejszej i też należy do rodziny liliowatych! Istnieje 260 gatunków, ale z tego 25 to czosnki dekoracyjne. Bywają piękne i są w ogrodach bardzo lubiane, a laik nawet ich nie podejrzewa o pokrewieństwo z tą cuchnącą rośliną. U nas hoduje się też kilkanaście gatunków czosnków dziko rosnących (między innymi: niedźwiedzi, zielony, wężowy, syberyjski). My jednak interesujemy się czosnkiem, który leczy. Na początku bieżącego wieku Borys Tokin z Petersburga odkrył w roślinach substancje, które nazwał fitoncydami. Ma je bardzo wiele roślin. Tak jak niektóre zwierzęta i owady bronią się przykrymi zapachami (na przykład skunks czy pluskwa), tak wiele roślin, a także drzew — broni się fitoncydami. U czeremchy są one tak silne, że potrafią wręcz zatruć człowieka, który by pod tym kwitnącym drzewem usnął, a fak- tycznie zabijają różne owady. Z roślin najsilniejsze fitoncydy wydziela czosnek, a następnie cebula. Fitoncydy są nie tylko grzybo- i bakteriobójcze. Potrafią zabijać także mniejsze owady. Odkażające i dezynfekujące działanie czosnku jest tak silne, że porównywano je nawet do działania karbolu. Co jest w czosnku? Krótko mówiąc, nasze skarby! • Witaminy: A, B, B^, B; i inne z tej grupy, a najwięcej witaminy C. • Z makro- i mikroelementów: magnez, żelazo, cynk, mangan, bór, kobalt, miedź, molibden, selen i chrom... • Substancje o działaniu męskich i żeńskich hormonów. • Różne czynne związki farmakologiczne pomocne w leczeniu: ciśnienia samoistnego (wiadomo: czosnek obniża nadciśnienie, ale tylko w 40%), chorób infekcyjnych układu pokarmowego, robaczyc (tasiemce, trych- niny) oraz rzęsistka pochwowego. • Związek farmakologiczny poprawiający wydolność naczyń wieńcowych przy angina pectoris (dusznicy bolesnej) i wszelkich innych schorzeniach układu krążenia, naczyń wieńcowych, a także cukrzycy i arteriosklerozy 174 (dzięki temu czosnek jest wykorzystywany w chorobach i dolegliwoś- ciach wieku starszego, jak bóle i zawroty głowy, zaniki pamięci, osłabienie wydolności psychicznej itp.). • Czosnek ma właściwości lecznicze oparzeń, zakażeń wtórnych, regene- racji naskórka, a także skraca czas leczenia i gojenia się ran. > Ma też działanie antybiotyczne, szczególnie skuteczne w leczeniu infekcyjnych schorzeń dróg moczowych oraz biegunki bakteryjnej i amebowej u dzieci. i Przeciwdziała, leczy i goi wewnętrzne i zewnętrzne zakażenia pleś- niawkami i drożdżakami. Także schorzenia błony śluzowej jamy ustnej. ' Czosnek leczy schorzenia płuc i dróg oddechowych (na przykład krtani), ropne zapalenia migdałków, nieżyty oskrzeli, astmę oskrzelową. Ma właściwości antyskrzepowe; rozpuszcza fibrynę (jak cebula). Istnieją hipotezy, że czosnek ma również własności antyrakowe. Obserwuje się na przykład (głównie zresztą u zwierząt doświadczalnych) zahamowanie wzrostu guzów nowotworowych, a także mięśniaków, naczyniaków, narośli i owrzodzeń. Czosnek działa skutecznie w leczeniu kanału korzeniowego zębów, przy przewlekłych zapaleniach ozębnej i miazgi oraz w leczeniu powikłań po usunięcia zęba. Niszczy skutecznie grzybicę strzygącą u bydła i w ogóle ma silne grzybobójcze własności, więc potrafi też leczyć grzybicę u ludzi (na przykład stóp). Sok czosnkowy w ciągu kilku minut zabija kleszcze, które nieraz spadają z drzew liściastych na spacerujących po lesie. Obniża poziom cholesterolu. Słynny dr Albert Schweitzer z dobrymi rezultatami leczył czosnkiem — szczególnie w Afryce — przeróżne niedomagania i choroby przewodu pokarmowego. Między innymi tak groźne, jak tyfus i cholerę, czer- wonkę i dyzenterię oraz wszelkie te, w których występują jako objawy — biegunki. Ten przykry zapach... Czy da się go uniknąć? Prawdę mówiąc — nie! Wprawdzie każdy miłośnik czosnku ma „swoje sposoby" i jest przekonany, że „nie pachnie", ale inni i tak go czują. Przede wszystkim 175 nie powinno się jadać na raz zbyt dużo czosnku. Jest przecież ciężko strawny. Chlorofil wchłania zapachy, a więc zjedzenie po czosnku pęczka natki pietruszki każdemu wyjdzie na zdrowie i zapach będzie przy- tłumiony. Także pastylki chlorofilowe, dostępne w aptekach, potrafią wchłaniać ten zapach. Co nieco pomaga czarna kawa, a raczej gryzienie jej ziaren. Najlepiej jednak wyjechać na wczasy do samotni lub w towa- rzystwie innych zjadaczy czosnku i tam przeprowadzić sobie na przykład dwutygodniową kurację „odmładzającą" za pomocą zawartych w czosnku „skarbów". Są jednak ludzie, którzy ze względów zdrowotnych powinni jadać czosnek, a okoliczności towarzyskie, zawodowe czy prestiżowe („noblesse oblige") nie dopuszczają do tego, żeby mogli rozsiewać wokół siebie jakiekolwiek zapachy; a co dopiero takie! Dla nich też jest wyjście. Mogą łykać czosnkowe pigułki: Alliofil lub popijać kropelki Aliostabil. Naturalnie, też ostrożnie i lepiej na noc niż w dzień. Ciała czynne czosnku niszczą w przewodzie pokarmowym różne szczepy bakterii chorobotwórczych, zarówno opornych, jak i wrażliwych na antybiotyki, a także niektóre grzyby chorobotwórcze (na przykład Candida albicans). To właśnie owe liczne, lotne i nielotne związki siarkowe w czosnku nadają mu ten charakterystyczny zapach, ale „za to" działają bakteriobójczo, obniżają ciśnienie krwi, pobudzają trawienie, wzmagają czynności wydzielnicze żołądka i jelit, a także ich motorykę. Te czosnkowe związki docierają w przewodzie pokarmowym do wątroby, zwiększają wytwarzanie żółci — słowem, działają żółciotwórczo i żółciopędnie. Przenoszone prądem krwi dostają się do różnych narządów, na przykład do nerek, do płuc, i tu też działają antybakteryjnie. Wydalane częściowo z moczem — odkażają przy okazji drogi moczowe. Ta część, która dostaje się do płuc, jest wydychana, czyli odkaża również oskrzela a przechodząc przez gardło i jamę ustną czyni z nimi to samo. Co się leczy czosnkiem? Przede wszystkim starość. Poza tym całe mnóstwo różnych dolegliwo- ści i chorób — nieomal w każdym wieku. Chorując na zaburzenia żołądkowe, bóle brzucha, nieżyt żołądka i jelit, zwłaszcza pochodzenia bakteryjnego lub przy niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego albo atonii przewodu pokarmowego, właśnie, szczególnie w wieku starszym — dobrze jest jeść Alliofil. 176 Podaje się go też dodatkowo w krztuściu, w stanach infekcyjnych dróg oddechowy i moczowych, zwłaszcza u dzieci, młodzieży i starców, a także w miażdżycy i nadciśnieniu. Alliofil ma poza tym opinię leku geriatrycznego, i to takiego, który nie daje żadnych szkodliwych działań ubocznych. Dla dorosłych poleca się zwykle po l—2 drażetki — 3 razy dziennie, po jedzeniu, bez rozgryzania, a w przypadku ostrej infekcji — po 2 drażetki — 4 razy dziennie. Przeciwwskazania Nie każda wątroba dobrze znosi czosnek. Nie lubią go też niemowla- czki karmione mlekiem matki, która zajada się czosnkiem. Jeśli można być uczulonym na męża, można też i na czosnek, ale jedno i drugie należy do takiej samej rzadkości. Są natomiast przeciwwskazania towarzyskie, zawodowe i społeczne, z którymi czasami też się trzeba liczyć. Siemię lniane i cholesterol Któż się nie boi nadmiaru cholesterolu? — Nikt przecież nie chce być „sklerotykiem"! A skleroza, czyli miażdżyca zaczyna się właśnie od nadmiaru cholesterolu we krwi. Przede wszystkim trzeba więc dbać, by nie dokładać nowego chole- sterolu do tego, który i tak już produkuje wątroba i który sam powstaje w naszym organizmie. Istnieje on tam w formie wolnego związku albo połączony, zwykle z nienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Jeśli tych kwasów brak, to wówczas cholesterol wiąże się z kwasami tłuszczowymi nasyconymi. I to jest właśnie najgorsze, bo wówczas odkłada się w ściankach naczyń, zwęża je i umeczynnia. Nie dodawaj cholesterolu! A więc nie należy dokładać cholesterolu do tego, który i tak już mamy. W naszych tkankach powstają aż dwie trzecie całego naszego cholesterolu, a tylko jedna część pochodzi z tego, co zjadamy. Warto więc może znać jego najbogatsze źródła w naszym jadłospisie. 12 — Bądź zdrów! 177 I tak na przykład: móżdżek cielęcy ma w 100 g móżdżek wieprzowy móżdżek wołowy szpik kostny ma w 100 g nerki wieprzowe nerki wołowe płuca wołowe wątróbki drobiowe wątroba wołowa ozór wołowy żołądki drobiowe flaki masło wiejskie łój barani smalec 3000 mg cholesterolu 2500 2400 3000 375 410 350 380 300 108 130 95 248 121 95 Mięso surowe, w zależności od rodzaju, zawiera go niewiele. Oto kilka przykładów: baranina 78 cielęcina 90 konina 60 wieprzowina 72 wołowina 65 gęś 80 indyczka 63 indyk 68 kurczak 83 jeleń HO sama 110 zając 80 Świeże ryby, na przykład: karp dorsz łosoś węgorz 178 70 60 70 70 Ale już nabiał jest bardziej niebezpieczny: mleko pełne 14 109 600 1790—2000 O mleko w proszku Jaja żółtko białko Jak „rodzi się" cholesterol? Warto sobie zdawać z tego sprawę, że jest to „poród" bardzo skomplikowany. Mocno upraszczając, można powiedzieć, że w wyniku przemian takich związków, jak tłuszcze, cukry i aminokwasy, „cegiełki białkowe" powstaje tzw. rodnik acetylowy (pochodna kwasu octowego). Rodnik ten, jako niezwykle aktywny wraz ze specjalnym koenzymem (CoA), potrafi budować najrozmaitsze substancje organiczne, a między innymi — właśnie cholesterol. Tenże cholesterol bierze udział w dalszych, bardzo ważnych i wprost niezbędnych dla człowieka przemianach biochemicznych. Dzięki niemu powstaje prowitamina D, a także hormony sterydowe, hormony nadnercza regulujące metabolizm (przemianę mate- rii), płciowe hormony żeńskie (estrogeny i progesteron) oraz męskie (androgeny, w tym testosteron). Sami wiemy, jak szalenie ważne są te substancje — pochodzące przecież od cholesterolu — w życiu każdego człowieka. Tak, cholesterol to nie tylko postrach starości i zwiastun sklerozy, ale pożyteczny, wprost niezbędny składnik naszego organizmu. W jaki sposób szkodzi? Ma jednak i drugą stronę medalu: może być także zły i szkodliwy. Cholesterol bowiem modyfikuje właściwości fizykochemiczne błon biologicznych, czyli ścianek komórkowych. Jego cząsteczki wbijają się niczym klin w strukturę tychże błonek i uniemożliwiają swobodną wymianę substancji organicznych. Wprost blokują komórkę, częściowo lub całkowicie. A wtedy ona zamiera. Najgroźniejsze jest to wówczas, gdy dotyczy krwi. Zwiększony poziom cholesterolu we krwi powoduje, że dostaje się on (cholesterol) do ścianek naczyń krwionośnych, niejako je inkrustuje i powoduje ich miażdżycę. Przy tym nie dokonuje tego właściwie sam cholesterol, ale jego estry 179 i kwasy tłuszczowe. Gdy się już nagromadzą na ściankach naczyń krwionośnych, to znacznie obniżają przepustowość błon komórkowych, które stają się mniej elastyczne, tworzą się na nich złogi, a ich powierzchnia staje się jakby chropowata. A to z kolei sprzyja osiadaniu płytek krwi, ich skupianiu się, zlepianiu, co w końcu może do- prowadzić do krzepnięcia krwi i wprost do zatkania naczyńka krwio- nośnego. O włosowatych naczyniach krwionośnych ktoś ładnie powiedział, że są tak wąskie, iż krwinki muszą w nich chodzić gęsiego, a już dawno zbadano, że na główce od szpilki może się zmieścić kilka milionów krwinek. Jeśli zostaną zaczopowane naczynia krwionośne w mózgu — w którym przecież istnieje stały poziom ciśnienia krwi — to mało elastyczne ścianki naczyń nie wytrzymują tego ciśnienia, pękają i powstaje wylew krwi do mózgu. U starszych osób wcale nie taki rzadki. Złogi cholesterolowe osadzają się także w ściankach innych tętnic, na przykład tych, które prowadzą do serca i jego mięśni, i wtedy mamy chorobę wieńcową, a czasem zawał. Wprawdzie nasz organizm sam kontroluje cholesterol i gdy wytwarza się go zbyt dużo — wątroba (upraszczając) produkuje i wysyła lecytynę, ta zaś wiąże nadmiar cholesterolu i wydala go. Stąd moje namowy, by w wypadku nadmiaru cholesterolu jadać siemię lniane (ozłocone na suchej, gorącej patelni), jako że ono właśnie; ze wszystkich dostępnych środków spożywczych, ma najwięcej lecytyny. Gdy cholesterolu jest zbyt mało, organizm zaczyna go szybko produkować. Są jednak rozmaite powody, dla których on sam nie może sobie z cholesterolem poradzić (na przykład uwarunkowania genetyczne, hipercholesterolemia, niedostatek budulca do produkcji lecytyny i inne). Bywa także, że i unikanie cholesterolu w pożywieniu nie pomaga. Kontra cholesterolowi... Co działa przeciw nadmiarowi cholesterolu? Jasne, że unikanie go w pożywieniu też może coś znaczyć, ale ważniejsze będzie odwołanie się do substancji przeciwdziałających miażdżycy. Zalicza się do nich — prócz lecytyny — Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe (NNKT), a więc między innymi oleje roślinne. Niektóre z nich, jak: kwas linolenowy, 180 linolowy i arachidowy, wychwytują cholesterol, zwiększają tempo prze- mian metabolicznych, powodując szybkie utlenianie i wydalanie. Przy okazji przeciwdziałają krzepnięciu krwi w żyłach i tworzeniu się skrzepów- -zatorów. Miażdżycy w dużym stopniu mogą zapobiegać również witaminy z grupy B, szczególnie witamina Bg, ponadto witamina E, a także błonnik (celuloza). Ale o witaminach i błonniku już wiemy prawie wszystko. Przeprowadzane przez FAO w latach pięćdziesiątych badania wyka- zały nieomal na całym świecie, że kto zjada po dwa jabłka dziennie przez całe życie, ten nie będzie miał sklerozy. Otóż dowiedziono, że pektyna — a jabłka, wiadomo, mają jej sporo — tak pięknie „wymiata kiszki", iż nie dopuszcza do powstawania złogów cholesterolowych. Potem ob- liczono, że tych pektyn potrzebujemy około 15 g, aby dały sobie radę z nadmiarem cholesterolu. Dwa duże, soczyste jabłka tyle mniej więcej pektyn mogą zawierać. A jabłek w naszym kraju na ogół nie brakuje i to przez cały rok. Ale są lekarze, którzy twierdzą, że wprawdzie dwa jabłka dziennie wystarczą, ale w celach profilaktycznych, zaś w celach leczniczych trzeba by ich zjadać kilogram dziennie, aby poskutkowały. We Francji tamtejsza medycyna ludowa leczy nadmierny poziom cholesterolu tzw. bielem lipowym, czyli tą częścią gałęzi lipy, która znajduje się pomiędzy drewnem a korą. Francuzi wierzą też, że wywary z liści i korzeni dmuchawca (męska stałość), zarówno ze świeżych, jak i suszonych, usuwają nadmiar cholesterolu z organizmu i nie dopuszczają do arteriosklerozy. My jednak chyba najbardziej wierzymy w czosnek, no i w jabłka. A i tego nie jadamy tyle, ile trzeba. Zawały i „Plan" O zawałach mięśnia sercowego, niestety, mawia się, że są „polską specjalnością". Bo mimo iż choroby krążenia na świecie wykazują wciąż tendencję spadkową, u nas — rosnącą. Gdy słyszymy sygnał karetki pogotowia, myślimy: O! Znowu jakiś wypadek! Tymczasem lekarze wiedzą, że najwięcej karetek pogotowia przywozi chorych z tzw. zawałem. A przecież te choroby, jak i zawały, zależą od nas samych. Nie rodzimy się z nadmiarem cholesterolu. Na ten nadmiar wprost pracujemy. Dawniej mówiło się o tym: „choroba dyrektorska" panów po pięć- 181 dziesiątce. Ale teraz wcale nie należy do rzadkości pacjent około trzydziestki z wysokim poziomem cholesterolu, z chorobami układu krążenia, z ciężkim zawałem. Jak to u nas bywa — na papierze wszystko jest piękne. Otóż już w 1986 roku Instytut Żywności i Żywienia opracował „Narodowy Plan Profilakty- ki Cholesterolowej". Na wykonawcę tegoż planu wyznaczono resort zdrowia. Czy znacie kogoś zagrożonego miażdżycą, kto odczułby ze strony służby zdrowia choćby cień wzmożonego zainteresowania? Instytut „umył rączki", a służba zdrowia ma tyle innej pracy i tak czuje się pokrzywdzona w jej honorowaniu finansowym, że ma „dość swoich kłopotów", aby się jeszcze martwić jakimś „Planem". Poza tym, co czwarty młody lekarz emigruje z kraju. Gdy ktoś ma zawał, to i tak go karetka przywiezie. A że czasem reanimacja nie daje wyników — to trudno. Nie każdy ma tak silny organizm, aby przeżyć taką katastrofę. Czyli: sam dbaj o siebie! Odżywianie antycholesterolowe Mówiliśmy o lecytynie i siemieniu lnianym, o czosnku, jabłkach, błonniku itp. Ale trzeba jeszcze powiedzieć o ogólnej zmianie przyzwycza- jeń jedzeniowych. Że odżywiamy się fatalnie — to wprost widać gołym okiem. Dość spojrzeć na tych kręcących się wokół grubasów. U nas co piąty mężczyzna i co trzecia kobieta mają nadwagę. Więc jak mogą być zdrowi? Nikt nie ma nadwagi „z powietrza", ale z tego, co je. A jadamy za dużo, przede wszystkim zaś tłuszczów, i to tych tzw. nasyconych, jak masło, smalec, słonina, czyli tłuszczów zwierzęcych. Powinniśmy je z diety w ogóle odrzucić. Zostawić sobie co najwyżej 3—4 dag masła dziennie do pieczywa i jeszcze uważać, aby nie jadać tego, co zawiera tłuszcz ukryty (tłuste mięsa, sery, ciasta, zaprawiane tłuszczem zupy i sosy itd.), no i śmietany, która stała się nieomal symbolem „polskiej kuchni". Owszem, można i trzeba używać w kuchni i jadać oleje roślinne, najlepiej zaś słonecznikowy i sojowy. A jeśli rzepakowy, to bezerukowy. Tylko żebyśmy mogli je jadać, muszą być dostępne w sprzedaży! No i niezbyt drogie! Dalej trzeba pamiętać o razowym pieczywie. Przestańmy się wreszcie objadać tymi „chrupiącymi i niechrupiącymi bułeczkami", a jadajmy głównie pieczywo razowe — pszenne i żytnie. Jest 4 razy bogatsze od białego w witaminę E, w żelazo i wszelkie makro- i mikroelementy oraz w witaminy. Ma także błonnik. 182 Uwaga na mleko! Powinno się wypijać codziennie chociaż 2 szklanki! I nie jest ważne, jakiego rodzaju jest mleko, byle było zdrowe. A więc może być chude lub „prosto od krowy"; lepsze jest jednak chudsze (na przykład 2%) niż tłuste (3,5%). Może być kwaśne, kefir, jogurt, a także mleko w proszku lub zagęszczane, bo nie ma nad nie lepszego źródła wapnia. A ponadto mleko ma „wszystko", oprócz żelaza i witaminy C. Warzyw oraz nasion owoców powinniśmy zjadać w sumie około l kg dziennie. Im większe ich urozmaicenie — tym lepiej. Byle bez tłuszczu lub z niewielkim dodatkiem oleju, szczególnie do tych warzyw, które są źródłem karotenów, a więc witaminy A lub kiełków zasobnych w wita- minę E. Bo te, jako rozpuszczalne w tłuszczach, bez nich nie będą przyswojone. Zasady prawidłowego odżywiania nakazują, aby jedną jarzynę jadać ugotowaną, a inne surowe, na przykład surówka z włoszczyzny z sałatą i olejem słonecznikowym, majonezem lub sosem winegret. Samo zdrowie! Wszystko świeże! Jasne, że najlepsze jest wszystko świeże lub... z zamrażarki. Między innymi także oleje powinny być świeże. A że — trzeba pamiętać — bardzo nie lubią słońca, światła i mrozu, więc jeśli je trzymamy w lodówce, to na najniższej półce. Gdy zaś są w jasnym szkle (fatalnie!), to należy je owinąć albo w czarny papier, albo w warstwę gazet. Po prostu na świetle jełczeją, a witamina A się rozkłada. Słowem — lubią ciemności. Czy tuczą? Naturalnie, bo są bardzo kaloryczne. Ale równocześnie obniżają nasz poziom cholesterolu we krwi, łatwo ulegają spalaniu w organizmie, więc nie są tuczące tak, jak na przykład czekolada, słonina, smalec, masło... Trzeba tylko uważać, by w trakcie podgrzewania nie uległy spaleniu. Jeśli olej na patelni dymi delikatnym, niebieskawym dymkiem, to znaczy, że „dojrzał" i osiągnął taki stopień rozgrzania, iż natychmiast trzeba na nim smażyć, to co do smażenia było przeznaczone. Jeśli dym jest szary, ostry, obfity i cuchnący — to znaczy, że olej uległ spaleniu i wtedy nie pozostaje nam nic innego, jak go wylać. Stał się bowiem toksyczny. Taki przypalony olej zawiera trującą akroleinę, bywa, że rakotwórczą. Każdy spalony troszcz ją wytwarza, czyli... nie przypalaj- my ich! 183 I jeszcze ciche westchnienie: kiedy nasz przemysł spożywczy — za przykładem innych krajów — zacznie produkować beztłuszczowe lub niskotłuszczowe, a zatem niskokaloryczne, smaczne produkty spożywcze z napisanym na opakowaniu składem? Prócz trudno dostępnych różnych mrożonych klusek •— rzeczywiście beztłuszczowych — czy obdarza nas przemysł innymi półproduktami nie nazbyt tuczącymi? Kluski też tuczą i w dodatku zakwaszają, ale są tacy, którzy uważają, iż są smaczne, a przede wszystkim jakże ułatwiają pracę nad przyrządzeniem obiadu! Bo i to jest bardzo ważne. Drożdże jadalne Uczeni twierdzą, że pierwszymi odkrywcami drożdży — jako szybko rosnących żywych organizmów roślinnych, powodujących przy tym fermentację alkoholową, jeśli „karmi się" je cukrem — byli. starożytni Egipcjanie. Od nich drożdże rozeszły się po całym świecie i wszędzie są używane, do przeróżnych zresztą celów. Znane jest około 200 gatunków drożdży, z tego lepiej przebadano około 30, a użytkuje się jeszcze mniej. Drożdże rozmnażają się.głównie wegetatywnie, przez pączkowanie. Z cukrów prostych wytwarzają alkohol i dwutlenek węgla, a narastająca ich masa jest przede wszystkim bogata w białko. Zawierają go też 42 do 48%. Mają też tłuszcze, ale — co najważniejsze •— są bardzo bogate w witaminy z grupy B. Są najlepszym, najzasobniejszym ich źródłem. Zależnie od gatunku, są też bogate w najrozmaitsze składniki mineralne. Na przykład, najlepiej nam znane drożdże — piwne i piekar- skie — są zasobne w selen i wiele innych mikroelementów, między innymi w chrom. Stąd poleca się je tym, którzy obawiają się raka i cukrzycy. Jedne i drugie drożdże poleca się również osobom wykazują- cym niedobory witamin z grupy B. Są wegetarianie, którym drożdże — z-powodu tej dużej masy białka — zastępują mięso. Przygotowują z nich drugie dania, ale także różne zimne pasty, pasztety i dodatki do pieczywa, zresztą całkiem smaczne. W przemyśle spożywczym drożdże są wykorzystywane, wprost maso- wo, na przykład przy produkcji piwa, wina, także w gorzelnictwie, piekamictwie — o czym zresztą wie każda gospodyni, bo przecież piecze ciasta drożdżowe. 184 Drożdże dla nas pożyteczne należą do rodzaju Saccharomyces i gatunku Saccharomyces cerevisie. Ale wspomnijmy też o drożdżach Torula, bo nieraz z nich produkuje się przyprawy do zup, sosów itp. Otóż drożdże Torula są tak absolutnie pozbawione selenu, że używa się ich właśnie wówczas, gdy zależy nam, by w pożywieniu nie było nawet śladu selenu. Naturalnie, że są też drożdże szkodliwe. Na przykład Torula amara powoduje gorzknienie mleka i śmietany. Inne powstawanie barwnych plam na maśle i jego jełczenie, jeszcze inne — kożuchowce wina (Mycoderma Vini) — psują wino, inne piwo itd. Ale też na przykład, aby powstał kefir, trzeba użyć Saccharomyces lactis — drożdży, które powodują bardzo pożądaną fermentację mleka, a dokładniej — lakto- zy. Drożdże giną (przestają żyć) w temperaturze około 60°C. Nim się je „zabije" właśnie taką temperaturą — żyją nadal i „rosną jak na drożdżach". By rosnąć, muszą się pożywiać. Jeśli zatem wprowadzamy do żołądka takie żywe drożdże, to — póki żyją i póki nie zostaną strawione — okradają nas, głównie z witaminy B. A także przede wszystkim, zużywają biotynę, czyli witaminę H, odpornościową i po- trzebną cebulkom włosowym. Tak więc, przed zjedzeniem drożdży, trzeba je zabić. Wystarczy je na przykład przysmażyć na tzw. fałszywy móżdżek: uwiędnić na odrobinie tłuszczu posiekaną cebulę, rozpuścić 3—5 dag drożdży piekarskich, dolać l—2 białka jaj, usmażyć i podawać z siekaną zieleniną oraz ewentualnie łyżeczką surowej margaryny. Jeśli chcemy drożdże pić, to po prostu trzeba je zalewać wrzącym mlekiem, a temperatura sama je zabije. W wielu krajach można nabyć drożdże suszone, w różnej postaci: proszku, pastylek...! my mamy prywatnej produkcji suszone drożdże piwne w formie drażetek o nazwie „Levitan". Dobrze, że są, bo właściwie drożdży piwnych w naturalnej postaci nie bardzo da się jeść. Drożdże piekarniane, prasowane — tak, ale nie piwną breję. Jeśli je wypłukać — stracą witaminy B, które są przecież rozpuszczalne w wodzie, czyli... „wylejemy dziecko z kąpielą". No, a jak je zagęszczać, odparować? Można to robić przemysłowo, stąd te pastylki „Levitan" z suszonych drożdży piwnych. Na opakowaniu jest napisane, co zawierają. 185 Na co drożdże? Na bardzo wiele rzeczy, na przykład, można je wcierać we włosy, które się przetłuszczają i wypadają. Trzeba drożdże jadać lub pić, gdy się ma trądzik młodzieńczy i kłopoty z cerą. Ponieważ są one zasobne w cynk, warto, by je jadali ci, którzy mają kłopoty ze skórą, z cerą, także panowie, którzy mają kłopoty płciowe, albo przerośniętą prostatę. Że zaś drożdże są najlepszym źródłem witamin z grupy B, więc poleca się je na wszystkie dolegliwości nerwowe, na przykład skłonność do irytacji, depresji, tzw. nerwów itp. Drożdże, bogate w witaminę PP, zaleca się również jako lek anty- pelagryczny, a że mają też witaminę B 13 i kwas foliowy, to są dobrym „lekiem" pomocniczym w anemiach (także w anemii złośliwej). Podaje się je także alkoholikom i tym, którzy dużo piją, między innymi dlatego, że chronią — przynajmniej w pewnym stopniu — wątrobę przed marskością. Zwykle wystarcza 30—40 gramów drożdży dziennie, a jedna płaska łyżeczka zawiera około 10 g drożdży. Ostatnio sporo mówi się o tym, że powinni je jadać także ci, którzy mają nadmiar cholesterolu we krwi, tego „złego", zwanego HDL (przypomnijmy: high density cholesterol), gdyż drożdże pomagają w usu- waniu tłuszczów, gromadzących się w naczyniach krwionośnych. Mówi się o drożdżach jako o „nowym zwycięzcy nad cholesterolem", a więc zwalczającym ataki serca i choroby krążeniowe. Wiadomo też, że drożdże są dobrym źródłem chromu, a ten jest konieczny do przemiany materii węglowodanów, a także insuliny w trzus- tce. Chrom zresztą również „asystuje" syntezie kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Może też warto wspomnieć, że w pewnych badaniach na szczurach drożdże piwne okazały się środkiem zapobiegającym rakowi. Ponieważ drożdże zawierają wszystkie witaminy wchodzące w skład grupy B, i to w takich ilościach, jakie nam są potrzebne, nie zachodzi obawa o przedawkowanie lub niedobór którejś z witamin tego kompleksu, co może się zdarzyć, jeśli się zażywa witaminy syntetyczne, w pastylkach. „Fałszywy móżdżek" jest jedną z prawie doskonałych form spożywa- nia drożdży. Przy tym są osoby, które — niezależnie od wieku — za tym daniem wprost przepadają. 186 Ale... ostrożnie! Bez przesady. Drożdże piekarskie zawierają spore ilości kwasów nukleinowych. Może się zdarzyć, gdy ktoś jada drożdże łapczywie i bez umiaru, że te kwasy mu zaszkodzą, wywołają niepożądane zaburzenia w organizmie. Więc lepiej nie jadać nawet ulubionego „fałszywego móżdżku" codziennie, ale co najwyżej 2—3 razy na tydzień, robiąc po 2 tygodniach co najmniej tygodniową przerwę. 187 MELISANA Klosterfrau na dolegliwości * głowy * serca * żołądka * nerwów Melisana to naturalny środek leczniczy o zbadanym i potwierdzonym działaniu. Podstawową częścią zawartych w nim olejków eterycznych są terpeny działające od- prężające i uspokajająco, znoszące skurcze, poprawiające ukrwienie. * Działanie odprężające i uspokajające przywraca har- monijną aktywność wegetatywnego układu nerwowego, który nie jest zależny od woli człowieka, a reguluje czynność ważnych narządów, na przykład akcję serca, oddychanie, trawienie. * Pewne terpeny wywierają działanie spazmolityczne zno- szące skurcze w obrębie przewodu pokarmowego. Tego rodzaju działanie jest korzystne w zaburzeniach trawien- nych. * Spazmolityczne działanie związków terpenowych powo- duje też zniesienie skurczów w obrębie dróg oddechowych (oskrzeli) łagodząc objawy na przykład przy przeziębieniu. * Działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne dotyczy drobnoustrojów chorobowotwórczych, które powodują zakażenia typu grypy. *' Przy stosowaniu zewnętrznym osiąga się (dzięki pobudzeniu krążenia w skórze) przekrwienie, a głębiej leżące części mięśni objęte skurczem rozluźniają się, na przykład przy bólach nerwowych, bólach powysiłkowych mięśni lub postrzale. Dobre wyniki uzyskuje się w leczeniu pomocniczym schorzeń reumatycznych. * Melisana Klosterfrau również w zapobieganiu okazuje się skutecznym naturalnym środkiem leczniczym o uderzającej wielostronności. Działa ponadto stabilizująco, wyrównujące i ochronnie. Stosowanie wewnętrzne: zaburzenia psychowegetatywne takie, jak dolegliwości nerwicowe, stany napięcia i podniecenia, wewnętrzny niepokój, nerwowość, trema, zaburzenia zasypiania, niepokój przed zaśnięciem, nerwowe bóle głowy, wrażliwość na wpływ pogody, dolegliwości sercowe bez przyczyny organicznej, dolegliwości miesiączkowania i okresu menopauzy, nerwowe dolegliwości żołądkowo-jelitowe, nietolerancja potraw wzdymających z uczuciem pełności po jedzeniu, brak apetytu. Stosowanie zewnętrzne: bóle nerwowe, bóle mięśni po wysiłkach, postrzale, zapaleniu dziąseł, niedyspozycjach i wyczerpaniu. Szczegółowe dawkowanie i sposób użycia według pzepisu znajdującego się w każdym opakowaniu. Aktiv-Kapseln KLOSTERFRAU Skład: jedna kapsułka Klosterfrau za- wiera 186 mg maceratu olejkowego czo- snku, 64 mg maceratu olejkowego kieł- ków pszeniczy z dziurawcem, 1000 j.m. retinolu (witaminy A), 10,0 mg octanu alfa-tokoferolu (witaminy E). Zastosowanie: Wzmożenie wydolności organizmu. Pobudzanie sprawności ustroju, usuwanie uczucia zmęczenia i objawów chorób wynikających z wy- czerpania organizmu, zwiększenie moż- liwości psychicznych i fizycznych, energii ciała i umysłu, leczenie i zapobieganie uogólnionej miażdżycy, usuwanie doleg- liwości związanych z wiekiem, pobu- dzanie czynności jelit. Stosując kapsułki Klosterfrau dokonaliście właściwego wyboru, gdyż zawierają one wszystkie istotne składniki zdrowotne czosnku, dziurawca, jak również ważne dla życia witaminy A i E. Czosnek zajmuje ważne miejsce w leczeniu rozpowszechnionej choroby cywilizacyjnej naszych czasów — miażdżycy tętnic. Obniżając poziom chole- sterolu we krwi czosnek zapobiega miażdżycy tętnic. Czosnek utrzymuje ciało i umysł w stanie podwyższonej aktywności życiowej, zwiększa sprawność ustroju i może zapobiec przedwczesnym dolegliwościom późnego wieku. Stany złego samopoczucia oraz inne dolegliwości występujące w późnym wieku wymagają różnorodnego podejścia, co uwzględniono w składzie kapsułek Klosterfrau dodając do nich znany ze swoich właściwości wyciąg z dziurawca oraz ważne witaminy, które szczególnie ważne są w okresie starzenia się. Obok dodatku witaminy A kapsułki Klosterfrau zawierają również witaminę E wzmagającą sprawność ustroju, co stanowi o ich przewadze w stosunku do działania nieprzetworzonego czosnku. ECHINACEA-RATIOPHARM Krople • ECHINACEA-RATIOPHARM Tabletki Skoncentrowany naturalny produkt leczniczy podnoszący odporność naszego organizmu. Pobudza działanie systemu immunologicznego, podnosi odporność organizmu na infekcje bakteryjne i wirusowe. Wskazania: ^ Zapobieganie i leczenie ostrych i przewlekłych schorzeń bakteryj- nych i infekcji grypowych: infekcji kataralnych, przeziębień, stanów zapalnych oskrzeli, błon śluzowych gardła, jamy ustnej. ^ Wyczerpanie i stany osłabienia organizmu. ^ Częste schorzenia górnych dróg oddechowych. Nenendragees — ratiopharm DRAŻETKI USPOKAJAJĄCE SKŁADNIKI CZYNNE: l drażetka zawiera: Wyciąg suchy korzenia waleriany 100 mg Wyciąg suchy kwiatu passifiory 25 mg Wyciąg suchy szyszek chmielu 25 mg WSKAZANIA: Stany lęku i niepokoju na tle nerwowym, zaburzenia snu, trudności w zasypianiu. PRZECIWWSKAZANIA: Jak dotąd, nie są znane przeciwwskazania do leczenia preparatami zawierającymi wyciągi z korzenia waleriany, kwiatu passifiory i szyszek chmielu. DZIAŁANIA UBOCZNE: Jak dotąd, nie są znane działania uboczne leczenia drażetkami uspokajającymi ratiopharm. WSKAZÓWKI DAWKOWANIA: Jeżeli nie zalecono inaczej, to ogólnie przyjęte dawki dla dorosłych wynoszą l—3 drażetki 2—3 razy dziennie. Dawki podawane dzieciom są niższe, odpowiednio do wieku. SPOSÓB PODAWANIA: Drażetki należy zażywać z odpowiednią ilością płynu w czasie posiłków lub niezależnie od nich. Przy nerwicowych zaburzeniach zasypiania i snu należy lek zażywać przed pójściem spać. OKRES STOSOWANIA: Okres stosowania leku zależy od rodzaju, ciężkości i przebiegu złego samopoczucia. Leki nasenne i uspokajające nie powinny być stosowane przez długi czas bez porady lekarskiej. Lek nie powinien być stosowany po upływie daty ważności. Lek należy przechowywać w miejscu niedostępnym dla dzieci. Weissdornkapseln-ratiopharm0 Kapsułki na bazie głogu Substancja czynna: Suchy ekstrakt głogu. Skład: 1 kapsułka zawiera: suchy ekstrakt z liści i kwiatów głogu 50 mg zawartość flawonoidów w przeliczeniu na hyperozyd wynosi 0,96 mg Zastosowanie: W szeregu dolegliwościach ze strony serca o przebiegu ła- godnym i przewlekłym. W początkowym okresie niewydolności wieńcowej, bólach i kłuciach w okolicy serca. W osłabieniu kurczliwośd mięśnia sercowe- go i w związanych z tym dolegliwościach, w zaburzeniach rytmu serca, zwłaszcza w przepływie wieńcowym, niedotlenienie mięśnia sercowego, sta- ny nerwicowe. Weissdomkapseln-ratiopharm jest preparatem tonizującym stosowanym po- mocniczo w szeregu zaburzeniach czynności serca i krążenia krwi. 1. 1. Wzmaga siłę, amplitudę i szybkość skurczów serca. 2. Zwiększa częstotliwość skurczów serca. 2. , 3. Poprawia krążenie krwi w mózgu. 4. Łagodnie obniża ciśnienie krwi wskutek odpływu krwi z płuc (zapobiega obrzękom). Przeciwwskazania: Nieznane. Dawkowanie: Q ile nie zalecono inaczej, stosować 3 razy dziennie 1-2 kap- sułki nie rozgryzając, przy posiłkach. Preparat zalecany jest do dłuższego stosowana. Preparatu nie stosować po upływie terminu ważności. Chronić przed światłem dziennym. IRENA GUMOWSKA-DĄBROWSKA JEST NIEWĄTPLIWIE JEDNĄ Z NAJLEPSZYCH POPULARYZATOREK IDEI ZDROWEGO ŻYWIENIA I STYLU ŻYCIA. JEJ TALENT PISARSKI l GŁĘBOKA WIEDZA (UKOŃCZYŁA M. W. STUDIA W INSTYTUCIE ŻYWIENIA CZŁOWIEKA SGGW W WARSZAWIE) POWODUJĄ, ŻE JEJ 40 KSIĄŻEK Z ZAKRESU PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ DOCZEKAŁO SIĘ WIELU WZNOWIEŃ I REKORDOWYCH NAKŁADÓW. JESTEŚMY PRZEKONANI, ŻE KSIĄŻKA „BĄDŹ ZDRÓW!" BĘDZIE SIĘ CIESZYŁA NIE MNIEJSZYM UZNANIEM CZYTELNIKÓW. AGENCJA WYDAWNICZA COMES