Jerzy Koperski
Do rzeki należy
moje życie
Copyright by Jerzy Koperski
Wydawnictwo „Tower Press”
Gdańsk 2001
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
Książkę tę poświęcam
nade wszystko mojej ukochanej
Matce – Ewie z Dutkowskich;
siostrze – Teresie, bratu – Wiesławowi
i bratowej – Marii;
i Ojcu memu – Czesławowi, w popiół spalonemu
w Oświęcimiu;
a także łąkom, polom, drzewom
i rzece Żurawiance,
nad którą spędziłem dzieciństwo,
a gdy powracałem,
mogłem z nią rozmawiać;
i każdej osobie z mojego
ukochanego Ilina;
i Tobie, stryjku, ks. Henryku,
za listy do mnie,
gdy zupełnie zwątpiłem, że jestem –
dziękuję Wam i proszę o miłość.
Warszawa, 10 VIII 2000
5
Do rzeki należy
moje życie
Trudno opowiedzieć poprzez, metaforę
sens naszego: OD – DO
Jak zjawa realna
albo wiatr, albo deszcze, które nie powracają
a teraz już bardzo za późno
żadne drzewo ani woda nie poznają
mnie. A przecież razem z Wami dorastałem
nad tą samą rzeką. Wśród tych samych pól
Tylko topoli już nie ma, pochylona osłaniała
ciszę i ich życie – najczęściej kaczeńce.
A jednak, proszę, pozwólcie mi
Powiedzieć, wyznać gorycz i tę niepowtarzalną
miłość, jak zatrzaśnięte światło w piwnicy. Jak rdza,
którejś nocy może zjawić się ptak
może płomień
i być może cała znajomość twarzy i dłoni
Błagam, klęknijmy i prośba nasza o ich nade
wszystko powrót. Potem, ze jesteśmy gotowi do nowej
podróży,
Jakakolwiek by była –
jest wyznaniem naszego ubóstwa, pokory i Wielkości
Najwyższego.
Innej modlitwy – nie uznajmy.
Ilino, w dniu kolejnego mojego powrotu
6
Od autora. Odprysk życia.
„Ukochałem drzewa za swoje dzieciństwo” – napisałem w wierszu, który ukazał się w
pierwszym numerze „Widzeń”. „Do drzew tych /do kamieni tych/ do ptaków tych n a l e ż y
m o j e ż y c i e”. Drzew znad rzeki, kamieni znad rzeki, ptaków znad rzeki...
Gdy tak, jak zatytułowałem, nazywa się ten tekst, to nie tylko o tytuł chodzi, ale o całe
moje życie.
Kiedy byłem dzieckiem, koryto rzeki rozlewało się po łąkach i polach, dochodząc do
drzwi czworaków – była dostojna, piękniała deszczami, tęczą, żarzącym się południem. Aż
przyszli złoczyńcy. Rzeka przestała być organizmem – życie w niej zamierało, wysychały
zaułki i wnętrza pod łąkami; jakby zamierała ona sama.
Ja wtedy byłem poza jej zniewoleniem; uczynił to ktoś podły, nierozumny i byle jaki. Ona
była jak te syberyjskie tajgi i rzeki, którym odebrano pierwotność, czyli piękno i siłę Boga.
Bo z woli Boga żyły potęgą własnych wód, zielenią i tajemniczością. Zamierały i pewnie już
nie żyją, zatarte ślady na mapach. Ludziom odebrano czystość duszy i prawo do życia z Najwyższym.
I z ptakami, łąkami, rzekami.
Ta sama ludzka dzicz zniszczyła i moją Żurawiankę, rzekę piękną niegdyś i rozmowną.
To u jej brzegów rozmawiałem o swoim losie. Siadałem na kładce (od strony naszej łąki,
do strony łąki Stryjów, do niebywałej wielkości topól – i ich nie ma), obok olchy i wielka
topola (pod którą nawet przede mną były w stanie obronić się płocie i okonie) – ta topola w
swej potędze była dobrocią milczenia i ciszy. To było dobre miejsce dla marzeń moich i chłopaków,
z którymi w każdą niedzielę, często w bród przez rzekę, zdążałem do lasów, aby z
niebywale wydłużonych gałęzi wyłuskać każdy najdrobniejszy orzech. Ja zawsze nazbierałem
ich ze czterysta, koledzy z pobliskich domów – po dwieście dwadzieścia. Teraz mogę ich
nazwać prześmiesznie – ułomni kaznodzieje. Kazik Jobski, Jędrek, Adam Kalista, Edek Piórkowski,
Leszek. Chłopców z innych wiosek nie dopuszczaliśmy do takich rozbojów, bo trudno
sobie wyobrazić, by leszczyny – naginane aż po ziemię – nie zapamiętały nas jako podłych.
Cóż mogły jednak uczynić? Dumnie wyprostowały swoje ramiona i w pokorze znów
czekały na nas – leśnych złodziejaszków.
O, moje ukochane drzewa w lesie opodal rzeki, nad którą – ile mogliśmy, przebywaliśmy
jak najdłużej.
I tobie rzeko, pomna historii całego Ilina, Wilamowic, Ilinka – tobie, kochana, te słowa
poświęcam.
To było dawno, jak w bajkach.
A oto nieopodal drogi, co wiodła na pastwiska, żegnała mnie Matka. Opuszczałem Ilino,
tę ziemię, jej piękno, ale i smutki. Odchodziłem, choć nie powinienem. Padał deszcz, a ręka
Matki, uniesiona jak dumna chorągiew, wzywała mnie bym wrócił. Miałem wrócić i – zgodnie
z wolą Ojca – poszerzać umysł o nauki – najpierw w seminarium duchownym w Płocku, a
potem w klasztorze. Gdyby tak się stało – myślę dziś – najpewniej byłbym gorliwym zakonnikiem
w klasztorze kamedułów, (takim jak ten, o którym po latach, rozmawiałem z ciocią,
siostrą Martą, w dobrach siostry Beaty Ledóchowskiej w Sokolnikach Wielkich).
Pociąg powoli odmierzał kilometry, stacja Płońsk znikała; pamiętam, jakbym to teraz odjeżdżał,
patrzył na mijające pola, łąki, drzewa – podobne do ilińskich.
Jakże czule przyjęła mnie siostra mego Ojca, Pelagia, w Miłośnie. Piękny ogród, widziany
z mojego okna, przypominał mi cząstkę ilińskiej ciszy, bo i tu rozmawiały ze mną ptaki.
Pierwsza praca – w warszawskim (w budowie) metrze na Targówku, w fabryce Kasprzaka,
w fabryce farb i lakierów, w tartaku. To były trudne próby i nieustające marzenia o studiach.
Bo poprzedniego roku nie przyjęto mnie na Uniwersytet Warszawski. Przedtem też nie.
7
Prorektor Raczkiewicz powiedział, gdy poprosiłem go o rozmowę, wątpiąc w sprawiedliwość
(egzaminy zdałem na piątki i czwórki): nadeszły dobre czasy, jedź do hufców pracy, nabierzesz
manier i ducha klasy robotniczej, wtedy będziesz mógł powrócić na uczelnię.
Tak też uczyniłem. Nocą, najciszej jak mogłem, jakbym uciekał przed własną winą, opuściłem
gościnne pokoje mojej ukochanej willi w Miłośnie i, jak z Ilina, pociągiem najwolniejszym,
zdążałem do Stalinogrodu. Tak się złożyło, że potrzebowano tu marzycieli, którym
przeszłość rodziny odebrała wolę i rozum. Zamieszkałem w hotelu należącym do kopalni
Wujek (Brynów, dokładnie zapamiętałem ten hotel, nawet ulicę). Mieszkałem tam z trzema
panami-robotnikami, którzy – jak stwierdziłem po jednej z szycht, dokładnie wyczyścili moją
walizkę, którą na podróż życia dała mi moja Matka. Tę walizkę przechowywałem w Ilinie
przez wiele lat, aż któregoś popołudnia spłonęła wraz z trawami; mogło się to zakończyć więzieniem.
Potem kopalnia soli w Bochni. Kochaliśmy się, jak dzieci, z pięknym siwym koniem,
dumnym, bo oślepłym. A ja dłonie, a zwłaszcza palce, miałem codziennie obolałe i pokryte
krwią zasychającą. Tu płakałem najwięcej. Jakże mogło być inaczej, gdy Boże Narodzenie, a
ja sam na strychu robotniczego baraku. Naprzeciw był kościół, który codziennie wzywał mnie
na modlitwę (okolicznych robotników na szychtę do kopalni). Wtedy napisałem dwa listy.
Jeden z nich do Staffa. Odpowiedział mi natychmiast; napisał, żebym sobie przeczytał jego
wiersz Kowal i dodał, że jest bardzo ze mną i czuje dlaczego moje łzy takie kanciaste. Ten list
powinien być w Bibliotece Miejskiej w Bochni (nie sprawdzałem). Drugi list napisałem do
mojej Matki. Pisałem go z największym lękiem – przed pół rokiem w kopalni Wujek zdarzyła
się katastrofa, w której mogłem zginąć.
Pisałem: „Mamuniu najukochańsza, błagam, zabierz mnie stąd. Albo nie – proszę przyślij
mi ziemniaki, jestem głodny”. Odpowiedzi nie otrzymałem. Nie podałem adresu, bo cała ta
moja wyprawa w „życie złoczyńców” odbywała się w największej tajemnicy.
A potem kamieniołomy – Klęczany i kopalnia ropy naftowej – Turaszówka. Kamieniołomy
to dla mnie najpodlejsze wspomnienia. Tu tłum katorżnicze pracujących kamieniarzy nadał
mi pseudonim „Leszin”. Mój Boże, co się stało z moim czystym sercem, marzeniami o
wolności i sprawiedliwości dla każdego człowieka, o łąkach i rzekach. Czas był jak rdzewiejąca
katiusza, jak skomlenie psa.
Mógłbym tak dalej opisywać swoje życie, zapisywać innych. Dodam jednak, że do Ilina
powróciłem w drodze do PGR Mścicie, by stamtąd ostatecznie dostać się na studia na toruńskim
Uniwersytecie Mikołaja Kopernika.
Jakaż to była męka podczas egzaminów. Obolałe ciało, pozrywane ścięgna odebrały mi
mowę i pierwsze moje egzaminy odbywały się pisemnie. Dostawałem pytania, odpowiadałem
na kratkowanym papierze. To były moje najlepsze, wymarzone, lata. Poznałem profesora
Konrada Górskiego, opętanego swoim Mickiewiczem, profesora Artura Hutnikiewicza, u
którego w żaden sposób nie mogłem zdać poetyki, i magister Bartosiewicz, która – pulchna i
dziwajstwo – przeraziła się moją pracą o Wincentym Polu. Napisałem 60 stron, kazała skrócić
do dwudziestu, a ja – niczego nie zmieniając – przepisałem ją na maszynie (od brata, Wiesława)
i zmieściłem na dwudziestu. I profesor Czyżewski, logik – dostałem od niego czwórkę na
egzaminie, mój najznakomitszy stopień...
A potem Stachura i Żernicki, Helikon”, „Nowe Zegary” i Tygodnie Poetyckie, o mocnym
programie awangardowym. Ja deklarowałem – jestem za Peiperem, Żernicki – ja za Przybosiem,
Stachura – a mnie wszystko jedno. Potem próba pomocy finansowej dla Tadeusza Peipera.
Klub Brodaczy. Radiowęzeł (Ordan). Innych formacji nie zakładałem, choć w roku
1956 grupowaliśmy się, by pojechać na Węgry. J.Ż. przemawiał wtedy z ambony, rzecz się
wydała i nie pojechaliśmy. Rewolucjoniści?
Znów Warszawa, marzec 1960 r. Późny wieczór, niedługo północ. Ulica Mokotowska 48,
Centralny Klub Studentów Warszawy „Hybrydy”, jestem ze Stachurą i Żernickim. Gospodarz
8
Klubu – Tadeusz Krupiński (modlę się, by żył długo) wskazuje nam nocleg, garderobę. Zapewne
to najdziwniejsza historia mojego życia, jego główny wątek. Nie po to jednak powracam
do niego, by na powrót snuć wspomnienia i opisywać moją pracę na rzecz poezji. Powiem
tylko, że tu mieszkała ze mną moja Matka. Nie mogę pojąć, jak była w stanie przygotować
obiady, kolacje, a potem świtem śniadania dla setek poetów z „Hybryd”, najczęściej
tzw. stypendystów. Pokoik na strychu, wysoki na półtora metra, schody jak na Giewont. Spaliśmy
razem na szerokim czerwonym tapczanie; albo – mnie w ogóle nocami nie było. Świtem
szła do kościoła na Placu Trzech Krzyży i modliła się za nas wszystkich. Ja wracałem,
klękałem i prosiłem o wybaczenie. Jak dziecko. Kiedyś uczynił to także Stachura, ale był
opryskliwy, Matka go skarciła; napisał potem w dedykacji na swej książce: „Matuli wszystkich
poetów... ”
„Hybrydy” – to była „Orientacja”, grupa i pismo. Przedtem „Widzenia”. Potem „Generacje”,
„Integracje”, „Pokolenie, które wstępuje” i dziesiątki innych książek, almanachów, monografii.
I aby były – dla nas wszystkich – potrzebne były deklaracje i wiem, że byłoby – jeśli
chodzi o mnie, o moje początki – korzenie życia – lepiej, gdyby którejś nie było. To taki
obłędny los małej stabilizacji, przemoc ducha i wyobraźni. Sama miłość do poezji nie wystarczała.
To obłęd. Ten mój okres „hybrydowy” (potem ruch studencki przy Ordynackiej 9)
trwał do 30 czerwca 68 r., kiedy zostałem po prostu usunięty, za papier który studenci zużyli
na ulotki (marzec 68), a jaki uzyskałem w nieprawdopodobnym wysiłku na druk pokoleniowych
manifestów i prowadzone przeze mnie Tygodnie Poetyckie Stolicy, przez z górą 19 lat,
aż do stanu wojennego 1981, kiedy to afisze – wraz z innymi – zostały porozszarpywane i
poniszczone. Brali w nich udział najwybitniejsi krytycy, poeci i aktorzy, chociażby prof. J.
Krzyżanowski, Iwaszkiewicz, Przyboś, Zofia Mrozowska, Tadeusz Łomnicki, ale i Broniewski,
Peiper, Ważyk, prof. M. Szyszkowska, (z inspiracji której podjąłem studia dzienne (filozofia)
na Akademii Teologii Chrześcijańskiej w Warszawie, 1960–1961), czy dr Piotr Kuncewicz
(on i Hybrydy, to nie napisana księga, ale i moje eksternistyczne studia na historii
sztuki w Poznaniu, wiele lat), prof. J. Sławiński i niemal całe pokolenie hybrydowców. Ileż
pozostało mi pożółkłych plakatów, afiszy z niezliczonych imprez, spotkań, nie mówiąc o
zdjęciach – najżywszy dokument także młodości i tych, których nie ma wśród nas.
A oto „Nowy Medyk” (obecnie „Medyk” i „Lek w Polsce”). Przez lata redagowałem w
nim dodatek artystyczny „Młoda Sztuka”. Ogłaszali w nim swoje manifesty literackie twórcy
„Nowej prywatności”, dzisiaj dostojni i wybitni poeci, ale i menedżerowie; także – kolumny
literackie „Poeci XX wieku”. Od z górą 29 lat, raz na miesiąc, drukuję swoją Pocztę literacką;
na początku jakże drapieżna i frywolna, teraz bardziej wyciszona i jakby miała być zapisem
czasu, postaci, wydarzeń. Marzę, aby te swoje rozmowy o poezji i sztuce, ale i życiu – zebrać
w jeden gruby tom, nie tylko, jak sądzę, dla faktu wydania.
A moje podróże? Indie, Filipiny, Tajlandia, Mongolia, Syberia, Kanada, Stany Zjednoczone,
Portugalia i jeszcze San Sebastian i Toledo, Rzym, Paryż, Wiedeń ... i znów Ilino.
I jeszcze dwa nazwiska– ks. prałat Zdzisław J. Peszkowski, kapelan Rodzin Katyńskich i
ks. Jan Twardowski, poeta sumienia.
Dzięki Boże, że ich spotkałem na drodze swojego życia. To jakby drzewo pochylone, nagle
ożyło poprzez listki zielone, zapowiadające jego pierwotność.
I mój stryjek, ksiądz Henryk.
I ostatnie pytanie – co teraz? Na Nowe Tysiąclecie przygotowuję antologię poetycką
„Krzyż – Drzewo Kwitnące”, kolejny, XXXI numer „Inetgracji” – pożegnanie pokolenia,
które też odchodzi wraz z mijającym wiekiem – by pozostało świadectwo – cząstka ich życia i
czasu, w którym przyszło nam żyć; tak brutalnego, że aż po BÓL. I spisuję wątki własnego
życia, najdokładniej jak to tylko możliwe.
9
Będę kończył. Zmęczyły mnie te wspomnienia. Gorycz dławi wyobraźnię i rozum. Jakby
się wszystko urwało, nagle skończyło. Nawet wieczór poetów pokolenia „Hybryd”, 7 listopada
1999 r., nie przywrócił nadziei na rzetelność ducha i wielkość metafor. Antologię Zjawa
realna opasałem napisem: „Poeci wieku mijającego”. I tak pewnie jest, i z tą książką też. Tylko
hardzi i w obłędzie mówią inaczej. Dla nich wciąż istnieje tamten świat. Jakby nie było
życia: OD – DO. Może ich los jest tak inny od mojego?
Marzę, aby pojechać rowerem do Zbyszyna (skąd moja Matka), do Galominka (tam
mieszkał mąż mojej siostry, Szpojankowski), do Siekluk, do Dzieżązni, Góry i Wilamowic.
Pojechać do dziewczyny Aliny, Marii, do zawalonego przez wieki mostu na rzece Dzieżązni.
I zbudować sobie lepiankę na skraju kawałka ziemi, tyle, że krzyż tu stanie, i w tej lepiance
pozostawić tę książkę. I wyryć tablicę: tu urodził się poeta, obłąkany marzyciel. I uznał, że
życie jego było nieważne.
Kąty Rybackie, 29 V 2000 Kocham Was
10
O własnych wierszach
Jakże okrutnie trudno odnaleźć siebie po latach, zawierzyć słowom, wierszowi, nie być
buńczucznym. Odnaleźć słowo, uznać go za swoje sumienie, nadać mu znaczenie wielorakie,
niczego nie wnosząc bluźnierczo i po prostu być. BLIZNY w KAMIENIACH – są moim drugim
tomem. Tom pierwszy HOMONIMY METAFOR – napisałem, kiedy żyłem NOWYMI
USTAMI i gdy miałem wydawać1 ZWROTNICĘ NR 2 (za zgodą MISTRZA). Z tamtych
wierszy pozostały jedynie dwa: „ROZMOWA Z SAMYM SOBĄ” i „BLIZNY W
KAMIENIACH” i wiersze te powinienem pominąć w niniejszym tomie. Nie uczyniłem tego z
ważnych dla mnie powodów:
a) wspomniane wiersze są jedynymi, jakie pozostały z tamtych moich toruńskich lat;
ROZMOWĘ Z SAMYM SOBĄ – umieszczam za przejmujący do mnie list od Staffa,
b) BLIZNY W KAMIENIACH – bo najbardziej wyraźnie tytuł ten oddaje treść i potrzebę
tych a nie innych słów, dzięki którym wiersze te napisałem. Wreszcie – gdybym wiersze te
pominął, nie wydałbym tego tomu nigdy. Odszedłbym od wierszy prawdopodobnie na zawsze
i, czy uczyniłbym mądrze – do nikogo taki sąd nie należy. Bo albo wiersz jest powiązany
słowem z innymi (blizna, kamień, ptaki, drzewa, mur, linie, ból, wołanie), albo w ogóle go
nie było i nie ma. W tamtym tomie (o ironio zarozumialstwa) był taki wiersz, który stał się
początkiem wszystkich innych, wiersz, za który oddałbym cały ten tom. Skoro był taki, więc
niechaj go odpryskami choć zaznaczę i wiem, że słów tych oddać nie powinienem i nie chcę.
Pomyślałem, że można odejść ad takich ukochanych słów, które stwarzają piękny ogród, z
których można by zobaczyć – jak uczył NORWID – piękną ruinę. Wiem, mowę ojczystą tworzy
lud i dlatego w swoich wierszach będę powracał do własnych słów, do owych „homonimów
metafor”. Bo świadomość jest najważniejsza, wszystkie inne „subtelności” – są wtórne.
Dzisiaj mogę dodać, że to Peiper obezwładnił mój umysł i wyobraźnię. Niedokończone Jego
Poematy to jakbym zamyślał o własnym życiu. Coraz mniej możliwym do spełnienia czegokolwiek,
co byłoby potwierdzeniem Poezji mojej:
nie wiń mnie, ptaku
ze tu przyszedłem, ze pozostać muszę
choćby światło sczerniało i drzewo umarłe ożyło
Niewątpliwie żyłem i działałem na pograniczu EPOK (starego, okrutnego i podłego
świata) i POKOLEŃ: odchodzącego: Broniewski, Ważyk, Jastrun, Parandowski, Przyboś,
Peiper i wstępującego: Grochowiak, Czychowski, Czycz, Stachura, Sadowska i także już w
nierealności życia. I teraz ja sam mam powitać Wiek Nowy? Powitam najpokorniej i Was
przywołam – dla Dobra i Piękna.
Nawet nie wiedziałem, że te rozmowy były moim chwilowym istnieniem. Dopiero teraz
wiem, że to stanowczo za mało; za mało, aby zdobyć dla własnego wiersza własne słowo i
nadać mu rzeczywiste znaczenie.
Ilino, 23 kwietnia 69/70
1 Po ukazaniu się HELIKONU. Teksty ukazały się w tomiku Drzewa z próchna nie poznasz, w serii pokoleniowej
GENERACJE (1970).
11
*
Cokolwiek powiedziałbym o swojej poezji, będzie nieprawdą. Wizje nie zastąpią słów, z
których składają się wiersze. I choć nie jestem winien żadnej spowiedzi, to jednak zbyt wiele
lęku jest we mnie, abym ograniczył się jedynie do prezentacji kilkunastu wierszy.
Od lat uwierzyłem, że wielkość sztuki – oprócz spraw dla niej oczywistych, takich jak język,
słowa, konstrukcja – musi być stopiona z czasem, w którym powstaje. To nie słowa tworzą
historię, ale współczesna rzeczywistość powołuje do zapisu wciąż inne fakty literackie.
Ten poeta jest, którego wiersze są sumieniem czasu i pokoleń, dla którego umiłowanie piękna
jest jego własną godnością. Klęczeć mógłbym jak największy winowajca, aby nie zabrakło
tego jednego słowa, dla tego jedynego, wymarzonego wiersza. Nie wymarzył swoich poematów
największy z najodważniejszych, Tadeusz Peiper. Nawet Picasso w swojej „Guernice”
nie przekroczył ludzkiego bólu, zastygł w bryłowatości swego protestu wobec hańby.
Nie opiszę czasu, w którym żyję, ani sumień własnego pokolenia. Pozostanie jedynie
przeświadczenie drobnego odprysku poetyckiego. Małość własna. Ale niech mi wolno będzie
od czasu do czasu pomówić z moją Magdalenką.
To jakbym spisywał testament – ułomna moja POEZJO!
Warszawa, 22 listopada 1979
12
Tadeusz Peiper
Ci którzy serce noszą w krawacie,
będą mieli kłopot ze znalezieniem go
w tej książce /.../
A jednak nikt nie zna się na poezji
lepiej ode mnie i z głębi tej wiedzy /.../
zapewniam was że daję wam utwory,
które należą do najlepszych jakie
stworzyła współczesność. Kiedy indziej
nie napisałbym tego, dziś piszę.
Wiele rozumiem. I dlatego, chociaż znam
śmiech przeciwko ludziom, znam też
ból w ich obronie. Gdy dzisiaj idę
za moimi poematami i myślę
o krytykach, takim śmiechem śmieję się
i takim bólem boleję.
Tadeusz Peiper. Przedmowa do ,,Poematów”, 1935.
O swoim Mistrzu
„... Wszystko, co najważniejsze w dzisiejszej poezji – jest z Peipera. Z jego wizji. Z Jego
metafory, jedynej i niezbędnej. Z Jego idei.
I wszystko, co niedoścignione w sztuce, jest w metaforach Peipera. Peiper – największy
po Norwidzie, jak nikt dotąd, twórca możliwości nieskończonych, bo – nie zrealizowanych...”;
„... Żył jak galernik. Jak żebrak. Jak ktoś wyklęty. Przeklęty.
Żył z wynędzniałą twarzą, ale któż ośmieliłby się zaprzeczyć temu, że w tej starczej twarzy
był rozum najdoskonalszy. Największe poświęcenie dla poezji i świata. Konstruktor wizji
i marzeń. Peiper ... ”.
Jerzy Koperski. Fragment wstępu do książki Tadeusza Peipera ,,Sam chcę nadać sobie imię”,
1993.
13
Blizny w kamieniach
(1970)
Moim ukochanym
Rodzicom
14
*
* *
Matce
czyje wargi tak aż po ból
z jakiego dotyku albo rzeczy te linie
tutaj drzewa dawno już zaniemówiły – i są krzykiem
nie wiedziałem że kamień można o szczeliny pomniejszyć
i potem w pierwotność przywrócić
jak światło w korytarzach
nie wiedziałem że drzewa pochylają się ku tobie
całą swoją wieloznaczność barw i ruchów
a gdy po nich popiół to ty też nim
nie wiedziałem że mury znaczą mury
a krzyk ból choć też uwielbienie
jak u dziecka
nie wiedziałem że ptaki są oszalałe
zawsze że swój lot znaczą tymi liniami
teraz – i jak nazwać to ich umęczenie
i jak ciebie przywołać
żeby popiołów nie dotknąć
i nigdy tutaj nie powrócić
Moskwa 1964
15
Rozmowa z samym sobą
Leopoldowi Staffowi
nie mówcie mi o poezji
nie mówcie mi o kwiatach
nie mówcie mi o sercach
miałem zielony ogródek
córeczkę o tajemniczym uśmiechu
żonę milczącą gdy byłem gniewny
byłem szczęśliwszy od miliona ludzi
szczęśliwszy od Boga od nie ściętej gałęzi jarzębiny
szczęśliwszy od wszystkich na świecie – przysiągłbym na to
pamiętam jak w późne ciche wieczory
mówiliśmy o poezji o kwiatach o sercach
o dobrych ludziach przyjaciołach ptaków
pamiętam jak księżyc rozpędzał czarne chmury
krajobrazy wtapiały się w naszą czystą miłość
jak nasz aniołek upodabniał się do klombów
o jak bardzo byłem szczęśliwy
nie wypowiem tego
nie wypowiedziałby tego żaden
największy wieszcz świata
byłem szczęśliwy i nie wierzę, że jestem sam
że zamiast zielonego ogrodu jest dół głęboki z brudną wodą
że jedynie we śnie widzę dotykam swego aniołka swoją żonę
dlatego
nie mówcie mi o poezji
16
Blizny w kamieniach
Ojcu zamordowanemu w Oświęcimiu
jestem
są ptaki wokoło mnie
ze swoimi wydłużonymi cieniami drzewa
ślepcy czytający moje wiersze pod drewnianymi krzyżami
jestem
nie uratuję swoich wspomnień
rozmyślań żebraków nad ustrojem społecznym motyli
ani złamanej gałęzi na której zawiesiłem w dzieciństwie swoim
różaniec
jestem
wiem o tym najlepiej sam
lecz czy kiedyś przypomni mnie ktoś –
że byłem
są ptaki wkoło mnie
ze swoimi wydłużonymi cieniami drzewa
ślepcy czytający moje wiersze zapisane na przydrożnych
kamieniach
Jestem...
17
*
* *
pamięci
Władysława Broniewskiego
kamień rozdarty aż po wnętrza wszystkich kamieni
drzewo widoczne już tylko z opadłej kory drzew
ptak o wyschłych skrzydłach ptaków
są poza bólem
mury getta
mury zapadłej guerniki
wypalona w y o b r a ź n i a
są poza bólem
poza bólem jestem i nie ma we mnie legendy
lecz oto zastygamy
– aż po wnętrze rozdarcia wszystkich k a m i e n i
– zastygamy po wnętrza rozdarcia b ó l ó w
– zastygamy po rozdarcia m i l c z e n i a
jakże mówić i jak milczeć
gdy nie ma poety i jest tylko on
13 II 1962
18
*
* *
Nas nauczono. Nie ma miłości
Krzysztof Kamil Baczyński
Ziemia, gdzie ogrody i jedna miłość – OJCZYZNA.
Jak dla ptaków WOLNOŚĆ – więc w obronie jej drzew,
a potem w obronie murów a potem w obronie blizn aż runął mur
i wraz z nim ta wielka godność
Jakże mógłbym teraz o W A S i n a c z e j –
więc upadam błagając że nie byłem; krzywda to dla mnie?
nie dla dzisiaj te zwalone i zastygłe
mury w kolor krwi innej niż śmierć zwykła
a jednak przeciw jestem tej waszej odwadze i klęsce
powiedz – najlepiej teraz gdy Bóg znieruchomiał
w tej swojej potwornej potędze – b l u ź n i l i ś m y?
jaka godność dla nas, jaka chwała, jaka konieczność śmierci waszej?
odwołuję się do was i nie wiem
czyja to prawda: wasza – coście odeszli dla tej ziemi ukochanej
czy: nasza – że nie było nas wtedy i te róże tylko dla m a t k i m o j e j?
byłbym jeszcze jednym
i chociaż jeszcze jeden mur zostałby
teraz nie wińcie! Niebo zgłębiało! I jest miłość
19
14 sierpnia 1944
Piszę – jak grabarz dół wybiera
Tadeusz Gajcy
wtedy ten mur był jeszcze prosty
że można było wolność widzieć i śmierć
Jaka twoja wielkość teraz i gdzie to słowo O j c z y z n a
rysy pogłębiały pamięć
jakby wzgarda była hańbą potomnych
Jaka twoja wielkość gdy zwalony mur był tylko dla godności
zawróćcie oszalałe ptaki! Runęłyby razem z
tym murem – i dla kogo! gdy oni jedynie dla siebie te grobowce
i nie ma ich. Błagam, zawróćcie te ptaki. By milczenie nam
przywrócić
podnieść trzeba ten mur
choćby potem nic nie było i nikogo
i żeby krzyk nie był przerażeniem i był bólem
Ilino, sierpień 1967
20
*
* *
Poetom zamordowanym przez faszystów
murów milczenie. I ten mit godności
że słowa bez znaczeń. Powtarzaj – POLSKA, to imię
mojego drzewa. Oślepłem z miłości do tego pisklęcia
milczenie tu że ból
jakie rysy w dnie tym i dłoń twoja jakbyś tu była.
Kamień jest kamieniem. Drzewo popiołem. Żeby choć krzyż
i kto ten krzyż. Zasłucham się głębiej
aż rozdzwonią się blizny aż zamkną kamienie.
Powiedz – znasz wolność tego ptaka. A wolność murów?
kolor róży i nocy – jak rdza.
Nawet el greco byłby żebrakiem. Teraz ta białość.
Nie rozdmuchujcie popiołów. Niech s k a m i e n i e j ą
21
*
* *
bohaterom Guevarze i Preedo
ściany tak inne
że tylko mój ojciec to widział – spalony
– – –
któż, o matko
drzewo to wyssie z ciał ich
wyrosłe, z krwi ożyłe innych, zastygłe w zemstę
– – –
nad la paz czarny ptak zawisł – i odszedł
i ziemia zaniemówiła – ta wielka niczyja, ani boga
ani ludu. Tutaj wszystkie skały jak ściany – ślepa egzekucjo
nad la paz ptak biały przybędzie
i powróci lud do swojej ziemi, jak zmęczony cień
i ożyje ta krew, jak róża gdy miłość gaśnie i jeszcze jej nie było
22
*
* *
z murów i drzew – jeden mur i jedno drzewo
poznałem. Mur z blizn i oślepłego tłumu
Drzewo – że sam oślepłem
*
idącą, jakbyś pragnęła znów być naga
żeby twoje kości były bledsze niż popiół?
Jak możesz, idąc, do mojego ojca po imieniu, tak żegnając
nic nie wiem o tym
jakbym nie znał dotyku róży pożegnań z tobą
Idącą, jak możesz tak tylko przed murem – mówić tak do mojego ojca
23
*
* *
kamień jak chleb rozłupany dla ptaków
I cóż znaczą dla ciebie te blizny już w kolor
kamienia zamilkłe. I po cóż ci róże i dla kogo ta wzgarda.
pochyla się drzewo – najdumniej i zawsze tak samo
jakby jesień dla niego a południe nawet nie dla kolorów
Ta droga za kamienna i żeby choć ptak był jeden i jedno imię
a p r z e c i e ż o n t u p o z o s t a ł
Już czas na otwarcie tego muru
choćby blizny w krew ożyły – i odeszłabyś
24
Oddalone drzewa
Mieszkańcom mojej wioski poświęcam
Do drzew należy moje życie
Janusz Żernicki
ukochałem drzewa za swoje dzieciństwo
kamienie za napisane wiersze
ptaki za listy do was
do drzew tych powracam jesienią gdy niebo jest bez Boga
do kamieni gdy popada zczerniały mech i są bez blizn
do ptaków w swoich wierszach
d o d r z e w t y c h
d o k a m i e n i t y c h
d o p t a k ó w – n a l e ż y m o j e ż y c i e
lecz napisy na murach są niczyje
i może dlatego
jestem jak niewidomy
dla którego nie ma rzeczy obojętnych
25
*
* *
we wnętrzu kamienia jest moje dzieciństwo
gdy tu wracam – drzewo zaczyna moją
historię, rzeka – żebym pozostał
przebaczenie trzeba wybłagać
aż pies zamilknie aż nowe
drzewo mnie pozna
i odejdę za śpiewem starego ptaka
bo tylko to we mnie będzie
co po was pozostało
26
List II
jak na ten twój list odpowiedzieć
może rysą w kamieniu może dłoń twoją
powtarzać jak ślepiec swoją godność co była
może wiesz gdzie to drzewo
tak chciałbym znów siebie od początku
ciebie, gdy ból gałęzi był większy od krzyża – co rośnie
jakaż teraz we mnie racja
i skąd to uwielbienie i ta wzgarda
kiedy na krzyk za wcześnie a na miłość za późno
jesteś rzeźbą mych palców
i nie dokochałem w żadnej porze
i jak być, aby słowo znaczyło ciebie i koniecznością był ból
27
*
* *
Elizie Kłos
Studentce tragicznie zmarłej w Alpach
nie zbrązowieje ta skała
czerwień że ból i to nagłe milczenie
że ptak nie powróci i tylko krzyż – jedyny od nas
W tym twoim odejściu Elizo –
cóż znaczy ta rysa i jej nie będzie
Jaki czas i sens o nas zaświadcza. Byłaś i jak powiedzieć że jesteś
Może przetoczy się bryła kanciasta
jakby dla pogłębienia krzyku, dla samego milczenia
jakby tak być miało – i jest. W tym twoim odejściu – cóż jest Elizo?
Klestors, wrzesień 1967
28
*
* *
Tę różę wymyśliłem dla Ciebie
Luis Aragon
nie ja wymyśliłem dla ciebie różę
ale czyż róża dla tej miłości najprostszej że podłej
Wstań idący do ziemi płonącej. Tutaj drzewo zaniemówiło na długo
a przecież jest południe czas przypominania
i ta ziemia płonąca abyś oślepł choć kolor dla ciebie
jedną jest barwą i jeden ma tylko sens. Jakbyśmy z jednej ulepieni byli gliny
dokąd pójdziesz za jaką cenę miłości upadasz
błagając jak o jałmużnę. Nadzieja to nasza czy tylko
pamięć konieczna. Żywym ten będzie kto nim nie mógł pozostać
29
*
* *
przybyłem tu teraz, w południe
i rzeki własnej poznać nie mogę. Jakby drzewa
zestarzały się o swoją wielkość i nigdy tu ich nie było
woła mnie ptak
jakiż to ból iść tak za nim polem
Wracasz księżycu i dokąd znowu odchodzisz – nim pomówisz ze mną
zadzwonią dzwony echo
i żeby choć trwało to moje
modlenie za upadłego ptaka. Co byłby tutaj i jak być może
jak nigdy mur nie będzie
bez blizn – z tej boleściwej blizny wyżebrany. Jest
taka rzeka której dna nie pogłębię ani drzewom dzieciństwa nie przywrócę
30
Matka
31
*
* *
kamienie kamienieją poprzez twój ból
Światło że odległość dotknąć można
Wtedy ślepcy zasłaniają oczy
lecz ten ptak powraca
Jakby jedna była śmierć
I jedno wołanie – jak jeden krzyk i jedna pamięć
32
Śmierć staruszki
pamięci Babuni
odprowadzałem ciebie z twoim synem. Jego czarny
habit wskazywał drogę. Zawsze jest tak samo.
Ale wtedy była to tylko twoja podróż.
*
... swoją skruchę już wyznałem. Poprzez miłość
do ciebie i tego kamienia – co dłoń na nim otwierałem.
Teraz woła mnie twój ojciec – Niechaj pamięć z murów wyrasta.
... bo wszystko tu nagle zamilczało.
Jakby życie się kończyło.
I nigdy go nie było.
*
niechaj odwróci i pochyli się niebo kończące
przed tą JEJ twarzą jak rozstrzelany mur
i ptak odejdzie i niech nie wraca
Ilino, 13 września 1969
33
*
* *
pamięci Jurka Falkowskiego
ta śmierć nie podobna do ciebie
jak nie ma róży z kamienia wyciosanej
*
a jeżeli już jest to okrucieństwo
to dla rozjaśnienia krwi zakrzepłej, ciepłej
jeszcze. Aby choć g a r ś ć ziemi była t w o j a
ta śmierć nie podobna do ciebie
i choć jest – Jest z ubóstwa i wzgardy twojej
aby wznioślejsza była twarz – o każde czekanie o ból jedyny
*
i w skowyt psa wychudłego
(w tej twojej ostatniej godzinie miłości)
– syn twój tutaj przybędzie i bogu nigdy nie wybaczy
34
*
* *
Matkom umęczonego Wietnamu
w drzewach zasiadł się ptak
i mógłby tak do jesieni do starości
U c i e b i e n i e m a t a k i c h m i e j s c
w popiół błogosławiona ziemio niczyja
jak wtedy moja rzeka i cmentarz
U ciebie nie ma takich drzew
i nie doczekałaś swojej miłości
jak ja gdy tylko z kości mogłem ciebie dotknąć
U c i e b i e b ę d ą t a k i e d r z e w a d l a p t a k ó w
wnuku, sąd ostatni
jeden będzie dla wszystkich
Jak jedna jest śmierć i jedno nasze wołanie
35
*
* *
nie od ciebie nie od ptaków – odszedłem
ani od ściany jak wzrok prostej
Nie ma takich odejść
i przybyć tu musiałem
W głąb twojego milczenia, do rzeki swojej
już tylko znanej z z a ma r ł e g o k a m i e n i a
nie ma takich odejść
choćby nigdy ciebie nie było ani tego domu
Jak nie poznasz z korzeni ukochanego ci drzewa ani blizny – z krwi wyschłej
36
Matka
jeszcze jesteś, tak jakbyś śmiała być
w tej swojej godzinie – śmierć w południe nadeszła
a jeszcze wczoraj swoją ręką mówiłaś mi o m i ł o ś c i
i żebym powrócił. Oto jestem
znów koło ciebie i cóż powiedzieć mi możesz
zawsze wśród drzew, ptakom byłaś n a j d r o ż s z a
spotkamy się jeszcze. Przybędę tam gdzie twoje
stopy ślad tak wielki pozostawiły i nawet nie wiesz
jak będę tych twoich kamieni bronił przed b u r z a m i
*
a teraz cóż mogę ci powiedzieć?
powiem, kiedy przybędziesz – zwołam sejmik ptaków
żeby cię wszystkie matki i nasz ojciec powitał – najgodniej
*
posłuchaj mamo – ja nic nie wiem o Bogu
ty wiedziałaś najwięcej – ale jak mam nie krzyczeć
i cóż znaczy to moje przybycie przed ten twój krzyż u k o c h a n y
powiedz – i ja mam tak jak ty
pożegnać rzekę Twoją i moją? Ktoś z nas
musiał pozostać, kiedy dalej w miłości razem być nam nie pozwolono
W dniu śmierci mojej matki, 30 marca 1970
37
*
* *
ta twoja twarz – z krzyku poznana
w skałę rozprysła to w kamienny popiół
Zakuta w żelazo, wołasz do Boga, to s y n a
– – –
na róży motyl umiera
jakby południa miało nie być
Tylko powitanie dnia. Ta twoja ręka na pożegnanie
– – –
jakimż bluźnierstwem będzie
ból mój? Pochylcie się drzewa po złamanie
T u t a j j e s t M A T K A s y n a u m ę c z o n e g o
Syn pozostał – nie z woli własnej
38
Rozmowa z panią Igą2
syn droższy od matki
tak powiedział mój SYN. Teraz zabrakło
dla niego kolorów. To płótno jest czarne
syn droższy od matki
jak stare drzewa od przebytej drogi
noc od południa. To był JEGO mądry testament
– – –
jak możesz MATKO
tak prosto nazwać ból – to moje
pozostanie. Wołanie mojej MATKI o śmierć
nie ma najdroższej żadnej
śmierci. Jak SYNA bez MATKI. To tak
j a k b y p o g ł ę b i a n o b l i z n ę.
2 Iga Szymanowicz, której syn, Włodzimierz, poeta i malarz, zginał tragicznie (1967) w 21 roku życia.
39
I nie wymilczę więcej
(1975)
40
Bluźnierstwo to?
Matce, jesienią
nasłuchałem się pieśni kamiennych
w popiół rozprysłych, w blizny zabliźnionych.
Że słuchając – nie wiem dlaczego dotąd j e s t e m
po tych ich zagrzebanych pieśniach
i jakiejże krwi jestem. I idąc – dokąd ta moja
droga. I niechby zaniemówiła ziemia w mur rozstrzelany.
pochylona nad klombem po różę, już wtedy
upadłaś, a wołając – jedynie szyderstwo pozostało
po tobie. I powiedz sama, kimże jestem teraz i jak długo
można tak bez ciebie.
I nie ważcie się otwierać grobów.
I kamienia nie ożywię i sobie sam życie wyznaczę.
41
*
* *
Murom Torunia
cóż mam powiedzieć temu MIASTU?
Nie było dla mnie łaskawe, ale i ja byłem zuchwały,
jakbym cokolwiek miał uczynić – więcej od marzeń
I nic nie uczyniłem, niczego więcej, może tyle
że jeszcze JESTEM
W pogardzie milczeć to tak
jakby nagle dzwony zawyły ożyły blizny
a potem – nawet popiół zaniemówił. I oto WOLNOŚĆ!
pobłąkałem się jeszcze po tym mieście
i tylko wstyd żebrakom przyniosę, bo czyż można
żebrać samemu niczego nie dając – nawet litością gardząc?
podejdę do ściany przed którą
jak przed chorągwią klęknę i nie wymodlę mój ptaku
nie wymodlę – pewnie już zestarzały, może więc na grób twój przybyć
już pora na odejście a ty wciąż mnie wołasz
MUROLINIE – tam był mój początek.
I nie przybył POETA. I pozostał bez własnej zgody. ZAMILCZ MIASTO!
23 II 75
42
Poeta poganin
I tak zeszła z ziemi, by w niej żyć wieki
Zbigniew Jerzyna
zadrwił ten poeta pokoleniowy
i ziemię splugawił, jakby z kamienia była. Nie żyła.
Z kości rozrastała się w drzewa, opadała umarłymi. Co żyją.
nie ma takiej wiecznej ziemi
o śmierć babki wiejskiej pomniejszoną dla jej życia.
Ziemię umarłą razem z nami. Bo chrystusowe są kwietnie.
i nie ma takiej śmierci ani kamienia ani kości
ani krzyża dla których ziemia powiększałaby życie
Śmierć znaczy śmierć. Jak krzyk dziecka zapamiętany.
i tylko bluźnić można
jak on, wiejskiej babki spadkobiercy.
23 VII 72
43
Do rówieśników po latach
Alicji
Jeśli już mam powiedzieć
dlaczego pozostałem
że jeszcze będę
że jeżeli omijam mury i jestem dla nich
nie rozdmuchuję popiołów i nie mam dla nich czci
nie opluwam wychudłych Jezusów i nie upadam przed nimi
Jeśli mam wam powiedzieć
dlaczego drzew nie znaczę krzyżami
i każda śmierć jest mi bliższa i kłamię teraz
gdybym mógł wam to wszystko powiedzieć
– czymże byłaby ziemia dla której tyle macie pogardy?
A samouwielbienie wasze? Powiedzieć – że tylko omijanie miejsc
pustych?
i aby być wystarczy wierszom przywłaszczać słowa
wychudłe i tak już z chropowatych metafor i nie własnych?
Byłżebym wówczas dla was poetą? Niechaj to wszystko opowie
płaczka lamentująca
jak na sejmik żebraków idę.
Żeby nie rozkrwawiać kości
nie błagać o ból.
1 listopada 1971
44
*
* *
w moim ogrodzie nie ma już ptaków.
Odeszły na cmentarz.
do tej ziemi piaszczystej
i jak kamień – niezmiennej.
nie oddalaj się ode mnie
jeszcze za wcześnie, poczekać muszę
aż z blizny kamień przywrócę, z kości – twarz.
45
*
* *
i tak już pewnie przyjdzie mi żyć bez końca.
Ale jakież to życie bez ludzkiej dobroci. Drzewa
bez miejsca narodzenia. Ptaków bez deszczu. Boga bez nas.
jakież to życie cieni bez grobów. Ziemi bez murów
by idąc, rozkrwawiać. Ogrodów bez żebraków. Historii bez
upodlenia. Kurwy bez syna. I jestże krzyż bez C h r y s t u s a ?
ucztowaliśmy. Teraz dźwignę ten kamień.
Ziemię spróchniałą światłu przywrócę. Żebyśmy byli ...
Żeby pomówić o tej nikczemnej podróży w popioły kościste.
i jak będziesz –ja już odejdę.
i nie wymodlę – czego ty nie wyskomlałaś.
1 XI 71
46
*
* *
tę twoją i moją śmierć
ja przepowiedziałem i sam nie wiem dlaczego
Boga czy moją rzeczą jest to twoje odejście. Winienem
ci wyznać: spalonego ojca mogłaś życiu przywrócić.
Teraz jesteś sama. I ziemia opada twoimi kośćmi.
kiedy księżyc będzie jak wtedy i klomb twój –
porozmawiam z rzeką dotknę kamień i przebudzę ptaka
– naszego proroka. Niech zwoła sejmik. Niechby ożyły trupięgi.
Nie doszłaś – idąc do mnie
idąc i prosząc o śmierć.
I psom wychudłym – skomlenie odbierzmy.
47
*
* *
tędy teraz sam powracam
a przede mną jej twarz – coraz chudsza
jakby ból zabliźniano, światło wydłużano. Ptaka wołano
nie pozostanę tutaj pójdę za nim
żeby ciebie zapytać – jak tam ci jest
i jak długo pozostaniesz jeszcze beze mnie
zatrzaśnijcie te drzwi – pomóc wam nie mogę
żeby ciszy nie wygłusić kamienia nie ożywić pól
nie zakrzyczeć. I zasiądę do wieczerzy i niech nikt nie przybywa
sam z nim pomówię
jak bolesną jest jesień – dla tych drzew wszystkich
co wierność swoją dostojeństwem maja chciał być na cmentarzach
48
Godziny jak krzyże
ból ja wybliźniłem dla każdej miłości
Boga – zwyrodniałość. W rdzy jak w bieli – czyja to twarz?
cmentarze jak jesienie.
Nie dla mnie dzień jeszcze jeden.
Ogarnij niebo. Nikogo tam nie ma.
I jest taka szczelina co pomniejsza kamień. A ból?
różę, Magdalenko, poeta wymyślił żeby znaczyła – JESTEŚ.
i tylko to czekanie. Ja, żebrak ułomny. Magdalenko NAJJAŚNIEJSZA.
i nie wymilczę więcej
choćby nadeszła godzina ŚWIEC. Dla mnie.
13 listopada 72
49
*
* *
Januszowi Kryszakowi
odszedłem – mógłbym powiedzieć – donikąd.
Jak ptaki, albo jak pies z pustego śmietnika
chudszy od kości grobowej.
a jednak nie ma takich odległych miejsc
do których nie szedłem – nawet upadając z upodlenia
A gdy już będę – jakież mieć będzie znaczenie METAFORA.
Ów najdroższy POEMAT?
powiedz, mógłbym być jak ONI czy tylko
być jednym z NICH, tutaj pod tym nieubłaganym murem!
O, pycho moja! Idę piołun pić z żebrakami. Z moimi druhami.
I nie wyżebrzesz niczego
I nie dokończysz podróży tak
hardo i dumnie zaczętej. Tutaj moje JA.
13 III 75
50
Drzewa z próchna nie poznasz
(1980)
Magdalenie
51
Magdalenka
zasnęłaś Już
i wiatr zacichł. Ptaki ze zmęczenia poupadały.
Jutro opowiesz mi swoją bajkę. Ja opowiem ci swój sen.
kiedyś bardzo dawno
że nie znajdziesz tego w żadnej napisanej
opowieści ani na cmentarzach choćbyś poznała
z popiołów ich kości. To było za mojej pamięci
choć wypalono ją dla zarysowania murów. Oni, nie ja
zaznaczyli swoją pogardę.
Nie zapamiętaj tych szubienic. Kochaj własne sny.
I ziemię ojczystą – dzisiaj jak RDZA. Jak skomlenie psa.
i że twój ojciec to znaczy ja
te twoje kolorowe sny będzie zapisywał najdokładniej
już nie dla ciebie. Ty snów moich nie zapamiętuj!
a teraz powiedz mi Magdalenko
jaki miałaś sen o mojej matce. Ciebie ona marzyła
Albo zamilcz. Tak będzie najokrutniej. Twoja matka ciebie nie pozostawi
kwiecień 1976
52
*
* *
pozwólcie mi klęknąć
nie jak żebrakowi albo jak ktoś ułomny
czy zwierzę. Popiół z kości czy psów bezdomnych
czy dziecka ta sama hańba dla takich
złoczyńców. Choć wyrok inny nam przekazali poeci.
Klęcząc nawet odwagi mi zabraknie – mówić coście uczynili, wykrwawili
I tak powracam w tamte miejsca
i odnajduję jak czujny pies węchem a przecież wiem
powracam w tamto miejsce żeby ptaki uciszać. Zaciszać
skowyt – których godność wystarczy już
dla naszego życia. I żeby drzewa w dostojeństwo
nie wyrosły. Ani nikt nie wznosił murów nie pogrubiał blizn
zemsto – jak miedź zrdzewiała
wyschła – jak obraz zamazany farbą świeżą.
Klęczę i wydziwić się nie mogę – że jestem i jest Magdalenka.
23 I 77
53
*
* *
Andrzejowi K. Waśkiewiczowi
powiedzieć słowo niech jak Ziemia
znaczy. W tej jej wieloznaczności. Nawet
drzewo co poszerza kamienie i jak popiół po tych
co nie tylko za spokój ptaków odejść
musieli bo ich takie było przeznaczenie, każdego
z nas takie jest. Ale popiół żeby Ziemi nie zabrakło
w historii dziejów nie dla każdego z nas
z osobna. Żeby dzisiaj idąc Żebyśmy mogli zaświadczyć
BYLIŚMY. To tyle jakby idąc i chlubiąc się My sami wyznaczyliśmy
Ziemi jej dzieje. Pokłoń
się żebraku nad tą ich niemą powagą. Rozgłaszaj
to ich umęczenie choć i tobie droga wydłuża się
i sam nie wiesz dokąd. I jak długo
będziesz musiał znaczyć bruku swoją (nie z
dzieciństwa wymarzoną) od każdej bieli bielszą laską?
mnie nie tędy do pokuty
i ja sobie wyznaczyłem JESTEM
A być bluźniercą – zapamiętaj – to ponad moje siły
17 I 76
54
*
* *
żebraczce z Bombaju
i znów muszę pomówić.
i sam nie wiem do kogo moje wołanie.
Przed krzyżem nie klęknę, choć nie ma we mnie wzgardy
Jeszcze raz muszę zwołać sejmik ptaków
niech opowiedzą co widziały. Co słyszały.
a ptaki mają prawo własne choć ludzkie życie.
– – – – – –
Przed jaką godnością, dla jakiej wieczności
to Twoje i ich życie. To żebraków umieranie.
Zostań tu, dla własnej ziemi
dla ich zaświadczenia. Nie własnej pychy.
i nie proś o chleb.
Kwiatów zabrakło.
Ziemia milczy.
9 II 1980
55
Niechaj ta ziemia nie zamilczy na zawsze
nasza ziemia jak grób milczała.
Po tych ich wyrokach, nawet nie haniebnych
Modlili się głupcy o jej życie,
więc odebrano i jej spokój i nikt nie zna winowajcy.
niech nie zamilczy ta ziemia na zawsze
i nie rozdmuchujcie popiołów
to najwierniejsza ziemi godność
idący, klęknij
lecz drzewa z próchna i tak nie poznasz
56
Nie śmiej się, kiedy czytać będziesz
te wiersze
już północ. Proszę, idź już spać, Magdalenko
Twoja gwiazda własną modlitwę ci wymodli.
Każde dziecko ma swoją gwiazdę, jak sen, jak krasnale
I niebo w głębokość zapadło.
Zaciszyła się noc. Kamienie ku pierwotności
powróciły. Wszystko się zaśniło, poprzeinaczało
jakby się coś stać miało.
– – – – – –
Ale dzień, będzie jak co dzień
Będzie jak z bajki kolorowej.
A teraz śpij, córeczko.
27 II 1980
57
Z rozproszenia
(wiersze z czasopism i almanachów)
58
Powracanie do miasta
przyjaciołom – rówieśnikom z lat pierwszej naszej młodości – poświęcam ten
wiersz z okazji 44-lecia
istnienia naszej szkoły i I Zjazdu wychowanków
i absolwentów gimnazjum płońskiego
my – którzy uważamy siebie za rzeczy obojętne twarde
my – którzy uciekamy w odległości niewymiarowe poza istniejące
my – którzy omijamy posągi ściany pozacierane, miasta swoje, kamienie
p o w r a c a m y d z i s i a j
*
powracamy do miasta
powracamy do najwęższych ciemnych korytarzy
powracamy do siebie – najnieobojętniej nienazwanie
i jesteśmy bliżsi kamieniom
bliźsi niebu „drzewom zwyczajnym” dzwonom ogłuchłym
bliźsi własnemu odbiciu – bliźsi wszystkiemu co tutejsze
w powrotach
powracamy do miasta jak ptaki do gniazd
a l e j e s t t o p r a w o d o g o d n o ś c i
choć wiem że zwierciadła najczęściej są martwe powykrzywiane
*
ja, poeta wiejskiego krajobrazu
poeta miasta którego ściany pozapisywałem swoimi wierszami
ja, dla którego drogi są niegłuche a pokolenie rozdzierające
widnokręgi
– p o z d r a w i a m w a s z e p o w r a c a n i e –
*
wasze powracanie pozdrawiają zadziwione rzeczy
*
ale powracajcie, powracajcie ...
Pisałem w Ilinie, w wiosce niezapomnianego mojego dzieciństwa w latach 1960–1961.
59
Cmentarzysko
Janowi Jerzemu Czarneckiemu
szedłem wołałem ojca po imieniu
całowałem ziemię kamienie puste kości
nasłuchiwałem czy nie odezwie się czyjś głos
dzwoniły wichry o suche badyle pokrzyw
kładły się wyżółkłe trawy na grzbietach nagich kopców
najboleśniejszymi obrazami wróciło do mnie dzieciństwo
ujrzałem siebie rozpiętego na krzyżu
ciężarną matkę kopaną w brzuch niemowlęta bez główek
ujrzałem zapadający się wszechświat ze wszystkimi żywymi
płonęły księgi wieszczów ogrody
morza przemieniały się w otchłanie krwi
cuchnęło mięso nie ptaków nie psów ...
o! ziemio moja ...
wiem są takie miejsca kretowisk
których wyrzekli się poeci malarze
tam nie usłyszelibyście własnego krzyku
60
*
* *
Matce
teraz już wrócę najlepiej w południe
żeby palenia drzew nie było
żeby motylom nie połamać róż
przebaczenie trzeba wybłagać
żeby potem wedrzeć się w głąb kamienia
do dna róży do dna blizn
aż pies zamilknie
aż nowe drzewo mnie pozna
tutaj mogę z ptakami o drzewach
co miały pozostać ale burza więc już po nich
może ktoś wyobraźnię poszerzał jakby krajobrazy zwęglały
tutaj we wnętrzu kamienia swoje dzieciństwo
tak jakbym dziś za motylami to za światłem po zburzeniu nieba
i ręka aliny
wracam – oto krzyż i matka co o mnie
i ja sam – więc nie oddalajcie się
ja tutaj jak dziecko do kolorów jak echo w głąb korytarza
jest tu drzewo i jest ptak że gdy na kamieniu
to drzewo zaczyna moją historię
a ptak żebym wracał – i nie tylko w południe
aleja nic nie wiem o godności tych rzeczy
więc jakże mogę przeciw tobie drzewo kochane
i jak mogę otworzyć kamień – moje oddalające się dzieje
odchodzę – i powrócę gdy tylko nowe drzewo mnie pozna
gdy pies zamilknie
gdy ptak stary zaśpiewa
Ilino, 65
61
Pokolenie 60/62
Januszowi Żernickiemu
i oto jeszcze bez słowa
tak zaczyna swoją podróż każdy ptak
i światło kiedy tylko pęknie marmur albo kamień
i oto my jeszcze z norwidem jeszcze z komuną paryską
na początku zawsze razem takie prawo rewolucji
i żeby legenda choć nie o to nam wtedy
i tak teraz ze znaków kształt mówicie
dzisiaj tylko znaki w linie barokowe
i tak za ścianą aby nie było twarzy
a przecież przeciw nie z zemsty
nawet ptak nie upada choć runąć musi
dla godności żeby słowa czas ten co jest naszym
żeby być trzeba zawsze przeciw i nowe wiem
to dlatego znaki? – tak nawet rówieśnicy z grodu jadwigi
ja przeciw i nie wiem jaka droga
teraz już nawet krzyk jest ciszą
i ciszą nie po to by słyszeć
i nie takie znaki ale że są niech będą
i nie jest w was dziś tyle kwok
że wiersz zastyga nim jest nim a mógłby w aurorę
więc moje uwielbienie w początku
choć czas by wiersz już był
Ilino, 65
62
Christiane dziewczyna zakochana
w saint john persie
Cz. I
moje miasto Guerniko umęczona teraz Nike dla Was
wtedy krzyże nie dla wszystkich skąd tyle
nawet światło czerniało w rozdartym murze
oto chopin posłuchaj christiane
i nie wiem który mur i nikt że krzyż tutaj
jakby tego nie było. Krwią zapisane karty kronik. Pamiętamy!
*
kto mur do wnętrza rozedrze aby nie było domem
kto twarz twoją, piękna, przed zwierciadło dla godności
kto żebrakom róże lecz czy róża dla żebraków. Nie bluźnij!
*
miasto nie umiera gdy lud własne dzieje
ale jakże nie umrze miasto gdy już tylko legenda
i niechby była ale kto nowe dzieje. Ten lud nie ma miasta! Lud
umiera!
poeto, dokończ poemat – !
Cz. II
kochasz saint john persa christiane
a ja że włosy masz z kolorów z dna wnętrza róży
tyle w nich ciebie że tylko w uwielbienie poety wyobraźnia
albo ręka że kamień ożyłby jej ciepłem
a szyja po prostu linia światło w szczelinach choć dalej ściana
nie wiem czy można inaczej i każdy malarz inny obraz. Przysiągłbym!
Noc. Niebo że nawet twoje oczy nie dosięgną ptaka
mówisz – i john zaniemówił choć krzyk we mnie. Milcz!
nie wiem czy odejście naszego księżyca niebo uczyni pustym
*
i jak teraz o tobie christiane
nagość drzew z bólu kto nazwałby ich umieranie
bez dotyku róża zastygnie a cóż ze mną i jak ty teraz
63
*
więc saint john persa wysłucham
może noc nasza powróci może ręka twoja po klawiszach chopina
milczenie w krzyk i krzyk w milczenie! Jesteś i czym bez ciebie!
*
zamilcz, wierszu, jest jesień, ptaki odchodzą
ptaki powrócą i my znów rozpoczniemy drogę
nie dla bólu
jak księżyc co widział –
Stambuł – Ankara, sierpień 1965
64
*
* *
Ojcu zamordowanemu w Oświęcimiu
tych omijanych dzisiaj miejsc
wolnoż to zapominać albo li tylko upadać
i zamilczeć jakby tłumu było to rozkrwawienie a nie ich
i znowu grobów przybędzie
a mogłyby tutaj jeszcze długo przybywać ptaki
i choć przybędą – inną i trwalszą będą zapamiętywać śmierć.
Tak zawsze jest i jest to największe umieranie
Dla nas co jesteśmy? Dla was co będziecie? Dla krwi
zwykłej a przecież innej w kolor i w ból czerwieńszej
dla jakiej wielkości, z pogardy jakiej
– koniecznej czy dlatego że Bogu zabrakło litości
i takiej zapragnął daniny? I jeszcze powróci sąd nad wami
coście bezprawnie sądzić zapragnęli
i którzy sąd powołując ziemi własnej nie wińcie
ani ludu. Niechaj to co było nawet przeciw Wam nie będzie
65
*
* *
Mojej matce, w rocznicę śmierci
ta twoja twarz w gorycz przeinaczona
że Bóg nie chciałby usłyszeć. I nadeszła śmierć
zza grobu – wiedziałem. I b y ł ż e o n w t e d y ?
nie czekajcie na mnie – do jeruzalem
nie przybędę, moja droga gdzie mury znaczą mury.
Tam ciebie odnajdę i tylko krzyż ci p r z y d ź w i g a m.
a potem niech kamień popiołem będzie
ptak – niebem a upadając ziemią się stańcie.
A popiół – żeby nie mówić. Nie dotykajcie! Z bólu ta miłość.
że pozostałem
że jestem i nikt nie powie że tak być powinno
30 marca 1971
66
Proces przeciw własnej matce
pomów ze mną drzewo
tak pochyłe, że nie pamiętasz już mnie.
Z modlitw wyrosłe, z miłości pożądliwej. Ja tu byłem.
z rzeką zrośnięty jak jej dno
w burzach przewidywałem swój los.
Tylko ty ptakom upadłym poszerzałaś jesień – sama kamienna.
i wiedziałaś, że śmierć z upodlenia nadchodzi
choć Bóg twarz twoją wykrzywiał z szyderstwa.
I jak on – wychudła dzisiaj. I tylko raz On mógł zmartwychwstać.
I jak teraz uwierzyć w ból jako piękno
Albo w płomień świecy – w tę konieczność Jezusowej bezsiły.
1972
67
*
* *
górnikom kopalni „Wujek”
i cóż mam powiedzieć.
Ziemia czarna choć kolor czerwieńszy
od koloru rdzy. To była ich krew. Nagle wyprute żyły.
I wzniesiemy posąg. Nikczemni.
Nie dla ich sławy; dla każdego kto żywy.
Żebyśmy pamiętali modląc się za ich wieczność.
Za ich milczenie wśród nas.
Jak oni. A przecież mogliśmy wam, wnukowie
Ziemi czarnej nie rozkrwawiać.
I są to tylko marzenia.
68
Życie: OD – DO
(wiersze nowe)
69
*
* *
Pamięci Bogdana Włosika z Nowej Huty
we wnętrzu kamienia jest moje dzieciństwo
gdy tu wracam drzewo zaczyna moją
historię, rzeka – żebym pozostał
przebaczenie trzeba wybłagać
aż pies zamilknie aż nowe
drzewo mnie pozna
i odejdę za śpiewem starego ptaka
bo tylko to we mnie będzie
co po was pozostało
*
O hańbo
moja Matko, córeczko
niech mi wybaczą
Że jestem
70
Wiem, człowiek jest śmiertelny
Przyjaciołom z Ordynackiej i Z Polski
Pamięci Adama Ważyka
umarł poeta. Tacy jak on – umierają inaczej.
On wiedział kiedy i dlaczego. Zapisał to w swoim
wierszu o odchodzeniu. Odeszli i Oni ale ich śmierć
była tak nagłą że i On umarł wcześniej.
Nie wytrzymało serce. Miał 39 lat.
Był jednym z tłumu i lud go żegnał:
Pomniki stawiali im już nieraz ale umierają
tak systematycznie że trudno sobie wyobrazić jakiś
dostojniejszy krzyż. Bo każdy z Nich
miał sumienie godność i nikt nie był poganinem.
Te krzyże – to po prostu Polska, moja Ojczyzna.
na twojej twarzy poeto tyle
blizn. Ta twoja twarz – jak umierająca ziemia.
Tylko wiersze takie dziwne, takie codzienne.
Codzienniejsze – jak każda śmierć
Umarłeś poeto, nie milcz Poeto.
13 XI 82
71
Rocznica śmierci żywej
zbliża się południe,
zaraz pójdę z tego samotnego mieszkania
gdzie tylko Twoja fotografia i suka. Czarna suka.
i jak wszyscy
znicz zapalę ale jeden. Nie dla wszystkich
starczy ode mnie. Tylko dla niej. Co chcesz ode
mnie mamo. Nie jestem nic Ci dłużny
tylko nie oskarżaj mnie za zdziczenie.
Już napisałem w wierszu do poetów. Nie oskarżaj.
I jeszcze wam jedno powiem
nie zapominajcie grobów własnych
matek. Jak ja. Od tamtej godziny, a było południe,
nie rozmawiałem z nią. Nie milczałem. Nie byłem.
tam przed jej grobem
nie chrystusowym, takim jak nasze będą
może tylko jeszcze bardziej samotne. Jak mój.
nie zapominajcie. Z którymi
byliśmy dla których może nawet ziemi
nie starczy. Tyle popiołów. Zszarzałych popiołów.
1 XI 84
72
Babiński i ich kilku
Ziemio – suko moja
Andrzej Babiński
Ziemio – suko moja.
I żyłeś dla jej powiększenia, spróchnienia. Jak –
by śmierć – znaczyła życie. A brat – jakby go nie było.
Byłem Ci bratem. Płaczę teraz
ale to nie łza dziecka. Tak płacze ktoś
bardzo dorosły, co sam mógł odejść. Co pozostał.
Rozmawiałeś o tych ich podróżach. W taką
własną – nie wierzyłeś. Drwiłeś z tych głupków co
wymarzyli sobie poezję. A było ich trzech, może czterech.
Ty jesteś najpierwszy. A przecież
ta sama ziemia jest Wasza. Nie nasza.
Jeszcze krwawią Twoje słowa
do mnie na każdą wielkanoc. Ale Twojego
zmartwychwstania nie będzie. Teraz nie ma co
o tym marzyć. Nawet dworcowe kurwy
nie przyszły się z Tobą pożegnać. Ja też
nie byłem. Ty miałeś być. Amen, Andrzeju, Andrzeju, Amen.
*
Nie będzie naszego zdziczenia.
I Wy, coście powiedzieli – WSZYSTKO JEST POEZJA.
Amen Wam
Amen
1 IX 84
73
*
* *
Bratu Wiesławowi
Nie wiem skąd to moje rozpamiętywanie
o śmierci ptaka. Że był w kolorze? przecież
już wymazanej jakby nic się nie stało jakby nie był
moja podróż może nie donikąd
ale też śladów nie pozostawiam. A blizny nie
po mnie. Byłbym bluźniercą mówiąc mam serce stare
a jednak metaforę przedkładam
nad człowieczy ból. Właśnie wtedy mówię do Magdalenki
żeby nie deptała kwiatów i mówię nawet wyschłe drzewo
niech będzie. Coś przecież musi być po
mnie. Zachłanność z pychą wyrasta nie po to
pozostałem. Żeby teraz pogardzać ziemią ojczystą? Domem
własnym?
jak pies z kością niczyją
włóczęga wyklęty przez brata szukając pokuty
omija krzyże żeby nie upodlić sumienia żeby wierność
znaczyła godność. Cóż mogłem wymodlić
kiedy niebo rdzawe i harde było zawsze jak piołun?
i pokłonię się jeszcze przed krzyżem
niech tylko psy zawyją a echo wołać będzie
żebym szedł
i idąc – zapamiętywał uliczny bruk
74
*
* *
pamięci Bogdana Włosika z Nowej Huty
Poezjo, nie ma dla ciebie litości
jak dla mnie który umrzeć musi przedwcześnie
a żyć mogłem jak oni
a przecież jeszcze jestem
i choć na cmentarzach nie odwiedzam nikogo
serce krwawi jakby moje było
i już jest brukiem ulicznym
rozszarpane poszarpane
bruk uliczny zadźwięczał najczyściej
moja Matko, córeczko –
niech mi wybaczą ci z Sierpnia 44
75
Pokutnicy i prostytutka
naszej przyjaźni, Andrzeju, niech nikt nie szarga
napisałem do brata
zwyczajny prosty list. I jakże ma go
odczytać, kiedy dzisiejszy dzień nie dla metafor.
a ludzie, jak psy – pokutnicy
niczego nie zapamiętają. Jutro znów
będą przeciwko rewolucji i goździkom, aż po skowyt.
a ja, jak ten ułomny żebrak
jak ta ziemia oczekująca na deszcze
– niczego, i ja nie zapamiętam – nim grobów
przybędzie, nim ja poproszę
o wstawiennictwo ludu. Bo w każde południe
wymodlić można jedynie miłość. Tylko przy świecach
ich wcześniejsze wyspowiadanie, a byli i tacy
dla których nie starczało godzin.
Od kul padli. Wrogów, nie braci.
proszę – przyjaciele, albo i ty
prostytutko z najwścieklejszych judaszy
– nie odchodźcie bez pokuty. Złóżcie wrzos pod ścianą
jak oni, nim jeszcze mieli
ten swój najzabawniejszy dom. Wielki wieczny dom.
Każdy taki dom mieć będzie. Na równi. Więc bez pychy, hołoto.
1/2 XI 86
76
*
* *
Należy grać
ten głos ten głos ten toast
Jan Krzysztof Adamkiewicz
poeta – może nie napisać: jestem INNY.
Albo NIEPOTRZEBNY. W taki ból nikt nie uwierzy.
Trzeba umrzeć. JUŻ. Bez ostatniej modlitwy czy pokuty.
do domu wracałeś z najtańszą
gałęzią. Pamiętasz, nie różą i nie ode mnie ona.
Nie uwierzyłem. Teraz to już poza Tobą. Ty najprościej
żyjący. Ty – mój ŻEBRAKU.
Bogacz słowny. Bogaty w ich zawiły LOS.
Telegram przyszedł w porę – jak nigdy.
Nie żegnam, kochany.
Jakaż to HISTORIA bez poety?
Tylko psy zawyją i nikt nie usłyszy wołania.
8 III 86
77
Karina
tamtego popołudnia, jesienią kiedy
deszcze twarz twoją wydelikatniały – twoje
usta dotykali poeci. Ja nie. A potem szydzili
z twojego piękna.
Lecz nie była to ich pycha a raczej
ułomność metafora. Może pokoleń inność.
każde słowo jest ułomne
kiedy chciałbym ci powiedzieć
– JESTEM
i była z tobą druga dziewczyna
podobna a może identyczna do mojej
magdaleny. Tylko inną zaznaczyła wyobraźnię.
Karina – klacz dzika.
proszę – oto moje klęknięcie jakbym
upadał w tej własnej wielorakości cierpienia.
być może, potem przybędziesz
do klasztoru – nie koniecznie do poety.
A teraz piękniej aby poetom było łaskawiej umierać.
Wierzbica, 12 XI 1987
78
Twarz obłąkana i szczęśliwa
Bryłokamienie. Blizna wiekuistym
darem. Obłąkane konstrukcje.
przekleństwo ruin. Piękno!
Bryłolinie. Kształt twarzy
starczej. Wieko chrystusowe i jego
ręce. Przeciw Bogu. Jak wygłodniała suka.
Bryłoblizny. Przepołowione echo.
Stop. Tutaj mieszka poeta. Echo
zacisza mogiły. Skomlenia. I rewolucjonistów pieśni.
Wstańcie. Owińcie swoje ciała
metaforami. Niech żyją marzenia.
Dostojeństwo bryłoran. Kaskaderzy miłości.
Klęknijcie. Żywi-martwi.
Zbawienie. Odkupienie. Potępienie!
Poeta ogłasza swój testament. Wstańcie żebracy.
Otwórzcie dusze. Zamordować umarłych.
Podeptać. To jakby odkupić hańbę. Własną
wymodlić wielkość!
Do ciszy wydzwaniają się dzwony – coraz chudsze.
Poeta odchodzi. Poeta pozostaje
Poeta powróci.
Rozkujcie METAFORY!
(Peiperowi, 1969/1989)
79
*
* *
dziewczynie, w dniu jej imienin, jej sąsiadki
bylejakość okrąglakowa
odchodzę, takie wyznanie
nie jest ani pokorą, ani faktem dokonanym.
Tak bawią się dzieci, ale ich dorosłość jest znana
najczęściej z ich własnej śmierci.
Oni umierają aby pogłębić mogiły, ja mówię
zapewne o umieraniu metafizyki – u, na przykład, żebraka
a jednak to własne zadumanie
nad koniecznością zmian struktur natury
tej mojej osobistej, jest nader niebezpiecznym
pomysłem. I dlatego proszę was
poeci, albo nawet łajdacy, bo to znaczy to samo
– oto nagie piersi kobiety – nie porównujcie ich do róż
jest taka pogarda taka noc
takie podróże taka samotność taka niedobroć
których już nie będę czcił, ani też nie mogę pozostać
20 X 93
80
Z woli Najwyższego
Ani
w dzień urodzin
proszę, pochyl się drzewo – rozjaśnione
zachmurzone – rzece najmniej przeze mnie ukochanej
bo odszedłem
jak jej woda
przecież nie wessane przez jej koryto
ani nie wyssane przez już tylko z próchna
zaznaczone topole (to właśnie to drzewo)
i może to wędrowca marzenia
a może tylko sen historii dla której
mniej uczyniłem niż mogłem albo – czemu
się winię, tak codziennie, dla jakiej sławy?
i tak w pogardzie jest dzisiaj moja Ojczyzna
a ja – nic to nie znaczy że jestem, że byłem
Ojczyzna – jak klątwa. Jak – róże.
3 XII 1982
81
*
* *
miłość nie może oznaczać –
wymianę ciał, albo inaczej mówiąc
wodolejstwo metafor. Znam taką kobietę
jakże trudno też powodować
inercję, pomimo wolności i każdej z osób
nawet już nie koniecznie – układu biodrowego
dwóch różnych osób. To
są rozmyślania metafizyków i chociaż
jest ich coraz więcej, żaden z nich nie wymyślił
uczciwości, albo pokory dla osoby
drugiej. Obłęd, jest już w łonie matki
potem to już zwyczajność, jak ta kobieta z
okrąglaka, to taka rudera, jednak
bez oznak i dokumentów historycznych.
Taka szczalnia publiczna. Tu bywa ta dama
i tylko głupiec może
pozostawać obojętnym na żebraków
modlenie. To takie skomlenie – a ja mówię
precz!
Świt opada leśmianowski
gałęziami na ciało rozedrganej kobiety –
jak klacz leżącej w nieokreślonym miejscu.
5 II 94
82
*
* *
okrąglakowym burłakom
nie można w dzisiejszych czasach
umierać za kobietę. Tym bardziej, jeżeli
jest nią poetka i pije z oberwańcami, co równa się
ich niejasności umysłów
Są jak pisklęta ale ich dążenia
są nad podziw przemyślane. Każda epoka
ma takich głupców, nazywają ich nieraz filozofami
tradycyjnych idei. Osobiście myślę, że raczej należy mówić
o zdrajcach ojczyzny. Zdradzie rodziny. Nawet kobiety –
zakonnicy, przez co resztę życia
musi spędzić – podobnie zresztą jak ja –
przykuta łańcuchami w klasztorze. Nie w celi z innymi,
ale gdzie nawet
nie można liczyć na usłyszenie modlitw
któregoś ze świętych, chociaż ostatnio papież
ich liczbę potroił i nie wiadomo
który z nich dla ladacznic, a który dla
tej poetki.
19 IX 1994
83
*
* *
Ireneuszowi Szubertowi
nie mogę wyznać
że śmierć jest moim przeznaczeniem.
Takie rozstanie z metaforami – nie ma uzasadnienia
A jednak wina nie jest Twoim
ani moim przywilejem. Jakaś kobieta
jej nagość jest zbyt częsta i aż oczywista
świt ramion – napisałeś w swoim poemacie.
Obraz czerni. Trzy damy powieszone na ścianie.
Pokutniku. Nie odwracaj twarzy. Oko za oko
zbliża się południe. Śmierć nadchodzi.
Zwołują się ptaki.
Możemy się już spotkać
Ty tam będąc najlepiej wiesz skąd
ta moja soczystość wyobraźni. I nie licz
na cokolwiek – to gra pozorów
przeciwieństwo natury – kobieta i my
10 lipca, 6 grudnia 1994
84
*
* *
nad wierszem
Bolesława Leśmiana
gdybym dzisiaj, a jest południe,
znowu mógł połączyć leszczyny – czy byłoby
to powrócenie do rzeki tak bardzo – jak opowiadają
wieśniacy, ale nie ci z
glinianych chałup – tak bardzo rdzawo
wyprostowanej, że nawet nie poznam/poznałem
kładki? Nie o jej kanciastość
co brak wszelkiej możliwości poznania
i jej, a także dwóch orzechów
osobiście w ogrodzie w ziemię zakorzenionych
i dzisiaj już niewidocznych, to
znaczy że wszystko to działo się
i dzieje –
już tak daleko wstecz, czy to zapowiedź życia
dorodzonego, jednak
nie mój podziw dla wielkości Boga
Dla bólu ukrzyżowanego Jego Syna. To
może być nawet bluźnierstwem, ale
i to nie jest ważniejsze od rzeki
której nie poznałem, a którą pogłębiłem
płaczem, nawet ludzkość,
dzieci. Ułomni i starcy – zginęli
aby Ona była we mnie – bez znaczenia na Jej wiek
6/7 III 97
85
Moja ciotka – poetka
Moja ciotka często zapisywała
pracę mrówek.
Dziwili się temu wszyscy.
I była nad podziw pobożna
jak każda wieśniaczka.
aż któregoś poranka
nad ogromnym wysypiskiem – jak skała
wyrósł Krzyż.
zwątpienie było największe
gdy nad polami krążyły czarne gawrony –
znak pokuty i nadziei. W zależności od zatajonych
grzechów albo litości
rozgrzeszeń. Wewnętrznej tajemnicy.
I stoi ten krzyż
a wokół chabry, same tu także wyrosły.
Ludzie klękają i tylko czasami ktoś
przypomni mojej ciotki zapiski.
Bo i mrówek już nie ma. Kolej rzeczy.
Jest tylko Krzyż
Opowieść mojej Ciotki Zofii Kalistowej poznałem w dzieciństwie, a Krzyż po dziś dzień
stoi na zakręcie drogi: Ilino – Wilamowice.
86
Krzyż
Wam, w cierpieniu i nadziei (Strzyżyna 11-23.05.1998)
Miłość wydarzeń nakazuje pokorę.
Jest to oczywistość dogmatyczna.
Oto Krzyż,
i zdawać by się mogło,
że jest poza możliwością upadku i zła.
Jest inaczej.
Ten Krzyż – bez Chrystusa – pozostaje
jakby naszej własnej pokory symbolem.
Ziemi nie można pozbawić krzyża
i choć upadający – nie upadnie.
Tylko drzewo obok runie – zbyt już obolałe.
Taka jest i być winna wola
Każdego, kto umiłował Wolność i Prawdę. Historii wyrok.
A ty, przechodniu, uklęknij i oddaj swoją ułomność.
Krzyż, symbol –
Strzyżyna, 23.05.1998
87
Krzyż II
jest zbyt stary
i nie wiem, czy to nadaje mu blasku
i znaczenia, czy – taki stary krzyż
gdy klękam przed nim w pokorze
może mi doradzić spadającymi cieniami
ma kształt – bólu mojego? Bólu – ten krzyż
sam jest w potrzebie
Wokół uschłe drzewa, teraz już nie widać
nowych, ani kwiatów rozkwitłych, nie ma świec
jakże więc klękać
tak codziennie (bo obok mieszkam, w polu)
skoro on tak bardzo potrzebuje pomocy – a
Jego Pan, nie wiem czy bluźnierstwo,
czy przekora – że Jego Pana w swoich wędrówkach
po ziemi – jakby go zapomniał, nawet może nie znał
On Człowieczy
i Krzyż z Drzewa
Dwa Symbole
i Jedno Imię
Kozienice, 10 X 1999 (podczas czytania wierszy na konkurs Krzyż – Drzewo Kwitnące)
88
Cmentarz
Marysi, mojej ukochanej Bratowej
trudno pojąć – mnie także
skąd tyle troski o własny cmentarz.
Grób.
było to następnego dnia po wigilii
dla mnie nad podziw ważny to dzień
Cmentarz – drzewa bez pokłonu
otaczały grób. Ten grób –
gdzie modli się za mnie moja Matka
wierzę w to nąjświęciej, chociaż trudno
zawyrokować jej obecną wolę, czy możliwości –
sama potrzebuje modlitwy.
Każdy z nas.
zapewne – jedynie modlitwa żebraków
albo rozmowy między ptakami, wśród drzew
które nas znały i z którymi się zaprzyjaźniliśmy
jedynie te modlitwy
– inne nie są tak pobożne i ważne
Posłuchaj mnie –
przybędę w chwili najmniej oczekiwanej
Być może nie zastanę Ciebie.
Nie powitasz mnie.
Ale też – nie pozwól odejść.
Ilino, 24 grudnia 1998
89
*
* *
ukochanym – Wiesławowi i Marii z Ilina
Boże, do Ciebie Ojcze zwracam się
– jakaż to kara może mnie ominąć
wiem że zawiniłem
Nie zwołuję ptaków znad naszej rzeki
gdy z nimi rozmawiałem – co mam uczynić
dla nich dobrego? Bo nie uczyniłem –
w pokłonie, na klęczkach
powracam w miłosierdziu łąk i Tobie
Ojcze, poeto – chciałbym wyznać swoje ułomności
ale i obecne upodlenia. To byłaby
nie spowiedź ani prośba o przebaczenie –
za głupotę i pychę, ale i brak rozumu –
wiem że zawiniłem
i tylko nie wiem dlaczego
uciekam od murów, od studni, od rzeki?
Nie zawiniłem. Nie jestem winny
a winę odkupić powinienem!
Radom, 23 VI 1999
90
Życie: OD – DO
doprawdy – jakaż jest logika, sens
i teraz zwątpienie. Kres – że byłem, że
Jestem, skoro tylko taka ocena jest prawdziwa
Życie: OD – DO. Inaczej tej reguły nie
mogę pojąć cokolwiek zdarzyłoby się i
zdarzy się – poza mną, winowajcą, kimkolwiek.
I taka jest zapewne. Jednak
i jest znaczenie i sens słowa DO.
To właśnie jest najbardziej frapujące.
dla umierających i tych co zwątpili w sens OD
i tych, dla których dopiero zaczyna się owe DO!
Jak w lustrze twarze
najczęściej obrzękłe z nieprawdy.
Taka skorupa wysychającego skorupiaka. Łodygi.
A teraz pochylę się jeszcze
nad tym kamieniem z dzieciństwa. Wtedy
wszystko było OD i nie przypuszczałem, że dzisiaj
– to już DO, i nie mam wątpliwości w
rozumieniu tej logiki umierania.
Żegnaj kamieniu, dla którego już także
zaczyna się wysuszanie wieczności. Nie ma
wieczności kamieniu, wieczności dla ciebie. Mój marzycielu.
(w dniu urodzin, 10 VIII 1999)
91
Wtedy modliłem się w przekleństwie
ożywić glebę z próchna
drzew? – deszczy? To powołanie
Ich trwanie?!
i mnie, i rzece
przywrócić dzieciństwo? Kamieni
bliznę na jej dnie, jak ból? Ciszy nie przywołujcie.
Nawet skomlenie psów
jest zapisaną ciszą. Przez odległość
w czasie i miejscach? Nie jestże to wszystko ŻYCIE?
I cóż mam powiedzieć
– jestem z Wami, dziękuję, że przybyliście.
I, proszę, nie upadlajcie mnie, bym modlił się w pokucie
wiem, nie odbyłem ostatniej
spowiedzi. Wcześniej spotkamy się na ulicy
wyznaczonej. Ja najpierw świeczkę zapalę
przed murami kościoła –
gdzie moja Matka, i wy ją kochaliście –
być może za każdego z nas – wymodla za miłość. O, różo!
Przed spotkaniem Pokolenia Hybryd, 7 listopada 1999 r.,
różę i świeczkę – zostawiłem przed Hybrydami i kościołem
na Placu Trzech Krzyży, gdzie właśnie latami modliła się za mnie Matka,
wierzę, że nie tylko za mnie.
92
*
* *
doktorowi Andrzejowi Dorobie
jestem żebrakiem. Jednak
z woli własnej, dla podkreślenia cierpień.
Wszak i święty Franciszek z Asyżu, też bywał głodny.
ja jestem zawsze – nad podziw nawet
– nieubogi. Chodzi o Twoje piersi. Nie innej –
tej żebraczki, z ulicy Mokotowskiej, 1963
lecz byłbym głupcem
nie wyokrąglając piersi realnej kobiety.
Najdokładniej poprzez dłonie, wtedy piersi
zaokrąglają się, jakbym był w stepach.
Jestem tam. Ziemia w blizny, aż po niemożliwość
wyobraźni w głąb południa, jak rdza, albo jej samej.
Ziemi. I jak upadające starcze zwierzę
– za kobietą, dziewczyną, może jej dopiero
mającej się narodzić? A jednak była taka kobieta.
3.12.1999
Rzecz dzieje się w Mongolii, 1972 r. wtedy między mną a Andrzejem D. rodziła się przyjaźń.
I jest.
93
Rozmowa z bratem
Marysi, żonie mojego brata z Ilina
jeszcze przed spisaniem testamentu
obaj byliśmy jednacy –
mnie tylko wzywała rzeka, abym opuścił dom
ten sam, w którym i Ty, Bracie
się urodziłeś, ale większa Twoja mądrość
że w nim pozostałeś i jesteś. Ja nawet matce
naszej nie pokłoniłem się
i nie spełniłem przyrzeczenia – bo ta
garść ziemi po ojcu naszym, ona także i
może najprawdziwiej zaświadczy, że i ja jestem
z nad tej samej rzeki, z tych samych pól ilińskich
z miedz. Wiem – to moja wina. Wina bardzo okrutna.
i, że wszystko jest. Do dzisiaj trwa
a potem, Bracie mój ukochany – wigilię
spędzimy oddzielnie, ale to już z woli
Najwyższego!
Marysi, w podzięce za telefon, abym wigilię 1999 r. spędził we własnym domu – w Ilinie.
Wieść przyszła o dzień i noc – za późno. Wigilię spędziłem z arunią – sunią i ciciami. Mój
Boże.
94
*
* *
nad łąkami i rzeką
wobec której byłem najbardziej spoufały
– teraz już nie ma motyli jednobarwnych. Każdy
ma własne skrzydła i żaden z nich
nie może, albo – co byłoby okrucieństwem – nie chce
nawet w przelocie zapamiętać moje do niego wołanie:
proszę, motylu, proszę i ile mam sil
ku tobie wyciągam dłonie: powiedz chabrom
wśród których może jest w swoich obyczajach
alina. –
i znów niebo pokryło się
deszczem. A tam, dalej od rzeki, od każdych
jej krańców – słońce unosi kształt kobiety –
i wtedy usłyszałem –
to była alina. Już w swojej śmiertelności,
jest jak ja – w locie, i nie próbuj jej dotykać
zniknie natychmiast
jak znika każdy motyl, gdy zbyt wiele
rozumie.
29 I 2000
95
Moje siostry
Siostrze, Tereni, którą tak bardzo kocham
jak ten obłąkaniec, jak niewidomy
prosiłem abyście porozmawiały ze mną.
Przybliżyły się do mnie, albo pozwoliły usiąść –
pod gałęziami – milcząc, mówiłyście
a może to nieprawda – czas zatracony dla zadumy. Nie
ma już kładki, kiedy ustaliliśmy nasze życie. Nas nie
ma już. Ciebie też nie było.
Nie bywałeś na sejmikach ptaków wylęgłych
w gniazdach przez ciebie z gliny ukształtowanych.
To już stare dzieje. Nie rozważaj,
że kogoś tu spotkasz, że ta topola? –
to jedynie ziemi próchna jej nieco. Nie
będzie jej nawet w Święta, na wigilii, które
przyszedłeś powitać. Odejdź.
Ale pozostaniemy twoimi siostrami.
Tu, nad rzeką, i na drodze, gdzie sam drzewa
ochraniałeś przed burzami. Może z nimi porozmawiaj.
To było dawno.
Dobrze że jesteś.
Dziękuję Wam że jesteście.
Ilino, 23 XII 1998
96
Rozmowa z poetką
Teresie Wrodyckiej
za ,,Czaszki”
ogrody zatem są dla motyli
i nikt inny nie może uznać wyższości jednego
nad drugim.
lecz oto czaszki jak wymarłe
miasta. Jak ziemia otwarta, rozkuta, zakuta.
Choć – świt.
a oni jak złoczyńcy
pozostali najgorliwiej ukarani przez
najeźdźców – dzicz stepową. I ziemia jak blizna
Jak rdza.
Proszę, napisz poetko o moim Ojcu, że tam
pozostał. Że i Jemu winniśmy prośbę o przebaczenie.
Twoje „Czaszki” jednak
– najdokładniej zaprzeczają zemście.
Jak modlitwa Twojego Ułana, co też jest poetą.
Tylko Krzyż pozostanie z nimi
Jedyny Jedyny.
To z woli Boga.
Ogrody – pozostawmy motylom.
„Czaszki” to wiersz T. W., nagrodzony na ogólnopolskim konkursie literackim „Krzyż –
Drzewo Kwitnące” (1999).
97
*
* *
ks. Zdzisławowi J. Peszkowskiemu
na Nowy Wiek
Przyjmuję Twój ból
i pozwól że swój Ci przekażę
tak mógłbym opisać BÓL.
Bo Ból jest pięknem. Jego zapis –
to ułomność sztuki. Nawet jego próba?
a jednak Krzyże
i jest ich nieskończenie wiele
jednego Jedynego dźwigają i nikt nie wątpi
i jakże wątpić mógłby? –
że jest to Ból. Nie dla dzieła
malarskiej wyobraźni, czy metafor. A Ból pełny.
Chrystus na tych Krzyżach
Ból – znaczy Życie.
I przebacza jak ziemia słońcu
gdy drzewa umierają
a deszcze – modlitwom bezdomnych.
Poeto Ułanie. Oto
zbliża się Sąd i chociaż Krzyże pozostaną –
niechaj nie przybywa bólu. Teraz już będzie niepotrzebny.
Kąty Rybackie, 25 V 2000 (w pensjonacie Bogumiły Wrocławskiej).
98
Modlitwa o nieumieranie
Leokadii Prędkiej
każdy ma własnego Anioła
chociaż niektórzy powątpiewają
Bo są w pokusie zła.
już nieraz mówiłem
– w płaczu, w bólu, że ich śmierć
jest nie do uratowania. Głupiec ze mnie
tak sądzę.
a oto i ja sam wobec
ostatniej modlitwy. Mogę wybrać
każde słowo, wobec posągów w które wierzę
i być może nie powinienem.
Jedna i druga twarz – jak historia – kruszeje
to wiatr zwołuje osąd
– na rozmowy między złoczyńcami
zdrajcami i żebrakami, co oznacza
– taką samą pokutę.
Być – może za późno
może lepiej byłoby być w modlitwie
samemu – wobec najwyższego, Jedynego, bo tylko
On – tylko dla Niego
nawet wieczne umieranie, jak na stosie
a przecież o nieśmiertelności chodzi. Duszę.
a własną mogę zaofiarować
nawet dla zbawienia innych.
Skoro ja sam umieram. I wiem, nie pozwolisz –
12 V 2000
99
Poeta pod modrzewiem
ks. Janowi Twardowskiemu
proszę, niech ksiądz
porozmawia ze mną, tu, pod modrzewiem
najlepiej w południe, nie będzie ptaków.
a potem pozwolę Ci, Poeto
pozostać samemu, nawet mrówkom
nową wyżłobię drogę. Żeby i one w cichości
mogły pracować. Aby ciszę spotęgować
to taka najważniejsza rzecz dla poety.
żeby najczulej wsłuchał się w niebo. Tam
są Jego słowa. Los każdego z nas –
Z osobna.
ja już odchodzę i nie powrócę
z własnej woli. Bo droga przede mną
taka jak dla tych maleńkich mrówek, którym
odebrałem wolność.
dla pychy Poety? I Jego najpokorniejszej
metafory!
By cisza nie milczała.
12 V 2000
Po spotkaniu z ks. Janem Twardowskim w Jego ogrodzie (z Magdaleną i Adamem).
100
Zamiast testamentu
Edwardowi Stachurze
i mnie czas dopisać własne słowa.
Ty jednak byłeś okrutniejszy
i zapis był stanowczy.
Moje słowa – to jedynie pożegnanie z Tobą
albo których też zabrakło – najsmutniej że
nad moją rzeką. Ty też zapowiadałeś jej swoje
pożegnanie.
jeszcze dzisiaj, zapewne zawsze
do Twojego testamentu będziemy powracać –
oprócz mnie.
Nie żegnam się z nikim, nikogo
nie przywołuję i tylko czasami gdy już
północ nadejdzie – wtedy znów się spotkamy
jak wtedy, gdy na tej kładce, razem z Tobą rzeko
wymarzyłem swoje OD – DO.
i jeszcze jedno
Krzyż na kamieniu stanąć musi
bo tu i moja odrobina – jakby odprysk kamienia
ta ich ziemia
to znaczy naszej Matki i Ojca
jest i moim przeznaczeniem
30 marca 2000 (w 30 rocznicę śmierci mojej Matki)
101
Rzeka znów rozpoczęła swoją podróż
Deszcze zaciszyły ptaki.
Rzeka znowu rozpoczęła swoją podróż.
Olchy, topole i łąki. –
a ja? Cóż ja –
Buduję swoją lepiankę. Obok Krzyż.
Żeby zapamiętano, że i ja tu byłem. Jestem.
I żeby wykonać
mojej matki Testament.
A Magdalenka? Zasnęła –
w snach jak w bajkach. Dobroć dzieciństwa.
zapewne znowu pojawią się deszcze
wtedy i rzeka popłynie dalej
choć nic się nie zdarzyło, tylko zaciszyło.
powracaj rzeko, płyń rzeko dalej
powracajcie deszcze, zaciszcie ciszę.
Będziemy czekać.
10 sierpnia 2000. Amen.
102
Post scriptum
Ostatecznie zdecydowałem się na druk wiersza Pamięci Tuwima. Zadziwiający to tekst,
ale i moje życie. Przez z górą dwa lata mojego pobytu w kopalni soli i kamieniołomach –
Tuwim i Staff byli mi najbliżsi. Urządzałem wieczory ich poezji, mówiłem o nich: Nigdy nie
słyszałem o Peiperze, ani o awangardzie w sztuce. Że taka forma wypowiedzi? To z winy T.
Różewicza i nadal uważam, że choć to samodzielny talent – wiele też niepożytku uczynił dla
polskiej poezji, zwłaszcza tamtych lat.
I te ideowe założenia wiersza – to moje i mówię to w największej pokorze: marzenia o
uczynieniu dobra ponad możliwości. A żyłem niemal poza Ojczyzną, na jej krawędziach
dziejów i – co najdramatyczniejsze – poza rodziną, domem, moim Ilinem. Niech mi ten tekst
wybaczą łaskawi Czytelnicy.
Pamięci Tuwima
Józefowi Knastowi, Romanowi Samselowi
w milczeniu dzieciństwo malarza
pochylam się jeśli wiersze Ty nie odszedłeś
nad poematem jego poeto
poety są dla mnie Ty jesteś
muzyka modlitwą w nas
malarza dymi Giewont wrośnięty
mam grudzień mową ojczystą
w sercu poeta samą
wspomnienia odłożył nadzieją
cięższe pióro Julianie
od śmierci i zasnął ja syn
pragnień i nie Twej
dymi Giewont rozpocznie natchnionej
moja gwiazda już żadnej poezji
przeznaczenie pieśni dokończę
jeszcze nie w milczeniu Twój
wzeszła pochylam się poemat
o któż nad poematem narodu
przywróci poety
mi spokój muzyka
Toruń 17 XII 1955 r.
103
Życie jak rdza
O Barbarze Sadowskiej – i o sobie
Barbara Sadowska – cokolwiek powiedziałbym teraz o Niej-Poetce, tłumaczce, Człowieku,
czy Jej synie Grzegorzu – to nawet dla mnie przywołanie jedynie lat przeszłych. I, być może
dla tych, co kiedyś bardzo później, zechcą w poezji odnajdywać miłość i ból. Tak, najdokładniej:
miłość i ból. Bo jej poezja z miłości i bólu powstawała, każde słowo potem – to niewypowiedziany
ból, bo jakże Słowo jest możliwe do zapisu BÓLU?
Barbarę poznałem w Hybrydach (Mokotowska 48) 1 marca 1960 r. podczas spotkania poetów
Almanachu Młodych 1959 – 60, z udziałem Artura Międzyrzeckiego (autora wyboru
nazwisk i wierszy). To był także dla mnie początek pobytu i działania na rzecz poezji w tym
nieprawdopodobnie, jak na tamte czasy, ognisku żarliwych umysłów i marzeń twórczych.
Całą tę wielką działalność zawdzięczamy szefowi klubu, Tadeuszowi Krupińskiemu. Dzięki,
Tadeuszu.
Potem z Barbarą spotykaliśmy niemal codziennie, a na pewno raz w tygodniu, podczas
stałego tygodniowego cyklu – prezentacje debiutantów – poetów „Pokolenie, które wstępuje”.
Barbara raczej zawsze podczas tych spotkań, czy w prywatnej rozmowie była milcząca,
małomówna, chociaż impulsywna w dyskusjach. Oczy Jej – to takie wielkie meteoryty, koloru
skał brązowych, uśmiechnięta wieczyście – jak rozkwitające tulipany, albo przebiśniegi. I
niestety, paląca najwięcej ze wszystkich (nie mniej niż Żernicki). Milcząca, słuchała i drwiła
z nas? Ze mnie?
Kochaliśmy się w Niej – jako kobiecie (20-latek urokliwy), ale przyznam, nie była kobietą
dla mnie. Wtedy właśnie Jej wiersze powstały z miłości, namiętności dziewczyny obdarzonej
niespotykaną delikatnością i kobiecością (to taka Madzia Grochowiakowa). Jakby światła
pokrywały Jej ciało, raczej wargi, tak bardzo przyciągające ku Jej piersiom.
Któregoś poranka poetka przybyła z Grzegorzem, w dusznawym mieszkaniu na strychu
był już Stachura, i był Żernicki a może i Jerzyna.
Piliśmy piwo, nasz codzienny napój poranny, poetów, którym tak zawierzyłem! Barbara
przyniosła maszynę do pisania i zaproponowała mi jej kupno, za 2 tys. zł (moje wynagrodzenie
w Hybrydach, jako szefa programowego Klubu, wynosiło 1600-1800 zł). Maszynę tę posiadam
po dziś, taka maleńka, delikatna i bardzo dobrze pisząca. To jest teraz największa po
Niej pamiątka w moim domu (ale przekazałem ją w dzień pięknych urodzin swojej Magdalenie).
I tomik, który wydałem w serii „Generacje”.
Tamtego poranka wiele mówiliśmy o życiu, zwykłym, codziennym. O Grzegorzu, i naszej
poezji. Ja jakbym wtedy uwierzył, że jeżeli wokół mnie są, będą poeci utalentowani – to i ja
pozostanę (w historii?!). A Barbara, Sted, kim wtedy byli? Jedynie Barbara wydała tomik
Zerwane druty (1959) i nie najwyższej wielkości, jak mówiono na Jej wieczorze, zorganizowanym
w cyklu „Pokolenie, które wstępuje”. Ale i była to zazdrość, bo był czas okrutnej
małej stabilizacji, a więc przejaw niedorzeczności i tępoty dygnitarzy, nawet i o „Widzenia” –
należało wypłakać, przed szczelnie zaciszonymi drzwiami w urzędzie kontroli na Mysiej 2.
Poezja z miłości powstaje, ale i z bólu. Ból jednak nie jest do opisania. To jej słowa, kiedy
spotkałem Barbarę w 1981 w Gdańsku – i powiedziała także: „teraz zaczyna się inny świat,
inne nadchodzą dzieje”. Ona tu, (do Gdańska) przybyła, aby cieszyć się REWOLUCJĄ
SOLIDARNOŚCIOWCÓW, czyli robotników nade wszystko Stoczni Gdańskiej. W 1982 r.
cicho zapukała do drzwi naszego mieszkania na Kartaginy i wręcz błagała mnie, bym odszedł
od ZŁA (pracowałem w MAW). Zaproponowała mi stypendium i powiedziała, że jestem potrzebny:
„bo znasz się na wydawnictwach, posiadasz pasję, masz doświadczenie i niepokrętną
wyobraźnię poety”. Przemilczałem, jakbym zadrwił z siebie samego i wiem teraz, że te kolej-
104
ne lata żyłem na obrzeżach historii i poza rodziną, zaraz po śmierci Matki (1970). Najukochańszej
i jedynej wtedy osoby, którą kochałem. I kocham.
A odchodząc, łagodnie uśmiechnięta – jak nie nazwana nadzieja – powiedziała, „ja wiem,
od tej pory może się zdarzyć coś nadzwyczajnego, a ja jako poetka być może przestanę pisać”.
Jak nigdy była tak skupiona zarazem. Bo któż opisze ból. Poeta?
Nastąpiła noc, nie spałem, i błagałem swojego Anioła – aby do mnie przemówił. Moja
Magdusia miała 9 lat.
Potem także spotykaliśmy się. O wiele rzadziej. Jej mieszkanie było otwarte na oścież, i
każdego witała czarna kocica, nawet trzy koty. I Ona sama, już jednak jak rdza boleściwa.
Potem – śmierć Jej Matki – nastąpiła szybko, i była okrutna, jak każda a jednak dla Niej niewyobrażalna.
Potem ohydny mord na Grzegorzu... i potem Ona sama była już Bólem. Historia
okazała się prosta.
Ten tomik, Barbaro, wydać pragnęliśmy jak najszybciej, jeżeli napisałem: Barbarze i
Grzegorzowi – to nie tylko przez pamięć dla Was, ale i dla świadectwa tragicznego Waszego
życia.
Niech Twoja poezja, Barbaro – pozostanie wśród LUDU. A moja wyobraźnia, powracając
na Mokotowską – zawsze przywołuje Ciebie.
Radom-Warszawa 23 II 97 Jerzy Koperski
Z książki Barbary Sadowskiej. „Otwarte niebo, wieczny sen”. ANAGRAM 1997.
105
Godność i akt wyboru
Książka Jerzego Koperskiego3 jest debiutem spóźnionym. Gdybyśmy czytali ją tak, jak się
czyta przeciętny debiut, uzyskalibyśmy – sądzę – błędną perspektywę. Publikowane tu wiersze
pochodzą z lat 1956 – 1970. Jest to więc raczej w y b ó r (poza tomem pozostała część
wierszy publikowanych w różnych wydawnictwach) niż „normalny” tom debiutancki. Co
więcej, wybór (a mam tu na myśli także zmiany poczynione w publikowanych wierszach w
stosunku do pierwodruków) niesłychanie znamienny dla kształtowania się poetyki generacji.
Autor debiutował wierszem Pamięci Tuwima (datowany 17 XII 1955)4; deklarował tam:
„Julianie /ja syn /Twej /natchnionej /poezji /dokończę /Twój /poemat/ narodu”; jeden z pierwszych
wierszy ( Rozmowa z samym sobą) dedykował Staffowi; manifest grupy, w której startował
(toruński Helikon), wyraźnie nawiązywał do manifestu Skamandra (zresztą i tytuł pisma:
„Helikon” był skamandryckiej proweniencji). A jednocześnie był to okres fascynacji
poezją Peipera5. Równie znacząca jest fascynacja poezją Broniewskiego.
Pierwszą liczącą się publikacją Koperskiego był druk wierszy w Almanachu Młodych
1958/1959. We wstępie pisał A. Międzyrzecki: „ze względu na prezentacyjny charakter
książki zdecydowano nie zamieszczać w niej wierszy autorów, którzy znajdowali się w poprzednim
Almanachu, zwłaszcza że jest to krąg tego samego poetyckiego pokolenia”. Tylko
pierwsza część tego zdania jest prawdziwa. W Almanachu 1955/1956 publikowali m. in. E.
Bryll, A. Bursa, S. Czycz, B. Drozdowski, J. Harasymowicz, I. Iredyński, S. Pryska, K.
Ośniałowski, J. M. Rymkiewicz; w Almanachu 1958/1959: M. Z. Bordowicz, Z. Jerzyna, J.
Koperski, A. R. Kozłowski, B. Sadowska, E. Stachura, J. Żernicki. Nietrudno zauważyć, że są
to przedstawiciele d w ó c h pokoleń: pokolenia „Współczesności” i pokolenia Orientacji.
Almanach 1958/1959 można uznać za pierwsze z b i o r o w e wystąpienie tego ostatniego.
Dopiero przypomnienie tych dat pozwala na zrozumienie, jak bardzo opóźniony jest debiut
Koperskiego. Poeci tego pokolenia pierwsze książki wydawali w latach 1962–1965. W
działalności kręgu Orientacji Jerzy Koperski uczestniczył na osobliwych prawach, na prawach
o r g a n i z a t o r a. Wprawdzie jego autorstwa jest większość wystąpień programowych
(myślę tu o programach nakierowanych na zewnątrz), w ogólnym bilansie dokonań
p o e t y c k i c h rozproszone wiersze Koperskiego rzadko były brane pod uwagę. Osobliwość
tej sytuacji stanie się jeszcze bardziej widoczna, gdy powiemy, że w dokonaniach poetyckich
kręgu Orientacji utwory Koperskiego zajmują jedną z pozycji ekstremalnych.
Wielokrotnie zarzucano poetom Orientacji wzajemne dedykowanie sobie wierszy; traktowano
to jako objaw minoderii; w istocie problem dedykacji (Koperski dedykuje wiersze:
„Matce”, „Ojcu”, „pamięci Babuni”; „Leopoldowi Staffowi”, „pamięci Władysława Broniewskiego”,
„poetom zamordowanym przez faszystów”, „bohaterom Guevarze i Preedo”, „Matkom
umęczonego Wietnamu”, „pamięci Jurka Falkowskiego”) jest problem adresata (partnera
dialogu). Jeśli ma rację R. Krynicki, pisząc „jest to najbardziej p r y w a t n a książka, jaką
zdarzyło mi się czytać w ciągu ostatnich lat”6, to właśnie w sensie owego p r y w a t n e
g o nakierowania wypowiedzi. Poezja konfesyjna, oczywiście, ale z wyraźnie sprecyzowanym
adresatem, który jest nie tylko odbiorcą zwierzenia, ale także partnerem dialogu. Inaczej
– podmiot może się określić wobec świata tylko za pośrednictwem „innego”;
odwołuję się do was i nie wiem
3 Blizny w kamieniach, Warszawa 1970, s. 35.
4 „Głos Uczelni” (Toruń), 1956, nr 2.
5 Por. wspomnienia Janusza Żernickiego w tomie Post scriptum, Warszawa 1966.
6 Ryszard Krynicki, Kamienne blizny, „Nadodrze”, 1971, nr 1, s. 9.
106
czyja to prawda: wasza – coście odeszli dla tej ziemi ukochanej
czy: nasza – że nie było nas wtedy i te róże tylko dla m a t k i
mojej ?
Arbitralność wypowiedzi (i sądów) podmiotu określa jego świadomość, ale także (domyślną)
świadomość adresata. W pewnym sensie są to konstrukcje zbliżone do „dialogów urojonych”
Parnickiego. Partner dialogu jest czynnikiem ograniczającym arbitralność wypowiedzi
podmiotu, ale również o r g a n i z u j ą c y m tę wypowiedź, także instancją, do której podmiot
się odwołuje, by uzyskać potwierdzenie prawdziwości wypowiadanych sądów. „Odwołuję się
do was” nie tylko zresztą dla weryfikacji prawdziwości sądów; adresat wprowadzony do rzeczywistości
przedstawionej jako milczący partner dialogu warunkuje nie tylko strukturę wypowiedzi,
ale także to, co ta wypowiedź znaczy (do jakiej rzeczywistości się odwołuje). Adresat
pełni więc równocześnie dwie funkcje: kształtuje s p o s ó b wypowiedzi i to, c o podmiot
mówi. Wybór adresata staje się w tym ujęciu czynnikiem warunkującym światopogląd.
Określiwszy osoby, należałoby teraz określić sytuację, w jakiej ten dialog się odbywa, i sytuację,
którą przywołuje. Z reguły ma on miejsce post factum, przywołuje zaś sytuacje ekstremalne:
[1] nad la paz czarny ptak zawisł – i odszedł
i ziemia zaniemówiła – ta wielkość niczyja, ani – Boga
ani ludu. Tutaj wszystkie skały jak ściany – ślepa
egzekucjo [...]
[2] jaka twoja wielkość gdy zwalony mur był tylko dla godności
[3] wiec upadam błagając że nie byłem; krzywda to dla mnie
Podmiot zajmuje tu sytuację szczególną. Przywołanie rzeczywistości minionej ujawnia
charakterystyczną ambiwalencję, przeżycie tej sytuacji nie jest równoznaczne z jej powtórzeniem,
ale i wobec tej przywołanej sytuacji nie może zająć postawy jednoznacznej: „i wraz z
nim ta wielka godność”, ale „a jednak przeciw jestem tej waszej odwadze i klęsce”; tamtej
sytuacji ekstremalnej (jednoznacznego wyboru) przeciwstawia swoją sytuację „rozmyślań
żebraków nad ustrojem społecznym motyli”. W dużym uproszczeniu można by powiedzieć,
że przeżycie sytuacji minionej jest dla podmiotu doświadczeniem „niższości” jego sytuacji.
Więcej, tamta, miniona, sytuacja rzutuje także na sposób przeżywania rzeczywistości status
quo, i ona jawi się w ekstremach:
jak na twój list odpowiedzieć
może rysą w kamieniu może dłoń twoją
powtarzać jak ślepiec swoją godność co była.
Nieprzypadkowo kluczowe dla tej poezji są sytuacje wyboru i śmierci. Sytuacje ekstremalne.
Nieprzypadkowo też najczęściej przywoływaną sytuacją wyboru jest wojna (widziana
– rzecz dla poetyki tego kręgu znamienna – w kategoriach etyki, a nie martyrologii). Bez
obawy uproszczeń można powiedzieć, że rzeczywistość status quo traktowana jest jako konsekwencja
tego, co się stało tam i wtedy. Także jako wzorzec sytuacji wyboru. Poezja kręgu
Orientacji była wymierzona p r z e c i w statycznemu pojmowaniu rzeczywistości. Była ona
ujmowana nie jako stan, ale jako p r o c e s. Wiersze Koperskiego dokumentują to w sposób
szczególnie ostry. Teraźniejszość jawi się w świadomości podmiotu nie tylko jako rzeczywistość,
w którą jest uwikłany, ale przede wszystkim jako z a d a n i e. Przeżycie teraźniejszości
jest równoznaczne nie tylko z jej poznaniem (doświadczeniem), ale też z odpowiedzią na pytanie,
czym jest ta rzeczywistość dla mnie, jakie jest w niej moje miejsce. Przeżycie teraźniej-
107
szości jest więc równoznaczne z nieustannie ponawianym aktem (moralnego) wyboru. Wyboru
– dodajmy – determinowanego nie tylko miejscem podmiotu w tej rzeczywistości, ale także
intencjonalnym miejscem podmiotu w sytuacji-wzorcu.
Inaczej – podmiot przeżywa teraźniejszość jako sytuację ostateczną. Przeżywa ją podwójnie:
przeżywając (utożsamiając się z nimi) sytuacje minione (także sytuacje „innych” – partnerów
dialogu) swoje miejsce w rzeczywistości status quo (to czym to miejsce jest w j e g
o świadomości); przeżywa ją w charakterystycznej ambiwalencji ekstremów:
dokąd pójdziesz za jaką cenę miłości upadasz
błagając jak o jałmużnę. Nadzieja to nasza czy tylko
pamięć konieczna. Żywym ten będzie kto nim nie mógł pozostać
Kluczowym pojęciem, przy pomocy którego podmiot ocenia swoją sytuację, jest pojęcie
godności. Co więcej jest to jedna z niewielu znanych mi realizacji w młodej poezji, w której
pojęcie to nie podlega relatywizacji, jawi się w wymiarach imperatywu kategorycznego; nie
szuka się tu także usprawiedliwień w (domyślnie: społecznie niekorzystnym) statusie podmiotu.
W sytuacjach ostatecznych usprawiedliwienia takie tracą niejako moc, stają się nie tyle
nieuprawnione, co niemoralne.
Prywatność tych wierszy, nakierowanie wypowiedzi ku określonemu adresatowi spełnia
w tym momencie dodatkową funkcję: sprzeciwia się patosowi. Wiersz staje się – powiedzmy
to tak – miejscem ścierania się dwóch przeciwstawnych tendencji: poetyzacji wypowiedzi (do
czego skłania rzeczywistość, do której wiersz się odwołuje) i jej konfesyjnej prywatności (do
czego skłania obecność adresata). Ta opozycja określa także sytuację podmiotu: zachowując
swoją „prywatność”, jest on równocześnie osobą „publiczną” (a więc kimś, czyje wypowiedzi
mają walor społeczny). Jak się wydaje, ta opozycja pozwoliła Koperskiemu stworzyć wiersze
– by użyć tego niewiele już znaczącego terminu – „zaangażowane”, pozbawione jednocześnie
ilustracyjności, egzemplifikowania przejętych z zewnątrz tez. Nie taję, że należą one do najciekawszych
znanych mi rozwiązań.
W poezji kręgu Orientacji wiersze Koperskiego zajmują miejsce szczególne (= szczególnie
ważne), nie dlatego jednak – jak chce R. Krynicki – że pozostały wierne koncepcji „poezji
intuicyjnej”; odrębność ta, jak się wydaje, polega na ich antykreacyjności, rzeczywistość nie
jest tu materiałem do przekształceń czy punktem wyjścia do projektowania jej nowych modeli,
ale zadaniem moralnym; podmiot usiłuje nie tyle tę rzeczywistość przekroczyć, ile w niej
się odnaleźć. „Znosi” niejako opozycję: ja – rzeczywistość przedmiotowa, traktując ją w kategoriach
„prywatności”. Równocześnie dokonuje totalnej etyzacji rzeczywistości. Jej procesy,
zdarzenia opisuje w kategoriach moralnych.
Przyznam się, że byłem jednym z tych, którzy – jakże niewielu ich było! – śledzili uważnie
publikacje prasowe Koperskiego. Czekałem na tę książkę. Twórczość jego była dla mnie
dowodem, że prywatny głos poety może znaczyć, iż mówiąc o sobie, mówi on w istocie o
rzeczywistości, w którą jest uwikłany, a która jest jego rzeczywistością. O czymkolwiek by
mówił, mówi w istocie o wspólnych (pokoleniowych?) sprawach. Także o tym, że głos poety
może być s p o ł e c z n i e znaczący. Jakże niewiele pojawia się takich książek. Zazwyczaj
przechodzą nie zauważone (ile recenzji miał Akt urodzenia R. Krynickiego?), giną w powodzi
szeroko dyskutowanych zjawisk efemerycznych, w powodzi książek doskonale przeciętnych.
Obawiam się, że los ten będzie także udziałem Blizn w kamieniach7.
1X1970
Modele i formuła. Szkice o młodej poezji lat sześćdziesiątych, Andrzej K. Waśkiewicz
Wrocław 1978 „Ossolineum”.
7 Co też się potwierdziło. W „Kulturze” (1971, nr 5, s. 9) ukazał się pamflet Jerzego Górzańskiego; większość
recenzji zajmowała się raczej organizacyjną, działalnością Leszina – Koperskiego niż jego poezją.
108
*
Rozpoczętą przed siedmiu laty serię GENERACJE zamyka tom wierszy jej inicjatora i redaktora.
Autorem tego w y b o r u i autorem posłowia jest współredaktor serii. Jak na nasze
obyczaje wydawnicze jest to krok cokolwiek ryzykowny, jakże łatwo być tu posądzonym o
prywatę. Ale na dobrą sprawę prywatą była ta seria przez cały czas, prezentowaliśmy tych
poetów, co do których mieliśmy przeświadczenie, że należy ich zaprezentować, niewiele nas
obchodziły układy, „notowania na giełdzie”, pozaliteracka pozycja autorów. Jeśli się myliliśmy,
były to n a s z e p o m y ł k i...
Historia tego tomiku, co warto wyjaśnić, bo wokół GENERACJI wyrosło już sporo mitów,
jest cokolwiek osobliwa. Co do tego, że wiersze Koperskiego winny się w serii ukazać,
nikt z jej współpracowników – prócz może autora – nie miał wątpliwości. Nie wiedzieliśmy
tylko – kiedy. Koperski odwlekał terminy, przesuwał z serii do serii; wreszcie gdy
GENERACJE dobiegały końca i przygotowywaliśmy antologię prezentowanych w niej poetów,
zapadło postanowienie: jego wiersze stanowić będą tom ostatni. Ślad tej decyzji pozostał
w dołączonej do antologii bibliografii, o tomie Koperskiego czytamy tam, że znajduje się
w druku.
Aliści, co możemy teraz już wyjaśnić, była to mistyfikacja. Tomu w druku nie było, albowiem
po prostu – nie istniał. Monitowany przez współredaktora i konsultantów autor wymigiwał
się, podawał wciąż nowe terminy, tłumaczył się, że wiersze zagubił (co przy rozmiarach
jego działalności i jej trybie jest całkiem możliwe). Wreszcie, gdy już dłużej nie można
było czekać, podjął decyzję: skoro tom musi być (bo trzeba się wywiązać z zobowiązań subskrybentów),
to niech to będzie wybór, do którego on nie przyłoży ręki. Da jedynie te parę
wierszy, które mu się nie „zawieruszyły”. A pozostałe są przecież do odnalezienia – w tomikach,
czasopismach, almanachach...
Tyle o genezie.
Tom Drzewa z próchna nie poznasz jest w y b o r e m wierszy Koperskiego. Poeta Koperski
egzystował zawsze w cieniu wydawcy, animatora, redaktora, działacza, etc. etc., czyli
Leszina. Sądzę (dałem temu wyraz w książce Modele i formuła), że niesłusznie. Jest to bowiem
poezja wyjątkowo własna, rozpoznawalna nie tylko w kręgu rozwiązań Orientacji. Rzeczywistość
jest dla Koperskiego zadaniem moralnym. Nie, jak w znacznej części rozwiązań
poetów tego kręgu, polem potencjalnych przekształceń, przemodelowań, punktem wyjścia do
projektowania jej nowych modeli – ale właśnie zadaniem. Przeżycie rzeczywistości jest dla
niego równoznaczne z nieustannie ponawianymi aktami moralnych wyborów. Przy czym wybór
ten jawi się w kategoriach ekstremów. Albo – albo.
Rozpięta między konfesyjną prywatnością a dążeniem do definiowania prawd ogólnych,
reguł ludzkiego zachowania, postaw wobec wyborów ostatecznych – poezja ta to, co nas otacza,
całą zewnętrzność traktuje w kategoriach prywatności, dokonując równocześnie jej totalnej
etyzacji. Powiedzielibyśmy, że świat jawi się jej podmiotowi jako pole wyborów moralnych.
Podstawowe zaś pojęcie, pojęcie godności, nie podlega relatywizacji.
Opisać tak własną prywatność, swój indywidualny ludzki los, iżby prywatne dramaty były
równocześnie odbiciem dramatów gatunku, problemy osobiste – problemami społecznymi, to
– jak sądzę – zadanie, które postawił przed sobą autor tych wierszy. Wierszy, które cenię i
uważam za ważne.
I jeśli nota ta zaczęła się żartobliwie, by skończyć niemal patetycznie, to nie przypadek. Z
tego, co robi Jerzy Leszin, choćbyśmy – jak autor tych słów – cenili wysoko, można czasem
pożartować. Jak każde zwykłe (choć bywa że doniosłe) ludzkie działanie jest mieszaniną
wzniosłości i śmieszności. Przeplata się w nim patos i groteska. Gdy jednak od tego, co robi
Jerzy Leszin, przejdziemy do tego, co pisze Jerzy Koperski – dwoistość ta znika. Poezja jest
sprawą poważną.
109
Sądzę, że także dla Jerzego Leszina8 poezja jest jedną z niewielu spraw ważnych, tych dla
których się żyje. On jednak przebywa w innych wymiarach. Animator Leszin w niewielu tylko
regionach życia kontaktuje się z poetą Koperskim. Co do mnie, to ciesząc się z sukcesów
Leszina, ubolewam, że odbywają się one także kosztem Koperskiego.
Niełatwo jest pisać o p r z y j a c i e l u.
18 VIII 1978
Andrzej K. Waśkiewicz
8 Ostatecznie uznaję ten pseudonim jako wytwór wyobraźni dziecka – i, niestety, historii – J.K.
110
Od autora
Tom jest wynikiem pracy Andrzeja K. Waśkiewicza, wybitnego poety i wydawcy. Gdyby
nie On, najprawdopodobniej by go nie było. A w takim kształcie, w jakim jest – nie powstałby
nigdy. Bo i układ wierszy, i ich odszukanie – to tu, to tam – jest jego pracą. Dziękuję Ci,
Andrzeju.
Wiele rozmyślałem nad wydaniem swych wierszy, pisanych nagle, w odruchu to nadziei,
to bólu. Zdecydowałem się opublikować je właśnie w takiej zaproponowanej mi formie. Z
myślą o mojej RZECE, Żurawiance. O moich najbliższych, od których rozdzieliła mnie
śmierć mojej Matki. Bo po jej odejściu, właściwie po dziś dzień – najrzadziej jak to tylko
możliwe odwiedzam Jej grób (gdzie być może i sam spocznę). Nie powróciłem do Ilina, gdzie
moja ziemia, po Ojcu i Matce. Gdzie mój dom.
Najtrudniej mi było napisać tekst o sobie; tekst, w którym chciałem tak wiele, niemal
wszystko, o sobie powiedzieć. Pisałem go w Kątach Rybackich, w posesji Bohdana Wrocławskiego,
w kniejach kozienickiej puszczy u p. Jadwigi i Tereni Wrodyckich, na Kartaginy, w
ogrodach u Leokadii Prędkiej, potem w swej dziupli – podobnej do tej w „Hybrydach” – tj. w
lokalu Wydawnictwa „Anagram”. Wiersze, te najnowsze, także w Milanówku u p. Marii
Ochocińskiej, pod modrzewiami, i w Płońsku, u Babci Henryki.
I jeszcze: tak jak nie mogę pojąć jak trudna jest śmierć i trudne do pojęcia jest samo życie
– tak nie mogę pojąć swego życia. Najniepotrzebniejszego. Ale skoro było i jest – to z woli
Najwyższego, i tylko Jego przepraszam za wszystko co, żyjąc, uczyniłem. Wiem teraz, Boże,
że winy swoje odkupić powinienem. Bo byłem na krawędzi losów Ojczyzny i Rodziny.
Nie byłoby tej książki, gdyby nie serce Magdy, mojej córki, która tak dzielnie kieruje teraz
ANAGRAMEM.
W Roku Jubileuszowym. Dwutysięcznym.
Jerzy Koperski
111
SPIS TREŚCI
Do rzeki należy moje życie
Od autora. Odprysk życia
O własnych wierszach
O swoim mistrzu.
Blizny w kamieniach
*** (czyje wargi tak aż po ból)
Rozmowa z samym sobą
Blizny w kamieniach
*** (kamień rozdarty...)
*** (Ziemia, gdzie ogrody...)
14 sierpnia 1944
*** (murów milczenie. I ten mit godności)
*** (ściany tak inne)
*** (z murów i drzew...)
*** (kamień jak chleb...)
Oddalone drzewa
*** (we wnętrzu kamienia...)
List II
*** (nie zbrązowieje ta skała)
*** (nie ja wymyśliłem dla ciebie różę)
*** (przybyłem tu teraz w południe)
Matka
*** (kamienie kamienieją poprzez twój ból)
Śmierć staruszki
*** (ta śmierć nie podobna do ciebie)
*** (w drzewach zasiadł się ptak)
*** (nie od ciebie nie od ptaków – odszedłem)
Matka
*** (ta twarz twoja – z krzyku poznana)
Rozmowa z panią Igą
I nie wymilczę więcej
Bluźnierstwo to?
*** (cóż mam powiedzieć...)
Poeta poganin
Do rówieśników po latach
*** (w moim ogrodzie nie ma już ptaków)
*** (i tak już pewnie przyjdzie mi żyć bez końca)
*** (tę twoją i moją śmierć)
*** (tędy teraz sam powracam)
Godziny jak krzyże
*** (odszedłem – mógłbym powiedzieć – donikąd)
Drzewa z próchna nie poznasz
Magdalenka
*** (pozwólcie mi klęknąć)
*** (powiedzieć słowo...)
*** (i znów muszę pomówić)
Niechaj ta ziemia nie zamilczy na zawsze
112
Nie śmiej się, kiedy czytać będziesz te wiersze
Z rozproszenia
Powracanie do miasta
Cmentarzysko
*** (teraz już wrócę najlepiej w południe)
Pokolenie 60/62
christiane dziewczyna zakochana w saint john persie
*** (tych omijanych dzisiaj miejsc)
*** (ta twoja twarz...)
Proces przeciw własnej matce
*** (i cóż mam powiedzieć)
Życie: OD – DO
*** (we wnętrzu kamienia jest moje dzieciństwo)
Wiem, człowiek jest śmiertelny
Rocznica śmierci żywej
Babiński i ich kilku
*** (Nie wiem skąd to moje rozpamiętywanie)
*** (Poezjo, nie ma dla ciebie litości)
Pokutnicy i prostytutka
*** (poeta – może nie napisać: jestem inny)
Karina
Twarz obłąkana i szczęśliwa
*** (odchodzę, takie wyznanie)
Z woli Najwyższego
*** (miłość nie może oznaczać)
*** (nie można w dzisiejszych czasach)
*** (nie mogę wyznać)
*** (gdybym dzisiaj, a jest południe)
Moja ciotka – poetka
Krzyż
Krzyż II
Cmentarz
*** (Boże, do Ciebie Ojcze zwracam się)
Życie: OD – DO
Wtedy modliłem się w przekleństwie
*** (jestem żebrakiem...)
Rozmowa z bratem
*** (nad łąkami i rzeką)
Moje siostry
Rozmowa z poetką
*** (Przyjmuję Twój ból)
Modlitwa o nieumieranie
Poeta pod modrzewiem
Zamiast testamentu
Rzeka znów rozpoczęła swoją podróż
Post scriptum
Życie jak rdza (o Barbarze Sadowskiej) – Jerzy Koperski
Godność i akt wyboru – Andrzej K. Waśkiewicz
Od autora
Spis treści