Kazimierz Stępczak OCHRONA I KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA Wydanie czwarte Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne l Pedagogiczne Okładkę i kartę tytułową wykonał Dariusz Miroński Rysunki wykonała /L , Małgorzata Waśkiewicz Fotografie: Jerzy Baranowski 24, CAF 12, 14, 15, 16, 36, 70, 74, 79, 80, 84, 86, 89, 91, Adam Czarnowski 33, Edward Falkowski 43, Zygmunt Gamski 45, 62, Henryk Hermanowicz 6, 11, 71, Teodor Hermańczyk 35, Wojciech Kuna i Igor Straburzyński 90, Marek Ostrowski 42, 46, 50, 54, 60, 77, 81, Kazimierz Stęp-czak 55, Igor Straburzyński 82 Redaktor Krystyna Wrońska Redaktor techniczny f Agnieszka Ziemkiewicz Książka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego i wpisana do zestawu książek pomocniczych do nauki biologii na poziomie szkoły ponadpodstawowej. Numer w zestawie 479/93 (c) Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1987 ISBN 83-02-03629-3 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1996 Wydanie czwarte Arkuszy drukarskich 12,5 Papier offset, kl. III 80 g, 61x86 cm Białostockie Zakłady Graficzne SPIS TREŚCI Przedmowa ....................... 5 Człowiek w środowisku Środowisko i jego elementy ................. 10 Środowisko naturalne dobrem ogólnoludzkim .......... 13 Zachowanie wartości środowiska ............... 16 Przyrost ludności ..................... 20 Problemy wyżywienia ludności ................ 23 Urbanizacja ....................... 27 Skutki urbanizacji .................... 31 Sprawdź, w jakim stopniu opanowałeś wiadomości z przerobionego działu ......................... 36 Zasoby przyrody i ich ochrona Zasoby przyrody ..................... 40 Eksploatacja zasobów naturalnych .............. 43 Racjonalna gospodarka zasobami ............... 49 Źródła zanieczyszczeń powietrza ............... 56 Główne zanieczyszczenia powietrza .............. 60 Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami .......... 64 Woda w życiu człowieka .................. 72 Rodzaje zanieczyszczeń wód ................. 77 Ochrona wód ...................... 81 Przyczyny niszczenia i ubytku gleb .............. 87 Degradacja gleb ..................... 92 Ochrona gleb ...................... 97 Sprawdź, w jakim stopniu opanowałeś wiadomości z przerobiontgo działu ...-: ..................... 104 Ochrona krajobrazu Krajobraz i jego elementy ................. 108 Lasy w krajobrazie .....,.,,,,,,,,,,,,, 113 Główne zagrożenia lasów ................... 119 Metody i formy ochrony krajobrazu .............. 123 Tereny zielone ...................... 129 Sprawdź, w jakim stopniu opanowałeś wiadomości z przerobionego działu ......................... 134 Postęp techniczny i środowisko pracy, a ochrona człowieka Środowisko pracy .................... 137 Hałas jako czynnik środowiskowy .............. 141 Inne zagożenia w miejscu pracy ............... 146 Ochrona zdrowia człowieka w miejscu pracy .......... 151 Organizacja pracy i znaczenie zieleni ............. 156 Wypoczynek i rekreacja .................. 161 Sprawdź, w jakim stopniu opanowałeś wiadomości z przerobionego działu ......................... 167 Pniwo 11:1 slrn/y ochrony środowiska Ochrona przyrody i ochrona środowiska ............ 171 Obowiązujące w Polsce akty prawne dotyczące ochrony i kształtowania środowiska ....................... 175 Międzynarodowa współpraca w zakresie ochrony środowiska .... 178 Sprawdź, jaką masz ogólną orientację w zagadnieniach związanych z ochroną przyrody oraz /. ochroną i kształtowaniem środowiska ... 184 Słowniczek ....................... 187 Skorowidz ............... . ....... 195 .V.' PRZEDMOWA Astronomowie obliczają, że Galaktyka, w której żyjemy, nazwana Układem Drogi Mlecznej, powstała około 10 miliardów lat temu. Słońce wchodzące w skład tej galaktyki istnieje około 5 miliardów lat, a nasza Ziemia, należąca do Układu Słonecznego, około 4,5 miliarda lat. Pierwsze ślady życia, jakich zdołano się doszukać na Ziemi, pochodzą sprzed 3 miliardów lat, a szczątki pierwszych ssaków znane są z pokładów liczących nie więcej niż 200 milionów lat. Gatunek noszący łacińską nazwę Homo sapiens, czyli człowiek rozumny, pojawił się na Ziemi mniej więcej 500 tysięcy lat temu. Człowiek ten początkowo czerpał z przyrody tylko środki niezbędne do życia, a więc głównie pokarmy, oraz korzystał z naturalnych kryjówek. Bardzo szybko nauczył się jednak wykorzystywać przyrodę nie tylko do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, ale także do zapewnienia sobie coraz wyższego komfortu. W tej sytuacji naturalne korzystanie z dóbr przyrody przekształciło się w ich rabunkową eksploatację. Głównym celem takiego postępowania stał się zyik materialny, najczęściej znacznie przekraczający rzeczywUtp |Hfi trzeby człowieka. Szczególne rozmiary osiągnęła eksploulm-Jn Wjk gactw naturalnych wraz z gwałtownym rozwojem techniki, I(W* ry został zapoczątkowany wynalezieniem w roku l Vii1.' inNMxyny parowej. Od tego momentu do czasów wi.|"ilc ••• ••-niewiele ponad 200 lat. W ciągu tych dwu.-.iu liii na Ziemi, w wyniku działania człowieku ..,;>.. Wpływ rabunkowej gospodarki, różnorodnych Inni i upłynęło .'lv jednak /m lany. luNv/-nych niszczenia środowiska człowieka. Brak też w »p<>l'•,',.'• CZŁOWIEK W ŚRODOWISKU "!'•' Ustawa z dnia 3111980 r. *' o ochronie i kształtowaniu środowiska Art. 1. 1. Ustawa określa zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości. 2. Środowiskiem w rozumieniu ustawy jest ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze atmosferyczne, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też przekształconych w wyniku działalności człowieka. Art. 2. 1. Ochrona środowiska polega na działaniu lub jego zaniechaniu umożliwiającym zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do osiągnięcia celu, o którym mowa w art. l ust. 1. Ustawa z dnia 16 X1991 r. o ochronie przyrody Art. 2. 1. Ochrona przyrody w rozumieniu ustawy oznacza zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zaiobów i składników przyrody, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekoNyitcmów. ŚRODOWISKO I JEGO ELEMENTY Spotykamy się czasem ze zwrotem, że ktoś wychował się w środowisku wiejskim, że ktoś inny pracuje w środowisku robotniczym, że dziennikarz przeprowadził wywiady w środowisku teatralnym itp. Rozumiemy przez to, że ktoś spędził swój okres dziecięcy i młodzieńczy na wsi, w otoczeniu rolników lub innych pracowników związanych z rolnictwem; że wskazana osoba pracuje w zespole złożonym w większości z robotników; że wspomniany dziennikarz zebrał określone informacje od ludzi związanych z teatrem itp. W tych przypadkach środowisko traktujemy jako zespół ludzi połączonych podobnymi zainteresowaniami, wspólnotą warunków życia lub rodzajem pracy i stanowiących najbliższe towarzystwo lub otoczenie danego człowieka. Ludzie ci nie są oczywiście jedynym elementem otoczenia. Do otoczenia każdego człowieka trzeba między innymi zaliczyć takie elementy, jak powietrze atmosferyczne, klimat, rodzaj podłoża i rzeźbę terenu, obecność organizmów roślinnych i zwierzęcych, morza, jeziora i rzeki, drogi, porty, lotniska i inne ludzkie budowle, promieniowanie docierające do nas z kosmosu, a tym samym Słońce, Księżyc i inne ciała niebieskie. Dlatego też jako najbardziej ogólne okolenie środowiska, w odniesieniu do wszystkich organizmów, możemy przyjąć następujące: Środowiskiem każdego organizmu są wszystkie rzeczy i zjawiska występujące we wszechświecie i znajdujące się na zewnątrz tego organizmu. Podana definicja dotyczy wszelkich możliwych elementów szeroko rozumianego środowiska. Ze względów praktycznych to ogólne ujęcie przyrodnicy często zawężają tylko do najbardziej istotnych czynników środowiskowych, traktując środowisko jako zespół warunków niezbędnych do życia i rozwoju organizmów. Poszczególne elementy, warunki i czynniki środowiska są współzależne i zazwyczaj zespołowo oddziałują na organizm. Z kolei organizmy oddziałują na swoje środowisko i zmieniają jego elementy, warunki lub czynniki. W ten sposób 10 między organizmem a środowiskiem istnieje ścisła współzależność i żaden organizm nie może żyć bez środowiska. Elementy środowiska przyrodniczego dzieli się często na nieożywione (przyroda martwa) i ożywione (organizmy żywe). Człowiek jest w przyrodzie wyjątkowym gatunkiem. Wyróżnia się on spośród innych organizmów najwyższym rozwojem psychiki i życia społecznego. Jest obdarzony pamięcią, umiejętnością rozumowania i myślenia abstrakcyjnego oraz posługuje się mową. Jest jedyną istotą żyjącą kulturowo i odznaczającą się zdolnością do tworzenia kultury. Umie wytwarzać narzędzia i posługiwać się nimi. Dzięki takim cechom człowiek potrafi w wysokim stopniu zmieniać naturalne środowisko i stwarzać sobie własne środowisko sztuczne, które można określić jako środowisko kulturowe. Obejmuje ono różnego rodzaju wytwory ludzkie, zarówno materialne (architektura, środki komunikacji, przemysł), jak i niematerialne (dzieła literackie, dzieła sztuki plastycznej i muzycznej) oraz tradycję regionalną, rodzinną, narodową itp. W wyniku społecznego współżycia ludzi zostają przyjęte określone normy zachowania się, wartości moralne, etyczne i estetyczne, powstają systemy ekonomiczno-polityczne, stosunki narodowe, poglądy i wyobrażenia itp. Elementy te tworzą środowisko społeczne. Z podanych informacji wynika definicja środowiska człowieka, którego główne elementy zostały przedstawione schematycznie na rycinie 2. Środowisko człowieka jest układem naturalnych stosunków przyrodniczych oraz wytworzonych przez człowieka stosunków społecznych i kulturowych. Jednym z bardzo ważnych elementów środowiska kulturowego jest środowisko, w którym człowiek mieszku, zwunt1 środowiskiem mieszkalnym. Od warunków tego środowisku /.ułoży prawidłowy rozwój człowieka, jego zdrowie fizyczne l psychiczne, samopoczucie oraz całe życie społeczne. Do niezbędnych warunków środowiska mieszkalnego należą: 11 ŚRODOWISKO CZŁOWIEKA ir • IIIIIIIIIHIIII l,-iil«|l •ąillliiimim ii i II III RODOWISKO NATURALNE ŚRODOWISKO SZTUCZNE Być. 2. Główne elementy środowiska człowieka poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, poczucie niezależności, ''•'•• kontakty z innymi ludzimi na zasadach sąsiedzkich, < bezpośredni kontakt ze środowiskiem przyrodniczym, higiena otoczenia wyrażająca się czystością, estetyczne, sprawiające miłe wrażenie urządzenie otoczenia. 12 l Zagadnienia jj > /:, .>«;;#,,> 1. Scharakteryzuj środowisko przyrodnicze, społeczne i kulturowe człowieka. 2. Wymień i omów cechy, które odróżniają człowieka od zwierząt. 3. Przeanalizuj warunki środowiska, w którym mieszkasz. W jakim stopniu spełniają one warunki środowisk mieszkalnych podane w tekście rozdziału? ŚRODOWISKO NATURALNE DOBREM OGÓLNOLUDZKIM Historię wzajemnych stosunków między człowiekiem a jego środowiskiem przedstawiają, w wielkim skrócie, schematy na rycinie 3. Kiedy człowiek pojawił się na Ziemi, prowadził życie koczownicze. W niewielkich grupach, liczących po kilka lub kilkadziesiąt osób, złożonych najczęściej z członków tej samej rodziny, zbierał różne jadalne części roślin i polował na niektóre zwierzęta. Nie używał też początkowo żadnych okryć. Jego otoczenie stanowiło środowisko wyłącznie naturalne. Taką sytuację przedstawia na rycinie 3 schemat A. Ryć. 3. Bezpośredni kontakt człowieka ze środowiskiem naturalnym w przeszłości (A) i stopniowe otaczanie się przez człowiek* środowiskiem sztucznym, przy jednoczesnym przekształcaniu środowisku nnturalnego (B i C). Pola czerwone symbolizują środowisko gztuczne, « kropkowane - częściowo przekształcone środowisko ntituralnr W historii człowieka nastąpił moment zwrotny, gdy po raz pierwszy okrył on swoje ciało skórą upolowanego y.wierzęcia. W ten sposób oddzielił się od niekorzystnych warunków środowiska naturalnego i złagodził działanie niskiej temperatury otoczenia. Później zaczął budować domy, nauczył się je ogrzewać i klimatyzować, tworząc w ten sposób własne, sztuczne środo- 13 wisko. Środowisko to w znacznym stopniu oddzielało człowieka od warunków naturalnych. Sytuacji takiej odpowiada na rycinie 3 schemat B. W dalszej, już współczesnej, historji człowieka obserwujemy dążność do coraz większej izolacji od naturalnego środowiska. Ludzie uciekają przed zmiennymi warunkami tego środowiska; łatwo i bardzo mocno przyzwyczajają się do komfortu i wygody. Krańcowym przejawem tego rodzaju tendencji są wizje miast przyszłości (patrz rycina 4). Miasta takie mają stanowić zamknięte pojemniki, ogrzewane i klimatyzowane, zawierające w swoich wnętrzach mieszkania, ulice, sklepy, kina, teatry, baseny kąpielowe, sztucznie utrzymywane parki i zieleńce itp. We- Ryć. 4. Miasto przyszłości dla 170 000 mieszkańców • wizja jednego z amerykańskich architektów 14 dług założeń projektantów będzie można w nich spędzić całe życie, nie wiedząc co to mróz, deszcze czy śnieg. Śmiecie, ścieki i inne odpady byłyby oczywiście usuwane poza miasto. W ten Hposób doszłoby do niemal całkowitego odgrodzenia się człowieka od środowiska naturalnego, które uległoby zresztą także znacznym przekształceniom. Taką ewentualność przedstawia na rycinie 3 schemat C. Rycina 3 oraz powyższe opisy ujawniają dalsze cechy i właściwości charakterystyczne tylko i wyłącznie dla człowieka. Są nimi: zdolności do poznawania swojej przeszłości, do decydowania o teraźniejszości i do przewidywania przyszłości. Poza tym tylko człowiek jest obdarzony poczuciem sprawiedliwości oraz poczuciem więzi ogólnoludzkiej. We współczesnym świecie wyraża się to licznymi porozumieniami międzynarodowymi, współpracą, ustanawianiem praw ogólnoludzkich oraz dążeniem do zachowania pokoju. Poczucie sprawiedliwości i więzi międzyludzkiej należy rozumieć jako powszechne uznanie istnienia pewnych niezbywalnych praw każdego człowieka, w tym także prawa do jednakowego korzystania z przyrody. Z kolei oznacza to, że uznajemy środowisko naturalne za wspólne, ogólnoludzkie dobro. Niezaprzeczalne prawo do korzystania ze środowiska naturalnego jest nierozerwalnie związane z odpowiedzialnością człowieka za stan środowiska oraz z obowiązkiem jego ochrony. Dzięki umiejętnościom technicznym człowiek bardzo silnie wpływa na oblicze Ziemi. Niekorzystne zmiany środowiska naturalnego traktuje się na ogół jako normalną konsekwencje rozwoju przemysłu, którego produkcja służyć ma przecież człowiekowi do poprawy warunków życiowych. Wynika z tego, że chcąc lepiej żyć, musimy niszczyć środowisko. W takim rozumowaniu tkwi poważny i bardzo niebezpieczny błąd. To tak, jakby produkować wygodne krzesła dla ludzi, którzy zatruli się nazem powstającym przy produkcji owych krzeseł. Należałoby się, zastanowić, czy lepiej żyć bez wygodnego krzesła, ale mieć czym oddychać, czy lepiej truć się w wygodnym krześle. Przy tak postawionym problemie produkcja krzeseł staje się zagadnieniem drugorzędnym, a na pierwszy plan wysuwa się dobro człowieka. Wspólne dobro polega na pomyślności wszystkich ludzi i nie należy go 15 kojarzyć wyłącznie z bogaceniem się lub interesem publicznym, który z reguły rozpatrywany jest w kategoriach materialnych. Dobro człowieka polega na zaspokojeniu jego podstawowych potrzeb fizjologicznych (np. wyżywienie, mieszkanie, higiena otoczenia), społecznych (np. nauka i praca) oraz psychicznych (np. rozwój duchowy). Środowisko przyrodnicze jest wspólnym dobrem i każdy ma prawo do czystego powietrza, zdrowej wody i nieskażonych gleb. Obowiązkiem każdego człowieka, każdej grupy ludzkiej i każdego narodu jest dbałość o to, aby innym ludziom zapewnić te same warunki. Zagadnienia 1. Wyjaśnij, dlaczego środowisko naturalne trzeba traktować jako dobro ogólnoludzkie. 2. Uzasadnij prawo człowieka do korzystania ze środowiska i obowiązek jego ochrony. 3. Jak należy rozumieć zasadę, która głosi, że we wszelkiej działalności ludzkiej zawsze należy się kierować względami pełnego dobra człowieka? ZACHOWANIE WARTOŚCI ŚRODOWISKA Jeden z amerykańskich biologów określił ujemną działalność człowieka w środowisku następująco: "...jako część przyrody staliśmy się jej chorobą - być może fatalną chorobą". Człowiek został tu porównany do drobnoustrojów chorobotwórczych lub innych organizmów pasożytniczych, które toczą ciało swego żywiciela. Pisząc o "fatalnej chorobie", biolog ten miał na myśli chorobę śmiertelną. Wiemy już, że życie i dobrobyt człowieka zależą od środowiska naturalnego, a więc bez środowiska człowiek nie może istnieć. Dlatego też porównanie człowieka do choroby toczącej środowisko wspomniany biolog zakończył poważnym ostrzeżeniem: "Jeżeli ginie żywiciel, ginie również rozwijająca się w jego ciele choroba". Pomimo tak oczywistej zależności działalność ludzi najczęściej nadal prowadzi do tego, aby jak najwięcej "mieć", zamiast aby "żyć". Trzeba więc zastanowić się, z jakich względów - biorąc pod uwagę dobro człowieka - należy chronić środowisko i z tego punktu widzenia wyodrębnić 16 Ryć. 5. Reprodukcja obrazu opartego na motywach przyrodniczych - (J. Chełmoński - Kuropatwy na śniegu) najistotniejsze wartości środowiska naturalnego, społecznego i kulturowego. W pierwszym rzędzie należy wymienić względy społec/.no-hi-gieniczne. Człowiek, otaczając się elementami środowiska s/tucznego, odczuwa jednak bezwzględną potrzebę kontaktu /e środowiskiem naturalnym. Wyraża się to przez masowe uprawianie turystyki, sobotnie i niedzielne wyjazdy do obiektów atrakcyjnych przyrodniczo oraz przez inne formy wypoczynku /upewniające regenerację sił. Potrzeba ta przejawia się, także pr/.ez wprowadzanie do mieszkań, osiedli i zakładów pracy elementów środowiska naturalnego w postaci zieleńców osiedlowych, roślin doniczkowych lub hodowania niektórych zwier/.ut, .Jes/.c/e c/.gś-ciej zawiesza się w domach i urzędach reprodukcje dzieł sztuki malarskiej, przedstawiające szczególnie pi<;l 6000 4000 2000 O 400 800 1 200 1 600 1 800 2000 CZAS W LATACH ' ]ęl> r Ryć. 7. Uproszczony wykres wzrostu liczby ludności Ziemi. Zwróć uwagę na trzy odmienne skale czasu na osi poziomej liczby ludności określa się często jako eksplozję demograficzną. Obecnie liczba ludzi na świecie sięga 5 292 000 000, a przewiduje się, że do roku 2000 osiągnie wielkość 7 miliardów. W Polsce przekroczyliśmy liczbę 38 milionów ludności. Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej liczba ludności dochodziła zaledwie do 23 milionów. W kolejnych latach następował stopniowy wzrost ludności, co obrazuje załączone zestawienie: rok 1946 - 23,6 milionów " 1950 - 25,0 ."..,"" ,. 1955 - 27,4 :* " 1960 - 29,8 "* " 1965 - 31,6 * " 1970 - 32,7 " 1975 - 34,2 ; " 1980 - 35,7 " 1985 - 37,4 " 1990 - 38,2 W poszczególnych latach przyrost naturalny ludności Polski nie był jednakowy. Szczególnie wysoki przyrost, zwany wyżem demograficznym, wystąpił w latach 1950-1955. Urodzone wów- 22 eiius dzieci po około 20 latach same wstąpiły w związki mał-Iwńskie i zaczęły rodzić własne dzieci. Z tego też względu drugi, nieco słabszy, wyż demograficzny wystąpił w latach 1970- 1075. Od tego czasu przyrost naturalny utrzymuje się mniej Więcej na jednakowym poziomie, dając stały wzrost ludności kraju. W roku 1946 na l km2 powierzchni Polski przypadało Irednio 76 mieszkańców, w roku 1970 - 104 mieszkańców, a W roku 1990 - już 122 mieszkańców. W Europie na l km2 powierzchni przypada średnio 101 mieszkańców. Dla pozostałych kontynentów liczby te wynoszą odpowiednio: Azja bez Rosji - 113, Afryka - 21, Ameryka Pomocna - 18, Ameryka Południowa - 17, Australia wraz z Oceanią - 3. > JSngadnienia 1. Wskaźnik przyrostu naturalnego w Polsce, wyrażony w promilach, miał w podanych latach następujące wartości: 1951 - 18,5; 1953 - 19,0; 1955 - 19,0; 1957 - 18,0; 1959 - 16,0; 1961 - 13,5; 1963 - 11,7; 1965 - 10,0; 1967 - 8,5; 1969 - 8,0; 1971 - 9,0; 1973 - 10,2; 1975 - 10,2; 1977 - 8,5; 1979 - 8,5; 1981 - 9,7; 1983 - 10,2; 1985 - 7,9; 1987 - 7,0; 1989 - 4,8; 1990 - 4,1. Korzystając z tych danych wykonaj wykres przyrostu naturalnego, oznaczając na osi poziomej podane lata, a na osi pionowej wartości wskaźnika od 4 do 20. Uzyskane punkty połącz krzywą i przeprowadź jej analizę. 2. Przedstaw słownie rozwój ludności świata i wyjaśnij pojęcia "eksplozja demograficzna" i "wyż demograficzny". !ł. Korzystając z najnowszego Rocznika Statystycznego zanalizuj przyrost naturalny w Polsce, według województw oraz z podziałem na wieś i miasto. Zanotuj najważniejsze wyniki. PROBLEMY WYŻYWIENIA LUDNOŚCI Gwałtowny wzrost liczby ludzi na Ziemi powoduje większe zagęszczenie ludności i równie gwałtowny wzrost zapotrzebowania na bogactwa naturalne. Przede wszystkim dotyczy to wyżywienia. Już w chwili obecnej tylko 25% ludności światu należy do grupy dobrze odżywionych. Zdecydowaną większość stanowią ludzie, którzy nie odczuwają głodu, lecz ich pożywienie nie zawiera wszystkich potrzebnych do prawidłowego rozwoju składników. Ta grupa obejmuje 60% ludności światu. Pozostałą część, obejmującą 15% ludności świata (około 600 milionów), stanowią ludzie głodujący. Z tej grupy codziennie umieru z gło- 23 du 15 tysięcy osób. Podane liczby zdają się wskazywać na to, że sytuacja wyżywienia ludzkości będzie w przyszłości beznadziejna. Specjaliści twierdzą tymczasem, że Ziemia może wyżywić nawet 120 miliardów ludzi. W okresie, gdy człowiek pierwotny uzyskiwał żywność ze zbieractwa i łowiectwa, obszar potrzebny do wyżywienia jednego człowieka wynosił 2,5 km2. Przeciętnie więc grupa złożona z 10 osób, przenosząc się z miejsca na miejsce, penetrowała obszar o powierzchni 25 km2, czyli o rozmiarach 5x5 km. Obecnie, przy bardzo intensywnej uprawie rolnej, z l km2 można zapewnić skromne, ale wystarczające wyżywienie nawet dla 400 osób. Przykład ten świadczy o możliwościach, które w przyszłości niewątpliwie będą jeszcze większe. Nie rozwiązuje to jednak zasadniczego problemu, gdyż i w dzisiejszych czasach globalna ilość produktów pokarmowych jest wystarczająca, a mimo to ludzie giną z głodu. Żywność jest bowiem produkowana w dużych ilościach tylko w niektórych rejonach, podczas gdy w innych rolnictwo stoi na bardzo niskim poziomie i nie może zaspokoić minimalnych potrzeb głodującej ludności. Z kolei ceny żywności, a zwłaszcza koszty transportu, są tak wysokie, że kraje rozwijające się nie mogą sobie pozwolić na jej zakup. Obecnie ludzie uzyskują żywność z trzech podstawowych źródeł. Pierwszym z nich i najważniejszym są różnorodne uprawy roślin i hodowle zwierząt. Drugim poważnym źródłem żywności, zwłaszcza pokarmów mięsnych, jest morskie i śródlądowe rybołówstwo. Na trzecim miejscu, jako ważne dla wielu krajów źródło żywności, należy wymienić lasy lub inne zbliżone do naturalnych zbiorowiska roślinne, z których człowiek może pozyskiwać niektóre rośliny oraz zwierzęta. Bardzo często głosi się, że można zwiększyć produkcję żywności przez intensyfikację rolnictwa, stosowanie większej ilości nawozów sztucznych i mechanizację prac polowych, przez zakładanie dużych hodowli zwierząt oraz stałe zwiększanie połowów ryb, zwłaszcza morskich. Praktyka wykazuje niestety, że w wielu wypadkach mamy do czynienia z odwrotnymi skutkami. Powierzchnia gruntów ornych na Ziemi stale maleje. Pod wpływem upraw mechanicznych oraz stosowania nadmiernych ilości nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, a także pod wpływem zanieczyszczeń 24 TRAW OSTAŃ Y, ŁĄKI, PASTWISKA PUSTYNIE. NC-UŻYTKI l INNE "f' Ryć. 8. Użytkowanie gruntów na świecie (A) i w Polsce (B) przemysłowych gleby ulegają degradacji. Zbyt intensywna uprawa daje wprawdzie wyższe plony, ale zarazem wyjaławia gleby l dostarcza pokarmów gorszej jakości, w których brak jest niezbędnych do prawidłowego rozwoju pierwiastków. Wiele poważnych problemów wiąże się również z dużymi hodowlami zwierząt. Należy do nich dostarczanie odpowiednich pasz i wykorzystywanie odchodów, nie mówiąc już o olbrzymich utratach w pogłowiu zwierząt w wypadku epidemii. Odchody zwierzęce, będące cennym nawozem naturalnym, stają się często silnym czynnikiem zanieczyszczającym bliższe i dals/.i1 otoczenie hodowli, podczas gdy inne regiony niejednokrotnie cierpią na brak nawozów naturalnych. Gromadzenie odchodów najczęściej nie leży w interesie hodowców, a ich transport jest uciążliwy i drogi. Zanieczyszczenia środowiska powodują, że pasza dla zwierząt zawiera wiele szkodliwych substancji, a to z kolei wpływa na jakość uzyskiwanego mięsa i innych produktów. Z tych samych względów pod znakiem zapytania stoi ewentualny wzrost połowów ryb. Silne i stale zwiększające się zanieczyszczenie wód, w tym także mórz i oceanów, sprawia, że wiele gatunków ryb nie stanowi już zdrowego pokarmu, a czę- 25 t I |! sto ma wprost trujące właściwości. Ze względu na zanieczyszczenia mórz zupełnie nierealne są też propozycje żywienia ludzi glonami morskimi. Uzyskiwanie większych ilości pokarmów z la-su także nie rokuje nadziei wobec stale zmniejszających się po-wierzchni leśnych. Niewątpliwym i podstawowym warunkiem wyżywienia lud-ności Ziemi w przyszłości jest szeroko rozumiana ochrona przy-rody i ochrona środowiska. Przez te pojęcia należy rozumieć świadome i odpowiedzialne kształtowanie środowiska przez czło-wieka, zwłaszcza w zakresie zmniejszenia lub nawet zlikwido-wania zanieczyszczeń, poprawienia i utrzymania żyzności gleb, regulacji stosunków wodnych i powiększenia obszarów leśnych. Równocześnie z wykonywaniem wymienionych zadań trzeba dażyć do powiększenia obszarów uprawnych przez likwidację nie-użytków. Z badań wynika, że w ten sposób można zwiększyć trzykrotnie powierzchnię gruntów rolnych na Ziemi. W przy-szłości znacznie większa liczba ludzi będzie więc zatrudniona w rolnictwie. Nastąpi też prawdopodobnie upowszechnienie pracy na roli przez odejście od nadmiernej mechanizacji rolnictwa i przejście na rolnictwo ekologiczne oraz uprawy typu ogrodo-wego. Już w tej chwili wiadomo, że najwyższe plony, przy sto-sunkowo małych nakładach finansowych, uzyskuje się w ogrod-nictwie. Nakłady finansowi' s«j tutaj zastępowane sumienną i staranną pracą ludzi przywiązanych do ziemi i szanujących ją jako wspólne dobro. Zachodzi też potrzeba opracowania nowych metod magazynowania żywności i jej ochrony przed szkodnikami, gdyż w tej chwili straty spowodowane przez szkodniki sięgają 30%. Warunkiem wykonania omówionych zadań jest jednak dobra wola ludzi i rozwój nauk. Zagadnienia 1. W jaki sposób można uniknąć w skali światowej kosztownego transportu żywności? 2. Przygotuj się do omówienia dodatnich i ujemnych cech współczesnego rolnictwa i dużych hodowli zwierzęcych, rybołówstwa i wykorzystania zasobów pokarmowych lasu. 3. Omów warunki wyżywienia ludności świata. ;!" 26 URBANIZACJA Urbanizacja oznacza proces rozwoju miast i wzrost ich liczby. Na proces ten składa się wiele zjawisk i zmian społecznych l kulturowych. Najważniejsze z nich to: - przenoszenie się ludności wiejskiej do miast, - przestrzenny rozwój miast, - zwiększanie się liczby ludności zatrudnionej poza rol-Ulctwem, - zmiana stylu życia z wiejskiego na miejski. Przenoszenie się ludności wiejskiej do miast jest spowodowane dwiema głównymi przyczynami: Na wsi jest nią mechanizacja rolnictwa prowadząca do spadku zapotrzebowania na pracowników rolnych. W mieście czynnikiem przyciągającym może być duża liczba różnych zakładów pracy, stwarzających nadzieję na /.nalezienie zatrudnienia. Pewne znaczenie ma też złudne niejednokrotnie przekonanie o łatwiejszym życiu w mieście, o wyższym jrgo standardzie i większych możliwościach kształcenia dzieci. W konsekwencji na całym świecie obserwuje się coraz większe zagęszczenie ludności miejskiej. Liczba ludności zamieszkującej duże miasta podwaja się w bardzo krótkim czasie. Stolica Peru - Lima w roku 1945 liczyła 600 tysięcy mieszkańców, w roku 1972 liczba I.u wzrosła do 3,3 miliona, a w roku 1985 osięgnęła 6 milionów. Stolica Wenezueli Caracas była zamieszkiwana w podanych latach przez następujące liczby ludności: 1941 - 359 tysięcy, 1963 - 1,5 miliona, 1971 - 2,2 miliony. Sao Paulo - największe miasto Brazylii - w roku 1930 miało 879 tysięcy mieszkańców, w roku 1970 - 6,9 milionów, w roku 1975 - 7,2 miliony, a przewiduje się, że w roku 2000 osiągnie liczbę 19,2 milionów. Na całym świecie istnieje już obecnie 10 miast liczących ponad 5 milionów mieszkańców, 25 miast liczących ponad 3 miliony mieszkańców i około 100 miast, w których liczba mieszkańców przekroczyła milion, a nawet 2 miliony. W Polsce mamy obecnie 830 miast. Warszawa już w roku 1977 przekroczyła 1,5 miliona mieszkańców. W tym samym czasie cztery dalsze miasta (Łódź, Kraków, Wrocław i Poznań) miały już lub przekroczyły 0,5 miliona mieszkańców, a obecnie około 38 naszych miast liczy ponad 100 tysięcy miesz- 27 Ryć. 9. Rozwój przestrzeń- j ny miasta na przykładzie Krakowa. Zwróć uwagę na usytuowanie miasta na skrzyżowaniu dróg i nad Wisłą (1450 r.), na powstanie fortyfikacji (1850 r.), na gwiaździstą rozbudowę miasta wzdłuż głównych dróg (1940 r.), na powiększanie się i wydłużanie okolicznych wsi oraz na powstanie dużej aglomeracji miejskiej po wybudowaniu Nowej Huty (1960 r.): a - zabudowa typu miejskiego, b - zabudowa typu wiejskiego, c - fortyfikacje kańców. Zagęszczenie ludności w Warszawie wynosi około 3414 osób na l km2. Ten sam wskaźnik dla Chorzowa dochodzi do 3997 osób/km2. Przestrzenny rozwój miast jest konsekwencją napływu i wzrostu liczby ludności. Przyjmuje też podobnie gwałtowny cha-rnktor. Na rycinie 9 przedstawiono rozwój przestrzenny Krakowa od roku 1450 do 1960. Początkowo niewielkie miasto charak- 2fl l fryzowało się zwartą zabudową. Rozwijało się na skrzyżowaniu wiciu dróg lądowych z wykorzystaniem Wisły, stanowiącej drogi; wodną. Czterysta lat później Kraków został otoczony pierścieniem fortyfikacji i dość znacznie powiększył swój obszar. Wzro-iihi też liczba wsi w najbliższej okolicy miasta, ale w większości były to nadal drobne wsie o niewielu zabudowaniach. Do roku 1940, a więc w ciągu 90 lat, nastąpił dalszy - znacznie bMrdziej gwałtowny - rozwój miasta. Jego rozbudowa szła w/.dłuż głównych dróg, co nadawało miastu układ gwiaździsty. CV.QŚć wsi została już włączona w granice miasta. W ciągu na-•((.'pnych dwudziestu lat, w wyniku spontanicznego i planowego rozwoju miasta oraz w wyniku rozwoju przemysłu (Nowa Iluta), Kraków stał się dużą aglomeracją miejską. Nastąpił Inkże znaczny rozwój okolicznych wsi, które zaczynają tworzyć riijgi wzdłuż dróg. Niektóre duże miasta na świecie rozrosły się do takich rozmiarów, że zaczęły się ze sobą zlewać tworząc wielkie zespoły pr/,estrzenne. Stolica Japonii Tokio zamieszkiwana jest przez 12 milionów ludzi, ale cały zespół przestrzenny otaczający to mia-«!o zamieszkuje ponad 20 milionów mieszkańców. Poza tym To-kio połączyło się już terytorialnie z Jokohamą, którą zamieszkuje- około 3 miliony ludzi. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej turysta jadący samochodem z Bostonu do Waszyng-lonu, przez Nowy Jork, Trenton i Filadelfię, cały czas ma przed oczyma zabudowę miejską lub co najwyżej podmiejską. Wszystkie miasta mijane po drodze zlewają się bowiem w jeden olbrzymi zespół miejski. Trasa z Bostonu do Waszyngtonu liczy około 750 km, co w przybliżeniu odpowiada odległości od Wyspy Wolin do Bieszczadów. Trudno sobie wyobrazić jazdę na takim odcinku bez wyjechania poza obręb zabudowań typu miejskiego. Podobny proces zachodzi w Kalifornii między miastami San l(Yancisco i San Diego. W Polsce już od dawna mamy do czynienia z pierwszymi objawami takich procesów w Trójmieście, które obejmuje Gdańsk, Sopot i Gdynię oraz wiele sąsiednich wsi. Jeszcze wyraźniej zjawisko zlewania się dużych miast występuje u nas w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Katowice, Gliwice, Ruda Śląska, Bytom, Chorzów, Sosnowiec i wiele innych, to miasta, między którymi granice praktycznie nie istnie- 29 ją. Zresztą omówiony poprzednio Kraków zaczyna już łączyć się z tym olbrzymim, jak na nasze warunki, zespołem miejskim. Zwiększanie się liczby ludności zatrudnionej poza rolnictwem jest zjawiskiem światowym. Na razie jednak w skali światowej nieznacznie przeważa jeszcze ludność związana z rolnictwem. Przewiduje się, że odwrócenie sytuacji pod tym względem nastąpi w roku 2000. W poszczególnych krajach stosunki te układają się dość rozmaicie. W krajach słabo rozwiniętych zdecydowana większość ludności (do 80%) jest zatrudniona w rolnictwie. W krajach silnie uprzemysłowionych rolnictwem zajmuje się mniejszy odsetek ludności. Sytuację w Polsce obrazuje rycina 10. Zrównanie się liczby ludności miejskiej i wiejskiej miało u nas miejsce w roku 1966. Obecnie zaś proporcje są niemalże odwróceniem tych proporcji z lat 50. 1950 1960 1970 1980 1990 Rok Ryć. 10. Procentowy wzrost liczby mieszkańców miast (linia ciągła) i spadek liczby mieszkańców wsi (linia przerywana) w Polsce na tle stałego liczbowego wzrostu ludności (diagram słupkowy wyrażony w milionach) Omawiane zjawisko jest zwykle traktowane zbyt pobieżnie. W rzeczywistości jednak wiąże się ono z licznymi zmianami społecznymi i kulturowymi. Bardzo często osiąga tak duże rozmiary, że w końcowym efekcie zaczyna brakować rąk do pracy w rolnictwie, leśnictwie, w przedsiębiorstwach hodowlanych oraz w 30 przetwórstwie spożywczym. Jednym z ważnych skutków tego •Jawiska jest też zmiana stylu życia z wiejskiego na miejski, ^r/.ejawy te mogą być bardzo różne. Obserwuje się większy U(l/.iał kobiet w życiu społecznym i w pracy zawodowej, więk-ti swobodę obyczajów, zmiany w strukturze rodziny, trwałości JUttłżeństw, sposobie wychowywania dzieci itp. Hn|(Bdnienia l, Korzystając z Rocznika Statystycznego oblicz przybliżoną liczbą mieszkańców Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego lub rejonu Trójmiasta. Wynik porównaj z podanymi wyżej informacjami o liczbie ludności w największych na świecie zespołach miejskich. l Przygotuj krótkie charakterystyki zjawisk, jakie zachodzą w związku 7. urbanizacją kraju. l W tekście rozdziału znajduje się zdanie, mówiące że jednym z powodów przenoszenia się ludności ze wsi do miast jest "złudne niejednokrotnie przekonanie o łatwiejszym życiu w mieście". Na czym opiera iię takie przekonanie, czy jest ono zawsze słuszne i co należy rozumieć przez "łatwiejsze życie"? Wróć do końcowej części rozdziału "Środowisko i jego elementy" (str. 12), gdzie jest mowa o środowisku mieszkalnym. Na podstawie zamieszczonych tam informacji wskaż dodatnie l ujemne warunki życia na wsi i w mieście. SKUTKI URBANIZACJI Każda budowa miasta lub osiedla powoduje naruszenie śro-iłowiska naturalnego i niszczy pierwotne wartości przyrodnicze. Tym samym powoduje w istocie pogorszenie warunków życia. ('/.łowiek stara się zastąpić straty spowodowane w środowisku naturalnym komfortem środowiska sztucznego. Nie zmienia to jrdnak faktu, że im większe miasto, tym więcej stwarza ono pro-lilomów z zaopatrzeniem ludzi w żywność, w wodo, z zapewnieniem czystego powietrza i zdrowych warunków życia. Przy tra-ilycyjnej zabudowie wiejskiej każda zagroda chłopska dysponowała własną studnią i w pewnym uproszczeńiu można przyjąć, >.!• czerpana z tej studni woda pochodziła •/. warstw położonych pod obszarem należącym do danego gospodarstwu. Duże miasta, /.właszcza zabudowane wysokimi budynkami, za pomocą specjalnych stacji pomp czerpią wodę ze znacznie większych obszarów. W ten sposób miasto takie odbiera wodę terenom sąsied- 31 Ryć. 11. Górskie osiedle, w którym są harmonijnie połączone zabudowania i pola z naturalnymi lasami nim i to często w dużym promieniu. Pobraną wodę miasto oddaje okolicy, ale w postaci ścieków, które w większym lub mniejszym stopniu zatruwają naturalne zbiorniki wodne. Dawne miasta średniowieczne miały zabudowę bardziej skupio-na i brak było w nich zielem. Budowano je na zupełnie in-nych zasadach, wykorzystując wzniesienia, co zwiększało ich obronność. W miastach tych nie było zanieczyszczeń atmosfery, a wyjście poza ich obręb stanowiło kilkuminutowy spacer. Dzięki temu miasta te były zespolone z otoczeniem i nie stwarzały takich problemów jak miasta współczesne, choć sprawy higieny stały w nich na bardzo niskim poziomie. Dla mieszkańca Katowic nawet wyjazd za miasto staje się trudny, a co dopiero mówić o mieszkańcu Nowego Jorku, Tokio czy Szanghaju. Rozwój przestrzenny miast stwarza ogromne problemy komunika-c-yjru-. Aby pomieścić nasilający się ruch samochodowy, auto-biiMowy i tramwajowy, buduje się szerokie, często wielopasmo-w« jezdnie, co z kolei powoduje trudności w ruchu pieszych. H Stosunkowo najlepszym i bezkolizyjnym rozwiązaniem jest umie-i/.czenie komunikacji miejskiej pod powierzchnią ziemi, w po-itaci metra. Trudno jest jednak budować metro w miastach o starej zabudowie, w których nie przewidziano wcześniej takiego rozwiązania. Pozostanie zaś przy komunikacji samochodowej przyczynia się do znacznego zatruwania atmosfery, co odbija się ujemnie na zdrowiu mieszkańców miast. Stwierdzono, t,r takie choroby jak zapalenie oskrzeli i rak płuc występują W miastach 2 do 3 razy częściej aniżeli we wsiach. Chorobotwórczym czynnikiem jest też hałas. Bardzo istotnym czynnikiem decydującym o samopoczuciu, idrowiu i prawidłowym rozwoju człowieka jest obecność innych ludzi. Człowiek nie może wzrastać i rozwijać się bez innych ludzi. Rolę tę spełniają przede wszystkim rodzice i rodzeń-itwo, następnie sąsiedzi, grupy koleżeńskie, współpracownicy i wiele innych osób. Okazało się, że w dużych miastach, gdzie Bugęszczenie ludzi jest szczególnie wysokie, a wzajemne kontakty nazbyt częste, obecność innych ludzi staje się czynnikiem negatywnym. Każdy z nas chętnie spotyka się ze znajomymi l przyjaciółmi, ale zdajemy sobie też sprawę z tego, że codzienni1 odbywanie takich spotkań stałoby się uciążliwe. Częste spotykanie ludzi nieznajomych może także powodować nieprzyjemni1 odczucia. Kiedy zaś spotkanie z obcym człowiekiem następuje w ciemnej ulicy, na klatce schodowej lub w windzie, odczuwamy zaniepokojenie, a nawet strach. Każdy, kto prze?, pewien czas mieszka w dużych domach miejskich, zaczyna mnr/.yć o tym, aby mieć dla swojej rodziny osobny domek /. ogrodem. Nikt jednak nie chciałby mieć tego domku na pustyni, z dala od innych ludzi. Wprost przeciwnie. Ludzie chcą mieć sąsiadów, których można poprosić o pomoc w razie potrzeby, których można odwiedzić, porozmawiać z nimi, wybrać śle, na wspólną wycieczkę itp. Niewielu jednak ludzi pragnie stało słyszeć sąsiadów za ścianą. Wiadomo, jak łatwo wówczas o konflikty i agresywne zachowania. Podobnie łatwo dochodzi do sporów w zatłoczonym autobusie, czy w tramwaju. Znane jest zjawisko występujące wśród mieszkańców tzw. bloków, polegające na tym, że im większy blok, tym mniej się lud/ie znają l tym bardziej nie pragną nawiązywania przyjacielskich stosunków. Przy tej sa- ,1 - Ochrona i kształtowani*,.. 33 Ryć. 12. Nowy Jork - fragment dużego miasta, w którym trudno znaleźć elementy środowiska naturalnego 34 .•; m«-j liczbie ludzi mieszkańcy mniejszych osiedli lub dzielnic willowych wykazują znacznie więcej wzajemnej życzliwości. j Nadmierne zagęszczenie ludzi stanowi dla pojedynczego człowieka znaczne obciążenie psychiczne, prowadzące niejednokrot-nlr do chorób. Stwierdzono, że schizofrenia - choroba polegają-itt m.in. na otępieniu uczuciowym, braku zainteresowań i aktywności, oraz na zamykaniu się w sobie - występuje 6 razy t'?,<,'ściej wśród mieszkańców centralnych dzielnic miast aniżeli HM przedmieściach. Podobnie jest z różnorodnymi psychozami, które należą do chorób psychicznych polegających na zaniku kry-iycyzmu, nieumiejętności współżycia społecznego i prowadzą do urojeń i halucynacji. Drobne i często niedostrzegalne odchylenia te^o typu leżą zazwyczaj u podstaw alkoholizmu i narkomanii, H nierzadko stają się przyczyną samobójstw lub przestępstw. Wszystkie te negatywne zjawiska są typowe dla dużych miast i dużych skupień ludności. Szczególne nasilenie przestępstw, a *właszcza zabójstw, gwałtów i rabunków, obserwuje się w dzielnicach gęsto zabudowanych i w wielkich blokach. Ujemne cechy życia miejskiego sprawiają, że mieszkańcy miast starają się wypoczywać poza miastem. Dochodzi wówczas do jeszcze jednego niekorzystnego zjawiska społecznego. Polega nno na traktowaniu wsi jako miejsca zasłużonego odpoczynku. Przejawia się to brakiem szacunku dla pracy rolnika, bezmyślnym zazwyczaj niszczeniem upraw przez ich wydeptywanie lub rozbijanie namiotów albo też paleniem ognisk w miejscach zagrażających pożarem itp. Słusznie ktoś zauważył, że ciekawa byłaby reakcja mieszczuchów, gdyby mieszkańcy wsi zaczęli urzą-tl/.ać swobodne spacery po fabrykach i innych zakładach pracy. Wieś stanowi podstawę wyżywienia każdego narodu, a ludność wiejska - wychowana w kontakcie z przyrodą - zawsze y.usilała miasta biologicznie i psychicznie zdrowszym społeczeń-Htwem. Rzecz w tym, aby ludności miejskiej stworzyć także odpowiednie warunki życia. Przynajmniej niektóre elementy środowiska naturalnego muszą przenikać do sztucznego środowiska miejskiego. 35 Zagadnienia 1. Przeanalizuj jeszcze raz warunki środowiska mieszkalnego podane w pierwszym rozdziale i uzupełnij je nowymi wiadomościami z powyższego rozdziału. Które czynniki i warunki życia w miastach uważasz za szczególnie uciążliwe w porównaniu z wsią? 2. Korzystając ze słowniczka zamieszczonego na końcu podręcznika oraz innych źródeł, przygotuj się do omówienia roli miast w rozwoju nauki, oświaty, kultury i sztuki. 3. Przedstaw i scharakteryzuj najważniejsze pozytywne i negatywne skutki urbanizacji. SPRAWDŹ, W JAKIM STOPNIU OPANOWAŁEŚ WIADOMOŚCI Z PRZEROBIONEGO DZIAŁU Rozdział ten, podobnie jak rozdziały kończące następne części podręcznika, umożliwia, w pewnym stopniu, sprawdzenie we własnym zakresie opanowania i rozumienia podanych w tym dziale wiadomości. Nie na wszystkie z podanych niżej pytań znajdziesz bezpośrednią odpowiedź w poszczególnych rozdziałach podręcznika. Część pytań dotyczy wiadomości, jakie powinieneś pamiętać ze szkoły podstawowej lub zagadnień znanych z życia codziennego. W wypadku tego rodzaju pytań udzielenie prawidłowej odpowiedzi zależy od Twojej umiejętności rozumowania i wyciągania wniosków. Aby ułatwić Ci samoocenę, pytania o znaczeniu podstawowym oznaczono gwiazdką (*). Udzielenie poprawnych odpowiedzi na te pytania świadczy o tym, że opanowałeś główne zagadnienia w stopniu dostatecznym. Jeżeli potrafisz odpowiedzieć prawidłowo przynajmniej na część z pozostałych pytań, masz szansę uzyskać wyższe oceny. *1. Podaj ogólną definicję środowiska organizmu. *2. Podaj przykłady różnych elementów środowiska nieożywionego. *3. Wymień przykłady i scharakteryzuj ożywione elementy środowiska. 4. Jak człowiek wykorzystuje różne gatunki roślin uprawianych i dziko rosnących? Podaj odpowiednie przykłady. B. Jakie produkty uzyskuje człowiek z hodowanych i dziko żyjących zwierząt? Podaj odpowiednie przykłady. 81 *(i. Wymień główne elementy składowe sztucznego środowiska człowieka. *7. Scharakteryzuj społeczne i kulturowe środowisko człowieka. 8. Samodzielnie zdefiniuj środowisko życia człowieka. *9. Wymień przynajmniej cztery korzystne dla człowieka warunki środowiska mieszkalnego. 10. Co rozumiesz przez poczucie bezpieczeństwa i niezależność? 11. Jakie przejawy sąsiedzkich kontaktów z innymi ludźmi można uznać za prawidłowe i korzystne, a jakie mogą być szkodliwe? 12. Omów ważniejsze cechy odróżniające człowieka od zwierząt. *13. Uzasadnij twierdzenie, że środowisko naturalne jest dobrem ogólnoludzkim. 14. Co znaczy określenie "niezbywalne prawo człowieka"? 15. Omów fizjologiczne, społeczne i psychiczne potrzeby człowieka. *lfi. Dlaczego prawo człowieka do korzystania z bogactw środowiska łączymy nierozerwalnie z obowiązkiem ochrony tego środowiska? Scharakteryzuj społeczno-higieniczne motywy ochrony środowiska naturalnego. Co należy rozumieć przez termin "zdrowie" według określenia Światowej Organizacji Zdrowia? Wyjaśnij, dlaczego zachowanie wartości środowiska ma istotne znaczenie kulturowe? Dlaczego przyczyny naukowe odgrywają ważną rolę w ochronie środowiska? Dlaczego musimy dbać o zapewnienie przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia? Wyjaśnij, co to jest przyrost naturalny? Opierając się na wykresie z ryciny 7 scharakteryzuj dynamikę przyrostu ludności świata. Opisz przyrost ludności Polski po II wojnie światowej. Podaj, jaki procent ludności świata należy do grupy ludzi dobrze odżywionych, a ile ludzi głoduje? 26. Jakie są podstawowe trudności w zaspokojeniu potrzeb pokarmowych ludności świata? •17. 18. •19. •20. •21. •22. 23. •24. 25. ••; 37 27. Z jakich głównych źródeł człowiek czerpie pokarmy? l *28. Uzasadnij, dlaczego podstawą wszelkich działań na rzecz' wyżywienia ludności świata musi być szeroko rozumiana ochrona naturalnego środowiska. *29. Jakie zjawiska są charakterystyczne dla procesu urbanizacji? , 30. Podaj przykłady dużych miast na świecie i w Polsce oraz i omów przestrzenny rozwój miast. l *31. Jakie dziedziny kultury i przejawy życia społecznego roz-l wijają się szczególnie silnie w miastach? *32. Omów negatywne skutki urbanizacji. 33. W tekście przeczytanych przez Ciebie rozdziałów użyto szeregu fachowych terminów i obcych słów. Czy rozumiesz znaczenie następujących z nich: cywilizacja, egzystencja, stabilizacja, mentalność, degradacja, penetracja, aglomeracja? Jeżeli nie, sprawdź w słowniczku na końcu podręcznika. W ten sposób wzbogacisz swoje słownictwo. Jeżeli pragniesz pogłębić swoje wiadomości dotyczące oma- j wianych tu zagadnień, możesz skorzystać z następujących ksią- j żek: - Pieczyńska E., Spodniewska L: Ekologia a ochrona środowiska człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976. (między innymi rozdziały: "Ekologiczne podstawy produkcji żywności" oraz "Ekologiczne podstawy ochrony zdrowia człowieka"). - Horst A.: Ekologia człowieka. Biblioteka Wiedzy Powszechnej "OMEGA". Wiedza Powszechna, Warszawa 1976 (rozdziały: "Czego może zabraknąć" i "Co nam zagraża"). - Duvigneaud P.: Biosfera jako środowisko człowieka. Państwo- j we Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1975 (między j innymi rozdziały: "Widmo Malthusa a możliwości biosfery",! "Nadzieje ludzkości"). l - Taylor G. R.: Księga przeznaczenia. Państwowy Zakład Wy-1 dawnictw Lekarskich, Warszawa 1975 (między innymi roz- j działy: "Granice wzrostu populacji", "Katastrofa populacyj-1 na: kiedy?"). w ZASOBY PRZYRODY I ICH OCHRONA Ustawa z dnia 3111980 r. (;* o ochronie i kształtowaniu środowiska >t7 Art. 13. 1. Powierzchnia ziemi łącznie z glebą i rzeźbą terenu podlega ochronie, polegającej w szczególności na zapobieganiu i przeciwdziałaniu ich niekorzystnym zmianom, a w razie uszkodzenia lub zniszczenia - na przywróceniu do właściwego stanu. Art. 16. 1. Złoża kopalin podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym również kopalin towarzyszących. Art. 18. Wody śródlądowe powierzchniowe i podziemne oraz ńrodowisko morskie podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami, zapobieganiu lub przeciwdziałaniu naruszania równowagi przyrodniczej i wywoływania w wodach zmian powodujących ich nieprzydatność dla ludzi, dla świata roślinnego lub zwierzęcego albo dla gospodarki narodowej. Art. 25. Ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem polega na zapobieganiu przekraczania dopuszczalnych stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu atmosferycznym i ograniczaniu lub eliminowaniu wprowadzonych do powietrza atmosferycznego ilości tych substancji przez zakłady produkcyjne i usługowe, pojazdy mechaniczne, hałdy, wysypiska i inne źródła zanieczyszczenia. Ustawa z dnia 16 X 1991 r. o ochronie przyrody Art. 41.1. Gospodarka zasobami dziko występujących roślin i zwierząt powinna zapewniać ich trwałość i optymalną liczebność, przy zachowaniu w możliwie największym stopniu różnorodności genetycznej. 39 ZASOBY PRZYRODY , , s ; 1. W procesie fotosyntezy rośliny zielone wytwarzają z dwutlenku węgla i wody związek organiczny - glukozę. Od jakiego jeszcze czynnika zależy przebieg fotosyntezy i jaka jest jego rola w tym procesie? 2. Wymień elementy środowiska niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych człowieka. 3. Jakie znasz surowce energetyczne występujące w przyrodzie? Zasobami przyrody są bogactwa naturalne występujące w naszym środowisku. Część zasobów to substancje i czynniki niezbędne do życia. Należy do nich powietrze, woda, światło słoneczne warunkujące proces fotosyntezy oraz organizmy żywe będące dla człowieka źródłem pokarmów. Inne zasoby, jak surowce energetyczne, surowce mineralne i rudy metali, nie są niezbędne, ale powszechnie wiadomo, jak wielkie jest obecnie ich znaczenie dla gospodarki człowieka. Do równie ważnych zasobów należą różnorodne biocenozy, rzeźba powierzchni Ziemi, rzeki i inne elementy krajobrazu. Mają one poważny wpływ na rozwój duchowy człowieka oraz na rozwój kultury i sztuki. W wyniku intensywnej eksploatacji większość zasobów przyrody ulega zmniejszeniu lub nawet całkowitemu wyczerpaniu. Z tego względu zasoby przyrody dzieli się na niewyczerpywal-ne i wyczerpywalne. Te ostatnie zaś dzieli się dalej na odnawialne i nieodnawialne. Podział taki przedstawia rycina 13. ZASOBY PRZYRODY NIEWYCZERPYWALNE WYCZERPYWALNE ODNAWIALNE NIEODNAWIALNE Ryć. 13. Schemat ogólnego podziału zasobów przyrody 40 Do zasobów niewyczerpywalnych zaliczymy takie, których eksploatacja nie zagraża ich wyczerpaniem. Należą do nich prądy morskie, wiatry i światło słoneczne. Są to zasoby przede wszy-dtkim energetyczne, dające szansę uzyskiwania taniej energii. Już w tej chwili podjęte zostały liczne udane próby wykorzystywania energii słonecznej do ogrzewania mieszkań oraz siły wiatru do produkcji energii elektrycznej. W przeciwieństwie do węgla kamiennego i brunatnego, gazu ziemnego, ropy naftowej i pierwiastków promieniotwórczych stosowanych w reaktorach jądrowych, wymienione źródła energii są całkowicie czyste i nie ilanowią żadnego zagrożenia dla środowiska. Główny więc wy-liłek ludzki już obecnie powinien być skierowany na opracowanie metod racjonalnego i najbardziej efektywnego wykorzystania zasobów niewyczerpywalnych. Gwarantowałoby to jednocześnie ochronę zasobów węgla, ropy i gazu, a w znacznym stopniu tnkże lasów i drewna. Surowce te mogłyby być wówczas stosowane tylko w przemyśle chemicznym do produkcji różnych sub-Itancji, w tym także lekarstw. Zasoby wyczerpywalne to takie zasoby przyrody, które w wyniku eksploatacji mogą ulec całkowitemu wyczerpaniu i zniszczeniu. Wyczerpywalność zasobów jest uzależniona od intensywności pozyskiwania ich przez człowieka. Umiarkowane pozyskiwanie albo w ogóle nie powoduje wyczerpania tych zasobów, albo •hucznie przedłuża czas ich użytkowania. Do zasobów odnawialnych należą rośliny i zwierzęta, wody powierzchniowe, gleby, powietrze atmosferyczne itp. Organizmy lywe, dzięki zdolności rozmnażania się, mogą istnieć bardzo długo. Wprawdzie życie pojedynczego osobnika jest ograniczone czasem, lecz rozmnażanie zapewnia trwanie gatunku. Wody powierzchniowe, a więc jeziora, rzeki, strumienie i kałuże, odnawiają się dzięki deszczom. Nawet w wypadku silnego zanieczy- •Kczenia wód powierzchniowych, pod wpływem deszczów i różnych procesów samooczyszczenia, jest możliwe ich odnowienie lł^. Po pewnym czasie zostaną one znów zasiedlone przez rośliny i zwierzęta, tak że możemy tu mówić o odnowieniu się całej biocenozy. W podobny sposób odnowieniu może ulec zniszczony lub wycięty las oraz inne biocenozy i całe ekosystemy. Dzięki Halinom zielonym jest odnawiana ilość tlenu w powietrzu. Tak- 41 Ryć. 14. Nosorożec jawajski - zwierzę zagrożone wytępieniem Ryć. 15. Hipopotam karłowaty - zwierzę zagrożone wytępieniem 42 <• w odnawianiu się gleb istotną rolę odgrywają organizmy ży-vr, a zwłaszcza drobnoustroje i inne organizmy glebowe ucze-i n lezące w tworzeniu próchnicy. Przykładem zasobów wolniej • 'dnawiających się są żwiry i piaski, wykorzystywane przez człowieka w budownictwie. Żwiry i piaski powstają stale w natu-rulnych procesach kruszenia się skał. Zachodzi to jednak bar-d/.o powoli i tylko przy powolnej eksploatacji możemy mówić o odnawianiu się zasobów żwiru i piasku. Do zasobów nieodnawialnych należą złoża surowców mineralnych i energetycznych, rudy metali, skały, a w wielu wy-pwdkach także organizmy żywe i całe biocenozy. Nieodnawialni >ść surowców wynika z niezwykle długiego czasu ich powstawania. Pokłady węgla kamiennego tworzyły się około 300 milionów lat, a węgla brunatnego około 200 milionów lat. Przy obecnym tempie wydobycia zasobów tych nie starczy nawet na 300 Jut. Podział zasobów przyrody na odnawiające się i nie odnawia^ juce się jest podziałem względnym. Zasoby o bardzo długim cza*l |k% odnawiania się traktujemy jako nie odnawiające się. Rośliny i zwierzęta należą w zasadzie do zasobów odnawiających się. ?,namy jednak wiele przykładów całkowitego wytępienia przez c/.łowieka całych gatunków roślin i zwierząt. Martwy gatunek nie może się już rozmnażać i tym samym staje się nieodnawialny. Podobnie może dziać się z biocenozami i ekosystemami. : Zagadnienia l, Węgiel kamienny i ropa naftowa stanowią cenny surowiec wielu gałęzi przemysłu. Wymień znane ci produkty otrzymywane z węgla kamiennego lub z ropy naftowej. lt Przygotuj się do omówienia i uzasadnienia względności podziału zasobów na odnawiające się i nie odnawiające się. B. Jakie znasz sposoby wykorzystywania siły wiatru i światła słonecznego? EKSPLOATACJA ZASOBÓW NATURALNYCH 1, Scharakteryzuj znane ci sposoby pozyskiwania żwiru, piasku lub gliny. ',', Czym różni się najczęściej sposób wydobywania węgla kamiennego od sposobu wydobycia węgla brunatnego? i Jaki widzisz związek między oszczędnym gospodarowaniem zasobami wodnymi a oczyszczaniem ścieków? 43 Kiedy mówimy o eksploatacji bogactw naturalnych, najczęściej myślimy o pozyskiwaniu surowców energetycznych, głównie węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego oraz rud metali i niektórych surowców ceramicznych lub budowlanych, jak gliny, piaski itp. Dopiero po zastanowieniu się stwierdzamy, że przecież wszystkie nasze potrzeby zaspokajamy dzięki przyrodzie i liczba eksploatowanych dóbr jest znacznie większa. Siejąc i uprawiając rośliny eksploatujemy gleby. Hodując zwierzęta eksploatujemy łąki i pastwiska. Pozyskujemy wiele gatunków roślin w tym drzewa, z naturalnych i sadzonych lasów. Uzyskujemy w ten sposób drewno, żywicę, grzyby, jagody, zioła lecznicze i wiele innych surowców. Uprawiając myśliwstwo eksploatujemy zasoby zwierzyny łownej. Z przyrody czerpiemy olbrzymie ilości wody nie tylko do picia i utrzymywania higieny, ale także dla potrzeb różnych gałęzi przemysłu i innych dziedzin gospodarki. Wszystkie silniki spalinowe mogą pracować dzięki obecności tlenu w powietrzu. Eksploatacji podlegają ryby w rzekach, jeziorach, morzach i oceanach, pokłady soli kamiennej, wody mineralnej, siarka, pierwiastki promieniotwórcze, siła spadku wody, siła wiatru itp. Eksploatacja większości dóbr naturalnych z roku na rok wzrasta. Często jest to wzrost bardzo gwałtowny, grożący całkowitym wyczerpaniem zasobów nie odnawiających się. Taki właśnie wzrost przedstawia wykres na rycinie 16. Dotyczy on łącznego wydobycia węgla kamiennego i brunatnego (linia ciągła) oraz ropy naftowej (linia przerywana) w skali światowej. 1000 1800 1860 1900 1950 Ryć. 16. Wzrost światowego wydobycia węgla kamiennego i brunatnego oraz ropy naf-1990 Rok towej 44 Tabela I •-!' Wydobycie i pozyskiwanie niektórych zasobów przyrody oraz przerób ropy naftowej w Polsce Rok Węgiel min ton Stal surowa min ton Miedź tyś. ton Drewno (grubizna) km2 Ropa naftowa min ton 1946 48,8 1,2 _ 11,3 0,1 1950 82,8 2,5 10,7 13,7 0,3 1960 114,0 6,7 21,7 15,9 0,9 1970 173,0 11,8 72,2 18,5 7,5 1980 230,0 19,5 357,0 20,8 16,1 1990, 148,0 13,6 346,0 17,6 12,8 W tabeli I zamieszczono dane obrazujące wzrost pozyskiwania węgla, stali, miedzi i drewna oraz przerobu ropy naftowej w Polsce po II wojnie światowej. Porównanie roku 1946 z rokiem 1980 w odniesieniu do drewna oznacza niemal dwukrotny Wzrost pozyskiwania, w odniesieniu do węgla wzrost niemal pięciokrotny, stali - szesnastokrotny, przerobu ropy - stusześćdzie-llęciokrotny, a w wypadku miedzi - blisko trzydziestocztero-krotny w stosunku do roku 1950. Przy takich rozmiarach eksploatacji - jak twierdzą specjaliści - węgla kamiennego wy-itarczy nam najwyżej na 110 lat, węgla brunatnego na 70 lat, M rudy miedzi na 50 lat. W skali światowej węgla starczy najwyżej na 300 lat, gazu ziemnego na 55 lat, a ropy naftowej na 10 lat. Ponieważ są to zasoby wyczerpywalne, nie będzie żadnej możliwości dalszego ich pozyskiwania. Woda jest najbardziej rozpowszechnionym związkiem che-" tnicznym na Ziemi. Pełne wody są morza i oceany oraz inne iblorniki wodne. Odnosi się więc wrażenie niewyczerpalności tych Uttsobów. Trzeba jednak pamiętać, że zaledwie niecałe 3% ziem-aklch wód stanowią wody słodkie. Mogą więc one być częściowo wyczerpane lub zanieczyszczone w takim stopniu, że nie będą się nadawały do powtórnego użycia. Z roku na rok zmniejsza się też powierzchnia lasów, które przeprowadzają połowę procesów fotosyntezy zachodzących na lpmi. Wyrąb lasów oznacza więc nie tylko zmniejszanie się Imiobów drewna i innych zysków leśnych, ale przede wszystkim 45 zmniejszanie się zasobów tlenu w atmosferze. Rola lasów prze- j jawią się głównie w pochłanianiu dwutlenku węgla (CO2) i wydzielaniu tlenu (O2). Tabela II Liczby wytępionych na Ziemi gatunków ptaków i ssaków Okres Ptaki Ssaki Łącznie do roku 1800 13 18 31 1800-1900 33 27 60 1900-1980 46 67 113 Razem 92 112 204 W tabeli II zostały podane liczby gatunków ptaków i ssaków, które zostały wytępione w wyniku działalności ludzkiej. Wystarczy porównać liczby z prawej kolumny, aby stwierdzić, że w każdym z kolejnych okresów liczba wytępionych zwierząt uległa podwojeniu. Większość z nich wyginęła z wyniku polowań, ze względu na smaczne mięso i cenne skóry. Do tej grupy należy nasz tur, którego ostatni okaz na świecie został zabity przez kłusownika pod Sochaczewem w roku 1627. Obecnie blisko 400 dalszych gatunków ptaków i około 600 gatunków ssaków zagrożonych jest w swym istnieniu. Jeżeli nie uda się tych gatunków zachować, to przyszłe pokolenia ludzi nie będą ich w ogóle znały. Martwy gatunek nie może się już odnawiać. Przestaje też być j zasobem przyrody przydatnym w życiu i gospodarce człowieka. Po prostu nie istnieje! Niewiele jest bogactw naturalnych bezpośrednio dostępnych i bezpośrednio wykorzystywanych przez człowieka. Ich pozyskanie wymaga zwykle specjalnych zabiegów, a wykorzystanie odpowiedniego przygotowania lub przetworzenia. Z tych względów eksploatacji bogactw naturalnych towarzyszy rozwój przemysłu, urbanizacja i wiele innych zjawisk oraz procesów oddziaływają-cych na środowisko. Ta niejako uboczna szkodliwość eksploatacji zasobów naturalnych przejawia się w: 46 Ryć. 17 Ryć. 17. Krowa morska - morski ssak hi^linożerny o długości ciała do 10 m, prtkryty w roku 1741 w rejonie Wysp Komandorskich oraz u wybrzeży Kam-Bititki, i w ciągu 30 lat całkowicie wytępiony ze względu na smacze i tłuste mięso Ryć. 18. Dront dodo - nielotny ptak o ciężarze około 25 kg, odkryty w roku 1H07 na Wyspie Św. Maurycego. Ze na wielkość oraz smaczne był nazywany przez marynarzy "rhodzącym garnkiem mięsa" i z tego powodu został całkowicie wytępiony do roku 1681 (lyi1. 19. Bawolec rudy - pustynna an-tylnpa o wielkości konia, żyjąca w pół-Hurnej Afryce' i wytępiona zupełnie pr/.ez myśliwych. Ostatnie okazy żyją-W w ogrodzie zoologicznym w Berlinie padły podczas II wojny światowej Ryć. 18 Ryć. 19 47 - częściowym lub całkowitym zniszczeniu terenów eksploatowanych, - zanieczyszczeniu środowiska, - zmianach w stosunkach ludnościowych. Stosunkowo największe zniszczenie środowiska powoduje górnictwo, w tym szczególnie kopalnie odkrywkowe węgla brunatnego. Tworzy się je odkopując zazwyczaj głęboko położone pokłady węgla i zdejmując warstwy geologiczne stanowiące tzw. nadkład. Materiał ten gromadzi się na zwałowiskach tworzących sztuczne wzniesienie. W ten sposób zupełnie zmienia się krajobraz danej okolicy, zniszczone zostają gleby, naturalny układ warstw geologicznych, a także następuje zupełny zanik roślin i zwierząt. Olbrzymie zagłębienie, o głębokości mogącej dochodzić do 300 m, powoduje spływanie wód nie tylko z najbliższych, ale i z dalszych terenów. Prowadzi to do całkowitego zaniku wody w studniach położonych nawet bardzo daleko od samej kopalni. W rezultacie znaczny obszar Ziemi zostaje osuszony, co odbija się na plonach i całej szacie roślinnej oraz prowadzi do zmian klimatu i mikroklimatu. Podobne zmiany, choć na niniejszą skalę, powodują kopalnie głębinowe służące pozyskiwaniu węgla kamiennego. Wykopane szyby i chodniki również mogą gromadzić spływające wody podziemne, ale wielkość terenów osuszonych na ogół nie przekracza obszaru w promieniu 5 km od kopalni. Bardziej niebezpieczne są natomiast deformacje ziemi prowadzące do osiadania warstw, co przejawia się sztucznymi trzęsieniami ziemi i zapadaniem się budowli ludzkich, pod którymi znajduje się kopalnia. W Polsce tego typu zjawiska występują w Bytomiu. ; pyły itp.). Na tej podstawie scharakteryzuj główne typy zanieczyszczeń waszego miejsca zamieszkania. 3. Jakie znasz główne sposoby zapobiegania zanieczyszczeniom atmosfery? Przygotowując się do odpowiedzi uwzględnij także sytuację lokalną. 71 skano by znaczne oszczędności w zużyciu paliw, gdyż składniki tych paliw nie podlegające pełnemu spaleniu stanowią oczywistą stratę materialną. Sprawa emisji dwutlenku węgla do atmosfery jest odrębnym zagadnieniem, gdyż zwiększenie ilości tego gazu w powietrzu może grozić trudnymi do przewidzenia zmianami na całej Ziemi. Z drugiej strony procesy, w których jest wytwarzany dwutlenek węgla, nie mogą być zatrzymane. W tej sytuacji najbardziej właściwe wydaje się bezwzględne utrzymanie, a jeszcze lepiej znaczne zwiększenie powierzchni leśnych na Ziemi, zachowanie innych powierzchni zielonych oraz maksymalne zwiększenie drzewiastej i krzaczastej zieleni miast i osiedli. Proces fotosyntezy jest darmowym i najpewniejszym sposobem likwidacji nadmiaru dwutlenku węgla. W odniesieniu do innych zanieczyszczeń powietrza, w tym także substancji pyłowych, stosuje się w zakładach przemysłowych i różnych fabrykach specjalne oczyszczalniki i filtry zatrzymujące określone substancje. W takich wypadkach można uzyskać dodatkowe korzyści, wykorzystując te substancje jako surowce wtórne. Przykładem takich możliwości są omówione wcześniej pyły cementowe. W przyszłości zajdzie też prawdopodobnie konieczność zmniejszenia produkcji i stosowania sztucznych nawozów azotowych i fosforowych. Nadmierne ich używanie ma bowiem szkodliwy wpływ nie tylko na stan atmosfery, ale także na hodowane rośliny oraz na człowieka i zwierzęta. Z rolnictwem wiąże się też kwestia środków ochrony roślin, z których część dostaje się do atmosfery, a poprzez łańcuchy pokarmowe trafia do organizmu człowieka. W tej dziedzinie dąży Ryć. 34. Znak ostrzegawczy informujący o zagrożeniu środkami ochrony roślin 70 się do opracowania takich środków, które działają krótko i skutecznie, a następnie ulegają szybkiemu rozłożeniu na czynniki nieszkodliwe. Chodzi tu przede wszystkim o środki o tzw. krótkim okresie karencji. Zanieczyszczenia powietrza należą do szczególnie niebezpiecznych, gdyż wcześniej czy później i w różnych postaciach dostają się do wód powierzchniowych i do gleb, dając początek wędrówce związku toksycznego. Jeżeli ilość zanieczyszczeń przekroczy wytrzymałość biologiczną środowiska przyrodniczego, dochodzi do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu przyrody. Nadmierne pozyskiwanie i przetwarzanie surowców oraz związana z tym zmiana struktury przestrzennej środowiska powoduje przekroczenie progu biologicznej wytrzymałości środowiska i prowadzi do ustania procesów samoregulujących w przyrodzie, co wyraża się powstaniem stref śmierci biologicznej określanej mianem katastrofy ekologicznej. Zagadnienia 1. Na podstawie własnych obserwacji oraz informacji możliwych do uzyskania w pobliskich zakładach przemysłowych zbierz dane o istniejących w twoim miejscu zamieszkania źródłach zanieczyszczenia powietrza. Oceń rodzaj stosowanych paliw oraz emitowanych zanieczyszczeń i zanotuj swoje obserwacje i wnioski. 2. Porównaj zebrane przez siebie informacje z danymi koleżanek i kolegów, a następnie w specjalnie wykonanej tabelce spisz nazwę źródła zanieczyszczeń (np. paleniska domowe, cukrownia, elektrownia) oraz ich rodzaj (CO, CO2, SO2, pyły itp.). Na tej podstawie scharakteryzuj główne typy zanieczyszczeń waszego miejsca zamieszkania. 3. Jakie znasz główne sposoby zapobiegania zanieczyszczeniom atmosfery? Przygotowując się do odpowiedzi uwzględnij także sytuację lokalną. 71 \ WODA W ŻYCIU CZŁOWIEKA 1. W jakich trzech stanach skupienia występuje woda w przyrodzie? 2. Obieg wody w przyrodzie charakteryzuje się tzw. obiegiem dużym i obiegiem małym. Omów wędrówkę wody w przyrodzie, z uwzględnieniem wymienionych dwóch obiegów. 3. Do jakiej grupy zasobów naturalnych należy zaliczyć wodę? Do nie-wyczerpywalnych, wyczerpywalnych, odnawialnych czy nieodnawialnych? Uzasadnij swoją odpowiedź. /) j Woda jest substancją niezbędną do życia. Zawartość wody w cytoplazmie roślin wynosi około 75%, a u niektórych zwierząt dochodzi nawet do 90%. Woda jest też najbardziej rozpowszechnionym w przyrodzie związkiem chemicznym i odgrywa ważną rolę jako rozpuszczalnik wielu substancji. Przez ludzi jest używana do spożycia, do celów higienicznych i w gospodarstwie domowym. W większości procesów przemysłowych zużywane są duże ilości wody. Poza tym używa się jej do przenoszenia ciepła zarówno w chłodnictwie, jak i w ogrzewnictwie. Dzięki wodzie Ryć. 35. Jezioro - naturalny zbiornik retencyjny wody 72 zamienia się energię cieplną, poprzez parę wodną, w energię mechaniczną. Nie wszystkie wody kuli ziemskiej są wodami obiegowymi. Część ich jest zmagazynowana w lodowcach, w wiecznych śniegach i na dużych głębokościach w Ziemi, w postaci wód głębinowych. Człowiek wykorzystuje głównie wody słodkie, które stanowią zaledwie około 6% całych zasobów wodnych. Wody słodkie dzieli się zwykle na opadowe, powierzchniowe i podziemne. Nie wszystkie one są dostępne dla człowieka. Ze względu na olbrzymią powierzchnię mórz i oceanów większość wód opadowych spada właśnie do nich, stając się wodami zasolonymi. Do wód powierzchniowych zalicza się wody stojące (jeziora, stawy) i płynące (rzeki, strumienie). Do tych ostatnich należą wody spływające po powierzchni gleb lub w warstwie gleby. Wody podziemne, występujące do 3 m głębokości, noszą nazwę wód zaskórnych, a występujące poniżej 3 m określa się jako wody gruntowe. Zasoby wody danego obszaru, kraju lub kontynentu ocenia się na podstawie bilansu wodnego, czyli zestawienia ilościowego przychodu i rozchodu wody w ciągu roku. Przeciętny bilans wodny ziem Polski, obliczony na podstawie wieloletnich danych, przedstawia poniższe zestawienie. 1. Przychód wody z opadów atmosferycznych i z rzek płynących z zagranicy +191,4 km3 2. Powrót do atmosfery przez parowanie powierzchni ziemi i transpirację roślin -132,8 km3 3. Odpływ powierzchniowy i podziemny 58,6 km3 4. Nie dający się pozyskać odpływ wezbraniowy i konieczny odpływ biologiczno-sanitarny -36,6 km3 5. Możliwy do pozyskania zasób dyspozycyjny 22,0 km3 Jak w każdym bilansie, tak i tu przychód musi się równać rozchodowi. Jest zrozumiałe, że w żadnym razie rozchód (parowanie, transpiracja i odpływ powierzchniowy) nie może być większy od przychodu (opady i wpływające rzeki). Mogłaby na- 73 Ryć. 36. Naturalny zbiornik retencyjny wody tomiast zaistnieć sytuacja odwrotna w przypadku zatrzymania wód spływających w naturalnych (jeziora, torfowiska, lasy) lub sztucznych zbiornikach wodnych. Zbiorniki takie nazywa się zbiornikami retencyjnymi. W zależności od rodzaju opadów oraz od wielu innych czynników odpływ wody jest pod względem ilościowym bardzo zmienny. Im więcej jest naturalnych i sztucznych zbiorników retencyjnych, tym bardziej stały jest odpływ. Woda spływająca gwałtownie po gołej powierzchni ziemi stanowi najbardziej zmienny odpływ wezbraniowy. Praktycznie nie nadaje się on do pozyskania i zużytkowania. Poza tym, w odpływie powierzchniowym należy uwzględnić tzw. odpływ nienaruszalny, konieczny ze względów biologiczno-sanitarnych. Pozyskanie wód tego odpływu naruszyłoby niezbędne zasoby rzek, co doprowadziłoby do zupełnego rozregulowania mechanizmów równowagi biologicznej zbiorników wodnych i zaniku w nich życia. Tak więc od odpływu powierzchniowego należy odjąć odpływ wezbraniowy i nienaruszalny. Dopiero to, co pozostaje, można traktować jako możliwy do pozyskania i wykorzystania tzw. zasób dyspozycyjny. Zasób ten w Polsce nie jest duży. Na 74 jednego mieszkańca przypada u nas średnio 1700 m3 wody, co odpowiada 4,5 m3 na dobę. Stawia to nasz kraj na 22 miejscu spośród 26 państw europejskich. Dotychczasowe roczne zużycie wody w Polsce przedstawia się następująco: Rok 1970 - 12,5 km3 " 1980 - 14,2 " " 1990 - 14,2 " o Ryć. 37. Obszary objęte w Polsce deficytem wody: o - obszary objęte deficytem wody dla gospodarki komunalnej i przemysłu, b - obszary objęte deficytem wody dla rolnictwa, c - odcinki rzek zagrożone niedoborem przepływów nienaruszalnych 75 Wystarczy podane wartości porównać z wielkością przeciętnego zasobu dyspozycyjnego podanego w zestawieniu bilansowym, aby stwierdzić, że wcześniej czy później możemy mieć trudności z zaspokojeniem naszych potrzeb. Trzeba się przy tym liczyć z bardzo prawdopodobnym, znacznym powiększeniem odpływu wezbraniowego, w związku z dalszą dewastacją przyrody i niszczeniem naturalnych zbiorników retencyjnych. W rezultacie woda stanie się w Polsce najbardziej deficytowym surowcem. Zabraknie wówczas wody dla rolnictwa niemal w całym kraju, a na obszarach centralnych i południowych zabraknie wody nawet dla miast i przemysłu. Obecnie największym odbiorcą rocznego zasobu dyspozycyjnego są zakłady produkcyjne, dysponujące własnymi ujęciami wody. Zakłady te zużywają 67% wody. Na drugim miejscu znajduje się gospodarka komunalna zużywająca około 21%, a na trzecim - rolnictwo i leśnictwo zużywające około 12%. Zasoby wodne w Polsce charakteryzują się bardzo nierównomiernym rozmieszczeniem. Dlatego też na pewnych terenach występują nadwyżki zasobów wodnych, a na innych - poważne niedobory. Pierwsze wyraźne niedobory wody w Polsce zauważono już w okresie międzywojennym w Wielkopolsce i na Kujawach. Deficyt wody na tych obszarach stwierdzili biolodzy, obserwując zmiany w składzie flory i fauny. Proces ten występuje nadal, pogłębia się i obejmuje dalsze tereny. Aktualną sytuację w tym względzie przedstawia mapa na stronicy 75. Zagadnienia 1. Przygotuj we własnym zakresie referat, którego tematem będzie wy-; korzystanie wody dla żeglugi, rybołówstwa, sportu i wypoczynku. 2. Wykonaj schematyczny rysunek przedstawiający obieg wody w przyrodzie i uwzględniający podziały wód oraz podane w rozdziale elementy bilansu wodnego. 3. Jaki jest stan obecny i prognozy odnośnie do zasobów i wykorzystania wody w Polsce? RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ WÓD 2. Jakie substancje stanowią główne zanieczyszczenia powietrza? Które z tych substancji są rozpuszczalne w wodzie? 2. Jak przedstawia się bilans wodny Polski i jak należy rozumieć zasoby dyspozycyjne? 3. Jakie jest zużycie wody w Polsce przez przemysł, rolnictwo i leśnictwo oraz gospodarkę komunalną? ' Woda jest podstawowym elementem utrzymania równowagi w środowisku przyrodniczym. Dlatego tak ważne jest utrzymanie dodatniego bilansu wodnego, w którym przychód jest większy od rozchodu. Coraz częściej zdarza się jednak, że pomimo pozornie dodatniego bilansu woda nie może być użytkowana z powodu zanieczyszczeń. Zanieczyszczenie wód odpływowych nie tylko pozbawia człowieka zasobów dyspozycyjnych, ale przede wszystkim wpływa niekorzystnie na równowagę środowiska przyrodniczego. Niemal wszystkie zanieczyszczenia atmosfery i gleb poprzez spływ powierzchniowy trafiają w końcu do jezior i rzek, powodując w nich różnorodne, niekorzystne zmiany. Zanieczyszczenia wód, w zależności od ich pochodzenia i sposobu działania, dzielimy na komunalne, przemysłowe i rolne. '> iPrzez zanieczyszczenia komunalne rozumiemy przede wszystkim ścieki miejskie, powstające na skutek działalności człowieka i będące mieszaniną odpadów z gospodarstwa domowego, wydalin fizjologicznych człowieka i zwierząt domowych, odpadów ze szpitali, łaźni, pralni i tych zakładów przemysłowych, które nie wymagają specjalnego oczyszczenia lub osobnego odprowadzenia. W związku z tym ścieki komunalne mogą zawierać bardzo różne substancje, gdyż nie ma możliwości kontrolowania na przykład co jest wlewane do zlewów. Ścieki w ogólnej swej masie zawierają przede wszystkim wodę, której ilość dochodzi nawet do 99,9%. Same więc zanieczyszczenia stanowią w istocie niewielki procent ścieków. Znaczna jednak część tych zanieczyszczeń to związki organiczne, głównie tłuszcze, białka i cukrowce, które podlegają rozkładowi bakteryjnemu, co zwłaszcza w odniesieniu do procesów gnilnych białek powoduje nieprzyjemną woń ścieków. Przy większych stężeniach procesy te po- 77 Wystarczy podane wartości porównać z wielkością przeciętnego zasobu dyspozycyjnego podanego w zestawieniu bilansowym, aby stwierdzić, że wcześniej czy później możemy mieć trudności z zaspokojeniem naszych potrzeb. Trzeba się przy tym liczyć z bardzo prawdopodobnym, znacznym powiększeniem odpływu wezbraniowego, w związku z dalszą dewastacją przyrody i niszczeniem naturalnych zbiorników retencyjnych. W rezultacie woda stanie się w Polsce najbardziej deficytowym surowcem. Zabraknie wówczas wody dla rolnictwa niemal w całym kraju, a na obszarach centralnych i południowych zabraknie wody nawet dla miast i przemysłu. Obecnie największym odbiorcą rocznego zasobu dyspozycyjnego są zakłady produkcyjne, dysponujące własnymi ujęciami wody. Zakłady te zużywają 67% wody. Na drugim miejscu znajduje się gospodarka komunalna zużywająca około 21%, a na trzecim - rolnictwo i leśnictwo zużywające około 12%. Zasoby wodne w Polsce charakteryzują się bardzo nierównomiernym rozmieszczeniem. Dlatego też na pewnych terenach występują nadwyżki zasobów wodnych, a na innych - poważne niedobory. Pierwsze wyraźne niedobory wody w Polsce zauważono już w okresie międzywojennym w Wielkopolsce i na Kujawach. Deficyt wody na tych obszarach stwierdzili biolodzy, obserwując zmiany w składzie flory i fauny. Proces ten występuje nadal, pogłębia się i obejmuje dalsze tereny. Aktualną sytuację w tym względzie przedstawia mapa na stronicy 75. Zagadnienia • 1. Przygotuj we własnym zakresie referat, którego tematem będzie wykorzystanie wody dla żeglugi, rybołówstwa, sportu i wypoczynku. 2. Wykonaj schematyczny rysunek przedstawiający obieg wody w przyrodzie i uwzględniający podziały wód oraz podane w rozdziale elementy bilansu wodnego. 3. Jaki jest stan obecny i prognozy odnośnie do zasobów i wykorzystania wody w Polsce? 76 RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ WÓD 2. Jakie substancje stanowią główne zanieczyszczenia powietrza? Które z tych substancji są rozpuszczalne w wodzie? 2. Jak przedstawia się bilans wodny Polski i jak należy rozumieć zasoby dyspozycyjne? 3. Jakie jest zużycie wody w Polsce przez przemysł, rolnictwo i leśnictwo oraz gospodarkę komunalną? Woda jest podstawowym elementem utrzymania równowagi w środowisku przyrodniczym. Dlatego tak ważne jest utrzymanie dodatniego bilansu wodnego, w którym przychód jest większy od rozchodu. Coraz częściej zdarza się jednak, że pomimo pozornie dodatniego bilansu woda nie może być użytkowana z powodu zanieczyszczeń. Zanieczyszczenie wód odpływowych nie tylko pozbawia człowieka zasobów dyspozycyjnych, ale przede wszystkim wpływa niekorzystnie na równowagę środowiska przyrodniczego. Niemal wszystkie zanieczyszczenia atmosfery i gleb poprzez spływ powierzchniowy trafiają w końcu do jezior i rzek, powodując w nich różnorodne, niekorzystne zmiany. Zanieczyszczenia wód, w zależności od ich pochodzenia i sposobu działania, dzielimy na komunalne, przemysłowe i rolne. f> jPrzez zanieczyszczenia komunalne rozumiemy przede wszystkim ścieki miejskie, powstające na skutek działalności człowieka i będące mieszaniną odpadów z gospodarstwa domowego, wydalin fizjologicznych człowieka i zwierząt domowych, odpadów ze szpitali, łaźni, pralni i tych zakładów przemysłowych, które nie wymagają specjalnego oczyszczenia lub osobnego odprowadzenia. W związku z tym ścieki komunalne mogą zawierać bardzo różne substancje, gdyż nie ma możliwości kontrolowania na przykład co jest wlewane do zlewów. Ścieki w ogólnej swej masie zawierają przede wszystkim wodę, której ilość dochodzi nawet do 99,9%. Same więc zanieczyszczenia stanowią w istocie niewielki procent ścieków. Znaczna jednak część tych zanieczyszczeń to związki organiczne, głównie tłuszcze, białka i cukrowce, które podlegają rozkładowi bakteryjnemu, co zwłaszcza w odniesieniu do procesów gnilnych białek powoduje nieprzyjemną woń ścieków. Przy większych stężeniach procesy te po- 77 wodują spadek zawartości tlenu w rzekach, do których wpływają ścieki, a to z kolei prowadzi do zaniku organizmów żywych. Część ścieków stanowią ciała stałe, występujące zwykle jako zawiesiny. W związku z opracowaniem wielu nowych środków myjących i piorących w ściekach miejskich zwiększyła się ilość detergentów. Są to środki powierzchniowo czynne, powodujące całkowite zmywanie z organizmów wodnych powłok ochronnych (np. śluzu) z powierzchni ciał, z jelit itd. W rezultacie są one zabójcze dla świata żywego. Szczególnie niebezpiecznym składnikiem ścieków komunalnych są wirusy i chorobotwórcze bakterie. Stałym elementem ścieków jest bakteria pałeczka okrężnicy (Escherichia coli), która sama nie stanowi większego zagrożenia dla człowieka, lecz liczebność jej występowania w ściekach jest wskaźnikiem obecności czynników wywołujących tyfus, dur brzuszny i dyzenterię, •\ k ! Zanieczyszczenia przemysłowe mogą dostawać się do wód bezpośrednio, w postaci ścieków przemysłowych, lub z atmosfery, jako zanieczyszczenia powietrza. Są to różnego rodzaju pyły oraz związki chemiczne nieorganiczne i organiczne. W pobliżu kopalni węgla kamiennego w rzekach gromadzą się pyły węglowe, które powodują spłycanie rzek i zmieniają charakter dna. Podobne zmiany powodują inne nieorganiczne i nierozpuszczalne zawiesiny mineralne. Do nieorganicznych zanieczyszczeń rozpuszczalnych należą sole mineralne, wpływające na właściwości chemiczne wody. Jednym z poważniejszych źródeł zasolenia wód są emisje dwutlenku siarki do atmosfery. Po przejściu w kwas siarkowy związki te dostają się na powierzchnię ziemi i do wód Ryć. 38. Znak ostrzegawczy informujący o zagrożeniu związkami ołowiu •fi 78 Być. 39. Znak ostrzegawczy informujący o zagrożeniu związkami rtęci w postaci tzw. kwaśnych deszczów. W ten sposób zakwaszają glebę lub wodę i mogą dalej przechodzić w siarczany. Inne sole pochodzą z przemysłu chemicznego i górnictwa. Szczególnie toksyczne są sole metali ciężkich (ołowiu, miedzi, rtęci), które działają zabójczo na organizmy żywe. Zanieczyszczenia organiczne powstają w trakcie produkcji mas plastycznych, w przemyśle gumowym, a przede wszystkim przy rafinacji ropy naftowej. Są to głównie węglowodory. Gazownie, destylarnie smoły, przemysł naftowy, wytwórnie barwników i tworzyw sztucznych są źródłem fenoli. Są to substancje silnie toksyczne i wywołujące oparzenia skóry. Do zanieczyszczeń organicznych należy zaliczyć także odpady z garbarni, gorzelni, browarów, cukrowni, celulozowni, a nawet z przemysłu mięsnego. Specyficznym rodzajem zanieczyszczeń przemysłowych są zanieczyszczenia termiczne, związane ze spuszczaniem do zbiorników wodnych wód ciepłych lub gorących. Są to wody teoretycznie czyste, które zostały wykorzystane do chłodzenia w róż- Ryc. 40. Znak ostrzegawczy informujący o zagrożeniu produktami naftowymi 79 l nych procesach przemysłowych. Ich specyficznym "zanieczyszczeniem" jest właśnie wysoka temperatura. Wody te powodują podniesienie temperatury naturalnych jezior lub sztucznych zbiorników wodnych i prowadzą do poważnych zmian we florze i faunie danego zbiornika. Najczęściej większość rodzimych gatunków roślin i zwierząt ulega zniszczeniu, a na ich miejsce pojawiają się gatunki inne, często z cieplejszych rejonów Ziemi. Zmieniają się też okresy i terminy pojawów, rozwoju i zaników roślin. Bardzo często dochodzi do nadmiernego rozwoju jednego gatunku. Z tych względów do podgrzanych jezior konińskich trzeba było sprowadzić obce ryby roślinożerne (np. amur). Doprowadziło to do jeszcze większych zmian w roślinności jezior. > Zanieczyszczenia rolne dotyczą z jednej strony nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, które przez wody opadowe są spłukiwane do zbiorników wodnych, z drugiej strony - ścieków z intensywnych hodowli zwierząt. Bezściółkowa hodowla bydła i trzody chlewnej w bardzo dużych fermach hodowlanych daje duże ilości gnojowicy i innych zanieczyszczeń biologicznych. Zanieczyszczenia powodowane przez nawozy mineralne i środki ochrony roślin są związane z chemizacją rolnictwa. Chodzi tu głównie o nawozy azotowe, fosforowe i potasowe oraz o całą grupę środków zaliczanych do pestycydów. Nawozy mineralne po dostaniu się do wód działają na niektóre rośliny wodne podobnie jak na rośliny lądowe, przyspieszając ich wzrost i rozwój. W rezultacie dochodzi do nadmiernej produkcji roślin i znacznie przyspieszonego zarastania jezior i innych zbiorniów wodnych. Zjawisko to nazwane zostało eutrofizacją jezior. W sposób widoczny nawet dla przygodnego obserwatora przejawia się to w postaci tzw. zakwitów jezior. Działanie środków ochrony roślin jest z reguły silnie toksyczne. HO Zagadnienia 1. Przedstaw wędrówkę nawozów mineralnych do zbiorników wodnych ł powodowane przez te nawozy zmiany. 2. Omów zanieczyszczenia wód powierzchniowych, dzieląc je na zanieczy^ szczenią nieorganiczne i organiczne. '* 3. Zanieczyszczenia biologiczne mogą pochodzić ze źródeł komunalnych, Vi przemysłowych i rolnych. Przygotuj się do ich omówienia. '-.f OCHRONA WÓD 1. Jakie jest znaczenie wody dla organizmów żywych? 2. Wymień główne źródła i rodzaje zanieczyszczeń wód. 3. Przypomnij obieg wody w przyrodzie i wskaż w tym obiegu te odcinki, na których następuje zanieczyszczenie wód, ich magazynowanie i oczyszczanie. O.*-;..•«''•"•:. ^* , / Woda należy do zasobów niewyczerpywalnych. Można wprawdzie spowodować, że określone zasoby wodne staną się w wyniku zanieczyszczenia nieprzydatne dla człowieka lub nawet szkodliwe, ale zarówno w procesach naturalnych, jak i sztucznych możliwe jest oczyszczenie tej wody i powtórne jej użycie. Procesy samooczyszczania wód zachodzą w przyrodzie stale. Polegają one na sedymentacji, czyli opadaniu na dno zawiesin. Cząstki organiczne są następnie rozkładane przy udziale mikroorganizmów. Końcowym produktem takiego rozkładu są związki nieorganiczne, które w postaci soli mogą być pobierane przez rośliny. Proces taki nosi nazwę mineralizacji. W przypadku kwasów i zasad następuje ich neutralizacja, czyli doprowadzenie do odczynów obojętnych, a w końcowym efekcie także mineralizacja. Dzięki tym procesom im dalej od źródła zanieczyszczenia, tym bardziej czysta woda. Schematycznie samooczyszczanie się rzek przedstawia rycina 41. Zanieczyszczone wody rzek ograniczają rozwój wielu organizmów. W pobliżu miejsca spuszczenia ścieków rozwijają się przede wszystkim bakterie rozkładające substancje organiczne, niektóre pierwotniaki odżywiające się szczątkami organicznymi lub bakteriami, skąposzczety (np. Tubifex - rurecznik) i niektóre glony (np. sinice, okrzemki). W krańcowych wypadkach, przy bardzo dużej ilaści ścieków lub wysokiej ich toksyczności, dochodzi do zupełnego za- li - Ochrona i kształtowanie... 81 nych procesach przemysłowych. Ich specyficznym "zanieczyszczeniem" jest właśnie wysoka temperatura. Wody te powodują podniesienie temperatury naturalnych jezior lub sztucznych zbiorników wodnych i prowadzą do poważnych zmian we florze i faunie danego zbiornika. Najczęściej większość rodzimych gatunków roślin i zwierząt ulega zniszczeniu, a na ich miejsce pojawiają się gatunki inne, często z cieplejszych rejonów Ziemi. Zmieniają się też okresy i terminy pojawów, rozwoju i zaników roślin. Bardzo często dochodzi do nadmiernego rozwoju jednego gatunku. Z tych względów do podgrzanych jezior konińskich trzeba było sprowadzić obce ryby roślinożerne (np. amur). Doprowadziło to do jeszcze większych zmian w roślinności jezior. 3 Zanieczyszczenia rolne dotyczą z jednej strony nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, które przez wody opadowe są spłukiwane do zbiorników wodnych, z drugiej strony - ścieków z intensywnych hodowli zwierząt. Bezściółkowa hodowla bydła i trzody chlewnej w bardzo dużych fermach hodowlanych daje duże ilości gnojowicy i innych zanieczyszczeń biologicznych. Zanieczyszczenia powodowane przez nawozy mineralne i środki ochrony roślin są związane z chemizacją rolnictwa. Chodzi tu głównie o nawozy azotowe, fosforowe i potasowe oraz o całą grupę środków zaliczanych do pestycydów. Nawozy mineralne po dostaniu się do wód działają na niektóre rośliny wodne podobnie jak na rośliny lądowe, przyspieszając ich wzrost i rozwój. W rezultacie dochodzi do nadmiernej produkcji roślin i znacznie przyspieszonego zarastania jezior i innych zbiorniów wodnych. Zjawisko to nazwane zostało eutrofizacją jezior. W sposób widoczny nawet dla przygodnego obserwatora przejawia się to w postaci tzw. zakwitów jezior. Działanie środków ochrony roślin jest z reguły silnie toksyczne. BO Zagadnienia 1. Przedstaw wędrówkę nawozów mineralnych do zbiorników wodnych i powodowane przez te nawozy zmiany. 2. Omów zanieczyszczenia wód powierzchniowych, dzieląc je na zanieczyszczenia nieorganiczne i organiczne. 3. Zanieczyszczenia biologiczne mogą pochodzić ze źródeł komunalnych, przemysłowych i rolnych. Przygotuj się do ich omówienia. OCHRONA WÓD 1. Jakie jest znaczenie wody dla organizmów żywych? 2. Wymień główne źródła i rodzaje zanieczyszczeń wód. 3. Przypomnij obieg wody w przyrodzie i wskaż w tym obiegu te odcinki, na których następuje zanieczyszczenie wód, ich magazynowanie i oczyszczanie. a«o*' :,**, / Woda należy do zasobów niewyczerpy walnych. Można wprawdzie spowodować, że określone zasoby wodne staną się w wyniku zanieczyszczenia nieprzydatne dla człowieka lub nawet szkodliwe, ale zarówno w procesach naturalnych, jak i sztucznych możliwe jest oczyszczenie tej wody i powtórne jej użycie. Procesy samooczyszczania wód zachodzą w przyrodzie stale. Polegają one na sedymentacji, czyli opadaniu na dno zawiesin. Cząstki organiczne są następnie rozkładane przy udziale mikroorganizmów. Końcowym produktem takiego rozkładu są związki nieorganiczne, które w postaci soli mogą być pobierane przez rośliny. Proces taki nosi nazwę mineralizacji. W przypadku kwasów i zasad następuje ich neutralizacja, czyli doprowadzenie do odczynów obojętnych, a w końcowym efekcie także mineralizacja. Dzięki tym procesom im dalej od źródła zanieczyszczenia, tym bardziej czysta woda. Schematycznie samooczyszczanie się rzek przedstawia rycina 41. Zanieczyszczone wody rzek ograniczają rozwój wielu organizmów. W pobliżu miejsca spuszczenia ścieków rozwijają się przede wszystkim bakterie1 rozkładające substancje organiczne, niektóre pierwotniaki odżywiające się szczątkami organicznymi lub bakteriami, skąposzczety (np. Tubifex - rurecznik) i niektóre glony (np. sinice, okrzemki). W krańcowych wypadkach, przy bardzo dużej ilości ścieków lub wysokiej ich toksyczności, dochodzi do zupełnego za- 6 - Ochrona i kształtowanie... 81 niku życia w rzece. Tak zanieczyszczone wody traktuje się jako ścieki i nie uwzględnia się ich w klasyfikacji czystości wód. Obecnie niestety prawie 1/3 naszych rzek należy do tej kategorii. Wody III klasy czystości nadają się do nawadniania pól oraz do użytku przemysłowego, z wyjątkiem przemysłu spożywczego. Wody klasy II nadają się już na kąpieliska i sporty wodne oraz do hodowli ryb, z wyjątkiem ryb łososiowatych. Klasa I oznacza wody całkowicie czyste, które mogą być wykorzystywane jako wody pitne, dla przemysłu spożywczego oraz do hodowli wielu ryb, w tym także łososiowatych. Wody silnie zanieczyszczone tracą zdolności do samooczyszczania i wówczas część lub wszystkie nagromadzone w nich zanieczyszczenia docierają w końcu do mórz i oceanów. Powodują tam skażenia różnych organizmów, w tym morskich ryb, będących ważnym źródłem wyżywienia ludzi. Pod tym względem w szczególnej sytuacji znajduje się Morze Bałtyckie. Jest ono niewielkie (ok. 420 000 km2 ) i niezbyt głębokie (średnio 55 m). Nie ma przy tym szerszych połączeń z innymi morzami, przez co bardzo powoli następuje w nim wymiana wód (około 24 lata). Jest natomiast silnie zanieczyszczone przez niemal wszystkie państwa nadbałtyckie. Trzeba jednak przyznać, iż są czynione starania o zmianę sytuacji. W roku 1973 została podpisana tzw. Konwencja Gdańska o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów Bałtyku i Bełtów. W następnym roku siedem państw nadbałtyckich podpisało drugą Międzynarodową Konwencję Bałtycką w Helsinkach, która szeroko ujmuje zagadnienia ochrony środowiska morskiego Bałtyku. Problemy zaspokojenia potrzeb wodnych w kraju są spowodowane wieloma przyczynami. Różne też mogą być drogi rozwiązywania tych problemów. Kierunki działania w tym zakresie można ująć w trzech l punktach: •» - eliminowanie nieprawidłowości w gospodarowaniu zasobami wodnymi, f - ochrona wód przed zanieczyszczeniem, • • - poprawienie bilansu wodnego w celu zwiększenia ilości wód dyspo/.ycyjnych. ' Do groźnych nieprawidłowości w gospodarowaniu zasobami ;l f ' '* ' 82 '•; ...^ojfet,,, Ryć. 41. Spadek stopnia zanieczyszczenia rzeki w miarę zachodzenia procesu samooczyszczania w różnych odległościach od źródła ścieków. W górnej części schematu przedstawiono orientacyjny zestaw niektórych organizmów wodnych w zależności od klas czystości wody wodnymi należy niewłaściwa struktura zużycia wody z ujęć komunalnych, z których przemysł pobiera aż 28%. W wielu wypadkach przemysł mógłby korzystać z mniej czystych wód. Poza tym szereg zakładów przemysłowych mających własne ujęcia 83 niku życia w rzece. Tak zanieczyszczone wody traktuje się jako ścieki i nie uwzględnia się ich w klasyfikacji czystości wód. Obecnie niestety prawie 1/3 naszych rzek należy do tej kategorii. Wody III klasy czystości nadają się do nawadniania pól oraz do użytku przemysłowego, z wyjątkiem przemysłu spożywczego. Wody klasy II nadają się już na kąpieliska i sporty wodne oraz do hodowli ryb, z wyjątkiem ryb łososiowatych. Klasa I oznacza wody całkowicie czyste, które mogą być wykorzystywane jako wody pitne, dla przemysłu spożywczego oraz do hodowli wielu ryb, w tym także łososiowatych. Wody silnie zanieczyszczone tracą zdolności do samooczyszczania i wówczas część lub wszystkie nagromadzone w nich zanieczyszczenia docierają w końcu do mórz i oceanów. Powodują tam skażenia różnych organizmów, w tym morskich ryb, będących ważnym źródłem wyżywienia ludzi. Pod tym względem w szczególnej sytuacji znajduje się Morze Bałtyckie. Jest ono niewielkie (ok. 420 000 km2 ) i niezbyt głębokie (średnio 55 m). Nie ma przy tym szerszych połączeń z innymi morzami, przez co bardzo powoli następuje w nim wymiana wód (około 24 lata). Jest natomiast silnie zanieczyszczone przez niemal wszystkie państwa nadbałtyckie. Trzeba jednak przyznać, iż są czynione starania o zmianę sytuacji. W roku 1973 została podpisana tzw. Konwencja Gdańska o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów Bałtyku i Bełtów. W następnym roku siedem państw nadbałtyckich podpisało drugą Międzynarodową Konwencję Bałtycką w Helsinkach, która szeroko ujmuje zagadnienia ochrony środowiska morskiego Bałtyku. Problemy zaspokojenia potrzeb wodnych w kraju są spowodowane wieloma przyczynami. Różne też mogą być drogi rozwiązywania tych problemów. Kierunki działania w tym zakresie można ująć w trzech punktach: - eliminowanie nieprawidłowości w gospodarowaniu zasobami wodnymi, - ochrona wód przed zanieczyszczeniem, - poprawienie bilansu wodnego w celu zwiększenia ilości wód dyspozycyjnych. Do groźnych nieprawidłowości w gospodarowaniu zasobami 82 i Ryć. 41. Spadek stopnia zanieczyszczenia rzeki w miarę zachodzenia procesu samooczyszczania w różnych odległościach od źródła ścieków. W górnej części schematu przedstawiono orientacyjny zestaw niektórych organizmów wodnych w zależności od klas czystości wody wodnymi należy niewłaściwa struktura /.utyciu wody /. ujęć komunalnych, z których przemysł pobioru H* 2H%. W wielu wypadkach przemysł mógłby korzystać /. mrm-j czystych wód. Poza tym szereg zakładów przemysłowych mających własne ujęcia 83 wody korzysta z podziemnych wód pitnych, które powinny być przeznaczone na potrzeby ludności. Ciągle też zbyt mało jest zakładów przemysłowych, które wielokrotnie używałyby tej samej wody (np. przy chłodzeniu) w tzw. systemach zamkniętego obiegu wody. Znaczne straty czystej, pitnej wody powstają w wyniku złego stanu sieci wodociągowej i nieoszczędnego używania wody. Straty te sięgają obecnie 11% ogólnego zużycia wody z ujęć komunalnych. Niemałą rolę odgrywają w tym nieszczelne lub niestarannie dokręcone krany. Ochronę wód przed zanieczyszczeniem realizuje się różnymi sposobami. Jeden, to oszczędne gospodarowanie wodą i zwiększenie jej zasobów dyspozycyjnych przez oczyszczanie ścieków i innych wód zanieczyszczonych. W tym względzie konieczna jest budowa oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych oraz wiejskich. Zapotrzebowanie rolnictwa na wodę jest bardzo duże. W roku 1980 wynosiło ono 2,9 mld m3, w roku 2000 będzie wy- ! Ryć. 42. Fragment oczyszczalni ścieków H4 Ryć. 43. Wisła w rejonie Kazimierza Dolnego nosiło aż 14,4 mld m3. W związku z powszechną już akcją budowy wodociągów na wsi następuje też wzrost zużycia wody. Budowie wodociągów na ogół nie towarzyszy jednak budowa oczyszczalni ścieków. Kolejny sposób ochrony wód przed zanieczyszczeniami polega na zmniejszeniu strat w gospodarce powodowanych wodami zanieczyszczonymi. Wody takie w bardzo szybkim tempie niszczą betonowe i stalowe urządzenia oraz budowle, powodują zamulanie rzek i starzenie się jezior, stwarzają konieczność likwidacji kąpielisk i innych form rekreacji związanych z wodą, w tym także plaż nadmorskich, oraz zagrażają rozprzestrzenianiem się chorób. Zwiększenie ilości wód dyspozycyjnych i poprawienie tym samym bilansu wodnego mieści się już w dużym stopniu w podanych wyżej działaniach na rzecz ochrony czystości wód, aby jednak zwiększyć zasoby wodne kraju, trzeba w najbardziej racjonalny sposób zatrzymać zbyt szybko spływające do morza 85 Ił -1 wody. Można to osiągnąć poprzez wspomnianą już poprzednio naturalną i sztuczą retencję. W retencji naturalnej podstawowym warunkiem jest zalesienie kraju oraz ochrona i zachowywanie naturalnych zbiorników wodnych, jakimi są lasy, torfowiska i jeziora oraz inne zbiorniki wodne. Ze względów ekologicznych korzystniejsza jest większa ilość zbiorników mniejszych, aniżeli pojedyncze duże. Odnosi się to zwłaszcza do sztucznych zbiorników wodnych. Wartość biologiczna i ekologiczna zbiorników retencyjnych polega nie tylko na magazynowaniu wody, ale również na jej parowaniu, co zwiększa wilgotność powietrza i wpływa korzystnie na wzrost roślin oraz na wysokość plonów z pobliskich pól. / Zagadnienia 1. Przygotuj krótkie wprowadzenie do dyskusji, której tematem będzie omówienie możliwości usunięcia nieprawidłowości i strat w gospodarce wodą w najbliższym twoim otoczeniu, w domu, w szkole, w miejscu pracy itp. 2. Zaprojektuj niewielkie urządzenie (np. pokojowy wodotrysk) pracujące na zasadzie zamkniętego obiegu wody. Przedstaw projekt kolegom do przedyskutowania. 3. Przygotuj się do ustnego przedstawienia charakterystyki samooczyszczania się rzek. Jak twoim zdaniem będzie przebiegał ten proces w jeziorach? 86 PRZYCZYNY NISZCZENIA I UBYTKU GLEB 1. Na podstawie ryciny 8 ze strony 25 przypomnij dane dotyczące użytkowania gruntów na świecie i w Polsce. Zwróć uwagę na ilość gruntów ornych i obszarów pustynnych oraz nieużytków. 2. Na podstawie ryciny 10 ze strony 30 scharekteryzuj zmiany migracyjne ludności związane z urbanizacją. 3. Jakie są możliwości wyżywienia wzrastającej liczby ludności świata? Gleba to powierzchniowa warstwa skurupy ziemskiej. Jest ona wytworem długotrwałych procesów odbywających się na powierzchni Ziemi. Wytworzenie 2-3 cm warstwy gleby trwa około 200-1000 lat. Tworzenie się gleby następuje w wyniku wietrzenia skał pod wpływem czynników klimatycznych oraz działalności organizmów żywych. Rozdrobniony materiał skalny ma zdolność zatrzymywania wody i powietrza. Sprzyja to pojawieniu się roślin, które utrwalają glebę. Szczątki roślinne oraz szczątki i odchody zwierzęce są rozkładane przez drobnoustroje glebowe, co prowadzi do zwiększenia ilości próchnicy i wzbogaca glebę w związki mineralne. Najogólniej biorąc przeciętny skład gleb przedstawia się następująco: składniki organiczne - 5% woda - 25% powietrze - 25% składniki mineralne - 45% W zależności od rodzaju podłoża, właściwości skał macierzystych oraz rzeźby terenu, ilości opadów, działalności mikroorganizmów i szaty roślinnej tworzą się różne gleby, a ich skład ulega znacznym wahaniom. Gleby istnieją i utrzymują swoje cechy dzięki organizmom glebowym. Uznać je więc należy za żywą warstwę skurupy ziemskiej. Z tych też względów gleby podlegają ciągłym przemianom, które mogą być spowodowane czynnikami naturalnymi lub wpływem działalności ludzkiej. Najbardziej rozpowszechnione niszczenie gleb jest spowodowane erozją. Erozja polega na mechanicznym niszczeniu powierzchni Ziemi przez różne czynniki zewnętrzne, połączonym z przenoszeniem produktów niszczenia. Rozróżnia się erozję wodną i wietrzną. 87 Ryć. 44. Obszary narażone na erozję gleb w Polsce: a - tereny najmniej narażone, na których w zależności od pokrycia ziemi szatą roślinną lokalnie występuje erozja wietrzna, b - tereny, na których erozja wodna wyrządza dość duże szkody, c - tereny o dużej erozji wodnej, d - tereny o glebach lessowych najbardziej narażone na erozję Jednym z przykładów erozji wodnej jest spłukiwanie cząstek gleby przez wody deszczowe. Zjawisko to zachodzi w czasie każdego deszczu, a jego nasilenie zależy od stopnia pokrycia ziemi roślinnością. Najlepszą osłoną gleb w przypadku erozji są lasy i zbiorowiska trawiaste. Wycinając lasy i niszcząc naturalne zespoły roślinne, człowiek odsłania gleby i przyczynia się znacznie do przyspieszenia erozji. Zjawisko to osiąga szczególne nasilenie w terenach górzystych, gdzie nachylenie zboczy 88 sprzyja spłukiwaniu i przemieszczaniu się elementów gleb. Innym rodzajem erozji wodnej jest erozja rzeczna. Płynące rzeki przenoszą stale duże ilości rozdrobnionego podłoża oraz części gleb spłukanych do rzek przez wody opadowe. Brzegi mórz są niszczone falowaniem wody morskiej. ' Erozja wietrzna polega na przenoszeniu ziaren piasku i proch- (' nicy gleb przez wiatr. Przy dużym nasileniu erozji wietrznej można obserwować burze pyłowe. W roku 1934 burze takie spo-; wodowały w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej przeniesienie około 300 milionów ton próchnicy na odległość ponad 3000 km. Wcześniej burze takie wystąpiły też na stepach ukraińskich. Obecnie zdarzają się coraz częściej w Polsce, zwłaszcza na wylesionych obszarach odznaczających się deficytem wody. Drugim po erozji powodem niszczenia gleb są zmiany stosunków wodnych na danym terenie. Zmiany te są w większości spowodowane gospodarką człowieka i mogą polegać zarówno na nadmiernym osuszeniu gleb, jak i na nadmiernym ich nawodnieniu. Przyczyną osuszenia gleb są kopalnie głębinowe i odkrywkowe. W wypadku rozpoczęcia wydobywania węgla brunatnego na południe od Poznania, gdzie węgiel ten stwierdzono w złożu o długości 60 km i szerokości od 3 do 5 km, zakłócenia w obiegu wody obejmą obszar o powierzchni 16 500 km2, a na obszarze 3200 km2 nastąpi zupełny zanik wód powierzchniowych. Obniżenie poziomu wód gruntowych, a tym samym znaczne kłopoty z pozyskaniem wody, powoduje regulacja rzek i wycinanie lasów, a także - i to w dużym stopniu - pobieranie wody dla celów komunalnych większych miast. Dalszą przyczyną niszczenia gleb są niewłaściwie prowadzone melioracje. Melioracje polegają na zabiegach technicznych wykonywanych w celu odprowadzenia nadmiaru wód lub nawodnienia terenów o deficycie wodnym. Melioracje dotyczą ściśle określonych terenów. Często jednak wpływają negatywnie na tereny sąsiednie. Nawet kontrolowane melioracje polne obniżają poziom wód podziemnych, co szczególnie niekorzystnie odbija się na gospodarce leśnej, powodując przesuszenie i niszczenie tfleb leśnych. Niejednokrotnie też w wyniku niewłaściwie prowadzonych melioracji dochodzi do nadmiernego odwodnienia jakiegoś obszaru oraz do wystąpienia nadmiaru wód na innym 89 obszarze. Jeszcze częściej w wyniku melioracji cenne zasoby wód zostają w przyspieszonym tempie odprowadzone do rzek, a następnie do mórz. Wśród czynników wpływających na niszczenie gleb znajdują się i takie, których wpływ gotowi jesteśmy bagatelizować, a które w istocie powodują znaczne szkody na pewnych terenach. Do czynników takich należy wydeptywanie gleb przez ludzi lub, w jeszcze większym stopniu, przez zwierzęta. Wymownym przykładem są liczby zamieszczone w tabeli IV. Wynika z nich, jak niekorzystnie kształtuje się u nas stosunek liczby potencjalnych turystów do powierzchni naszych gór. Jeszcze poważniejsze problemy wystąpiły w związku z wypasem owiec na górskich halach. Nadmierny wypas groził niszczeniem roślinności hal, a ostre i twarde racice owiec mogły zupełnie zniszczyć strukturę podłoża. Reszty dokonałaby erozja. Sytuacja taka groźna jest dla wszystkich terenów, gdzie wypas zwierząt odbywa się na zboczach wzniesień. Tabela IV Przeciętne potencjalne obciążenie turystami powierzchni gór w wybranych krajach europejskich Powierzchnia Liczba Kraj gór km2 potencjalnych turystów na 1 km2 gór Austria 60 000 126 Francja Szwajcaria Polska 60 000 29000 9380 916 222 3955 Na całym niemal świecie obserwuje się stałe i często szybkie ubytki terenów, których głównymi zasobami są mniej lub bardziej żyzne gleby. Ubytki takie są spowodowane przede wszystkim zajmowaniem nowych terenów pod budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe, a także rekreacyjne. Również budowa dróg i innych tras komunikacyjnych zabiera coraz więcej gruntów ornych i leśnych. W wyniku intensywnej rozbudowy miast i osiedli, obiektów przemysłowych i dróg, obszar użytków rolnych w Pol- Ryć. 45. Wypas owiec na górskich halach sce zmniejszył się od roku 1946 o l 400 000 ha. W latach 1970- -1978 powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się o 484 000 ha, to jest mniej więcej o tyle, ile gruntów obsiewa się przeciętnie w województwie poznańskim. Zasianie zbóż na tych straconych terenach mogłoby dać rocznie ponad l 500 000 ton ziarna. Podobnie kształtują się te stosunki w innych krajach. Ilość gleb zmywanych przez wody opadowe i przenoszonych przez rzeki do mórz w ciągu jednego roku wystarczyłaby w skali światowej na założenie upraw mogących wyżywić około 6 000 000 ludzi. Zagadnienia 1. Przeprowadź wywiad z rodzicami lub starszymi osobami i zapytaj ich, gdzie w pobliżu twojego miejsca zamieszkania były przed 20 laty i przed 10 laty grunty orne. Uzyskane informacje zanotuj. 2. Na podstawie informacji zawartych w powyższym rozdziale przygotuj się do omówienia przyczyn zmiany stosunków wodnych w glebach. Czy na znanych ci terenach rolnych występuje takie zjawisko? 3. W rozdziale pt. "Skutki urbanizacji" (str. 31) oraz w rozdziałach wcze-niejszych wspomniano o jeszcze innych przyczynach niszczenia gleb. Odszukaj te informacje i przygotuj się do ich ustnego przedstawienia. 91 DEGRADACJA GLEB 1. Jak przebiega odkrywkowe pozyskiwanie zasobów naturalnych? 2. Jakie są główne zanieczyszczenia atmosfery? 3. Czym różniła się dawna uprawa gleb od obecnie stosowanej? Przez niszczenie gleb należy rozumieć ich dewastację oraz degradację. W wypadku dewastacji mamy do czynienia z całkowitym zniszczeniem gleb, któremu towarzyszy zazwyczaj silne przekształcenie, a nawet spustoszenie powierzchni terenu. Sytuacja taka występuje tam, gdzie ziemię zabrano pod budownictwo lub gdzie przykryto ją warstwą asfaltu. Podobne zmiany występują na terenach przemysłowych, gdzie duże powierzchnie ziemi zostały pokryte zwałowiskami różnorodnych odpadów kopalnianych, hutniczych lub innych. Doprowadza się w ten sposób do powstania trwałych nieużytków, których zagospodarowanie jest niezwykle trudne. Krańcowym przykładem dewastacji Ryć. 46. "Pustynia" poodkrywkowa jako przykład dewastacji gleb. lii 02 jest odkrywkowe pozyskiwanie kopalin. Kopalnictwo odkrywkowe niszczy nie tylko gleby i powierzchnię terenu, ale cułkowi-cie dewastuje układ warstw geologicznych w głębi ziemi, i to do znacznych głębokości. W rezultacie zostają zupełnie zniszdO-ne wszelkie mechanizmy procesów glebotwórczych, naturalne procesy regulacyjne wód oraz świat roślinny i zwierzęcy. Po eksploatacji odkrywkowej pozostaje całkowita pustynia, na której z jeszcze większym nasileniem występuje erozja wodna i wietrzna i która staje się na wiele lat źródłem zanieczyszczeń pyłowych dla sąsiednich, a nawet odległych terenów. Przez degradację gleb należy rozumieć pogorszenie się ich właściwości i spadek wartości, co przejawia się przede wszystkim obniżeniem żyzności. Granica między dewastacją a degradacją gleb jest płynna, gdyż daleko posunięta degradacja jest równoznaczna ze zniszczeniem gleby. Na określenie stopnia degradacji gleb wprowadzono określenia gleb zdrowych, chorych i martwych. Przez gleby zdrowe rozumie się gleby, w których prawidłowo funkcjonuje układ czynników biologicznych (organizmy glebowe), fizycznych (struktura gleby) i chemicznych (makro-i mikroelementy glebowe). Do gleb chorych zalicza się gleby zniszczone erozją, zanieczyszczone i mające zmniejszone właściwości biologiczne. Gleby takie powstają też w wyniku uprawiania na nich roślinności niewłaściwej dla danego typu gleby. Do tej grupy należą również gleby wyjałowione, pozbawione wielu składników i wymagające odpowiedniego nawożenia. Gleby martwe to gleby pozbawione życia i zdolności produkcyjnych. W niewielkich ilościach występują one w warunkach naturalnych w pobliżu czynnych wulkanów lub na pustyniach. Częściej jednak są rezultatem działalności człowieka i wówczas spotyka się je na hałdach przemysłowych, usypiskach kopalnianych lub jako luźne, nie dające się zagospodarować lotne piaski. Głównymi przyczynami degradacji gleb są skażenia przemysłowe i komunikacyjne, chemizacja rolnictwa, chemiczne metody walki ze szkodnikami pól i lasów oraz niewłaściwe metody uprawy. Skażenia przemysłowe i kumunikacyjne dostają się do gleby przez powietrze lub za pośrednictwem wody, względnie też przy udziale obu tych czynników łącznie. Przykładem są chociażby wspomniane już poprzednio kwaśne deszcze, zawiera- 93 jące związki siarki i prowadzące do zmiany kwasowości gleby i spadku jej żyzności. Wiadomo też, że szereg substancji zanie-czyszczyjących gleby jest włączany w łańcuchy pokarmowe drogą pobierania przez korzenie roślin. Podczas wędrówki tych substancji od roślin zielonych do organizmów roślinożernych i drapieżców następuje wzrost ich koncentracji. W rezultacie ostateczny konsument, jakim często jest człowiek, otrzymuje dużą dawkę substancji szkodliwych, toksycznych, rakotwórczych itp. Gromadzenie się tych substancji i ich działanie trwa nieraz bardzo długo, co utrudnia powiązanie negatywnego skutku z rzeczywistą przyczyną. Taka sytuacja ma miejsce w wypadku spożycia roślin skażonych substancjami radioaktywnymi, wypicia mleka od krów karmionych takimi roślinami lub odżywiania się mięsem skażonych zwierząt. Skutki mogą przejawiać się dopiero po 20 lub 30 latach, a więc na przykład u ludzi dorosłych, którzy nie pamiętają okoliczności skażenia w okresie dzieciństwa. Pewnym paradoksem jest, że olbrzymi udział w degradacji gleb ma samo rolnictwo, którego podstawą działania są właśnie dobre i zdrowe gleby. Szkodliwy dla gleb wpływ mechanizacji i chemizacji rolnictwa bywa często negowany, bagatelizowany, niedoceniany lub tłumaczony smutną koniecznością zaspokojenia potrzeb ludności. Pozornie też logiczne wydaje się stosowanie nawozów sztucznych wobec wyjałowienia gleb lub środków ochrony roślin wobec groźnych pojawów szkodników. Również mechanizacja rolnictwa wydaje się być niezwykle korzystna, gdyż w sposób oczywisty odciąża człowieka od ciężkiej pracy na roli. Zapomina się jednak często o tym, że omawiane czynniki w praktyce występują łącznie, działają kompleksowo i są współzależne. Stosowanie dużych maszyn rolniczych wymaga wolnych przestrzeni pól, pozbawionych miedz, zakrzewień i zadrzewień. Likwidacja śródpolnych zadrzewień i zakrzewień pozbawia kryjówek i miejsc do gnieżdżenia się wiele zwierząt owadożer-nych, będącym naturalnymi sprzymierzeńcami człowieka w walce ze szkodnikami. Rozwojowi szkodników sprzyjają jednogatun-kowe uprawy zwane monokulturami i zajmujące zazwyczaj olbrzymie powierzchnie gruntów. Monokultury z jednej strony zmuszają człowieka do stosowania chemicznych środków ochro- 94 Być. 47. Człowiek jako ostatni odbiorca skondensowanej dawki środka chemicznego zastosowanego na polu ziemniaczanym w celu ochrony upraw ziemniaka przed stonką ziemiaczaną ny roślin, a z drugiej - powodują jednostronne wyjaławianie gleby. To z kolei pociąga za sobą konieczność szybkiego uzupełnienia w glebie najważniejszych składników za pomocą nawo-/.ów mineralnych. Produkcja zaś tych nawozów przyczynia się nie tylko do wzbogacania gleb, ale także do ich skażania. Poza 95 kg/1 ha . 160 - 120 - q/1ha - 300 - 200 - 100 20 - 1946 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1984 4 zboża - - - ziemniaki buraki cukrowe Ryć. 48. Zużycie nawozów sztucznych (kg/1 ha)' w porównaniu z przeciętnymi plonami czterech podstawowych zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych (q/l ha) w Polsce w latach 1946-1984 tym zarówno mechanizacja rolnictwa, jak i przemysł wspomagający rolnictwo należą do dziedzin bardzo energochłonnych i stwarzają potrzebę rozwijania przemysłu energetycznego. Jednocześnie koncentracja intensywnej hodowli zwierząt sprawia, że najcenniejsze nawozy naturalne stają się uciążliwymi ściekami, a do ziemi sypie się coraz więcej niepełnych nawozów sztucznych. Kolejną konsekwencją mechanizacji uprawy ziemi jest przesuszenie gruntów, gdyż naturalne zbiorniki wody (torfowiska, oczka wodne, rowy itp.) stają się przeszkodą dla maszyn. Dąży się więc do niwelowania nierówności terenu i do podziemnego kanalizowania ścieków, a następnie z konieczności stosuje się sztuczne nawadnianie wymagające wkładu energetycznego. Rezultatem tych wszystkich działań jest znaczna zwyżka plonów, wyrażająca się zbiorami uzyskiwanymi z l ha powierzchni gruntów ornych. Coraz częściej stajemy jednak wobec pytania, czy jest to jedyna droga uzyskiwania wysokich plonów 96 i czy uzyskiwane w ten sposób produkty stanowią, w tego słowa znaczeniu, zdrową żywność. Wiadomo bowiem, jj w żywności tej znajduje się zbyt mała ilość koniecznych prawidłowego funkcjonowania organizmu mikroelementów. Wiadomo też, że w produktach tych występuje nadmiar azotanowi w związku z nawożeniem azotowym i nie jest to obojętne dla J zdrowia. Choć azotany nie są bezpośrednio szkodliwe dla gleb, i to ich nadmiar w organizmie ludzi lub zwierząt prowadzi dcU poważnych zaburzeń. Mogą one ulec przekształceniu w azoty-f ny, które łączą się z hemoglobiną krwi, niszcząc jej zdolność do! przenoszenia tlenu. j \f 1 ? Zagadnienia ' 1. Na konkretnych przykładach wykaż różnicę między dewastacją, a degradacją gleb. 2. Na podstawie zagadnień zrealizowanych od początku roku szkolnego ; zbierz informacje dotyczące różnego rodzaju czynników wpływających szkodliwie na gleby. Dokonaj własnego podziału tych czynników i przy- \ gotuj się do ich zreferowania. ]• 3. Kłopotliwe sytuacje, z których pozornie nie ma wyjścia, określamy czę- i sto mianem "błędnego koła". W jakim stopniu określeniu temu odpowiada sytuacja we współczesnym rolnictwie? Czy potrafisz wskazać jakieś wyjście z tej sytuacji? 4 OCHKONA GLEB 1. Jakie są możliwości i metody ochrony powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami? 2. W jaki sposób chroni się wody śródlądowe i morskie? 3. Jakie są główne przyczyny dewastacji i degradacji gleb? Zasadnicze działania mające na celu ochronę gleb sprowadzają się do przeciwdziałania erozji gleb, do utrzymania w nich właściwych stosunków wodnych oraz do zahamowania przenikania do gleb zanieczyszczeń. Pierwszym i podstawowym warunkiem osiągnięcia pozytywnych rezultatów w tych działaniach jest znaczne zwiększenie zadrzewień śródpolnych i naturalnych zbiorników retencyjnych. Chodzi o to, aby pracochłonne, energochłonne i bardzo kosztowne zabiegi zastąpić naturalną samoregulacją biologiczną. Zadrzewienia śródpolne zwiększają wilgotność po- 7 - Ochrona i kształtowanie... 97 Ryć. 49. Przykład zupełnego zniszczenia gleb i powierzchni Ziemi 98 Kyc. 50. Zadrzewienie śródpolne wietrzą, a tym samym zmniejszają parowanie z gleb. Wpływają regulujące na temperaturę i częściowo zapobiegają przymrozkom. Regulują stosunki wodne w glebie, przez co zadrzewnienia i zakrzewienia polne nazywa się często "fitomelioracją". Przy gruntach nachylonych zmniejszają spływ powierzchniowy i przeciwdziałają erozji wodnej. Stanowiąc zaporę dla wiatrów, zmniejszają ich siłę, a tym samym erozję wietrzną. Bardzo istotną rolę pełnią zadrzewienia jako ostoja zwierzyny, ptaków i innych pożytecznych zwierząt, nie mówiąc już o produkcji tlenu. Przy szerszych pasach zadrzewień nieobojętne gospodarczo są dodatkowe korzyści w postaci drewna, owoców leśnych, ziół, grzybów i hodowli pszczół. Elementy te przyczyniają się do dalszego wzbogacenia otoczenia pól w gatunki roślin i zwierząt. Im większa liczba różnorodnych gatunków, tym większe możliwości samoregulacji środowiskowej. Zadrzewienia śródpolne i pasy leśne powinny występować w systemie określanym jako ciągi ekologiczne. Polega to na wzajemnych połączeniach zadrzewień 99 oraz na ich połączeniach z naturalnymi rzekami, strumieniami, jeziorami lub większymi obszarami leśnymi. Zadrzewienia stanowią szczególną ochronę dla gleb górskich. Znana powszechnie jest ich rola w zapobieganiu powodziom, a tym samym - szybkiej erozji wodnej gleb. Tam, gdzie stoki gór i wzniesień są pokryte polami, konieczne jest stosowanie odpowiedniej orki, wzdłuż warstwie, co zapobiega obsuwaniu się warstwy gleby i zmniejsza spływ wody. Przy bardziej stromych zboczach stosuje się zapory w postaci specjalnych podmurówek lub leżących kłód. Jeżeli zbocza są wykorzystywane jako pastwiska, konieczne jest ograniczenie wypasu zwierząt do rozmiarów nie zagrażających wydeptywaniem gleb. Ryć. 51. Przykłady szybkości spływu wód deszczowych na zboczach zalesionych (A), na zboczach pozbawionych roślinności (B) i na zboczach zagospodarowanych tarasowo (C) Walka z zanieczyszczeniami przemysłowymi i komunikacyjnymi gleb jest uzależniona od ogólnego zmniejszenia tych zanieczyszczeń w atmosferze i w wodach powierzchniowych. Część gazów spalinowych wzdłuż tras komunikacyjnych mogą skutecznie zatrzymać zadrzewienia i żywopłoty. Podobnie przed zanieczyszczeniami przemysłowymi pól pewną osłonę stanowią za- 100 i drzewienia śródpolne. W obu wypadkach nie są to jednak rOi» wiązania pełne. Pod tym względem ochrona gleb jest użal ' niona od ogólnego planu zagospodarowania kraju i od rozn rów rozwoju przemysłu. Osobnym niejako zagadnieniem są zanieczyszczenia gleb spowodowane przez samo rolnictwo, a więc przez duże fermy hodowlane, przez środki ochrony roślin i nawozy sztuczne. Problemy te są możliwe do rozwiązania i w dużym stopniu zależą od omówionych poprzednio zdolności samoregulacyjnych gleb i całego środowiska. Znane są już dzisiaj nawozy produkowane sztucznie, ale nazywane nawozami biologicznymi, gdyż oprócz niezbędnych składników mineralnych i mikroelementów zawierają też drobnoustroje glebowe. Niejednokrotnie poprawę sytuacji można uzyskać przez zmianę struktury nawozu. Znaczna część nawozów zawiera składniki dość trudno rozpuszczalne, które przez długi czas są zmywane wodami deszczowymi do rzek i jezior. Wyprodukowanie nawozów granulowanych, szybko rozpuszczalnych pozwala zmniejszyć dawki nawożenia i umożliwia zastosowanie nawozu w najwłaściwszym dla roślin okresie rozwoju. W produkcji pestycydów dąży się do uzyskania środków o krótkim okresie działania, które następnie ulegają szybkiemu rozkładowi na substancje nieszkodliwe. Są to środki o tzw. krótkim okresie karencji. Mimo to większość środków ochrony roślin działa zabójczo na różne zwierzęta, w tym także na zwierzęta pożyteczne i chronione. Po każdym zastosowaniu pestycydów można zauważyć martwe ptaki, owady ( w tym pszczoły), drobne ssaki owadożerne i wiele innych. Z tych powodów jest konieczne zastąpienie metod chemicznych metodami biologicznymi, w których wykorzystuje się naturalnych wrogów gatunków szkodliwych. Oryginalną metodę walki ze szkodnikami stosuje się od kilku lat w naszych lasach. Na drzewach lub na specjalnych słupkach zawiesza się wykonane z tworzyw sztucznych rury. Na całej powierzchni rury są wywiercone niewielkie otwory. Wewnątrz rury umieszcza się syntetycznie uzyskane substancje zapachowe samic tych owadów, do których tępienia rura jest przeznaczona. Substancje te, zwane feromonami, zwabiają z dużych odległości samce tego samego gatunku. Przez 101 Ryć. 52. Przykłady pułapek stosowanych w lasach do zwabiania feromo-nami samców szkodliwych owadów. Zmniejszenie liczby samców uniemożliwia silny rozwój gatunku szkodliwego: a - torebka z określonym fe-romonem, b - płyn, w którym topią się zwabione owady otwory wchodzą one do rury i następnie spadają do umieszczonego w dolnej części rury naczynia z płynem konserwującym. Innym urządzeniem o podobnym działaniu są zaopatrzone w feromony ekrany z folii plastykowej. Ten rodzaj walki, choć oparty na sztucznie wytwarzanych feromonach, wykorzystuje biologiczne cechy zwalczanego gatunku i nie działa na inne gatunki. Przede wszystkim jednak opisana metoda - w przeciwieństwie do pestycydów - nie powoduje degradacji gleb. W odniesieniu do mechanizacji metod uprawy gleb korzystne wydaje się zastąpienie ciężkich maszyn sprzętem mniejszym i 102 bardziej zwrotnym, dostosowanym do ograniczonych palami drzewień powierzchni pól. Wypróbowane są też zupełnie n techniki uprawy roli i siewu. Powszechnie znany jest fakt, dziko występujące rośliny doskonale rosną i prawidłowo się wijają bez orki i innych zabiegów uprawowych. Zaczęto więc dejmować próby siewu roślin uprawnych bez orki. Skonstruowano nawet specjalne maszyny do tego typu siewu. W rezultacie znacznie zmniejszono zapotrzebowanie na paliwa zużywane przy energochłonnej orce, bronowaniu, siewie i innych niezbędnych zabiegach tradycyjnych. Omówione wyżej metody ochrony gleb dotyczą gleb zdrowych i chorych. Zupełnie zniszczone gleby martwe wymagają znacznie więcej zabiegów. Cały zespół takich zabiegów i różnorodnych prac mających na celu przywrócenie gospodarce rolnej lub leśnej użyteczności terenów, a zwłaszcza gleb, nazywamy rekultywacją. Rekultywacja polega na ukształtowaniu technicznym powierzchni zniszczonego terenu, następnie na mechanicznej uprawie gruntu, bogatym nawożeniu i uprawie roślin próch-] nicotwórczych. Nie wszystkie tereny zniszczone nadają się bezpośrednio do rekultywacji rolnej lub leśnej. Przy silnych zanieczyszczeniach i dużej toksyczności gruntu trzeba stosować rekultywację specjalną. Dopiero po wielu latach grunty te mogą być przywrócone rolnictwu lub leśnictwu. Wszystkie zabiegi rekultywacyjne są bardzo energochłonne i długotrwałe. Z tych względów przy podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu określonych terenów na cele wydobywcze, przemysłowe, budowlane itp. należy uwzględnić wszystkie możliwe skutki końcowe, zyski i straty, nie tylko w aspekcie ekonomicznym, ale także niematerialnym. Gleba jest jednym z najcenniejszych zasobów Ziemi, gdyż od niej zależy rozwój roślin stanowiących bazę pokarmową wszystkich zwierząt i człowieka. Według wszelkich przewidywań ceny nieskażonej i zdrowej żywności będą na rynkach światowych stale wzrastać wraz ze wzrostem liczby ludności i stopniem skażenia środowiska. 103 Człowiek pozbawiony ziemi ornej staje się niewolnikiem techniki i jest zupełnie zależny od tych, którzy dysponują żywnością. Kultura i gospodarka rolna Polan była głównym fundamentem organizacji państwa polskiego i potęgi pierwszych Piastów. Nawet najbardziej imponujący rozwój innych dziedzin gospodarki musi się załamać, jeżeli nie opiera się na gospodarce rolnej. Zagadnienia 1. Na podstawie treści przerobionych ostatnio rozdziałów przygotuj się do wyjaśnienia i omówienia melioracji i fitomelioracji. 2. Uzasadnij, dlaczego biologiczne metody walki ze szkodnikami pól, ogrodów, sadów i lasów są korzystniejsze niż metody chemiczne. Podaj przy tym różne przykłady walki biologiczej. 3. Charakterystyka głównych kierunków działań na rzecz ochrony gleb. 2. *3. *4. 5. *6. 7. 10. SPRAWDŹ, W JAKIM STOPNIU OPANOWAŁEŚ WIADOMOŚCI Z PRZEROBIONEGO DZIAŁU Co to są zasoby naturalne? Na jakie zasoby naturalne zwrócono szczególną uwagę w poznanym przez ciebie dziale? Co to są zasoby wyczerpywalne i niewyczerpywalne? Podaj przykłady zasobów odnawialnych i nieodnawialnych. Dlaczego mówimy, że podział zasobów na odnawialne i nieodnawialne nie jest podziałem ścisłym? Jakie są główne niekorzystne skutki eksploatacji bogactw naturalnych? Jakie zasoby naturalne podlegają szczególnie szybkiej eksploatacji? Podaj konkretne przykłady. Jaki związek ma gospodarka energetyczna z obciążeniem środowiska zanieczyszczeniami? Podaj metody pozyskiwania surowców, przy których istnieje duże zagrożenie środowiska i takie, przy których zagrożenie jest mniejsze. Uzasadnij, dlaczego unikanie długich przewozów surowców, półfabrykatów i produktów jest zgodne z racjonalną gospodarką. Uwzględnij różne aspekty tego zagadnienia. Na czym polega oszczędna gospodarka surowcami? 104 *12. *13. 14. 15. *16. *17. 18. *19. *20. *21. 22. 23. 24. *25. 26. *27. 28. 29. *30. *31. *32. *33. 34. *35. Co należy rozumieć przez technologie bezodpłdCWł ł wykorzystanie surowców wtórnych? Podaj odpowładnlt pnsy-kłady. *i' Co to są czyste źródła energii? Omów możliwości ich wykorzystania. Jakie kopaliny w Polsce potencjalnie stanowią największą wartość narodową? Podaj je we właściwej kolejności. Scharakteryzuj główne składniki powietrza. Omów naturalne i sztuczne źródła zanieczyszczeń powietrza. Podaj przykłady stałych, gazowych i ciekłych zanieczyszczeń powietrza. Co oznaczają pojęcia: "aerozole" i "smog"? Jakie zagrożenie dla środowiska stanowią tlenki węgla? Omów wpływ dwutlenku siarki na środowisko naturalne i kulturowe. Jakie są źródła tlenków azotu i ich wpływ na środowisko? Na czym polega różnica między smogiem londyńskim a smogiem typu Los Angeles? Jak objawiają się u ludzi zatrucia fluorem? Jakiego typu zagrożenia stanowią i z jakich źródeł pochodzą substancje radioaktywne? Omów sposoby ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami. Co określamy mianem katastrofy ekologicznej? Jakie jest znaczenie wody w życiu człowieka? Co to są wody opadowe, powierzchniowe i podziemne? Omów obieg wody w przyrodzie, uzupełniając wypowiedź odpowiednim rysunkiem schematycznym. Co to jest bilans wodny i jakie są jego elementy składowe? Jak w chwili obecnej kształtuje się bilans wodny Polski i jakie są przewidywania na przyszłość? Jakie dziedziny gospodarki narodowej mają największe zapotrzebowanie na wodę? Jak - orientacyjnie - rozmieszczone są zasoby wodne Polski? Dlaczego mówimy, że woda jest podstawowym elementem równowagi w środowisku przyrodniczym? Scharakteryzuj główne rodzaje zanieczyszczeń wód. 105 36. 37. 38. *39. *40. 41. 42. *43. 44. *45. 46. *47. 48. *49. 50. *51. *52. *53. 54. 55. Na czym polega zjawisko nazwane kwaśnymi deszczami? Rezultatem jakich procesów jest eutrofizacja jezior? Jakie rezultaty może wywołać termiczne zanieczyszczenie wód? Omów zjawisko samooczyszczania się wód. Z jakich powodów Bałtyk jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych mórz? Jakie są szansę jego ochrony? Jakie znasz klasy czystości wód w Polsce i jaka jest przydatność tych wód w gospodarce człowieka? Jakie organizmy nazywamy wskaźnikowymi (bioindykato-rami)? Jakie są główne kierunki działania w zakresie ochrony wód? Jakie jest obecnie i jakie będzie w przyszłości zapotrzebowanie rolnictwa na wodę? Co to jest erozja gleb i jakie są jej rodzaje? Na jakich terenach występuje zjawisko burz pyłowych i jakie są ich przyczyny? Podaj przyczyny strat w ilości gruntów ornych. Jednym z poważnych czynników niszczenia gleb jest tzw. wydeptywanie. Na czym to zjawisko polega i w jakich rejonach występuje? Podaj przykłady dewastacji i degradacji gleb. Co jest istotą obu tych procesów? Co to są gleby zdrowe, chore i martwe? W jaki sposób na degradację gleb może wpływać rolnictwo? Omów metody ochrony gleb. Jaki jest cel i przebieg zabiegów rekultywacyjnych? Uzasadnij, dlaczego gospodarka rolna jest podstawą wszelkich innych dziedzin gospodarki. W tekście poznanych przez ciebie rozdziałów użyto szeregu fachowych terminów i obcych słów. Czy rozumiesz znaczenie następujących z nich: akumulowanie, emisja, kryteria, kataklizm, racjonalny, hipoteza, karencja, retencja, paradoks, negacja, kompleks? Jeżeli nie, sprawdź w słowniczku na końcu podręcznika. 108 Jeżeli chciałbyś pogłębić swoje wiadomości z omawianych tu zagadnień lub jeżeli zdecydowałeś się przygotować referat &• związany z nimi temat, możesz skorzystać z następujących klk|-żek i wydawnictw: - Wójcik Z.: By Ziemia pozostawała piękna i zasobna. Wydawnictwa szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976. - Stępczak K.: Biologia. Podręcznik dla klasy ósmej szkoły podstawowej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985 (między innymi rozdziały: Człowiek i ekosystemy, Makroskładniki i mikroskładniki, Fotosynteza jako przykład anabolizmu organizmów samożywnych). - Pieczyńska E., Spodniewska L: Ekologia a ochrona środowiska człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976. (między innymi rozdziały: Aktualny stan zasobów przyrody na świecie i w Polsce, Ekologiczne podstawy bio-indykacji stanu środowiska, Ekologiczne podstawy rekultywacji środowisk zniszczonych). - Milewski W.: Program Wisła. Przyroda Polska. Zarząd Główny Ligi Ochrony Przyrody. Nr 2, 1980, Warszawa. - Taylor G. R.: Księga przeznaczenia. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1975 (rozdziały według potrzeby lub własnego uznania). - Leńkowa A.: Oskalpowana Ziemia. Wiedza Powszechna, Warszawa 1971. OCHRONA KRAJOBRAZU Ustawa z dnia 3111980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska Art. 38. Walory krajobrazowe środowiska podlegają ochronie, polegającej na ich zachowaniu, kształtowaniu lub odtwarzaniu. Art. 43. 1. Układ terenów zieleni miejskiej powinien zapewniać właściwe warunki zdrowotne, klimatyczne i wypoczynkowe, niezbędne do zaspokojenia potrzeb mieszkańców miast, związanych z zamieszkaniem, pracą i wypoczynkiem.. Art. 46. Przepisy art. 42-45 stosuje się odpowiednio do terenów zieleni na obszarze wsi o zwartej zabudowie. Art. 53. Jednostki organizacyjne oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, w wyniku której powstają odpady, są obowiązane chronić środowisko przed zanieczyszczeniem, niszczeniem lub innym ujemnym oddziaływaniem tych odpadów oraz postępować w sposób zapewniający ochronę środowiska przed odpadami, uwzględniając w pierwszej kolejności ich gospodarcze wykorzystanie. Ustawa z dnia 16 X 1991 r. o ochronie przyrody Art. 13. 1. Poddanie pod ochronę następuje przez: 1. tworzenie parków narodowych, 2. uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody, 3. tworzenie parków krajobrazowych, 4. wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu, 5. wprowadzanie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, 6. wprowadzanie ochrony indywidualnej w drodze uznania za: a) pomnik przyrody, b) stanowisko dokumentacyjne, c) użytki ekologiczne, d) zespół przyrodniczo-krajobrazowy. 108 KRAJOBRAZ I JEGO ELEMENTY «« -,fc \ t 1. Wyjdź na boisko szkolne lub popatrz przez okno i wynotuj w 7.eszy» cię wszystko, co zdołasz zauważyć: budynki, drzewa, glebę, ptaka, roi* wer itp. Porównaj swoje notatki z notatkami kolegów. l 2. Wspólnie z kolegami podzielcie zanotowane elementy na żywe i martwej oraz na naturalne i będące wytworem człowieka. ! l 3. W szkole podstawowej uczyłeś się o różnych środowiskach i zespołactf organizmów żywych. Poznałeś las, łąkę, pole, torfowisko, jezioro, mo^ rze itp. Przypomnij sobie i powiedz, co oznaczają określenia: bioto$| biocenoza i ekosystem? ' ,\ W życiu codziennym używamy takich określeń jak "kra-? jobraz wiejski", "krajobraz miejski", "ładny krajobraz", "krajobraz jesienny" itp. Przez te określenia rozumiemy jakiś obszar powierzchni Ziemi widziany przez nas z punktu, w którym się znajdujemy lub znajdowaliśmy się. Czasem też przez krajobraz rozumiemy dzieło sztuki - obraz namalowany przez malarza. Odpowiada to podanemu określeniu, gdyż malarz przedstawił na obrazie pewien fragment Ziemi, jaki widział w czasie malowania. W ujęciu przyrodniczym krajobraz musimy rozumieć sze-S rze j. Krajobraz to oblicze powierzchni Ziemi lub jej części, będące sumą zarówno wszystkich elementów przyrodniczych, jak i elementów działalności ludzkiej, które pozostają we wzajemnym stosunku i oddziaływaniu jako układ ekologiczny. Pierwsza część podanej definicji odpowiada mniej więcej powszechnemu rozumieniu krajobrazu. W drugiej części definicji podkreślono cechy krajobrazu, z których istnienia nie zawsze zdajemy sobie sprawę. Są to różnorodne wzajemne oddziaływania i współzależności wszystkich elementów krajobrazu, które sprawiają, że krajobraz staje się układem ekologicznym. Podstawowym układem ekologicznym jest "system ekologiczny", czyli ekosystem. Ekosystem składa się z martwego środowiska, zwanego biotopem i różnych zespołów organizmów, które tworzą biocenozy. 109 \ MATERIA NIEORGANICZNA / V ^ Ryć. 53. Schemat przepływu energii (strzałki zielone) i obiegu materii (strzałki czarne) w ekosystemie Ekosystemem może być jakiś obszar leśny, jezioro, rzeka, łąka, step, a nawet pole będące ekosystemem sztucznym. Do bio-topu należą takie elementy lub czynniki, jak rodzaj podłoża, ukształtowanie terenu, klimat itp. W skład biocenozy wchodzą trzy grupy organizmów, a mianowicie producenci (rośliny zielone), konsumenci (głównie zwierzęta) i reducenci (przede wszystkim drobnoustroje powodujące rozkład substancji organicznych). Te trzy grupy organizmów warunkują obieg materii w ekosystemie oraz przepływ energii uzyskiwanej ze słońca, a tym samym gwarantują równowagę biologiczną całego ekosystemu. Krajobraz jest pojęciem układu znacznie szerszego niż ekosystem i w stosunku do ekosystemu nadrzędnym. W krajobrazie można wyróżnić wiele ekosystemów i cały szereg elementów dodatkowych, jak chociażby budowle ludzkie. Wszystkie te elementy muszą występować w pewnych stosunkach wzajemnych gwarantujących funkcjonowanie i równowagę krajobrazu. Z poprzednich rozdziałów wiadomo, że wycięcie lasów, zniszczenie łąk, osuszenie bagien i wprowadzenie na dużych przestrzeniach budowli przemysłowych nie tylko zmienia krajobraz z naturalnego na sztuczny, ale powoduje poważne zmiany w składzie po- 110 Ryć. 54. Krajobraz rolniczy o małym zróżnicowaniu l l wietrzą, w bilansie wodnym, w jakości gleb itd. Przy daleko posuniętych zmianach liczba elementów krajobrazu gwałtownie spada i staje się on krajobrazem o małym zróżnicowaniu, który w krańcowych sytuacjach zwykliśmy określać jako księżycowy. Krajobraz rozciąga się w przestrzeni i w tej przestrzeni zachodzą różne zjawiska przyrody nieożywionej i ożywionej. W tej przestrzeni żyje też człowiek i tu przebiegają jego procesy intelektualne, warunkowane przez rozmaite bodźce, ale ostatecznie kształtowane wolą człowieka. Człowiek potrafi poznawać krajobraz, oceniać wartość jego elementów, kształtować go i użytkować. Wszystkie te czynności i zachowania ludzkie mogą być częściowo wynikiem kalkulacji ekonomicznych, częściej jednak wykraczają poza względy materialne. Niezaprzeczalny jest ich udział w życiu społeczno-kulturalnym, w postawach etycznych i odczuciach patriotycznych. Krajobraz ziemi rodzinnej to elementy, które utrwalają się w naszych umysłach jako ojczyzna. 111 Ryć. 55. Krajobraz rolniczy o dużym zróżnicowaniu. Pola, lasy, sady, żywopłoty, rzeki i inne elementy stanowią ekologiczny system o walorach biologicznych i estetycznych Tak właśnie ojczyznę czuł Adam Mickiewicz, kiedy pisał: "Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną Do tych pagórków leśnych, do tych tak zielonych, Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych; Do tych pól, malowanych zbożem rozmaiłem, Wyzlacanych pszenicą, posrebrzanych żytem"... Wartości estetyczne, wychowawcze, zdrowotne i rekreacyjne krajobrazu są trudne do ekonomicznego wymierzenia, ale ich społeczna wartość jest niepodważalna. Różne wartościowanie krajobrazu nie zawsze pozostaje w zgodzie z interesem ogólnonarodowym lub ogólnokulturowym. Zwolennicy industrializacji na przykład dążą do upowszechnienia miejskiego stylu życia nie tylko ludności miast, ale i wsi. Przyrodnicy widzą potrzebę utrzymania krajobrazu zróżnicowanego, który harmonijnie łączy elementy naturalne ze sztucznymi. 112 j Zagadnienia f 1. Scharakteryzuj krajobraz twego miejsca zamieszkania. Uwzględnij ttlł« menty naturalne i sztuczne oraz dokonaj ilościowej oceny tych dlff* mentów. 2. Dokonaj analizy wybranych krajobrazów, np. leśnego, rolnego, wielkomiejskiego, wiejskiego, przemysłowego, i wyróżnij elementy dominując* w każdym z nich. 3. Omów i podaj przykłady poznawania, wartościowania, kształtowania i użytkowania przez człowieka przestrzeni krajobrazowej. LASY W KRAJOBRAZIE 1. Jaka jest rola lasów w oczyszczaniu powietrza atmosferycznego? 2. Uzasadnij twierdzenie, że lasy wpływają na poprawienie bilansu wodnego. 3. Omów znaczenie lasów w ochronie gleb. W poprzednim dziale niniejszego podręcznika, przy omawianiu ochrony powietrza, wód i gleb, wielokrotnie podkreślono rolę lasów. Lasy są szczególnym elementem krajobrazu. Pełnią one funkcje gwarantujące w znacznym stopniu prawidłowe stosunki w krajobrazie. Modyfikują klimat, oddziaływając pod tym względem również na sąsiednie pola, osiedla, a nawet większe miasta. W lasach są znacznie mniejsze amplitudy temperatur. Dzięki temu w upalne dni odczuwamy w lesie przyjemny chłód. Przy chłodnej i wietrznej pogodzie roślinność stanowi osłonę przed wiatrem i las daje wrażenie ciepła. Wyjątkowo wyraźnie przejawiają się w lasach stosunki wilgotnościowe. Lasy zatrzymują znaczną część wód opadowych, do 60% zmniejszają spływ powierzchniowy wód na stokach w porównaniu ze stokami nie zalesionymi, znacznie zwiększają wilgotność całej okolicy i zwiększają zasoby wód gruntowych. Jeden hektar lasu (powierzchnia 100x100 m) w ciągu 12 godzin pochłania z powietrza około 250 kg dwutlenku węgla i oddaje do powietrza około 200 kg tlenu. Poza tym rośliny leśne wytwarzają szereg substancji lotnych w postaci olejków eterycznych i zabójczych dla mikroorganizmów fitoncydów. Naturalne, różnogatunkowe lasy, w których dobrze wykształone są wszy- B - Ochrona i kształtowanie... 113 Tabela V Procentowe zestawienie podziału wód opadowych na stoku zalesionym i nie zalesionym Stok Stok Rodzaj wód opadowych zale- nie zale- siony siony Woda opadowa, która wyparowała z koron drzew 35% _ Woda opadowa, która wyparowała z powierzchni gleby 10% 20% Woda, która wsiąkła w głąb gleby 40% 25% Woda, która spłynęła po powierzchni stoku 15% 55% stkie piętra leśne (drzewa, podszyt, runo), niemal całkowicie zapobiegają erozji gleb. Znany jest fakt stopniowego, naturalnego zarastania jezior, zarastania krzewami i drzewami łąk i pastwisk, kolejnego pojawiania się roślin zielnych, krzewów, a w końcu drzew na zrębach leśnych. Taki stopniowy proces przeobrażania się prostych ekosystemów w bardziej złożone nosi nazwę sukcesji ekologicznej. W naszych warunkach klimatycznych ostatnim ogniwem sukcesji ekologicznej jest zawsze las. Biocenoza leśna jest wielo-elementowa, składa się z dużej liczby bardzo różnorodnych gatunków roślin i zwierząt, co decyduje o jej stabilności. W naturalnych warunkach tylko pożar lub inny kataklizm może zniszczyć las, ale i w takich wypadkach - po odpowiednim czasie - las odrośnie. I znów będzie korzystnie wpływał na otoczenie i kształtował stosunki w krajobrazie. Zdaniem wielu przyrodników funkcje biologiczne lasu znacznie przewyższają jego znaczenie gospodarcze. Jednak człowiek, zanim nauczył się karczować lasy i uprawiać glebę, korzystał przede wszystkim z płodów leśnych. Drewno służyło do wyrobu narzędzi, do budowy domów oraz do opalania mieszkań. Dziś drewno stanowi ważny surowiec meblarski i chemiczny, zwłaszcza w przemyśle celulozowo-papierniczym, a rzadziej używane jest na opał (patrz rycina 21 na str. 53). W krajach rozwijających się większość pozyskiwanego drewna nadal jest przeznaczana na opał. Oprócz drewna jednym z cenniejszych su- 114 l Ryć. 56. Sukcesja jeziorna - przykład stopniowego spłycania i zarastania y.biornika wodnego. Schemat nie uwzględnia całkowicie ostatniego etapu sukcesji. Jaki zespół roślin zakończy tę sukcesję? 115 Ryć. 57. Rośliny leśne dostarczające nam owoców: a - borówka czernica, b - borówka brusznica, c - żurawina, d - jeżyna, e - malina leśna, / - poziomka pospolita Hyc. 58. Leśne rośliny lecznicze: a - płucnica islandzka (porost), 6 - kruszyna pospolita, c - jałowiec pospolity, d - kozłek lekarski (wale- riana), e - dziurawiec zwyczajny, / - mydlnica lekarska 116 117 rowców leśnych jest żywk ,., i kalafonię. Terpentynę i \ * ej otn3'm*ie się terpentynę się też z tzw. karpiny to ^ałom^ Oraz oleJ Stacyjny uzyskuje pniaków * S^bych, żywicznych kosmetyczi»ym wykorzystuje a - garbniM zaVłarte w korze dę- . się też z tzw. karpiny to ^ korzeni sosnowych W się sok brzozowy w ga bowej, a w nawożeniu gfc re -wą. Pozyskuje się także ie] ~ prZekomPost°Vaną korę sosno-ne cetyną, oraz szyszki L, ' g!lłązki drZ6v iglastych, zwa-rycznych, a także mączki y d° wyt°ku olejków ete-rzęcych. Cetyna i szyszki ^dżywcz^ dodawar^ do pasz zwie-korzystuje się je w celach ! nawet frzedmiotetn eksportu i wy-ków. 1ekoracyjnyCh, do \yrobu tzw. stroi- Z innych płodów leśn^, . . . . leśne owoce jadalne i roślk " wymień^ grzyby jadalne, tyka się około 30 gatunkó? Zielar^kie- W n^szych lasach spo-bardziej znane są podgrzybl grZybÓW Jadalny%, z których naj-maślaki, koźlarze (kozaki) s borov/iki szlachHne (prawdziwki), ki) i rydze. Zarówno grźyiJSki.Z!el0nki' piepr^niki jadalne (kur-ogół znacznie więcej mikrQ * owoce kśne zawierają na ne. Ich właściwości smakc>elementÓW' aniżeli rośliny uprawia-równać aromat i jakość soL*^ ^^^ Są leps?e. Wystarczy po-cych na wyrębach leśnych uzyskaneg° z "lalin dziko rosną-W naszych lasach występui * Z ^^ pochod^cych z hodowli. wykorzystuje się w pr^J około l20 roślin leczniczych, które nym. ^śle farinaceutycząym i kosmetycz- Liczby zwierząt łownych ^ labela VI ozyskanych w PolSce przez odstrzał Gatunek \ 1960 ^ Rok Jelenie Sarny Dziki Zające Bażanty Kuropatwy N 9000 20000 23000 390 000 6000 237 000 1970 1980 1990 11 000 19000 24000 386 OOQ 82000 121 000 19 OOQ 5400() 80 00^ 148 00^ 14600^ 10 000 54000 167 000 122 000 232 000 124 000 227 000 N 118 Nie wszystkie z wymienionych w tabeli VI zwierząt ntlttą do gatunków leśnych, ale ich liczebność na polach jest uzalti-niona od obecności zadrzewień. Można więc je traktować jako zasoby w dużym stopniu leśne. W porównaniu z mięsem zwierząt rzeźnych, dziczyzna odznacza się dużą zawartością białka, małą zawartością tłuszczu i niską kalorycznością. Oprócz mięsa zwierzyna dostarcza cennych skór, sierści i poroży. Zagadnienia 1. Dzisiejsza hodowla pszczół rozwinęła się z leśnego bartnictwa. Korzystając z dodatkowej literatury podanej na końcu działu, zbierz informacje na temat bartnictwa i przygotuj na ten temat referat. 2. Zbierz odpowiednie informacje w celu wykazania, że biologiczne znaczenie lasów jest w istocie znaczeniem gospodarczym. 3. Przygotuj się do zreferowania korzyści, jakie człowiek czerpie z lasu. GŁÓWNE ZAGROŻENIA LASÓW 1. Jakie znasz rodzaje lasów i według jakich kryteriów można dokonać ich podziału? 2. Czym różni się las naturalny od lasów sztucznie sadzonych? - 3. Jakie piętra tworzą lasy w górach? j| Powierzchnia lasów w Polsce wynosi 8 694 000 ha. Stanowi to 27,7% ogólnej powierzchni kraju. Na przełomie X i XI wieku powierzchnia lasów w Polsce zajmowała 75,0%, a w wieku XVIII już tylko 30,8% powierzchni kraju. Po I wojnie światowej, w wyniku rabunkowej gospodarki zaborców, lasy stanowiły 19,0% powierzchni Polski. W roku 1946 lesistość wyrażała się liczbą 20,8%, w roku 1970 - 27,0%, a od roku 1980 wskaźnik ten utrzymuje się na poziomie 27,7%. Miarą jakości lasów jest ich skład gatunkowy i wiek. Pod tym względem prawie 78% stanowią lasy iglaste. Wiekowo wyraźnie przeważają drzewostany w młodszych klasach wieku (patrz rycina 59). Mamy więc niewiele lasów nadających się do wyrębu. Sosnę zwyczajną, która dominuje w lasach iglastych, najkorzystniej jest pozyskiwać w wieku od 100 do 150 lat. Również większość drzew liściastych daje największe zyski i naj- 119 rowców leśnych jest żywica, z której otrzymuje się terpentynę i kalafonię. Terpentynę i kalafonię oraz olej flotacyjny uzyskuje się też z tzw. karpiny, to jest z pniaków i grubych, żywicznych korzeni sosnowych. W przemyśle kosmetycznym wykorzystuje się sok brzozowy, w garbarstwie garbniki zawarte w korze dębowej, a w nawożeniu gleb - przekompostowaną korę sosnową. Pozyskuje się także igliwie i gałązki drzew iglastych, zwane cetyną, oraz szyszki. Igliwie służy do wyrobu olejków eterycznych, a także mączki odżywczej dodawanej do pasz zwierzęcych. Cetyną i szyszki są nawet przedmiotem eksportu i wykorzystuje się je w celach dekoracyjnych, do wyrobu tzw. stroików. Z innych płodów leśnych trzeba wymienić grzyby jadalne, leśne owoce jadalne i rośliny zielarskie. W naszych lasach spotyka się około 30 gatunków grzybów jadalnych, z których najbardziej znane są podgrzybki, borowiki szlachetne (prawdziwki), maślaki, koźlarze (kozaki), gąski zielonki, pieprzniki jadalne (kurki) i rydze. Zarówno grzyby, jak i owoce leśne zawierają na ogół znacznie więcej mikroelementów, aniżeli rośliny uprawiane. Ich właściwości smakowe także są lepsze. Wystarczy porównać aromat i jakość soku uzyskanego z malin dziko rosnących na wyrębach leśnych i z malin pochodzących z hodowli. W naszych lasach występuje około 120 roślin leczniczych, które wykorzystuje się w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. ., • > V ,•;L, Tabela VI Liczby zwierząt łownych pozyskanych w Polsce przez odstrzał Gatunek Rok 1960 1970 1980 1990 Jelenie 9000 11000 19000 54 000 Sarny 20000 19000 54000 167 000 Dziki 23000 24000 80000 122 000 Zające 390 000 386 000 148 000 232 000 Bażanty 6 000 82 000 146 000 124 000 Kuropatwy 237 000 121 000 10 000 227 000 118 Nie wszystkie z wymienionych w tabeli VI zwierząt należą do gatunków leśnych, ale ich liczebność na polach jest uzależniona od obecności zadrzewień. Można więc je traktować jako zasoby w dużym stopniu leśne. W porównaniu z mięsem zwierząt rzeźnych, dziczyzna odznacza się dużą zawartością białka, małą zawartością tłuszczu i niską kalorycznością. Oprócz mięsa zwierzyna dostarcza cennych skór, sierści i poroży. Zagadnienia 1. Dzisiejsza hodowla pszczół rozwinęła się z leśnego bartnictwa. Korzystając z dodatkowej literatury podanej na końcu działu, zbierz informacje na temat bartnictwa i przygotuj na ten temat referat. 2. Zbierz odpowiednie informacje w celu wykazania, że biologiczne znaczenie lasów jest w istocie znaczeniem gospodarczym. 3. Przygotuj się do zreferowania korzyści, jakie człowiek czerpie z lasu. GŁÓWNE ZAGROŻENIA LASÓW 1. Jakie znasz rodzaje lasów i według jakich kryteriów można dokonać ich podziału? 2. Czym różni się las naturalny od lasów sztucznie sadzonych? 3. Jakie piętra tworzą lasy w górach? Powierzchnia lasów w Polsce wynosi 8 694 000 ha. Stanowi to 27,7% ogólnej powierzchni kraju. Na przełomie X i XI wieku powierzchnia lasów w Polsce zajmowała 75,0%, a w wieku XVIII już tylko 30,8% powierzchni kraju. Po I wojnie światowej, w wyniku rabunkowej gospodarki zaborców, lasy stanowiły 19,0% powierzchni Polski. W roku 104H lesistość wyra/.ała lię liczbą 20,8%, w roku 1»70 27,0%, u od roku 1980 wikaźnlk ten utrzymuje się na po?.iomii« 27,7%, Miarą jakości IHNÓW jnst Ich skłuci Kiilmikowy i wiek. Pod tym względem prawi* 78% stanowili Iwsy lulanie. Wlekowo wyraźnie przeważają drzewostany w nilndity.yrh klanach wieku (patrz rycina 59). Mamy więc nlrwirlr IHHÓW nadających się do wyrębu. Sosnę zwyczajną, która dominuje w lasach Iglastych, najkorzystniej Jest pozyskiwać w wieku od 100 do 150 lat. Również większość drzew llftclaHtych d«jf największe zyski i naj- 119 25 20 15 10 Liściaste Iglaste IV VI VII 0-20 21-40 41-60 61-80 81-100 101-120 121 i więcej KLASY WIEKU W LATACH Ryć. 59. Udział drzewostanów iglastych i liściastych oraz klas wiekowych w lasach Polski lepsze efekty gospodarcze, gdy są pozyskiwane po przekroczeniu przez nie 100 lat. Aby zapewnić stałe użytkowanie lasów, należałoby rocznie wycinać tyle drewna, ile go teoretycznie w ciągu roku przyrasta. Nieobojętny jest też sposób dokonywania tzw. rębni. Rębnie całkowite, przy których usuwa się wszystkie drzewa, powodują zupełne zniszczenie biocezony lasu, a także gleb leśnych. Sadzenie lasów jednogatunkowych prowadzi do wytworzenia sztucznych i nie zróżnicowanych zespołów leśnych o małej stabilności ekologicznej i dużej podatności na pojawy szkodników. W rezultacie zachodzi potrzeba stosowania środków chemicznych w walce ze szkodnikami, co powoduje jeszcze większe zubożenie ekosystemu. Las rośnie długo i dlatego skutki niewłaściwej gospodarki leśnej przejawiają się dopiero po wielu latach. Znacznie szybciej obserwuje się skutki wielu nowych, współczesnych zagrożeń lasów. Należy do nich stałe zabieranie gruntów leśnych i przeznaczanie ich na cele wydobywcze (kopalnie odkrywkowe), 120 przemysłowe (budowa zakładów produkcyjnych), komunikm-yj-nych (budowa dróg, parkingów) i mieszkaniowe. Jeszcze groźnlitj-sze jest dla lasów działanie pyłów i gazów przemysłowych. 1'yłjr powodują usychanie i odpadanie liści oraz igieł, utrudniają dostęp światła słonecznego i hamują proces fotosyntezy, a niejedt. nokrotnie działają trująco na żywe tkanki. Gazy, w zależności od stężenia, osłabiają wzrost drzew i przyrost drewna, zmieniają pokrój drzew (formy karłowate, płożące się po ziemi itp.), powodują uszkodzenia, zatrucia i śmierć roślin. Drzewa osłabione stają się przedmiotem ataku chorób i pojawiających się licznie pasożytów. Najgroźniejszymi dla lasów gazami są tlenki siarki, tlenki azotu, fluor, chlor i niektóre węglowodory. Środki ochrony roślin, zwłaszcza nawozy sztuczne, są w lasach stosowane rzadziej niż na polach. Wiadomo jednak, że każde zastosowanie chemicznych środków ochrony lasów pociąga za sobą śmierć owadów, ptaków, pożytecznych ssaków, w tym także zwierzyny łownej. Płody runa leśnego nie nadają się przez dłuższy czas do wykorzystania, a las trzeba wyłączyć z turystyki i rekreacji. W ostatnich latach obserwuje się w lasach nowy rodzaj zanieczyszczeń olejami silnikowymi i detergentami stosowanymi przy myciu samochodów oraz opakowaniami po olejach. Wiąże się to z jednej strony z rozwojem komunikacji, z drugiej - z nasileniem wyjazdów do lasu przez właścicieli samochodów. Podczas pobytu w lesie lub w pobliżu lasu korzystają oni z wolnego czasu i dokonują wymiany oleju, drobnych napraw albo innych czynności przy swoich pojazdach. Tego typu skażenia gleb leśnych i śródleśnych wód są z ekologicznego punktu widzenia bardzo groźne dla środowiska i organizmów. Dość znacznym zagrożeniem dla lasów jest również turystyka i wypoczynek. Szkody stąd wynikające są w większości spowodowane niewłaściwym zachowaniem się w lesie, lekceważeniem obowiązujących przepisów i zaleceń oraz zwykłą lekkomyślnością i głupotą. Bezmyślne łamanie gałązek, zrywanie liści, zbieranie kwiatów, kopanie grzybów, zdzieranie kory drzew i pozostawianie różnorodnych śmieci nie da się niczym wytłumaczyć. Podobnie ma się sprawa z rozniecaniem ognisk i rzucaniem 121 Ryć. 60. Przykład turystycznego zagospodarowania polany leśnej niedopałków papierosów. Wprawdzie pożary lasów powstają z różnych przyczyn, lecz znaczne ich nasilenie występuje w sezonach turystycznych. Do oczywistych zagrożeń lasów należy także zaliczyć niewłaściwe metody pozyskiwania płodów leśnych oraz kłusownictwo. Zagadnienia 1. Na podstawie danych znajdujących się na początku rozdziału wykonaj dowolny typ wykresu, obrazującego spadek lesistości w Polsce. 2. Odszukaj w podręczniku wiadomości o wpływie zanieczyszczeń przemysłowych na rośliny. Omów ten wpływ na przykładzie lasu. 3. Przedstaw znane ci biologiczne metody walki ze szkodnikami lasów. METODY I FORMY OCHRONY KRAJOBRAZU 1. Wymień znane ci gatunki roślin podlegające w Polsce ochronie. 2. Wymień zwierzęta chronione i powiedz, w jakim środowisku z tych zwierząt występuje? 3. W jaki sposób chroni się środowiska rzadkich i ginących gatunków roślin oraz zwierząt? Zagadnieniem ochrony krajobrazu zajął się u nas jako pierwszy Adam Wodziczko (1887-1948) - profesor Uniwersytetu Poznańskiego, botanik, który stworzył teoretyczne podstawy ochrony przyrody. Prof. Wodziczko w roku 1945 opublikował pracę pt. "O uprawie krajobrazu". Przez "uprawę krajobrazu" rozumiał on ochronę, pielęgnowanie i kształtowanie krajobrazu. Odpowiadało to więc w zupełności postulowanym przez nas dzisiaj działaniom na rzecz krajobrazu. W tym ujęciu uprawa i ochrona krajobrazu ma służyć przede wszystkim celom i wartościom biologicznym, a więc pośrednio także gospodarczym. W zależności od stanu zachowania i stopnia zniszczenia krajobrazy dzieli się na: pierwotne, w których istnieje samoregula- Eyc. 61. Adam Wodziczko (1887-1948) 123 cja i człowiek nie wprowadził żadnych zmian; naturalne, w których wprowadzono pewne zmiany, ale bez budownictwa i bez naruszenia mechanizmów samoregulacji; kulturowe, zwane też gospodarczymi, w których prowadzi się intensywną gospodarkę i budownictwo naruszające naturalną samoregulację; zdewastowane, w których elementy naturalne zostały wyparte przez przemysł i budownictwo. Krajobrazy pierwotne należą zarówno w Polsce, jak i w Europie do bardzo rzadkich; wszędzie niemal dominują kulturowe, ale coraz więcej obszarów reprezentuje zupełną dewastację. Do podstawowych form ochrony krajobrazu w Polsce należy tworzenie rezerwatów przyrody, parków narodowych, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Duże znaczenie ma też gatunkowa ochrona roślin i zwierząt oraz pomniki przyrody w rodzaju pojedynczych drzew, alei, głazów narzutowych, skałek itp., które stanowią akcenty urozmaicające kraj-braz. Rezerwaty przyrody chronią obszary pierwotne lub naturalne, szczególnie cenne pod względem przyrodniczym, naukowym lub kulturowym. Wyróżnia się rezerwaty ścisłe, w których wykluczona jest działalność człowieka i częściowe, w których przeprowadza się niektóre zabiegi gospodarcze. W zależności od rodzaju obiektu chronionego rezerwaty dzieli się na faunistycz-ne, krajobrazowe, leśne, torfowiskowe, florystyczne, wodne, przyrody nieożywionej, stepowe i słonoroślowe. W roku 1990 liczba rezerwatów w Polsce wynosiła 1001, a ich łączna powierzchnia obejmowała 116 952 hektarów. Połowę rezerwatów stanowią rezerwaty leśne, ale do największych obszarowo należą fauni-styczne. Każdy rezerwat jest oznaczony tablicą informacyjną z godłem państwowym i napisem "REZERWAT PRZYRODY PRAWEM CHRONIONY". Park narodowy chroni obszary wyróżniające się szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, o charakterze naturalnym i o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha. Odpowiada to normom światowym. O utworzeniu parku decydują wzglę- 124 ffi Ryć. 62. Tablica informacyjna rezerwatu przyrody dy naukowe, kulturowe, estetyczne, higieniczne i zdrowotne, rekreacyjne i inne. W granicach parku, a zwłaszcza w obrębie wydzielonych w parku rezerwatów ścisłych, nie prowadzi się działalności gospodarczej. Zabiegi gospodarcze na terenie parku mogą jedynie służyć poprawieniu struktury biocenoz i przywróceniu im pierwotnego charakteru lub też mogą mieć na celu urządzenia usprawniające ludziom zwiedzanie i wypoczy^ nek. Utworzone dotychczas w Polsce parki narodowe reprezentują krajobrazy wszystkich głównych krain przyrodniczych (patrz rycina 63). Wskazane jest tworzenie parków większych, gdyż małe obszary trudno jest chronić przed zanieczyszczeniem po- 125 Ryć. 63. Rozmieszczenie parków narodowych w Polsce na tle głównych krain krajobrazowo-przyrodniczych: a - parki narodowe, 5 - granice krain wietrzą. Planuje się więc następne parki oraz powiększenie już istniejących. Chodzi tu zwłaszcza o zapewnienie parkom tzw. otuliny, to jest obszarów ochronnych, przeważnie leśnych. Pierwszy na świecie park narodowy został utworzony w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w roku 1872. Park krajobrazowy tworzy się na terenach naturalnych i kulturowych odznaczających się nieprzeciętnymi walorami naturalnymi, estetycznymi i turystycznymi. Na terenie parku nie wolno lokalizować obiektów, które powodują degradację środowis- 12(1 Tabela VII Polskie Parki Narodowe według stanu z roku 1990 * ft Park Narodowy Rok utworzenia Powierzchnia w ha 1. Kampinoski 2. Tatrzański 1959 1954 35335 21 164 3. Słowiński 1966 18247 4. Bieszczadzki 1973 16233 5. Wigierski 6. Drawieński 1989 1990 14956 8626 7. Roztoczański 1974 6859 8. Gorczański 9. Świętokrzyski 10. Karkonoski 1980 1950 1959 6744 5908 5563 11. Białowieski 1947 5317 12. Wielkopolski 13. Poleski 1957 1990 5 194 4903 14. Woliński 1960 4897 15. Pieniński 1954 2231 16. Babiogórski 17. Ojcowski 1954 1956 1 734 1592 Razem: 165 933 ha ka, takich jak: zakładów przemysłowych, ferm hodowlanych, budowli służących turystyce i wypoczynkowi o charakterze pobytowym, kopalni odkrywkowych i podziemnych, składowisk śmieci itp. Szczególnie cenne obiekty obejmuje się ochroną rezerwatową. Budownictwo musi być dostosowane do krajobrazu, a turystykę wolno uprawiać na wyznaczonych szlakach. Do końca 1990 roku zatwierdzono 57 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni l 215 445 hektarów. Największym z nich jest Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych, następnie Park Puszczy Knyszyńskiej i Zespół Parków Gór Świętokrzyskich. Obszary chronionego krajobrazu chronią tereny o mało zniekształconym środowisku przyrodniczym i mające jeszcze zdolność utrzymywania równowagi biologicznej. Na obszarach tych/ * Do roku 1995 przybyły jeszcze 3 parki narodowe: Biebrzański (59 223 ha), Magurski (19 962 ha) i Gór Stołowych (6 280 ha). 127 Hyc. 64. Jedna z pierwszych koncepcji rozmieszczenia parków krajobrazowych (a) i obszarów chronionego krajobrazu (b) w Polsce nie może być uciążliwych inwestycji przemysłowych i nie wolno na nich zmniejszać powierzchni leśnych. Oprócz przyrody na obszarach chronionego krajobrazu otacza się opieką pamiątki kultury narodowej, zabytki i inne obiekty sprzyjające turystyce. Z tych też powodów wolno na tych terenach budować obiekty turystyczne i wypoczynkowe. Działalność gospodarcza nie jest tam szczególnie ograniczana, ale zabrania się prowadzenia prac obniżających wartość środowiska. Do końca 1990 roku obszary chronionego krajobrazu obejmowały łącznie 4 574 759 ha powierzchni. Do obiektów podlegających ochronie krajobrazu należą też stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przy- 128 rodniczo-krajobrazowe oraz wspomniane wcześniej pomniki rody. Stanowiska dokumentacyjne są obiektami przyrody i służą ochronie różnych formacji geologicznych. Użytki rkoloh giczne to pozostałości ekosystemów, skarpy, kępy drzew, nie wiał-kie zbiorniki wodne itp., będące siedliskiem wielu gatunków rol-lin i zwierząt. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe obejmują fragmenty krajobrazu o szczególnych walorach estetycznych. Zagadnienia 1. Wskazane jest, aby powierzchnia parków narodowych w Polsce stanowiła 1% powierzchni kraju. Oblicz, jaki obecnie procent powierzchni kraju stanowią parki narodowe i o jaki obszar powinniśmy zwiększyć parki. 2. Korzystając z mapy "Ochrona przyrody w Polsce" lub z lokalnych przewodników turystycznych, zrób spis rezerwatów znajdujących się najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Zanotuj odległości do tych rezerwatów, ich nazwy i charakterystyczne cechy. 3. Przygotuj się do omówienia istotnych różnic występujących między ochroną, polegającą na tworzeniu rezerwatów i parków narodowych, a ochroną realizowaną poprzez parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. TERENY ZIELONE 1. Wraz z kolegami przeprowadź zespołową ocenę zieleni w otoczeniu szkoły. Wyróżnij zieleń wysoką (drzewa), niską (krzewy) i trawniki. Dokonaj względnej oceny powierzchni zajmowanych przez te trzy grupy (np. jeżeli powierzchnię zajmowaną przez drzewa uznać za "l", to jaką powierzchnię zajmują krzewy i trawniki, a jaką powierzchnię pozbawione zieleni). Wyniki zanotuj. 2. W nawiązaniu do poprzedniego zadania dokonaj oceny jakości zieleni (liczby suchych drzew i krzewów, bujność trawy, stopień wydeptania trawników itp.) w otoczeniu szkoły. Wszystkie uzyskane wyniki zbierz w tabeli. Jakie wyciągniesz końcowe wnioski? 3. Przeprowadź inwentaryzację terenów zielonych znajdujących się we wsi, w której mieszkasz, w zamieszkiwanej przez ciebie części miasta lub dzielnicy (większe skwery, parki, cmentarze, podmiejskie laski, sady itp.). Uwzględnij przy tym przybliżone odległości lub czas potrzebny na dojście do tych obiektów od domu, w którym mieszkasz. Rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i pozostałe obiekty chronione, to tereny z dominacją lub dużym udziałem zieleni. Z tych względów tereny te odgrywają szczególną rolę w odświeżaniu powietrza, l» - Ochrona i kształtowanie... 129 w utrzymywaniu wilgoci, w kształtowaniu klimatu i mikroklimatu oraz w całościowym funkcjonowaniu przyrody. Z tych samych powodów omawiane tereny mają olbrzymie znaczenie zdrowotne, wypoczynkowe, turystyczne i rekreacyjne. Ich wielkość nie jest jednak duża. Rezerwaty przyrody i parki narodowe są maleńkimi wysepkami na obszarze całego kraju. Łączna powierzchnia rezerwatów przyrody stanowi niecałe 0,4%, a łączna powierzchnia parków narodowych - 0,5% powierzchni kraju. Parki krajobrazowe (patrz ryć. 64) łącznie zajmują 3,9% powierzchni Polski, czyli mniej niż obszary chronionego krajobrazu, które stanowią 14,6% powierzchni kraju. Trzeba jednak pamiętać, że te ostatnie nie są w całości pokryte zielenią. Pojęcie o wielkości obszarów chronionych w Polsce daje rycina 65. Przedstawiono na niej graficznie, jaka część obszarów chronionych przypada średnio na l km2 powierzchni kraju. 1 km2 m Rezerwaty przyrody ^H Parki narodowe | | Parki krajobrazowe [ [ Obszary chronionego krajobrazu Ryć. 65. Powierzchnia terenów chronionych w Polsce przypadająca średnio na l km2 powierzchni kraju (dane na koniec 1990 roku) Obszary chronione nie mogą spełniać właściwie swych funkcji przyrodniczych, gdy każdy z nich istnieje niezależnie od pozostałych. Dlatego oprócz mniej więcej równomiernego rozmieszczenia obszarów chronionych na terenie kraju, ważne jest ich wzajemne powiązanie w jeden harmonijny system. W naszym ujęciu elementami wiążącymi mają być właśnie obszary chro- KłO Ryć. 66. Projektowany układ głównych elementów systemu obszarów chronionych: a - obszary o wysokich wartościach przyrodniczych, b - osie głównych ciągów systemu obszarów chronionych nionego krajobrazu. Z tego powodu obszary te planuje się i tworzy uwzględniając rozmieszczenie dolin, rzek, pasm górskich i układ brzegu morskiego. Założenia tego systemu przedstawia rycina 66. Porównanie ryciny 66 z ryciną 64 (str. 113) pozwala stwierdzić zgodność teoretycznych założeń z praktyczną realizacją. Do terenów zielonych należą nie tylko różne typy obszarów chronionych. Należą do nich wszystkie inne powierzchnie zadrzewione, porośnięte krzewami lub roślinnością zieloną, w tym 131 także pola uprawne, łąki, aleje przydrożne, parki wiejskie i miejskie, cmentarze, zieleń osiedli mieszkaniowych, pokryte roślinnością nasypy kolejowe, miedze i śródpolne pasy leśne, torfowiska itp. Szczególną rolę wśród tych terenów pełni niezbędna dla fizycznego i psychicznego zdrowia mieszkańców miast zieleń miejska. Na ogół jest ona wyjątkowo silnie zagrożona dymami i gazami przemysłowymi oraz spalinami samochodowymi, a także dewastowana w trakcie prac budowlanych i remontowych lub też przez zwykłą lekkomyślność i bezmyślność. Tak jak w skali kraju konieczny jest odpowiedni układ naturalnych elementów przyrodniczych, tak w skali miasta jest niezbędne właściwe rozplanowanie zieleni miejskiej i zharmonizowanie jej z istniejącymi obszarami naturalnymi. Parki, skwery i zieleńce miejskie w miarę możliwości powinny być połączone alejami i trasami spacerowymi, tworząc całe ciągi zieleni. Ciągi takie można porównać do przewodów wentylacyjnych, którymi stale przepływa strumień odświeżonego powietrza. Rycina 67 przedstawia plan miasta, w którym główne obszary zieleni zostały rozplanowane w postaci "klinów" opartych swymi podstawami o podmiejskie i dalsze obszary leśne. Wierzchołki "klinów" dochodzą aż do dzielnic centralnych i znajdują tam jeszcze przedłużenie w postaci alei i mniejszych skwerów w obrębie śródmieścia. Dzięki temu miasto jest lepiej przewietrzane, a jego mieszkańcy mają możliwość odbywania pod osłoną zieleni krótszych spacerów wewnątrz miasta lub dłuższych, aż poza granice zabudowy miejskiej. W takim układzie zieleń miejska zostaje w pewnym stopniu połączona z krajowym systemem obszarów chronionych. Ma to duże znaczenie biologiczne, gdyż wzbogaca świat roślinny i zwierzęcy obszarów zielonych poprzez przemieszczanie się i wymianę gatunków, a z punktu widzenia człowieka poprawia warunki higieniczno-zdrowotne osiedli, wpływając na mikroklimat i estetykę otoczenia. Tereny zielone wzbogacają powietrze w tlen, regulują stosunki wodne danej okolicy, zatrzymują i neutralizują część zanieczyszczeń atmosfery, zmniejszają siłę wiatru i unoszenie się kurzu, osłabiają nasilenie hałasu, są miejscem wypoczynku ludzi starszych i zabaw dzieci, celem licznych wycieczek oraz sobotniego i niedzielnego wypoczynku całych rodzin. Umożliwia 132 .i j " i,» Ryć. 67. Przykład rozplanowania przestrzennego zieleni miejskiej: o - obszar miasta, b - śródmieście, c - główne obszary zieleni miejskiej, d - podmiejskie i dalsze tereny leśne, e - aleje to regenerację sił w sensie fizycznym, a także w sensie psychicznym. Kolor zielony jest kolorem uspokajającym i działa korzystnie na wzrok człowieka. Na terenach zdewastowanych stwierdza się znacznie większą zachorowalność ludzi wynikającą z bezpośredniego działania zanieczyszczeń, a także znaczny wzrost zaburzeń psychicznych będących rezultatem licznych stresów spowodowanych brakiem kontaktu z naturalnymi obiektami przyrodniczymi. Zależność między stanem środowiska a zdrowiem człowieka została już dawno stwierdzona. 133 Zagadnienia 1. Przeprowadź analizę i dokonaj oceny przestrzennego rozplanowania zieleni w miejscowości, w której mieszkasz. 2. Przygotuj się do omówienia znaczenia terenów zielonych dla zdrowia człowieka. 3. Scharakteryzuj rozmieszczenie rezerwatów przyrody, parków narodowych, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu w Polsce. SPRAWDŹ, W JAKIM STOPNIU OPANOWAŁEŚ WIADOMOŚCI Z PRZEROBIONEGO DZIAŁU *1. Co rozumiemy przez krajobraz? 2. Podaj przykłady i krótkie opisy różnych krajobrazów. 3. *4. *5. *6. 7. 8. *9. *10. 11. *12. *13. *14. 15. "16. 17. Dlaczego las traktujemy jako szczególny element krajobrazu? Jakie jest gospodarcze znaczenie lasów? Na czym polega biologiczne znaczenie lasów? Wymień różne elementy krajobrazu i podziel je na naturalne i sztuczne. Dlaczego krajobraz ma związek z uczuciami patriotycznymi? Co to znaczy, że las jest ostatnim etapem sukcesji ekologicznej? Jakie rodzaje zanieczyszczeń są szczególnie groźne dla lasów? Wskaż istotne różnice między lasami naturalnymi i sztucznymi? Podaj charakterystykę lesistości oraz składu gatunkowego i wiekowego lasów w Polsce. W czym turystyka zagraża lasom i innym naturalnym środowiskom? Wymień i scharakteryzuj główne formy ochrony krajobrazu w Polsce. Podaj przykłady rezerwatów przyrody i omów ich rodzaje. Co rozumiesz przez pojęcia: krajobraz pierwotny, naturalny, kulturowy i zdewastowany? Jaki typ ochrony krajobrazu reprezentują parki narodowe? Wymień i wskaż położenie trzech naszych największych parków narodowych i dwóch najmniejszych. 194 *18. *19. *20. 21. 22. 23. Scharakteryzuj parki krajobrazowe. Co to są obszary chronionego krajobrazu? W czym wyraża się wpływ terenów zielonych na zdrowie człowieka? Uzasadnij, dlaczego obszary chronione i inne obszary zielone powinny tworzyć określony układ przestrzenny? Wyjaśnij rolę pełnioną przez zieleń miejską oraz wskaż czynniki, które rolę tej zieleni znacznie wzmagają. W tekście rozdziałów, z których treścią się zapoznałeś, użyto kilku terminów fachowych i słów obcych. Czy rozumiesz znaczenie następujących z nich: modyfikacja, stres, karpi-na, cetyna, estetyka, stabilność, flotacja? Jeżeli nie, sprawdź w słowniczku na końcu podręcznika. W ten sposób wzbogacisz swoje słownictwo. Jeżeli chciałbyś pogłębić swoje wiadomości z omawianych tu zagadnień lub jeżeli przygotowujesz referat na podobne tematy, możesz skorzystać z następujących wydawnictw: - Kiełczewska B,. Wiśniewski B.: Las w środowisku życia człowieka. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982 (między innymi rozdziały: Bartnictwo i pszczelarstwo leśne, rośliny zielarskie, Formy rekreacji na terenach leśnych). - Wójcik Z.: By Ziemia pozostawała piękna i zasobna. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986 (rozdziały: By przetrwały piękne krajobrazy Ziemi, By zieleń służyła pięknu i zdrowiu miast). POSTĘP TECHNICZNY I ŚRODOWISKO PRACY A OCHRONA CZŁOWIEKA Ustawa z dnia 311 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska Art. 49. 1. Ochrona przed hałasem i wibracjami polega na zapobieganiu ich powstawania lub przenikania do środowiska. Art. 51. 3. W razie przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu lub wibracji (...) terenowy organ administracji państwowej stopnia wojewódzkiego może wstrzymać działalność powodującą przekroczenie. Art. 59. Substancje promieniotwórcze i urządzenia wytwarzające szkodliwe promieniowanie mogą być używane wyłącznie pod warunkiem zapewnienia należytej ochrony przed ich szkodliwym oddziaływaniem na ludzi i środowisko. Ustawa z dnia 16 X 1991 r. o ochronie przyrody Art. 37. 1. Ograniczenia i zakazy wprowadzone w odniesieniu do przyrody mogą w szczególności dotyczyć: - wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód i gleby oraz powietrza, - zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, - wydobywania skał, minerałów, torfu i bursztynu, - niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej użytkowania, - prowadzenia działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej lub handlowej, - umieszczania na określonych przedmiotach lub obszarach objętych ochroną tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków nie związanych z ochroną przedmiotu, - zakłócania ciszy. 136 ŚRODOWISKO PRACY 1. Przeprowadź analizę zagrożeń wynikających z charakteru i rodzaju wy-konywanej pracy. Uwzględnij przy tym takie zawody, jak hutnik, magazynier artykułów spożywczych przechowywanych w chłodniach, pilot, górnik, weterynarz, rolnik, spawacz, dentysta, nauczyciel, lękali rentgenolog i inne. 2. Wykonaj tabelę według podanego wzoru, w której wpiszesz w ItWtj kolumnie pionowej różne zawody i wykonywane prace, a w górntj części poziomej rodzaje zagrożeń wynikających z tych prac. Zawód lub rodzaj wykonywanej pracy Charakter zagrożenia wysoka temperatura niska temperatura mała wilgotność duża wilgotność niewygodna pozycja itd. Dentysta Hutnik X X ,; Uwzględnij dalsze zagrożenia (np. niskie i wysokie ciśnienie atmosfe- I ryczne, zapylenie, substancje chemiczne, hałas, promieniowanie, możli- . wości zarażenia się chorobami zakaźnymi itp.) i oznacz krzyżykami, • które z tych zagrożeń występują w podanych przez ciebie zawodach. J;. Przypomnij definicję krajobrazu oraz ogólną definicję środowiska czło-f '•> wieka. Na tej podstawie wyszczególnij elementy środowiska pracy. '• Podanie ogólnej charakterystyki środowiska pracy jest stosun-' kowo trudne, gdyż w każdym zawodzie praca może odbywać siei w innych warunkach i w każdej dziedzinie ludzkiej działalności' mogą występować różne rodzaje i różne stopnie zagrożeń. -i Przez środowisko pracy rozumiemy ogół warunków i zespół czynników wpływających na organizm człowieka w trakcie wykonywania przez niego określonego rodzaju pracy lub zawodu. Zazwyczaj przez warunki i czynniki środowiska pracy rozumiemy te warunki i czynniki, które bezpośrednio wynikają z charakteru wykonywanej pracy lub są związane z rodzajem produkcji. Należy do nich pozycja ciała (np. mechanik samochodo- 137 wy leżący pod samochodem, dentysta pochylony nad pacjentem), hałas (np. w hali fabrycznej, w czasie startu samolotu odrzutowego), wymagany wysiłek (np. podziemna praca górnika), obecność substancji toksycznych (np. przy produkcji nawozów syntetycznych, aluminium) lub promieniotwórczych (np. praca rentgenologa lub pracownika elektrowni jądrowej) oraz wiele innych czynników. Oprócz nich na środowisko pracy wpływają silnie różnorodne czynniki pozaprodukcyjne, w tym także naturalne. Łatwo sobie wyobrazić odmienność warunków pracy, np. palaczy w kotłowniach przemysłowych znajdujących się w strefie klimatu tropikalnego i arktycznego. Wpływ czynników środowiska na organizm ludzki w dużym stopniu zależy od rodzaju wykonywanej pracy. Pomijając różnorodność zawodów, pracę dzieli się na dwa zasadnicze rodzaje. Pierwszym jest praca dynamiczna, w której skurcze i rozkurczę mięśni powodują zmianę ich długości, a więc znaczny na ogół ruch organizmu. Drugim rodzajem jest praca statyczna, w której człowiek pozostaje na ogół w bezruchu, a jego mięśnie nie ulegają zmianom długości, choć są w stałym napięciu. Podział ten nie pokrywa się z tradycyjnym podziałem na pracę fizyczną i umysłową. Postęp techniczny i automatyzacja sprawiły, że coraz więcej pracowników uważanych za fizycznych wykonuje w istocie pracę statyczną (np. operator dźwigu). Szczegółowe omówienie zagrożeń dla człowieka, związanych z różnymi rodzajami prac i zawodów, zajęłoby zbyt wiele miejsca. Ograniczymy się więc do omówienia najważniejszych czynników środowiskowych związanych z miejscem i warunkami pracy. Czynniki klimatyczne i mikroklimatyczne są związane z powietrzem otaczającym pracownika. Powietrze to wywiera silny wpływ na gospodarkę cieplną organizmu, przy czym decydujące znaczenie ma tu temperatura, wilgotność i ruch powietrza. Wysoka temperatura przy intensywnej pracy prowadzi do przegrzania organizmu, a to powoduje pocenie się i znaczną utratę wody. Wraz z wodą wydalany jest chlorek sodu (sól kuchenna) i niektóre witaminy, zwłaszcza C i Bx. W ten sposób zmienia się stężenie soli w płynach ustrojowych, a także obniżeniu ulega zawartość glukozy we krwi w związku z jej intensywnym spala- 138 niem w trakcie wykonywanej pracy. Prowadzi to do i spadku wydajności pracy, a często do zupełnego wyczerpania, wzrostu temperatury ciała i przyspieszenia tętna. Przy pracy W wysokiej temperaturze parujący z powierzchni ciała pot obniża ciepłotę ciała. W ciągu godziny organizm może wówczas wydi-lić około jednego litra wody, a w czasie całego dnia pracy - od czterech do dziesięciu litrów. Gorzej jest, gdy ciepłe powietrze odznacza się równocześnie dużą wilgotnością. Utrudnia to parowanie potu i naturalną regulację cieplną. Może wówczas dojść do udaru cieplnego. Wysoka wilgotność powietrza przy niskiej temperaturze przyczynia się do szybkiego oziębienia organizmu. Sprzyja to powstawaniu takich chorób, jak gościec, choroby układu oddechowego i różne typy przeziębień. Ochłodzenie organizmu powoduje też ruch powietrza. Delikatny przewiew przy wysokiej temperaturze sprawia pracownikom ulgę, silne przeciągi mogą jednak powodować nadmierne oziębienie, a u osób wrażliwych różne dolegliwości. Zmniejszone lub zwiększone ciśnienie atmosferyczne może być kolejnym czynnikiem szkodliwym w niektórych środowiskach pracy. Normalne ciśnienie na poziomie morza wynosi 1013,3 hPa (hektopaskali). W miarę wznoszenia się ciśnienie atmosferyczne obniża się, a ulega podwyższeniu przy schodzeniu poniżej poziomu morza. Na niskie ciśnienie atmosferyczne narażeni są lot-| nicy, alpiniści i pracownicy zatrudnieni w warunkach wysoko»| górskich. Zmniejszone ciśnienie powoduje głębsze i częstsze wdy^| chanie powietrza, a u osób nie przystosowanych - bóle i za-| wroty głowy. Do warunków górskich organizm ludzki przysto*| sowuje się między innymi przez zwiększoną produkcję czerwo-| nych ciałek krwi (erytrocytów), które przenoszą większą ilość| tlenu. Zjawisko to występuje u mieszkańców gór i pozwala im zachować aktywność oraz zdolność do pracy nawet do wysokości 6000 m n.p.m. Zwiększone ciśnienie atmosferyczne odczuwają nurkowie, pracownicy kesonowi i częściowo pracownicy bardzo głębokich kopalni. Pod wpływem ciśnienia we krwi, oprócz tlenu, rozpuszcza się także azot. W związku z tym pracownik kesonowy lub nurek nie może być gwałtownie wyciągnięty na powierzchnię, gdyż 139 wy leżący pod samochodem, dentysta pochylony nad pacjentem), hałas (np. w hali fabrycznej, w czasie startu samolotu odrzutowego), wymagany wysiłek (np. podziemna praca górnika), obecność substancji toksycznych (np. przy produkcji nawozów syntetycznych, aluminium) lub promieniotwórczych (np. praca rentgenologa lub pracownika elektrowni jądrowej) oraz wiele innych czynników. Oprócz nich na środowisko pracy wpływają silnie różnorodne czynniki pozaprodukcyjne, w tym także naturalne. Łatwo sobie wyobrazić odmienność warunków pracy, np. palaczy w kotłowniach przemysłowych znajdujących się w strefie klimatu tropikalnego i arktycznego. Wpływ czynników środowiska na organizm ludzki w dużym stopniu zależy od rodzaju wykonywanej pracy. Pomijając różnorodność zawodów, pracę dzieli się na dwa zasadnicze rodzaje. Pierwszym jest praca dynamiczna, w której skurcze i rozkurczę mięśni powodują zmianę ich długości, a więc znaczny na ogół ruch organizmu. Drugim rodzajem jest praca statyczna, w której człowiek pozostaje na ogół w bezruchu, a jego mięśnie nie ulegają zmianom długości, choć są w stałym napięciu. Podział ten nie pokrywa się z tradycyjnym podziałem na pracę fizyczną i umysłową. Postęp techniczny i automatyzacja sprawiły, że coraz więcej pracowników uważanych za fizycznych wykonuje w istocie pracę statyczną (np. operator dźwigu). Szczegółowe omówienie zagrożeń dla człowieka, związanych z różnymi rodzajami prac i zawodów, zajęłoby zbyt wiele miejsca. Ograniczymy się więc do omówienia najważniejszych czynników środowiskowych związanych z miejscem i warunkami pracy. Czynniki klimatyczne i mikroklimatyczne są związane z powietrzem otaczającym pracownika. Powietrze to wywiera silny wpływ na gospodarkę cieplną organizmu, przy czym decydujące znaczenie ma tu temperatura, wilgotność i ruch powietrza. Wysoka temperatura przy intensywnej pracy prowadzi do przegrzania organizmu, a to powoduje pocenie się i znaczną utratę wody. Wraz z wodą wydalany jest chlorek sodu (sól kuchenna) i niektóre witaminy, zwłaszcza C i Bj. W ten sposób zmienia się stężenie soli w płynach ustrojowych, a także obniżeniu ulega zawartość glukozy we krwi w związku z jej intensywnym spala- 138 niem w trakcie wykonywanej pracy. Prowadzi to do zm^OIMlil i spadku wydajności pracy, a często do zupełnego wyczerpania, wzrostu temperatury ciała i przyspieszenia tętna. Przy pracy W wysokiej temperaturze parujący z powierzchni ciała pot obniża ciepłotę ciała. W ciągu godziny organizm może wówczas wydalić około jednego litra wody, a w czasie całego dnia pracy - od czterech do dziesięciu litrów. Gorzej jest, gdy ciepłe powietrze odznacza się równocześnie dużą wilgotnością. Utrudnia to parowanie potu i naturalną regulację cieplną. Może wówczas dojść do udaru cieplnego. Wysoka wilgotność powietrza przy nis-i kiej temperaturze przyczynia się do szybkiego oziębienia orga* nizmu. Sprzyja to powstawaniu takich chorób, jak gościec, cho-* roby układu oddechowego i różne typy przeziębień. Ochłodzenie organizmu powoduje też ruch powietrza. Delikatny przewiew przy wysokiej temperaturze sprawia pracownikom ulgę, silne przeciągi mogą jednak powodować nadmierne oziębienie, a u osób wrażliwych różne dolegliwości. Zmniejszone lub zwiększone ciśnienie atmosferyczne może być kolejnym czynnikiem szkodliwym w niektórych środowiskach pracy. Normalne ciśnienie na poziomie morza wynosi 1013,3 hPa (hektopaskali). W miarę wznoszenia się ciśnienie atmosferyczne obniża się, a ulega podwyższeniu przy schodzeniu poniżej poziomu morza. Na niskie ciśnienie atmosferyczne narażeni są lot-i nicy, alpiniści i pracownicy zatrudnieni w warunkach wysoko*} górskich. Zmniejszone ciśnienie powoduje głębsze i częstsze wdychanie powietrza, a u osób nie przystosowanych - bóle i zawroty głowy. Do warunków górskich organizm ludzki przystosowuje się między innymi przez zwiększoną produkcję czerwo-j nych ciałek krwi (erytrocytów), które przenoszą większą ilośćj tlenu. Zjawisko to występuje u mieszkańców gór i pozwala im zachować aktywność oraz zdolność do pracy nawet do wysokości 6000 m n.p.m. Zwiększone ciśnienie atmosferyczne odczuwają nurkowie, pracownicy kesonowi i częściowo pracownicy bardzo głębokich kopalni. Pod wpływem ciśnienia we krwi, oprócz tlenu, rozpuszcza się także azot. W związku z tym pracownik kesonowy lub nurek nie może być gwałtownie wyciągnięty na powierzchnię, gdyż 139 WYSOKOŚĆ n.p.m. m MOUNT EVEREST (8848 m) >8000 CIŚNIENIE ATM. hPa 338 439 540 STREFA KRYTYCZNA, PRZEBYWANIE BEZ APARATU TLENOWEGO GROZI ŚMIERCIĄ STREFA MINIMALNEJ ZDOLNOŚCI DO PRACY - POWYŻEJ 5500 m LUDZIE NA STAŁE NIE ZAMIESZKUJĄ 747 775 STREFA SŁABEJ ZDOLNOŚCI DO PRACY - WYSTĘPUJĄ TRUDNOŚCI W ODDYCHANIU, BÓLE l ZAWROTY GŁOWY NUDNOŚCI, SENNOŚĆ l ZMĘCZENIE STREFA ZDOLNOŚCI DO PRACY, ZMIANY CIŚNIENIA W GRANICACH ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNYCH 1013,3 2027 3040 STREFA OGRANICZONEJ ZDOLNOŚĆ DO PRACY - WYSTĘPUJĄ BÓLE 4053 W USZACH l SZYBKIE ZMĘCZENIE 5067 WYSTĘPUJĄ ZABURZENIA CZUCIA, 6080 NUDNOŚCI, WYMIOTY, OBRZĘK PŁUC, PORAŻENIE OŚRODKA ODDECHOWEGO l ŚMIERĆ Ryć. 68. Przeciętny wpływ niskiego i wysokiego ciśnienia atmosferycznego na organizm ludzki 140 wówczas w jego krwi nastąpiłoby gwałtowne wydzitltnit stę azotu. Przypominałoby to wydzielanie się pęcherzyków dwutltni-ku węgla po otworzeniu butelki z wodą sodową. W cienkiuh naczyniach krwionośnych pęcherzyki azotu spowodowałyby ?.n. tory gazowe i śmierć człowieka. Rozpuszczanie się azotu wt krwi i wydzielanie się pęcherzyków blokujących naczynia krwionośne nazwano chorobą kesonową. Aby jej uniknąć, ludzie pracujący przy zwiększonym ciśnieniu muszą przejść tzw. dekompresję, polegającą na stopniowym wynurzaniu się, z dostatecznie długimi przestojami. Zagadnienia '' 5 1. Na podstawie wykonanej poprzednio tabeli oraz treści rozdziału oceń prawdopodobne zagrożenia w twoim przyszłym miejscu pracy i odnotuj je w zeszycie. 2. Przed startem samolotów pasażerskich, które szybko wznoszą się do góry, pasażerów częstuje się cukierkami. Wyjaśnij, jakie ma to znaczenie? 3. Przygotuj się do omówienia objawów, jakie występują u ludfei, przy różnych wartościach ciśnienia atmosferycznego. HAŁAS JAKO CZYNNIK ŚRODOWISKOWY 1. Wynotuj w zeszycie wszystkie rodzaje dźwięków jakie docierają do ciebie w sali lekcyjnej. Które z tych dźwięków uważasz za nieszkodliwe, a które przeszkadzają w pracy? 2. Z jakimi dźwiękami spotykasz się w naturalnych warunkach przyrodniczych, a z jakimi w dużym mieście lub przy ruchliwej trasie komunikacyjnej? 3. Jakie zjawisko towarzyszy silnym dźwiękom? Jak je odczuwasz? Jaki może być jego wpływ na otoczenie? Hałas jest czynnikiem towarzyszącym cywilizacji. Wraz z rozwojem techniki gwałtownie wzrasta nasilenie hałasu. Słyszane przez nas dźwięki rozchodzą się w powietrzu i dlatego niektórzy przyrodnicy traktują hałas jako specyficzne zanieczyszczenie powietrza. Odczuwanie hałasu może być różne u poszczególnych ludzi. Dla kierowcy jadącego samochodem odpowiedni warkot jest dowodem prawidłowego działania silnika, co wywołuje u prowadzącego odczucie zadowolenia. Ten sam war- I 141 kot może być jednak przykrym i dokuczliwym dźwiękiem dla przechodniów. Do pewnych hałasów przyzwyczajamy się i w razie ich braku odczuwamy niepokój. Znane jest przysłowie, które mówi, że "Młynarzowi przerwie się spanie, gdy mu młyn stanie". Liczne badania wykazują, że niezależnie od indywidualnych odczuć pewne dźwięki są szkodliwe dla zdrowia i powodują trwałe zmiany w organizmie człowieka lub przeszkadzają w normalnym życiu. Mianem hałasu określa się nie zharmonizowane, głośne i do- j kuczliwe dźwięki, zakłócające spokój i wpływające negatyw- j nie na organizm ludzki. i Natężenie dźwięków określa się różnymi jednostkami fizycznymi. Najczęściej jednak stosuje się względne określenie natężenia dźwięku wyrażone w decybelach (dB). Rycina 69 daje wyobrażenie o liczbowych wartościach decybeli i odpowiadających im rodzajach hałasu. Szkodliwość hałasu zależy od częstotliwości i natężenia dźwięków, od czasu ich trwania oraz od tego, czy mają one charakter ciągły czy impulsywny. W znacznym stopniu szkodliwość ta zależy też od odległości źródła dźwięku, temperatury i wilgotności powietrza, kierunku wiatru, konfiguracji terenu lub rodzaju pomieszczenia. Negatywne skutki oddziaływania na organizm ludzki mogą obejmować narząd słuchu lub mają charakter pozasłuchowy. W rzadkich wypadkach dochodzi do gwałtownego uszkodzenia słuchu, na przykład w postaci pęknięcia błony bębenkowej. Sytuacja taka ma miejsce, gdy bardzo blisko wybuchnie bomba lub pocisk. Znacznie częściej występują dolegliwości spowodowane dłuższym lub długotrwałym działaniem hałasu. Początkowo przejawiają się one przejściowym i na ogół krótkotrwałym obniżeniem słyszalności, później stany te ulegają stopniowo przedłużeniu, aż wreszcie dochodzi do trwałego uszkodzenia słuchu. Pozasłuchowe skutki hałasu są często niedoceniane i lekceważone, w rzeczywistości mają jednak olbrzymi wpływ na wiele pro- 142 W14° NIEBEZPIECZNY LUB SZKODLIWY 130 START DUŻEGO SAMOLOTU ODRZUTOWEGO BOLESNY SYRENA KARETKI POGOTOWIA Qn OGŁUSZAJĄCY y u CIĘŻKI SPRZĘT BUDOWLANY _____LUB ROLNICZY__________ BARDZO WYSOKI SPOTKANIE TOWARZYSKIE WYSOKI ŚREDNI RUCH ULICZNY -• 40 ------------------- 30 UMIARKOWANY ROZMOWA CICHY SZELEST LIŚCI Ryć. 69. Orientacyjna skala oceny nasilenia hałasu w decybelach 143 cesów zachodzących w organizmie człowieka i stanowią jeden z poważniejszych czynników tzw. chorób cywilizacyjnych. Prowadzą one do wzmożenia napięcia nerwowego i objawów nerwicowych, utrudniają koncentrację i wręcz uniemożliwiają pracę umysłową, powodując zaburzenia w działaniu układu hormonalnego, układu krążenia i w procesach trawienia, a zwłaszcza wydzielania soków żołądkowych. Schorzenia tego typu, zwane w medycynie zespołem pohałasowym, objawiają się bólami i zawrotami głowy, uczuciem stałego osłabienia i przemęczenia, rozchwianiem emocjonalnym i urazami psychicznymi, zwiększoną pobudliwością oraz szczególnie uciążliwymi zaburzeniami snu. Opisane skutki występują we wszystkich grupach wiekowych, ale szczególnie uciążliwe są dla ludzi starszych, u których mogą stać się tragedią życiową, zwłaszcza gdy nie znajdują oni zrozumienia pod tym względem u ludzi młodszych. Zjawiskiem z reguły towarzyszącym hałasom są mechaniczne drgania określone mianem wibracji. Na wibracje jesteśmy narażeni w czasie jazdy samochodem lub autobusem, podczas mielenia kawy młynkiem elektrycznym, w czasie stosowania elek- Ryi1. 70. Przykład pracy związanej z narażeniem organizmu na wibracje 144 trycznej wiertarki i w wielu innych sytuacjach. Stale ni wibracje są narażeni kierowcy pojazdów mechanicznych, robotnicy obsługujący młoty pneumatyczne i urządzenia udarowa, górnicy i inni. Przy wibracjach działających na całe ciało człowiek* występują objawy złego samopoczucia, bóle w różnych częściach ciała, dolegliwości sercowe i układu krążenia. Wibracje miejscowe, działające na niektóre narządy - najczęściej na ręce - wywołują zmiany w ukrwieniu tkanek, bledniecie palców i dłoni, zanik czucia i silne bóle, a nawet zaniki mięśni oraz zniekształcenia stawów. Używanie narzędzi udarowych powoduje częstokroć zmiany martwicowe w stawach, prowadzące nawet do trwałego inwalidztwa. Zarówno hałas, jak i wibracje osiągają największe nasilenie w fabrykach i różnych zakładach przemysłowych, w dużych miastach i na głównych szlakach komunikacyjnych oraz w pobliżu lotnisk. Coraz częściej jednak czynniki te pojawiają się w krajobrazie naturalnym, a nawet docierają do niewielkich już obszarów krajobrazu pierwotnego. Stanowi to dalsze, poważne zagrożenie dla środowiska człowieka i wpływa ujemnie na organizmy roślinne oraz zwierzęce. Człowiek z natury rzeczy jest przyzwyczajony do odgłosów przyrody, które sprzyjają odpoczynkowi i przywracają równowagę psychiczną. Zagadnienia 1. Oprócz dźwięków słyszalnych dla człowieka bardzo ujemny wpływ na organizm ludzki mają drgania niesłyszalne nazywane ultradźwiękami. Na podstawie encyklopedii i innych źródeł zbierz informacje o ultradźwiękach i przygotuj się do ich zreferowania. 2. Ośrodki wczasowe i miejsca rekreacyjne są niejednokrotnie zagrożone hałasami powodowanymi przez samych wczasowiczów i turystów. Jakie są najczęściej źródła tych hałasów i jak można ich uniknąć? 3. Scharakteryzuj schorzenia powodowane hałasem i wibracjami. '.<*- 10 - Ochrona i kształtowanie.. 145 INNE ZAGROŻENIA W MIEJSCU PRACY 1. Wskaż główne źródła zanieczyszczeń powietrza. 2. Podaj podział i scharakteryzuj rodzaje zanieczyszczeń powietrza. 3. Co to jest smog i jakie są rodzaje smogów? Poważną kategorię zagrożeń stanowią różnorodne związki chemiczne. W większości są to związki działające toksycznie. Należy jednak pamiętać, że i wiele związków nietoksycznych może w pewnych sytuacjach wpływać ujemnie na organizm człowieka. Przykładem może być niezbędny do oddychania tlen. Nadmiar tlenu działa silnie utleniająco, co zwiększa niebezpieczeństwo w czasie pożaru. Niedobór tlenu utrudnia oddychanie i działa dusząco. Działanie duszące wykazuje też tlenek węgla, gdyż wiąże się trwale z hemoglobiną i uniemożliwia przenoszenie tlenu. Duszące są także tlenki azotu, siarkowodór, nitrobenzen i dwutlenek węgla. Silne działanie drażniące wykazują dwutlenek siarki, amoniak, chlor, fluor, fluorowodór, fosgen i inne. Substancje te działają na błony śluzowe i powodują stany zapalne oczu, dróg oddechowych, a często uszkadzają tkankę płucną i przyczyniają się do wtórnych zakażeń bakteryjnych. Jeszcze inne substancje mogą działać narkotycznie (np. benzen, dwusiarczek węgla, alkohole itp.). Oprócz gazów równie niebezpieczne są pyły przemysłowe. Jest ich szczególnie dużo w kopalniach, cementowniach i zakładach metalurgicznych. Powstają w procesach kruszenia, mielenia, przesiewania, mieszania, szlifowania oraz w trakcie transportu ciał sypkich. Najgroźniejsze są pyły najdrobniejsze, których średnica cząsteczek nie przekracza 5 mikronów, ponieważ przenikają one aż do pęcherzyków płucnych. Pyły o większych cząsteczkach są zatrzymywane w drogach oddechowych przez błony śluzowe i inne urządzenia ochronne. Przy dużej ilości pyłów może dochodzić do uszkodzenia błon śluzowych, co prowadzi do nieżytów nosa, tchawicy lub oskrzeli albo do zapalenia spojówek. Znacznie groźniejszym skutkiem działania pyłów są choroby uczuleniowe, jak astma oskrzelowa, katar sienny i różne pylice płuc. Wśród tych ostatnich trzeba wymienić pylicę krzemową, zwaną też krzemicą, powodującą włóknienie płuc i zupełną niewydolność układu oddechowego 14fi Ryć. 71. Szlifowanie kryształów - praca narażająca pracownika na działanie pyłów szklanych oraz pylicę azbestową, przyczyniającą się do rozwoju raka płuc. Na choroby te zapadają robotnicy produkujący wyroby azbestowe i krzemionkowe, szlifierze szkła i robotnicy zatrudnieni przy polerowaniu metali. Do kolejnej grupy zagrożeń w miejscu pracy należy zaliczyć różne typy promieniowania. Promieniowanie może być związane z charakterem zakładu pracy i rodzajem produkcji lub też może wynikać z pracy na wolnym powietrzu i pozostawania pod wpływem promieniowania słonecznego. Każdy rodzaj promieniowania cechuje określona długość fali i częstotliwość drgań elektromagnetycznych. Promieniowanie widzialne ma długość fal w zakresie od 390 do 780 nanometrów. Promieniowanie o fali krótszej od 390 nanometrów nosi nazwę promieniowania nadfioletowego. Jest ono niewidzialne dla oka ludzkiego i ma duże znaczenie biologiczne. Działa chemicznie na skórę człowieka wywołując opaleniznę, stymuluje produkcję witaminy D w skórze, zabija bakterie i przy umiarkowanym działaniu zwiększa odporność organizmu. Nadmierna dawka promieniowania nadfioletowego powo- 147 duje oparzenia skóry, sprzyja powstawaniu raka skóry oraz działa bardzo szkodliwie na wzrok. Promieniowanie to powstaje podczas spawania łukiem elektrycznym. U spawaczy pracujących bez okularów ochronnych i u osób przyglądających się spawaniu wywołuje zapalenie spojówek i stopniową utratę wzroku. Promienie nadfioletowe nie przechodzą nawet przez cienką szybę i dlatego nie można opalić się siedząc przy zamkniętym oknie. Innym rodzajem promieniowania niewidzialnego, o długości fali powyżej 780 nanometrów, jest promieniowanie podczerwone, czyli cieplne. Przenika ono na kilka centymetrów w głąb tkanek i może powodować oparzenia, udar cieplny lub słoneczny, a także rozszerzenie naczyń krwionośnych. Promieniowanie cieplne występuje przy wszystkich piecach, kotłach i rozgrzanych maszynach oraz przy rozżarzonych przedmiotach. Szczególnie duże jego dawki otrzymują hutnicy. Nadmiar ciepła obciąża organizm, zwłaszcza układ krwionośny, i obniża zdolność do pracy. Do niewidzialnych, a szczególnie groźnych, promieniowań należą promienie rentgenowskie i promienie gamma. Jedne i drugie występują w niewielkich dawkach w promieniowaniu słonecznym. Stają się niebezpieczne, gdy zaczynają działać w większych dawkach. Na promienie rentgenowskie są narażeni pracownicy służby zdrowia, obsługujący aparaty do prześwietlania ciała. Promieniowanie gamma pochodzi od pierwiastków promieniotwórczych i jest związane z przemianami jądrowymi. W razie nieszczelności lub awarii w elektrowniach jądrowych lub zakładach przeróbki paliwa jądrowego może stanowić poważne zagrożenie dla dużych obszarów i zamieszkujących je ludzi. W takich wypadkach mamy najczęściej do czynienia z promieniotwórczym jodem 131, strontem 90 i węglem 14. Działanie jodu 131 jest najkrótsze, gdyż jego połowiczny rozpad następuje po 8 dniach. Znacznie bardziej niebezpieczny jest stront 90, którego okres połowicznego rozpadu wynosi około 28 lat i węgiel 14 o połowicznym rozpadzie około 5700 lat. W zależności od dawki objawy choroby popromiennej występują w krótkim czasie lub po wielu latach. Niektóre zawody są związane z zagrożeniem biologicznym. Lekarze i służba zdrowia są narażeni na zakażenia chorobami zakaźnymi od leczonych pacjentów. Podobne zjawisko występuje 148 PÓŹNE SKUTKI SOMATYCZNE (NOWOTWO-RY.SKRÓ-CENIE ŻYCIA) Ryć. 72. Schemat przebiegu popromiennych zmian w organizmach żywych z uwzględnieniem czasu ich trwania 149 Ryć. 73. Weterynarz narażony jest podczas pracy na zakażenie się od leczonych zwierząt u weterynarzy i innych pracowników stykających się ze zwierzętami udomowionymi lub dzikimi. Można się od nich zarazić tzw. chorobami odzwierzęcymi. Powszechnie znanymi przykładami takich chorób są: wścieklizna (wodowstręt), tężec lub chociażby gruźlica. Mniej znane, choć dość rozpowszechnione i stanowiące poważny problem, to toksoplazmoza i bruceloza. Toksoplazmoza jest powodowana przez pierwotniaka, a zarażenie następuje najczęściej od kota, zwłaszcza gdy zwierzę to towarzyszy ludziom podczas snu i przy spożywaniu posiłków. Jest ona szczególnie niebezpieczna dla dziewcząt, gdyż przebiega u nich bez-objawowo, a jej skutki przejawiają się wadami wrodzonymi u potomstwa. Bruceloza jest chorobą bakteryjną, pochodzącą najczęściej od krów. Jest to choroba przewlekła, trudna do wyleczenia i powodująca kalectwo. ^ ino Zagadnienia 1. Przeprowadź analizę zagrożeń występujących w zawodzie: operatora dźwigu, kierowcy, szlifierza kryształów, przewodnika góri-kiego. Jakie objawy chorobowe mogą u tych ludzi wystąpić? 2. Przygotuj się do omówienia wpływu zanieczyszczeń chemicznych n« organizm ludzki. 3. Wyobraź sobie, że organizujesz swoje własne, przyszłe miejsce pracy. Jakie widzisz możliwości zmniejszenia ewentualnych zagrożeń związanych z tym miejscem i z twoim zawodem? OCHRONA ZDROWIA CZŁOWIEKA W MIEJSCU PRACY 1. Co to jest choroba kesonowa i dekompresja? 2. Jakie są skutki działania hałasu i wibracji na organizm ludzki? 3. Jakie poznałeś rodzaje promieniowania i jaki jest ich wpływ na organizm ludzki? Przeciętny dobowy bilans gospodarki wodnej organizmu ludzkiego został przedstawiony w tabeli VIII. Praca w wysokiej temperaturze powoduje znacznie większe straty wody wydalanej, zwłaszcza z potem przez skórę. W tym wypadku zapobieganie zagrożeniom polega przede wszystkim na uzupełnianiu strat wody przez podawanie napojów. Badania wykazują, że najlepszym napojem dla osób pracujących w wysokiej temperaturze jest niezbyt mocna i lekko osłodzona kawa lub herbata. Herbata może przy tym zawierać dodatki ziołowe. Nie zaleca się napojów chłodzących oraz nie przegotowanej wody. Na ogół nie zachodzi też potrzeba dodawania do napojów soli kuchennej, gdyż dostateczna jej ilość znajduje się w posiłkach. Jedynie w wy- Tabela VIII * w Bilans dobowy gospodarki wodnej organizmu ludzkiego ' Woda dostarczana do ml organizmu Woda wydalana ml z organizmu W posiłkach W napojach Z procesów spalania wewnątrz ustroju 1 000 1 500 300 W moczu Przez skórę Wraz z kałem 1 800 800 200 Razem 2 800 Razem 2 800 151 padku osób pozostających na diecie bezsolnej jest zalecany niewielki dodatek soli. Oprócz napojów konieczna jest również wentylacja pomieszczeń oraz odpowiednie ubiory dla pracowników. Odpowiednie ubrania, a zwłaszcza bielizna z włókien naturalnych, stanowią zabezpieczenie ludzi pracujących w niskiej temperaturze. W zakładach pracy, w których do powietrza przedostają się określone substancje chemiczne, absolutnie konieczna jest specjalna i sprawnie działająca wentylacja. Tam, gdzie nie ma możliwości obniżenia stężeń substancji chemicznych, pracownicy powinni być wyposażeni w odpowiednie ubiory i maski ochronne. Maski ochronne są też niezbędne w wypadku dużej ilości pyłów. Istnieją wprawdzie inne jeszcze metody ochrony pracownika przed pyłami, jak duża szczelność urządzeń lub przejście z technologii suchej na wilgotną (np. przy szlifowaniu lub polerowaniu), lecz żaden z tych sposobów nie stanowi zabezpieczenia pełnego. Z tych względów oprócz ochrony miejsca pracy są konieczne częste badania kontrolne pracowników. Mają one szczególne znaczenie przy schorzeniach nieodwracalnych, takich jak pylica krzemowa. Wczesne ich rozpoznanie umożliwia przeniesienie pracownika na inne stanowisko pracy. Stosunkowo łatwo zabezpieczyć się przed promieniowaniem nadfioletowym powstającym przy spawaniu. Zabezpieczenie to stanowi specjalna maska i rękawice chroniące dłonie. Znacznie trudniej jest zabezpieczyć się przed promieniowaniem podczerwonym. Wentylacja i przewiewy nie chronią pracowników, a tylko zwiększają parowanie potu z powierzchni ciała. Dobre efekty osiąga się przez stosowanie tzw. osłon wodnych polegających na odgradzaniu ludzi strumieniami wody od urządzeń emitujących promienie cieplne. Zupełnie nie opracowane są metody ochrony przed promieniowaniem radioaktywnym. Wiadomo wprawdzie, przez jakie substancje promienie te nie przenikają, ale oparte na nich rozwiązania okazują się często zawodne i nie mogą być powszechnie stosowane. Procesy produkcyjne związane z reakcjami jądrowymi są wielkim osiągnięciem ludzkości, ale mogą też przynieść ludzkości śmierć. Hałas był czynnikiem stosunkowo długo lekceważonym. Nie doceniano jego szkodliwego wpływu na organizm ludzki. Dziś Ryć. 74. Elektryczne spawanie metali - praca narażająca na działanie promieni nadfioletowych hałas traktuje się jako jedno z największych zagrożeń przemysłowych i komunalnych. Zagrożenie to jest tym większe i poważniejsze, że wbrew pozorom trudno z hałasem walczyć. Najlepszym rozwiązaniem byłoby ograniczenie źródeł hałasu, ale w większości wypadków jest to nieosiągalne. Zachodzi więc potrzeba stosowania różnego rodzaju izolacji dźwiękochłonnych, które zwiększają koszty budowy i tylko częściowo spełniają swoją funkcję. W miastach i innych osiedlach ludzkich, a także w zakładach pracy, znaczne ograniczenie hałasu można uzyskać przez powszechne stosowanie pojazdów i innych urządzeń cichobieżnych i cicho pracujących. W walce z hałasem bardzo istotne znaczenie ma właściwe planowanie miast, osiedli, tras komunikacyjnych i uciążliwych pod względem hałasu zakładów przemy- 153 padku osób pozostających na diecie bezsolnej jest zalecany niewielki dodatek soli. Oprócz napojów konieczna jest również wentylacja pomieszczeń oraz odpowiednie ubiory dla pracowników. Odpowiednie ubrania, a zwłaszcza bielizna z włókien naturalnych, stanowią zabezpieczenie ludzi pracujących w niskiej temperaturze. W zakładach pracy, w których do powietrza przedostają się określone substancje chemiczne, absolutnie konieczna jest specjalna i sprawnie działająca wentylacja. Tam, gdzie nie ma możliwości obniżenia stężeń substancji chemicznych, pracownicy powinni być wyposażeni w odpowiednie ubiory i maski ochronne. Maski ochronne są też niezbędne w wypadku dużej ilości pyłów. Istnieją wprawdzie inne jeszcze metody ochrony pracownika przed pyłami, jak duża szczelność urządzeń lub przejście z technologii suchej na wilgotną (np. przy szlifowaniu lub polerowaniu), lecz żaden z tych sposobów nie stanowi zabezpieczenia pełnego. Z tych względów oprócz ochrony miejsca pracy są konieczne częste badania kontrolne pracowników. Mają one szczególne znaczenie przy schorzeniach nieodwracalnych, takich jak pylica krzemowa. Wczesne ich rozpoznanie umożliwia przeniesienie pracownika na inne stanowisko pracy. Stosunkowo łatwo zabezpieczyć się przed promieniowaniem nadfioletowym powstającym przy spawaniu. Zabezpieczenie to stanowi specjalna maska i rękawice chroniące dłonie. Znacznie trudniej jest zabezpieczyć się przed promieniowaniem podczerwonym. Wentylacja i przewiewy nie chronią pracowników, a tylko zwiększają parowanie potu z powierzchni ciała. Dobre efekty osiąga się przez stosowanie tzw. osłon wodnych polegających na odgradzaniu ludzi strumieniami wody od urządzeń emitujących promienie cieplne. Zupełnie nie opracowane są metody ochrony przed promieniowaniem radioaktywnym. Wiadomo wprawdzie, przez jakie substancje promienie te nie przenikają, ale oparte na nich rozwiązania okazują się często zawodne i nie mogą być powszechnie stosowane. Procesy produkcyjne związane z reakcjami jądrowymi są wielkim osiągnięciem ludzkości, ale mogą też przynieść ludzkości śmierć. Hałas był czynnikiem stosunkowo długo lekceważonym. Nie doceniano jego szkodliwego wpływu na organizm ludzki. Dziś, 183 Ryć. 74. Elektryczne spawanie metali - praca narażająca na działanie promieni nadfioletowych hałas traktuje się jako jedno z największych zagrożeń przemy-f słowych i komunalnych. Zagrożenie to jest tym większe i po-l ważniejsze, że wbrew pozorom trudno z hałasem walczyć. Najlepszym rozwiązaniem byłoby ograniczenie źródeł hałasu, ale w większości wypadków jest to nieosiągalne. Zachodzi więc potrzeba stosowania różnego rodzaju izolacji dźwiękochłonnych, które zwiększają koszty budowy i tylko częściowo spełniają swoją funkcję. W miastach i innych osiedlach ludzkich, a także w zakładach pracy, znaczne ograniczenie hałasu można uzyskać przez powszechne stosowanie pojazdów i innych urządzeń cichobieżnych i cicho pracujących. W walce z hałasem bardzo istotne znaczenie ma właściwe planowanie miast, osiedli, tras komunikacyjnych i uciążliwych pod względem hałasu zakładów przemy- 153 KIERUNEK WIATRU HANDEL KOLEJ ..;,•'. DROBNY PRZEMYSŁ ZABUDOWANIA MAGAZYNOWE 75. Schemat poprawnego pod względem akustycznym układu miejskich IB4 r Tabela IX Maksymalny dopuszczalny w Polsce poziom hałasu w różnych pomieszczeniach Rodzaj pomieszczenia dB Sale i pokoje szpitalne dla chorych 30 Pokoje sypialne w mieszkaniach 30 Czytelnie, sale konferencyjne 30 Pokoje biurowe 40 Duże biura, restauracje, kawiarnie 50 Hale maszyn do pisania lub liczenia 60 Większe warsztaty 70 Duże hale fabryczne 85 słowych. W planach tych trzeba uwzględnić naturalne lub sztuczne osłony tłumiące hałasy i stanowiące bariery między obiektami hałaśliwymi a dzielnicami mieszkalnymi. Z barier naturalnych należy wymienić wzniesienia i pasy zieleni. Funkcję barier sztucznych mogą pełnić obiekty i zabudowania akustycznie obojętne. Warunek ten może spełniać na przykład budynek magazynowy, sam nie będący źródłem hałasu i obojętny na hałasy innych obiektów, który oddziela obiekt hałaśliwy od budynku mieszkalnego. Planując rozmieszczenie tych obiektów musi się uwzględniać odpowiednio przeprowadzone i stosunkowo hałaśliwe drogi dojazdowe oraz kierunek wiatrów najbardziej typowy dla danego terenu. Podobnie jak z hałasem, trudna jest też walka z wibracjami. Pewne ograniczenie wibracji uzyskuje się przez umieszczenie źródeł wibracji na osobnych fundamentach lub na specjalnych amortyzatorach. Nie można tego jednak zastosować w odniesieniu do pojazdów mechanicznych, w których jesteśmy stale narażeni na wibracje. 155 Zagadnienia 1. Porównaj tabelę IX z ryciną 69 i na tej podstawie przygotuj się do scharakteryzowania różnych poziomów hałasu. 2. Właściciel domu jednorodzinnego zlecił ci zamontowanie hydroforu w tym domu. Zaznaczył jednak, że bardzo mu zależy na tym, aby hydrofor ten nie powodował wibracji ani słyszalnego w pomieszczeniach mieszkalnych hałasu. Zaplanuj odpowiednie rozwiązanie. 3. Przeprowadź wraz z kolegami obserwacje różnych marek samochodów osobowych i oceń ich hałaśliwość. Wypisz zaobserwowane samochody w kolejności od najmniej do najbardziej hałaśliwych. ORGANIZACJA PRACY I ZNACZENIE ZIELENI 1. Jakie jest znaczenie zieleni w miastach, osiedlach i krajobrazie? 2. Scharakteryzuj znane ci wypadki przy pracy. Jakich urazów doznali poszkodowani i jakie były przyczyny tych wypadków? 3. Dlaczego za największą naszą klęskę narodową uważa się alkoholizm? Omówione w poprzednich rozdziałach zagrożenia w miejscu pracy były z reguły powodowane czynnikami działającymi przez dłuższy czas. Wynikające z nich szkody, dolegliwości, choroby, kalectwa, a nawet przedwczesne zejścia śmiertelne ludzi były rezultatem długotrwałego nakładania się i sumowania niewielkich i zazwyczaj dopuszczalnych dawek czynnika szkodliwego. Stąd też obserwowane zmiany chorobowe były związane z rodzajem wykonywanej pracy i miały charakter chorób zawodowych. Niezależnie od tego typu zagrożeń ludzie zatrudnieni w różnych miejscach pracy są narażeni na różnorodne wypadki. Przez wypadki przy pracy rozumie się trudne do przewidzenia, niespodziewane i nagłe wydarzenia powstające z rozmaitych przyczyn i powodujące utratę zdrowia, urazy, utratę zdolności do pracy lub nawet śmierć pracownika. Przeprowadzone badania wykazały, że nie istnieją osoby bardziej lub mniej skłonne do ulegania wypadkom. Istnieją natomiast przyczyny zwiększające ryzyko wypadków. Pracownik ze słuchem upośledzonym w wyniku pracy w hałasie może w porę nie usłyszeć sygnału ostrzegawczego. Pracownik, który w wyniku działania substancji chemicznych cierpi na zapalenie spojówek, może nie zauważyć niebezpieczeństwa w momencie, gdy przeciera zmęczone oczy. Młody, niedojrzały psychicznie pracownik może lekceważyć niebez- int pieczeństwo i doprowadzić do wypadku przez nieprzeittlfginif przepisów bezpieczeństwa. Ogólnie mówiąc, wypadki przy pracy i ochrona pracownikrtw zależą od organizacji pracy. Organizację pracy rozumie slq CZf-sto w wąskim zakresie jako sprawny przebieg procesu produkcyjnego, właściwe wykorzystanie niezbędnego sprzętu oraz uzyi-kanie maksymalnych efektów produkcyjnych i ekonomicznych. Już dawno stwierdzono jednak, że na właściwą organizację pracy wpływa w bardzo istotny sposób wiele czynników poza-produkcyjnych, takich jak uświadomienie sobie przez pracowników sensu i celowości pracy, poczucie odpowiedzialności, zapewnienie opieki lekarskiej i właściwego wypoczynku, atmosfera panująca w zakładzie, uznawanie autorytetu kadry kierowniczej, zaufanie do pracodawcy itp. Okazuje się, że niejednokrotnie czynniki nie mające pozornie nic wspólnego z organizacją pracy bardzo silnie wpływają na uzyskiwane efekty. Do bardziej znanych czynników tego rodzaju można zaliczyć dobór kolorów ścian i urządzeń w pomieszczeniach pracy oraz obecność zieleni w miejscu pracy. O właściwej organizacji pracy decyduje wiele czynników. Na- l leży do nich między innymi zapewnienie pracownikowi odpo- ; wiedniego miejsca, w zależności od pozycji w czasie pracy: stojącej, siedzącej, pochylonej lub klęczącej. Niezwykle istotne zna- \ czenie ma właściwe oświetlenie miejsca pracy. Zdarza się, że ; samo oświetlenie jest prawidłowe, ale używany sprzęt ma po- \ wierzchnie błyszczące i odbijające silnie światło powoduje zja- j wisko olśnienia pracownika. Z tych właśnie powodów tablica rozdzielcza w samochodach jest zwykle pokrywana ciemnymi i matowymi farbami, aby nie oślepiała kierowcy. Kolejnym wa- . runkiem właściwej organizacji pracy jest przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i dostarczenie pracownikom w razie potrzeby odzieży roboczej i środków ochrony osobistej. Konieczne jest też zapewnienie odpowiednich pomieszczeń na szatnie, umywalnie, t-stołówki itp. Przy obsłudze urządzeń mechanicznych należy .• zwracać uwagę na właściwe umocowanie tych urządzeń lub obrabianych przedmiotów. Urządzenia te nie mogą być w ruchu bez osłon zabezpieczających. Narzędzia do prac ręcznych muszą być w dobrym stanie i należy je stosować wyłącznie do tych 157 czynności, do których są przeznaczone. Po użyciu i po pracy zarówno narzędzia, jak i maszyny oraz całe pomieszczenia powinny być wyczyszczone i doprowadzone do porządku, a ewentualne uszkodzenia - naprawione i usunięte. Jedną z bardzo poważnych przyczyn wielu wypadków jest używanie alkoholu i pozostawanie pod jego wpływem w czasie pracy. Wypicie nawet niewielkiej ilości alkoholu wprowadza człowieka w pozornie lepszy nastrój, powodując jednocześnie rozproszenie uwagi i obniżenie poczucia odpowiedzialności. Znikome ilości alkoholu zawierają normalnie nasze pokarmy. Zdrowy i z wielu powodów zalecany kefir zawiera do 0,6% alkoholu. Oczywiście taka jego ilość nie daje żadnych ujemnych skutków i nie może spowodować przekroczenia normalnego, fizjologicznego stężenia alkoholu we krwi. Spożycie kufla piwa lub małego kieliszka wódki czy wina powoduje już stan zagrożenia. Bliższe dane na ten temat zawiera tabela X. Tabela X Objawy upojenia alkoholowego w zależności od stężenia alkoholu w krwi stężenie W%o 0,01-0,2 0,2-0,5 0,5-1,0 1,0-2,0 2,0-3,0 3,0-5,0 Nasilające się objawy Stan trzeźwości odpowiadający możliwemu fizjologicznemu stężeniu alkoholu we krwi Stan wskazujący na użycie alkoholu. Brak zewnętrznych objawów upojenia. Występują zaburzenia narządów zmysłu wzroku i słuchu utrudniające prowadzenie samochodu oraz wykonywanie prac precyzyjnych i wymagających wysokiej sprawności. Stan lekkiego upojenia, w którym występuje pewność siebie, hałaśliwość, obniżenie koordynacji ruchowej i inne łatwo zauważalne objawy zewnętrzne. Stan średniego upojenia, w którym występuje chwiejny chód, bełkotliwa mowa, upośledzenie ruchów i widzenie lunetowe. Stan ciężkiego upojenia, z brakiem reakcji na bodźce świetlne i dźwiękowe oraz śpiączka alkoholowa. Stan bardzo ciężkiego upojenia kończącego się śmiertelnym zatruciem alkoholowym. l (Ml Ryć. 76. Postające pod wpływem alkoholu organiczenie pola widzenia zwane widzeniem lunetowym W stanie średniego upojenia alkoholowego, a u wielu osób już w stanie lekkiego upojenia, występuje alkoholowe zwężenie pola widzenia, zwane widzeniem lunetowym. Zjawisko to jest bardzo groźne w wielu zawodach, gdyż uniemożliwia zauważenie niebezpieczeństw znajdujących się normalnie w zasięgu wzroku. Szczególnie groźne jest widzenie lunetowe u kierowców. 159 czynności, do których są przeznaczone. Po użyciu i po pracy zarówno narzędzia, jak i maszyny oraz całe pomieszczenia powinny być wyczyszczone i doprowadzone do porządku, a ewentualne uszkodzenia - naprawione i usunięte. Jedną z bardzo poważnych przyczyn wielu wypadków jest używanie alkoholu i pozostawanie pod jego wpływem w czasie pracy. Wypicie nawet niewielkiej ilości alkoholu wprowadza człowieka w pozornie lepszy nastrój, powodując jednocześnie rozproszenie uwagi i obniżenie poczucia odpowiedzialności. Znikome ilości alkoholu zawierają normalnie nasze pokarmy. Zdrowy i z wielu powodów zalecany kefir zawiera do 0,6% alkoholu. Oczywiście taka jego ilość nie daje żadnych ujemnych skutków i nie może spowodować przekroczenia normalnego, fizjologicznego stężenia alkoholu we krwi. Spożycie kufla piwa lub małego kieliszka wódki czy wina powoduje już stan zagrożenia. Bliższe dane na ten temat zawiera tabela X. Tabela X Objawy upojenia alkoholowego w zależności od stężenia alkoholu w krwi stężenie W %a Nasilające się objawy 0,01-0,2 0,2-0,5 0,5-1,0 1,0-2,0 2,0-3,0 3,0-5,0 Stan trzeźwości odpowiadający możliwemu fizjologicznemu stężeniu alkoholu we krwi Stan wskazujący na użycie alkoholu. Brak zewnętrznych objawów upojenia. Występują zaburzenia narządów zmysłu wzroku i słuchu utrudniające prowadzenie samochodu oraz wykonywanie prac precyzyjnych i wymagających wysokiej sprawności. Stan lekkiego upojenia, w którym występuje pewność siebie, hałaśliwość, obniżenie koordynacji ruchowej i inne łatwo zauważalne objawy zewnętrzne. Stan średniego upojenia, w którym występuje chwiejny chód, bełkotliwa mowa, upośledzenie ruchów i widzenie lunetowe. Stan ciężkiego upojenia, z brakiem reakcji na bodźce świetlne i dźwiękowe oraz śpiączka alkoholowa. Stan bardzo ciężkiego upojenia kończącego się śmiertelnym zatruciem alkoholowym. 158 GRANICZONE POLE IDZENIA Ryć. 76. Postające pod wpływem alkoholu organiczenie pola widzenia zwane widzeniem lunetowym W stanie średniego upojenia alkoholowego, a u wielu osób już w stanie lekkiego upojenia, występuje alkoholowe zwężenie pola widzenia, zwane widzeniem lunetowym. Zjawisko to jest bardzo groźne w wielu zawodach, gdyż uniemożliwia zauważenie niebezpieczeństw znajdujących się normalnie w zasięgu wzroku. Szczególnie groźne jest widzenie lunetowe u kierowców. 159 Ryć. 77. Przykład rozplanowania zieleni w otoczeniu zakładu pracy Znaczenie zieleni było już omówione w poprzednich rozdziałach. Zwrócono przy tym uwagę na rolę dużych kompleksów leśnych w krajobrazie lub mniejszych w obrębie osiedli. Wszystkie te informacje odnoszą się w znacznym stopniu także do zieleni na terenie zakładu pracy. Niezależnie od wpływu na mikroklimat otoczenia, na zatrzymywanie pewnych ilości kurzu lub pyłu, łagodzenie różnic temperatury, zwiększenie wilgotności i częściowe ograniczenie hałasu, zieleń w otoczeniu miejsca pracy wpływa korzystnie na samopoczucie człowieka i na jego stan psychiczny. Przebywanie w otoczeniu zieleni wpływa uspokajająco na stan układu nerwowego i daje wypoczynek oczom, umożliwia wykorzystanie przerw w pracy na pełniejsze wytchnienie i zaspokaja w pewnym stopniu potrzeby estetyczne człowieka. Podobnie, choć na mniejszą skalę, działać mogą kąciki zieloni urządzane wewnątrz zabudowań, w większych korytarzach, (Świetlicach, stołówkach i pomieszczeniach biurowych. , 180 Postępując według wzorów zaczerpniętych z przyrody wadzą się celowo do miejsc pracy kolory działające uspokajl co, takie jak różne odcienie zieleni, błękit nieba lub wody, neczne odcienie kolorów żółtych bądź pastelowe barwy przypominające płatki kwiatów. Omówione czynniki wpływają w niniejszym lub większym stopniu na organizację i wydajność pracy, na atmosferę wśród pracowników i ich stan psychiczny. Nieobojętne są też warunki dojazdu do pracy i powrotu z pracy do domu, możliwości dokonania zakupów, poczucie bezpieczeństwa itp. Zagadnienia 1. Wykonaj proste szkice, na których przedstawisz nieprawidłowe i prawidłowe oświetlenie miejsca pracy. Uzasadnij prawidłowość zaprojektowanego przez ciebie oświetlenia. 2. Wymień zasady postępowania, które umożliwiają uniknięcie wypadków przy pracy. 3. Zbierz informacje o roli zieleni i przygotuj się do zreferowania tego zagadnienia w całości. WYPOCZYNEK I REKREACJA i 1. Ile godzin w ciągu doby pracujesz (w szkole i w domu), ile godzin > odpoczywasz i ile godzin śpisz? Zbierz podobne informacje od kole-ków i ustal przeciętną liczbę godzin pracy, wypoczynku i snu. 2. Na czym polega twój wypoczynek? Czy zawsze wypoczywasz podobnie? 3. Jak zamierzasz spędzić najbliższe wakacje? Uzasadnij, jakimi względami kierowałeś się wybierając określoną przez ciebie formę spędzenia wakacji. W jakim stopniu zaplanowane wakacje odbiegają od twoich marzeń i co przeszkadza w ich realizacji? Ze względów fizjologicznych korzystniejsza dla człowieka jest praca dynamiczna. Towarzyszące jej skurcze i rozkurczę mięśni oraz ruch całego ciała powodują lepsze ukrwienie organizmu i sprawniejsze wydalanie produktów spalania. Podczas pracy statycznej człowiek pozostaje przez dłuższy czas w bezruchu lub wykonuje ruchy ograniczone. Jego mięśnie są jednocześnie napięte, co utrudnia zarówno przepływ krwi, jak i wydalanie produktów przemiany materii. W rezultacie praca statyczna powoduje znacznie szybsze i na ogół większe zmęczenie, 11 - Ochrona i kształtowanie... 161 a jej skutki są długotrwałe. W wyniku automatyzacji coraz więcej ludzi wykonuje prace statyczne. W związku z tym coraz większego znaczenia nabiera też rodzaj wypoczynku. PRACA ODTWORZENIE SIŁ ZMĘCZENIE WYPOCZYNEK Ryć. 78. Schemat cyklicznego powtarzania się u człowieka stanów zmęczenia spowodowanego pracą i reprodukcji sił w wyniku wypoczynku Schemat na rycinie 78 przedstawia normalne i cyklicznie powtarzające się u człowieka stany: pracy, zmęczenia, wypoczynku, odtworzenia sił i dalszej możliwości pracy. Im dłużej człowiek pracuje, tym bardziej czuje się zmęczony. Zmęczenie jest naturalną reakcją obronną organizmu. Do charakterystycznych oznak zmęczenia należy zmniejszenie wrażliwości i szybkości reagowania na bodźce, spadek precyzji ruchów, zmniejszenie tempa pracy i koncentracji uwagi. W takich stanach łatwiej dochodzi do wypadków przy pracy. Nasilające się objawy zmęczenia wskazują na potrzebę odpoczynku. Kontynuowanie pracy prowadzi do wyczerpania organizmu i nie jest obojętne dla zdrowia. Wypoczynek jest przerwą w pracy mającą na celu pozbycie się objawów zmęczenia i zregenerowanie sił. Rozróżnia się wypoczynek czynny i bierny. Wypoczynek czynny polega na odpoczynku układów zmęczonych i na pracy układów wypoczętych. Jest to więc wypoczynek aktywny oparty na pracy i czynnościach odwrotnych do prac i czynności zawodowych. Formy wypoczynku czynnego są bardzo różne. Może to być praca we własnym ogrodzie, turystyka, zajmowanie się gotowaniem na biwaku, uprawianie różnych dyscyplin sportu, czytanie lektur rozrywkowych itp. Częstymi formami wypoczynku czynnego są rozmaita zainteresowania i zamiłowania, nieobowiązkowe dokształ- 79. Przykład wypoczynku czynnego 163 canie się, uprawianie amatorskiej twórczości artystycznej, muzykowanie itp. Takie właśnie wybrane dobrowolnie i dla własnej satysfakcji formy wypoczynku, podejmowane poza obowiązkami zawodowymi i w czasie wolnym od pracy, określamy mianem rekreacji. Przeciwdziałają one ujemnym skutkom życia w warunkach współczesnej cywilizacji, zwiększają aktywność człowieka, rozładowują stany napięć nerwowych, wzbogacają osobowość i zapewniają rozwój intelektualny, pozwalają rozwijać pasje badawcze i przede wszystkim umożliwiają fizyczną i psychiczną odbudowę sił. Wypoczynek bierny polega na całkowitej bezczynności po pracy lub śnie. Taki sposób wypoczywania jest wskazany po ciężkiej pracy dynamicznej. Pozwala on osiągnąć uczucie ulgi i spokoju, osłabić napięcia mięśniowe i nerwowe oraz uzyskać pełne odprężenie. Istotnym zagadnieniem przy rozważaniu pracy i wypoczynku jest liczba godzin w ciągu doby, jaką należy przeznaczyć na Ryć. 80. Przykład wypoczynku biernego iJU pracę i wypoczynek. Ogólnie przyjmuje się, jako wskazanie prtt-ciętne, zasadę określoną jako 3x8. Oznacza to, że w ciągu doby człowiek powinien 8 godzin pracować, 8 godzin traktować jako czas wolny i 8 godzin przeznaczać na sen. Oczywiście proporcje te mogą ulegać dość znacznym zmianom w zależności od rodzaju pracy, warunków jej wykonywania, od wieku i wielu innych czynników. Przy pracach szczególnie ciężkich i niebezpiecznych czas pracy ulega skróceniu. Mniejszy wymiar godzin pracy obowiązuje osoby zatrudnione w pracowniach rentgenowskich, przy substancjach promieniotwórczych, pracowników kesonowych itp. Obecnie przyjmuje się, że poza zawodami szczególnie niebezpiecznymi 8-godzinny dzień pracy nie zagraża zdrowiu pracowników. Panuje natomiast tendencja skracania tygodniowego wymiaru godzin pracy. Interesująco przedstawia się pod tym względem porównanie obowiązujących tygodniowych godzin pracy na przestrzeni stu lat w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i w Europie. Porównanie to przedstawia się następująco: Rok USA Europa 1850 72 64 1890 60 69 1930 48 58 1950 40 48 Również w Polsce obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Stanowi to duże osiągnięcie, gdyż znacznie zwiększa możliwości rekreacji ludzi. Zwiększone możliwości rekreacji przyczyniają się do rozwoju turystyki, a to z kolei wymaga zapewnienia ludziom odpowiednio atrakcyjnych terenów. Funkcję rekreacyjną mają spełnić tworzone i planowane parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. Pełne ich wykorzystanie wymaga jednak przygotowania sprawnej, cichej i nie powodującej zanieczyszczenia1 atmosfery komunikacji oraz odpowiednich urządzeń sanitarnych. Turystyka i rekreacja musi być także związana z właściwym zachowaniem się ludzi, z ich poczuciem odpowiedzialności za stan obszarów chronionych i świadomością zachowania ich dla innych ludzi oraz przyszłych pokoleń. 165 Ryć. 81. Fragment parku krajobrazowego Zagadnienia l- Zaprojektuj interesującą trasę spacerową lub turystyczną w pobliżu twojego miejsca zamieszkania. Zwróć uwagę na istniejące przy tej trasie obiekty przyrodnicze (stare drzewa, jeziora lub inne zbiorniki wodne, stare parki lub cmentarze itp.) i kulturowe (zabytkowe budowle, skwery, pomniki itp.). 2. Przygotuj się do omówienia głównych rodzajów pracy i wypoczynku. 3. Przeanalizuj rozkład twoich czynności w ciągu doby i zaproponuj korzystne dla twojego zdrowia zmiany w dotychczasowym rozkładzie zajęć. Uzasadnij proponowane zmiany. 166 SPRAWDŹ, W JAKIM STOPNIU OPANOWAŁEŚ WIADOMOŚCI Z PRZEROBIONEGO DZIAŁU 3. *4. 5. *7. *8. *9. *10. 11. "12. *13. *14. *15. 16. *17. 18. *19. 20. 21. *22. *23. Co rozumiemy przez stanowisko pracy? Scharakteryzuj ważniejsze czynniki składające się na Wt-runki miejsca pracy. Co to jest udar cieplny? Czym różni się praca dynamiczna od pracy statycznej? W jakich warunkach zachorować można na chorobę kesonową? Na czym polega choroba kesonowa? ?)| Jaki jest wpływ hałasu na organizm ludzki? ł$* Wymień i krótko scharakteryzuj źródła hałasu i wibracji. Jaki jest wpływ temperatury powietrza i wilgotności na organizm człowieka? Podaj przykłady zagrożeń w miejscu pracy spowodowanych substancjami chemicznymi. Jakie groźne schorzenia są wywoływane wibracjami? Co to są choroby uczuleniowe i jaka może być przyczyna ich powstania? Jaka jest dodatnia i ujemna rola promieniowania nadfioletowego? Omów wpływ promieniowania podczerwonego na organizm człowieka. Gdzie człowiek może zetknąć się z promieniowaniem rentgenowskim i promieniowaniem gamma? Jaki to ma wpływ na organizm? Co oznacza pojęcie "toksoplazmoza?" Na przykładzie wścieklizny omów choroby odzwierzęce. Jaka jest przyczyna choroby noszącej nazwę "bruceloza"? Jaką rolę fizjologiczną spełnia proces pocenia się ludzi? Dlaczego nie można opalić się przez szybę okienną? f Podaj przykłady dopuszczalnego natężenia hałasu w różnych typach pomieszczeń. Podaj zasady planowania osiedli mieszkaniowych i innych obiektów towarzyszących, z myślą o zmniejszeniu hałasu. Odpowiedź uzupełnij odpowiednim szkicem. W jaki sposób można zmniejszyć działanie wibracji? 167 •r Ryć. 81. Fragment parku krajobrazowego Zagadnienia 1. Zaprojektuj interesującą trasę spacerową lub turystyczną w pobliżu twojego miejsca zamieszkania. Zwróć uwagę na istniejące przy tej trasie obiekty przyrodnicze (stare drzewa, jeziora lub inne zbiorniki wodne, stare parki lub cmentarze itp.) i kulturowe (zabytkowe budowle, skwery, pomniki itp.). 2. Przygotuj się do omówienia głównych rodzajów pracy i wypoczynku. 3. Przeanalizuj rozkład twoich czynności w ciągu doby i zaproponuj korzystne dla twojego zdrowia zmiany w dotychczasowym rozkładzie zajęć. Uzasadnij proponowane zmiany. 166 SPRAWDŹ, W JAKIM STOPNIU OPANOWAŁEŚ WIADOMOŚCI Z PRZEROBIONEGO DZIAŁU *2. 3. *4. 5. 6. *7. *8. *9. *10. 11. *12. *13. *14. *15. 16. *17. 18. *19. 20. 21. *22. "23. Co rozumiemy przez stanowisko pracy? Scharakteryzuj ważniejsze czynniki składające >iq na Wt* ranki miejsca pracy. Co to jest udar cieplny? Czym różni się praca dynamiczna od pracy statycznej? W jakich warunkach zachorować można na chorobę ketonową? Na czym polega choroba kesonowa? Jaki jest wpływ hałasu na organizm ludzki? Wymień i krótko scharakteryzuj źródła hałasu i wibracji. Jaki jest wpływ temperatury powietrza i wilgotności na organizm człowieka? Podaj przykłady zagrożeń w miejscu pracy spowodowanych substancjami chemicznymi. Jakie groźne schorzenia są wywoływane wibracjami? Co to są choroby uczuleniowe i jaka może być przyczyna ich powstania? Jaka jest dodatnia i ujemna rola promieniowania nadfioletowego? Omów wpływ promieniowania podczerwonego na organizm człowieka. Gdzie człowiek może zetknąć się z promieniowaniem rentgenowskim i promieniowaniem gamma? Jaki to ma wpływ na organizm? j Co oznacza pojęcie "toksoplazmoza?" Na przykładzie wścieklizny omów choroby odzwierzęce. ; Jaka jest przyczyna choroby noszącej nazwę "bruceloza"? i' Jaką rolę fizjologiczną spełnia proces pocenia się ludzi? Dlaczego nie można opalić się przez szybę okienną? Podaj przykłady dopuszczalnego natężenia hałasu w różnych typach pomieszczeń. Podaj zasady planowania osiedli mieszkaniowych i innych obiektów towarzyszących, z myślą o zmniejszeniu hałasu. Odpowiedź uzupełnij odpowiednim szkicem. W jaki sposób można zmniejszyć działanie wibracji? 167 Jakie urazy mechaniczne mogą się zdarzyć w miejscu pracy? W jaki sposób dąży się do obniżenia ilości wypadków przy pracy? Scharakteryzuj właściwe oświetlenie miejsca pracy. Jakie zjawisko określamy jako olśnienie? Jakie jest znaczenie odzieży roboczej i środków ochrony osobistej? Uzasadnij, dlaczego alkohol stanowi tak poważne niebezpieczeństwo w każdym rodzaju pracy? Co to jest widzenie lunetowe? Jakie jest podstawowe znaczenie zieleni w miejscu pracy? Co to jest zmęczenie i jakie są jego objawy? Omów i podaj przykłady różnych form wypoczynku. Co nazywamy rekreacją i jakie jest jej znaczenie? Jaką prawidłowość określa mnożenie "3x8"? Jakie obecnie panują tendencje w ustalaniu tygodniowego wymiaru godzin pracy? Dzięki czemu możliwe są pod tym względem zmiany? Uzasadnij, z jakiego powodu w masowej rekreacji istotne znaczenie ma świadomość odpowiedzialności za stan przyrody? W uzupełnieniu podaj różne przykłady. W tekście poznanych przez ciebie rozdziałów użyto kilku fachowych i obcych słów. Czy rozumiesz znaczenie następujących z nich: koordynacja, dekompresja, upojenie, koncentracja, dieta? Jeżeli nie, sprawdź w słowniczku na końcu podręcznika. W ten sposób wzbogacisz swoje słownictwo. Jeżeli zamierzasz pogłębić swoje wiadomości z omawianych tu zagadnień, możesz skorzystać z następujących książek: - Flemming G.: Klimat - środowisko - człowiek. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1983. - Kiełczewski B,. Wiśniewski J.: Las w środowisku życic człowieka. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982 (rozdziały: Turystyka i wypoczynek, Hałas i wibracje). 24. *25. *26. 27. *28. *29. 30. *31. 32. *33. *34. 35. 36. "37. 38. l AR Pieczyńska E., Spodniewska L: Ekologia a ochrona ska człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Wif» szawa 1976 (rozdział: Zanieczyszczenie środowiska a adfO- wie). Simmons L G.: Ekologia zasobów naturalnych. Państwowi Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979 (rozdział: Odpoczy- nek na świeżym powietrzu). Leńkowa A.: Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce. Liga Ochrony Przyrody Zakład Zadrzewień i Zieleni, Warszawa 1968 (rozdział: Powstanie Ligi Ochrony Przyrody w Polsce). -tt f'ł W l 24. Jakie urazy mechaniczne mogą się zdarzyć w miejscu pracy? *25. W jaki sposób dąży się do obniżenia ilości wypadków przy pracy? *26. Scharakteryzuj właściwe oświetlenie miejsca pracy. 27. Jakie zjawisko określamy jako olśnienie? *28. Jakie jest znaczenie odzieży roboczej i środków ochrony osobistej? *29. Uzasadnij, dlaczego alkohol stanowi tak poważne niebezpieczeństwo w każdym rodzaju pracy? 30. Co to jest widzenie lunetowe? *31. Jakie jest podstawowe znaczenie zieleni w miejscu pracy? 32. Co to jest zmęczenie i jakie są jego objawy? *33. Omów i podaj przykłady różnych form wypoczynku. *34. Co nazywamy rekreacją i jakie jest jej znaczenie? 35. Jaką prawidłowość określa mnożenie "3x8"? 36. Jakie obecnie panują tendencje w ustalaniu tygodniowego wymiaru godzin pracy? Dzięki czemu możliwe są pod tym względem zmiany? *37. Uzasadnij, z jakiego powodu w masowej rekreacji istotne znaczenie ma świadomość odpowiedzialności za stan przyrody? W uzupełnieniu podaj różne przykłady. 38. W tekście poznanych przez ciebie rozdziałów użyto kil-s ku fachowych i obcych słów. Czy rozumiesz znaczenie następujących z nich: koordynacja, dekompresja, upojenie, koncentracja, dieta? Jeżeli nie, sprawdź w słowniczku na końcu podręcznika. W ten sposób wzbogacisz swoje słownictwo. Jeżeli zamierzasz pogłębić swoje wiadomości z omawianych tu zagadnień, możesz skorzystać z następujących książek: * Flemming G.: Klimat - środowisko - człowiek. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1983. * Kiełczewski B,. Wiśniewski J.: Las w środowisku życia człowieka. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982 (rozdziały: Turystyka i wypoczynek, Hałas i wibracje). 1(111 Pieczyńska E., Spodniewska L: Ekologia a ochrona ska człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Wif« szawa 1976 (rozdział: Zanieczyszczenie środowiska a !&•* wie). Simmons I. G.: Ekologia zasobów naturalnych. Państwowi Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979 (rozdział: Odpocgy- nek na świeżym powietrzu). Leńkowa A.: Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce. Liga Ochrony Przyrody Zakład Zadrzewień i Zieleni, Warszaw* 1968 (rozdział: Powstanie Ligi Ochrony Przyrody w Polsce). PRAWO NA STRAŻY OCHRONY ŚRODOWISKA Ustawa z dnia 16 X 1991 r. o ochronie przyrody Art. 54. 1. Kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą chronionego terenu, chronionego obiektu przyrodniczego albo wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi dopuszcza do zniszczenia, poważnego uszkodzenia lub istotnego zmniejszenia ich wartości przyrodniczej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny. Art. 55. 1. Kto na terenie objętym ochroną przyrody wbrew przepisom na nim obowiązującym pozyskuje, niszczy lub uszkadza rośliny, zabija zwierzęta i powoduje przez to poważną szkodę przyrodniczą, podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności lub grzywny. Art. 56. 1. Kto na obszarze objętym ochroną przyrody albo w otulinie takiego obszaru wznosi lub powiększa istniejący obiekt budowlany albo prowadzi działalność gospodarczą wbrew zakazom lub ograniczeniom obowiązującym na tym terenie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny. Art. 59. Kto wypala roślinność na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach, pasach przydrożnych, szlakach kolejowych, w strefie oczeretów lub trzcin, podlega karze aresztu albo grzywny. 170 OCHRONA PRZYRODY I OCHRONA ŚRODOWISKA Określenie "ochrona środowiska" zostało rozpowszeehnlOllf l stało się popularne kilkanaście lat temu. Poprzednio używano najczęściej określenia "ochrona przyrody". Dziś oba te określenia są używane równocześnie, ale nie są równoznaczne. Pojłjcle ochrony przyrody powstało znacznie wcześniej, gdy zorientowano się, że w wyniku działalności ludzkiej zmiejsza się liczba szczególnie interesujących obiektów i tworów przyrody. Zaliczano do nich wyjątkowo cenne gatunki roślin lub zwierząt, stare i okazałe drzewa, imponujące rozmiarami głazy itp. Ewentualne zniszczenie tych pojedynczych obiektów na ogół nie stanowiło zagrożenia dla procesów warunkujących równowagę przyrodniczą. Później, gdy eksploatacja przyrody przez ludzi objęła większe obszary, ochronę przyrody rozszerzono na całe zespoły roślinne i zwierzęce. Choć w ochronie tej kierowano się względami naukowymi, gospodarczymi, higieniczno-społecznymi, a także często obronnością kraju, to jednak głównym jej celem było zachowanie dla przyszłych pokoleń najbardziej pierwotnych obiektów. Była to więc działalność polegająca na dążeniu do możliwie powszechnego zachowania przyrody w jej naturalnym stanie. Przyrodę rozumiano przy tym szeroko, obejmując tym pojęciem wszystkie naturalne elementy i czynniki świata i wszechświata. Pojęcie ochrony środowiska wprowadzono, gdy okazało się, że zniszczenia dokonane w przyrodzie przez człowieka zaczynają zagrażać samemu człowiekowi. Ochrona środowiska dotyczy ochrony środowiska człowieka, a więc ochrony samego człowieka, który poza środowiskiem istnieć nie może. Środowisko to obejmuje zarówno elementy naturalne, jak i sztuczne, wytworzone przez człowieka. W ochronie przyrody dążono do pozostawienia przyrody samej sobie, bez ingerencji ludzi. W ochronie środowiska dopuszcza się wpływy człowieka, dbając jedynie o to, aby dawki zanieczyszczeń i stopień eksploatacji nie przekroczyły norm uznanych za dopuszczalne. Tymczasem nie ulega wątpliwości, że oddziaływania uznane za nieszkodliwe zmieniają charakter i procesy ewolucyjne gatunków, biocenoz i ekosystemów. 171 Ryć. 82. Cis pospolity - gatunek chroniony w Polsce Ze względu na charakter ochrony przyrody i ochrony trodo-wiska oba te kierunki są nadal rozwijane, cieszą się corai Większym uznaniem i od wielu lat są przedmiotem poważnego §•• interesowania rządów zarówno w skali poszczególnych pańftw( jak i międzynarodowej. Wyrazem tego są różnorodne akty prawne dotyczące ochrony i kształtowania środowiska. Najwcześniejszym europejskim aktem prawnym dotyczącym ochrony przyrody było rozporządzenie o ochronie ptaków śpiewających, jakie ogłoszono w roku 1335 w Zurychu (czytaj Cu-rychu). Główną przyczyną wydania tego rozporządzenia było stwierdzenie pożyteczności ptaków w walce ze szkodnikami lasów i sadów, ale w uzasadnieniu jako powód podano, że "swym miłym śpiewem radują one serca ludzkie". W Polsce w roku 1423 Władysław Jagiełło wydał zakaz nadmiernego wycinania cisów i wywożenia za granicę drewna cisowego, z którego produkowano wysokiej jakości łuki i kusze. W tym samym rozporządzeniu była też mowa o ochronie jeleni, dzików, tarpanów, łosi i turów. W obu wypadkach była to ochrona częściowa, mająca na celu ograniczenie pozyskiwania cennych gatunków zwierzyny łownej i rośliny służącej do produkcji broni. Król polski i Wielki Książę Litewski - Zygmunt I Stary - w zbiorze praw, jakim były Statuty Litewskie wydane w roku 1529, wziął pod ochronę bobra. W roku 1597 król Zygmunt III Waza wydał zalecenia mające na celu ochronę tura. Pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody została wydana w roku 1934. Ustawę tę uchylono w roku 1949, po wydaniu nowej ustawy o ochronie przyrody. Na jej postawie opracowano następnie zarządzenie dotyczące ochrony gatunkowej roślin i zwierząt. Ustawa ta jest podstawą do tworzenia pomników przyrody, rezerwatów przyrody i parków narodowych. W roku 1972 zostało u nas utworzone Ministerstwo Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, które w roku 1983 zastąpiono Urzędem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W dniu 12 listopada 1985 roku Sejm podjął decyzje o zmianach w organizacji centralnej administracji państwowej, których rezultatem było utworzenie urzędu Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych. W ten sposób sprawy ochrony pr/y-rody i ochrony środowiska zostały połączone w jednym Mini- 173 f ••••* Ryć. 82. Cis pospolity - gatunek chroniony w Polsce 172 Ze względu na charakter ochrony przyrody i ochrony If0d@> wiska oba te kierunki są nadal rozwijane, cieszą siq COfM wtflt-szym uznaniem i od wielu lat są przedmiotem poważnego !•• interesowania rządów zarówno w skali poszczególnych pańltw, jak i międzynarodowej. Wyrazem tego są różnorodne akty prawne dotyczące ochrony i kształtowania środowiska. Najwcześniejszym europejskim aktem prawnym dotyczącym ochrony przyrody było rozporządzenie o ochronie ptaków śpiewających, jakie ogłoszono w roku 1335 w Zurychu (czytaj Cu-rychu). Główną przyczyną wydania tego rozporządzenia było stwierdzenie pożyteczności ptaków w walce ze szkodnikami lasów i sadów, ale w uzasadnieniu jako powód podano, że "swym miłym śpiewem radują one serca ludzkie". W Polsce w roku 1423 Władysław Jagiełło wydał zakaz nadmiernego wycinania cisów i wywożenia za granicę drewna cisowego, z którego produkowano wysokiej jakości łuki i kusze. W tym samym rozporządzeniu była też mowa o ochronie jeleni, dzików, tarpanów, łosi i turów. W obu wypadkach była to ochrona częściowa, mająca na celu ograniczenie pozyskiwania cennych gatunków zwierzyny łownej i rośliny służącej do produkcji broni. Król polski i Wielki Książę Litewski - Zygmunt I Stary - w zbiorze praw, jakim były Statuty Litewskie wydane w roku 1529, wziął pod ochronę bobra. W roku 1597 król Zygmunt III Waza wydał zalecenia mające na celu ochronę tura. Pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody została wydana w roku 1934. Ustawę tę uchylono w roku 1949, po wydaniu nowej ustawy o ochronie przyrody. Na jej postawie opracowano następnie zarządzenie dotyczące ochrony gatunkowej roślin i zwierząt. Ustawa ta jest podstawą do tworzenia pomników przyrody, rezerwatów przyrody i parków narodowych. W roku 1972 zostało u nas utworzone Ministerstwo Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, które w roku 1983 zastąpiono Urzędem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W dniu 12 listopada 1985 roku Sejm podjął decyzje o zmianach w organizacji centralnej administracji państwowej, których rezultatem było utworzenie urzędu Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych. W ten sposób sprawy ochrony przyrody i ochrony środowiska zostały połączone w jednym Mini- 173 Ryć. 83. Bóbr - chroniony w Polsce gatunek ssaka sterstwie, które zajmuje się ochroną i kształtowaniem środowiska, gospodarką wodną, ochroną zasobów przyrodniczych, geologią, meteorologią i hydrologią, drogami wodnymi śródlądowymi oraz ochroną przyrody. Obecnie ministerstwo to nosi nazwę Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Zagadnienia 1. Określ kierunki działań traktowane jako tradycyjna ochrona przyrody oraz kierunki działań odpowiadające ochronie środowiska. 2. Uzasadnij twierdzenie, że współczesna ochrona przyrody i środowiska jest w istocie ochroną człowieka. 3. Wymień obowiązujące obecnie w Polsce ustawy dotyczące spraw przyrody i środowiska człowieka oraz urzędy zajmujące się działalnością określoną tymi ustawami. j 174 OBOWIĄZUJĄCE W POLSCE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE OCHRONY I KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA Działania Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów NatUfil-nych i Leśnictwa, łączącego w sobie sprawy ochrony przyrody i ochrony środowiska, oparte są na dwóch podstawowych aktach prawnych. Pierwszym z nich jest Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochroni* i kształtowaniu środowiska. Drugim, Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Wybrane artykuły obu Ustaw zostały przytoczone na stronach: 9, 39, 108, 136 i 170 niniejszego podręcznika. 1. Przeprowadź analizę przytoczonych artykułów Ustaw. Jakie wskazuje się w nich główne kierunki działań? 2. Jak w przepisach zdefiniowano środowisko? Porównaj tę definicję z innymi definicjami środowiska. 3. W przepisach znajduje się zwrot: "... na działaniu lub zaniechaniu ...". Jak należy ten zwrot rozumieć? 4. Scharakteryzuj postanowienia zawarte w Ustawach w odniesieniu do różnych zasobów naturalnych. 5. Przytocz i omów postanowienia dotyczące ochrony krajobrazu. Poszczególne artykuły Ustaw określają zasady i warunki tworzenia obiektów podlegających ochronie i prowadzenia gospodarki zasobami. Na podstawie przepisów Ustaw są następnie wydawane rozporządzenia szczegółowe i wykonawcze. Przykładem mogą tu być rozporządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin i zwierząt. Choć zostały one wydane w oparciu o wcześniejsze ustawy, nowe przepisy utrzymały je w mocy. Ostatnie takie rozporządzenie, znacznie rozszerzające liczbę gatunków chronionych i zastępujące poprzednie rozporządzenie w tej samej sprawie, zostało wydane 20 maja 1983 r. i opublikowane w Dzienniku Ustaw (Nr 27/1983, póz. 134). Na tej podstawie liczba podlegających u nas ochronie gatunków roślin przekracza 230 i obejmuje także 20 gatunków rzadkich grzybów. W dniu 31 grudnia 1983 r. zostało wydane przez Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego znowelizowane Rozporządzenie o Ochronie Gatunkowej Zwierząt (Dziennik Ustaw Nr 2/1984, póz. 11). W rozporządzeniu tym wy- 175 Ryć. 84. Orzeł przedni - bardzo rzadki i chroniony w Polsce ptak drapieżny łączono spod ochrony gatunki, które już na naszych ziemiach nie występują (np. skójka perłorodna), a objęto ochroną wiele nowych gatunków, dotychczas nie podlegających ochronie. Nowością w omawianym rozporządzeniu jest wprowadzenie ochrony stanowisk dziesięciu bardzo rzadkich gatunków ptaków. Są to: orzeł przedni, bielik, rybołów, orlik krzykliwy, orlik grubodzio-by, gadożer, orzeł włochaty, sokół wędrowny, puchacz i bocian czarny. W promieniu 200 m od gniazd tych ptaków zabronione jest wprowadzanie jakichkolwiek zmian, a w okresie lęgowym (od l lutego do 31 lipca) obszar ten podlega powiększeniu do promienia 500 m. Drugą nowością rozporządzenia jest rozszerzenie ochrony gatunkowej na wszystkich przedstawicieli danego gatunku, niezależnie od miejsca ich pobytu. Oznacza to, że 17fl objęte ochroną gatunki podlegają ochronie nie tylko W frodowil* kach naturalnych, ale również w ogrodach zoologicznych, Ubori* toriach itp. Ustawy o ochronie przyrody oraz o ochronie i kształtowaniu środowiska nie są jedynymi aktami prawnymi dotyczącymi pray-rody i naturalnego środowiska. Wiele innych ustaw lub rozporządzeń pośrednio lub bezpośrednio nawiązuje do zagadnień ochrony przyrody i środowiska. Należą do nich odrębne ustawy i inne akty prawne dotyczące gospodarki wodnej, ochrony gruntów rolnych i leśnych, łowiectwa i rybołówstwa, szkodliwości różnorodnych substancji chemicznych i związków promieniotwórczych, powietrza atmosferycznego itp. t Być. 85. Puchacz - bardzo rzadki i chroniony w Polsce ptak v* M. vi 12 - Ochrona i kształtowanie... 177 Ryć. 86. Bocian czarny - bardzo rzadki i chroniony w Polsce ptak Zagadnienia 1. Podaj nazwy i krótko scharakteryzuj nasze najważniejsze akty prawne związane z ochroną przyrody i środowiska. 2. Sprawdź czy w sekretariacie szkoły znajduje się Dziennik Ustaw. Jeżeli tak, to odszukaj omawiane tu Ustawy i zapoznaj się z artykułami dotyczącymi Straży Ochrony Przyrody. 3. Jak wyżej, w wymienionych aktach prawnych odszukaj przepisy mówiące o uprawnieniach gmin w zakresie ochrony przyrody. Zapoznaj się z nimi i przygotuj się do ich omówienia na lekcji. MIĘDZYNARODOWA WSPÓŁPRACA W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA Przyroda nie zna granic politycznych. Chronione ptaki czy owady bez żadnych ograniczeń przenoszą się z jednego państwa do drugiego. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego są przenoszone przez wiatry na duże odległości i oddziałują na lu- 178 dzi należących do innego narodu. Nie udaje się prowadzić racjonalnej gospodarki zasobami przyrody w obrębie jednego kraj U, Problem ochrony Bałtyku i innych mórz wymaga ścisłej wupół-pracy międzynarodowej. Próby podejmowania takiej współpracy są znane już od dawna. W roku 1902 13 państw europejskich ratyfikowało konwencję, zwaną Paryską, o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa. Polska przystąpiła do tej konwencji w roku 1932. Podobnie w roku 1916 USA i Kanada zawarły porozumienie w sprawie ochrony ptactwa przelotnego. Międzynarodowa konwencja - zwana Bońską - dotycząca ochrony gatunków wędrownych, weszła w życie z dniem l grudnia 1983 roku. Konwencja ta zobowiązuje podpisujące ją strony do ochrony zwierząt zagrożonych wyginięciem oraz do porozumienia się z innymi rządami państw w sprawie ochrony gatunków wędrownych, które odwiedzają ich terytoria. W roku 1985 Polska ratyfikowała konwencję, zawartą w roku 1979 w Genewie, w sprawie przeciwdziałania zanieczyszczeniu powietrza na duże odległości. W konwencji tej głównym celem było ograniczenie emisji dwutlenku siarki do atmosfery. Polska podpisała międzynarodową konwencję z roku 1975 w sprawie handlu rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin i zwierząt oraz uczestniczy w pracach związanych z ochroną wód Bałtyku. Poważny udział w działalności na rzecz ochrony przyrody i środowiska mają międzynarodowe organizacje utworzone w celu rozwiązywania tych problemów. Prace nad powołaniem tego rodzaju organizacji były prowadzone już od początku naszego stulecia. Podejmowane starania i próby zaowocowały w 1928 roku utworzeniem Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody z siedzibą w Brukseli. W roku 1948 powołano oficjalnie do życia Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody, również z siedzibą w Brukseli. Polska była współzałożycielką Unii. w roku 1956 rozszerzono cele i zadania Unii, zmieniając jednocześnie jej nazwę na Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i jej Zasobów. Obecnie przyjęto nazwę "Światowa Unia Ochrony" (World Con-servation Union) z siedzibą w Morges w Szwajcarii. W pracach Unii uczestniczą stałe międzynarodowe komisje powołane w celu rozwiązywania określonych problemów. Są to na przykład: Komisja Ekologiczna, Komisja Planowania Środowiska, Międzyna- 179 Ryć. 87. Stylizowany rysunek kiełkującego nasienia będący symbolem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (UICNR - skrót francuskiej nazwy Unii) rodowa Komisja Parków Narodowych, Komisja Ochrony Gatunków Wymierających i inne. Światowa Unia Ochrony rozwija szeroką działalność międzynarodową organizując kongresy, planując badania na rzecz ochrony przyrody, prowadząc różnorodne akcje i działalność wychowawczą. W ramach Unii powołano Międzynarodową Federację Młodzieży do Badań i Ochrony Środowiska. W zakres działania Światowej Unii Ochrony wchodzą takie zagadnienia jak: utrzymanie w skali światowej podstawowych procesów ekologicznych i systemów będących ostoją życia, zachowanie różnorodności roślin i zwierząt, bez których niemożliwe jest uzyskiwanie nowych odmian hodowlanych, zapewnienie trwałego użytkowania gruntów rolnych i naturalnych ekosystemów oraz dóbr przyrody, racjonalne sposoby użytkowania środowisk, doskonalenie zarządzania i przepisów prawa umożliwiających porozumienia międzynarodowe. Główny nacisk położono obecnie na przestrzeganie czterech spośród konwencji międzynarodowych. Ryć. 88. Nasienie mniszka lekarskiego jest symbolem Międzynarodowej Federacji Młodzieży do Badań i Ochrony Środowiska l HO Ryć. 89. Rozlewiska i tereny podmokłe są siedliskiem wielu ptaków wodnych i błotnych Pierwsza z nich dotyczy terenów podmokłych, które są siedliskiem ptactwa błotnego i wodnego. Celem jej jest wybór terenów zasługujących na bezwzględną ochronę i zobowiązanie państw do ich ochrony. Druga konwencja dotyczy ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Zobowiązuje ona wszystkie narody do ochrony bezcennych obszarów z naturalną przyrodą oraz pomników kultury, które ze względu na swoją wartość powinny stać się dziedzictwem całej ludzkości. Trzecią konwencją, wspomnianą już poprzednio, jest konwencja w sprawie międzynarodowego handlu wymierającymi gatunkami dzikiej flory i fauny. Z jednej strony chodzi o ograniczenie tego rodzaju transakcji handlowych, a z drugiej o to, aby gatunki będące przedmiotem handlu nie ucierpiały z tych powodów. Czwarta wreszcie konwencja dotyczy sprawy ochrony wędrownych gatunków dzikich zwierząt, których przetrwanie jest uwarunkowane wzajemnymi umowami państw objętych występowaniem tych gatunków. 181 Jednym z bardziej znanych przejawów działalności Światowej Unii Ochrony, a ściślej biorąc Komisji Ochrony Gatunków Wymierających, jest ogłoszenie tzw. "Czerwonej Księgi", która zawiera ogólnoświatową listę zwierząt zagrożonych wyginięciem. W spisie tym znajduje się, między innymi, nosorożec jawajski, orzeł małpojad, hipopotam karłowaty, wilk tasmański, orangutan, goryl, łuskawiec stepowy i oryks arabski, a ze zwierząt występujących w Polsce - żbik i żubr (patrz też ryciny 14 i 15 na stronie 42). Niezwykle ważnym wydarzeniem w ruchu na rzecz ochrony przyrody i środowiska był Raport Organizacji Narodów Zjednoczonych pod tytułem "Człowiek i jego środowisko" ogłoszony w roku 1969 przez ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ Ryć. 90. Żbik - rzadki i chroniony w Polsce gatunek ssaka 182 Ryć. 91. U Thant ( 1909-1974) - Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych w latach 1962-1971 i nazwany od Jego nazwiska "Raportem U Thanta". Raport ten stał się najpoważniejszym ostrzeżeniem przed dalszym niszczeniem środowiska i przyczynił się do podjęcia w skali światowej działalności ochroniarskiej przez włączenie do niej całych narodów i rządów państw. W roku 1972 zorganizowana została pod opieką ONZ pierwsza konferencja w sprawie ochrony i poprawy naturalnego środowiska człowieka, która przeszła do historii pod nazwą Konferencji Sztokholmskiej. Powołano na niej Światowy Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych działający pod hasłem "Ziemia jest jedna" i będący organem do koordynacji prac w zakresie ochrony środowiska. Jednocześnie ogłoszono dzień 5 czerwca jako Światowy Dzień Ochrony Środowiska. Ryć. 92. Ziemia jest jedna - hasło i znak Światowego Programu Środowiskowego ONZ zastosowane po raz pierwszy na Konferencji Sztokholmskiej Zagadnienia 1. Przygotuj charakterystykę kierunków działania Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów. 2. Z czterech podanych w rozdziale konwencji międzynarodowych wybierz jedną i we własnym zakresie zbierz przykłady uzasadniające słuszność jej propagowania. 3. Które z polskich, omówionych w poprzednim rozdziale, przepisów prawnych nawiązują bezpośrednio do aktualnych programów Światowej Unii Ochrony? SPRAWDŹ, JAKĄ MASZ OGÓLNĄ ORIENTACJĘ W ZAGADNIENIACH ZWIĄZANYCH Z OCHRONĄ PRZYRODY WRAZ Z OCHRONĄ I KSZTAŁTOWANIEM ŚRODOWISKA 1. 2. 4. 5. Jedna z konwencji międzynarodowych jest poświęcona ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Jaki to ma związek ze stwierdzeniem, że środowisko jest dobrem ogólnoludzkim? Mamy obecnie do czynienia ze zjawiskiem gwałtownego wzrastania liczby ludności oraz ze zjawiskiem powszechnej degradacji gleb. Jakie w tej sytuacji widzisz możliwości wyżywienia ludzi w przyszłości? Czy negatywne skutki urbanizacji powinny skłonić ludzi do zaprzestania budowy miast? Uzasadnij swój pogląd. Na czym polega nieracjonalna eksploatacja węgla kamiennego? Podaj przykłady 5 gatunków chronionych w Polsce roślin. 6. Podaj 5 przykładów chronionych w Polsce zwierząt. 184 7. W jaki sposób można zapobiegać zanieczyszczeniom 8. Jednym ze sposobów ochrony wód jest budowa ociyiienł-ni ścieków. Gdyby połowę powierzchni Ziemi pokryć glbu* dowaniami mieszkalnymi i przemysłowymi zanieczyszczającymi wody, a drugą połowę sprawnie działającymi oc«y-szczalniami ścieków, czy wówczas panowałyby warunki korzystne dla człowieka? 9. Znane i często powtarzane jest hasło: co technika zniszczyła, technika musi naprawić! Czy sytuacja przedstawiona w zagadnieniu 8, jest spełnieniem tego hasła? Uzasadnij swój pogląd. 10. Jaki jest wpływ zanieczyszczeń powietrza na organizm ludzki? 11. Podaj główne przyczyny niszczenia gleb. 12. Co to są czyste źródła energii? Czy praca ludzkich mięśni może być zaliczona do czystych źródeł energii? 13. Jesteś zmęczony całoroczną pracą umysłową, a tu rodzice proszą cię, abyś skopał dość duży ogród przydomowy. Twój znajomy dysponuje jednak traktorem i może zaorać ogród w stosunkowo krótkim czasie. Jakie masz argumenty za skorzystaniem z pomocy traktora, a jakie za samodzielnym przekopaniem ziemi? Które z tych dwóch wyjść będzie korzystniejsze z punktu widzenia energetyki krajowej? 14. Dlaczego do wartości estetycznych krajobrazu przykłada się tak dużą wagę? 15. Wymień różnorodne funkcje lasów. 16. Jakie są różnice między parkiem krajobrazowym a obszarem chronionego krajobrazu? 17. Wymień wszystkie polskie parki narodowe i wskaż ich położenie na mapie. 18. Jakie skutki w organizmie człowieka powodować może hałas i wibracja? 19. Co to są choroby odzwierzęce? Podaj ich przykłady. 20. W jakiej sytuacji występuje u człowieka widzenie limitowe? 21. Jakie są podstawowe różnice między wypoczynkiem riryn nym i biernym oraz jaki to ma związek z pracą dynnmlr?iii| i statyczną? 13 - Ochrona i kształtowanie... 22. Czy wolne od pracy soboty mają jakiś związek z ochroną środowiska człowieka? 23. Dlaczego mówimy, że mamy w Polsce dość niekorzystny skład wiekowy i gatunkowy lasów? 24. Jakie znasz rodzaje erozji gleb i jak można zmniejszyć erozję? 25. Co to są organizmy wskaźnikowe? 26. Co rozumie się przez słowo rekultywacja i na czym ona polega? 27. Woda jest podstawowym elementem równowagi w środowisku przyrodniczym i gwarantem życia. Uzasadnij to twierdzenie. 28. Na czym polega zjawisko eutrofizacji i jak ono powstaje? 29. Podaj przykłady zasobów niewyczerpywalnych i wyczerpy-walnych. 30. Jakie są główne wartości środowiska i dlaczego każdy człowiek powinien się czuć odpowiedzialny za stan środowiska? T\ f •(• SŁOWNICZEK Aglomeracja - zlepek, skupienie lub nagromadzenie czegoś, nagromadzenie ludzi i budynków na niewielkiej powierzchni, charakterystyczne dl« bardzo dużych miast, w których śródmieście skupia większość miejic pracy i ośrodków usługowych (aglomeracja miejska). Akumulacja - gromadzenie lub magazynowanie jakichś środków, substancji lub energii, np. akumulowanie energii elektrycznej w akumulatorze, substancji chemicznych i radioaktywnych w organizmie itp. Asymilacja - przyswajanie różnych substancji, np. pokarmów, wody, dwutlenku węgla, soli mineralnych itp. Atmosfera - gazowa powłoka otaczająca Ziemię lub inne ciała niebieskie. Atmosfera ziemska składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem. Bartnictwo - dawny sposób hodowania pszczół w lasach, w dziuplach drzew i wydrążonych kłodach zwanych barciami. Biocenoza - żywa część ekosystemu, składająca się z zespołu populacji różnych gatunków roślin i zwierząt zasiedlających określone środowisko (biotop). Współzależność organizmów, a zwłaszcza producentów, konsumentów i reducentów warunkuje zdolności samoregulacyjne biocenoz, czego wyrazem jest panująca w nich dynamiczna równowaga biologiczna. Biosfera - dosłownie "strefa życia" oznaczająca strefę, w jakiej żyją i wy-, stępują organizmy żywe. W odniesieniu do Ziemi strefa ta obejmuje powierzchnię oraz górną warstwę skorupy ziemskiej i dolną część atmo« sfery, do wysokości, na jakiej mogą jeszcze występować organizmy. Biotop - zespół czynników środowiska, w którym żyją na danym terenie organizmy; czynnikami takimi są m.in. warunki klimatyczne, nasłonecznienie, ukształtowanie terenu, rodzaj podłoża itp. Cetyna - opadłe lub odłamane świeże gałęzie drzew iglastych, wykorzystywane do produkcji olejów eterycznych, wzbogacania pasz i do produkcji sztucznego włosia. Opadanie cetyny powodują korniki należące do grupy cetyńców (są to chrząszcze będące szkodnikami lasów). 187 Cieplny udar - patrz udar cieplny. Cywilizacja - stan kultury materialnej i technicznej osiągnięty przez społeczeństwo w danym okresie historycznym. Obecnie w krajach rozwiniętych panuje cywilizacja naukowo-techniczna i przemysłowa, charakteryzująca się mniejszą dbałością o kulturę duchową i jej rozwój. D Degradacja - obniżenie roli, pozycji lub wartości kogoś lub czegoś, np. przeniesienie kogoś na niższe stanowisko, niedocenianie wartości moralnych (degradacja wartości moralnych) itp. Degradacja gleb - obniżenie ich żyzności. Dekompresja - spadek, obniżenie ciśnienia; np. powolne zmniejszanie się ciśnienia działającego na osobę pracującą w kesonie lub na nurka w czasie wychodzenia na powierzchnię. Dewastacja - całkowite zniszczenie, spustoszenie lub zrujnowanie czegoś; np. dewastacja gleb. Dieta - wyrażenie dwuznaczne oznaczające jakiś specjalny sposób odżywiania (np. dieta bezsolna, dieta odchudzająca, dieta mięsna) lub kwotę pieniężną na pokrycie kosztów utrzymania w czasie podróży służbowej. Droga Mleczna - jasny pas widoczny na niebie i rozciągający się wzdłuż równika Galaktyki, złożony z miliardów gwiazd. Dziedziczne cechy - cechy organizmów przejęte od rodziców lub innych przodków i przekazywane z pokolenia na pokolenie. K Egzystencja - życie, bytowanie lub istnienie, a także warunki życia (minimum egzystencji). Ekosystem - fragment przyrody stanowiący funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii między częścią żywą (biocenozą) a nieożywioną (biotopem). Eksploatacja - racjonalne wyzyskiwanie, wykorzystywanie lub użytkowanie czegoś, np. bogactw naturalnych, taboru kolejowego, pracownika najemnego. Przy nadmiernym wykorzystywaniu mówimy o eksploatacji rabunkowej. Emitowanie - wydzielanie, wysyłanie, puszczanie lub nadawanie czegoś, np. emitowanie gazów do atmosfery, nadawanie programu radiowego, puszczanie pieniędzy w obieg, wysyłanie energii promienistej itp. Epidemia - równoczesne wystąpienie większej liczby przypadków zachorowań, np. na chorobę zakaźną (epidemia grypy). Erozja - proces mechanicznego niszczenia powierzchni skorupy ziemskiej i gleb pod wpływem działania wody (deszcz, wody płynące, fale morskie), wiatru (wywiewanie cząstek podłoża), lodowców itp., połączony z przenoszeniem produktów niszczenia. Erytrocyty - czerwone ciałka krwi zawierające hemoglobinę i mające zdolność przenoszenia tlenu i dwutlenku węgla. 188 Estetyka - nauka o pięknie lub poczucie piękna. Elt«tyoMty t piękny, gustowny, zapewniający estetyczne doznania. Etyka - nauka o moralności oraz ogół norm i ocen rnorainyth jętych w danym społeczeństwie lub obowiązujących w danym liWodljl| (np. etyka lekarska). Ewolucja - proces powolnych przeobrażeń (np. ewolucja poglądów), W hlf* logii proces stopniowego przekształcania się i rozwoju organizmów pod w^iy* wem zmiennych warunków środowiska, polegający na utrwalaniu ni«j nowyi*H cech dziedzicznych. Flotacja - metoda rozdzielania lub wzbogacania kopaliny polegająca ni jej rozdrobnieniu, a następnie wypłukaniu z niej określonych składników wodą lub innym płynem (olej flotacyjny), przy czym wykorzystywane Jelt zjawisko zwilżalności ziaren. Fotosynteza - biochemiczny proces syntetyzowania związków organicznych z dwutlenku węgla i wody, zachodzący w roślinach zielonych pod wpływem światła i z udziałem enzymów. G Galaktyka - układ gwiazd i innych ciał niebieskich, zwany dawniej mgławicą. Galaktyka, w której my żyjemy, nosi nazwę Układu Drogi Mlecznej. Ma ona kształt wielkiego dysku, a płaszczyzna jej równika pokrywa się z płaszczyzną skupienia gwiazd Drogi Mlecznej. Gatunek - zespół osobników jednej lub wielu populacji odznaczających się takimi samymi cechami dziedzicznymi i mogącymi swobodnie krzyżować się między sobą, dając płodne potomstwo. Glony - najprostsze, jednokomórkowe lub wielokomórkowe, samożywne rośliny plechowe, występujące w morzach i wodach śródlądowych, a takie na lądzie w miejscach wilgotnych. W wodach są ważnymi producentami materii organicznej i pokarmem zwierząt roślinożernych. Przykładem glonów są: pierwotek, chlorella, skrętnica, morszczyn. Granulat - produkt sypki, składający się z małych granulek, które ułatwiają jego rozpuszczenie się (np. lekarstwo, nawóz sztuczny itp.). H Hektometr - jednostka długości równa 100 metrom, skrót: hm. Hemoglobina - czerwony barwnik krwi zawarty w erytrocytach i mający zdolność nietrwałego łączenia się z tlenem i trwałego łączenia ile z czadem (tlenkiem węgla). Hipoteza naukowa - nie w pełni uzasadnione przypuszczenie, zakładając* prawdopodobieństwo określonego przebiegu jakiegoś zjawiska lub zaiitnlt-nia faktu. Uczony, stawiający hipotezę przewiduje pewne rozwiązanie, następnie przez obserwację lub doświadczenie uzasadnia jej słuszność, względnie odrzuca ją, gdy badania wykażą jej fałszywość. 189 I Industrializacja - proces silnego uprzemysłowienia, rozwój gospodarczy kraju idący w kierunku rozbudowy wielkoprzemysłowej. Intelekt - całokształt wiedzy i zdolności umysłowych człowieka, rozum. Intelektualista - człowiek o dużej kulturze umysłowej, zajmujący się pracą badawczą, wybitny myśliciel. Intensyfikacja - natężanie, wzmacnianie lub zwiększanie jakiegoś procesu, np. produkcji rolnictwa itp. K Karencja - okres oczekiwania; w rolnictwie - okres, jaki musi upłynąć od zastosowania środka ochrony roślin (pestycydu) do całkowitego rozłożenia danego środka; okres zapobiegający zatruciom ludzi lub zwierząt. Karpina - drewno uzyskiwane z pniaków wraz z korzeniami, najczęściej sosnowe, stosowane w przemyśle lub jako opał. Kataklizm - olbrzymia katastrofa powodująca duże zniszczenia i nieodwracalne zmiany. Kłusownictwo - pozyskiwanie zwierzyny łownej lub ryb w niedozwolonym miejscu i w niedozwolonym czasie. Koczownictwo - tryb życia polegający na przenoszeniu się z miejsca na miejsce i związany ze sposobem zdobywania pokarmów przez zbieractwo, łowiectwo lub pasterstwo. Kompleks - zespół przedmiotów, zjawisk lub czynników tworzących pewną całość i zbiorowo oddziałujących na otoczenie; kompleksowe oddziaływanie - łączne działanie kilku współzależnych czynników. Komunalny - miejski, odnoszący się do miast lub podlegający władzom miejskim (np. cmentarz komunalny, las komunalny). Koncentracja - zgromadzenie lub skupienie czegoś w jednym miejscu albo stopień natężenia danej substancji (np. koncentracja wojska, koncentracja uwagi, koncentrat pomidorowy). Konsumenci - organizmy cudzożywne, nie wytwarzające substancji organicznych ze związków nieorganicznych i odżywiające się pokarmami wytworzonymi przez organizmy samożywne, zwane producentami. Konwencja - umowa międzynarodowa lub inna umowa regulująca jakieś sprawy (np. konwencja w literaturze, w grze). Koordynacja - zharmonizowanie określonych działań lub prac, uzgodnienie lub ujednolicenie charakteru lub kierunku działania. Kosodrzewina - górski gatunek sosny tworzącej silnie rozgałęzione i trudne do przejścia krzewy; kosodrzewina występuje w górach jako odrębne piętro leśne, które między innymi zapobiega lawinom śnieżnym i opóźnia topienie śniegów. Kryterium - zasada lub miara, według której dokonujemy jakiejś oceny (np. kryteria podziału, kryteria oceny uczniów itp.). Kultura - pojęcie to ma kilka znaczeń, z których za podstawowe należy uznać całokształt dorobku ludzkości, zarówno materialnego, juk i ducho- 190 wego, przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Prze* kulturę rnvumli się też sposób bycia, umiejętność zachowania się (kultuni nmililiitB) W »H| nictwie i biologii mianem kultury określa się hodowle (kultura lub zespół zabiegów uprawowych (kultura rolna). Instytucje i kulturalne - odnoszące się do kultury, szerzące określoną kulturę W społeczeństwie. M Makroelementy (makroskładniki) - pierwiastki chemiczne niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmów, a występujące w tych organizmach w ilościach łatwych do stwierdzenia (np. azot, fosfor, siarka, potas, wapń, magnez, sód itp.). Mentalność - umysłowość, charakterystyczny sposób myślenia, aktywności intelektualnej i nastawienia do rzeczywistości. Mikroelementy (mikroskładniki) - pierwiastki chemiczne niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmów, występujące w nich w bardzo małych ilościach (pierwiastki śladowe), np. żelazo, bór, mangan, miedź, cynk, kobalt, jod, fluor. Modyfikacja - przekształcenie czegoś, zmiana, przeróbka nie zmieniająca istotnych cech (modyfikacja samochodu). Motyw - wewnętrzna przyczyna, pobudka, powód skłaniający nas do określonego działania lub zajęcia określonej postawy (motywy naukowe, umotywował swoje stanowisko, brak mu motywów) lub też element kompozycyjny w dziele sztuki (motyw muzyczny, motyw dekoracyjny). Mutacja - w genetyce (nauka o dziedziczności) nagła i trwała zmiana dziedzicznych cech lub właściwości organizmu. Mutacje są źródłem zmienności organizmów i podstawą procesów ewolucji biologicznej. Osobniki, które w wyniku mutacji różnią się jedną lub wieloma cechami od swoich rodziców nazywa się mutantami. Wiele mutantów powstaje pod wpływem promieniowania radioaktywnego, nowe ich cechy są jednak z reguły niekorzystne dla organizmu i najczęściej prowadzą do śmierci. Nanometr (skrót: nm) - jednostka długości dotychczas zwana milimikro-nem, l nm = l(T9 m. Nauka - w najszerszym ujęciu ogół wiedzy ludzkiej obejmujący zarówno konkretne stwierdzenia, jak i umotywowane przypuszczenia. Placówki naukowe - instytucje zajmujące się nauką, badające rzeczywistość lub prowadzące nauczanie i kształcenie. Negacja - zaprzeczanie, odrzucanie, nieprzyjmowanie jakiegoś poglądu. Niezbywalny - taki, którego nie można nikomu odstąpić, odmówić lub zabrać (np. niezbywalne prawo - prawo oczywiste, którego nie można nikomu zabrać lub nie uznać). 191 o Okrzemki - grupa glonów (patrz też glony) obejmująca organizmy jednokomórkowe, żyjące w wodach lub w miejscach bardzo wilgotnych i charakteryzujące się zgrubiałymi, przesyconymi krzemionką błonami komórkowymi, które tworzą dwuczęściową skorupkę o bardzo różnej ornamentacji. Oświata - stopień upowszechnienia wykształcenia i stan kultury w społeczeństwie. Paradoks - pogląd nieoczekiwany, dziwny i sprzeczny z ogólnie przyjętymi przekonaniami, oparty na tylko pozornie prawdziwym rozumowaniu i zawierający błąd prowadzący do fałszywych wniosków. Penetracja - przedostawanie się, wnikanie w głąb, przeszukiwanie czegoś, uzyskiwanie wpływów lub poznawanie jakiegoś obiektu (np. penetracja w głąb komórki, penetracja terenu). Pestycydy - chemiczne substancje naturalne, lub częściej wytwarzane sztucznie, służące do ochrony roślin uprawnych, produktów przechowywanych w magazynach, a także zwierząt i człowieka przed szkodliwymi organizmami roślinnymi (bakterie, wirusy, grzyby, chwasty) i zwierzęcymi (szkodniki i pasożyty roślin lub zwierząt). Polanie - plemię słowian osiadłe w VIII-X wieku nad Wartą i będące czynnikiem łączącym i umacniającym inne plemiona polskie. Nazwa "Polanie" pojawiła się w początkach XI w. i pochodziła od "pola", gdyż Polanie już wówczas mieli wysoką kulturę rolną. Populacja - grupa osobników jednego gatunku zamieszkująca określony obszar lub określoną objętość. Producenci - organizmy samożywne wytwarzające substancje organiczne z nieorganicznych. W łańcuchach i piramidach pokarmowych producenci stanowią pierwszy poziom troficzny i stanowią bazę pokarmową dla wszystkich innych organizmów. Promil (%o) - jednostka oznaczająca jedną tysięczną część dowolnej wielkości. R Ratyfikacja - zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez władze danego państwa. Reducenci - inaczej destruenci; organizmy cudzożywne rozkładające związki organiczne obumarłych organizmów i korzystające z uwalnianej w ten sposób energii. Regiel - podhalańska nazwa oznaczająca lasy górskie oraz ich położenie względem innych warstw roślinności gór. Regiel dolny w warunkach naturalnych tworzą łasy mieszane z bukiem i jodłą, występujące w Tatrach na wysokości od 700 do 1250 m n.p.n. Regiel górny tworzą wysokogórskie 192 lasy świerkowe, sięgające w Tatrach od 1250 do 19BO m n.p.ITli Olłiil piętra tworzy kosówka (kosodrzewina), hale i turnie. Retencja - gromadzenie się wody opadowej w gruncie, w rzekach l jfl- ziorach oraz gromadzenie zapasu wody w sztucznych zbiornikach (rettMjl sztuczna). Rębnia - sposób użytkowania i odnawiania lasu polegający na zupełnym lub częściowym wycinaniu drzew w celu odnowienia drzewostanu. Sinice - prymitywne glony występujące w wodach i miejscach bardzo wilgotnych. Skaposzczety - grupa pierścienic zamieszkujących zamulone dna zbiorników wodnych i wilgotne gleby, mające duże znaczenie w procesach glebotwórczych. Należą tu dżdżownice i wazonkowce. Słoneczny Układ - zespół ciał niebieskich zwany też Układem Planetarnym, składający się z centralnie położonego Słońca i 9 planet krążących wokół niego. Poczynając od najbliższej Słońca są to planety: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun i Pluton. Słońce - gwiazda najbliższa Ziemi, będąca centralnym ciałem Układu Słonecznego i stanowiąca blisko 99,9% masy tego układu. Ze Słońca do Ziemi dociera energia świetlna warunkująca istnienie życia. Smog - wyrażenie pochodzące od słów "smoke" (dym) i "fog" (mgła) oznaczające rodzaj zanieczyszczenia atmosfery. Somatyczne komórki - wszelkie komórki organizmu z wyjątkiem komórek płciowych. Zmiany mutacyjne w komórkach somatycznych przejawiają się tylko u danego organizmu i nie są przekazywane potomstwu w rozmnażaniu płciowym. Stabilizacja - utrzymywanie się jakiegoś stanu lub zjawiska na stałym poziomie (np. stabilizacja pracy serca, stabilizacja wartości pieniądza itp.). Stabilny, znaczy trwały, niezmienny, stały. Stres - stan ustroju wywołany jakimkolwiek szkodliwym bodźcem i polegający na mobilizacji obronnej organizmu. Stresy mogą prowadzić do zaburzeń, do poważnych schorzeń lub do śmierci. Sztuka - artystyczna działalność ludzka, której wytwory stanowią dorobek kultury (sztuka ludowa, filmowa, teatralna, muzyczna itp). T Tradycja - obyczaje, poglądy i zasady postępowania przekazywane z pokolenia na pokolenia (tradycja rodzinna, tradycja narodowa itp.). Udar cieplny - stan chorobowy spowodowany nadmiernym nagrzaniem organizmu. Jeżeli przegrzanie nastąpiło w wyniku działania promieni słonecznych, mówimy o udarze słonecznym. 193 Upojenie alkoholowe - stan organizmu występujący po spożyciu alkoholu i charakteryzujący się takimi zewnętrznymi objawami, jak np. pewność siebie, głośna lub bełkotliwa mowa, zaburzenia ruchów, śpiączka itp. Stan silnego upojenia alkoholowego powoduje często śmierć człowieka. W Węglowodory - organiczne związki węgla z wodorem, występujące jako gazy, ciecze lub ciała stałe, wykorzystywane w przemyśle chemicznym i stanowiące często zanieczyszczenia środowiska. SKOROWIDZ Aerozole 56 Aglomeracja 29 '' Alkohol 35, 146, 158 Amoniak 56, 146 Argon 56 Astma oskrzelowa 146 Asymilacja 60, 113 Atmosferyczne ciśnienie 139 Azot 56, 63, 121, 139 Azotu tlenki 63, 121, 146 Azotyny 97 Bakterie 78, 81 Bartnictwo 119 Bilans wodny 73, 77, 86 Biocenoza 20, 109, 114 Biotop 109 Bóbr 173, 174 Bruceloza 150 Cetyna 118 Chemizacja 80, 93 Chlor 121, 146 Chlorek sodu 138 Choroby 16, 146, 150, 156 Ciśnienie atmosferyczne 139 •• Cywilizacja 8, 19, 141, 144 Czad - patrz tlenek węgla 'i Czerwona Księga 182 Człowiek bilans wodny 151 1 \^& i Decybel 142, 143,155 Dekompresja 141 Demograficzna eksplozja 22, 23 Deszcze 88 - kwaśne 79, 93 Detergenty 78, 121 Dieta 152 Droga Mleczna 5 Dwutlenek siarki 61-63, 68, 78, 121, 180 Dwutlenek węgla 56, 60, 69, 146 Dziczyzna 118, 119 Dziedziczność 19, 67 Ekologiczna katastrofa 71 Ekologiczne rolnictwo 20 Ekosystem 109, 110 Eksplozja demograficzna - patri demograficzna eksplozja Elektrownie jądrowe 57, 65, 148 Epidemia 25 Erozja 87, 97, 99, 114 Erytrocyty 139 Etyka 111 Eutrofizacja 80 Fenole 79 »1 Feromony 101 • 5 Fitoncydy 113 Fizjologiczne potrzeby 16 Flotacja 118 Fluor 63, 64, 121, 146 Fluorowodór 146 Fluoroza 64 « Fosgen 146 sw. Fotosynteza 46, 60, 70, 113 «> Galaktyka 5 -ś^ Garbniki 118 '-W:- Gazozole - patrz aerozole Gaz ziemny 45 Gleby 48, 87, 82, 93, 94, 121 Glony 81 Glukoza 138 Gruźlica 150 Hałas 33, 141-144, 153, 155, 174 Hemoglobina 60, 97 Industrializacja 112 Jezior zakwity 80 Kalafonia 118 195 Kał 151 Karbon 61 Karencji okres, 71, 101 Karpina 118 Kesonowa choroba 141 Klimat 10, 48, 113 Kłusownictwo 122 Koczowanie 13 Komunikacja 121 Kopaliny 51 Kopalnie odkrywkowe 48, 120 Krajobraz 109-130, 123, 124 Krwionośny układ 148 Krzemica 146 Kwaśne deszcze 79, 93 Lasy 24, 45, 113, 116-119 Lessy 88 : ; i Mechanizacja rolnictwa 94 ••/."•/..•. Melioracje 89 •; >>-mfy/pth, ' ' Mentalność 18 f K,' •••. Metro 33 ,s«; '•: Miasta 27-31, 31-35 - ,; Mikroklimat 48, 132, 160 : t Mineralizacja 81 Mocz 151 Nakład 48 Nawozy sztuczne 94, 96, 121 Neutralizacja 81 Niezbywalne prawo 15 Nitrobenzen 146 Obszary chronionego krajobrazu 127 Odpływ wody - nienaruszalny 74, 75 - wezbraniowy 73, 74 Odprężenie 164 Okrężnicy pałeczka 78 Okrzemki 81 Olśnienie 157 Oświetlenie miejsca pracy 157 Otulina 126 Ozon 56 Pałeczka okrężnicy 78 Para wodna 54 Parki Krajobrazowe 127, 128 Parki Narodowe 125, 127, 173 Pasożyt 16, 121 Pestycydy 57, 101, 121 Podszyt 114 Pomniki Przyrody 124, 173 Poroże 119 Pot 138, 139 Powietrze 10, 16, 32, 41 56-59, 60, 87, 152, 179 Praca - dynamiczna 138, 161 - oświetlenie 157 - statyczna 138, 161 - środowisko 137-139, 141, 146 Promieniowanie 147 - gamma 148 - nadfioletowe 147 - podczerwone 148 - rentgenowskie 66, 148 Przemysł 57, 63, 70, 76, 78, 90, 96, 118, 127, 153, 174 Przestępczość 35 Przyrost naturalny 21-23 Psychiczne potrzeby 16 Psychoza 35 Pylice 146 Pyły 56, 78, 121, 146, 152 Radioaktywność 65-67, 148 Regeneracja 17 Rekreacja 112, 121, 161 Retencyjny zbiornik 74, 76, 86 Rezerwaty przyrody 124, 125, 173 Rębnia 120 ,; Rolnictwo 19, 76 - chemizacja 80, 93, 94 - ekologiczne 26 - intensyfikacja 24 - mechanizacja 94 Ropa naftowa 41, 45, 51, 53 Równowaga biologiczna 127 Runo 121 t 196 Rybołówstwo 24 Samooczyszczanie 81 Samoregulacja 20 Schizofrenia 35 Sedymentacja 81 Siarki tlenki 61, 62, 85, 121, 146 Siarkowodór 146 Sinice 81 Skąposzczety 81 Słoneczny Układ 5 Słońce 5 Smog - fotochemiczny 59, 63 - siarkowy 59, 62 Sól kamienna 44, 138 Spojówki 146, 148 Społeczne potrzeby 16 Stanowiska dokumentacyjne 108, 128 Stres 132 Stroiki 118 Sukcesja ekologiczna 114, 115 Środowisko 7, 10-13, 26, 137 Temperatura 61, 138, 151 Terpentyna 118 Tężec 150 Tlen 56, 139, 146 Tlenek węgla (czad) 60, 146 Tlenki azotu - patrz azotu tlenki Toksoplazmoza 150 Tur 46, 173 Turystyka 90, 121, 122 Uczulenia 146 Udar cieplny 139 Urbanizacja 27 Użytki ekologiczne 108, 128 Węgiel 44, 48, 50-52, 61, 68 Węgla tlenek (czad) 60, 68,146 Węglowodory 121 Wibracja 144, 149, 1B8 Wirusy 78 Woda - bilans 73, 77, Hfl - deficyt 76 - gruntowa 73, 89 - klasy czystości 81, 18 - nadwyżki 76 - niedobory 76 - ochrona 77, 81, 82, 14 - opadowa 73, 88, 89 - podziemna 73 - powierzchniowa 73, 74, 89 - zasady dyspozycyjne 79, ?4t 76, 85 - zaskórna 73 Wodziczko Adam 123 -..,'., Wścieklizna 150 * ' ' Wypoczynek 35, 121, 161-165 Zakwity jezior 80 , ń'1?'1'" Zanieczyszczenia ,' - gleb 92 - komunalne 77, 93 - powietrza 56 .,,. - przemysłowe 78, 93' ' . - rolne 80 -t. : - termiczne 79 •".!>,•<.,',•;• - wód 77, 78 Zasoby - nieodnawialne 40, 43, 45 - niewyczerpalne 40, 41, 46 - odnawialne - wyczerpywalne 40, 41, 45 Zdrowie 19 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowł 108, 128 Zmęczenie 162 Zwałowisko 48 Żywica 118 Żywiciel 16 WYKAZ TABEL Tabela I. Wydobycie i pozyskiwanie niektórych zasobów przyrody oraz przerób ropy naftowej w Polsce ........ 45 Tabela II. Liczby wytępionych na ziemi gatunków ptaków i ssaków 46 Tabela III. Przeciętne dawki rentgenów (R) powodujących śmierć 50% osobników napromieniowanych w okresie 30 dni po napromieniowaniu ................ 67 Tabela IV. Przeciętne potencjalne obciążenie turystami powierzchni gór w wybranych krajach europejskich ....... 90 Tabela V. Procentowe zestawienie podziału wód opadowych na stoku zalesionym i nie zalesionym ............ 114 Tabela VI. Liczby zwierząt łownych pozyskanych w Polsce przez odstrzał .................... 118 Tabela VII. Polskie Parki Narodowe według stanu z roku 1990 . . . 127 Tabela VIII. Bilans dobowy gospodarki wodnej organizmu ludzkiego 151 Tabela IX. Maksymalny dopuszczalny w Polsce poziom hałasu w różnych pomieszczeniach .............. 155 Tabela X. Objawy upojenia alkoholowego w zależności od stężenia alkoholu we krwi ................ 158 .••ar OCHRONY PRZYRODY Ochrona przyrody - to slużba dla nauki, służba dla narodu, slużba dla calej ludzkości.