     ZYGMUNT KUBIAK
LITERATURA GREKóW I RZYMIAN


Świat Książki, Warszawa 1999



Kiedy zapada wieczór, wracam do domu,
wchodzę do swojej biblioteki i już na jej progu
zrzucam z siebie codzienną, zbrukaną błotem odzież,
  a przywdziewam szaty godne królewskiego dworu;
tak dostojnie ubrany wkraczam w odwieczną dziedzinę
ludzi starożytnych, gdzie uprzejmie przez nich przyjęty
  posilam się tym pokarmem,
który, tylko on, jest moim i do którego spożywania
  urodziłem się;
  gdzie nie wstydzę się rozmawiać z nimi
  i pytać o racje ich czynów,
  a oni mi z właściwą sobie życzliwością
  odpowiadają.

  Niccolo Machiavelli do Franceska Vettori
  10 grudnia 1513 roku



To nie jest historia literatury.

To jest opowieść o wędrówce

i przygodach duszy

wśród arcydziel

7#apisana dla Czytelników,

którzy chcą wybrać sig

w taką podróż.




Wypada też podać na wstępie,

że wszystkie umieszczone tu przekłady

(oprócz dwuwierszy

w parafrazie Kochanowskiego, s. 114, 162,

wersetów biblijnych na s. 75 i 447#48

oraz cytatów z Nietzschego, s. 22#225, 577,

i z Eckermanna, s. 273-274)

są pióra autora tej książki.



Z. K.



oo oo oo oo oo oo# #v oo











JAK CZYTAĆ HOMERA#

  Na samym progu tej literatury greckiej, która przechowała się
(wcześniejszą pochłonął czas), wznoszą się ogromy gór: dwa wielkie
poematy, Iliada i Odyseja. O, przemierzać epickie góry drogami
i ścieżkami, skąd widzi się tyle różnych obrazów !. ..
  Ale przystępu do całej owej dziedziny zdaje się bronić styl epicki.


Styl nazbyt osobliwy?

  Postarajmy się jednak wziąć go w ręce, przyjrzeć się mu, pojąć
jego rolę. Oto, co nas od razu zadziwia: czytając epopeje Homerowe,
spotykamy wiele stałych, gotowych formuł, określających znamienne
zdarzenia, które się rozgrywają w świecie. Takie zdarzenia jak budze-
nie się świtu (na przykład Iliada, 6, 175, Odyseja, 2, 1); palce Eos
różowieją, albowiem dłońzni podniesionymi ku błogosławieństwu
dnia rozsuwa ona kotarę przedrannej szarości:

Kiedy się ukazała różanopalca Jutczenka..

Albo takie jak posilanie się
1,149):

Iliada, 9, 91, Odyseja,


Wyciągnęli

pokarmom.



JAK CZYTAĆ HOMERA?

  Stałe formuły zresztą określają nie tylko zdarzenia, lecz także cechy
wielkich zjawisk przyrody: morze, thalassa, jest "rozszumiałe", echees-
sa, albo "rozgłośnie huczące", polyphloisbos (zwróćmy uwagę na ono-
matopeiczność, muzyczne rozkołysanie tych greckich przymiotników);
góry, urea, są "cieniste", skioenta, kładzie się bowiem od ich skalistych
albo zielonych zboczy cień na doliny i jary. Epitety przywierają też do
postaci ludzkich. Wojownicy są "prontienni", phaidimoi, kiedy ich ota-
cza hmą spiżowa zbroja. Dzielność ich sprawia, że są dioi. Byłoby może
przesadą interpretowanie tego przymiotnika jako "boscy"; w thzmacze-
niu wybrałem polski wyraz "wspaniali". Poza ogólną wspaniałością ten
czy inny wojownik może też mieć jakieś zalety szczególne. "Wspania-
ły" (nazwany tak już we wstępie do Iliady) Achilles jest więc zarazem
"prędki w biegu", podarkes. Oboma epitetatni definiuje go Andromacha,
wspominając "wspaniałego Achillesa, prędkiego w biegu" w zamiesz-
czonej tu przez nas rozmowie jej z Hektorem. Andromacha niemało wie
o Achillesie. Zabił on siedmiu jej braci, a przedtem jej ojca (co prawda,
nie zdarł z niego rynsztunku; spalił zabitego ze zbroją, widzimy więc,
że ów zwycięzca, syn bogini Tetydy, nie był wyzuty z pobożności).
  Zauważmy, że Andromacha, przywohzjąc grozę swoich dziejów
rodzinnych, nie mówi "krwawy Achilles" ani "ten łotr Achilles".
Rozglądając się, Trojanka widzi, że dookoła niej toczy się wojna
(będąca w antycznym świecie stanem normalnym, a nie wyjątko-
wym), w której wojownicy nawzajem wymierzają sobie ciosy. Jedni
z nich są mocniejsi, inni słabsi, jedni bardziej, inni mniej mężni.
Achilles jest największym wojownikiem, to rzecz jawna. Andromacha
więc opowiada o nim obiektywnie, niezależnie od złowrogiej jego roli
w jej dziejach; wskazuje na takiego, jaki on jest. Widzimy tu, że
"formularny" (jak to dziś nazywają uczeni) styl Homerowy nie jest
elementem propagandy. Zresztą nie jest też przejawem zdobnictwa.
Jest pierwotnym sposobem określania tego, co się w świecie dzieje.
Styl taki jest otwieraniem ludzkich ust.


W zamkach achajskich

  Trudno wątpić w to, że kształtował się przez wiele pokoleń. Jego
pierwotność jest długowieczna. Zarówno cechy Homerowego sposo-

W zamkach achajskich

  C # "
bu mówienia nie lko "formularność, lecz także rozmaite inne
znamiona, na przykład przyleganie heksametru, epickiej miary wier-
szowej - stałej i zarazem zmiennej dzięki ciągłej możności zastępo-
wania jednej sylaby długiej dwiema krótkimi - w każdym momencie
do gwałtowności albo cichości tego, o czym poemat właśnie opowia-
da), jak i mistrzostwo kompozycji rozległych epopei upewniają nas,
że arcydzieła te wyrosły ze starej, przez wieki cierpliwie wykuwanej
tradycji. Aoidoi, "pieśniarze", potrącając do wtóru swoich słów liczne
struny formingi, epickiej liry, chyba już w megaronach (salach
biesiadnych, świetlicach) zamków achajskich opiewali wobec zasłu-
chanych klea andron, "sławne czyny wojowników".
  Znamy te zamki. Dzięki odkryciom archeologicznym rozpoczętym
w XIX wieku przez Heinricha Schliemanna i dzięki odcyfrowaniu
w roku 1952 przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka glinianych
tabliczek, znalezionych w owych grodach, chodzimy dziś trochę pew-
niejszym krokiem pośród ciemnych głazów i żarliwego złota achajskich
rezydencji. Tak zwane pismo linearne B, wyryte w glinie, przemówiło
po grecku, informując nas pr Leważnie o przechowywanych przez Acha-
jów dobrach materialnych, potem spopielonych w ogniu, który glinę
tabliczek utwardził i utrwalił. Owi pragreccy wojownicy z północnych
stepów do śródziemnomorskiej krainy, uprawianej wcześniej przez
"Pelazgów", nieindoeuropejskich rolników, weszli, a raczej wjechali na
koniach na pzzelomie trzeciego i drugiego tysiąclecia przed Chrystusem.
Wielkie zamki zbudowali dosyć późno, zwłaszcza w wiekach XIV
i XllI, głównie na Peloponezie. Trzeba tu wymienić Mykeny, Argos
i Tiryns w Argolidzie, a w południowej części półwyspu Pylos i Spartę.
W ciągu XII wieku przed Chrystusem będą się one powoli, z pewnością
broniąc się zażarcie, rozpadały, uskrzydlone łuną pożarów. Do dziś
zastanawiamy się, w jakiej mierze sprawiły to nowe fale plemion
pragreckich (mówiono zazwyczaj o Dorach), a w jakiej trzeba szukać
przyczyn katastrofy w knzszeniu się systemu społecznego i w buntach
poddanych.
  Już sama archaiczność języka, jakim przemawia Homer, sztucz-
ność i odświętność owej mowy poetyckiej, odmiennej od wszystkich
dialektów greczyzny, rozbrzmiewających wówczas na gościńcach
i rynkach w potocznych rozmowach, świadczy o tym, że stara trady-
cja poezji opiewającej "sławne czyny wojowników" nie opadła

12 13



JAK CZYTAĆ HOMERA?

z popiołem zamków, lecz w nie znany nam sposób, może w jakichś
  , p " ", #'
osobliwych zakamarkach rzetrwała ciemne wieki które nasta
po tamtej epoce, zwanej przez nas (od miana najświetniejszego
grodu) "mykeńską". Owe późniejsze wieki, od XII do X przed
Chrystusem, wypełnione wędrówkami i tropionyni przez nas zmaga-
niami plemion, są "ciemne" głównie dlatego, że zbyt mało o nich
wiemy. Dopiero następne stulecia widzimy wyraźniej, odkąd w IX
wieku wzeszła nad krajami greckimi zorza nowej kultury. Jednym
z największych wydarzeń tej ery odrodzenia było przyjęcie przez
Greków (najprawdopodobniej między 850 a 750 rokiem przed Chr.#
alfabetu fenickiego, który dostosowali do dźwięków swojego, tak
różniącego się od mowy fenickiej, języka; dorobili się pisma niepo-
równanie lepszego od "linearnego B".


Data i twarz poety

  W nowej erze narodziły się owe dwa arcydzieła poezji epickiej,
które do naszych czasów trwają: Iliada i Odyseja. Na pewno nie stało
się to przed wiekiem IX; nie wydaje się też prawdopodobne, by
dokonało się po wieku VIII przed Chrystusem. Słynna, zwłaszcza
w naszym XIX stuleciu, "kwestia homerycka" kazała dociekać, czy
dwie epopeje są zbiorem źle scalonych fragmentów (w co dziś już
nikt, kto pojął kompozycję owych wielkich poematów, nie wierzy,
chociaż prawie nikt też z góry nie odrzuca domysłu, iż późniejsze
czasy mogły dodać do istniejących już dzieł te czy inne epizody), czy
raczej tworem jednego mistrza albo dwóch mistrzów. Dałoby się
uznać, iż Odyseja, w której elementy struktury społecznej wydają się
nieco późniejsze niż te, które widzimy w Iliadzie, pochodzi od
innego poety, może o pięćdziesiąt lat młodszego od autora Iliady.
  Niektórzy Anglicy w XIX i XX wieku, jak Samuel Butler i Robert
Graves, urzeczeni kolekcją tajemniczych i uwodzicielskich postaci
kobiecych w młodszym poemacie, mniemali, iż był to nie autor, lecz
autorka. Córka Homera? Można na to odpowiedzieć pytaniem: któż
jest zainteresowany kobietami bardziej niż mężczyzna? Nie tylko
zresztą z tego powodu trudno dopatrzyć się czegoś niewłaściwego
w trzymaniu się tradycyjnego poglądu, że oba arcydzieła są tworem

14

Data i twarz poety

jednego Homera: Iliada owocem pory jego najtęższej siły, a Ody-
seja - może późniejszych lat życia, jak sądził grecki krytyk, którego
zwiemy Longinosem albo Pseudo-Longinosem (chyba z I wieku
po Chr.). Oczywiście, nie on pierwszy w Grecji recenzował najstar-
szego poetę. Słynna była pochwała Homera (wypowiedziana w IV
stuleciu przed Chrystusem przez Arystotelesa w Poetyce, 24, 6) za
to, że niezmiernie mało mówi sam od siebie i jest rzetelnym "naśla-
dowcą" (mimetes), czyli malarzem obiektywnej panoramy zdarzeń,
który "po krótkim wstępie od razu wprowadza mężczyznę albo
kobietę, albo jakąś inną postać, i to nie bez cech znamiennych, lecz
zawsze mającą określone cechy". Longinos zaś w traktacie O wznio-
slości sławi Homera gorąco, ale nie bez szczypty sceptycyzmu. Tak
przemawia (9, 10) do młodego Rzymianina, Postumiusza Terencja-
nusa, któremu dedykowany jest ten esej:
  "Może cię, mój drogi, nie znużę, jeśli jeszcze przytoczę, co
powiada poeta o sprawach ludzkich, abyś poznał, jak zwykł on
osiągać wielkość heroiczną. Oto mgła i bezmierna noc nagle wyry-
wają mu sprzed oczu pole walki Hellenów. Wtedy Ajas [jeden
z najświetniejszych wojowników dobijających się do Troi] bezradny
rzecze [Iliada,17, 645#47]:


Ojcze Zeusie, wyrwij synów achajskich z ciemności,
Rozjaśnij niebo nad nami, pozwól nam coś widzieć.
W świetle zabij nas nawet...

To jest naprawdę godne Ajasa, że nie modli się o życie (taka prośba
nie przystałaby herosowi). Nie, on się trapi tym, że w osaczającej go
ciemności nie może swej dzielności natężyć ku szlachetnemu czyno-
wi. Mierzi go bezczynność pośród bitwy, prosi więc o światło,
niechże rozbłyśnie jak najrychlej, aby on tak czy inaczej mógł
znaleźć grób wart jego męstwa, choćby i z samym Zeusem trzeba się
było zetrzeć w boju".
  Inaczej dzieje się, zdaniem Longinosa (9, I3), w drugim poemacie,
albowiem Homer "Iliadę, napisaną u szczytu natchnienia, napełnił po
brzegi dramatycznymi czynami, natomiast w Odysei, jak to zazwyczaj
cechuje człowieka sędziwego, ogranicza się do snucia opowieści. Autora
więc drugiego poematu można by porównać do słońca zachodzącego,

15



JAK CZYTAĆ HONIERA?

jeszcze wielkiego, lecz już bez prężącej się siły". Chociaż nie
zaprzeczymy temu, że Longinos jest wielkim kzytykiem, chyba
niewielu z nas zgodzi się na takie poniżanie Odysei, utworu zaiste nie
tak potężnego jak Iliada, ale gózującego i nad starszą epopeją tajemni-
czym, rzadko nawiedzającym nawet największą literaturę czarem.
  O Homerze, którego twórcze dzieje Longinos chciałby przeniknąć,
nie wiemy nic pewnego. Legenda o nim jako o niewidomym pieś-
niarzu, oparta na przypisanym Homerowi przez Tukidydesa
(Wojna peloponeska, 3,104, 4-5) hymnie Do Apollina Delijskiego (z
VII albo VI wieku przed Chr.), nie ma żadnych realnych podstaw.
Natomiast nazwaniu go w owym hymnie "mężem z Chios" przy-
świadcza u schyłku VI wieku przed Chrystusem Simonides z Keos
w jednym z przechowanych fragmentów elegijnych. Wyspę tę oraz
miasto Smyrnę w Azji Mniejszej najczęściej wymieniano jako koleb-
kę Homera. Oba miejsca były jońskie. W Iliadzie przejawia się dobra
znajomość zajętych przez plemiona jońskie wybrzeży Azji Mniejszej.
W Odysei dokładnie oprowadza się nas po Itace, jak też po rozleg-
łych morzach, które przemierzają oprócz Greków Fenicjanie.
  Za sprawą pieśniarza, czy może dwóch pieśniarzy, powstały #ak
możemy być niemal pewni: nie tylko w zapamiętanym słowie, lecz
i na piśmie) wielkie kompozycje epickie, które miałyby wskrzesić
chwałę "mykeńską", jaka jaśniała przed porą klęski wspaniałych
zamków achajskich. Tak naprawdę jednak epopeje Homerowe rozta-
czają przed naszymi oczami obraz będący syntezą tego, co poeta
z wieści powtarzanych przez pokolenia i z błąkających się wśród
ludzi przedmiotów wie o leżącej za górami "ciemnych wieków"
i wyzłoconej przez tęsknotę erze, i tego, co otacza go w jego cza-
sach, które też były wojenne i heroiczne.
  Fabuła obu eposów osnuta jest wokół wypadków wznieconych
przez wielkie wydarzenie, które nawiedziło świat śródziemnomorski
u samego schyłku czasów "mykeńskich": słynną wojnę trojańską,
będącą wspólnym czynem Achajów. Zb##rzenie przez nich Troi po
dziesięcioletnim oblężeniu późniejsi erudyci greccy umieszczali
w roku, który dla nas jest 1184 przed Chrystusem. Według tradycji
mitycznej przyczyną wojny (spowodowanej może różnymi dążeniami
silnej jeszcze wówczas federacji grodów achajskich, na przykład
szukaniem wolnej drogi ku Kaukazowi) było uwiezienie przez króle-

Co poznajemy dokładnie?

wicza trojańskiego, Parysa, żony króla Sparty Menelaosa, Heleny.
Podarowała ją zresztą uwodzieielowi Afrodyta, która tak wyróżniła
go (niefortunnie) za to, że Trojańczyk podczas osądzania piękności
trzech bogiń: Hery, Ateny, Afrodyty, na łące gór Idy, gdzie pasał
owce, właśnie tej bogini wręczył rzucone przez Erydę, Niezgo-
dę, jabłko z napisem: "dla najpiękniejszej". Ów słynny później
"sąd Parysa" upamiętnia w Iliadzie tylko przelotna wzmianka
(24, 25-30) - kto wie, czy nie dodana do tekstu Homera przez kogoś
z potomnych.


Co poznajemy dokładnie?

  Wojnę, a raczej krótką jej i późną część poeta przedstawia dokład-
nie, po grecku: atrekeos. Przywołujemy ten przysłówek, bo nieraz
określa on w obu poematach wielką według Homera zaletę ludzkiej
czy boskiej wypowiedzi. Posłuszny jest owej regule sam poeta.
W bitwach Iliady wroga włócznia przelatuje nie nad ramieniem, lecz
nad prawym lub lewym ramieniem wojownika. Konie są nie tylko
wyborne, lecz po biegu zziajane i spocone. Nad uśpionymi w obozie
zbrojnymi mężami blask tryska ze spiżowych grotów ich włóczni,
gdy płomienie ognisk rozbłyskują i uderzają w spiż. Wojna o Troję,
tak dotykalnie obecna w Iliadzie, w chwili, gdy zaczynamy słuchać
poematu, toczy się już od przeszło dziewięciu lat. Akcja epopei,
rozgrywająca się w dziesiątym, ostatnim roku wojny, będzie trwać
około jednego miesiąca. Wiele się w tej niedługiej porze stanie.
  Oio Apollo rozgniewał się na naczelnego wodza wojska achajskie-
go, Agamemnona, króla Myken, brata Menelaosa. Władca bowiem
przy podziale zdobyczy po jednej z wypraw łupieżczych na Troadę
dostał brankę Chryseidę, córkę Apollinowego kapłana, Chrysesa. Ten,
jak przystoi, przyszedł do niego z pokaźnym okupem, aby uwolnić
córkę. Lecz Agamemnon przepędził go. Kapłan odszedł, a jego
wzniesione w modlitwie do Apollina ręce ściągnęły na obóz achajski
ciężką niedolę: strzały z boskiego łuku przez dziewięć dni szerzyły
zarazę. Powietrze ściemniało od dymu stosów żałobnych. Dziesiąte-
go dnia Achilles zwołuje wojsko na naradę i wobec całej rzeszy pyta
wróżbitę Kalchasa o przyczynę utrapień. Słyszy odpowiedź: Apollo

16 17



JAK CZYTAĆ HOMERA?

rozgniewał się za obrażenie Chrysesa. Jedyny teraz ratunek: oddać
Chryseidę. Agamemnon uważa to za swoją krzywdę. Gdy Achilles
zaczyna niemal lżyć wodza, ten zapowiada, że odda Chryseidę, ale
w zamian za nią weźmie Achillesowi brankę jego, Briseidę. Wojsko
milczy, godząc się na to.
  Achilles, syn śmiertelnego króla tesalskiej krainy Ftyi, Peleusa,
i morskiej bogini Tetydy, po tak gorzkiej dla niego naradzie wojska
siada nad brzegiem morza, płacze i przywołuje matkę, a ona przy-
chodzi i pyta: Teknon, ti klaieis? - "Dziecko, dlaczego płaczesz?".
Achilles skarży się. Jeżeli urodziła go na krótkie życie, niech mu
przynajmnie# zapewni chwałę. Tetyda postara się o to. Zeus na
Olimpie obiecuje, że będzie zsyłał klęski na Achajów, dopóki nie
przebłagają jej syna. Zaczyna od posłania do Agamemnona zhzdnego
Snu z zapowiedzią zwycięstwa. Ale i bez takich majaków kłębiłyby
się pod Troją walki.
  Błyska nagle nadzieja zakończenia wojny układami. Zapowiedzia-
ny i wymuszony przez najdzielniejszego z Trojan, Priamowego syna,
Hektora, pojedynek jego brata, sprawcy sporu ludów, Parysa, z Me-
nelaosem, miałby rozstrzygnąć, czy Trojanie powinni oddać Helenę,
czy Parys może ją zatrzymać. Ona sama królowi Troi, Priamowi,
i innym znakomitym mężom, siedzącym nad jedną z bram oblężone-
go miasta, każe patrzeć tam, w dół, na najświetniejszych Achajów.
Mówienie zaś o układach okazuje się niepoważne. Parys przegrał
pojedynek, ale z pola boju unosi go Afrodyta. Podburzony boską
mocą Trojańczyk Pandaros wbrew przymierzu rani Menelaosa strzałą
z hiku. Znowu się zażartość rozpala z obu stron. Ares i Apollo
pomagają Trojanom. Atena wspiera Achajów, dając zwycięską moc
jednemu z najtęższych pośród nich, Diomedesowi. Zd9łał zranić
nawet Eneasza (wojownika z bocznej linu dynastii trojańskiej), któ-
rego jednak broni Afrodyta i ratuje Apollo. Potem Diomedes zranił
nawet samego Aresa.
  Hektor z pola walki idzie do Troi, prosząc matkę, Hekabe, by
złożyła Atenie ofiary, które by boginię zjednały. Wracając ku bitwie,
spotyka na skraju miasta żonę Andromachę z ich synkiem, którego
niesie służebna. Na polu Hektor walczy z jednym z dwóch potężnych
Achajów obdarzonych imieniem Ajas, z tym szlachetniejszym, sy-
nem Telamona. Roztrąca ich nadejście nocy, rozstają się godnie,

18

Co poznajemy dokładnie?

czcząc siebie nawzajem podarunkami. Podczas krótkiego rozejmu
Trojanie i Achajowie zbierają i palą ciała poległych. Ale od nowego
świtu znowu huczy walka. Wbrew Zeusowemu zakazowi bogowie
mieszają się do niej po obu stronach. Hektor gromi najeźdźców. Lęk
wstrząsa ich wojskiem i nawet naczelnym wodzem Agamemnonem,
który wreszcie postanawia wyprawić poselstwo do stroniącego od
walki Achillesa. Chce oddać Briseidę i jeszcze dorzucić bogate
podarki. Ale obrażony heros nie daje się przekonać nawet takim
posłom, jak jego własny piastun Fojniks oraz Odyseusz i Ajas, syn
Telamona.
  Mijają dni, toczą się dalej walki, dla Achajów przeważnie niepo-
myślne. Swojemu najdroższemu przyjacielowi, Patroklosowi, Achil-
les pozwala na udział w bitwach. Pomimo tego Trojanie burzą
obronne mury obozu achajskiego i wdzierają się między szałasy.
Dopiero Hera, sprzyjająca Achajom, sprowadza Sen, który usypia
Zeusa w jej objęciach na Gargarze, jednym ze szczytów Idy, a wtedy
Posejdon nie boi się zstąpić w gąszcz bitwy i na czele Achajów
wyprzeć Hektora i innych Trojan z obozu. Zeus jednak wreszcie się
budzi, Apollo zaś uzdrawia omdlałego Hektora. Trojanie znowu
wpadają do achajskiego obozowiska. Spalą okręty?
  Przerażony Achilles wysyła w bój swoje plemię, Myrnudonów,
pod wodzą Patroklosa, odzianego w jego zbroję i jadącego w jego
rydwanie, który ciągną dwa boskie konie, podarowane niegdyś
Peleusowi przez bogów, gdy zaślubiał Tetydę. Trojanie mniemają, że
to Achilles. Uciekają. W pościgu za nimi Patroklos zabija Sarpedona,
syna Zeusa, oraz Kebryona, Hektorowego woźnicę. Upojony zwycię-
stwem heros chce nadal walczyć i gromić Trojan. Nie wypuszcza
z rąk nawet zwłok Kebryona. Ale Apollo przemożną pięścią strąca
mu hełm z głowy. Trojańczyk Euforbos rani Patroklosa, a Hektor
dobija go i zdziera z niego Achillesową zbroję, którą niebawem
przywdzieje. Boskim zaś koniom, obronionym przez Zeusa i wypro-
wadzonym z gąszczu boju, łzy ciekną po pyskach z żalu, że mają
w rydwanie już tylko woźnicę Achillesowego, Automedonta.
  Kiedy Antilochos, syn Nestora, króla Pylos, przybiega do obozu
ze straszną wieścią, Achilles pada w rozpaczy na ziemię, ale potem,
chcąc uratować przynajmniej zwłoki przyjaciela, o które toczy się
i toczy bez końca zażarty bój między Achajami i przemagającymi

19



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Trojanami, staje przed murem obozu, u rowu, i przeraźliwy krzyk
herosa, wsparty krzykiem samej Ateny, odtrąca napastników od
obnażonego ciała. Zwłoki przynoszą główni ich obrońcy, Menelaos
i Meriones, achajski wojownik z Krety, osłaniani dzielnością obu
Ajasów. Opłakując przyjaciela, Achilles pragnie co rychlej wrócić do
walki. Tetyda śpieszy do domostwa i kuźni boskiego Kowala na
Olimpie, Hefajstosa, aby go uprosić o nową dla swego syna zbroję.
Homer pozwala nam widzieć, jak Kowal, niezrównany Silnoramien-
ny, wykuwa ją właśnie, kształtuje panoramę świata na przebogatej
tarczy. Owo rzeźbienie wizerunków przedstawiamy tu w jednym
z wyimków z Iliady.


Cudowna tarcza

  Ziemię, według pojęć greckich wielką, okrągłą i płaską, opływa
nurt ogromnej rzeki, której bóstwem jest Okeanos, ojciec wszystkich
w ogóle wód. Nad ziemią palą się na niebie gwiazdy i konstelacje.
Przeważnie są to postacie z dziejów ziemskich albo kosmicznych
w gwiazdy przenuenione i przeniesione w górę. Plejady ("Gołębi-
ce"), zwane u nas niegdyś Babkami, to siedem córek olbrzyma
Atlasa. Dobrze, iż najmożniejsi bogowie tam je porwali, bo tęskniły
za przeniesionymi na niebo już wcześniej Hyadami ("Dżdżystymi"),
też Atlasowym potomstwem, świecącymi na głowie konstelacji Byka.
Piękny Orion, zanim stał się gwiazdozbiorem w pobliżu Plejad, był
olbrzymem już w świecie podniebnym; kochała go Eos, ukarała
Artemida. Nigdy on nie zachodzi, to znaczy: nigdy nie zapada, jak
inne gwiazdy i jak księżyc i słońce, w nurt Oke#.nosa. Wielką
Niedźwiedzicę, której genezę przedstawiano różnie, zwaną też Wiel-
kim Wozem, dobrze znamy na niebie i dziś.
  Niebo z jego chwałą i ziemię Kowal zrobił (poiese, nie przera-
biam tego na żadne "tworzył") na samym środku owej wielkiej-
osłaniającej niemal całego wojownika - owalnej tarczy, w której
potężna skóra wołowa była pokryta pięcioma warstwami metalu. Do
inkrustacji boski Kowal używa metali barwnych, co nasi archeologo-
wie dobrze też znają z zabytków mykeńskiego rzemiosła artystycz-
nego. Trzy koncentryczne kręgi otaczające kosmiczny środek zaroją

Cudowna tarcza


się obrazami życia na ziemi. Okeanos zaś będzie opływał ziemię po
okręgu najszerszym, po samym skraju tarczy.
  Na okręgu od środka dnzgim są dwa miasta, jedno w pokoju,
drugie w wojnie. Tylko trochę dorzucimy tu komentarzy. Hymenajos
to pieśń weselna; formingę epicką już wcześniej wspomnieliśmy.
Talent to grecka miara cięźkości; jej wartość u Homera nie jest nam
dokładnie znana. Z czasu pokoju, zresztą pełnego sporów, wyrywa
nas ku wojnie Kera, grecka Ker, bogini śmierci, zwłaszcza zgonu
w bitwie. Trzeci krąg nas pocieszy: będą tu pory roku na wsi, różne
prace. Chyba najbardziej raduje to, że oraczom - za każdym razem,
gdy dojdą do kresu pola - podaje się kubek słodkiego wina. Brak tu
nam miejsca, by zatrzymać się dhiżej nad arcyciekawą kwestią
"pieśni o Linosie" (po grecku tylko: Linos); być może ów tajemniczy
młodzieniec (ucieleśnienie ciepłej pory przemijającej?) wysnuł się
z niezrozumiałego dla Greków refrenu śpiewu azjanickiego (z Azji
Mniejszej): ajlinon, ajlinon - co znaczy chyba: "biada, biada!".
  Czwarty krąg, przedostatni, owija tarczę korowodem panien i mło-
dzieńców, zanim ją skrajny okrąg otoczy Okeanosem. Tu też nie
możemy dhiżej zabawić nad sprawą owego korowodu, który niegdyś
dla Ariadny, tak dobrze nam znanej z dziejów kreteńskich i Tezeuszo-
wych, "wyćwiczył" Dedal (a więc był nie tylko architektem i kon-
struktorem skrzydeł, lecz i nauczycielem kunsztownego tańca). Otony
i chitony to są dwa rodzaje cienkich szat lnianych (chyba ze Wschodu,
bo żadne z tych dwóch słów nie wydaje się greckie). Panny, za które
trzeba by dać wiele wołów, i młodzieńcy wirują jak koło w rękach
garncarza, a jeszcze prędzej kręcą się kuglarze pośrodku.
  To zaiste poezja cudowna, warta nieprzeliczonego stada wołów.
Szczególny czar owego miejsca Iliady jest w tym, że znad ramienia
boskiego Kowala sami patrzymy, jak on to robi, poiei; greckie słowo
"poezja", poiesis, pochodzi od "robienia", po prostu. Robienie Achil-
lesowej tarczy jest tu obrazem - nie chcę powiedzieć: "symbolem"-
robienia poezji. Mamy, zamiast definiowania reguł poetyki, to, tylko
to. Lubię nazywać grecką poezję "milczącą formą". Zresztą nie tylko
poezję, lecz całą grecką sztukę.
  Wróćmy jednak do zdarzeń pod Troją. Achilles wobec wojska
zwołanego na wiec godzi się z Agamemnonem, od którego dostaje
Briseidę i sowite podarunki. Chociaż jeden z boskich koni, Ksantos,

20 21



JAK CZYTAC HOMERA?

"Bułanek", ludzkim głosem przepowiada herosowi rychły zgon,
Achilles rusza do walki. Zeus już teraz pozwala, by bogowie
pomagali jednej lub drugiej stronie, jak zechcą. Podmówiony przez
Apollina Eneasz naciera na rozżartego Achillesa; zginąłby, gdyby go
nie ocalił Posejdon, zapowiadający wielką przyszłość tego trojańskie-
go księcia, którą kiedyś poznamy w Eneidzie. Achilles, którego
Hektor daremnie chciałby powstrzymać, rozpędza Trojan i szerzy
zagładę. Gdy trupy niemal dławią nurt rzeki, boski Skamandros staje
przeciw herosowi. Wchodzą niebawem w bój inni też bogowie.
Achilles jednak szuka tylko Hektora.
  Najmężnieiszego obrońcę Troi bliscy wzywają z murów grodu,
aby się schronił. Ale on zna swój obowiązek. Achilles, górujący nad
nim siłą, tak bardzo przeraża go, że Hektor, uciekając; trzykrotnie
okrąża mury Troi. Nie chowa się jednak za mury. Walczy, chce
obronić bliskich i miasto. Pada z ręki Achillesa, który teraz, zabi-
wszy zabójcę przyjaciela, odprawia pogrzeb Patroklosa. Podczas
pogrzebu odbywają się, jak zwyczaj, igrzyska zręczności i dzielności.
Zwłoki zaś Hektora, już sponiewierane, zwycięzca ciągle na nowo
wlecze za swoim rydwanem i hańbi. Ale nocą król Priam z heroldem
Idajosem, znajdując w drodze niespodziewaną opiekę boga Hermesa,
jedzie do Achillesa z okupem, aby prosić o ciało syna. Heros,
przypatrzywszy się nieszczęsnemu, przyjmuje dary i oddaje zwłoki,
a nawet obiecuje spokój od boju na czas pogrzebu Hektora, którego
opłaczą Andromacha, Hekabe i Helena.


Wędrówka Odyseusza

  Żałoba po Hektorze, która kończy akcję Iliady, jest już zapowie-
dzią upadku Troi. Drugi poemat, Odyseja, zaczyna się w dosyć długi
czas po zburzeniu grodu Priama. Różni wodzowie achajscy mieli
w drodze powrotnej i w domu, po powrocie, rozmaite, niekiedy
tragiczne, przygody, ale żaden z nich nie błąkał się tyle, ile czasu
musiał zmitrężyć Odyseusz, król Itaki. Na początku epopei dowiadu-
jemy się, że od dawna (w dalszej części utwonz, 7, 259, usłyszymy,
że od siedmiu lat) więzi go na wyspie Ogygii (starożytni szukali jej
w pobliżu Malty) nimfa Kalipso. Obradujący na Olimpie bogowie

22

Wędrówka Odyseusza

godzą się na spełnienie prośby Ateny, by Odyseusz, wbrew niechęci
Posejdona, wrócił wreszcie do ojczyzny, za którą tęskni. Sama Atena
w postaci Mentesa, zaprzyjaźnionego z herosem władcy Tafijczy-
ków, jawi się na Itace synowi Odyseusza, Telemachowi. Niech
młodzieniec powędruje do Nestora w Pylos i do Menelaosa w Spar-
cie zasięgnąć wieści o ojcu. Na itackim dworze bowiem źle się
dzieje. W długiej nieobecności gospodarza wierną żonęjego, Penelo-
pę, osaczają zalotnicy, chcąc zmusić ją do nowego małżeństwa.
Zwołany przez młodzieńca wiec ludu Itaki nie uchwala wypędzenia
ich z dworu.
  Znowu wiedziony przez Atenę, tym razem zatajoną pod postacią
innego przyjaciela Odyseusza, mądrego Mentora, Telemach odwie-
dza Pylos, gdzie król Nestor nic nie wie o jego ojcu, wspomina tylko
dzieje wojny trojańskiej i powroty niektórych wodzów, zwłaszcza
zabicie Agamemnona przez żonę Klitajmestrę; pomścił króla Myken
syn Orestes, który niechże będzie przykładem dla Telemacha. Odsła-
niając boskość swoją, rzekomy Mentor, a w rzeczy Atena, znika.
W drodze do Sparty będzie młodzieńcowi towarzyszył syn Nestora,
Pejsistratos. Od Menelaosa, a także od przywróconej Sparcie Heleny
Telemach dowie się wiele: o tym, jak się Achajowie kryli w brzuchu
wprowadzonego podstęprue do Troi drewnianego konia, o przygo-
dach Menelaosa w Egipcie, a co ważniejsze: o tym, że Odyseusz
żyje i przebywa u Kalipso. Oby Telemach okazał się dla niego tym,
czym stał się Orestes dla pamięci swojego ojca.
  Na Itace zaś zalotnicy przestraszyli się tajemniczej podróży mło-
dzieńca i knują zasadzkę, żeby go zgładzić. Ale z Olimpu przybywa
już poseł, Hermes, na Ogygię, niosąc Kalipso rozkaz uwolnienia
króla. Niechętnie poddaje się temu nimfa. Odyseusz buduje tratwę,
którą Posejdon, ciągle gniewny, rozbija naporem fal. Żeglarz wpław
przybija do wyspy Scherii, którą potomni utożsamią z Kerkyrą
(Korfu). Dostrzeżona przez kryjącego się w krzakach rozbitka kró-
lewna Nausikaa, piorąca na brzegu morza w gronie dziewcząt bieli-
znę i grająca z nimi w piłkę, wskazuje mu drogę do pałacu jej
rodziców, mądrego króla Alkinoosa i królowej Arete. Usiadłszy jako
błagalnik u świętego w każdym domu ogniska Hestii, Odyseusz jest
przez gospodarzy życzliwie przyjęty. Alkinoos po naradzie ze star-
szyzną postanawia odesłać tułacza do ojczyzny.

23



JAK CZYTAĆ HOMERA?

  Na uczcie w pałacu Odyseusz opowiada swoje przygody, które
dzięki temu poznajemy. Było tak. Pożegnawszy zburzoną Troję,
napadł ze swoją drużyną na sprzymierzony z Trojanami gród Kiko-
nów na wybrzeżu Tracji. Odpartych stamtąd burza pognała do kraju
Lotofagów, "Żywiących-się-Lotosem", dziwnej ziemi, gdzie wszyscy
wędrowcy zapominają o ojczyźnie; trzeba było towarzyszy siłą
wciągnąć na okręty. Jeszcze groźniejszy był następny kraj: górska
ziemia jednookich olbrzymów, Cyklopów (może jest to Sycylia).
Odyseusza i jego zastęp więził w jaskini Cyklop Polifem, syn Posej-
dona i nimfy Toosy, pożerając wędrowców po dwóch. Przebiegłemu
Odyseuszowi udało się upoić go winem, wykłuć mu oko rozgrzanym
kołem i uciec z nie pożartymi jeszcze przez potwora towarzyszami.
Ale gdy będąc już na morzu wykrzyknął w przechwałce swoje imię,
naraził się na mający trwać długo gniew Posejdona. Polifem bowiem
pomodlił się, żeby Odyseusz, jeśli z wyroku Mojry, czyli Losu, ma
wrócić do ojczyzny, wrócił sam jeden, wynędzniały, i żeby zastał tam
ciężkie kłopoty.
  Ghzpota towarzyszy sprawiła, że nawet życzliwość władcy wia-
trów, Eola, którego wyspę (może jedną z wulkanicznych Wysp
Eolskich na północny wschód od Sycylii) odwiedzili, obróciła się
w niedolę: gdy Odyseusz zmęczony zasnął, rozwiązali miech, w któ-
rym Eol uwięził był wszystkie wiatry oprócz tego jednego, który miał
ich nieść ku Itace. Od Eola, jeszcze raz odwiedzonego, rozgniewane-
go już, popłynęli do kraju straszniejszych. niż Cyklopi, ?udożerców,
Lajstrygonów; ich też będą potomni szukali na Sycylii. Pożerali
towarzyszy herosa. Okręty potopili wszystkie oprócz jednego, na
którym sam król Itaki umknął z resztką swojej drużyny i przybył
stamtąd na wyspę Ajaję (być może przylądek lV#onte Circeo w połu-
dniowej Italu). W urzekającym zamku cudnie śpiewająca czarodziej-
ka Kirke swoimi złowrogimi ziołami przemieniła nieostrożnych
towarzyszy króla w wieprze. Dopiero Odyseusz mieczem zmusił ją,
by ich odczarowała. Przebywał u niej przez rok, a gdy zgodziła się
na jego odpłynięcie, życzliwie poradziła, by odwiedził duszę wielkie-
go wróżbity tebańskiego, Tejrezjasza, w Hadesie, do którego jest
dostęp u kresu świata.
  Posłusznie wędrując aż tam, Odyseusz dowiedział się, że miota
nim gniew Posejdona z powodu oślepienia Polifema. Tejrezjasz

24

Wędrówka Odyseusza

ostrzegł go też, że nie wolno tknąć wołów Heliosa (Słońca), jakie
mieli zobaczyć na wyspie Trinaku. Na swoim dworze w ojczyźnie
ma wybić zalotników i objąć dziedzictwo, a u kresu życia odbyć
jeszcze daleką wędrówkę, której głównym celem zdaje się być
uczczenie, a więc ostateczne przebłaganie, Posejdona.
  Po rozmowie króla z lejrezjaszem przepłynęli bezpiecznie obok
wyspy dwóch groźnych, uwodzicielskich Syren - w naszym poema-
cie nie umieszczonej na mapie - a potem przemknęli między pasz-
czami dwóch potworów nadmorskich (czających się nad Cieśniną
Mesyńską?), Skylli i Charybdy, nie bez nieszczęścia, tracąc sześciu
towarzyszy. Aż dopłynęli do Trinakii, której daremnie będą szukali
potomni. Tu król, znowu zmęczony, zasnął, a wtedy głód skłonił
głupców do zabicia kilku wołów Heliosa. Kiedy już byli na morzu,
piorun trzasnął w okręt i zatopił wszystkich oprócz Odyseusza, który
na belce dobił się dziesiątej nocy do brzegu Ogygii, gdzie jego pobyt
u Kalipso już znamy.
  Pożegnany przez królewską parę i przez urzeczoną tułaczem Nau-
sikaę Odyseusz bezpiecznie podróżuje feackim okrętem na Itakę,
zostawiając za sobą jednak (o czym on nie wie, lecz wie Homer)
niedolę: Posejdon przemieni wracającą nawę w kamień, aby Feacy
już więcej nikogo nie mogli przewieźć. Położony przez Feaków na
miękkiej łące, Odyseusz budzi się w ojczyźnie. Atena nadaje mu
wygląd starego żebraka. Gości go w szałasie zacny świniopas Euma-
jos. Przychodzi tu Telemach, którego nie zgładzili zalotnicy. Ojciec
odkrywa się synowi, ale dla innych nadal jest osobliwym żebrakiem.
Przed bramą zamku wita go umierający pies Argos, który przez
dwadzieścia lat czekał na pana. Po bliźnie na nodze rozpoznaje też
króla piastunka Eurykleja, kiedy go myje.
  Penelopa ma jeszcze nic nie wiedzieć. Żebrak radzi jej tylko, by
wezwała zalotników do strzelania z łuku Odyseuszowego przez ucha
toporów. Gdy nadchodzi pora tej próby, żaden z panoszących się
uzurpatorów nie jest w stanie naprężyć cięciwy. Odyseusz, jakby
żartem, staje u progu i napina łuk. Nie ogranicza się do zapowiedzia-
nego ćwiczenia. Rozpoczyna rzeź zalotników, w czym pomaga mu
Telemach i ci służebnicy, którzy pozostali wierni. Na niewiernych
i niewierne spada ciężka kara. Służebne, które zadawały się z uzur-
patorami, giną powieszone. Penelopa z jakąż czułością rozpoznaje

25



JAK CZYTAĆ HOMERA?

małżonka. Odwiedzi on też starego ojca, Laertesa. Atena zaś, znowu
w postaci Mentora, po tamtym nieuniknionym boju zdoła pojednać
z królem krewnych zalotników. Tak dobiega kresu napełniająca
Odyseję opowieść.
  Czytelnik zauważy, jakie metrum wybrałem dla polskich wersji
greckiej epiki: Iliady i Odysei, a potem epiki Hezjodejskiej, i dla
przekładu hymnów homeryckich: wersety podobne do heksametru,
ale bynajmniej nie identyczne z nim. Drętwo bowiem, moim zda-
niem, brzmi heksametr przenoszony ściśle (tylko na pozór ściśle) do
naszej mowy, tak odmiennej fonetycznie od mowy greckiej, a równie
jak tamta wspaniałej. Dokonuję innego wyboru, staram się tekst
tłumaczony u s ł y s z e ć po polsku.

Z Iliady










Z ILIADY




WSTĘP DO EPOPEI
  (1,1-7)

Gniew opiewaj, bogini, Achillesa Pelidy
Zgubny, który tak wiele cierpień przysporzył Achajom:
Tyle mocnych dusz herosów on do Hadesu
Strącił, kiedy ich samych na pastwę psów i wszelkich
Ptaków wydał; tak Zeusa wypehiiała się wola,
Odkąd pokłóceni odeszli w przeciwne stiony
Atryda, wódz wojowników, i wspaniały Achilles.



SPOTKANIE HEKTORA Z ŻONĄ
  (6, 392#96)

  Kiedy przeszedł przez duże miasto i był już u Skajskiej
  Bramy, przez którą miał wyjść na pole, Andromacha
  Oto wybiegła ku niemu, posażna jego małżonka,
  Córka Eetiona, wielkodusznego władcy,
  Który u stóp lesistego Plakosu mieszkał w Tebie,
  Owej podplakijskiej, i królował Kylikijczykom;
  Tego córkę miał Hektor, wojownik w spiżowym szyszaku.
  Spotkała więc wówczas męża, a przy niej kroczyła shzżebna
  Niosąc w ramionach rozkoszne dziecko, jeszcze niemowlę,
! Hektorydę ukochanego, jak cudną gwiazdę.
  Hektor Skamandriosem nazywał synka, a inni
  27



JAK CZYTAĆ HOMERA?


Astianaksem, bo tylko Hektor ratował Ilion.
Ujrzawszy go, z uśmiechem wpatrywał się w niego bez słowa.

Lecz Andromacha, zalana łzami, podeszła blisko,
Chwyciła męża za rękę i tak mówiła żarliwie:
"Ach, ty szaleńcze, zgubi cię zapał. Wcale ci nie żal
Dziecka, takiego małego, i mnie nieszczęsnej, co rychło
Będę po tobie wdową. Achaje wnet cię zabiją,
Oni na jednego wszyscy się rzucą. Jak ciebie
Zabraknie, lepiej mi zejść pod ziemię, bo żadnej odtąd
Nie będę miała pociechy, gdy ciebie los dopadnie.
Nic, tylko same cierpienia. Nie mam już ojca ni mojej
Czcigodnej matki. Ojca zabił wspaniały Achilles,
Zburzywszy okazałe miasto Kylikijczyków,
Wysokobramną Tebę. Zasiekł Eetiona,
Lecz nie zdarł z niego rynsztunku, w sercu się uląkł tego,
Kazał spalić męża z całym kunsztownym orężem,
Usypać kurhan nad nim. Gaj wiązów tam zasadziły
Nimfy górskie, córki Zeusa zbrojnego w egidę.
Siedmiu moich rodzonych braci było we dworze
I wszyscy oni w jednym dniu do Hadesu odeszli:
Wspaniały, prędki w biegu Achilles wszystkich przy wołach
Ciężkonogich, przy białych owcach pozabijał.
Matkę, co królowała u stóp lesistego Plakosu,
Uwiózł z resztą dobytku tu pod Troję, a potem
Uwolnił za okup nie do zliczenia. Ale ją strzała
Artemidy łuczniczki dosięgła w dworze ojcowskim.

Hektorze, tyś oto dla mnie ojcem, matką czcigodną
I bratem rodzonym. Ty jesteś moim kwitnącym małżonkiem.
O, ulituj się teraz i pozostań na wieży,
Nie czyń swojego dziecka sierotą, a żony wdową.
Zgromadź wojsko tu, u figi, gdzie najgorzej
Obwarowano #asz gród. Tu na mur najłatwiej się wedrzeć.
Trzy razy już próbowali tędy wtargnąć najtężsi,
Ci z dwoma Ajasami, z słynnym Idomeneusem,
I wojownicy Atrydów i przemożnego Tydydy.
Albo im wskazał to miejsce wróżbita świadomy losów,
Albo własny duch tak pędzi ich tu i przynagla".

Na to rzekł wielki, w hełmie połyskującym, Hektor:
"Żono, ja o tym wszystkim pamiętam. Ale okropnie

28

Z Iliady

Musiałbym wstydzić się Trojan i suto odzianych Trojanek,
Gdybym tu się nędznie ukrywał daleko od bitwy.
Nie chce tego moje serce, bom się nauczył
Zawsze dzielnie walczyć w pierwszym trojańskim szeregu,
Świetną sławą opromieniając ojca i siebie.
Przecież dobrze to wiem, przewiduję w duchu i sercu:
Przyjdzie taki dzień, gdy święte Ilion zginie,
A z nim i Priam, i lud wybornego włócznika Priama.
Ale nie tak boleję nad dolą Trojan ani
Nawet nad Hekabe, ni nad królem Priamem, ani
Nad rodzonymi braćmi, których licznych i dzielnych
Wrogowie rzucą w kurz boiska, jak mi ciebie
Żal, gdyby ktoś z Achajów odzianych w spiżową zbroję
Powlókł cię płaczącą, zabrawszy dni wolności,
A potem, w Argos, dla innej chodziłabyś u krosien
Albo nosiłabyś wodę z Meseidy lub Hyperei,
Wbrew sercu, przygnieciona przemożną koniecznością.
I może ktoś, zobaczywszy zalaną łzami, powie:
##Patrzcie, to żona Hektora, który przodował w zastępie
Trojan, kiełznaczy rumaków, kiedy walczono o Ilion,#.
Tak powie ktoś. A dla ciebie to jeszcze nowy ból będzie,
Że nie masz takiego męża. On by cię nie dał zniewolić.
Niech mnie zmarłego ziemia usypana pokryje,
Nim usłyszę twój krzyk, nim się dowiem, że ciebie pojmano"

I oto promienny Hektor wyciągnął ręce do dziecka,
Lecz chłopczyk w objęcia dobrze przepasanej niańki
Wtulił się krzycząc. Przeraził go widok własnego ojca,
Spiżowa zbroja i wielka kita z końskiego włosia,
Kiedy zobaczył, jak groźnie kołysze się ona na hełmie.
Uśmiechnęli się, drogi ojciec, szlachetna matka.
Promienny Hektor zaraz zdejmuje szyszak z głowy
I kładzie go, bijący dokoła łuną, na ziemi.
Dopiero teraz synka całował, uniósł w ramionach,
A trzymając go, tak się do Zeusa i innych bóstw modlił:
"Zeusie i inni bogowie, dajcie, by i on wzrosnął,
Ten syn mój, na przodownika, jak ja jestem, wśród Trojan,
Wspaniały w mocy, i niechże kiedyś włada Ilionem.
I oby ktoś wówczas rzekł: ##od ojca o wiele on lepszy##,
Gdy będzie wracał z bitwy. Niech łupy skrwawione niesie,
Zabiwszy wrogiego męża. Niechże się matka ucieszy".

29



JAK CZYTAĆ HOMERA?


Powiedział to i żonie miłej na ręce podał
Dziecko, ta przycisnęła je do wonnego łona,
Przez łzy uśmiechała się. Mąż wzruszył się, patrząc na nią,
Ręką popieścił żonę i przemówił w te słowa:
"Biedna, ty się nie dręcz w swoim sercu tak bardzo,

Z Iliady


PRZEWAGI AGAMEMNONA
  (11,155-162j

Jak wtedy, gdy do lasu nie przerąbanego ogień
Wdarł się wściekły i z każdej go strony wir wiatru roznieca,
I krzewy padają, wyrwane z ziemi przemocą płomienia,
Tak pod ciosami Agamemnona spadały głowy
Uciekających Trojan. Konie o szerokich karkach
Łomotały pustymi rydwanami po drogach
Bitwy, żałując wybornych woźniców. A oni na ziemi
Leżeli, sępom o wiele milsi niż własnym żonom.





HEFAJSTOS RZEŹBI TARCZĘ DLA ACf-iII.LESA
  ( 18, 478-607)






Przecież nikt wbrew losowi nie zepchnie mnie do Hadesu.
Mojry zaś, to ci powiadam, żaden z ludzi, czy lichy,
Czy dzielny, nie uniknie, skoro się urodził.
Do domu już wróć, do tego, co do ciebie należy,
Do krosien, do wrzeciona, i każ shiżebnym, by każda
Przy swojej krzątała się pracy. O wojnie mężczyźni, którzy
Urodzif się tu, w Ilionie, pomyślą, a ja najbardziej".

Rzekłszy to, Hektor promienny znowu przywdział szyszak
Z końską kitą, a jego żona poszła do domu,
Oglądając się za nim, za mężem, i rzewnie placząc.









30

Zrobił najpierw tarczę wielką i mocno zwartą,
Z wszystkich stron kunsztowną. Obręczą ją obwiódł jasną,
Potrójną, roziskrzoną. Przytwierdził pas srebmy do tarczy.
Z pięciu ją spoił warstw. A z wierzchu zrobił na niej
Wiele ozdób, jakie wywiódł z rozumnych myśli.
Uczynił więc na niej ziemię, a także niebo i morze,
I słońce niestrudzone, i księżyc w pełni, i wszystkie
Gwiezdne cuda, którymi niebo jest uwieńczone,
Plejady i Hyady, i Orionową siłę,
I Niedźwiedzicę, którą nazywają Wozem:
Obraca się, trwając w jednym miejscu, i śledzi Oriona,
I jedyna się w nurtach Okeanosa nie kąpie.

Zrobił tu również dwa miasta śmiertelnych ludzi, oba
Piękne. W jednym były wesela i huczne biesiady.
Panny z niewieścich izb pod płonącymi żagwiami
Prowadzili przez miasto i głośny brzmiał hymenajos.
Wirowali młodzieńcy, a flety i formingi
Dźwięczały pośród ich tańca. Niewiasty to podziwiały
Stojąc zapatrzone, każda u wrót swego domu.
Było też sporo ludu na agorze, gdzie kłótnia
Wybuchła. Dwaj mężowie spierali się o grzywnę
Za rozlanie krwi ludzkiej. Jeden oświadczał r Leszy,

31



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Że spłacił wszystko, a drugi twierdził, że nic nie dostał.
Domagali się obaj, by sędzia rozstrzygnął sprawę.
Każdego z nich wspierali wrzawą liczni obrońcy,
Których powściągali heroldzi, a starsi mężowie
Na wygładzonych starannie kamieniach w świętym okręgu
Siedzieli, mając w rękach laski rozgłośnych heroldów.
Trzymając je, wstawali kolejno, by wyrokować.
Pośrodku zaś położono dwa talenty złota
Dla męża, który rzecz rozsądzi najsprawiedliwiej.














Drugie zaś miasto dwa obległy zastępy zbrojnych,
Płomiennycl#łuną oręża. Dwa wśród nich były zdania:
Czy zdobyć gród i złupić, czy po połowie się dzielić
Z grodzianami wszystkim, co w ponętnym kryje się mieście.
Lecz tamci nie chcieli uv.ładów, zbroili się do zasadzki.
Kiedy miłe małżonki i małe dzieci, a przy nich
Mężowie już posiwiali to była załoga murów,
Oni szli w bój, a przewodził Ares i Pallas Atena,
Oboje złoci, w złote też szaty odziani, cudni
I wielcy z orężem, osobni, zewsząd jawni jako
Dwoje bogów, gdy tuż, lecz mniejsi od nich, szli ludzie.

Kiedy do miejsca, gdzie się mieli zasadzić, przybyli
Nad rzekę, z której poją się wszystkie stada, spoczęli
I czekali, od stóp do głów w błyszczącym spiżu.
Opodal zaś siedzieli dwaj zwiadowcy na czatach,
Czy nie zobaczą owiec i krętorogich wołów.
I oto one. Dwaj za nimi idą pasterze,
Wesoło dmą w fujarki, nie przeczuwając podstępu.

Z Iliady


Ci, co czekali w zasadzce, wybiegli z kryjówki. I stada
Zagarnęli wołów i dorodne kierdele
Białowełnistych owiec, a pasterzy zabili.

Kiedy zaś mężowie obradujący w obozie
Usłyszeli ryk i zamęt śród wołów, na konie
Wskoczyli wiatronogie. Dopadli wnet napastników.
Zażarty bój rozgorzał nad nurtami rzeki,
Gdy jedni w drugich godzili ostrym spiżem włóczni.
Spór i Wrzawa wmieszały się w to, i zgubna Kera,
Która oto kogoś zraniła, kogoś drasnęła,
A innego za nogi wyciąga z ciżby martwego,
Okryta na ramionach płaszczem krwią obryzganym.
Tak się do boju wmieszały, jak żywi ludzie, kiedy
Wydzierały sobie nawzajem trupy z zastępów.

Przedstawił też miękką nowiznę, żyzną rolę szeroką,
Trzykroć oraną. Liczni oracze prowadzili
Zaprzęgi wołów to w jedną, to w drugą stronę pola.
Ilekroć dotykali granicy, mając zawrócić,
Podchodził do nich człowiek i podawał im kubek
Wina cudownie słodkiego. Ochoczo żłobili więc bruzdy,
Śpiesząc się wciąż, by dosięgnąć kresu rozległej nowizny.
Gleba za nimi czerniała, widziało się, że zorana,
Chociaż wykuta w złocie. Można to było podziwiać.

Roztacza również dziedzinę królewską. Tu najemnicy
Żęli, trzymając w rękach bardzo ostre sierpy.
Pokosy, garść za garścią, padały na ziemię, w bruzdy.
Inne już w snopy pętano słomianym powrósłem. Wiązacze
Krzątali się przy tej robocie trzej. A za nimi chłopięta
Pilnie zbierały z ziemi pokosy i tamtym nosiły
Pełnymi naręczami. Wśród ludzi sam król, w milczeniu,
Trzymając berło, stał na polu i cieszył się w sercu.
Opodal pod dębem heroldzi, gotując biesiadę, wielkiego
Wołu zabitego oporządzali. Kobiety
Sypały białą mąkę, obfity pokarm żeńców.

Urabia też przestronną, z ciężkimi kiściami winnicę,
Prześliczną w kutym złocie, a czame wisiały tam grona.
Utkaną srebrnymi żerdziami otoczył rowem ze stali

32 33



JAK CZYTAĆ HOMERA?


I płotem z cyny. Tylko jedna wiodła tam ścieżka,
Którą szli zbieracze, gdy nastał czas winobrania.
Panny i młodzieńcy, radośni wszyscy i żwawi,
Dźwigali w plecionych z wikliny koszach przesłodki owoc,
A pośród nich jeden chłopiec, trącając wdzięczną formingę,
Grał przecudnie, a śpiewnym głosem wywodził uroczą
Pieśń o Linosie, gdy oni, przytupując do wtóru,
Tańcząc i pokrzykując, szli za nim w korowodzie.

Przedstawił także stado krów o prostych rogach.
Krowy te uczynił ze złota i z cyny. Rycząc,
Właśnie szły raźnie z zagrody na pastwisko bujne
Nad pełną łoskotu rzeką, między giętkimi trzcinami.
A obok krów pasterze, urobieni ze złota,
Kroczyli czterej, dziewięć psów mieli rączych. Lecz oto
Właśnie spomiędzy pierwszego szeregu krów porwały
Jednego byka dwa straszne lwy. Przeraźliwie ryczał,
Gdy wlokły go. Ku pomocy wnet są i psy, i młodzieńcy,
Ale lwy zdarły już skórę z wielkiego byka i żarły
Trzewia, czamą chłeptały krew. Pasterze na próżno
Chcieliby je postraszyć, psy chyże szczując na nie.
Psy nie śmiały przecież na lwy się rzucić, gryźć bestie.
Podbiegały, szczekały, lecz się nie rwały do walki.

I pastwisko sporządził przesławny Silnoramienny,
Rozległe w ślicznej dolinie, bielejące owcami,
Obory i zagrody, i dacherxi pokryte koszary.

Przesławny Silnoramienny urobił też korowód,
Podobny do tego, jaki w szerokim Knossos niegdyś
Dla Ariadny o pięknych warkoczach wyćwiczył Dedal.
Tu panny warte wielu wołów i młodzieńcy
Tańczyli, nawzajem trzymając się za dłonie w przegubie,
One w leciutkieh otonach, a młodzieńcy w chitonach
Kunsztownie uprzędzonych, rozkosznie lśniących oliwą.
Panny miały piękne wieńce, a oni sztylety
Złote, zawieszone na srebrnych paskach. Niekiedy
Na stopach nauczonych wirowali tak żwawo
Jakby koło dobrze przylegające do dłoni
Garncarza, który siedząc bada je, czy się obraca.
To się znowu w szeregi rozwijali, jedni

34

Z Iliady


Naprzeciw drugich. Gęsty dokoła cudnego tańca
Zebrał się thrm zapatrzonych. A dwaj kuglarze pośrodku
Kręcili się jak frygi, dając podnietę zabawie.

W końcu przedstawił olbrzynuą moc rzeki Okeanosa
Wzdłuż skrajnego okręgu szczelnie spojonej tarczy.




















HERMES I PRIAM W OBOZOWISKU ACHILLESA
  (24, 459-571 )

Zszedłszy z wozu na ziemię, przemówił w te słowa: "Starcze,
Ja, którego spotkałeś, nieśmiertelny bóg jestem,
Hermejas. Ojciec tobie dał mnie za przewodnika.
Lecz teraz już odejdę, nie pokażę się oczom
Achillesa. Godne byłoby to nagany,
Gdyby bóg nieśmiertelny tak jawnie kochał śmiertelnych.
Sam więc tu wejdź i obejmij kolana syna Peleusa,
I na ojca jego, na pięknowłosą matkę,
Na syna go zaklinaj, aby w nim serce poruszyć".

To powiedziawszy, powrócił Hermejas na wielki Olimp,
A Priam zeskoczył na ziemię z wozu, przy którym zostawił
Herolda Idajosa, by koni pilnował i mułów.
Sam stary człowiek poszedł wprost do domostwa, gdzie siedział

35



JAK CZYTAĆ HOMERA?


Achilles miły Zeusowi. I zastał go samego.
Towarzysze daleko gdzieś byli. Dwaj z nich tylko,
Heros Automedon i Alkimos, latorośl Aresa,
Krzątali się tu. Achilles dopiero co, przed chwilą,
Jadł i pił. Jeszcze nawet nie odsunięto stohi.
Nikt nie widział, że wchodzi ktoś. VV#ielki Priam podszedł
I objął Achillesowe kolana, całował ręce
Straszne, mężobójcze, które tylu mu synów zgładziły.
Jak wtedy, gdy ciężka wina obarczyła kogoś, gdy zabił
W swoim kraju człowieka i uciekł do innego ludu,
I wchodzi do domu bogacza, a ludzie patrzą zdumieni,
Tak Achilles się zdumiał, widząc podobnego bogom
Priama. Zadrżeli i inni, spoglądali jeden na drugiego.
A Priam wtedy tak przemówił do niego błagalnie:
"Wspomnij na ojca swego, do bogów podobny Achillu,
On moim jest rówieśnikiem, na przykrym progu starości.
Może dręczą go ludzie, którzy mieszkają dokoła,
A nie ma nikogo, kto by odparł szkodę i grozę.
Kiedy jednak słyszy, że ty jeszcze żyjesz na świecie,
Cieszy się w swoim sercu, przez wszystkie dni się spodziewa,
Że jego syn rodzony przecież powróci spod Troi.
Ja za to biedny, bo synów zrodziłem bardzo mężnych
W tej rozległej Troi, a żaden mi z nich nie został.
Było pięćdziesięciu, gdy Achajowie nadeszli,
Dziewiętnastu synów z jednego łona, a innych
Urodziły mi w moim pałacu inne kobiety.
Wielu im Ares srogi podciął kolana, a tego,
Który mi jeden pozostał, a bror;ł miasta i ludu,
Ty walczącego za ojczyznę wczoraj zabiłeś,
Hektora. To po niego tu, u okrętów achajskich,
Jestem, by go wykupić, a niosę ci dary niezmieme.
Achillu, uszanuj bogów, ulituj się nade mną,
Wspomniawszy na swego ojca. Jam biedniejszy od niego,
Ścierpiałem więcej niż jakikolwiek śmiertelny na ziemi.
Przecież całuję rękę, która mi synów zgładziła".

Tak rzekł, a tamtemu zebrało się na płacz za ojcem.
Ujął starca za rękę i lekko odepchnął. Obu
Ogarnęło wspomnienie. Jeden mężobójcę Hektora
Długo opłakiwał skulony u stóp Achillesa,
Drugi za swoim ojcem, a co chwila znów za Patroklem

36

Z Iliady


Płakał. Łkanie obu słyszało się w całym domostwie.
Ale kiedy Achilles już się nasycił płaczem
I łaknienie łez opuściło serce i członki,
Nagle powstał z krzesła, wziął tamtego za rękę
I podniósł go, pełen litości dla siwej głowy i brody.
Potem takie do niego rzekł sla-zydlate słowa:

"Biedny ty, ileż niedoli musiałeś ścierpieć w sercu.
Jakżeś ty się odważył przyjść sam pod achajskie okręty,
Wprost przed oczy człowieka, co tylu ci mężnych synów
Zabił i odarł ze zbroi? O, serce w tobie żelazne.
Lecz teraz usiądź tutaj na l#ześle, a bóle w duszy
Ukryjmy, niech tam leżą, chociaż nam bardzo jest smutno.
Żadnego nie przyniesie pożytku lament rozpaczy.
Tak to bogowie wyprzędli dla biednych śmiertelników,
Że mają żyć w goryczy. A sami są beztroscy.
Dwie na Zeusowym progu stoją beczki, z nich czerpie
Dary, jakich udziela: z jednej złe, z drugiej dobre.
Komu zmieszane dary Zeus gromem władnący zsyła,
Ten na przemian niedolę i szczęście w życiu spotyka.
Komu daje posępne jeno, ten w hańbie żyje
I bieda go okropna gna po boskiej ziemi.
Błąka się nie szanowany ani przez bogów, ani
Przez ludzi. Tak Peleusowi słali bogowie dary
Świetne od samych narodzin. Nad wszystkich słynął on mężów
Szczęściem i bogactwem, a Myrmidonom przewodził,
I chociaż był śmiertelny, boginię mu dali za żonę.
Ale do tego dołożył bóg także zło, bo w pałacu
Nie było szczepu synów, którzy mogliby władać.
Tylko jednego zrodził, na krótki żywot. A teraz
Nie mogę mu pomóc w starości, bo z dala od ojczyzny
Siedzę pod Troją, dręcząc ciebie i twoje dzieci.
O tobie też, starcze, słyszymy, że niegdyś byłeś szczęśliwy.
Ile jest ziemi, mówią, między Lesbos, siedzibą Makara,
I Frygią, i bezmiernym Hellespontem, tu wszędzie
Zaćmiewałeś innych synami i bogactwem.
Ale skoro niebianie przywiedli na ciebie tę zgrozę,
Ciągle się wokół miasta kłębią walki i rzezie.
Znoś to i nie biadaj tak uparcie w swym sercu.
Gdy tak płaczesz nad mężnym synem, niczego nie zmienisz.
Nie wskrzesisz go, prędzej ściągniesz na siebie inną niedolę".

37



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Na to mu rzekł podobny bogom stary Priam:
"Nie sadzaj mnie na krześle, wychowanku Zeusa, dopóki
Hektor leży bez czci w szałasie, lecz jak najrychlej
Oddaj mi, niech go zobaczę własnymi oczami, a przyjmij
Obfity okup, jaki przywiozłem. Obyś go użył
I wrócił do swojej ziemi ojczystej, bo tyś mi pierwszy
Pozwolił, bym jeszcze żył i widział światło słońca".

Krzywo na niego spojrzawszy, rzekł prędki w biegu Achilles:
"Nie drażnij mnie teraz, starcze. Sam zamierzam ci oddać
Hektora, bo z posłaniem od Zeusa przyszła do mnie
Rodzicielka moja, córka morskiego starca.
Ciebie też, Priamie (wiem w sercu, to mi nie umknie),
Któryś z bogów tu przywiódł do żwawych okrętów achajskich.
Nikt by nie śmiał śmiertelny, nawet i w kwiecie wieku,
Przyjść do obozu, ani nie zmyliłby straży, ani
Zasuwy u naszych wrót nie odsunąłby bez udręczenia.
Przeto wśród tylu ciexpień jeszcze mi serca nie zmącaj
Tak, bym ci nie dał ostać się nawet tu w szałasie,
Choć jesteś błagalnikiem. Pogwałciłbym Zeusa nakazy".

Tak rzekł. A starzec zadrżał w trwodze i był poshzszny

Z Odysei

Z ODYSEI




WSTĘP DO EPOPEI
  (1,1-10)

Męża opiewaj mi, Muzo, obrotnego, co wiele
Błąkał się, skoro obalił świętą warownię Troi.
Zobaczył miasta ludzi wielu i poznał ich myśli,
Dużo też w sercu przecierpiał bólu na morzu, o życie
Zabiegając i o to, by towarzysze wrócili.
A jednak ich nie ocalił, chociaż tak pragnął tego,
Albowiem zginęli przez swoje własne szaleństwo, głupcy,
Kiedy woły Heliosa Hyperiona zjedli,
A on odebrał im dzień powrotu. Zaczynając
Skądkolwiek, bogini, córko Zeusa, i nam to opowiedz.
























38 39



JAK CZYTAĆ HOMERA?


ATENA UMACNIA TELEMACHA
  ( 1, 319-364)

Przemówiwszy do niego, sowiooka Atena odeszła.
Jak ptak między krokwie odleciała. Lecz jemu w serce
Wlała siłę i śmiałość i przypomniała mu ojca
Wyraźniej niż kiedykolwiek. Kiedy się nad tym zamyślił,
Osłupiał w duchu. Zrozumiał przecież, iż z bóstwem gwarzył.
Wnet wrócił, mąż bogom równy, między zalotników.
A dla nich śpiewał pieśniarz wiełce sławny. W milczeniu
Siedzieli zasłuchani. Opiewał powrót Achajów
Mozolny, jaki spod Troi zgotowała im Pallas Atena.


W górnej zaś izbie, słysząc, pojęła ową pieśń boską
Córka Ikariosa, roztropna Penelopeja,
I zstąpiła z wysokich schodów swojego domostwa,
Nie sama, dwie kroczyły przy niej służebne. Kiedy
Przed zalotników doszła ta boska pośród kobiet,
Stanęła pod filarem, na którym wspierał się mocny
Strop, odsunęła z twarzy błyszczący welon. Po jednej
I drugiej stronie pani była służebna zacna.
Płacząc, tak rzekła pani do boskiego śpiewaka:


"Femiosie, znasz wiele innych ponęt głaszczących śmiertelnych,
Dzieła herosów i bogów, sławione przez was, pieśniarzy.
Jedno z nich, tu siedząc, opiewaj, a ci w milczeniu
Niech piją wino. Ale owej pieśni zaniechaj
Przesmutnej, która zawsze rozdziera we mnie to moje
Serce, bo w tej mi rzeczy ból przypadł najokropniejszy.
Za głową tak drogą tęsknię, pamiętając herosa,
Którego sława się szerzy w Helladzie i w samym Argos".

Ale na to Tełemach roztropny wprost odpowiedział:
"Matko, czemu byś chciała, by pieśniarz, którego lubią,
Nie cieszył łudzi tym, czym umysł go natchnie? VVinni
Nie są przecież pieśniarze, lecz tylko Zeus, który daje,
Co zechce, każdemu z ludzi trudzących się dla chleba.
Pieśniarza nie gań za to, że śpiewa złą dolę Danaów.
Tę bowiem pieśń zazwyczaj ludzie bardziej chwalą,
Która dla ich uszu rozbrzmiewa najświeższą nowością.

Z Odysei


Niechże twoje serce i umysł cierpliwie to pojmą,
Że porę powrotu utracił w Troi nie tylko jeden
Odyseusz, lecz wielu też innych mężów tam legło.
Wróć teraz do swoich izb, o swoje zatroszcz się prace,
O krosna i wrzeciono, a pilnuj też, by służebne
Starannie się przy tym krzątały. O pieśniach pomyślą mężczyźni
Wszyscy, a zwłaszcza ja. Bo moja jest władza w tym domu".

Ona odeszła zdumiona do swoich izb. Tak rozsądne
Słowa, wypowiedziane przez syna, zapadły jej w serce
A tam na górze, w gronie kobiet służebnych, dhigo
Za swoim Odyseuszem, drogim małżonkiem, płakała,
Aż ją błogo uśpiła sowiooka Atena.







ODYSEUSZ U KALIPSO
  (5, 28-84)

Zeus do Hermesa rzekł, rodzonego syna: "Hermeju,
Ty i w takich, i w innych sprawach jesteś mi posłem.
Nimfie o pięknych warkoczach zanieś niechybny wyrok,
Powrót cierpliwego Odyseusza. Ma wrócić
Nie prowadzony ani przez bogów, ani przez ludzi.
Jeno na tratwie wieloma sznurami spojonej, cierpiąc,
Niech do ziemi żyznych skib dopłynie, do Scheru,
Kraju Feaków, którzy rodzą się krewni bogom.
Oni uczczą go jakby boga, z całego serca,
A potem odeślą w ol#ęcie do miłej mu ojczyzny,
Dawszy spiż i złoto, i stertę szat, bogactwo
Takie, jakiego nigdy nie miałby z Troi, gdyby
Wrócił bez żadnych przygód, wioząc należną część łupu.
Jest mu więc przeznaczone zobaczyć bliskich, przybyć
Do wysokiego domostwa i ziemi swoich ojców".

Tak rzekł, a ten nie omieszkał usłuchać, Argeifontes
Posłaniec. Zaraz wzuł na stopy sandały piękne,
Ambrozyjskie, złote: one nad wodą i ziemią

40 1 41



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Niezmierzoną niosły go lekko, z powiewem wiatru.
Wziął też różdżkę, którą czaruje ludzkie oczy,
Czyje chce, i znowu może śpiących obudzić.
Mając różdżkę w rękach, leciał mocny Argeifontes,
Aż doleciawszy do Pieru, z eteru rzucił się w morze
I dalej mknął po fali, jakby był kormoranem,
Który, łowiąc ryby w strasznych ostępach morza
Nieukojonego, skrzydła w słonej topieli
Moczy. Jemu podobny Hermes biegł po mnogich bałwanach.
Kiedy zaś dobiegł do wyspy leżącej tak daleko,
Z fioletowego morza wyskoczył na ląd i kroczył
Po ziemi, aż doszedł do wielkiej pieczary, w której mieszkała
Nimfa o pięknych warkoczach. Zastał ją w jej domostwie.
Wielki na palenisku buzował ogień. Po wyspie
Szerzyła się błoga woń płonących tu polan, z tui
I z cedru, co łatwo się łupie. A ona w głębi, cudnie
Śpiewając, ze złotą w ręku iglicą chodziła przy krosnach.

Las się krzewił dokoła groty krzepki i gęsty,
Olchy i topole, i cyprys słodko pachnący.
Ptaki o rozłożystych skrzydłach mościły tu sobie
Gniazda: puszczyki, jastrzębie, długojęzyczne kruki
Morskie, takie, którym podoba się życie na morzu.
Przed samą głęboką grotą rozpościerała się bujnie
Winorośl ogrodowa, obwieszona gronami.
Cztery zdroje w szeregu tryskały przejrzystą wodą
Jeden przy drugim, lecz strugi plynYły w różne strony.
I słały się miękkie łąki, fiołkiem i opichem
Rozkwitające. Nawet i bóg się nieśmiertelny
Musiał zadziwić, widząc to, i cieszyć się w sercu.
Przystanął więc posłaniec Argeifontes i patrzał,
A kiedy wszystkim, co widział, już się w duszy nacieszył,
Raźnie do rozległej poszedł pieczary. Kalipso,
Boska śród bogiń, spojrzawszy, od razu go rozpoznała,
Bo nieśmiertelni bogowie nie są sobie nawzajem
Nieznani, choćby któryś mieszkał bardzo daleko.

Wielkodusznego zaś Odyseusza w grocie
Nie zastał. Ten, jak zawsze, siedział na wybrzeżu,
Łzami, jękiem, bólem dręcząc duszę. Co chwila
Na morze nieukojone spoglądał. Płakał a płakał.

Z Odysei


NA WYBRZEŻU SCHERII
  (6, 85-197)

Dziewczęta, gdy przyjechały nad przepiękny nurt rzeki,
Gdzie cały rok były pralnie, a w nie tyle dobrej wody
Napływało, że mógłbyś i najbrudniejsze prać szaty,
Zaraz odprzęgły muły od wozu, aby je pognać
Brzegiem opryskiwanym wirami, niech się nasycą
Słodką jakby miód trawą. A szaty z wozu brały
W obie ręce i niosły do ciemnej wody, i żwawo
Deptały, która prędzej, w owych jamach pralniczych.
Gdy uprały szaty, zmywając z nich wszelki brud, rzędem
Rozpostarły je wszystkie na brzegu morza, gdzie fala
Najczęstszymi chlustami ogarnia nadbrzeżne kamyki.

Same zaś, też się obmywszy i namaściwszy oliwą,
Zasiadły do swojej biesiady nad wodą rzeki, czekając,
Aż promienie słońca osuszą szaty. A kiedy
Służebne i ona, pani, posiliły się, w piłkę
Grały sobie, zrzuciwszy chusty z głów. Białoramienna
Przewodziła zabawie królewna I#Tausikaa.
Jaka idzie po górach łuczniczka Artemida
Czy to po olbrzymim Tajgecie, czy Erimancie,
Zachwycona łaniami rączymi albo dzikami,
A przy niej nimfy, córki Zeusa zbrojnego w egidę,
Mieszkanki pól, igrają. Raduje się w sercu Leto,
















42 / 43



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Gdy ona nad wszystkimi góruje głową i czołem
I łatwo ją można rozpoznać, chociaż i inne są piękne.
Taka pośród służebnych jaśniała dziewicza królewna.

Kiedy zaś wszystkie miały już powrócić do domu,
A nawet zaprzęgły muły i ułożyły szaty,
Inaczej pomyślała sowiooka Atena:
Niech się Odyseusz przebudzi i pięknolicą
Ujrzy dziewczynę, która mu wskaże miasto Feaków.
Piłka więc przez królewnę rzucona ku jednej z dziewcząt,
Nie do niej poleciała, wpadła w głęboki wir wody.
Jakże one krzyknęły. Ocknął się boski Odysej,
A usiadłszy rozważał w swoim sercu i duchu:
"O biada mi, jakichże śmiertelnych ziemię nawiedzam?
Czy to zuchwalcy, dzicy, całkiem wyzuci z prawa,
Czy gościnni dla obcych i pełni czci dla bogów?
Jakiś tu mnie dobiegł kobiecy krzyk, z ust dziewczyńskich,
Może nimf, które żyją na szczytach gór urwistych
Albo u źródeł rzek, lub na zielonych pastwiskach?
A może raczej jestem tu blisko ludzkiej mowy?
Nie ma rady, sam to muszę zobaczyć i zbadać".

Mówiąc tak, wynurzył się z krzaków boski Odysej,
Skoro mocną ręką ułamał z gęstych zarośli
Liściastą gałąź, którą zakrył swe części wstydliwe.
I szedł jak lew wykarmiony w górach, pewny swej mocy,
Który i przez wicher, i przez deszcz idzie, a jego
Oczy to ogień. Wdziera się między woły i owce,
I leśne łanie. A brzuch go przynagla, aby się ważył,
Szukając stad, wtargnąć nawet do zagród najmocniej zamkniętych,
Tak Odyseusz w grono dziewcząt o pięknych warkoczach
Zamierzał wejść, choć był nagi. Przymuszała konieczność.

Straszny się wydał dziewczętom, tak oszpecony solą.
Uciekały to tu, to tam, wybrzeżem, najdalej.
Jedna została córka Alkinoosa. Atena
W jej serce wlała odwagę, ciału odjęła dreszcz trwogi.
Stała niewzruszona. A wahał się Odyseusz,
Czy objąć pięknolicej kolana i tak ją prosić,
Czy raczej z dala, jak był, uprzejmymi słowami
Zapytać, czy mogłaby miasto mu wskazać i dać jakieś szaty.

Z Odysei


Po dobrym namyśle wydało się, że będzie korzystniej
Uprzejmymi słowami poprosić ją o to z dala,
Dotknięcie bowiem kolan mogłoby ją rozgniewać.
Słowa więc wypowiedział uprzejme i roztropne:

"Przed tobą chylę się, pani. Czyś bóstwem jest, czy śmiertelną?
Jeżeliś jednym z bóstw, co władają rozległym niebem,
Do Artemidy, córki wielkiego Zeusa, pięknością,
Wzrostem i postawą zdasz mi się najpodobniejsza.
Lecz jeśliś spośród śmiertelnych, co żyją na ziemi, trzykroć
Są szczęśliwi twój ojciec i czcigodna matka,
Trzykroć szczęśliwi bracia, bo jakże się im wszystkim
Serce rozjaśnia w wielkiej radości dzięki tobie,
Gdy widzą, jaki to kwiat wchodzi w dziewczęcy korowód.
Ale najszczęśliwszy w sercu nad wszystkich innych
Ten, kto za stosy darów powiedzie ciebie do domu.
Bom jeszcze nigdy kogoś takiego nie widział na oczy,
Czy męża, czy kobiety. Dziw mnie ogarnia, gdy patczę.
Na Delos niegdyś taką, przy Apollina ołtarzu,
Ujrzałem wznoszącą się w górę nową latorośl palmy.
Bom ja i tam powędrował, a wielkie szło za mną wojsko
W drogę, na której miałem zaznać srogiej niedoli.
Tak samo wówczas struchlałem w duchu i długo patrzałem,
Bo jeszcze nigdy takie drzewo z ziemi nie wzrosło,
Jak ciebie, pani, podziwiam, truchleję i strasznie się lękam
Dotknąć twych kolan. Lecz twarda mnie bieda zmusza do tego.
Wczoraj z sinego się morza wyrwałem po dniach dwudziestu,
Kiedy mnie ciągle gnała fala i wściekłe wichry
Od samej wyspy Ogygii. Teraz tu rzucił mnie dajmon,
Pewnie po to, bym zaznał i tu niedoli. Nie myślę,
Że to się skończy. Jeszcze wiele ześlą bogowie.

Lecz ty ulituj się, pani, bo naznoiwszy się w bólu
Do ciebie pierwszej przemawiam, a nie znam nikogo innego
Z ludzi, którzy to miasto i ziemię tę posiadają.
Wskaż mi drogę do grodu i jeśli, idąc tu, w jakiś
Łachman spowiłaś bieliznę, daj mi go, bym się okrył.
Tobie niech dadzą bogowie, czego w sercu pragniesz,
Męża i dom, a także niech dorzucą i zgodę
Zacną. Od tego nie ma lepszego nic, cenniejszego,
Kiedy zgodnymi myślami przewodzą swemu domowi

44 45



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Mężczyzna i kobieta. Zgryzota clla nieżyczliwych,
Radość to dla przyjaciół, a dla nich największa chwała"

Na to odrzekła białoramienna Nausikaa:
"Gościu, ty nie wyglądasz na łotra ani na głupca.
Lecz Zeus Olimpijski, on sam, rozdziela ludziom szczęście,
Zacnym i złym, każdemu według swej własnej woli.
Co więc on ci dał, przystoi, abyś to ścierpiał.
Teraz zaś, skoroś przybył do naszej ziemi i miasta,
Ni szaty ci nie zabraknie, ni czegokolwiek innego,
Co powinien dostać doświadczony ciężko
Błagalnik. Wskażę drogę do naszego miasta i powiem
Imię ludu. Feacy mają to miasto i ziemię.
Ja jestem córką wielkodusznego Alkinoosa,
Który pośród Feaków dzierży siłę i władzę".





ODYSEUSZ TUŁACZ PRZED SWOIM ZAMKIEM
  (17, 291-327)

Argos, leżąc, podniósł łeb, nastawił uszu. Był to
Pies cierpliwego Odyseusza. Sam go wychował,
A wykorzystać nie zdążył, zanim pod święte llion
Poszedł. Za to używali niegdy; Argośa młodzi
Do łowów na kozice, na sarny i zające.
A teraz poniechany, gdy pan daleko, leżał
Na obfitym gnoju, który spod mułów i wołów
Zganuano przed bramę, a potem parobcy brali ten nawóz,
By nim użyźniać rozległy majątek Odyseusza.
Tu właśnie leżał pies Argos, a wszy się na nim mrowiły.
W onej chwili, gdy poznał, że Odyseusz jest blisko,
Poruszył ogonem, opuścił oba uszy, lecz chociaż
Chciał, nie zdołał jednak podbiec do swego pana.
A ten, gdy to ujrzał, odwrócił się i łzę z oka otarł,
Łatwo się ukrywając przed Eumajosem, i rzecze:

"Eumaju, jakie to dziwne, że pies ten leży na gnoju.
Wydaje się bardzo ładny, lecz przecież nie mogę wiedzieć,

Z Odysei


Czy przy dorodnym wyglądzie był on także rączy,
Czy raczej to jeden z piesków, co się pętają u stołu,
Trzymane przez możnych panów dla samej tylko śliczności"

Na to odpowiedziałeś, pasterzu świń, Eumaju:
"Pies ten do człowieka, co umarł gdzieś hen, należał.
Jeśliby teraz tak wyglądał i był tak silny,
Jak wtedy, gdy Odyseusz zostawił go, idąc pod Troję,
Dopiero byś się napatrzył psiej chyżości i mocy.
Jemu nigdy nie umknął, nawet w najgłębszych ostępach,
Zwierz, za którym się puścił. W tropieniu był też niezrównany
Lecz teraz znędzniał, bo pan daleko od ojczyzny
Przepadł, a tu kobiety wcale o psa nie dbają.
Słudzy, gdy nie ma nad nimi władczej ręki, wcale
Nie kwapią się, aby robić, co jest ich obowiązkiem.
Połowę bowiem zdolności Grzmiący Zeus człowiekowi
Odbiera, którego zagarnęła pora niewoli".

Rzekłszy, wszedł do zamku, w którym dobrze się mieszka,
Do megaronu, w gąszcz świetnych zalotników. A dola
Czarnej śmierci wzięła Argosa zaraz po tym,
Jak ujrzał Odyseusza po dwudziestu latach.





ZACZYNA SIĘ POGROM ZALOTNIKÓW
  (22, 1#3)

Oto z łachmanów nagle obnażył się Odyseusz
Przemyślny, skoczył na wielki próg, a łuk mając w ręce
I kołczan pełen strzał, wysypał sobie przed stopy
Te chyże groty. I tak przemówił do zalotników:
"Wielce groźne zawody zakończyły się wreszcie.
Teraz w inną tarczę, dotąd nie znaną, będę
Strzelał. Poszczęści się może, da mi chlubę Apollo".

Ledwie rzekł, w Antinoosa posłał gorzką strzałę,
Właśnie kiedy tamten miał wznieść ku ustom piękny
Puchar, złoty, dwuuszny, i już go w dłoniach tczymał,
Aby się napić wina. O tym, że zginie, nawet


46



JAK CZYTAĆ HOMERA?

Myśl w duchu nie zaświtała. Któż by przypuszczał, że jeden
Wśród tylu biesiadników człowiek, choćby najtęższy,
Zgotuje mu śmierć posępną, czarną Kerę? W tchawicę
Celował Odyseusz i ugodził ją grotem:
Przez samo najmiększe miejsce szyi przeszło ostrze.
Zwinął się od ciosu i na bok runął, a puchar
Wypadł z ręki. Zaraz bluznęła z nozdrzy gęsta
Struga krwi. Wierzgając nogami, stół od siebie
Odepchnął. Jadło strącone na ziemię, chleb i pieczyste,
Wszystko I#wią się zbxukało. Zawrzaśli biesiadnicy,
Ilu ich było przy stołach, gdy zobaczyli, jak upadł.
W całej świetlicy, spłoszeni, poderwali się z krzeseł,
Oczami przeszukiwali mocne ściany, lecz nigdzie
Nie było tarczy ni żadnej krzepkiej włóczni do wzięcia.

Tylko więc gniewnie przeciw Odyseuszowi krzyczeli:
"Ty obcy, niegodnie szyjesz strzałami. Lecz już nie czekaj
Innego igrzyska. Pewna już tobie urwista zagłada,
Zabiłeś bowiem męża, który był najświetniejszy
Z młodzieży itackiej. Za to sępy cię tu rozszarpią".
Tak każdy z nich wykrzykiwał, mniemając, że nieumyślnie
Uśmiercił on człowieka. Głupcy, nie rozpoznali,
Że to już na nich wszystkich przyszedł ten kres, zatcacenie.

Krzywo spojrzawszy, znów rzecze przemyślny Odyseusz:
"Psy, nie myśleliście o tym, że mogę z ziemi trojańskiej
Wrócić do domu. Dlatego dom mi mój wyżeracie,
Gwałtem wchodzicie do łóżek służebnic. I chociaż jeszcze
Lyję, wy tutaj śmiecie o moją ubiegać się żonę,
Nie bojąc się ani bogów, co w wielkim niebie mieszkają,
Ani też zemsty, jaka z czasem przyjść może od ludzi.
Oto na was wreszcie wali się kres, zatracenie".
Wtedy nimi wszystkimi zatrzęsła sina trwoga.
Każdy się tylko rozglądał: jak się wymknąć z urwistej zagłady.

Z Odysei


ODYSEUSZ Z ODZYSKANĄ PENELOPĄ
  (23, 231-287)

Słuchając jej słów, jeszcze bardziej zapragnął łkać. I płakał
Trzymając w uścisku żonę, skarb swego ducha, wierną.
A jak upragniona się jawi ziemia rozbitkom, którym
Dobrze zrobioną nawę Posejdon roztrzaskał na morzu,
Gdy wichrem wzdęta, ogromna fala na nią naparła:
Niewielu wtedy zdołało wpław uciec z siwej topieli
Na ląd, a morska sól oblepia im skórę, i wchodzą
Na wytęsknioną ziemię, uratowani od śmierci-
Tak upragniony był dla niej mąż, tak na niego patczała,
Nie chcąc rozluźnić białych łokci na jego szyi.

Stanęłaby nad płaczącymi różanopalca Eos,
Gdyby sowiooka Atena nie pomyślała
Inaczej: noc na zachodnim skraju wzdłużyła, a Eos
Złototroną wstrzymała nad Okeanem, nie dając
Zaprząc rączonogich koni, niosących światłość
Ludziom, Lamposa i Faetonta, rumaków Jutrzenki.

A wówczas mówił do żony przemyślny Odyseusz:
"Żono, my nie doszliśmy jeszcze do kresu wszystkich
Mozołów, bo pozostał trud, którego nie zmierzysz,
Tak wielki jest i ciężki, a muszę go szczerze wypełnić
To mi przepowiedziała dusza Tejrezjaszowa
W dniu, gdy zstąpiłem w głębię Hadesowego domu
Zabiegając o dzień powrotu dla druhów i dla mnie.
Lecz chodźmy teraz, żono, do łoża, aby wreszcie
Snem się błogim nacieszyć, jaki nas w nim ukoi".

Odpowiedziała mu na to roztropna Penelopeja:
"Łoże będzie dla ciebie gotowe, kiedykolwiek
Zechcesz, skoro bogowie dali ci wrócić do domu
Dobrze zbudowanego i do ziemi ojczystej.
Ale gdyś tamto wspomniał, a jakiś bóg cię natchnął,
Już mi opowiedz o trudzie owym, bo przecież potem
I tak się wszystkiego dowiem. Niegorzej jest wiedzieć zawczasu"

Na to odrzekł przemyślny Odyseusz: "Czemu,
Dziwna ty, tak się uparcie domagasz, żebym mówił?

48 49



JAK CZYTAĆ HOMERA?


Dobrze, powiem ci wszystko, niczego nie zamilczę,
A ciebie to nie ucieszy, jak i ja się tym wcale
Nie raduję, bo on mi kazał przez liczne śmiertelnych
Miasta iść, a trzymać w rękach poręczne wiosło,
Aż przybędę do ludzi, którzy nie znają morza
Ani nie jedzą potraw zaprawionych solą,
Ani nie widzieli okrętów o burtach szkarłatnych,
Ani poręcznych wioseł, co są skrzydłami okrętów.
I znak mi podał wyraźny, którego też nie zataję:
Jeśli, spotykając mię, inny wędrowiec powie,
Że na moim świetnym ramieniu niosę wiejadło,
Wtedy wbiwszy w ziemię poręczne wiosło, a piękne
Złożywszy tam ofiary Posejdonowi władcy,
Barana i byka, i wieprza, co świnie pokrywa, do domu
Mam powrócić i święte odprawić hekatomby
Dla nieśmiertelnych bogów, co w wielkim niebie mieszkają,
Dla wszystkich po kolei. A śmierć z samego morza
Przyjdzie bardzo łagodna, która mnie zabije
Spętanego pogodną starością. Wokół mnie ludy
Będą szczęśliwe. On wieścił, że to się wszystko spehii".

Powiedziała mężowi roztropna Penelopeja:
"Jeżeli lepszą starość spehiią tobie bogowie,
Jest nadzieja, że kiedyś będzie kres niedoli".

NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW

  Herodot, nad którego dziełem niebawem się pochylimy, pisze
w swoich Dziejach (2, 53): "Hezjod i Homer, jak mniemam, poprze-
dzili mnie o czterysta lat, nie o więcej". Czas wielkiego historyka to
lata w przybliżeniu 489#25. Gdybyśmy mieli Herodotowi zaufać,
chyba należałoby uznać, że obaj poeci byli sobie współcześni i żyli
w IX wieku przed Chrystusem. Większość jednak dzisiejszych bada-
czy datuje Homera na stulecie VIII. Co się zaś tyczy Hezjoda, nie
wiemy, czy, wymieniając go na pierwszym miejscu, historyk chce
nam dać do zrozumienia, że uważa tego z dwóch poetów za nieco
przynajmniej starszego. O to, który był wcześniejszy, Grecy będą się
spierać aż do Arystarcha z Samotraki (II wiek przed Chr.), które-
go filologiczną opinię o pierwszeństwie Homera podtrzymuje nauka
dzisiejsza, upatrując Hezjodową porę około roku 700 przed Chrys-
tusem.


Misja poety z Beocji

  O Homerze jako człowieku nic pewnego (poza wizerunkiem
duchowym, który promienieje z Homerowego artyzmu) nie wiemy.
Z jednego zaś z dwóch największych przypisanych Hezjodowi poe-
matów (niewielkiego zresztą: jest to jedna księga tylko, trochę ponad

51



NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW


osiemset wersów), z Prac i dni, dowiadujemy się choć trochę o ro-
dowodzie autora. Żywiąc głęboką urazę do swojego brata, Persesa,
który jakoby oszukał go przy podziale dobytku po ojcu, udziela mu
rad, jak należy żeglować i handlować, i z tego, a nie z okradania
krewnych, czerpać środki do życia. Trzeba, po pierwsze, wybrać porę
(w. 630-640):

Najpierw czekaj cierpliwie, aż pora nastanie żeglugi,
A wtedy okręt chyży spuść na morze, porządnym
Napełniony towarem, byś wrócił do domu z zyskiem,
Jak ojciec mój i twój, o bardzo ghipi Persesie,
Żeglował, kiedy mu brakło godziwego dostatku,
A przepłynąwszy szmat morza, tu przybył. Z eolskiej Kyme
Wypłynął był czamym ol#ętem, nie przed pomyślnością
Uciekając, nie przed dobrobytem, bogactwem,
Lecz przed ponurą biedą, jaką Zeus ludziom daje.
Przy Helikonie w nieszczęsnej osiedlił się wiosce, Askrze,
Niezdrowej w zimie, nieznośnej w lecie, zawsze okropnej.

  Miasto Kyme znajdowało się w północnej, zajętej przez koloni-
stów eolskich, części zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Gro-
dem, wprawdzie małym, była i Askra, chociaż udręczony poeta
nazywa ją wsią, kome. Z antycznej akropoli ostała się wieża.
Krajobraz dokoła jest górski, Askrę zbudowano wśród gór Helikonu,
nad Doliną Muz, w pobliżu większego miasta, Tespiów, w krainie
zwanej Beocją, sąsiadującej z Attyką. Gorliwie czczono tu Muzy
i inne też bóstwa. Wiele zresztą było w całej Beocji, na ziemi
rolniczej, konserwatywnej, miejsc świętych. Domyślamy się w nich
starego i różnorodnego dziedzictwa, najpierw tradycji przedgreckich
"Pelazgów". Najeźdźcy achajscy, kiedy podbili tę krainę, zbudowali
kilka możnych grodów kultury mykeńskiej. Około pory zaś wojny
trojańskiej, jak twierdzi Tukidydes (l, 12), wdarły się zastępy
eolskich Beotów z Tesalii, którzy z kolei stali się władcami i wznie-
śli nowe grody.
  Mówiono tu w późniejszych wiekach dialektem, w którym ba-
dacze dopatrują się elementów zarówno eolskich, jak i staro-
achajskich, co jednak dla poezji Hezjoda nie będzie miało duże-
go znaczenia, gdyż przyjmie on w swej twórczości Homerowy

Misja poety z Beocji

dialekt epicki, ogólnogrecki wówczas język poetycki, odświętny,
czerpiący swoje dobro z różnych, często prastarych, nurtów gre-
czyzny. Przyswoi sobie Hezjod także Homerową miarę wiersza,
heksametr.
  Syn kupca z Azji Mniejszej, oszukany czy nie oszukany przez
młodszego brata, Persesa, który pono przekupił "królów" (basilees),
czyli arystokratów, rozstrzygających spory między ludźmi z gminu,
wiódł, jak można sądzić, życie rolnika i pasterza; chlubi się tym, iż
dzięki wytrwałej pracy stał się zamożniejszy od marnotrawnego,
jego zdaniem, brata (Prace i dnie, 37-41). Wędrując zaś, z owcami
czy bez nich, po okolicach "okropnej" Askry, dopytywał się u ludzi
o sprawdzone przez stulecia i tysiąclecia reguły uprawy roli, ho-
dowli stad, i o kunszt żeglarstwa, jak też o sposoby czci, którą
należy oddawać bogom; poznawał również odwieczne zasady mo-
ralne.
  Poemat Prace i dnie zaczyna się, jak przystoi, od modlitwy do
Muz, które Hezjod prosi, aby mu pomogły godnie wysławić Zeusa.
Niebawem jednak spogląda na Persesa, którego chciałby nauczyć
roztropności. Podstawą zaś edukacji jest udzielenie wiedzy o tym, iż
są dwie Niezgody (Erides): Niezgoda zła, która warzy wojnę i szerzy
zniszczenie, oraz Niezgoda dobra, sprawiająca, że garncarz zazdrości
garncarzowi, cieśla cieśli, żebrak żebrakowi, pieśniarz pieśniarzowi;
taka zazdrość jest siłą pobudzającą pożyteczne współzawodnictwo,
zachęcającą więc do pracy. Bogowie ukryli przed ludźmi środki do
życia, pracą trzeba je wydobywać z ukrycia. Człowiekiem uczciwym,
żyjącym według wskazań bogini Dike, Sprawiedliwości, jest ten, kto
niestrudzenie pracuje. Taka jest wola Zeusa, którego prorokiem czuje
się wieśniak z beockiej Askry.
  Wola to twarda i groźna, o czym świadczą nieudane próby prze-
chytrzenia jej przez obrońcę ludzi, Prometeusza, jak też rola ukształ-
towanej z rozkazu Zeusa pięknej Pandory i będącej jej posagiem
beczki, z której wyfrunęły na ludzi rozliczne niedole. Zaraz po tym
epizodzie roztacza się w Hezjodowym poemacie opowieść o pięciu
"wiekach", ściślej: o pięciu kolejnych "rodzajach" (genea) ludzi.
Zdają się w niej trwać dalekie wspomnienia wielkich cyklów wy-
darzeń.


52 I 53



NAUKI HF7JODA I HYMNY DO BOGÓW

O wiekach i o bogach

  Obraz epoki "spiżowej" jest chyba panoramą najazdu, który zwalił
się na rolnicze plenuona "Pelazgów": inwazji achajskich wojowni-
ków o sercach "jak z adamantu" (adamas - "to, co niepokonane",
może stal, może diament, a może tylko krzemień). Epoka "heroicz-
na" - "boski rodzaj herosów" - najwyraźniej, choćby przez wymie-
nienie Teb i wojny tebańskiej ("o Edypowe stada", co chyba oznacza
tu nie tylko bydło, lecz - przez poetycką figurę "części zamiast
całości" - wszelkie dziedzictwo rodowe, jakie sobie wydzierali skłó-
ceni bracia, Eteokles i Polinejkes) oraz wojny trojańskiej, wskazuje
na czasy kultury mykeńskiej, której rozkwit opromienił stulecia
XIV-XII. Można podejrzewać, iż ową epokę Hezjod nam dodał do
wcześniejszej tradycji o epokach tylko czterech, skoro uznał, że
trzeba gdzieś w dziejach zadomowić wspaniałych herosów, opiewa-
nych przez takie poematy epickie jak Iliada i Odyseja. Po odegraniu
swojej roli w zdarzeniach bohaterskich zostali oni przeniesieni na
"
wyspy błogosławionych" (makaron nesoi). Jeśli uwierzymy kilku
dalszym wersom, przechowanym tylko w niektórych zapisach,
a więc niepewnym (dlatego je ujmuję w nawias prostokątny), króluje
tam nad nimi Kronos, w praczasie obalony przez Zeusa, a potem
przez zwycięzcę uwolniony z pęt. Wreszcie zaś w epoce piątej,
"żelaznej", bez trudu rozpoznajemy czasy, które zaczęły się od
pożogi i ruiny zamków mykeńskich, czy raczej od ogólnej wówczas,
na przełomie brązu i żelaza (u schyłku drugiego tysiąclecia przed
Chr.), katastrofy cywilizacji we wschodniej części obszaru
śródziemnomorskiego. Epoka ta, jak stwierdza Hezjod, nadal trwa
i będzie trwała. Ludziom jest coraz ciężej.
  Zanim jednak poeta przedstawił dwie epoki poprzedzające naszą
i załamał ręce nad czasami "żelaznymi", wpatrzył się w dwie epoki
dawniejsze. Do dziś niepokoi nas pytanie, skąd o nich wiedział. Kto
mu oznajmił, że ludzie niegdyś jako "rodzaj złoty" żyli szczęśliwie
na przychylnie ich karmiącej ziemi? Kto mu powiedział o następnym



  j , " y "
rodza u ludzi srebrn m, w którego cechach, zwłaszcza w zdumie-
wającym porażeniu rozwoju, rozpoznajemy, jak nam się zdaje, ludz-
kość dhzgich, niezmiernie długich tysiącleci epoki kamiennej? Może
Hezjod, jak też niejeden inny człowiek ówczesny, tropił echa wspo-
O wiekach i o bogach

mnień najdawniejszych, cienie najznikliwszych ech wspomnień ludz-
kości. Rozpytywał się u oraczy i pasterzy, zwłaszcza sędziwych,
a także u kapłanów strzegących świętych ognisk i przechowujących
powierzone im wieści nie tylko o dziejach ludzi, lecz także o boskich
mocach i o kształtowaruu się wszechświata.
  Kiedy po przeczytaniu dalszego ciągu Prac i dni, stanowiącego
jakby kalendarz pracy rolniczej i żeglarskiej, napełnionego przemia-
nami pór roku i ludzkim w nich życiem, mamy otworzyć drugi
z dwóch największych przypisanych Hezjodowi poematów (także ten
nie jest bardzo obszerny, jedna tylko księga, zawierająca niewiele
więcej niż tysiąc wersów), Teogonię, poemat o "rodzeniu się bogów",
czeka nas i tajemnicze rozpoznanie, i zagadka.
  Najpierw zanotujmy, że Teogonia jest głównym zapisem tego, co
w Grecji przed powstaniem filozofii głoszono o genezie wszechświa-
ta i o kolejnych pokoleniach bogów. Słyszymy tu o Chaosie, Gai,
czyli Ziemi, i Erosie, czyli Miłości, bytach najpierwotniejszych.
Dowiadujemy się, jak z bytów następnie urodzonych tworzy się
wszechświat, którym najpierw włada Uranos, czyli Niebo, a po jego
obezwładnieniu (oderwaniu go od Ziemi) - Kronos, którego z cza-
sem (kosmicznym czasem) do otchłani podziemnego Tartaru strąca
Zeus, obecny rządca wszechświata, czczony w Pracach i dniach
i w Teogonu. Słyszymy o walce Zeusowego pokolenia boskiego
z Tytanami, synami Ziemi. Spotykamyjeszcze raz Pandorę, którąjuż
znamy, jak też przypatrujemy się pradawnym dziejom ludzi oraz
osobie, roli i cierpieniu Prometeusza.
  Tajemnicze rozpoznanie, czekające nas niemal na progu poematu
(w. 22-34), zaraz po inwokacji do Muz, które lubią przebywać na
Helikonie, dotyczy zadanego tu już przez nas pytania, skąd poeta
zaczerpnął swoją wiedzę. Czytamy, że jego pieśń wysnuła się wprost
z boskiego natchnienia, z podszeptu samych Muz.


One to niegdyś Hezjoda pięknej nauczyły
Pieśni, kiedy pasł owce u stóp świętego Helikonu.

  Zagadka zaś wynurza się z tego, że nie wiemy, czy mówi się tu:
"Hezjoda" zamiast: "mnie", czy raczej mamy uznać, iż autorem
Teogonii jest inny poeta, w tym miejscu wspominający swojego

54 I 55



NAUKI HFZJODA I HYMNY DO BOGÓW


poprzednika, Hezjoda, autora słynnych już Prac i dni. Nie wiemy
więc, czy padające w następnym wersie wyrażenie pros me, "do
mnie", odnosi się do Hezjoda jako twórcy obu poematów, czy jeno
do autora Teogonii. Podane zaś w poemacie "słowo", mythos, wiesz-
cze słowo Muz zjawiających się poecie czy dwu poetom w niepoję-
tym doświadczeniu - czy to w zwykłości jawy, czy w proroczym
śnie - jest na pewno godne uwagi.

Takie słowo najpierw rzekły do mnie boginie,
Muzy z Olimpu, córki Zeusa, co trzyma egidę:
"Wiejscy pasterze, marne włóczęgi, same brzuchy,
Umiemy głosić zmyślenia, co zdają się rzeczywiste,
I uzniemy, jeżeli zechcemy, oznajmiać prawdę".
To powiedziały córki wymowne wielkiego Zeusa,
A ułamawszy gałąź z bujnego wawrzynu, ten kostur
Dały mi, godny podziwu. Wieszczą natchnęły mnie pieśnią,
Bym sławił, co będzie i co było. Kazały opiewać
Ród błogosławionych bogów, którzy są zawsze,
A od nich, Muz, zaczynać i na nich każdą pieśń kończyć.


Zaginione poematy i czar ocalałych hymnów

  Pod opiekę czcigodnego imienia Hezjoda oddawano w starożytno-
ści inne też poematy, chociaż można wątpić, czy którykolwiek z nich
był jego autorstwa. Przechowała się Tarcza (Heraklesa), pół tysiąca
heksametrów liczący poemat, cenny dla badaczy dziejów wielkiego
herosa; sporą częścią utworu jest właśnie opis tarczy, wzorowany na
przedstawieniu tarczy Achillesowej w Iliadzie, ale bez tamtejszego
blasku. Inne poematy, jak na przykład dydaktyczne Nauki Chirona
(mądrego Centaura, nauczyciela herosów, wśród nich - Achillesa)
albo skupiona wokół postaci wróżbity Melampusa Melampodeja,
przemawiają dziś tylko skąpymi strzępami tekstu i streszczeniami
w dziełach komentatorów.
  Nie lepiej obeszła się potomność z poematami złudnie przypisany-
mi Homerowi. Ocalał heroikomiczny, artystycznie mierny utwór
Batrachomyomachia - Wojna żab z myszami. Poszarpane, nieliczne
heksametry pozostały z satyry innej, z poematu Margites, opowia-

Zaginione poematy i czar ocalałych hymnów

dającego o człowieku, który "zbadał liczne sprawy, ale wszystkie
niedobrze". Odzywa się u potomnych taki, być może z owej satyry,
świetny aforyzm (przypisywany jednak niekiedy Archilochowi):
"Wiele zna lis sposobów, żmija jeden tylko, przemożny". Prawie nic
nie przetrwało z pozornie Homerowych poematów epickich, jak
o zburzeniu przez Heraklesa grodu Ojchalu. Niewiele - streszczenia
tylko i brzmiące w pustce fragmenty - trwa z eposów przyznawa-
nych w starożytności innym autorom, z tak zwanych poematów
"cyklicznych", to znaczy: zaliczonych do "cyklu epickiego". Kalli-
mach z Kyreny (llI wiek przed Chr.), który w Bibliotece Aleksan-
dryjskiej jeszcze czytał te dzieła, uznał je za utwory mame; "poemat
z cyklu", to poiema to kyklikon, jest dlań przykładem pospolitości,
jak stwierdził w epigramacie (Antologia Palatyńska, 12, 566):

Brzydzę się cyklem epickim. Nie lubię wędrować
Gościńcem przemierzanym stopami mnogiej rzeszy...


  Nam jednak, badaczom mitów, żal, że nie przechowały się przynaj-
mniej Kypria - Opowieści cypryjskie (o początkach wojny trojańskiej),
przypisywane Stasinosowi z Cypru (VII wiek ptzed Chr.); Etiopida (o
walce Achillesa pod Troją z królową Amazonek Pentesileją i z ptzyby-
łym na czele Etiopów Memnonem, synem Jutrzenki, oraz o zgonie
Achillesa i Ajasa) i Zburzenie Ilionu, uważane za utwory Arktinosa
z Miletu (umieszczanego przez tradycję, lekkomyślnie, w VIll wieku
przed Chr.); Mała Iliada (napełniona wydarzeniami poprzedzającymi
upadek Troi) Leschesa z Mityleny (przełom VU i VI wieku przed l'hr.).
  Bezcenny to dla miłośników hellenizmu dar, że ocalał zbiór tak
zwanych hymnów homeryckich, być może ułożony w Bibliotece
Aleksandryjskiej (pierwszą o nim wzmiankę znamy z czasów cesarza
Augusta). Są to trzydzieści trzy utwory (a właściwie trzydzieści
cztery, gdyż hymn Do Apollina stanowi mylne połączenie dwóch
utworów, które łatwo rozróżnić: Do Apollina Delijskiego i Do Apol-
lina Pytyjskiego), utwory bardzo rozmaitego rozmiaru, od liczących
po kilkaset heksametrów opowieści o bogach do samych tylko
inwokacji, króciutkich.
  Datuje się je dziś przeważnie na wieki Vll-VI przed Chrystusem;
na ogół wydają się trochę późniejsze od "cyklu epickiego". Jeśli

56 57



NAUKI HF7TODA I HYMNY DO BOGÓW


rozróżniamy we wczesnej epice nurt homerycki, czyli głównie joński,
z zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, i nurt hezjodejski, z półwy-
spu greckiego, to hymny te trzeba uznać za rozpięte między dwoma
nurtami tak pod względem treści, jak i niektórych ubocznych cech
języka, zresztą wspólnego dla całej owej epiki, odświętnego dialektu
poetyckiego. Poza przypisanym Homerowi przez samego Tukidydesa
hymnem Do Apollina Delijskiego określenie "hymny homeryckie"
trzeba uważać za konwencjonalne tylko. Najświetniejsze z nich: Do
Demeter, oba hymny Do Apollina, Do Hermesa, jeden z hymnów Do
Afrodyty (piąty w zbiorze) obszernie przedstawiam i obficie cytuję
w Mitologii Greków i Rzymian, gdyż są one dla badań nad mitami
ogromnie ważnym dokumentem.
  W niniejszej książce umieściłem przekład dwóch hymnów wpraw-
dzie nie tak ważnych, ale też uwodzicielsko pięknych. W tłumacze-
niu ich, jak we wszystkich moich obecnych pracach translatorskich
dążę do coraz ściślejszej wierności wobec stylu oryginału. Pragnę,
żeby moja polszczyzna była coraz prostsza (najlepiej - skrajnie
dosłowna) i coraz bardziej płomienna. Jak poezja grecka, w której
nieraz bije piorun. Porazi on nas u Safo. Ale i w tych dwóch
poematach, o Dionizosie i o arkadyjskim Panie, jest ów czar.


O śmierci wielkiego Pana

  Na statku piratów rozjarza się epifania: rozpryski mocy Dionizosa.
Co się zaś tyczy poematu poświęconego Panowi, zauważmy, że
napełniające go rozliczne szczegóły wydają się nieraz przypadkowe
jak w życiu, arbitralne jak w idyllach Alfreda Tennysona, a przy tym
są dwoiste, zarazem bolesne i promieniejące: ptak (zapewne słowik,
w którego według staroateńskiego mitu miłosierni bogowie przemie-
nili Prokne, gdy przeraźliwie pomściła na swoim mężu - zabijając
ich synka Itysa - potworną krzywdę, jaką Tereus wyrządził siostrze
jej, Filomeli; u Rzymian słowikiem będzie Filomela) wyśpiewuje
swój żal, a pieśń jest miodowa, "miodowego dźwięku", meligerys;
bez słowa meli, "miód", jak też bez hedys, hedymos, nedymos, glykys,
"słodki", nie ma poezji greckiej. Nimfy żwawo tańczą u zdroju wody
ciemnej; Echo płacze. Trzeba jeszcze zanotować, że ojca Pana,

O śmierci wielkiego Pana

Hermesa dobroczyńcę, eriunios ("pomocnego" - na przykład wę-
drowcom zabłąkanym w nocy) - według jednej z wersji mitu o Pa-
nowych narodzinach - ściągnęła do ziemskiej niewoli w Arkadii
(gdzie zresztą niegdyś, w pieczarze pośród łańcucha górskiego Kyl-
lene, Maja powiła go Zeusowi) miłość jego do córki Dryopsa,
człowieka "dębowego" albo "drzewnego" - takie są znaczenia grec-
kiego wyrazu drys - praojca plemienia Dryopów.
  Syn, jaki się Hermesowi urodził, Pan, na Olimpie rozjaśnił serca
wszystkim bogom, wszystkim - pasin, albowiem jego imię (najpraw-
dopodobniej związane w uniwersum indoeuropejskim z łacińskim
pasco, słowiańskim pasę, i określające po prostu pasterza) Grecy
mylnie kojarzyli z wyrazem pan, "wszystko". Błędny ten wywód
przyczynił się do wzmożenia chwały arkadyjskiego bóstwa pól
i lasów. W późniejszych czasach dopatrywano się w nim niekiedy
przejawu mocy uniwersalnej, kosmicznej. Zresztą i skromniejszy
jego, tylko pasterski wizerunek będą kochali zwłaszcza poeci rzym-
scy. Za rzymskiego cesarstwa usłyszymy o Panie coś bardzo dziwne-
go. Wybiegając w przód, zacytujmy teraz, co Plutarch w stoczonej
pono w Delfach i obszernie przez niego zanotowanej dyspucie O za-
milknięciu wyroczni podaje (4I9b-c) jako wypowiedź jednego
z uczestników owej rozmowy, Filipposa:
  "Ojcem retora Emiliana, znanego także niektórym z was, był
Epiterses, obywatel mojego miasta, nauczyciel gramatyki. Opowiadał
on, że kiedyś, chcąc popłynąć do Italii, wsiadł na okręt wiozący
mnóstwo towarów, jak też wielu pasażerów. Pod wieczór, gdy mijali
Echinady, wiatr zamarł, woda zniosła nawę w pobliże wysepek
Paksoj. Pasażerowie po większej części nie spali, a niektórzy nawet
pili jeszcze po posiłku. Nagle z jednej z wysepek, ku zdumieniu
ludzi, głos dobiegł, wołający jakiegoś Tamusa. Tak się zwał Egipcja-
nin, sternik okrętu, niewielu z płynących znany z imienia. Dwakroć
przy#ywany milczał. Za trzecim razem powiedział, że słucha, a wte-
dy głos donośny rzekł: ##Gdy będziesz przy Palodes, oznajmij, iż Pan
wielki umarł". Przerazili się, wsponunał Epiterses, wszyscy, którzy
to usłyszeli, i naradzali się, czy lepiej byłoby wykonać polecenie, czy
raczej nie wtrącać się do tego i rzecz całkiem pominąć.
  Tamus postanowił: jeśli powieje wiatr, on będzie żeglował w mil-
czeniu; jeśli zaś w pobliżu owego miejsca rozpostrze się na morzu

58 I 59



NAUKI HFZJODA I HYMNY DO BOGÓW


nieruchomy spokój, powie, co usłyszał. Przybyli tedy pod Palodes,
a nigdzie dokoła ani tchnienia, ani wzniesionej fali. Tamus więc
z rufy zwrócił się ku zierrti i powiedział, co był usłyszał: iż wielki
Pan umarł. Ledwie to wyrzekł, ogromny rozległ się jęk, razem
z głosami zadziwienia, i to nie z jednych, lecz z wielu ust. Jak się zaś
dzieje zawsze, gdy liczni ludzie byli przy czymś obecni, rychło rzecz
rozniosła się po Rzymie i Tyberiusz Cezar wezwał do siebie Tamusa.
Co przedtem mu doniesiono, tak bardzo trafiło władcy do przekona-
nia, iż teraz pilnie rozpytywał się o Pana. Grono uczonych, jakie miał
wokół siebie, było zdania, że chodzi tu o syna Hermesa i Penelopy.
Temu, co opowiedział Filippos, przyświadczali niektórzy z obecnych,
ci, co byli niegdyś słuchaczami starego Emiliana".
  Wiemy, gdzie jest na Morzu Jońskim grupa pięciu wysp Echinades
(naprzeciw ujścia rzeki Acheloos), jak też gdzie leżą dwie wysepki,
Paksos i Propaksos - między Kerkyrą (Korfu) i Leukadą; trudniej
domyślić się, co może oznaczać miano Palodes. Nadworni uczeni
Tyberiusza, chyba maniakalni, odwołali się do ubocznej, oszczerczej
wersji mitu, głoszącej, iż Penelopa pod nieobecność Odyseusza nie
była mu wierna i heros, gdy powrócił, odesłał żonę do jej ojca,
Ikariosa. Stamtąd miałaby powędrować do Mantinei w Arkadii
i z boskiego związku z Hermesem urodzić Pana. Dodajmy, że dwu-
rożnemu, kosmatemu czarodziejowi arkadyjskich lasów różne zapisy
mityczne przyznawały różne matki; tylko ojciec to był niewątpliwie
Hermes.
  Wieść zanotowana przez Plutarcha szła po Europie wiek za
wiekiem, niepokojąc niejednego z ludzi. Szczególnie często ją wspo-
minają do dziś Anglicy, u których fraza "Pan wielki umarł" nieraz





  y: " " y
znacz Sztuka umarła. Ośmieliłb m się za ich wzorem, chociaż
tym razem może wbrew nim, powiedzieć na przykład o T. S. Eliocie
(gdy mnie nie przekonuje jego określenie "dzieła klasycznego", What
is a Classic, 1944), że w jego poezji Pan wielki żyje do czterech
Ariel Poems (1927-1930) i do Popielca (1930); Cztery Kwartety zaś,
przykro to rzec, powstały już bez opieki arkadyjskiego Pana.
  Dziś uczeni przeważnie wierzą w prawdziwość zdarzenia podane-
go przez Plutarcha z ust Filipposa, Emiliana, Epitersesa. Mniemam,
że są w tym rozsądni. Któż by bowiem tak osobliwą historię mógł
zmyślić? Ale od Salomona Reinacha (Bulletin de Correspondance

O śmierci wielkiego Pana

hellenique, 1907) tłumaczą rzecz najczęściej tak, że na którejś
z wysepek Paksoj odprawiał się doroczny obrzęd ku czci Tamuza,
orientalnego bóstwa zamierającej i na wiosnę zmartwychwstającej
przyrody, i że z lasu na wysepce dobiegło do okrętu wołanie: Tha-
mus, Thamus, Thamus ho pammegas tethneke - "Tamuz, Tamuz,
Tamuz wszechwielki umarł". Żeglarze pammegas, "wszechwielki",
mieliby mylnie zrozumieć jako: Pan megas - "Pan wielki". Imię
egipskiego sternika i wszystko o Palodes byłoby później dodane.
  Kiedyś podbiła mnie ta interpretacja i długo przy niej trwałem. Ale
nagle przebudziłem się, żeby powtórzyć za Montaigne'em: Que
sais je ? - "A bo ja wiem?". Może tamten głos wołał o arkadyjskim
Panie właśnie? - "Więcej jest dziwów na niebie i na ziemi - stwier-
dził książę Hamlet - niż się ich śni waszej filozofii".



























60



NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW










Z PRAC I DNI HEZJODA




PIĘĆ WIEKÓW LUDZKOŚCI
  (w.109-201)

Najpierw złoty rodzaj śmiertelnych ludzi zrobili
Nieśmiertelni, co w olimpijskich mieszkają domach.
Ci ludzie byli, kiedy Kronos panował na niebie,
A żyli jak bogowie, całkiem beztroscy, z dala
Od trudu i od bólu. I nigdy się ich nie imała
Przykra starość, lecz zawsze zręczni i w nogach mocni
Biesiadowali rozkosznie, złym rzeczom niedostępni.
Umierali tak, jakby sen ich ogarniał. Wszystkiego,
Co dobre, mieli zawsze obfitość. Żyzna ziemia
Sama rodziła im plony, niczego nie skąpiąc. Chętni,
Spokojni, dzielili między siebie mnogie pożytki,
Zasobni w owce, mili błogosławionym bogom.
A gdy ten rodzaj gleba pokryła, dajmonami
Stali się oni z woli wielkiego Zeusa, zacnymi,
Czuwającymi nad ziemią, stróżami ludzi śmiertelnych.
Wyrokom się przypatrują, jak i występnym czynom,
Okryci mgłą wędrują po całej ziemi. Są także
Szafarzami bogactw; to królewskie zadanie dostali.

Ci zaś, co na Olimpie mieszkają, zrobili wtedy
Drugi rodzaj, srebrny, o wiele lichszy, złotemu
Ani postacią niepodobny, ani umysłem.
Dziecko się przez sto lat u boku troskliwej matki
Chowało i zabawiało w domu głupiutkie. A kiedy

Z Prac i dni Hezjoda

Wreszcie dorastali do siły wieku, żyli
Krótko, do tego w niedoli, a to z powodu głupoty:
Gnębili jedni drugich, powściągnąć się nie umieli;
Nie chcieli nieśmiertelnym służyć, sprawować ofiar
Na świętych ołtarzach bogów błogosławionych, jak czynić
Ludzie powinni wszędzie, gdzie osiedlili się. Gniewny
Pogrzebał ich Zeus Kronida za to, że hołdów ofiarnych
Nie oddawali bogom, co na Olimpie mieszkają.
Ten więc rodzaj także pokryła gleba. Śmiertelni
Błogosławionymi nazywają ich, tymi
W podziemiu, drugimi po tamtych. Lecz czci doznają i oni

I zrobił Zeus Ojciec trzeci rodzaj śmiertelnych ludzi,
Spiżowy, bardzo odmienny od srebrnego, z jesionów,
Groźny a potężny. Ci lubowali się w dziełach
Aresa, nabrzmiałych jękiem, w przemocy. Wcale chleba
Nie jedli. Serca mieli jak z adamantu. Któż by
Sprostał im? Nie do odparcia moc ich prężyła się: z ramion,
Z krzepkich ciał wyrastały ręce niezwyciężone.
Ze spiżu wykute ich zbroje, ze spiżu domy, także
Narzędzia spiżowe. Czarnego żelaza jeszcze nie było.
I sami, własnymi rękami, zniszczyli siebie do szczętu,
Zstąpili do zmurszałego domostwa mroźnego Hadesa
Bezimiennie. Tanatos, choć taką szerzyli grozę,
Pochwycił ich czarny. Z promiennej światłości słońca odeszli.

Kiedy więc i ten rodzaj pokryła gleba, Kronida
Zeus zrobił jeszcze inny na ziemi żywiącej wielu,
Czwarty, sprawiedliwszy i szlachetniejszy, boski
Rodzaj herosów, których nazywa się półbogami,
Ród, który nas poprzedził na bezgranicznej ziemi.
Sroga wojna część ich zabiła w bitewnej wrzawie,
Gdy się pod siedmiobramną Tebą w kraju Kadmosa
N#ocowali w sporze o Edypowe stada,
A część powiozła w okrętach nad wielką głębiną morza
Pod Troję, by walczyli o pięknowłosą Helenę,
I kres ich spowił śmiertelny. Ale innym Zeus Ojciec
Kronida żywot dał, jak i siedzibę osobno
Od ludzi: na skraju ziemi osiedlił ich najdalszym
I mieszkają tam oni, całkiem beztroscy, na wyspach
Błogosławionych, nad Okeanosa skłębioną głębią,

62 63



NAUKI HF7JODA I HYMNY DO BOGÓW


Herosowie szczęśliwi, którym żyzne łany
Sypią bujny i słodki plon trzy razy do roku
[Daleko od nieśmiertelnych. Kronos jest ich królem,
Bo uwolniony z pęt przez Ojca ludzi i bogów
Ma teraz pośród herosów cześć taką, jak mieć powinien.
Zeus zaś uczynił jeszcze jeden rodzaj śmiertelnych,
Tych, którzy są teraz...]

Obym ja tu nie był pośród ludzi piątych,
Lecz albo wcześniej umarł, albo urodził się później.
Bo dziś zaiste żelazny jest rodzaj. Nie odpoczną
Ci ludzie za dnia od trudu i jęku, a od zagłady
Nocą. Ciężkich zmartwień bogowie im nie poskąpią.
Wprawdzie i dla nich trochę dobra do zła się domiesza.
Ale Zeus i ten śmiertelnych rodzaj wytraci
Wtedy, gdy będą się rodzić od razu z siwymi skrońmi.
Ani ojciec do dzieci podobny, ni dzieci do ojca,
Ni gospodarzowi gość, ni przyjacielowi
Przyjaciel nie będzie miły, ni bratu brat, jak przedtem.
Rodziców, zaledwie postarzałych, sponiewierają.
Nieraz ich w gniewie obrzucą wrogimi słowami, bez lęku
Przed bogami, okrutni. Tych, którzy ich wykarmili,
Nie zechcą żywić w starości, bo tylko się w pięści dopatrzą
Prawa. Każdy zechce zhzpić miasto drugiego.
Nikt wierności przysiędze nie uczci, sprawiedliwości,
Dobra. Wychwalą raczej złoczyńcę i jego przemoc.
Goła siła zastąpi sumienność i przyzwoitość.

Z hymnów homeryckich


Podlec zdoła oszukać lepszego męża, słowami
Uwodząc go pokrętnymi, do których dołoży przysięgę.
Za wszystkizni nieszczęsnymi śmiertelnikami
Pójdzie w trop złolubna, skrzecząca, kaprawa zawiść.

Wtedy, na Olimp odchodząc z ziemi, z jej dróg szerokich,
Porzuciwszy ludzi, Ajdos i Nemezis,
Kryjąc piękne ciała pod bielą szat, do grona
Wzniosą się nieśmiertelnych. Okropne jeno uciski
Zostaną ludziom śmiertelnym, a nic ich przed złem nie obroni







Z HYMNÓW HOMERYCKICH




HYMN DO DIONIZOSA


O Dionizosie, synu prześwietnej Semele, opowiem,
Jak dał się widzieć na skale urwistej nad bezpłodnym
Morzem. Rzekłbyś: chłopiec w pierwszym blasku młodości
Piękne się rozwiewały dokoła jego głowy
Włosy ciemne. Na silnych ramionach purpurowe
Miał faros. A właśnie po falach, co iskrzą się jak wino,
Żeglowali tam prędko w nawie o mocnych burtach
Tyrseńscy korsarze. Nieszczęsny los ich prowadził. Widząc
Młodzieńca, skinęli jedni na drugich i wyskoczyli,
I chwytają, i już go mają na pokładzie, uradowani.
Myślą: to syn jest królów wychowanych przez Zeusa.
Zaraz chcieli go spętać dotkliwymi więzami,
Lecz te się go nie trzymały. Witki odpadały daIeko
Od jego rąk i nóg. I siedział sobie, z uśmiechem
W głębi ciemnych oczu. Sternik nagle wszystko
Zrozumiał i zaczął krzyczeć do swoich towarzyszy:
"Szaleni, jakiegoż boga wy byście chcieli uwięzić

64 / 65



NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW


Mocnego? Jego nie uniesie nawet ten Inzepki okręt.
Bo to jest Zeus albo mistrz srebrnego łuku, Apollo,
Albo Posejdon. Przecież on nie do śmiertelnych ludzi
Podobny, lecz do bogów, co na Olimpie mieszkają.
Co rychlej wysadźmy go teraz na czarną glebę wybrzeża,
A niechże go nikt nie śmie tknąć, bo jeśli on się rozgniewa,
Wznieci wichry nie do sprostania, przemożną nawałę".

Krzyczał tak, lecz kapitan zgromił go nienawistnie:
"To ty szalony. Zważaj na wiatr, bo trzeba rozwinąć
Żagiel, chwytaj liny! Tym obcym ludzie się zajmą.
Myślę, że do Egiptu albo na Cypr się wybierał
Lub do Hyperborejczyków, lub jeszcze dalej. W końcu
Wygada się, nazwie nas przyjaciółmi, całym swoim
Skarbem, wprost braćmi, kiedy dajmon go tu nam rzucił"

Po tych słowach nastawił maszt i rozwinął żagiel.
Wiatr zadął w żagiel. Majtkowie z obu stron narządzili
Osprzęt. Lecz wnet ujrzeli, że dzieje się coś dziwnego.
Najpierw wino słodkie, wonne, po czamej nawie
Zaczęło płynąć strumieniem. Zapach od niego niebiański
Wionął. Wszyscy majtkowie, widząc to, oshipieli.
I nagle od szczytu masztu w obie strony winorośl
Rozpostarła się bujna, liczne z niej zwisały
Grona, a ciemny bluszcz wił się po maszcie w górę
Błogosławiony kwiatami, z mnóstwem dorodnych jagód.
Na wszystkich kołkach do wioseł widziało się wieńce. Korsarze,
Kiedy to zobaczyli, wołali do sternika,
Żeby przybił do brzegu. Ale bóg w lwa strasznego
U dziobu statku się zmienił i wielkim głosem zaryczał.

Także na środku nawy zadziwił ich: kosmatego
Zrobił niedźwiedzia, ten podniósł łapy, zażarty. A u dziobu
Ciągle stał lew, spode łba patrząc ponuro. Więc wszyscy
Na rufę uciekli, w trwodze skupili się wokół sternika
Rozsądnego. Lew nagle skoczył na kapitana
I chwycił go. Wtedy majtkowie rzucili się, jeden za drugim,
W jasne morze, przed dolą chroniąc się przeraźliwą,
I stali się delfinami. Litując się nad stemikiem,
Bóg go powstrzymał i uszczęśliwił, mówiąc do niego:
"Bądź dobrej myśli [...], znalazłeś u mnie łaskę.

Z hymnów homeryckich


Jam rozgłośnie krzyczący Dionizos, którego powiła
Semele, Kadmosa córka, gdy w miłości złączyła się z Zeusem"

Witaj, dziecię pięknolicej Semele! Kto by ciebie
Zapomniał, na pewno nie zdoła słodkiej ułożyć pieśni.





















HYMN DO PANA


O ukochanym potomku Hermesa opowiedz mi, Muzo,
Kozionogim, dwurożnym miłośniku zgiełku,
Jak idzie przez leśne mokradła z tańczącymi nimfami.
One na urwiskach, od których stronią i kozy,
Przyzywają Pana, który, pięknowłosy, a rozczochrany,
Dostał losem wszystkie ośnieżone gór grzbiety,
Wszystkie ich szczyty, skaliste wierzcholki. Więc wędruje
Tu i ówdzie przez najgęściej skłębione zarośla,
Dokąd go wabią szemrzące cicho strumyki, lub znowu
Przemierza strome skały i na wierzchołek najwyższy
Wspina się, aby stamtąd przypatrywać się stadom.
Często zwiedza wielkie góry błyszczące w słońcu,
Często przebiega parowy w pogoni za zwierzyną,
Bystrooki łowca. Tylko pod wieczór, wróciwszy
Z polowania, bawi się trzcinami, na nich słodkie

66 / 67



NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW


Wygrywa tony. O, nie prześcignie go w tych melodiach
Nawet ptak, który wiosną, rozsypującą kwiaty,
Wyśpiewuje swój żal, miodową pieśń pośród liści.

W owej porze Panowi do wtóru oready dźwięczne,
Żwawo przebierając nogami u zdroju ciemnej wody,
Śpiewają, a pod samym góry szczytem Echo płacze.
Bóg z jednej lub z drugiej strony tych chórów, a niekiedy
Wkradając się między nie, przytupuje. Okrył plecy
Skórą rysia okrwawioną. Raduje się powabnymi pieśniami
Na miękkiej łące, gdzie i szafran, i wonne hiacynty
Wśród trawy tu i tam, i wszędzie, rozkwitają.

Błogosławionych bogów i wielki Olimp, a nad innych
Opiewają te śpiewy dobroczyńcę Hermesa,
Jak on dla nich wszystkich jest prędkim posłem i jak przybył
Do Arkadii rzeźwionej zdrojami, matki owczych stad, gdzie jego,
Kylleńczyka, święty roztacza się obwód. Tu właśnie,
Choć bóg, kudłate pasł owce w służbie u człowieka.
Naszło go bowiem i obezwładniło pragnienie
Złączenia się w miłości z pięknowłosą córką Dryopsa.
I wypehlił bujne zaślubiny, a ona w megaronie
Urodziła mu syna, który wszystkich zadziwił,
Kozionogi, dwurożny. Hałasował i cudnie
Uśmiechał się. Niańka w popłochu uciekła od dziecka, kiedy
Zobaczyła twarz jego szorstką, wspaniale brodatą.
Dobroczynny więc Hermes wziął miłego syna
Na ręce. Nadzwyczajnie tym dzieckiem się ucieszył.
Prędko z nim, zawiniętym szczelnie w skóry górskich
Zajęcy, do siedziby nieśmiertelnych poszedł.
Położył je przy Zeusie. Innym też nieśmiertelnym
Syna swego pokazał. Jakże się zauroczyli
Bogowie, a bachiczny Dionizos najbardziej.
Panem go nazwali, bo wszystkim rozjaśnił serca.

Bądź pozdrowiony, władco! Pieśnią szukam twej łaski
A nie zapomnę i ciebie, i następnej też pieśni.

PORA LIRYKI


  Czasy, jak przeczytaliśmy u Hezjoda, były i może są do dziś
żelazne. Nie dziwmy się więc, że w roztoczonym tu obrazie literatury
także dawna liryka grecka zaczyna się właśnie od wezwania do
zmagań wojennych. Na jej inaugurację wybrałem Tyrtajosa, u nas
zwanego często Tyrteuszem.
  Mówimy tu o liryce w szerokim i raczej dzisiejszym znaczeniu
tego słowa. Tyrtajos bowiem nie uprawiał takich miar wierszowych,
jakie starożytni nazywali lirycznymi, co znaczy: dostosowanymi do
wtóru liry. Wojenny ten poeta należy, w sensie antycznym, nie do
liryków, lecz do tak zwanych elegików. Trzeba to rozumieć: do
poetów, którzy ujmują swe orędzia w metrum dwuwierszy elegij-
nych, polegających na łączeniu epickiego heksametru z wersem
krótszym, pentametrem, co staram się do pewnego stopnia odtwarzać
w przekładzie. Elegos to w klasycznej grece "pieśń żałobna", z czym
zgadza się nasze pojmowanie elegijności jako melancholu; pierwot-
nie jednak może chodziło tu tylko o utwory układane do wtóru fletu,
co słyszymy w owym elegos (wyrazie niegreckim w genezie, przy-
byłym ze Wschodu), jeśli etymologowie słusznie wiążą go z armeń-
skim ełegn-, "trzcina, flet".
69


PORA LIRYKI

Tyrtajos, Mimnermos, Alkman

  W głosie Tyrtajosa, przynajmniej w wersach, które się przechowa-
ły, dźwięczy raczej pobudka niż żal. Było ich wiele, uczeni w Biblio-
tece Aleksandryjskiej zebrali je w pięciu księgach. Przetrwały tylko
fragmenty tego rozległego cyklu. Poeta przemawiał do Laćedemoń-
czyków głównie w okresie drugiej wojny meseńskiej. Sparta zawzię-
cie zmagała się ze swoją zamożną sąsiadką, Mesenią, najbardziej
urodzajną krainą Peloponezu. W VIII wieku przed Chrystusem pod-
biła współzawodniczkę. W VII wieku Meseńczycy powstali do no-
wej walki, chcieli wziąć odwet na Spartanach; to była właśnie druga
z kolejnych wojen. Zwyciężyła i tym razem Sparta, ale dopiero po
ciężkim, dhzgim boju. Jeszcze trudniejsze będzie dla niej pokonanie
buntu Meseńczyków w wieku V; tę wojnę nazywa się meseńską
trzecią.
  Już Platon w Prawach wspomina legendę, którą o wiele szerzej
przedstawi nam Pauzaniasz w Przewodniku po Helladzie (5, 15, 6).
Czytamy, że utrapionym niepowodzeniami wojennymi Spartanom
wyrocznia delficka nakazała, by sprowadzili sobie doradcę z Aten.
Gdy wyprawili poselstwo do Ateńczyków, ci nie chcieli ani przyczy-
nić się do wzmożenia potęgi Lacedemonu, ani okazać nieposłuszeń-
stwa Apollinowi. Posłali więc byle kogo, kulawego gramatyka (czyli
nauczyciela literatury) Tyrtajosa, który uchodził za ghipca, a przy
tym utykał na jedną nogę. Kiedy przybył do Sparty, od razu zaczął
recytować poszczególnym Lacedemończykom i całej ich rzeszy swo-
je wiersze, które niebawem stały się wielką zachętą do wytrwałych
zmagań. Wątpić jednak o takim pochodzeniu Tyrtajosa każe nam
notowana przez innych erudytów greckich tradycja, iż prowadził on
zastępy spartańskie jako jeden ze strategów, antycznych generałów,
a jeszcze bardziej ton jego głosu, tak władczy. Raczej był to Sparta-
nin, i to z możnego rodu.
  Słyszymy jednak u wczesnych elegików nie tylko łoskot bitwy.
Na przykład Mimnermos z jońskiego Kolofonu na zachodnim wy-
brzeżu Azji Mniejszej w drugiej połowie VII wieku, muzyk i poeta,
z którego dzieła przechowały się wersy jeszcze mniej liczne niż
z poezji Tyrtajosa, dotykał spraw rozmaitych. Wojennych też, gdy
niezbyt dalekie od jego ojczyzny inne na wybrzeżu Azji nuasto

Tyrtajos, Mimnermos, Alkman

helleńskie, Smyrna, broniło się przed naporem armii króla lidyjskiego
Gygesa. Ale w ocalałych strzępach dzieła jest też szept o bogini
z Cypru:

Jakie życie, jaka może być rozkosz bez złotej Afrodyty?
Niechbym już umarł, jeśli obojętne będzie mi to,
Skryta miłość i tkliwe dary, i łoże.
To jest najbardziej ponętny młodości kwiat
Dla mężczyzn i dla kobiet. A gdy udręczona nadchodzi
Starość...

  O starości i w ogóle o przemijaniu pokoleń, które Mimnermos za
wzorem Homera (Iliada, 6, 146) porównuje do zmieniającego się
listowia na drzewach, ma on do powiedzenia niemało.

...Czarne stoją nad nami Kery,
Jedna w ręku dolę starości pełnej trosk,
A druga trzyma śmierć. Młodości trwa owoc
Tak krótko, jak rozsiane na ziemi światło dnia

  Przejmujący komentarz do tych linijek poety z Kolofonu znajduję
w powieści Pelham, or the Adventures of a Gentleman ( 1828) dosyć
zapomnianego dziś pisarza, Edwarda Lyttona Bulwera (autora słyn-
nych Ostatnich dni Pompejów). Jeden z jej bohaterów, po oddaniu
całego poranka lekturze dialogów Platona, zastanawia się (w rozdzia-
le 43): "Trudno powiedzieć, co nas tak bardzo urzeka w dziełach
starożytnych. Mniemałbym razem ze Schleglem, że to ów stan
doskonałego spoczynku, spokój głębokiej duszy [the stillnes of
a deep soul], jaki jest rozpięty nad ich pismazni. [...] Weź na przykład
fragment Mimnerma o krótkości życia. Jakiż temat mógłby być
zwyklejszy? Jakież inne uczucia byłyby lepiej znane? A jednak
w każdej linijce jest tu melancholijna głębia i czułość, której nie da
się określić".
  Sam spokój, ciszę uśpionego świata, roztacza przed nami jeden
z ocalałych fragmentów poezji Alkmana, pochodzącego chyba z Sar-
des, Lidyjczyka z rodu. Pracował w Sparcie w tym samym czasie,
gdy Mimnermos pisał wiersze w Kolofonie i Smyrnie, a trochę
później od Tyrtajosa, w latach po zagaśnięciu drugiej wojny meseń-

70 / 71



PORA LIRYKI


skiej. Nastał wówczas pokój, w świecie antycznym zawsze pora
wyjątkowa. Na razie nie potrząsano mieczami i tarczami. Pieczoło-
wicie odprawiano coraz złocistsze uroczystości ku czci bogów.
Alkman na te święta komponował hymny, w których nieraz rozjarza-
ły się obrazy z dziejów niebian i ludzi. Hymny o kunsztownej wer-
syfikacji i kompozycji, przeznaczone do śpiewania przez chór wielu
głosów. Poezją tą, liryką chóralną, torował drogę Pindarowi, którego
spotkamy niebawem.


Przygody wędrownego żołnierza

  Teraz mamy przyjrzeć się tekstom Archilocha z wyspy Paros.
Wśród fragmentów jego potrzaskanego przez czas dzieła są dwuwier-
sze elegijne, lecz częściej od nich spotykamy inne miary. Taka czy
inna jest wersyfikacja, #zeba o całej greckiej poezji lirycznej w sze-
rokim znaczeniu, czy to elegijnej, czy rzucanej na struny liry, czy
wreszcie chwytanej w zadyszane, jakby wystukujące swój rytm
(sylaba krótka, sylaba długa - i tak dalej) jamby, powiedzieć, że
w niej poszczególny człowiek staje jakby sam wobec reszty ludzi
i wobec świata. Rzekłbyś: Achilles zmagający się z losem. Ale już
niekoniecznie heroiczny. Inny, jakby zwykły. Pora liryki nastała po
czasach eposu, kształtowała się głównie w VII-VI wieku przed
Chrystusem. Poezji tej nie sposób nie wiązać z tworzeniem się
greckiej polis, miasta-państwa. Polis zarazem arystokratycznej
i demokratycznej. Arystokratyzm grecki jest podwaliną greckiego
demokratyzmu. Połączeniem dwóch tych żywiołów tchnie w V wie-
ku mowa Peryklesa ku czci poległych, którą niebawem przeczytamy.
  Archiloch (Archilochos, "Przywódca-Zastępu", miano arystokra-
tyczne) jawi się nam w czasie dosyć blisko określonym dzięki temu,
że całkowite zaćmienie Słońca, jakie wspomina przechowany frag-
ment poezji, musi być jednym z dwóch wytropionych przez astrono-
mię historyczną: pierwsze zdarzyło się 27 czerwca roku 660 przed
Chrystusem i było całkowite nad wyspą Tasos, częściowe nad Paros;
drugie, nad obiema wyspami całkowite, przypadło na 6 kwietnia roku
648 (647 według chronologii astronomów). Na pewno więc Archi-
loch wędrował, żeglował i opiewał swoje niedole około połowy VII

Przygody wędrownego żołnierza

wieku. Jest to najstarszy znany nam grecki poeta, który mówi tak
dużo o sobie samym, o wiele więcej niż Hezjod.
  Na słynącej od starożytności niezrównaną bielą marmuru wyspie
Paros, w południowej części Morza Egejskiego, urodził się on (jak
wiemy z przypadkowo ocalałej inskrypcji na kamieniu i z wieści
podanych przez różnych pisarzy) jako syn tamtejszego atystokraty,
Telesiklesa, i niewolnicy Enipo. Czy to dlatego, że od własności
rodowej odtrącili go przyrodni bracia, urodzeni Telesiklesowi przez
prawowitą żonę, czy raczej dlatego, że (jak też słyszymy) stracił
majątek wśród politycznych starć niespokojnych lat, utrzymywał się
jako sługa Enyaliosa (Aresa), wędrowny żołnierz najemny, może nie
zawsze najgorzej, skoro mógł pić wino z okolic trackiego miasta
Ismaros, wyborne i słynne.
  Ze strzępów, jakie rzucił nam czas, który połknął jego wiersze,
niegdyś chyba bardzo liczne, poznajemy raczej brzmienie głosu
poety, niepokojące i niezapomniane, niż zarys jego biografii. Skąd-
inąd wiemy, że jego ojciec powiódł kolonistów paryjskich morzem
daleko na północ, na niemal ocienioną wybrzeżem trackim żyzną
wyspę Tasos. Żyło się tu lepiej, ale trzeba się było bronić przed
łupieżczymi wyprawami trackich Sajów z wybrzeża. Może było tak,
że Archiloch początkowo zajmował się handlem morskim, którego się
potem wyrzekł ("zostaw te figi"), i po śladach ojca powędrował na
Tasos, która jednak wydaje się nie tak piękna, jak pohzdnie Italii
(znane mu z widzenia czy tylko ze słyszenia?), zwłaszcza jak kraina
nad rzeką Siris, wpadającą do Zatoki Tarenckiej. Jak do dziś prości
ludzie mówią, że droga jest "ładniejsza", gdy nie trzeba się mozolnie
przedzierać przez chaszcze, przeprawiać przez rwące potoki, i gdy na
niej nie grozi napotkanie wilków, tak może i dla poety uroda Tasos
zaćmiła się w gęstej nawale Sajów, kiedy w ucieczce musiał porzucić
ciężki oręż, tarczę, wbrew temu, czego na przykład w Sparcie (jak
czerpiący z dawniejszych źródeł Auzoniusz nam poda w swoim
epigramacie 24) matka żądała od wojownika: "z nią albo na niej
wróć".
  Ale z klęski można się podźwignąć, świat wydaje się człowiekowi
raz taki, raz inny, zależnie od tego, jak zmienia się światło niebieskie,
o czym już Homer dobrze wiedział (Odyseja, 18, 13f#137). Archi-
loch przemawia do swojego serca i każe mu wsłuchać się w rządzący

72 / 73



PORA LIRYKI


ludzkim życiem "rytm", rythmos, w dialekcie jońskim rysmos; wyraz
ten jest związany ze słowem reo, "płynę". Szczególnie jednak
dotkliwą niedolą było dla poety odtrącenie go przez niedoszłego
teścia, Likambesa z Paros, ojca Neobule, której Archiloch chciał
"dotknąć ręką", co oznacza nie gest sentymentalny, lecz część rytu
małżeństwa. Poeta uznał ojca dziewczyny za krzywdziciela i mścił
się na nim wierszami, jak świerszcz, który ostrzej wrzeszćzy, gdy
chwyci się go za skrzydło.


Ku krainie Alkajosa i Safo

  Pójdźmy znowu za kim innym, za dziećmi na wyspie Rodos, które
obchodziły domy po kweście, wczesną wiosną, jakby w imieniu
jaskółki. Wielkie dzięki dla Atenajosa z Naukratis, egipskiego Greka
z III już wieku po Chrystusie, że nam przekazał (w Biesiadzie
sofistów, 8, 360) takie chelidonisma, "pieśń jaskółczą", która niech
nas powiedzie na inną jeszcze wyspę, gdzie też usłyszymy śpiewy
ludowe, na drogą wszystkim miłośnikom poezji eolską Lesbos,
położoną tuż u wybrzeża Azji Mniejszej, rozległą, cudownie żyzną
i zieloną, pełną srebrzących się gajów oliwnych, otulającą okręty
bujnymi brzegami głęboko wciętych zatok. Tu zaś znowu wspiera nas
erudycyjna skrzętność, tym razem Plutarcha, który podaje (w Biesia-
dzie siedmiu mędrców, 157e), że na owej wyspie kobiety przy
żarnach śpiewały:


Miel, młynku, miel,
Bo i Pittakos mełł,
On, co wielką Mityleną włada.

  Pittakos z Mityleny, bogatego miasta na Lesbos, który według
owej śpiewki pochodził z ubogiej warstwy społecznej, jeden z sied-
miu mędrców, których jeszcze spotkamy, zyskał sobie w ojczyźnie
wielkie uznanie sprawnym dowodzeniem w wojnie z Atenami.
W Mitylenie zaś obalił Melanchrosa, tyrannosa, co w owej epoce
oznaczało twardego, lecz niekoniecznie bezprawnego władcę,
i otrzymał na dziesięć lat tytuł: aisymnetes, "pomny na aisę" (to

Ku l#ainie Alkajosa i Safo

znaczy: na dolę, na godziwość, na to, co słuszne). Żył jeszcze po
złożeniu urzędu, prawdopodobnie do roku 570 przed Chrystusem.
Z ustanowionych przez niego praw najmocniej zapamiętano to, które
podwajało karę za każde przestępstwo, jeśli dokonano go po pijane-
mu. Zdaje się, że podobnie jak współczesny mu inny z siedmiu
mędrców, Solon w Atenach, starał się Pittakos o równość praw
i obowiązków wszystkich obywateli. Być może za to właśnie niena-
widził go znakomity poeta z Mityleny, arystokrata Alkajos, przedtem
jego pomocnik w walce z Melanchrosem, a z kolei buntownik prze-
ciw aisymnetesowi. Chyba dlatego musiał pożeglować do Egiptu.
Potem przebywał, jak się zdaje, w Tracji. Pittakos jednak umiał
przebaczać. Prawdopodobnie Alkajos wrócił w końcu do Mityleny.
  Zjego bardzo rozległego dzieła poetyckiego, które uczeni aleksan-
dryjscy zawarli w księgach co najmniej dziesięciu, przetrwało nie-
wiele. Jest to jednak poezja, której nie sposób czytać obojętnie.
Widzimy go niemal stale w jakimś wirze, w burzy, wśród której
miota się jego okręt, prawdopodobnie mający być obrazem skołata-
nego, zdaniem poety, państwa, albo przy biesiadzie, męskiej, bynaj-
mniej nie hulaszczej, lecz takiej, jaką będzie z upodobaniem naśla-
dował w Italii Horacy.
  Być może Alkajosowi należy także przypisać zachwycający wers
przechowany z jakiegoś zaginionego utworu:

ioplok' agna mellichomeide Sapphoi

wers, którego muzyczny i barwny czar niełatwo jest objaśnić. Pier-
wsze w nim słowo wykłada się "fiołkowowłosa", co może znaczyć
  , " g
albo: "uwieńczona fiołkami ', albo: "ciemnowłosa. Dru ie znaczenie
potwierdzone jest antycznym świadectwem (przechowanym na jed-
nym z papirusów z Oksyrynchos), iż Safo, do której tu ktoś przema-
wia - może jej rodak Alkajos właśnie - była drobna i ciemna.
Nawiedza naszą pamięć Oblubienica z biblijnej Pieśni nad pieśnia-
mi: "Czarnam ci, ale wdzięczna, o córki jeruzalemskie. Jestem jako
namioty Kedar, jako opony Salomonowe. Nie patrzajcie na mię, żem
jest śniada, bo mię opaliło słońce". Może jednak epitet należy
pojmować raczej tak: Safo, składając hołd Afrodycie i Muzom, stroi
głowę wieńcem fůiołków. Drugi przymiotnik, agna, znaczy: "czysta",

74 I 75



PORA LIRYKI


zwłaszcza w sensie rytualnym. I wreszcie trzeci epitet, najbardziej
uwodzicielski, rozświetla twarz Safo pogodą (meidao, "uśmiecham
się"), jaką? Słodką i cichą, bo fonem melli przywołuje - w uniwer-
sum indoeuropejskim - i słodycz (gr. meli, łac. mel, mellis, "miód"),
i miękkość (gr. amalos, łac. mollis, mulier, słowiańskie mielę).
  Safo (Sappho albo Psappho), przez nas często zwana Safoną,
urodziła się - być może około roku 612 przed Chrystusem - na Lesbos
w mieście Eresos jako córka Skamandrymosa i Kleis. Tak samo jak
Alkajos, w rodzinie arystokratycznej. Walki o władzę na wyspie także
ją dotknęły. Mała Safo wyemigrowała z bliskimi na pewien czas na
Sycylię. Wróciwszy na Lesbos, stała się mistrzynią thiasos, szkoły dla
dziewcząt z możnych domów, oddanej pod patronat bóstw. Poślubiła
bogatego kupca z wyspy Andros, Kerkylasa. Pono rychło została wdo-
wą z córeczką obdarzoną imieniem babki, Kleis. Gdy w jednym z oca-
lałych fragmentów zaginionej poezji mówi o niej:


Mam piękną córkę, której postać do złotych kwiatów
Jest podobna, Kleis ukochaną. Ni za całą
Lidię nigdy nie oddam jej, ani za rozkoszną...

możemy się tylko domyślać, że czas oderwał tu miano Lesbos.
Imiona trzech braci poetki znamy: Erigyjos, Larichos i, najsłyn-
niejszy, Charaksos, który, jak się opowiada, powędrował aż do
greckiej kolonu Naukratis w delcie Nilu, a wielce rozgniewał siostrę
tym, że się tam zakochał w słynnej niewolnicy-heterze, zwanej
Doricha albo Rodopis, i wykupił ją za wielką sumę pieniędzy. Safo
była niemal bez reszty oddana dziewczętom swojego thiasos, ucze-
stniczyła w ich radościach i troskach, na ich zaślubiny patrzała
serdecznie, lecz nieraz z sercem rozdartym. Miłość nazwała czymś
słodko-gorzkim, glykypikron. Pociechą są wiersze, róże z Pierii,
krainy Muz.
  Jak mało jednak można ufać ludzkości. Archiloch i ona to dwoje
największych poetów najdawniejszej liryki greckiej; jeszcze nadej-
dzie trzeci tak wielki, Pindar. Ten ocaleje, ale wiersze Archilocha
i Safo przemawiają niemal tylko fragmentami, cytatami u póź-
niejszych autorów albo strzępami przechowanego w miłosiernym
piasku egipskim papirusu, i olśniewają nas, jak i ranią bólem, że

Ku krainie Alkajosa i Safo

nigdy nie usłyszymy dalszego ciągu. Zresztą i strzępy, troskliwie
wyszarpnięte z nich, niespodzianie uratowane słowa, trzeba łatać
domysłami. W tłumaczeniu przyjmuję te rekonstrukcje filologów,
które wydają się solidne, inne zaś pomijam, zapehiiając puste miejsca
kropkami w nawiasach kwadratowych.
  Dzięki łaskawym erudytom mamy dwie ody całe, obie w ulubio-
nych przez Safo strofach, które potomni nazywać będą safickimi: trzy
jedenastozgłoskowce i jeden wers złożony z sylab pięciu. Jeśli Fry-
deryk Schiller porównał melodię dwuwiersza elegijnego do wznosze-
nia się w górę i opadania wody fontanny, to tu, na Lesbos, w prostej,
a kołyszącej się tak dziwnie strofie, biegnącej naprzód i nagle zatrzy-
mującej się, trudniej dosłuchać się podobieństwa do któregoś z po-
tocznych głosów przyrody. Tak się kołysze oda, która jest prośbą
wznoszoną przez Safo ze strapienia ku Afrodycie, cytowana w cało-
ści (w traktacie O układaniu słów, 23) przez Dionizjusza z Halikar-
nasu, greckiego historyka i retora z czasów Augusta, jako przykład
poetyckiego mistrzostwa.
  Przywołany zaś już w komentarzu do eposów Homera wielki
krytyk Longinos, czy raczej Pseudo-Longinos, uratował w swoim
eseju O wzniosłości (10, 2) odę, w której Safo patrzy na uczennicę
mającą ją opuścić - odę, jak chciałbym mniemać, też całą. Ileż razy
w mojej mowie ojczystej przemieniałem te wersy, żeby jak najwier-
niej u mnie zabrzmiały. Żeby ich nie wygładzić, nie oswoić, żeby
pozostały - przy całej miękkości eolskiego dialektu i bliskiej mu
czułości polszczyzny - zarazem chropawe, szorstkie, wersy będące
majaczeniem, a trzymane w głębszej jedności żelazną ręką. Wpraw-
dzie po czwartej strofie następuje u Longinosa jeszcze wers, który
jest zrozumiały tylko w swojej pierwszej części: alla pan tolmaton,
"ale wszystko można znieść", potem zaś rozsypuje się on w kilka
niepojętych wyrazów, różnie odczytywanych, jakby w gruz z czegoś,
co się potrzaskało; rzekłbyś: jakby Safo milkła zaplątując się w ma-
lignie. Lecz chyba pewniejszy jest ten z posiadanych przez nas
rekonstruowanych tekstów, gdzie owego wersu już nie ma: nie ma
rezonerskiego, nieprawdopodobnego u ciebie, poetko z Lesbos, do-
datku; oda zamyka się w czterech strofach. Jest w niej, oprócz
milczenia, tylko wyznanie, banalne jak każde wyznanie miłosne,
jakby spadające z wieczności.

76 I 77



PORA LIRYKI

Anakreon, Teognis, Simonides

  Opuszczając eolską Lesbos, mamy teraz powędrować gdzie in-
dziej, najpierw do miejsc trochę późniejszego poety, jońskiego,
u którego zresztą odezwie się miano tamtej bogatej wyspy: dziewczy-
na z Lesbos będzie się odwracać od jego siwych włosów. Być może
spotkał ją na Samos.
  "Anakreon, zdrajca stary", jak nazwie poetę uwiedziony jego
i jego naśladowców poezją miłosną Jan Kochanowski, urodził się
około 570 roku przed Chrystusem w mieście Teos w środkowej
części zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Na miasto coraz
groźniej napierała potęga perska. Ale jego mieszkańcy nie chcieli się
poddać. Zamiast tego oporządzili okręty i z rodzinami i dobytkiem
pożeglowali na północ, do nadmorskiej Abdery w Tracji. Był wśród
emigrantów Anakreon. Nie wiemy, w jakiej mierze potrząsał mie-
czem w walkach z niechętnymi kolonistom Trakami. Tam jednak,
być może, powstał wiersz zwrócony do Traczynki, którą poeta dosyć
szorstko traktuje jako źrebicę.
  Ku świetniejszemu życiu wezwał go słynny tyrannos wielkiej
wyspy Samos, pragnąc, jak słyszymy, by Anakreon uczył jego syna
muzyki. Polikrates był władcą wyrafinowanym, ale też okrutnym,
mającym zresztą źle skończyć (po nieudanej, według niesamowitej
opowieści Herodota, 3, 40#3, próbie pozbycia się - dla uśmierzenia
zawiści bóstw - ulubionego pierścienia): zamordował go Pers Oroj-
tes. Po zgonie władcy sprowadzono cieszącego się już w świecie
greckim wielką renomą poetę do Aten. Odwiedził też Tesalię, ale
długiego żywota dokonał pod ateńskim Akropolem, gdzie potem
postawiono jego posąg.
  Przeważnie widzimy go, jak pije wino, z umiarem, jak Alkajos,
i uderza w struny któregoś z greckich rodzajów liry. Jego wiersze,
w których jest tchnienie tylko jemu właściwe, od razu rozpoznawal-
ne, uczeni aleksandryjscy zebrali w sześciu księgach. Niewiele z te-
go przetrwało. O wiele więcej mamy utworów naśladowców, ducho-
wego potomstwa mistrza z Teos. Zaraz po wierszach starego poety
podaję tu dwa anakreontyki, utwory tylko na pozór błahe, rzeczy
wybornej próby. Są one oczywiście późniejsze od tamtych wierszy,
nie wiemy o ile czasu. Erosa jako figlarne dziecko widywali Grecy

Anakreon, Teognis, Simonides

przeważnie w czasach dosyć późnych. Świerszcza zaś słyszał i sły-
szy każdy, kto wędruje w ciepłej porze wiejską drogą w Grecji albo
w Italii. W anonimowym wierszu ten prorok lata jest "obojętny",
apathes, jak w swoim przynajmniej zamiarze i wyobrażeniu będą
greccy stoicy, a przy tym gegenes, "rodem z ziemi", jak nie kto inny,
lecz Giganci.
  I znowu wędrujemy, tym razem do miasta Megary na Przesmyku
Korynckim, gdzie przyszedł na świat Teognis, piszący swoje dwu-
wiersze elegijne około połowy VI wieku przed Chrystusem. Są one
albo krótkimi aforyzmami, albo układają się w elegie różnej długości.
Przechowany ich zbiór jest wyjątkowo duży, jeśli porównujemy go
z tym, co się ostało z dziedzictwa innych wczesnych liryków. Obej-
muje niemal tysiąc czterysta wersów, lecz dzisiejsi uczeni wątpią, czy
wszystkie pochodzą spod jednego rylca. Być może dołączono do
kolekcji anonimowe skolia, krótkie wiersze biesiadne, powstałe
dopiero w V wieku w arystokratycznych kręgach Aten.
  Samemu Teognisowi przyznaje się zwłaszcza te elegie, w których
przemawia do ukochanego przyjaciela, Kyrnosa. Poglądy poety są
znamienne dla arystokratycznej warstwy owej epoki. Jeśli uwierzymy
biografii wysnutej z tekstów, musimy uznać, że obcy zagarnęli jego
majątek. Pewnie z konieczności wiele podróżował, odwiedził Sycy-
lię, Eubeję, Spartę. Czterema wersami powtórzył gorzki aforyzm,
znany nam także z nieocenionego Plutarcha (Pocieszenie dla Apollo-
niosa, 115d-e). Niegdyś król Midas zapytał jednego z sylenów, co
jest dla człowieka najlepsze. Ten długo milczał, a gdy monarcha
przymusił go do udzielenia odpowiedzi, rzekł: "Nasienie jednodnio-
we utrudzonego dajmona i twardej doli, po co niewolicie mnie,
żebym powiedział to, czego lepiej, byście nie znali?". I wyjawił
opinię tę właśnie, którą Teognis ujmie w swoje wersy.
  Gorycz odtrąca kamienna substancja utworów Simonidesa (cho-
ciaż wyśmiewa on mędrca Kleobulosa, stawiającego marmurową
stelę przeciw wielkim żywiołom), znanych nam w ułomkach. Jest to
poeta z przełomu VI i V wieku. Musimy ku niemu powędrować
najpierw na wyspę Keos, gdzie się urodził, bliską przylądkowi
Sunion i niedaleką od Aten. Rychło opuścił ją, niemało peregryno-
wał. Często przebywał w Atenach, gdzie zdobył szczególną sławę
poezją (zarówno hymnami, jak i inskrypcjami) sławiącą zmagania

78 ! 79



PORA LIRYKI

Greków z Persami w latach 484-479. Około roku 476 pożeglował na
Sycylię, gdzie gościł na świetnym dworze możnego tyrannosa Hie-
rona w Syrakuzach. Po dhzgim życiu umarł w roku 468, jak podaje
słynny dokument kamienny, tak zwane Marmor Parium, i pogrzeba-
no go w sycylijskim Akragas. Potomni niejedno o nim opowiadali,
na przykład to, że swoim talentem dyplomatycznym pojednał Hiero-
na z tyrannosem Akragas, Teronem. Ale i to, że lubił pieniądze. I że
był brzydki.
  W liryce chóralnej, jaką kształtował ów poprzednik Pindara, poety,
którego już za chwilę spotkamy: hymny, dytyramby, treny, pieśni
pochwalne przemawiają do nas fragmentami, w których zapalają się
obrazy. Przekazano potomnym (Plutarch, O chwale Atericzyków,
346f) Simonidesową definicję poezji jako mówiącego malarstwa,
malarstwa zaś jako milczącej poezji. Obrazy tego poety, choćby
płomienne, są zaiste wykute w głazie. Na skałach też, urwistych,
mieszka według niego Arete, Cnota, czy może raczej Dzielność,
będąca w każdym razie tym, co w człowieku "najlepsze", ariston,
i co się słusznie podoba, areskei. Dojść do niej można tylko "w pocie
żrącym serce".
  Spod najsurowszego dłuta, odłupującego i odrzucającego precz
wszelkie zbędne słowa, pochodziły też, jak słyszymy, epitafia, który-
mi słynął. Za ułożoną na pewno przez niego niektórzy uczeni
uważają tylko inskrypcję upamiętniającą bohaterskiego Megistiasa,
jaką przeczytamy w Herodotowej opowieści o Termopilach. Ale i te
inne, jakie w tradycji noszą jego imię, choćby były tylko z jego
natchnienia, a nie z jego ręki, znamionuje władcza zwięzłość, która
każe nam uznać Simonidesa za ojca gatunku literackiego mającego
wielką przyszłość, epigramatu.


Pindar

  Przyszłość tę ujrzymy w czasach hellenistycznych. Teraz zaś
zbliżamy się wreszcie do wielkiego piewcy bogów i igrzysk. Urodził
się w Tebach, głównym mieście Beocji, prawdopodobnie w roku 518
przed Chrystusem, jako syn Daifantosa z rodu Ajgeidów, możnego
w Tebach i w Sparcie. Studiował muzykę i kompozycję poetycką

Pindar


w mieście rodzinnym i w Atenach. Studiował, albowiem miała to
być w jego zamierzeniu poezja uczona. Nie dziwmy się, iż w poda-
nej tu Pienvszej Odzie Olimpijskiej Pindar nazywa ją tym samym
wyrazem, który określa mądrość, sophia. Życząc sobie zwycięstw
poetyckich, powiada, iż chciałby "pośród Hellenów przodować
w mądrości". Dla Aten zaś zachował wdzięczność. W ułomku zagi-
nionego utworu przeczytamy piękne o nich wersy:


O pełne światła, uwieńczone fiołkami, sławione pieśniami,
Przedmurze Grecji, chwalebne Ateny, miasto bogów!

  Pierwszą ze swoich wielkich ód ułożył mając około dwudziestu
lat. Następne komponował co najmniej do roku 452 (daty utworów
znamy dzięki temu, że posiadamy chronologię zwycięstw sportowych
przez nie wysławianych). Żył być może do roku 438. W jednym
z antycznych greckich zarysów jego żywota, zwanym Vita Ambrosia-
na, czytamy, jak to niegdyś podsłuchano, że bóg Pan, chodząc sobie
między górami, Kitajronem i Helikonem, śpiewał jeden z Pindaro-
wych peanów (pieśni na cześć bogów, zwłaszcza Apollina i Artemi-
dy). I o tym, jak Demeter, racząc nawiedzić sen poety, skarżyła się,
iż ją pomija; zaraz więc ułożył hymn ku jej czci. I o tym, że kapłan
świątyni Apollina w Delfach każdego wieczoru głosił: "Niechże
poeta Pindar spożyje wraz z bogiem wieczerzę". Pauzaniasz, jak
opowiada w Przewodniku po Helladzie (10, 24, 5), widział w Del-
fach żelazne krzesło, na którym Pindar zasiadał, by śpiewać pieśni
na cześć Apollina. Trudno się więc dziwić, że jeszcze w roku 335
przed Chrystusem Aleksander Wielki, gdy burzył Teby, oszczędził,
jak słyszymy, zarówno dom Pindara, jak i życie ówczesnych potom-
ków pobożnego pieśniarza.
  Najsławniejszymi utworami tego poety są Ody Olimpijskie, Pytyj-
skie, Nemejskie i Istnzijskie, sławiące zwycięzców w wielkich igrzy-
skach wszechgreckich: w Olimpii ku czci Zeusa, w Delfach ku czci
Apollina, w Nemei (w Argolidzie) ku czci Zeusa i na Przesmyku
Korynckim ku czci Posejdona. Jak Pindar ozłaca zwycięstwo, to
zobaczymy w Pierwszej Odzie Olimpijskiej. Poświęcił ją zwycięstwu
znanego nam już Hierona, tyrannosa Geli i Syrakuz, w wyścigach
konnych w Olimpii w roku 476 przed Chrystusem.

80 I 8 I



PORA LIRYKI


  W odę kunsztownie jest wpleciona opowieść o Pelopsie, patronie
Pisy w Elidzie, miasta bliskiego Olimpu, przemieniona, jak się zdaje,
przez poetę. Bynajmniej nie przemieniona arogancko ani nie lekko-
myślnie, lecz według głębokiego i pobożnego namysłu. Pindar od-
rzuca wersję o poćwiartowaniu małego Pelopsa przez ojca, Tantala,
o świętokradczym podaniu go bogom na stół i o scaleniu przez
bogów dziecka we wrzącym kotle. Nie, głosi Pindar, w tym kotle,
przeczystym, tylko wykąpano dziecko dopiero co narodzone. Łopat-
ka ze słoniowej kości nie była łatą zakrywającą brak, lecz ozdobą,
z którą Pelops się urodził. Tak się on spodobał Posejdonowi, że ten
porwał go na Olimp, jak Zeus Ganimedesa. Tantala zaś ukarano
w podziemiu za co innego: za to, że - dopuszczony na uczty
bogów - kradł im nektar i ambrozję i udzielał ich ludziom. A porwa-
nego Pelopsa nieśmiertelni rzucili potem znowu na ziemię. Ten,
starając się o wydarcie Hippodamei okrutnemu ojcu, Ojnomaosowi,
będzie przyzywał, w samotności, w mroku, pomocy Posejdona.
O tym wszystkim medytuje Pindar, idąc pielgrzymim szlakiem ku
słonecznemu wzgórzu Kronosa w Olimpu.
  Wshichajmy się jeszcze w sam początek ody. Kiedy Pindar mówi
od razu, po prostu, bez żadnych wstępów: Ariston men hydor,
"Najlepsza jest woda", czujemy, że przeniesiono nas z języka pozor-
nego, jakim, można by mniemać, rozmawiamy na co dzień, w strefę
słów dotykalnych. Egli dice cose, voi dite parole - jak to będzie
powiedziane o wierszach Michała Anioła: "On mówi rzeczy, wy
mówicie słowa". Taką mowę rzeczy, frazy twarde jak zaklęcia, będzie
naśladował Horacy, chociaż zwierza się, jak to jest trudne: Pindarum
quisquis studet aemulari (Pieśni, 4, 2, 1) - "Ktokolwiek by chciał
współzawodniczyć z Pindarem...".
  Dawni lirycy greccy jednak nieraz odzywali się taką mową. Na
przykład u Praksilli z Sikionu, autorki dytyrambów z pierwszej poło-
wy V wieku, odchodzący ze świata Adonis tak się skarży w jednym
z nielicznych ocalałych strzępów jej poezji:

Najpiękniejsze oto zostawiam światło słońca
I zostawiam jasne gwiazdy i oblicze księżyca,
I figi dojrzałe, i jabłka, i gruszki.

Z wczesnej liryki









Z WCZESNEJ LIRYKI




TYRTAJOS


WEZWANlE DO WALKI

Piękne to jest dla dzielnego męża, w pierwszym szeregu
Polec w bitwie, gdy walczy za ten ojczysty swój l#aj.
Własne zaś miasto opuścić i urodzajne łany,
Aby żebrać, czyż może być gorszy dla niego ból?
Gdy z drogą matką, ze starym ojcem, z małymi dziećmi,
Z prawowitą żoną musi do obcych iść,
Jacykolwiek to ludzie, kiedy znaglony nędzą
Obmierzłą, stanie przed nimi, będzie im zawsze jak wróg.
Znieważa ród i hańbi swoją szlachetną postać.
Cóż on ma w tej wędrówce? Jeno zelżywość i wstręt.
Jeśli więc tułacz i teraz, i za lata nie znajdzie
Ani poważania, ani rodu i czci,
Gorliwie walczmy za naszą ziemię, za nasze dzieci.
W zmaganiu oddać życie niech wam nie będzie żal.

Młodzi, razem walczcie, trwając w zwartym szeregu,
Niech was nie skusi podła ucieczka, nie spęta strach.
Wielkiego sobie zróbcie, mężnego ducha w piersi,
Nie trzymajcie się życia, kiedy z mężami wasz bój.
Pamiętajcie, kolana starszych już nie są krzepkie,
Nie odbiegajcie więc od nich, sędziwy szanujcie wiek.
Jeśli się bowiem widzi, że w pierwszym szeregu leży
Przed młodymi mąż starszy, jakiż okropny to wstyd.

82 83



PORA LIRYKI


Biała już jego głowa i siwa jego broda,
Mężną on duszę wyziewa, gdzie bojowiska pył,
Swój srom skrwawiony ściska w rękach, to okropne,
I całe ciało już nagie, zgrozą jest widzieć to,
Bodaj odwrócić oczy. Młodemu zaś wszystko przystoi,
Póki kochanej młodości cudny jaśnieje kwiat.
Dla mężczyzn jest godny patrzenia, dla kobiet kochania, dopóki
Żyje. Lecz piękny i wtedy, gdy w pierwszym szeregu padł.
Niech się więc każdy mocno zaprze obiema nogami
W ziemię, gryząc zębami wargę, jak długo bój trwa.

Fragmenty zaginionych wierszy Archilocha

  FRAGMENTY
ZAGINIONYCH WIERSZY ARCHILOCHA




ŻOŁNIERZ POETA


Giermkiem jestem Enyaliosa władcy i dobrze
Znam zarazem Muz uwodzicielski dar.




WŁÓCZNIA


Włócznia jęczmienny mi daje chleb i włócznia wino
Ismarskie, na włóczni się wspieram, gdy biorę kubek, by pić




TARCZA PORZUCONA W UCIECZCE

Ktoś z Sajów teraz się chlubi tarczą, którą pod krzakiem
Zostawiłem, wbrew sercu, wyborną, cenną rzecz.
Lecz siebie uratowałem. Cóż mi zależy na tamtej
Tarczy? Niech przepadnie. Nie gorszą nabędę wnet.




ALKMAN


CISZA


Śpią wierzchołki, śpią koryta górskich rzek
I przylądki urwiste, i przepaście,
I wszystkie stwory pełzające, jakich tyle ziemia czarna
Karmi, i dzikie bestie, i pszczeli ród,
I potwory z dna purpurowego morza,
I plemiona szerokoskrzydłych ptaków śpią.

DOLA ŻOŁNIERZA NAJEMNEGO


Najemnika, Glauku, lubi się, póki walczy




POŻEGNANIE WYSPY RODZINNEJ


Zostaw Paros i te figi, i to morskie życie już.

84 85



PORA LIRYKI


ŁZY I UCZTY


Nie ozdrowieję płacząc ani też, jeśli biesiadom
Oddam się i zabawom, pogorszy się mój ból.





PRZYPADEK I LOS


Wszystko, Peryklesie, człowiek ma od Tyche i Mojry





WYSPA TASOS


...jak osła grzbiet
[Wyspa] się wznosi zjeżona zaroślami...
...ani to piękna zieznia, ni ponętna tak,
Jak tamta nad nurtami Siris...





DO APOLLINA


Możny Apollinie, winnych
Utrap i tak zniszcz, jak ty niszczysz,
A nas...





DZIEŃ I DUCH


Glauku, Leptinesa synu, taki ludzi duch
Jest śmiertelnych, jaki dzień im ześle Zeus

Fragmenty zaginionych wierszy Archilocha


  MIRT, RÓŻA, MYRRA
Cieszyła się, że ma gałązkę mirtu
I piękny róży kwiat...

...a włosy jej
Zakrywały ramiona i plecy...

...skropione myrrą włosy
I piersi, jakich pożądałby i starzec...
...o Glauku...
...chciałem...



PRZYGODA


. . .dziewczyny
Za drzwi wygnały [go] kijami..





  ŚWIERSZCZA WRZASK

Tyś za skrzydło chwycił świerszcza.




  NEOBULE

Gdybym Neobule dotknąć ręką mógł...




  DO NIEDOSZŁEGO TEŚCIA
Ojcze Likambesie, cóżeś ty uroił sobie?
Któż to rozum ci pomieszał, tak
Trzeźwy niegdyś? Słyszysz? Wielki
Pośród ludzi twego miasta tryska śmiech

86 87



PORA LIRYKI


DO SWEGO SERCA

Duchu, duchu mój, brzemieniem ciężkich uclręczony trosk,
Już podźwignij się. Nieskryta wrogów niech odeprze pierś,
Niech podstępy ich roztrąci twoja tu obecna moc
I głośno się nie przechwalaj, jeśli zwyciężyłeś ty,
Ani, jeśliś pokonany, w domu nie kul się, by łkać,
Ale wesel się weselem, ale się klęskami smuć
Nie nad miarę. Zawsze znaj ten, który rządzi lud#mi, rytm.




ZAĆMIENIE SŁOŃCA


Sprawy nieoczekiwanej nie ma odtąd żadnej już
Ani dziwnej, skoro ojciec bogów na Olimpie, Zeus,
Z dnia pehiego noc uczynił, ten promienny słońca blask
Zakrywając, a ponury zatrząsł wtedy ludźmi strach.
Odtąd wszystko godne wiary i możliwe wszystko jest
W oczach ludzkich. Niech się więcej nie zdumiewa żaden z was
Nawet wtedy, gdy delfinom pozazdroszczą słonych wód
Bestie z kniei i już milszy im, niż ziemia, rozgwar fal
Będzie, a delfinom gęsto rozrośnięty w górach las.

Fragmenty zaginionych wierszy Alkajosa


Wynieś ciasto owocowe
Z bogatego domu,
Wynieś kubek wina
No i koszyk sera.
Ani strąkami,
Ni podpłomykiem
Jaskółka nie wzgardzi.
Mamy sobie pójść czy coś dostaniemy?
Dasz, to dobrze. Jeśli nie, my nie darujemy.
Drzwi weźmiemy lub nadedrzwie,
Albo żonkę, która siedzi w domu.
Taka malutka, że ją ponieść łatwo.
Jeśli chcesz coś dać,
Niech to będzie duże.
Otwórz, otwórz przed jaskółką.
Nie staruchy jesteśmy. My dzieci.





  FRAGMENTY
ZAGINIONYCH WIERSZY ALKAJOSA




W SPORZE WICHRÓW

Z POEZJI ANONIMOWEJ




O JASKÓŁCE

Przyleciała, przyleciała jaskółka
Niosąc piękne dni,
Piękną porę,
Na brzuchu biała,
Na grzbiecie czarna.

Nie mogę pojąć sporu wichrów. Fale
Spienione toczą się to stąd, to stamtąd.
A my pośrodku gnani, z czamym
Naszym okrętem, mamy tu sprostać

Olbrzymiej nawahiicy, gdy już woda
Przeciekła do oprawy masztu, niebo
Przez cały prześwituje żagiel,
Który dhigimi strzępami zwisa.

Nie wytrzymały kotwice. Ster..


89



PORA LIRYKI


POD NIEBEM ZIMY

Deszczem Zeus kropi, niebo wielką burzą
Nabrzmiało, w mrozie zakrzepły strumienie...

Pokonaj zimę tę burzliwą, roznieć
Ogień, w kraterze wino jak miód słodkie
Mieszaj nieskąpo. Skronie w miękką
Wtul wehię. . .

Ody i fragmenty Safo


Jemu król, Kronosa syn, co jest tam w dole, hudy
[...] pod czarną ziemią. Więc nie...







ODY I FRAGMENTY SAFO



BIESIADA


Pijmy. Czemuż na lampy czekamy? Już z dnia tylko palec
Przynieś no teraz duże [...] barwne czasze.

Wino syn Semele i Zeusa dla zapomnienia smutków
Dał ludziom. Jedną miarę wody z dwiema miarami wina

Zmieszaj i nalewaj do czasz aż po ich brzegi, i niechże
Jedną goni druga...





DO MELANIPPOSA

Pij, upij się ze mną, Melanipposie. Czy mniemasz,
Że kiedy [...] szeroki, skłębiony
Acheron przebędziesz, znowu ujrzysz czyste światło
Słoneczne? Nie wyciągaj ręki po rzeczy wielkie.
Król Syzyf, syn Eola, ten najbardziej przemyślny
Z wszystkich ludzi, sądził, że wymknął się śmierci, ale
Chociaż był tak przebiegły, dwakroć się z woli Kery
Musiał przeprawić przez wiry Acherontu. Ciężkie

DO AFRODYTY

Na tconie wielobarwnym nieśmiertelna
Afrodyto, podstępna córko Zeusa,
O, błagam, troską, smutkiem nie udręczaj
  Mojego ducha,

Lecz przybądź tu, jak nieraz prcybywałaś,
Kiedy słyszałaś me wołanie nawet
Z dala i opuszczałaś dom ojcowski,
  I zaprzęgałaś

Swój złoty rydwan w parę pięknych wróbli:
Jak rącze one, gęsto trzepoczące
Skrzydłami, z nieba przez powietrze jasne
  Wiozły cię do mnie

I już tu były. Ty błogosławiona,
Z uśmiechem na swej nieśmiertehiej twarzy,
Pytałaś, co mi złego się zdarzyło,
  Czemu znów wołam


I czego najgoręcej upragnęłam
W szalonym sercu. "Kogo mam tu znowu
Do twej miłości przyprowadzić? Safo,
  Kto ciebie skrzywdził?

90 91



PORA LIRYKI


Jeśli ucieka, wnet cię ścigać będzie.
Gdy nie chce darów, popatrz: dary złoży
Jeśli nie kocha, rychło będzie kochać,
  Choćby nie chciała".

Tak przyjdź i teraz do mnie, spod udręki
Wyrwij mię takiej ciężkiej! Czego serce
Łaknie, wypehiij wszystko. Sama moim
  Bądź sprzymierzeńcem!




DO DZIEWCZYNY


Szczęśliwy mi się zdaje jak bogowie
Ten, co siedzi naprzeciw ciebie teraz
I tak bardzo blisko twojego słucha
  Błogiego głosu

I słodkiego śmiechu. Serce w mej piersi
Jak szalone szamocze się. Wystarczy,
Że cię zobaczyłam, jednego słowa
  Już nie wykrztuszę.

Język w ustach drętwieje, prędki płomień
Biegnie wszędzie pod moją skórą, więcej
Już nic nie mogą dojrzeć oczy, krew mi
  W uszach łomocze,


Pot się leje strugą, cała się trzęsę,
Bledsza jestem niż trawa i niewiele
Brakuje, abym skonała, tak właśnie
  Teraz wyglądam.





ATTIS


Kochałam ciebie, Attis, dawno temu...
...zdałaś mi się małym dzieckiem, bez wdzięku...

Ody i fragmenty Safo


ANAKTORIA


...tak przypomniała mi się Anaktoria,
  Której tu nie ma.

Pragnęłabym ujrzeć, jak ona kroczy,
Kochana, i cudną jasność jej twarzy
Bardziej niż Lidów rydwany i zbrojnych
  Piechurów w bitwie.





WIANKI


A ty, o Diko, bujne włosy otocz ślicznymi wiankami
I niech twoje młode ręce w nie wplotą gałązki kopru.
Na to, co rozkwitłe, milej jest bogini i szczęśliwym
Charytom patrzeć. Odwracają się od nie wieńczonych.






POŻEGNANIE


...naprawdę chciałabym umrzeć.
Ona żegnała mnie płacząc

Tak bardzo. I to mi mówiła:
"Jak okropnie stało się nam,
Psafo, ja wbrew sercu odchodzę".
Na to ja: "Idź i bądź
Szczęśliwa, a mnie zapamiętaj,
Bo dbaliśmy o ciebie, przecież wiesz
JeśIi nie, to ja ci chcę
Przypomnieć, ile [...]
[...) pięknych było chwil.

92 93



PORA LIRYKI


Wieloma wiankami, uwitymi
Z fiołków, róż i szafranu,
Tu przy mnie ozdabiałaś głowę

I wieloma girlandami
Plecionymi z [...] kwiatów
Otaczałaś miękką szyję,

I olejkiem [...]
Kwietnym [...] namaszczałaś się
Przeobficie, godnym królowej".

Ody i fragmenty Safo


SŁOWIK


Poseł wiosny, śpiewem budzący tęslmotę, słowik.



JAK HIACYNT W GÓRACH

Jak depczą hiacynt w górach stopy przechodzących
Pasterzy, i na ziemi kwiat purpurowy...




U KROSIEN




SAMOTNOŚĆ

Zaszedł księżyc
I Plejady. Już połowa
Nocy, mijają godziny,
A ja leżę sama.

Matko słodka, jakoś
Nie mogę tkać na krosnach,
Tęsknotą za smukłym chłopcem
Pokonana przez Afrodytę.*




Z PIEŚNI WESELNYCH


Jak jabłko się słodkie czerwieni, wysoko, tam na gałązce
Wysoko, najwyżej ze wszystkich. Zapomnieli o nim zbieracze
O, nie, nie zapomnieli. Tylko nie mogli dosięgnąć.


JAK GÓRSKI WICHER


Eros potrząsnął moim
Sercem, jak górski wicher na dęby wpada.






GLYKYPIKRON

Eros, rozprzęgający ciało, znowu mną kołuje,
Słodko-gorzkie, nie do sprostania, coś, co wpełza na mnie.

Hesperosie, wszystko, co światła Eos rozegnała,
Przywodzisz znów: owcę, kozę. A córkę zabierasz od matki





  * Wbrew przekazo wi rękopiśmiennemu, który kazatby czytać:.,tęsknotą za chlopcem
pokonana przez smukłą Afrodytę" (pothu dnrnei.scr paidos brcrdinnn di Aphroditcrn), wybrałem
koniekturę T. Bergka: potho dnmeisa pnidos- brudino di Aphroditc:rr. Dawni przecież kopiści
omegę dosyć łatwo mogli mylnie wziąć za alfę i ni, a trudno mi jest przypuścić, by Safo
ośmieliła się określać urodę Afrodyty. Ona tylko wielbi boginię. Przy sposobności wrócę
jeszcze do (wspomnianego już w eseju) świadectwa papirusu z Oksyrynchos (Oxv. 180U fr. 1),
datowanego na schyłek II albo początki III wieku po Chrystusie, prawdopodobnie przekazują-
cego starą tradycję o samej tej największej poetce miłości, że,.w swojej postaci była, jak się
zdaje, godna wz#ardy, zupełnie nieurodziwa (di'.seidestnte), ciemna (phniodes - nie jest całkiem
pewne, czy chodzi tylko o ciemne włosy, czy o śniadą cerę) i bardzo drobna". Ale w Platoń-
skim Fajdrosie (235b) Sokrates nazywa Safo "piękną '.

94 95



PORA LIRYKI


BO NIE DOTYKASZ RÓŻ Z PIERII


Umarła będziesz leżeć i żadna o tobie pamięć
Nie ocknie się nigdy potem. Bo nie dotykasz tych z Pierii
Róż. Niejawna w Hadesowym domu, gdy odlecisz
Do bezświatłych umarłych, chodzić masz pośród nich.

Z wierszy Anakreonta

Tej modlitwy mej wysłuchać
Daj Kleobulowi dobrą
Radę, żeby miłość moją,
Dionizosie, zechciał przyjąć.





PIł.KA EROSA

Purpurową piłką we mnie
Złotowłosy Eros ciska,
Abym bawił się z dziewczyną,
Której sandał wielobarwny.
Lecz ta (z uprawionej dobrze
Lesbos) włosów mych nie lubi,
Bo są siwe. I dziewczyny
Innej szuka chciwym wzrokiem.





Z EROSEM NA PIĘŚCI

Frzynieś wody, przynieś wina, chłopcze mój, i wielokwietne
Tu mi przynieś wieńce, abym mógł z Erosem pójść na pięści.
Z WIERSZY ANAKREONTA




DO DIONIZOSA


Panie, z którym ujarzmiciel
Eros, ciemnookie nimfy
I szkarłatna Afrodyta
Bawią się, ty, co wędrujesz
Po najwyższych gór wierzchołkach,
Błagam cię, racz tu życzliwy
Przybyć do mnie i łaskawie

ŹREBICA TRACKA

Ach, źrebico tracka, powiedz, czemu patrzysz na mnie krzywo.
Jakbym w lejcach był niewprawny, bezlitośnie mnie unikasz.

Wiedz, że umiałbym wędzidło tak założyć ci, jak trzeba,
Powieść cię lejcami nawet i dokoła kresu biegu.

Teraz pasiesz się na łąkach i swawolnie podskakujesz.
Jeszcze nie spotkałaś jeźdźca, który znałby się na rzeczy.

96 g#



PORA LIRYKI


UCZTA SPOKOJNA


Już nie myślmy o następnej,
Z łomotaniem i krzykami,
Pijatyce wedle Scytów
Obyczaju. My tu pijmy
Lekko i wśród błogich pieśni.





WYZNANIE

A więc kocham i nie kocham,
Szalony jestem i trzeźwy.





Z ANONIMOWYCH WIERSZY
  ANAKREONTYCZNYCH




EROS Z DESZCZU

O póhiocnej porze, kiedy
Niedźwiedzica ku Wolarza
Już ramieniu się obraca,
A śmiertelne śpią plemiona
Ujarzmione mozołami,
Nagle Eros u drzwi stanął
Moich, stuka we wrzeciądze.
"Któż to się dobija? - mówię.
Przecież ty mi sny rozdzierasz".
Na to Eros: "Otwórz, małym
Jestem dzieckiem, więc się nie bój
Moknę w deszczu, zabłądziłem
W tej bezksiężycowej nocy".

Z anonimowych wierszy anakreontycznych

Słysząc to, poczułem litość.
Zaraz zapaliłem lampę
I otwarłem drzwi. Chłopczyka
Widzę s#zydlatego, z łukiem
I kołczanem na ramieniu.
Posadziłem go przy ogniu,
W ciepłych dłoniach ogrzewałem
Jego ręce, z mokrych włosów
Wyżymałem krople deszczu.
A on, odchuchany z zimna:
"Chodź - powiada - spróbujemy
Tego hzku, czy cięciwa
Przetrzymała taką wilgoć".
Napiął hzk i w środek serca
Wbił mi strzałę, wściekłe żądło.
I podskoczył, jakże śmiał się:
"Gospodarzu, ciesz się ze mną.
Łuk w porządku, za to ciebie
Będzie serce bardzo boleć".







DO ŚWIERSZCZA


Podziwiamy ciebie, świerszczu,
Gdy wysoko tam na drzewie,
Napojony jedną 1#-oplą
Rosy, jak król sobie śpiewasz.
Twoje bowiem jest zaiste
Wszystko, co na polach widzisz,
Wszystko też, co karmią lasy.
Przyjacielem tyś rolników,
Bo przenigdy im nie szkodzisz.
Wielce ciebie czczą śmiertelni,
Boś ty słodki prorok lata.
Także Muzy cię kochają,
Sam Feb kocha. Przenikliwą
Taką dał ci piosnkę. Starość

98 99



PORA LIRYKI


Nie tknie ciebie. Mądry, rodem
Z ziemi, rozkochany w hymnach,
Obojętny, bez krwi w ciele,
Niemal równy jesteś bogom.





Z ELEGIJNEGO CYKLU TEOGNISA




BIEDA
(173-178)

Dzielnego męża spęta bieda bardziej niż siwe
Włosy, Kyrnie, i bardziej niż gorączkowy dreszcz.
Byleby przed nią uciec, w najgłębsze ostępy morza
Warto, Kymie, skoczyć z najstraszniej urwistych skał
Bo człowiek spętany biedą nie może ani powiedzieć,
Ni zrobić nic, jego język bezczynnie w ustach tkwi.



WYGNANIE
  (209-210)

Wygnaniec nie ma przyjaciół, jemu nikt nie jest wierny.
Nawet i od wygnania okropniejsze jest to.



SKRZYDŁA SŁAWY
  (237-254)

Dałem ci skrzydła, na nich możesz nad bezgraniczne
Morze i ponad całą ziemię lekko się wzbić

I lecieć. W niejednej ochocie, na uczcie niejednej, będziesz
Spoczywał na wezgłowiu słów niezliczonych ust.

Z elegijnego cyklu Teognisa

Do wtóru żarliwych fletów, w ładzie biesiady, pięknie
I głośno cię wysławi cudnych młodzieńców chór.
A kiedy odejdziesz w ciemne zakamarki pod ziemią,
W domy Hadesowe, którymi potrząsa jęk,
Nawet umarły nie zghichniesz, będziesz pamiętany,
Bo wśród ludzi masz imię, którego nie zniszczy nic,
O Kyrnie, po całej Helladzie, za morze jałowe, rybami
Rojące się, będziesz wędrował, na każdą z wielu wysp,
Nie na grzbiecie rumaka, o, nie! Poniesie ciebie
Płomienny Muz, fiołkami uwieńczonych, dar.
Dla wszystkich, którzy dbają o pieśni i którzy zadbają,
Będziesz, jak one, żył, póki ziemia i słońce trwa.
A jednak nie mam od ciebie ani krzty szacunku,
Lecz jak gdybym był dzieckiem, słowami zwodzisz mnie.




ODWET
(341-350)

O Zeusie Olimpijski, racz spehiić tę moją na czasie
Prośbę: za tyle utrapień trochę dobrego mi daj.
Niechbym umarł, jeśli nie znajdę wytchnienia od troski
I jeśli nie udręczę tego, kto dręczy trmie.
Taki powinien być obrót doli. Lecz jeszcze dla nas
Nie świta odwet na ludziach, którzy dobytek mój
Zagarnęli. Ja jestem ten pies, co przebrnął przez potok
W jarze, a woda wzburzona zabrała mu wszystko, co miał.
Obym mógł pić krew ich czarną, oby tu stanął dajmon,
Który by wedle mojego zamysłu wypełnił to.





AFORYZM SYLEIVA
  (425#28)

Dla tych tu na ziemi największym jest dobrem wcale
Nie rodzić się, nie patrzeć na słoneczny blask,
A jeśli ktoś się urodził, najrychlej bramę Hadesa
Przekroczyć, pod obfitym brzemieniem ziemi lec.

101



PORA LIRYKI


OJCZYZNA
(783-788)

Odwiedziłem niegdyś i Sycylię, i pola
Eubei, gdzie z winorośli zbiera się bujny plon,
I Spartę, wspaniałe miasto, gdzie Eurotas płynie
Wśród gęstych trzcin. I wszyscy życzliwie witali mnie.
Lecz z tych powitań żadna xni radość nie roz#zała
Serca. Nic milsze nie było niż ojczysty kraj.




DZIELNI I PODLI
  (797-798)

Dzielnych jeden będzie ganił, a drugi chwalił.
O podłych słuch zaginie, bo nie wspomni ich nikt.


NADZIEJA
(1135-1138)

Nadzieja jedynym jest dobrym bóstwem, co trwa wśród ludzi,
A inne na Olimp odeszły, porzucając ten świat.
Odeszła Wiara, wielka bogini, odeszła męska
Rozwaga, odeszły Charyty z ziemi, o miły mój!

Fragmenty zaginionych utworów Simonidesa


KRZYK PTAKA
  (1197-1200)

Ostry krzyk usłyszałem, Polipajdesie, ptaka,
Który śmiertelnym zwiastuje tę porę, kiedy już
Trzeba orać. Lecz mnie uderzył on w serce czarne.
Bo inni tam władają, już nie mam żyznych pól.
Nie dla mnie teraz muły ciągną ostrze pługa,
Odkąd w tamtą [...] żeglugę ruszyłem...














  FRAGMENTY
ZAGINIONYCH UTWORÓW
  SIMONIDESA




POMYSŁ KLEOBlJLOSA

Któż, jeśli rozum ma zdrowy, chwaliłby Kleobulosa z Lindos,
Który przeciw wiecznym rzekom, kwiatom wiosny,
Płomieniom słońca i złotego księżyca,
I wirom morza postawił moc nagrobnej steli?
Przecież wszystko jest mniejsze od bogów. A głaz
Nawet ludzkie roztrzaskałyby ręce.
Tylko głupiec mógł to pomyśleć.

102 103



PORA LIRYKI


ARETE


Powiada się,
Że Cnota mieszka na urwistych skałach
I z prędkimi nimfami odprawia święty taniec,
Nie wszystkim śmiertelnym
Widzialna, lecz tylko temu,
Kto w pocie żrącym serce
Dochodzi do szczytu męstwa.

Inskrypcje przypisywane Simonidesowi

  INSKRYPCJE
PRZYPISYWANE SIMONIDESOWI




ZWYCIĘZCA W OLIMPII
  (AP 16, 24)

Piękny to posąg pięlmego Milona, który nad Pisą
Siedemkroć zwyciężył, a nigdy nie upadł na kolana.




ZWYCI#ZCA W DELFACH
  (AP 16, 23)

Ktoś ty, powiedz, czyj syn, skąd, w czym zwycięzca? - Kasmylos,
Syn Euagorasa, Rodyjczyk, w pytyjskiej walce na pięści.



ATEŃCZYCY POD MARATONEM
  (Lycurg.in Leocr. 109)

Walcząc na czele Hellenów, Ateńczycy pod Maratonem
Potęgę Medów, błyszczących złotem, rzucili na ziemię.
















104 105



PORA LIIZYKI


EPITAFIUM KUPCA
  (AP 7, 254b)

Tu spocząłem, Brotachos Kreteńczyk. Przybyłem z Gortyny
Ale nie po to przybyłem, tylko po towar.



TIMOKREON
  (AP 7, 348)

Dużo zjadłszy, dużo wypiwszy, dużo złego o ludziach
Powiedziawszy, leżę tu, Timokreon z Rodos.







Z POEZJI PINDARA




PIERWSZA ODA OLIMPIJSKA

Najlepsza jest woda, złoto zaś, jak płonący nocą
Ogień, nad wszystkie wielkopańskie dobra jaśnieje,
Lecz jeśli, moje serce,
Chcesz śpiewać o zapasach,
Za dnia nie szukaj gorętszej od słońca
Gwiazdy w pustym eterze ani nie łudźmy się,
Że może być agon świetniejszy od tego w Olimpu.
Stamtąd też jest ów hymn rozgłośny,
Który spowija myśli mędrców, jacy dla uczczenia
Syna Kronosa przybyli do bogatego
I szczęśliwego domostwa Hierona,

Tego, który prawowite trzyma berło
Nad rojącą się stadami Sycylią. Zgarnia on

Z poezji Pindaca


Najwyższe kłosy wszelkich zalet, a uświetnia się też
Najwyborniejszymi pieśniami,
Takimi, jakimi my, ludzie, często się bawimy
U przyjaznego stołu. Tak, dorycką
Formingę zdejmij z kołka, jeśli blask
Pisy i Niosącego-Zwycięstwo konia
Najsłodszymi zaczarował duszę twą myślami
O tym, jak wzdhiż Alfejosu rumak biegł,
Nie popędzane prężąc nogi,
I do przewagi możnej podniósł swego pana,

Króla Syrakuz, miłośnika stadniny,
Opromienionego sławą w pełnej l#zepkich mężów
Kolonii Pelopsa Lidyjczyka,
Którego, kiedy Kloto go wyjęła
Z czystego kotła, mocarz Ziemią
Władnący Posejdon umiłował, prześwietnie
Ozdobionego łopatką ze słoniowej kości.
Tak, wiele jest dziwów, ale też nieraz
Ludzkie pogłoski przerastają prawdę
I przeróżnie kunsztownymi
Zmyśleniami hxdzą.

Chociaż dająca śmiertelnym rzeczy miłe
Charis, kiedy wsławia, nawet to, co wiary niegodne,
Często godnym czyni,
Jednak dni, jakie nadejdą,
Świadkowie to najrozumniejsi.
Przystoi człowiekowi mówić dobrze o bogach,
By mniejsza była jego wina.
Synu Tantala, słowo przeciwne mowie dawnych
Powiem. Oto gdy twój ojciec,
W podzięce za biesiady u bogów,
Zaprosił ich na ucztę nieskazitelną,
Wtedy cię pochwycił mocarz Jaśniejący-Trójzębem,

Bo owładnęło jego duchem pragnienie. Zaprzęgiem
Złotych koni do wzniosłego domu
Boga wszędzie czczonego powiózł eię, tam,
Gdzie w późniejszym czasie przybył i Ganimedes
Do tej samej przy Zeusie służby.

106 107



PORA LIRYKI


Gdy zniknąłeś i nikt z szukających nie oddał cię matce,
Zaraz jakiś zawistny sąsiad zaczął skrycie
Szeptać, że do wody wrzącej na ogniu
Nakroili twoich członków nożem
I rozniesiono po stołach całe ciało
Jako ostatnie danie, i jedli.

Lecz ja wzdragam się przed nazwaniem
Któregokolwiek z błogosławionych bogów
Żarłokiem. Na oszczerców nieraz wali się niedola.
Jeśli strażnicy Olimpu
Uczcili kogoś ze śmiertelnych,
To zaprawdę tego Tantala. Ale on
Olbrzymiemu szczęściu nie sprostał. I za chciwość
Dostało się mu potworne nieszczęście, ciężki kamień,
Jaki Ojciec zawiesił nad nim.
Ciągle chroniąc głowę przed tym głazem,
Odegnany jest Tantal od radości.

Tak bezsilnie żyje w trudzie bez końca,
W tym czwartym przy trzech innych mozołach,
Za to, że nektar i ambrozję, którymi
Bogowie zrobili go nieśmiertelnym,
Ukradł im i dał rówieśnikom
Pijącym razem z nim. Ktokolwiek z ludzi mniema,
Że zatai przed bóstwem jakiś czyn, ten się myli.
Nieśmiertelni zaś rzucili jego syna
Znowu w krótkotrwałe plexnię ludzi.
Ku zakwitnięciu młodości,
Gdy policzki zaciemniły się zarostem,
Pomyślał o przedstawionej wszystkim oblubienicy,

O tym, by słynną Hippodameję od ojca, Pisańczyka,
Zdobyć. Szedł więc sam tylko brzegiem siwego morza
I wołał w ciemności ku huczącemu z głębi
Bogu Dobrego-Trójzęba, a ten się objawił
Tuż przed jego stopami.
Rzekł więc Pelops: "Jeśli xniłosne dary Kypridy
Mogą się, Posejdonie, obrócić
Ku łasce, spętaj spiżową Ojnomaosa włócznię,
A mnie najprędszym rydwanem pognaj

Z poezji Pindara


Do Elidy i wydźwignij ku mocy zwycięskiej.
On bowiem, zabiwszy już trzynastu zalotników,
Ciągle odkłada zamęście

Córki. Wielka groza nie zmaga się z tchórzem.
Ale czemu ci, którzy i tak umrzeć muszą,
Mieliby szukać starości wyzutej z chwały,
Siedząc bez pożytku w mroku,
Bez godnych czynów? O, nie,
Ja w ten zawód
Pójdę, a ty wynik upragniony mi daj".
Tak mówił, a słowa jego nie padły
W pustkę. Bóg zaszczycił go darem
Złotego rydwanu i koni
O nieznużonych skrzydłach.

Pokonał Ojnomaosa moc, zdobył dziewczynę na żonę,
Spłodził sześciu synów, przywódców rwących się ku męstwu,
A teraz, spoczywając u nurtu Alfejosu
W otoczonym czcią grobie, ma swą część
We wspaniałych ofiarach krwawych,
Bitych na tamtejszym ołtarzu, który
Nawiedzają rzesze z wielu krain. Daleko
Widzi się olimpijskich igrzysk blask,
Pelopijskich chwałę biegów, gdzie się idzie o lepsze
W ehyżości nóg i szorstkich trudach największej siły.
Zwycięzca przez resztę życia
Syci się miodem spokoju

Dzięki igrzyskom. Radość co dzień rozjarzana jest najwyższym
Dla każdego ze śmiertelnych dobrem. Moja rzecz
To uwieńczyć tego męża hymnem konnym
W melodii eolskiej. Któż inny z przybyszów,
Zarówno wyćwiczony do pięknych zawodów,
Jak i najbardziej pański w sile,
Z wszystkich, co żyją dziś, godniejszy jest,
Żeby go czcić zwojami hymnów kunsztownymi?
Bóstwo żyezliwe czuwa, Hieronie,
IVad twoimi dążeniami, troszczy się o ich spełnienie. Jeśli
Nie odejdzie nagle,
Jeszeze słodsze, jak ufam,

108 109



PORA LIRYKI

W prędkim rydwanie zwycięstwo wysławię,
Zwędrowawszy pomocną słowom drogę
Ku słonecznemu wzgórzu Kronosa. Teraz we mnie
Muza najostrzejszą wymierza strzałę:
Inni mogą być skądinąd wielcy, lecz być królem
To jest sam szczyt. Nie patrz dalej.
Obyś przez swój czas kroczył ku wyżynie,
Obym zawsze był przy zwycięzcach, kiedy są wieńczeni,
I przodował w mądrości
Pośród Hellenów wszędzie.



DAWNI MęDRCY

  Kiedy poeci pory lirycznej stali, każdy z nich samotnie, wobec
świata, w tych samych wiekach wędrowali po greckich i innych
krainach również mędrcy, którzy także usiłowali sprostać światu
i jego zagadkom. Robili to przeważnie spokojniej. Legendę o "sied-
miu mędrcach" spotykamy najpierw u Platona w dialogu Protagoras
(343a). Zwiedzając zaś Delfy w Mitologii Greków i Rzymian, czyta-
liśmy z Pauzaniaszem, autorem Przewodnika po Helladzie, imiona
owych mężów na ścianach przedsionka świątyni Apollina. Powtarza
je anonimowy epigramat w Antologii Palatyńskiej (9, 366), podając
też wypisane tam ich aforyzmy. Pauzaniasz (10, 24, 1) zwraca nam
uwagę na to, że co do jednego z mędrców zachodziła wątpliwość:
czy był nim Myson z Chenów (osady różnie umieszczanej przez
geografów), czy raczej Periander, świetny tyrannos, który podczas
swoich rządów w Koryncie w początkach VI wieku przed Chrystu-
sem zapewnił temu miastu potęgę, zamożność i rozkwit sztuk; właś-
nie na jego dworze Plutarch umieści fabułę swojego dialogu Uczta
siedmiu mędrców. Poza Mysonem albo Periandrem imiona sześciu
innych można wymienić bezpieczniej: Kleobulos z Lindos na wyspie
Rodos (pamiętamy naganę, jakiej mu udzielił poeta Simonides),
Chilon z Lacedemonu, Pittakos z Mityleny (którego Alkajos tak
długo nie mógł ścierpieć), Solon z Aten, Bias z Priene, jońskiego
miasta na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, nad nurtem Meandru,
111



DAWNI mĘDRCY

i Tales z bardzo bliskiego tamtemu grodowi, też jońskiego, Miletu.
Wszyscy należą do okresu, który można naszkicować datami: 620-
550 przed Chrystusem.


Za przewodem Laertiosa poznajemy siódemkę

  Cierpliwy, nieoceniony zbieracz filozoficznej tradyeji, Diogenes
Laertios (z miasta Laerte w Cylicji), pozwala nam choć trochę
zobaczyć ich twarze. O nim samym nie wiemy nic. Tylko domysły
uczonych umieszczają go w pierwszej połowie III wieku po Chrystu-
sie. Dziesięć zaś ksiąg ułożonych przez niego Żywotów i poglądów
znakomitych filozofów to jest lektura, w której można zatonąć. Kro-
nikarz zaczyna swoją kolekcję, opartą na wielu wcześniejszych
zapisach, właśnie od dawnych mędrców, tych z delfickiego spisu
i jeszcze innych. Co szczególnie ważne, przytacza sporo przypisywa-
nych im wypowiedzi, które i uczą, i nieraz bawią.
  Tales, który zasadę (arche, początek) wszechrzeczy upatrywał
w wodzie, a cały świat uważał za "ożywiony" (empsychon) i pełen
bóstw, zatrzymuje nas też podanymi przez Laertiosa ( 1, 35 i n.)
różnymi aforyzmami. Twierdził, że nie ma różnicy między życiem
i śmiercią. "Dlaczego więc - zapytał ktoś - nie umierasz?". "Bo nie
ma różnicy". Ktoś inny zastanawiał się nad tym, czy można zły czyn
ukryć przed bogami. "Nie można - rzekł Tales - ukryć przed nimi
nawet złej myśli". "Co je#t trudne?" - pytano. - "Znać siebie"
(wielka reguła apollińska). "A co jest łatwe?" - "Dawać rady".
  Kolejny u Laertiosa uczestnik siódemki, Solon, mógłby się był
u nas znaleźć także w rozdziale o porze liryki, bo przechowały się
dosyć obfite fragmenty jego poezji, ujęte w metrum elegijne i w jam-
by. Jako mędrca spotkamy go w naszej książce, w wyimku z Dzie-
jów Herodota: na lidyjskim dworze rozmawia z królem Krezusem.
Nie mniej zaciekawia nas to, co Platon podaje o jego wizycie
w Egipcie, gdzie kapłan w starej świątyni bogini Neith miał mu
powiedzieć (Timajos, 22b): "Solonie, Solonie, wy Grecy zawsze
dziećmi jesteście. Nie ma starego Greka". Kapłanowi chodziło o to
że w Grecji nie było, jego zdaniem, takich świadectw przeszłości, jak
w Egipcie; przypisywał to powtarzającym się kataklizmom przyrody.

Za przewodem Laeniosa poznajemy siódemkę

Może z tego epizodu, którego odrzucenie wydawałoby mi się aro-
ganckie, choćbyśmy nie znali jego podstaw, Bolesław Prus wywiódł
w Faraonie (tom l, rozdział 18) rozmowę starego pana z synem
o Grekach, tak przedstawionych przez władcę Egiptu:
  "Oni cały świat widzą inaczej niż my. W ich dziwnych oczach
każda rzecz tak błyszczy, koloryzuje się i nueni, jak niebo Egiptu
i jego woda. Czy więc można polegać na ich zdaniu?
  Za czasów dynastii tebeńskiej, daleko na północy, było miasteczko
Troja, jakich u nas liczy się dwadzieścia tysięcy. Na ten kurnik
napadały rozmaite greckie włóczęgi i tak dokuczyli niemnogim
mieszkańcom, że ci, po dziesięcioletnich niepokojach, spalili fortecz-
kę i wynieśli się na inne miejsca.
  Zwykła historia bandycka!... Tymczasem patrz, jakie pieśni śpie-
wają Grecy o trojańskich walkach. Śmiejemy się z tych cudów
i bohaterstw, boć nasz rząd miał dokładne sprawozdania o wypad-
kach. Widzimy bijące w oczy kłamstwa, a jednak... słuchamy tych
pieśni, jak dziecko słucha bajek swej niańki, i - nie możemy się od
nich oderwać !...".
  Do tego wywodu trzeba dodać, że jego świątobliwość faraon
Ramzes XII na pewno przesadził w pomniejszaniu roznuaru i wagi
wojny trojańskiej. Co się zaś tyczy Solona, należał on do zubożałej
arystokracji ateńskiej i być może trudnił się początkowo kupiectwem.
Prawdopodobnie około 570 roku przed Chrystusem, po odegraniu już
wcześniej dużej roli w rządzeniu państwem ateńskim, a jeszcze
bardziej w wojnie Aten z Megarą o Salaminę, dokonał wielkiej refor-
my ustroju społecznego. Jej główną częścią była seisachtheia,
"strząśnięcie ciężarów", to znaczy: zniesienie tych długów, których
zastawem była własność ziemi albo wolność osobista; czyniły one
warstwę uboższą często niewolnikami eupatrydów, arystokratów,
którzy władali majątkami ziemskimi. Zmieniając konstytucję pań-
stwa, Solon podzielił społeczeństwo na cztery warstwy, wyznaczone
nie pochodzeniem, lecz posiadaniem. Tylko dwie wyższe miały
dostęp do najwyższych urzędów, trzecia warstwa - do niższych
urzędów i uczestnictwa w państwowej radzie (bule), lecz nawet
najubożsi, czyli warstwa czwarta, robotnicy najemni (thetes), brali
udział w zgromadzeniu ludowym (ekklesia) i w zgromadzeniu (he-
liaia), do którego odwoływano się od werdyktów urzędników. Dalej

112 113



DAWNI MĘDRCY

drogą ku ateńskiej demokracji poszedł po Solonie krewny jego ze
strony matki, wytrwale przez niego zwalczany, Pizystrat, od roku 561
tyrannos Aten, władca sprawny, a przy tym niefanatyczny i łagodny;
rozdzielił część dużej własności ziemskiej między wieśniaków nie-
mal nie mających ziemi.
  Solon umarł około roku 558, nie wiemy, czy w Atenach, czy jako
emigrant na Cyprze. I w walkach, i w reformach był na pewno
żarliwy. Oddawał państwo pod opiekę skrzętnej patronki, czuwającej
nad rzemiosłem, Ateny. Wznosił ku niej serce, patrzał w górę ku jej
rękom wyciągniętym troskliwie nad Atenami, w elegii, której duży
fragment (zob.: Mitologia Greków i Rzymian, s. 232) szczęśliwie się
przechował. W krótkim strzępie ocalałym z innej elegii zwierza się
nam reformator ze swoich upodobań:

Szczęśliwy, kto ma drogie dzieci i wierzchowce z nierozhipanym
Kopytem, i łowcze psy, i gościa z dalekiej ziemi.

  Diogenes Laertios (l, 58 i n.) podaje trochę przypisywanych mu
powiedzeń. Porównywał prawa do pajęczyny, co sparafrazuje Jan
Kochanowski (w cyklu poetyckim Na XII tablic ludzkiego żywota):


Prawa są równie jako pajęczyna:
Wróbl się przebije, a na muszkę wina.

  Kronikarz mówi też nam, że niektórzy Solonowi właśnie przyzna-
ją autorstwo jednego z dwóch najsłynniejszych aforyzmów wypisa-
nych w świątyni delfickiej: Meden agan, "Niczego zanadto" (drugi
aforyzm to jest: Gnothi sauton, "Poznaj samego siebie").
  Ale wspomniany wyżej epi#ramat z Antologii Palatyriskiej cytuje
aforyzm "Niczego zanadto" jako powiedzenie Pittakosa z Mityleny.
Nieco inną tego aforyzmu wersję: Metron ariston, "Najlepsza jest
miara", przypisuje Kleobulosowi z Lindos, a "Poznaj samego siebie"
Chilonowi z Lacedemonu. Tych trzech, jak i Talesa, i Solona, wy-
znienia zarówno epigramat, jak Laertios. Pittakosa znamy trochę
z poprzedniego rozdziału naszej książki. Spotkany też już przez nas
Simonides z Keos w jednym z fragmentów poetyckich, które się
przechowały, jako słowa Pittakosa (czemu możemy bezpiecznie

Za przewodem Laertiosa poznajemy siódemkę

zaufać, bo nie dzieli ich przepaść długiego czasu) przytacza aforyzm:
Chalepon esthlon emmenai, który przełożyć jest niełatwo, bo przy-
miotnik esthlos ma bogatą treść, lecz może ujmijmy to tak: "Być
dzielnym to trudna rzecz". W Platońskim dialogu Protagor-as Sokra-
tes, przywołując tę frazę, słyszy w niej echo jakiejś "dawnej mądro-
ści, pochodzącej chyba od bogów" (341a). Diogenes Laertios (l, 76)
rzuca nam taką perłę Pittakosa, którą Alkajos może z czasem docenił:
"Przebaczenie więcej warte jest niż zemsta".
  Kleobulosa z Lindos, wywodzącego się być może od Heraklesa,
upamiętnia Laertios przytoczeniem przypisywanego mu wiersza na
grób Midasa oraz szyderczej odpowiedzi Simonidesa - znanej nam
już - na ufność pokładaną przez mędrca w nagrobnym monumencie.
I cyklu jego powiedzeń, rozsądnych, bez blasku, z których może
warto przywołać te: "Nie pysznij się w pomyślności, a jeśli zbiednie-
jesz, nie poniżaj się. Naucz się szlachetnie znosić odmiany doli".
  Chilon zaś z Lacedemonu, ten, któremu przypisuje się autorstwo
albo przynajmniej wypisanie w świątyni złotymi literami najbardziej
apollińskiego z delfickich aforyzmów, Gnothi sauton, był w Sparcie
w roku 556/5 przed Chrystusem jednym z eforów, wybieranych na
rok wysokich urzędników, którzy u boku lacedemońskich królów
rządzili państwem. Jak podaje Diogenes Laertios (l, 72) za dawniej-
szym kronikarzem, Hermipposem, Chilon w sędziwym już wieku
umarł w mieście Pisie w pobliżu Olimpii z nadmiaru radości, jaka
przepełniła jego serce, gdy uściskał syna, który właśnie zwyciężył
w walce na pięści w igrzyskach. Wszyscy uczestnicy olimpiady szli
w pochodzie żałobnym. Nasz kronikarz notuje też, nie wiemy za kim,
że w porze sędziwości owego mędrca lacedemońskiego słynny Ezop
(Aisopos) był w sile wieku.
  Skądinąd wiemy, że za lata pracy nad umacnianiem władzy
eforów i nad wzmaganiem roli Sparty wśród państw greckich czczo-
no potem Chilona w ojczyźnie jako wielkiego herosa. Wiele przy-
słów powtarzanych przez Lacedemończyków w różnych okoliczno-
ściach życia przypisywano właśnie jemu. Laertios zapisał ( 1, 69 i n.)
niemało takich apoftegmatów, prostych i pożytecznych, a na ich
czele podał starą wieść o tym, jak Chilon zapytał kiedyś Ezopa, co
czyni Zeus, i dostał odpowiedź: "Poniża, co wyniosłe, podnosi, co
niskie". Sam Chilon kazał być ostrożnym w tym, co się mówi,

114 115



DAWNI MĘDRCY

szczególnie przy biesiadzie. Odwiedzać przyjaciół zwłaszcza wtedy,
gdy mają zmartwienia. Słuchać praw. Być zawsze spokojnym...
I jeszcze wiele innych jest pouczeń. Nasz kronikarz dobitnie podkre-
śla, że mędrzec z Lakonii był brachylogos, "skąpy w słowach". Dziś
nie bez powodu nazywamy to lakonizmem. Za zwięzłość mowy
chwali ojczyznę Chilona Sokrates w Platońskim Protagorasie (342d-
e): "Wiedzcie, że ja tu prawdę mówię i że Lacedemończycy są
ludźmi najlepiej wykształconymi w dziedzinie filozofti i słowa. Oto
dowód: jeżeli się ktoś zechce spotkać z najlichszym nawet Lacede-
mończykiem, zrazu wyda mu się, że on marnie mówi, ale potem,
w przypadkowym momencie rozmowy, taką nagle rzuci krótką
a zwięzłą frazę, jakby z hzku prosto w cel strzelił. Rozmówca sam
się wtedy sobie wyda nie bardziej rozwinięty niż dziecko".
  Pozostał nam ze słynnego grona jeszcze Bias oraz dwaj pretenden-
ci do jednego miejsca. Biasowi przypisuje się powiedzenie, że
"ludzie w większości są źli". Z tym przeświadczeniem wiąże się
zapewne pragnienie niezależności, przejawiające się i w dziejach
Biasa, i w jego apoftegmatach (Laertios, l, 82 i n.). Zapytany, jakie
zajęcie daje człowiekowi najwięcej przyjemności, rzekł: "Zarabianie
pieniędzy". Ale nie tylko to cenił. Kazał, jeśli się udało uczynić coś
dobrego, przypisywać to bogom. I nieść zawsze z sobą mądrość jako
zaopatrzenie na podróż z młodości do starości, mądrość bowiem
podtrzymuje człowieka pewniej niż wszelki inny dobytek.
  Ponieważ słynął mądrością, a właśnie rybacy ateńscy wyłowili brą-
zowy trójnóg z inskrypcją: "Dla mądrego", do niego wyprawiono ten
dar, lecz Bias rzekł, iż należy się to prawdziwie mądremu, Apollinowi.
Był w swojej Priene niezwykle ceniony jako adwokat. W bardzo
sędziwym wieku, gdy już trudno mu było pracować, bronił jednak
kiedyś klienta, a po wygłoszeniu mowy oparł głowę na kolanach
towarzyszącego mu wnuka. Mowa przekonała sędziów bardziej niż
wygłaszana potem przez innego adwokata oracja przeciwna. Głosowali
za człowiekiem, którego bronił Bias. Ale adwokat już nie podniósł
głowy. Wcześniej bowiem na kolanach wnuka cicho umarł.
  Z dwóch pretendentów zaś Periander (Periandros) wielce nas
olśniewa swoim, już tu wspomnianym, dworem w Koryncie, gdzie
panował pono przez czterdzieści lat (625-585 przed Chr.), ale jako
tyrannos przeraża nieraz, jak Polikrates na Samos. Diogenes Laertios

Anacharsis i mistrz naszego dzieciństwa

za znanymi sobie kronikarzami podaje (1, 94 i n.), że, podjudzony
przez kochanki, żonę, rzekomo wiarołomną, zabił rzuconym w nią
stołkiem, płaczącego za nią syna wygnał na Kerkyrę (Korfu), a kiedy
po latach chciał go stamtąd sprowadzić jako dziedzica władzy,
Kerkyrejczycy owego Likofrona, zanim wsiadł na okręt, zabili.
Periander był nieugiętym arystokratą. Mówił: "Niczego nie czyń dla
pieniędzy. Zostaw zysk rzemiosłom uprawianym dla zysku". Powta-
rzał nieraz, że tyrannosa lepiej strzeże życzliwość ludzi niż oręż. Inne
apoftegmata, jakie mu przypisuje Laertios: "Spokój jest czymś pięk-
nym". "Co nagłe, to niebezpieczne". "Przyjemność przemija, cześć
nie przemija". Za główną jego sentencję kronikarz nasz uważa:
"Staranność to wszystko". Wiedząc jednak o niektórych czynach tego
tyrannosa, czujemy się wobec aforyzmów skrępowani, zwłaszcza
wobec tego, który w przywoływanym tu nieraz epigramacie z Anto-
logii Palatyriskiej podany jest jako jego główny: "Trzeba powściągać
gniew".
  Drugi pretendent, Myson z Chenów, nie jawi się nam, nawet u Laer-
tiosa (l, 106 i n.), dostatecznie wyraźnie, choć słyszymy, że pytia
delficka przyznała mu wyższość w mądrości nad Chilonem i nad
mędrcem spoza siódemki, Anacharsisem. Może najbardziej zaciekawia
nas wiadomość, iż w Lacedemonie kiedyś go podejrzano, jak w pustko-
wiu się śmiał. Ktoś, kto tamtędy nagle przechodził, zapytał, dlaczego
śmieje się, gdy nie ma nikogo w pobliżu. Odpowiedział: "Właśnie
dlatego". Był więc chyba mizantropem. Ale zapamiętano także rozumną
jego opinię, że argumenty (logoi) powinny być oceniane w świetle
faktów (pragmata), a nie fakty w świetle argumentów.


Anacharsis i mistrz naszego dzieciństwa

  Oprócz siódemki, nieco rozszerzonej wątpliwością, byli wówczas
inni też mędrcy, nie przyjęci do kanonu. Wspomnijmy przynajmniej
tego, który już się nam nastręczył, Anacharsisa. Był to książę
scytyjski w początkach VI wieku przed Chrystusem. Przywędrował
do Aten i przyjął kulturę helleńską. Sentencje jego podobne są do
apoftegmatów siódemki, a będąca ich przyprawą szczerość stała się,
według Laertiosa, który sporo o nim pisze (l, 101 i n.), źródłem

116 117



DAWNI M#DRCY

frazy: "mowa według Scytów", co znaczy: nie owijająca w bawełnę.
Powiada nam kronikarz, że Anacharsis wrócił do Scytii, a kiedy tam
nie krył swego zauroczenia hellenizmem, został zabity, czy to
podczas odprawiania helleńskiego nabożeństwa, czy może zginął
z ręki rodzonego brata podczas łowów.
  Ale nie tylko on się nastręczył. Padło tu już wielkie imię Aisopos,
Ezop, swojskie dla nas jak imię Homera, znane nam, chciałoby się
rzec, od urodzenia, a przynajmniej od dzieciństwa. Usłyszeliśmy, że
spotkał Chilona Lacedemończyka i rozmawiał z nim. Inne świadec-
twa także umieszczają Ezopa w VI wieku przed Chrystusem. Kroni-
karz Eugeon z Samos, który pisał przed rokiem 431 przed Chrystu-
sem, mówi o pochodzeniu Ezopa z Tracji (a nie z Frygii, jak potem
opowiadano). Nie jest to niezgodne ze wznuanką w Dziejach Hero-
dota (2,134), gdzie czytamy, że w Egipcie za czasów króla Amazisa
(faraon ten zaczął panować około roku 569 przed Chr.) bajkopisarz
(logopoios, jakby: "układacz przypowieści") Ezop jadł chleb niewol-
niczy wespół z heterą Rodopis (tak, tą znaną nam już, inaczej zwaną
Dorichą, którą ku strapieniu Safo wykupił brat poetki Charaksos);
oboje stanowili własność niejakiego Jadmona z wyspy Samos. Hero-
dot mógł to wiedzieć równie dobrze, jak Eugeon, bo przed rokiem
456 mieszkał na Samos, gdzie zapewne opowiadano tradycje sprzed
stu lat dotyczące słynnych postaci, Safo i Ezopa.
  Natomiast dosyć zagadkowe napomknięcie przez Herodota o za-
mordowaniu Ezopa w Delfach dzisiejsi uczeni uważają za jeden
z korali nizanych przez późniejsze wieki na sznur dywagacji o urze-
kającym bajkopisarzu. Delfijczycy jakoby strącili go ze skały, czy to
dlatego, że podejrzewali Ezopa o kradzież złotej czary, czy raczej
byli rozdrażnieni jego zgryźliwymi żartami. Wątpi się dziś, by
kiedykolwiek odwiedził Delfy. Z czasem opowiadano o nim jeszcze
barwniej, na przykład, że był podstępnie ironicznym służącym ghz-
piego króla. Razem z legendą biograficzną rósł przez wieki zbiór
opatrzonych imieniem Ezopa bajek pisanych grecką prozą, a potem
przerabianych na wiersze przez takich autorów jak grecki Babrios
(prawdopodobnie II wiek po Chr.) i łaciński Fedrus (wyzwoleniec
Oktawiana Augusta, w jakiś niejasny dla nas sposób ukarany przez
urzędników Tyberiusza). Jest to rodzaj literacki bardzo dobrze nam
znany dzięki Ignacemu Krasickiemu.

Fizycy i Heraklit

  Któż wyśledzi, które z przechowanych greckich przypowieści
prozaicznych, napełnionych takim gwarem i takimi barwami co-
dziennych zdarzeń, pochodzą od samego Ezopa? Bajka istniała już
przed nim, ślady jej są u epików i liryków, rozwijała się też potem
jako bezimienne dobro wspólne. Pozostaje jednak Ezop postacią
jakby emblematyczną: widzimy w nim jednego z owych dawnych
mędrców, nad którymi się teraz pochylamy, tego wśród nich, który
przypowieściami uczy roztropności całą rzeszę ludzi.


Fizycy i Heraklit

  Teraz spójrzmy ku takim mędrcom, jacy z pokolenia na pokolenie
budowali to, co dziś nazywamy filozofią. Należał do nich już jeden
z uczestników grona "siedmiu", Tales z Miletu. Urodził się u schyłku
VII wieku przed Chrystusem. Trochę młodszy od niego był Anaksy-
mander, być może jego uczeń, mistrz zaś jeszcze młodszego Anaksy-
menesa. Czas ten, VI wiek w Milecie, to pora wczesnych filozofów
greckich, których dziś nazywamy "fizykami jońskimi", badaczami
natury (physis). Swoje dociekanie natury ujmowali w pytaniu, co jest
arche wszechrzeczy. Jeśli Tales właśnie w żywiole wody upatrywał
ową zasadę, Anaksymander mniemał, że jest nią apeiron, "bezkres",
Anaksymenes zaś mówił, że jest to aer, "powietrze", i że z jego
rozrzedzenia powstaje ogień, ze zgęszczania wiatr, woda, ziemia,
kamienie. A więc wszystko w świecie ciągle się przemienia, co
dostrzegli też poprzednicy, Tales i Anaksymander. Ale dopiero
następca trzech Milezyjczyków, urodzony w innym jońskim mieście
Azji Mniejszej, w Efezie, Heraklit (Herakleitos), stał się badaczem
owej zmienności, można by rzec: już nie tylko natury, ale jej dziania
się, dziania się świata, co wyrażał niebywałym stylem, wielką,
przechowaną (przez cytujących tego mędrca innych pisarzy) w krót-
kich aforyzmach i być może od początku istniejącą tylko w takiej
formie prozą grecką. "Kiedy jestem w pobliżu Heraklita - powiada
Fryderyk Nietzsche - serce się we mnie rozgrzewa". Nie tylko w nim
jednym.
  Według Diogenesa Laertiosa, który wiele o Heraklicie pisze (9,
1-17), szczyt jego życia to okres 69 olimpiady, czyli lata 504-501

118 119



DAWNI M#DRCY

przed Chrystusem, z czym zgadzają się dzisiejsi uczeni. "Był-
notuje Laertios - bardziej wyniosły i wzgardliwy niż ktokolwiek
inny z ludzi". Dalej czytamy wiadomość świadczącą o tym, iż żył na
szczytach społeczeństwa. "Gdy Efezjanie prosili, by ustanowił im
prawa, wzgardził zaproszeniem, stwierdzając, iż miasto opanowałjuż
zły system rządów". Mędrzec chodził do świątyni Artemidy
i z chłopcami grał w kości. Gdy skupili się wokół niego dużą rzeszą
Efezjanie, rzekł: "Cóż to, łotry, dziwicie się? Czy nie lepiej to robić
niż uczestniczyć z wami w życiu państwowym?".
  Tu już widać w dziele kronikarza czarną legendę o "płaczącym
Heraklicie". Laertios powiada, że mędrzec stał się mizantropem. Grecki
wyraz misanthropos (w formie czasownikowej: misanthropein) znaczy:
"nienawidzący ludzi" i jest przeciwieństwem epitetu Prometeusza: phi-
lanthropos, "kochający ludzi". Czytamy u Laertiosa: "Stając się w koń-
cu mizantropem, poszedł w góry i tam żył, karzniąc się trawą i innym
zielem". Można by sobie już oszczędzić pogłoski, że od tego dostał
wodnej puchliny i wrócił do Efezu, a gdy lekarze nie wiedzieli, jak
"zrobić suszę po ciężkim deszczu", sam się zagrzebał w ciepłej gnojów-
ce, ale i to nie wyciągnęło zeń wilgoci. Jest to chyba jeden z ustępów,
które skłoniły Teodora Mommsena do słynnego określenia Diogenesa
Laertiosa jako "barana o złotym (ze względu na wszystko, co jednak
przechował) zunie". Ale czarna legenda była starsza od niego. Powołu-
jąc się na erudytę (z III wieku przed Chr.) Hermipposa nasz kronikatz
podaje również taką wersję, że wobec bezsilności lekarzy mędrzec
położył się w gorącym słońcu i służący okładali go krowim nawozem.
Leżąc na wznak, już drugiego dnia umarł i pogrzebano go na rynku
efeskim. Jeszcze inny przywołany przez Laertiosa enzdyta twierdził, że
mędrzec nie mógł strząsnąć z siebie tego nawozu i nie rozpoznanego
pożarły psy. Ale mówiono również, że wyleczył się z puchliny i umarł
na inną chorobę.
  Zwróćmy raczej uwagę na to, co nasz kronikarz opowiada o dzie-
jach intelektualnych Heraklita. Od dzieciństwa budził podziw. Jako
młodzieniec twierdził, że nic nie wie; jako dorosły - że wie wszystko
(tak przynajmniej notuje Laertios; Sokrates, jak wiemy, będzie mówił
o sobie inaczej). Nie był niczyim uczniem, chlubił się, że sam
z siebie doszukał się wszystkiego i nauczył. Nie mniemając, jakoby
tekst Heraklita był od początku tylko zbiorem aforyzmów, Diogenes

Fizycy i Heraklit

Laertios pisze: "Księga jemu przypisana jest ciągłym dziełem O na-
turze (Peri physeos), podzielonym na trzy traktaty, jeden o wszech-
świecie (peri tu pantos, ##o wszystkim#,), drugi o polityce, trzeci
o teologu. Złożył to dzieło w świątyni Artemidy, a jak niektórzy
sądzą, umyślnie je zaciemnił, by dostępne było tylko dla mogących
zrozumieć i by nie naraziło się swojskością na wzgardę. Naszego
mędrca Timon [filozof sceptyczny z III wieku przed Chr.] tak
wzmiankuje:

Ostro kukający, szydzący z motłochu, głoszący zagadki
Podniósł się spośród nich HerakIit.

  Teofrast melancholu to przypisuje, że niektóre części Heraklitowego
dzieła są półwykończone, a inne stanowią znieszaninę. Antistenes
[ll wiek przed Chr.] w swoim Następstwie filozofów jako przykład
wielkoduszności Heraklita podaje, że na rzecz brata wyrzekł się on
prawa do godności królewskiej. Tak zaśjego księga zasłynęła, że sekta
powstała, która od jego imienia nazwała się heraklitejczykami".
  Mędrzec efeski starał się nauczać o wiecznej zmienności, o stawa-
niu się jako walce przeciwieństw i o ich ukrytej harmonii, o ogniu
wreszcie jako arche wszechrzeczy i o głębi ludzkiej duszy. Dziś
określa się nieraz jego teorię słowami: panta rei, "wszystko płynie",
lecz trzeba pamiętać, że taka jej symboliczna definicja pada dopiero
u interpretatora Arystotelesa, Symplicjusza (VI wiek po Chr.), w ko-
mentarzu do Fizyki. Wcześniej jednak spotykamy frazy podobne.
Można tu przytoczyć Platoński dialog Kratylos, gdzie Sokrates mówi
(402a): "Powiada gdzieś Heraklit, że wszystko jest w ruchu i nic nie
stoi w miejscu, a porównując byty do rzecznego nurtu, twierdzi, iż
nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki".
  Treść owej nauki lepiej samemu próbować wydobyć z gęstwiny
zagadkowych, często urzekających aforyzmów. Czytelnicy prawdzi-
wi lubią taką pracę rekonstruowania. Ale przywołajmy jeszcze jedno
świadectwo, bo ukazuje nam ono samego Heraklita, i to nie w gór-
skim lesie, podane przez Arystotelesa w traktacie O częściach zwie-
rząt (645a). Jacyś cudzoziemcy chcieli z nim porozmawiać, a wcho-
dząc do niego, zobaczyli, że grzeje się przy piecu, więc się zatrzyma-
li. Kazał im "wejść śmiało, bo i tu są bogowie".


120 121



DAWNI M#DRCY

Pitagoras, Ksenofanes, Parmenides, Empedokles

  Byli jeszcze inni mędrcy w owej greckiej porze liryki i mądrości,
która, zauważmy, jest równoczesna z powstawaniem wielkich dokttyn
w Indiach, zwłaszcza buddyzmu. Najpodobniejszy do księcia Siddhatty
jest zapewne Pitagoras (Pythagoras), który urodził się na wyspie Samos
w drugiej połowie VI wieku przed Chrystusem. Powędrował do Italu
i tu w Krotonie założył szkołę frlozoficzną czy raczej mistyczną i asce-
tyczną. Głosił naukę o wędrówce dusz. Pzzypisuje się Pitagorasowi
wykrycie wielu praw matematycznych i geometrycznych, jak też sto-
sunków matematycznych zachodzących między dźwiękami muzyczny-
mi. Przy tym, jak wiemy z wielu świadectw, pitagorejczycy gorliwie
starali się o wywieranie, w duchu wzniosłych zasad doktryny, wpływu
na społeczeństwo. Zdaje się, że gniew nawracanego przez nich ludu
Krotony zmusił mistrza do ucieczki. Przeniósł się do Lokri, potem do
Tarentu, wreszcie do Metapontu, gdzie miał dokonać życia. Tekstów
jego nie mamy. Być może nauczał tylko ustnie. Dopiero w późnych
wiekach antycznych powstaną przypisywane mu apokryfy, wśród nich
słynne Złote wiersze (Krysa epe), streszczające doktrynę w siedem-
dziesięciu jeden heksametrach.
  Pisali zaś inni wcześni filozofowie. Ksenofanes urodził się w nieda-
lekim od Efezu jońskim Kolofonie w pierwszej połowie VI wieku. On też
wyemigrował na zachód, do VVielkiej Grecji, chyba chroniąc się przed
naporem perskim na miasta Azji Mniejszej. Wędrował po Sycylu i połu-
dniowej Italu. Pzzemawiał wierszami, z których przetrwały fiagmenty,
ujmowanymi niekiedy w miarę elegijną, lecz częściej biegnącynu rów-
nym rytmem heksametrów. W poemacie nazwanym, według jońskiego
obyczaju, O naturze ów poprzednik szkoly elejskiej wykładał swoją teorię
wszechświata, zwłaszcza wyrażoną po raz pierwszy w piśmiennictwie
greckim tak mocno transcendentną wizję monoteistyczną.


Bóg jeden tak wśród bogów, jak wśród ludzi największy,
Ani postacią niepodobny do śmiertelnych, ani umysłem.
[...]
Cały widzi i cały myśli, i cały słyszy.








[...]
Z dala od trudu rozumną myślą potrząsa wszystkim.

Pitagoras, Ksenofanes, Parmenides, Empedokles

  W cyklu zaś wierszy szyderczych, zwanych Zezowatymi (Silloi),
odżegnywał się od przedstawiania bogów w postaciach ludzkich.
Gdyby woły, konie i lwy miały ręce i mogły malować i rzeźbić,
nadawałyby bogom, mniema filozof, swoje kształty.

Zdaniem Etiopów bogowie są czarni, z ptaskimi nosami
Trakowie dają im oczy niebieskie i rude włosy.

Niejednej rzeczy nie mógł darować wielkim epikom.

Wszystko to przyznali bogom Homer i Hezjod,
Co pośród ludzi przynosi hańbę i naganę:
Kraść, cudzołożyć, oszukiwać siebie nawzajem.

  Jak widać, stare tajemnice sakralne, takie jak hieros gamos,
"święte zaślubiny", drętwieją i rozsypują się przed oczyma Ksenofa-
nesa. My jednak pamiętamy, co Ulrich von Wilamowitz napisał: że
z ufnością modląca się do Afrodyty Safo, gdyby ku swojemu bólowi
ujrzała znamienne dla wieków o wiele późniejszych "zmysłowe"
posągi wielkiej bogini, niczego by się w nich nie dopatrzyła,-jeno
bluźnierstwa. Trzeba też dokładnie rozumieć, za co został ukarany
Akteon przez kąpiącą się w lesie Artemidę: za to, że nie zasłonił
pobożnie oczu wobec piękna, które nie jest na miarę ludzkiej gliny.
  Zapowiedzianą medytacjami Ksenofanesa szkołę filozoficzną założył
w Elei (łac. Tielia) w Lukanii Parmenides. Urodził się w drugiej połowie
VI wieku przed Chrystusem. Do badania wszechświata natchnęli go
pitagorejczycy, z którymi będą go wiązać także pasje polityczne. Pono
ułożył dla mieszkańców Elei uobre prawa. Poglądy fzlozoficzne zawarł
w poemacie heksametrycznym, któremu i on nadał jońskie miano O na-
turze. Ocalał z niego cały prolog, uroczysty i pełen czci dla dostojeń-
stwa wszechświata, oraz pokaźna część wywodów, w których filozof ten
wydaje się antagonistą Heraklita, co nie bez uproszczenia przez lata
uczeni uznawali. Pewne jest jednak, że nie zaprzeczając Heraklitejskiej
zmienności, stawaniu się zjawisk, Parmenides sam byt, to on, wydoby-
wał z tamtego nuztu i pojmował jako niezmienną opokę, do której
dochodzi się nie postrzeganiem, lecz rozumowaniem. Ponad przeciwień-
stwo stawania się i bytu będzie pragnął się wznieść trochę późniejszy
filozof, a może i prorok, Empedokles.

122 123



DAWNI MlĘDRCY

  Ten urodził się w sycylijskim Akragas, Agrygencie, gdzie do dziś
stoją nad morzem greckie świątynie; Karol Szymanowski, wedhzg
świadectwa Jarosława Iwaszkiewicza, mówił, że to wybrzeże jest
krajobrazem z Odysei. Szczyt życia Empedoklesa przypadł na połowę
V wieku przed Chrystusem. Był filozofem i mistykiem, magiem i leka-
rzem, a także politykiem-demokratą. Legendy, drogie nie tylko Fryde-
rykowi H#lderlinowi, każą wspominać jego nadnaturalne odejście raczej
niż zgon. Czy zniknął po złożeniu, w gronie przyjaciół, ofiary bogom,
przez bogów zabrany (Diogenes Laertios, 8, 67#8)? Czy raczej, jak ten
sam kronikarz podaje (8, 69), rzucił się w płonący krater Etny - wedhzg
wieści nieżyczliwej, po to, żeby go uważano za boga?
  Z dwóch heksametrycznych poematów Empedoklesa, O naturze
i Oczyszczenia (Katharmoi), pozostały liczne fragmenty. Przywołaj-
my parę wersów z pierwszego poematu:

Inną rzecz ci powiem: nie ma żadnych narodzin niczego,
Co śmiertelne, i niczego nie kończy śmierć niszczycielska,
Ale jest tylko mieszanie się i wymiana tego,
Co zmieszane. Ludzie mówią wtedy o narodzinach.

Z drugiego:

O biedny rodzie śmiertelnych, odarty ze szczęścia,
Z takich sporów i z takich powstaliście jęków...

Według tego filozofa stawanie się i będące jego sednem narodziny
i śmierć polegają na mieszaniu się i rozpadaniu czterech stałych
elementów świata: ognia, wody, eteru (czyli powietrza) i ziemi.
Całym tym stawaniem się, całym dzianiem się świata rządzą dwie
sprzeczne siły: spór (neikos), mający tak duży udział, jak tu słyszy-
my, w genezie i dziejach biednej ludzkości, i miłość (philotes), bez
której świat i ludzkość w ogóle by nie istniały.

Z bajek Ezopowych









Z BAJEK EZOPOWYCH




WIEŚNIAK I TANATOS

  Stazy wieśniak, narąbawszy drew w górskim lesie, szedł dźwigając na
plecach to brzemię. Droga była dhiga, okropnie się umęczył, wreszcie cisnął
ciężar na ziemię i w goryczy przyzywał śmierci. Zaraz stanął przy nim
Tanatos, pyta, czego od niego chce. "Niczego - wyjąkał starzec - jeno byś
mi to brzemię zarzucił na plecy".





LIS I WINOGRONA

  Lis, bardzo wygłodzony, zobaczył winogrona wiszące wysoko. Chciał się
do nich dostać, lecz nie zdołał. Odchodząc, powiedział sobie: "Niedojrzałe".




PRZYGODA ZAKOCHANEGO LWA

  Lew zakochał się w córce wieśniaka i prosił o jej rękę. W ciężkim był
gospodarz kłopocie. Z jednej strony nie chciał córki dać dzikiej bestii,
z drugiej zaś, prośbę odrzucić, strach. Wreszcie, gdy lew się napierał, taki
znalazł wybieg: "Tyś oblubieniec wielce godny mojej córki. Ale kły
i pazury trzeba koniecznie wyrwać, bo ona, mówiąc między nami, bardzo
się ich boi". Lew naprawdę był zakochany, złożył więc tę podwójną ofiarę.

125



DAWNI MĘDRCY


Lecz kiedy teraz stanął przed wieśniakiem, ten wygrzmocił go kijem
i wygnał.




ZEUS I ŻÓŁW

  Zeus na swoje wesele sprosił wszystkie zwierzęta. Żółwia jednak
zabrakło. Chcąc poznać przyczynę, zapytał go Zeus nazajutrz, czemu on
jeden nie przybył do pałacu na ucztę. "Mój dom to mój pałac" - odparł
żółw. Wtedy Zeus w gniewie: "Odtąd będziesz wszędzie ten dom nosił na
grzbiecie".

Z aforyzmów Heraklita


CHORA I LEKARZ


  Kobieta w podeszłym wieku, chorując na oczy, wzywała lekarza. Ten,
ilekroć przychodził ją namaszczać i ona potem miała oczy zamknięte,
wynosił jakiś przedmiot z domu. Skoro już wszystko wyniósł, a dokończył
też leczenia, domagał się umówionej zapłaty. Kobieta odmówiła, więc
ściągnięto ją przed sąd. Tak, rzekła, obiecała dać zapłatę, jeśli on wyleczy
jej oczy. A oto po całym leczeniu gorzej z nią jest, niż było. "Przedtem
widziałam różne sprzęty w domu, a teraz żadnego dojrzeć nie mogę".*






Z AFORYZMÓW HERAKLITA

JASKÓŁKA I WRONA

  Jaskółka i wrona spierały się, która z nich ładniejsza. "Ależ ta twoja
uroda - rzekła nagle wrona - tylko wiosną kwitnie, a moja i zimie sprostać
może".




LEW S#DZIWY I LIS

  Lew, złamany starością,
udawał chorobę. Króla więc
złożonego niemocą wiele od-
wiedzało zwierząt, które przed-
tem pożerał. Ostrożny zaś lis
tylko stanął przed pieczarą
i z daleka pozdrawiał władcę.
Zapytał go lew, dlaczego nie
wchodzi. "Dlatego - odpowie-
dział lis - że śladów wchodzą-
cych jest wiele, a wychodzą-
cych nie ma".

  Słyszą, a nie rozumieją, podobni głuchym. Do nich się odnosi powiedze-
nie: są tu, lecz jako nieobecni.

  Nie mnie, lecz Logosu [Słowa-Rozumu] słuchając, mądrze jest przyznać,
że wszystko jest czymś jednym.

  Przeto za tym, co wspólne, trzeba iść. Wspólny jest 1,4gos, a większość
ludzi żyje tak, jakby każdy miał własne rozeznanie.

  Dla ezuwających świat jest jeden i wspólny, a zasypiając każdy człowiek
odwraca się ku temu, co jego własne.

  W rzeki te same wchodzimy i nie wchodzimy, jesteśmy w nich i nie
jesteśmy.

Śmierć, co widzimy na jawie. Co śpiąc widzimy, sen.




  * Podane tu opowiastki wydestylowano z różnych greckich i łacińskich. powstałych w cza-
sach późnej starożytności, zapisów bajek powierzonych patronatowi Ezopa.

126 127



DAWNI NIĘDRCY


  Nieśmiertelni śmiertelni, śmiertelni nieśmiertelni, żyjący śmiercią tam-
tych, tych drugich życiem zmarli.

  To, co rozbieżne, schodzi się. Z tego, co różne, najpiękniejsza harmonia.
Wszystko przez niezgodę powstaje.

  Nie pojmują, że przeciwności zgadzają się. Taka jest harmonia przeciw-
stawnych krańców łuku i liry.

  Harmonia niejawna od jawnej mocniejsza.

  Natura lubi się ukrywać.

  Droga w górę, w dół, jedna i ta sama.

  Polemos [Wojna] ojcem wszystkich, królem wszystkich. Jednych odsło-
nił jako bogów, innych jako ludzi. Jednych zrobił niewolnikami, innych
wolnymi.

  Trzeba wiedzieć, że wojna jest powszechna, sprawiedliwość jest sporem,
wszystko się przez spór i konieczność dokonuje.

  To, co boskie, jest dniem i nocą, zimą i latem, wojną i pokojem,
nasyceniem i głodem. Przemienia się jak ogień, który miesza się z różnymi
rodzajami wonności i nabywa imienia od rozkoszy, jaka jest każdemu
rodzajowi właściwa.

  W zmianie jest odpoczynek. Pracować zawsze dla jednego władcy
ciężka to udręka.

  7drowie stało się czymś słodkim i dobrym za sprawą choroby, sytość
dzięki głodowi, spoczynek za sprawą trudu.

  Ten wszechświat, on jest jeden dla wszystkich. Ani żaden z bogów, ani
z ludzi żaden go nie zrobił. On był zawsze i jest, i będzie ogniem wiecznie
żywym, rozpalającym się według miary i według miary gasnącym.

  Piorun jest u steru wszechświata.

  To, co jedynie jest mądre, nie chce i chce być zwane imieniem Zeusa.

Z aforyzmów Heraklita


  Większości tego, co czynią bogowie, ludzie przez niedowiarstwo nie
rozpoznają.

  Bóstwu wszystko piękne i słuszne, a ludzie uznali jedne rzeczy za
prawe, inne za nieprawe.

  Człowiek wobec bóstwa ma dziecięcia imię, jak dziecię wobec człowie-
ka dorosłego.

  Słońce jest co dzień nowe.

  Słońce nie przekroczy swojego toru. Jeśliby przekroczyło, Erynie to
wytropią, służebnice Dike.

  Czas jest dzieckiem, które się bawi, przesuwając warcaby. Dziecinne to
królowanie.


  Tokson [łuk] zwie się bios [miano oboczne, homonim wyrazu bios,
"życie"], a jego dziełem śmierć.

  Granic duszy nie znajdziesz, choćbyś wszystkie przeszedł drogi. Tak
głęboki Logos [Słowo-Rozum] w niej jest.

  Jeden mi wart niezliczonych, jeśli jest najlepszy.

  Żaden z ludzi, których słów słuchałem, nie dosięga zrozumienia tego, iż
mądrość jest czymś różnym od wszystkich innych rzeczy [tzn. od wszelkiej
innej wiedzy].

  Ethos [usposobienie, charakter, sposób życia] człowiekowi bóstwem.
  Wcale nie jest to dobre dla ludzi, gdy dzieje się im zawsze tak, jak chcą.
  Poszukiwacze złota dużo przekopują ziemi i znajdują mało.
  Lud niech tak walczy w obronie prawa, jak murów miasta.
  Poległych na polu boju czczą bogowie i ludzie.

  Bezprawie gasić trzeba jeszcze gorliwiej niż pożar.

128 129



DAWNI MęDRCY

  Jedno nad wszystko inne wybierają najlepsi: sławę zawsze żywą u śmier-
telnych. Większość brzuchy napełnia, jak bydło.

  Trudno zmagać się z własnym duchem. Czego zapragnie, kupuje za cenę
życia.

  Pijanego prowadzi chłopię. Ten się chwieje, nie wie, dokąd idzie. Mokrą
ma duszę.

  Dusza sucha najmędrsza jest i najlepsza.

  Co można zobaczyć, usłyszeć, czego można się nauczyć, to cenię
najbardziej.

  Oczy są pewniejszymi świadkami niż uszy.
  Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom nie znającym ich mowy.
  Jeśli się nie spodziewa, nie znajdzie niespodziewanego, bo nie ma do
niego tropów ani drogi.

  Większe przeznaczenie dostaje większą też dolę.

  Ludzi czeka po śmierci coś, czego nie spodziewają się ani nie wyobra-
żają sobie.

  Sybilla szalonymi ustami wypowiada słowa bez uśmiechu, bez upię-
kszeń, bez pachnideł, i głos jej dosięga tysiąca lat mocą bóstwa.

  Pan, którego w Delfach jest wyrocznia, ani nie mówi, ani nie tai, tylko
daje znaki.

Poszukiwałem siebie.



 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

WIELCY HISTORYCY

  Mędrcami byli też ci, którzy nie tyle zastanawiali się nad naturą i nad
głównymi elementami świata i ludzkiego życia, ile raczej notowali zdarze-
nia. Już dotknęliśmy pytania, skąd Hezjod wiedział o najstarszej historii
ludzi. Kronikarzy piszących prozą, trochę późniejszych od niego, tak zwa-
nych logografów, możemy lepiej obserwować. Nawiedzili oni literaturę
grecką pomiędzy dawniejszą epiką heksametryczną i mającą powstać pro-
zą. Opierając się na najpierwotniejszych dokumentach, jak inskrypcje na
murach świątyń i innych pomnikach albo jak kroniki zwycięzców w Olim-
pii (oba te rodzaje zapisów podawały też chronologię), logografowie zaj-
mowali się zwłaszcza legendarną genezą miast i genealogiami bogów i he-
rosów. W VI i V wieku przed Chrystusem było talach pisarzy wielu, lecz
z dzieł ich pozostały tylko skąpe fragmenty. Jeden z nich, Hellanikos z Mi-
tyleny (znowu nawiedzamy miasto Alkajosa i Safo), wśród innych swoich
prac ułożył chronologiczny zarys dziejów Aten pod eolskim tytułem Atthis.
Zdaje się, że Hellanikos był niedużo starszy od pierwszego historyka, który
wprowadza nas w nową dziedzinę literatury greckiej.

Ten, od którego zaczyna się historiografia

  Herodot (Herodotos) pochodził z dobrej rodziny w Halikarnasie,
mieście doryckim w południowym rogu zachodniego wybrzeża Azji

131



WIELCY HISTORYCY


Mniejszej. Dla swojego pisarstwajednak wybierze najświetniej wów-
czas rozkwitający dialekt joński. Jak podaje Dionizjusz z Halikarnasu
(O Tukidydesie, 5), "urodził się przed wojną perską i żył do wojny
peloponeskiej". Gdy w zamieszkach potrząsających miastem rodzin-
nym tyrannos Lygdamis zabił jego wuja, poetę epickiego, autora
Heraklei, Panyassisa, Herodot wyemigrował na wyspę Samos. Jeśli
potem wrócił do uspokojonego Halikarnasu, to na krótko. Wiele
podróżował, wygłaszał prelekcje w różnych krajach greckich. Prze-
łomem w życiu stało się dla niego odwiedzenie Aten. W roku 444/3
uczestniczył w zakładaniu kolonii attyckiej Turioj w południowej
Italii. Nie ma śladów jego powrotu stamtąd do Aten, lecz był
w Atenach rychło obecny swoim pisarstwem; wiemy, że znał je
Arystofanes.
  Czytamy dziś jego dzieło, podzielone na dziewięć ksiąg, z których
każda jest oddana pod opiekę jednej z Muz. Herodot przez lata
przygotowywał się do niego. Podróżował po Egipcie. Odwiedził Tyr,
Gazę, Babilon. Poznał Scytię i północną część Morza Egejskiego od
Bosforu do wyspy Tasos. Nie wiemy, czy kiedykolwiek był w Persji,
chociaż tak wiele o niej mówi. Wyraźnie jednak w swoim dziele
rozróżnia "to, co widział" od "tego, co słyszał". Oba rodzaje
poznania są dla niego źródłem wiedzy o ludach i ich obyczajach,
o monumentach i tradycjach przeszłości. Poświęcał się temu, co
język grecki określał czasownikiem historein, "badać", "rozpytywać
się". Wyrazem historia, pierwotnie oznaczającym takie właśnie "ba-
dania", nazwie swoją księgę, którą my przywykliśmy po polsku
tytułować : Dzieje.
  Tak się ona zaczyna: "Herodot z Halikarnasu przedstawia tu
wyniki badań, żeby ani dzieje ludzi z biegiem czasu nie zatarły się
w pamięci, ani wielkie i godne podziwu dzieła, dokonane tak przez
Hellenów, jak i przez barbarzyńców, nie przebrzmiały bez sławy;
wśród innych zaś spraw to szczególnie się wyjaśnia, z jakiego
powodu oni z sobą wojowali". Zgodnie z tą zapowiedzią ojciec
europejskiej historiografii szkicuje geografię i dzieje znanego sobie
świata. Persami ogromnie się interesuje, jak też innymi ludami
Bliskiego Wschodu. Najpierw zaś wprowadza nas do Lidii, kraju
położonego w środkowej części zachodniego wybrzeża Azji Mniej-
szej, na dwór króla Krezusa, który do dziś wspominany jest w na-
  Chwała Aten i ponura wojna peloponeska

  szych przysłowiach jako największy bogacz. W VI wieku przed
  Chrystusem Krezus rozszerzył lidyjskie panowanie aż po rzekę
  Halys. Podniósł rękę nawet na perskiego Cyrusa, lecz został przez
  niego w roku 546 pokonany.
  Tu roztacza się jedna z wielu opowieści (przeważnie nie wiemy,
  w jakim stopniu legendarnych), którymi Herodot inkrustuje Dzieje
  i które są ich szczególnymi ozdobami. Widzimy, jak Solon, znany
  nam jako jeden z "siedmiu mędrców", reformator Aten i poeta, po
  odwiedzeniu faraona Amazisa w Egipcie przybywa do Sardes na
  dwór Krezusa i niezmiernie potężnemu wówczas, ale już tylko na
  krótko, władcy udziela pouczenia. Warto zwrócić uwagę na to, że
  kiedy gość mówi gospodarzowi o dzieciach szczęśliwego Ateńczyka,
  Tellosa, pada wyrażenie, które będzie w literaturze i w życiu helleń-
  skim słynne: dzieci te są kaloi te kagathoi, "urodziwe i dobre",
  a może raczej "piękne i dobre", "piękne i dzielne". Z połączenia
  dwóch przymiotników powstanie jedno pojęcie: kalokagathia, ideał
  wszechstronnej doskonałości.
  Krezusa wskazuje Herodot jako pierwszego zaborcę greckich
  miast - jońskich, eolskich i doryckich - w Azji Mniejszej: najpierw
# podbili je Lidyjczycy; Persowie dopiero po Krezusie objęli to
  panowanie. Szeroko, z wieloma zadziwiającymi epizodami, interpre-
  tuje historyk potężnienie perskiego imperium pod rządami Cyrusa,
  Kambizesa i Dariusza. Najazd Kambizesa na Egipt zdaje się uzasad-
  niać przeznaczenie sporej części dzieła na opis owego kraju, który
  ciekawi Herodota nie mniej niż Persja. Potem dowiadujemy się wiele
  o rządach Dariusza w Persji i o jego wyprawach, o pogromieniu
  Polikratesa, tyrannosa Samos, i o najazdach na Trację, Scytię i Libię.
  Tragiczny bunt miast jońskich w latach 500-494 przed Chrystusem
  przeciw władzy perskiej pogrąża wędrownego dotąd historyka
  w dziejach głównie greckich.


Chwała Aten i ponura wojna peloponeska

  Mowa helleńska wiązała Herodota z wszystkimi krainami grecki-
mi, a najpilniej obserwował dwa państwa najbujniej się rozwijające,
Spartę i Ateny, mające się niebawem, niestety, zetrzeć z sobą. Można

132 / 133



WIELCY HISTORYCY


jednak sądzić, że zwłaszcza Ateny objawiły historykowi drogocen-
ność helleńskiego dziedzictwa. Kiedy tu przybył, już się zaczęło
nowe zabudowywanie Akropolu. W latach 447-438 Fidiasz kierował
pracą wznoszenia Partenonu. Podróżnik z Halikarnasu poznał Sofo-
klesa, śledził działalność Peryklesa. W cieniu Akropolu, w pobliżu
teatru Dionizosa, niedawno minione, przechowywane przez Ateńczy-
ków w żywych wspomnieniach, zmagania z Persami rozjarzały przed
jego oczami swoją treść, przekraczającą samo tylko współzawodnic-
two wspólnot etnicznych. Do dziś właśnie najbardziej jego oczami
oglądamy te zmagania.
  Jest to, po tragicznej klęsce Jonów w Azji Mniejszej, bohaterskie
zwycięstwo Greków nad Persami Dariusza pod Maratonem w roku
490 przed Chrystusem. Nowy władca perski, Kserkses; podejmuje
następną wyprawę. Rok 480: bitwa morska u przylądka północnej
Eubei, Artemizjon; słynna po wieki i tysiąclecia bitwa w Termopi-
lach; wielkie zwycięstwo morskie Greków pod Salaminą. Rok 479:
rozgromienie armii perskiej pod Platejami, miastem w Beocji na
zboczu Kitajronu; rozbicie floty perskiej w pobliżu Mykale, przyląd-
ka Azji Mniejszej, naprzeciw wyspy Samos.
  Ale pełne chwały Ateny i także bardzo zasłużoną w odparciu
najazdu perskiego Spartę, a raczej dwa duże państwa federalne,
Związek Ateński i Związek Peloponeski, skuła już w roku 431 przed
Chrystusem wojna peloponeska. Narzuciły ją zarówno współzawod-
nictwo ekonomiczne, jak i odmienność ustrojów politycznych, prze-
noszonych przez obie konkurujące z sobą siły również do innych
krajów. Gdy flota ateńska wmieszała się w walkę Kerkyry z Koryn-
tem, Sparta uznała ten fakt za zerwanie traktatu pokojowego. Stojący
na czele Aten Perykles chciał przeprowadzić blokadę Peloponezu
i podciąć gospodarkę Związku Peloponeskiego. Ale już w pierwszym
i drugim roku wojny armia spartańskiego króla Archidamosa pusto-
szyła Attykę. W Atenach, gdzie stłoczyli się uciekinierzy, wybuchła
zaraza, zabijająca tysiące ludzi, wśród nich przywódcę ateńskiej
demokracji Peryklesa.
  Za jego następcy, Kleona, wojna staje się głupsza i okrutniejsza.
Najpierw Ateny, potem i Sparta mordują ludzi już nie tylko na polu
walki. Po zmiennych kolejach i zażartych odwetach armię ateńską
biją na głowę Spartanie pod Amfipolis (we wschodniej Macedonii)

Nabytek na zawsze

w roku 422. Tak zwany pokój Nikiasza przerywa walki rzekomo na
pięćdziesiąt lat, ale już w 415 rozbija go ateńska wyprawa Alkibia-
desa na Sycylię. Ciężka tam klęska strąca siedem tysięcy żołnierzy
ateńskich do kamieniołomów. Ateny po tej katastrofie chcą pojednać
się ze Spartą, daremnie. Walki dalej się toczą rytmem rozpędzonego
koła. I wreszcie staje się: Sparta wchodzi w porozumienie z Persją.
Wódz lacedemoński, Lizander, gromi flotę atepską. W Atenach de-
mokracja obala Alkibiadesa i wypędza go z państwa. Flota Aten
jeszcze zwycięża Spartan w roku 406 pod Arginuzami (wysepkami
na Morzu Egejskim na wprost lesbijskiej Mityleny). Ale po tej bitwie
stracono wyrokiem sądowym sześciu spośród dziesięciu strategów za
to, że nie zatroszczyli się o pogrzebanie poległych. Ostateczna klęska
przygniata Ateny w roku 405 w bitwie pod Ajgospotamoj w Cherso-
nezie trackim. Pokój zawarty w roku 404 dyktuje Atenom wydanie
floty Sparcie i zburzenie "długich murów" łączących stolicę z Pireu-
sem. Władzę w mieście, gdzie demokracja wydaje się winna wojen-
nej porażki, obejmują popierani przez spartańskiego zwycięzcę,
Lizandra, oligarchowie. Jest to "trzydziestu tyranów" (tyrannoi,
w tym epizodzie programowo przeciwstawieni rządom demokra-
tycznym).


Nabytek na zawsze

  Peloponeską wojnę, nie do końca, lecz tylko do roku 4 I 1, śledzi-
my w wielkim dziele historycznym (zwanym w starożytności, jak
Herodotowe, historia) w ośmiu księgach, które - jeśli przywołamy
zawartą w nim słynną frazę -jako ktema eis aei (1, 22), "nabytek na
zawsze", napisał Ateńczyk Tukidydes. W roku 424 był jednym ze
strategów wojska swojego kraju, a więc musiał mieć wówczas
przynajmniej trzydzieści lat. Należał do górnej warstwy społeczeń-
stwa. Urodził się w środowisku wrogim Peryklesowi, któremu jednak
jako człowiek dorosły oddał swoje serce i gorliwość. Zarówno
uczestniczył w boju, jak i uległ zarazie w Atenach, między rokiem
430 i 427, lecz wyzdrowiał. Chociaż jest zwolennikiem jednego
stronnictwa, na wydarzenia i na to, co się dzieje z ludźmi, patrzy
z tym ogromnym, uparcie ćwiczonym wysiłkiem ku nieprzebłaganej

134 135



WIELCY HISTORYCY

rzetelności, który czyni go największym, być może, historykiem
literatury klasycznej.
  Dzieło, pod względem stylu bardzo odmienne od bliskiej jeszcze
poetyckim epopejom narracji Herodota, olśniewa swoją surową,
jakby gołą wspaniałością. Ze słynnej po wieki i tysiąclecia pochwały
demokracji, którą Perykles wygłosił w początkach wojny na pogrze-
bie pierwszych poległych i której treść Tukidydes według swojej
metody, z jakiej nam się zwierza (1, 22), stara się jak najwierniej
powtórzyć, przywołam jedno zdanie (2, 40). Jest to definicja takiego
ducha ateńskiego, jakiemu chcieli być wierni Perykles i Tukidydes:
Philokalumen te gar met' euteleias kai philosophumen aneu mala-
kias. Zamiast, jak to nieraz czyniono bezprawnie wobec tej formuły,
puszczać się na mętne wody tłumaczenia eksplikatywnego, rozszerza-
jącego, rozcieńczającego styl Tukidydesa, wolałem przełożyć ją
najściślej dosłownie: "Uprawiamy bowiem piękno w prostocie i filo-
zofujemy bez miękkości". Wspiera mnie i to, że grecka malakia jest
również dźwiękowo bliska naszej "miękkości". Można jeszcze do-
  , j " "
dać że euteleia to est "dobre, eu, strzelenie prosto w "cel, telos
(ponieważ chodzi tu o sztuki piękne, warto wspomnieć, że w pisar-
stwie Robert Musil domagał się prędkości, wybierania zawsze naj-
krótszej drogi, podczas gdy grafomani kluczą i haftują). "Prosto
w cel", a więc nasza "prostota" wydaje się tu dobrym ekwiwalentem.
  Przynaglani czasem, gdy tyle jeszcze spraw jest przed nami, nie
możemy poświęcić wiele miejsca późniejszym historykom greckim;
będziemy tego czy innego z nich wspominać tylko przy nadarzającej
się sposobności. Ale trzeba teraz zatrzymać się przynajmniej przez
chwilę nad mistrzem prostego i czarującego, choć dalekiego od mocy
Tukidydesa, greckiego stylu (będzie on przez tysiąclecia wprowadzał
młodzież europejską w grekę), wybornym narratorem Ksenofontem
(ok. 430-ok. 355 przed Chr.). Ateńczyk ten był w młodości uczniem
Sokratesa i w późniejszych latach poświęcił mu 'silka pism (Wspo-
mnienia, Obronę i Ucztę), które jednak gasną wobec wielbiących
mistrza pism Platona, nad jakimi już niezadługo się pochylimy.
  Z licznych dzieł Ksenofonta warto wymienić choćby dwa jeszcze,
dotyczące historycznych wydarzeń. Są to Hellenika, Dzieje greckie
w siedmiu księgach (od końcowej daty narracji Tukidydesa, roku
411, do 362 przed Chr.), oraz słynna Anabaza, Anabasis Kyru,

Nabytek na zawsze

Wyprawa (właściwie: "droga w górę", od wybrzeża w głąb lądu)
Cyrusa w siedmiu też księgach. Autor należał do dziesięciu tysięcy
Greków, którzy, częściowo oszukani, brali w roku 401 przed Chry-
stusem udział w wyprawie Cyrusa Młodszego, syna perskiego króla
Dariusza II, przeciw bratu, Artakserksesowi II. Gdy Cyrus poległ
w pobliżu Babilonu, ajego perskie zastępy uciekły, Ksenofon stał się
jednym z przywódców, którzy przeprowadzili, wśród walk i przeróż-
nych przygód, przynajmniej część greckiego wojska przez mało
znany mu kraj nad Morze Czarne i do Byzantion nad Bosforem.
Opisująca te fakty Anabaza inauguruje nowy rodzaj literacki, pamięt-
nik żołnierski. W jej tropy wejdzie w literaturze rzymskiej Juliusz
Cezar w Wojnie galickiej i Wojnie domowej, a po tysiącleciach
w polskim piśmiennictwie Jan Chryzostom Pasek.



























136



WIELCY HISTORYCY










Z DZIEJÓW HERODOTA




SOLON U KREZUSA
  (1, 28-33)

  Z czasem prawie każdy lud mieszkający z tej strony rzeki Halys musiał
poddać się władzy Krezusa. Oprócz Kilikijczyków i Likijczyków podbił
wszystkie inne: Lidyjczyków, Frygów, Myzów, Mariandynów, Chalibów, Pafla-
gonów, trackich Tynów i Bitynów, Karów, Jonów, Dorów, Eolów, Pamfylów.
Kiedy więc tych wszystkich zawojował i przyłączył do Lidii, przybywali do
Sardes, miasta jaśniejącego wtedy największym bogactwem, mędrcy z całej
Hellady, jeden za drugim, ilu tylko ich w owym czasie było, a wśród nich
Ateńczyk Solon. Ten dla Ateńczyków, gdy tego się domagali, ułożył był prawa,
po czym wyjechał z ojczyzny na dziesięć lat, dla rozejrzenia się, jak mówił, po
świecie, lecz najbardziej po to, by nie przymuszono go do odwołania którego-
kolwiek z praw przez niego ustanowionych. Sami Ateńczycy nie mogli ich
tlmąć, bo związali się wielkimi przysięgami, iż przez dziesięć lat będą
przestrzegać praw, jakie Solon im nada.
  Z tego więc powodu i dla zobaczenia świata Solon wyjechał z lQaju
i odwiedził Amazisa w Egipcie, a stamtąd podążył do Sardes spotkać
Krezusa. Ten ugościł przybyłego w królewskim pałacu. Trzeciego czy
czwartego dnia słudzy z rozkazu króla oprowadzili Solona po skarbcach,
aby sobie popatrzał na całą wielkość tę i wspaniałość. A skoro wszystko bez
przynaglania obszedł i dokładnie obejrzał, zadał mu Krezus takie pytanie:
"Ateńczyku, gościu mój, aż do nas dobiegła twoja sława. Wiele się mówi
o mądrości twojej i wędrówkach. Powiadają, że w pogoni za wiedzą szmat
ziemi przeszedłeś, aby jak najwięcej zobaczyć. Mnie zaś nawiedziła teraz
chęć zapytania ciebie o jedno: czy już spotkałeś kogoś najszczęśliwszego
z ludzi?".

Z Dziejów Herodota


  Siebie uważał za najszczęśliwszego i właśnie dlatego takie pytanie zadał.
Ale Solon, ani trochę nie schlebiając mu, odpowiada według tego, co jest:
"Tak, królu, Tellosa Ateńczyka". Nie posiadając się ze zdumienia, Krezus
porywczo zapytał: "Z jakiej przyczyny Tellos zdaje ci się najszczęśli-
wszy?". Na to Solon: "Tellos ten w pomyślnie rozwijającym się mieście
miał dzieci urodziwe i dobre i z nich wszystkich doczekał się wnuków,
które przetrwały. A po iyciu naznaczonym taką pomyślnością, jaka u nas
ludzi może się spełnić, miał kres ozłocony chwałą. W bitwie, jaką Ateńczy-
cy toczyli ze swymi sąsiadami z Eleusis, walczył za ojczyznę, zmusił
wrogów do ucieczki i najpiękniej poległ. Ateńczycy na koszt państwa
pogrzebali go w tym miejscu, gdzie padł, i wspaniale uczcili".
  Ponieważ wyliczając błogosławieństwa losu Tellosa Solon wielce zacie-
kawił króla, ten zapytał, jakiego widział gość szczęśliwca drugiego po
tamtym; spodziewał się dla siebie przynajmniej drugiego miejsca. - "Kleo-
bisa i Bitona - rzekł Solon. - Argejczycy z rodu, żyli w dostatku, a do tego
tak byli krzepcy, że i jeden, i drugi zdobył palmę zwycięstwa w igrzyskach.
I oto, co się o nich opowiada. Gdy Argejczycy obchodzili święto Hery
i koniecznie trzeba było zawieźć matkę owych młodzieńców do świątyni,
a woły nie wróciły z pola na czas, wtedy oni, przynagleni późną porą, sanu
wprzęgli się pod jarzmo i ciągnęli wóz, na którym siedziała matka. Tak
przebywszy czterdzieści pięć stajań dotarli do świątyni.
  Po tym czynie, jakiego dokonali prred oczami całego zgromadzenia,
przypadł im kres życia najlepszy. Bóstwo wtedy na nich okazało, że lepiej jest
człowiekowi umrzeć niźli żyć. Cisnący się dokoła Argejczycy gratulowali
młodzieńcom siły, Argejki zaś sławiły matkę, że takich się dochowała dzieci.
Ona, rozradowana i czynem, i jego wysławianiem, przed obliczem posągu
modliła się, żeby Kleobisowi i Bitonowi, dzieciom jej, które tak bardzo ją
uczciły, bóstwo dało to, czego napotkanie jest dla człowieka najlepsze. Po tej
modlitwie młodzieńcy odprawili ofiarę i zasiedli do biesiady, później zaś
położyli się do snu w świątyni i już się więcej nie obudzili. To właśnie był kres
ich życia. Argejczycy zrobili ich posągi i umieścili je w Delfach, osądzili
bowiem, że okazali się oni najlepszymi z ludzi".
  Im więc Solon przyznał drugą palmę szczęśliwości, a wtedy Krezus
niemal krzyknął: "Ateńczyku, gościu, moje więc szczęście tak jest dla
ciebie nic niewarte, żeś nie uznał mnie nawet za równego zwykłym
ludziom?".
  "Krezusie - odpowiedział - o ludzkie sprawy pytasz człowieka, który
wie, jak zazdrosne i hojne w sianiu zamętu jest bóstwo. W dhigim czasie
trzeba zobaczyć dużo tego, czego się nie chce, i dużo też tego przecierpieć.
Siedemdziesięciolecie, taką stanowię człowiekowi granicę życia. A siedem-
dziesiąt lat zawiera dwadzieścia pięć tysięcy dwieście dni, bez miesięcy

138 139



WIELCY HISTORYCY


przestępnych. Jeśli co drugi rok mamy przedłużać o jeden miesiąc, aby
nastawanie pór zgadzało się z układem całego roku, to miesięcy przestęp-
nych na siedemdziesiąt lat wypada trzydzieści pięć, a dni w nich jest tysiąc
pięćdziesiąt. Wszystkich więc dni w siedemdziesięciu latach liczy się
dwadzieścia sześć tysięcy dwieście pięćdziesiąt. A żaden z nich zaiste tym,
co przynosi, nie jest podobny do drugiego. Człowiek więc, Krezusie, to
igraszka przypadku, nic więcej.
  Tak, widzę, iż jesteś bogaty i nad wieloma królujesz. Ale tego, o co
mnie pytasz, jeszcze o tobie nie mówię, póki się nie dowiem, żeś dobrze
żywota dokonał. Bajeczny nawet bogacz wcale od tego, kto żyje z dnia na
dzień, nie jest szczęśliwszy, jeżeli traf mu nie pozwoli dojść w pełnej
pomyślności aż do kresu. Wielu przebogatych ludzi to zgoła nieszczęśliw-
cy. Wielu zaś takim, którzy jeno mierny mają dobytek, dobrze się w życiu
wiedzie.
  Zasobny a nieszczęśliwy bogacz tylko dwiema rzeczami góruje nad
człowiekiem, któremu traf sprzyja, a ten nad bogatym nieszczęśnikiem
niezliczonymi. Pierwszy może sowiciej wypełniać, czego zapragnie, i lepiej
znosić ciężką niedolę, jeśli ona się na niego zwali. A oto przewagi drugiego:
wprawdzie nie może, tak jak tamten, sprostać klęskom i sycić swoich
pragnień, ale przecież i przed jednymi, i przed drugimi chroniony jest
pomyślnym trafem, a przy tym nie jest kaleką, nie choruje, nie cierpi, ma
ładne dzieci i sam też jest urodziwy. Jeśli i koniec życia będzie dobry, oto
zaiste człowiek, jakiego szukasz, godny, aby go uznać za szczęśliwego.
Dopóki żyje, trzeba czekać i jeszcze nie nazywać go szczęśliwym, lecz
tylko mówić, iż dobrze mu się powodzi.

Z Dziejów Herodota


  Wszystkiego tego naraz osiągnąć człowiek nie zdoła, jak i żaden kraj nie
może sam sobie wystarczyć, bo przecież nie wydaje wszystkich płodów, lecz
jedno ma, a czego innego mu brakuje, ziemia zaś, która rodzi najwięcej, ta jest
najlepsza. Tak też człowiek: nikt nie zbiera w sobie jednym wszystkiego, lecz
to ma, a czego innego mu braknie. Kto najwięcej ma i zachowa, a przypadnie
mu jeszcze kres życia szczęsliwy, temu w moich oczach, o l#ólu, sprawiedliwie
można przyznać owo miano. Cokolwiek bowiem rozważamy, trzeba baczyć,
jak ta rzecz się skończy. Wielu ludzi olśniło bóstwo jasnością szczęścia,
a potem wyrwało ich z korzeniami i rzuciło w proch".
  Krezus, któremu wcale się nie spodobało to, co Solon mówił, już
żadnego nie okazał gościowi szacunku i odprawił go, mniemając, iż trzeba
być skończonym głupcem, aby nie cenić dóbr obecnych i w każdej rzeczy
zważać na jej kres.






BITWA W TERMOPILACH
  (7,219-228)

  Hellenom w Termopilach najpierw wieszczek Megistias, przyjrzawszy
się wnętrznościom zwierząt ofiarnych, zapowiedział śmierć o samym świ-
cie. Potem uciekinierzy przynieśli w nocy nowinę, że Persowie idą okrężną
ścieżką. Trzecie ostrzeżenie było od dziennych zwiadowców, którzy z tą
samą wieścią zbiegli z wyżyn, gdy już był ranek. Wtedy naradzali się
Hellenowie i różne były ich zdania. Jedni bowiem nie chcieli opuścić
stanowiska, inni uważali, że właśnie trzeba odejść. Rozdzielili się więc
i część ich wycofała się i rozeszła, każdy do swego miasta, a inni postano-
wili zostać tu z Leonidasem.
  Powiada się także, iż tamtych odprawił sam Leonidas, troszcząc się, by
nie zginęli. Uznał zaś, że jemu i jego Spartiatom nie przystoi opuścić
posterunku, na który przyszli po to, by go strzec. Wydaje mi się najbardziej
prawdopodobne, że właśnie tak było: że gdy Leonidas zobaczył u sprzymie-
rzeńców brak ochoty do wspólnego z nim sprostania groźnej walce, kazał
im odejść, swoje zaś odejście uważałby za niegodne. Wiedział, że jeśli tu
zostanie, wielka będzie jego sława, a pomyślność Sparty nie zaćmi się. Już
na początku owej wojny bowiem Spartiaci pytali byli o jej przebieg
wyroczni i odpowiedziała im pytia, że albo zburzą Lacedemon barbarzyńcy,
albo zginie król Spartiatów. Orzeczenie to zawarła w takich sześciostopo-
wych wersach:
140 141




WIELCY HISTORYCY

Wam, o mieszkańcy rozległej Sparty, albo miasto
Wielkie i sławne zburzą mężowie perscy, albo
Jeśli nie zburzą, ziemia lacedemońska nad królem
Z rodu Heraklesa, poległym, będzie płakała.
Albowiem ani byków, ani lwów moc nie zdoła
Powstrzymać Persa. Zeusową ma on potęgę. Powiadam,
Że nie powściągnie się, póki jednego z dwojga nie weźmie.


  Raczej więc myślę, że to Leonidas, obracając w myślach ową odpowiedź
i pragnąc chwałą opromienić tylko Spartiatów, pozbył się sprzymierzeńców,
a nie sądzę, by oni sami, sprzeciwiając się wodzowi, bezładnie odeszli.
Niebłahym dowodem shzszności mojego mniemania jest to, iż, jak dobrze
wiadomo, wódz odprawił wśród innych również owego, wywodzącego się
pono od Melampusa, wieszczka Megistiasa, który zobaczył był we wnętrz-
nościach ofiar i przepowiedział Hellenom, co ich czeka. Nie chciał Leoni-
das, by razem z jego zastępem Megistias zginął, ten jednak, choć puszczony
do domu, nie odszedł, jeno odesłał towarzyszącego mu na tej wojnie syna,
jedynego, jakiego miał.
  Inni odprawieni sprzymierzeńcy, posłuszni rozkazowi Leonidasa, ode-
szli, a tylko Tespijczycy i Tebanie zostali u boku Lacedemończyków, przy
tym Tebanie wbrew swojej woli, pod przymusem (zatrzymał ich Leonidas
jako zakładników), Tespijczycy zaś z własnej gorliwej chęci, powiadając, że
nie opuszczą Leonidasa i jego towarzyszy, pozostali na wspóhią dolę.
Przewodził im Demofilos, syn Diadromesa.
  Gdy wzeszło słońce, Kserkses złożył płynne ofiary, a z natarciem czekał
do pory, w jakiej rynki w miastach są najbardziej tłumne. Tak mu doradził
Efialtes. Zejście bowiem z góry jest krótkie i odległość o wiele mniejsza niż
ta, jaką trzeba przebyć krocząc ścieżką okrężną i wchodząc na górę.
Wreszcie barbarzyńcy pod rozkazami Kserksesa ruszyli do walki, a Helle-
nowie Leonidasa, gotowi iść na śmierć, postąpili o wiele dalej, niż podczas
wcześniejszego starcia, ku szerszej części drogi. Przedtem się trzymali
osłaniającego ich muru. W poprzednich dniach, walcząc, cofali się powoli
ku węższej części. Teraz zaś rzucili się w bój przed ciasnym przejściem
i padały pod ich ciosami mnogie rzesze barbarzyńców, których ciągle
naprzód, ku starciu, z tyłu pędzili dowódcy batami, okładając nimi każdego.
Wielu z nich wpadało do morza i tonęli, a jeszcze liczniejsi zadeptywali
jedni drugich. Nikt nie dbał o tych, którzy ginęli. Lacedemończycy, wie-
dząc, że ich czeka rychła śmierć od Persów, którzy obchodzą górę,
z największą, na jaką ich było stać, dzielnością nacierali na barbarzyńców,
wcale nie szczędząc siebie, walcząc jak szaleni.

Z Dziejów Herodota


  Włócznie już przeważnie mieli potrzaskane, więc dobijali Persów mie-
czami. W tym trudzie padł, najmężniej walcząc, Leonidas, a wraz z nim
inni znakomici Spartiaci. Rozpytywałem się, ponieważ zasłużyli na to, o ich
miana i wszystkich Trzystu znam z imienia. Po stronie Persów zaś polegli
wówczas, wśród wielu innych znakomitych mężów, dwaj synowie Dariusza,
urodzeni mu przez Fratagunę, córkę Artanesa, Abrokomes i Hyperantes.
Artanes ów był bratem króla Dariusza, synem Hystaspesa, wnukiem Arsa-
mesa. Dając niegdyś Dariuszowi córkę, zarazem podarował mu cały swój
dom, jako że była ona jedynym jego dzieckiem.
  Padli także dwaj bracia Kserksesa w zażartej walce Persów i Lacede-
mończyków, jaka się wówczas skłębiła nad zwłokami Leonidasa. Helleno-
wie przemogli męstwem, wyrwali ciało i czterykroć odepchnęli przeciwni-
ków. Tak się zmagano aż do nadejścia zastępów, które prowadził Efialtes.
Gdy Hellenowie dostrzegli, że one już są, bój się przemienił. Cofnęli się
wtedy dalej, na drugą stronę muru, ku tej najwęższej części drogi, gdzie
u wstępu jest pagórek; dziś stoi tu kamienny lew ku czci Leonidasa. Gęstą
ciżbą obsadzili pagórek wszyscy oprócz Teban. W tym miejscu bronili się
mieczami, jeśli im jeszcze jakieś zostały, gołymi rękami, zębami, lecz
w końcu zasypali ich pociskami barbarzyńcy, z których jedni, obaliwszy
przegrodę muru, nadbiegli przeciw nim od przodu, inni zaś ich ol#ążyli
i zewsząd napierali.
  Jesli Lacedemończycy i Tespijczycy w ogóle tak stawali, najświetniej odzna-
czył się, jak wieść głosi, Spartiata Dienekes. Wspomina się, co rzekł on tuż przed
owym starciem z Medami. Usłyszał był, jak człowiek jakiś z Trachiny powiadał,
że kiedy barbarzyńcy wypuszczą strzały, gęstwa ich zakryje słońce, tak wielu
bowiem jest owych łuczników. Wcale tym nie przerażony Dienekes, zupehue nie
licząc się z bezmiemą rzeszą Medów, miał oświadczyć, że gość trachińsla jeno
samo dobro Hellenom zapowiada, bo jesli Medowie za#yją słońce, będzie się
z nimi walczyło w cieniu, a nie w słońcu. Tym powiedzeniem i innymi podobny-
mi upamiętnił się, jak słyszymy, Dienekes Lacedemończyk.
  Po nim najdzielniejszymi byli pono dwaj bracia Lacedemończycy, Alfeos
i Maron, synowie Orsifantosa. Z Tespijczyków zaś wsławił się najświetniej
Dityrambos, syn Harmatidesa.
  Poległych pogrzebano w miejscu, gdzie padli, i ku ich czci, jak i ku czci
tych, którzy wcześniej, przed odejściem sprzymierzeńców odprawionych
przez Leonidasa, zginęli, jest taki napis:

Trzykroć dziesięć tysięcy, to wojsko, z którym cztery
Tysiące z Peloponezu toczyły tu niegdyś bój.

Inskrypcja ta sławi wszystkich, a Spartiatów upamiętnia osobna:

142 / 143



WIELCY HISTORYCY


Gościu, co tędy idziesz, Lacedemończykom oznajmij,
Że ich rozkazom posłuszni spoczywamy tu.

To epitafium Lacedemończyków, wróżbity zaś epitafium jest takie:

Pomnik to Megistiasa słynnego, którego Medowie
Zabili, gdy przez Spercheju przeprawili się nurt,
Wieszczka, który jasno widział, że Kery nadchodzą,
Lecz opuszczenia wodzów Sparty nie mógł znieść.

  Napisami i stelami, oprócz epitafium wróżbity, uczcili wojowników
Amfiktyonowie [uczestnicy związku opiekującego się świątynią Apollina
w Delfach], epitafium zaś Megistiasa ułożył związany z nim węzłem gości-
ny Simonides, syn Leoprepesa.






Z WOJNY PELOPONESKIEJ
  TUKIDYDESA




POCHWAŁA DEMOKRACJI ATEŃSKIEJ
  (2,34-47)

  Tej zimy Ateńczycy według ojczystego obyczaju odprawili publiczny
pogrzeb pierwszych poległych w wojnie. A to odbywa się tak: na trzy dni
przed pogrzebem wystawia się szczątki w namiocie i każdy pr Lynosi swoim
bliskim, jakie zechce, podarki. Kiedy zaś dzień wyprowadzenia nadejdzie,
przewozi się trumny cyprysowe na wozach, dla każdej fyli [szczepu] jedną
trumnę, w której umieszczono kości należących do niej ludzi. A także się
niesie jedne mary pościelone, lecz puste, dla uczczenia tych, których zwłok
nie udało się znaleźć na pobojowisku.
  Każdemu, czy to obywatelom, czy cudzoziemcom, wolno uczestniczyć
w orszaku. Są też przy pogrzebie obecne kobiety, które mają krewnych
wśród poległych, i słyszy się ich lamentacje. Chowa się zaś kości w pań-
Z Wojny peloponeskiej Tukidydesa

stwowym grobie, położonym przy najpiękniejszym przedmieściu Aten,
gdzie stale grzebie się poległych na wojnie. Wyjątek stanowili ci, którzy
padli pod Maratonem: ich męstwo uznano za wyjątkowe i pogrzebano ich
na miejscu bitwy. Kiedy zaś ziemia pokryła umarłych, wyznaczony przez
miasto mąż, którego rozum nie zasługuje na lekceważenie i który cieszy się
ogólnym poważaniem, wygłasza pochwałę, jaka się im należy. Po czym
uczestnicy rozchodzą się. Tak się u nich odbywa pogrzeb. Przez całą wojnę,
ilekroć grzebali, strzegli owego obyczaju. Do wygłoszenia zaś mowy ku
czci pierwszych poległych wybrano Peryklesa, syna Ksantipposa. W sto-
sownej chwili odszedł od grobu i wstąpił na mównicę, którą wysoko
wzniesiono po to, aby rzesza jak najdalej mogła słyszeć. Taką treść wyraził:
  "Wielu na tym miejscu poprzednich mówców chwaliło męża, który
wprowadził do obrzędu takie przemówienie. Uważają to za rzecz piękną, że
poległych w boju wysławia się w chwili, gdy się ich grzebie. Mnie wydało-
by się to dostateczne, żeby ludzi, którzy dzielność okazali czynami, samymi
czynami także uczcić, jak widzicie, że się to dziś dokonuje w pogrzebie
urządzonym na koszt państwa, a nie uzależniać męstwa wielu od zdolności
jednego człowieka, którego mowa lepsza czy gorsza może mniemaniu
o nich przysłużyć się źle. Trudno jest bowiem trafnie ująć rzecz, której
nawet samo proste określenie budzi wątpliwości. Słuchacz świadomy i ży-
czliwy łatwo uzna, iż wywód nie dorasta do tego, czego on by chciał albo
co wie. Nieświadomy zaś gotów jest z zazdrości osądzić jako przesadę
wszystko, co przerasta jego własną naturę. Chwalenie innych osób człowiek
znosi tylko w takiej mierze, w jakiej sam uważa się za zdolnego do
dokonania tego, o czym słyszy. Wobec wszystkiego zaś, co przekracza ową
granicę, zawiść rodzi niewiarę.
  Ponieważ jednak ludzie dawni ocenili to jako obyczaj piękny, wypada,
bym i ja według niego starał się jak najlepiej odpowiedzieć życzeniom
i mniemaniom każdego z rzeszy.
  Zacznę od naszych przodków. Słuszne i zgodne z obrzędem jest złożenie
im takiego hołdu pamięci, bo zawsze mieszkając w tyni kraju, pokolenie za
pokoleniem, swoim męstwem przechowali go aż do dziś i przekazali nam
jako kraj wolny. Jeśli zaś oni wszyscy są godni pochwały, to szczególnie
zasługują na nią nasi ojcowie. Do tego bowiem, co sami odziedziczyli,
dołożyli, nie bez wielkiego trudu, władztwo, które nam zostawili i które dziś
mamy. Co się tyczy dalszego wzrostu owego władztwa, to my sami, ludzie
będący dziś w sile wieku, wzmogliśmy potęgę państwa. Dzięki temu ono
całkowicie wystarcza samo sobie we wszelkich okolicznościach, tak w woj-
nie, jak w pokoju.
  Pominę tu milczeniem czyny wojenne, które nas obdarzyły kolejnymi
nabytkami, czy to czyny nasze, czy naszych ojców, i ciągłą gotowość

145



WIELCY HISTORYCY


odpierania najazdów barbarzyńskich albo greckich. Przemilczę, bo po co się
o tym rozwodzić przed ludźmi, którzy dobrze to znają? Ale jakie zasady
postępowania pozwoliły nam dojść do obecnego stanu, jaki ustrój państwa
i jakie cechy charakteru zapewniły państwu wielkość, to najpierw przedsta-
wię, a potem przejdę do pochwały poległych. Sądzę, że w tym, co się tu
dzieje, nie będzie to temat niestosowny i że cała rzesza, tak obywatele, jak
i cudzoziemcy, mogą tego z korzyścią posłuchać.
  Mamy ustrój państwa, który nie naśladuje cudzych praw. Raczej my
jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się nasz ustrój
demolQacją z tego powodu, że opiera się nie na mniejszości, lecz na
większości obywateli. W sporach prywatnych wszyscy są równi wobec
prawa. Co się tyczy godności, jakie się przyznaje ludziom wyróżniającym
się w poszczególnych dziedzinach, otwiera do tego dostęp nie przynależ-
ność do tej czy innej warstwy społecznej, lecz własna zashiga. Ubóstwo nie
zdoła sprawić, by człowiek, który może przynieść pożytek państwu, był od
tego odcięty swoją marną pozycją w społeczeństwie. Szanujemy wolność
w sprawach publicznych, jak też wystrzegamy się podejrzliwości wzajem-
nej w stosunkach codziennych i nie złościmy się na drugiego, jeśli robi, co
jemu się podoba, ani nie spoglądamy na niego z taką milczącą naganą, która
jeśli nawet nie czyni szkody, to jednak rani. Nie wyrządzając jedni drugim
przykrości w stosunkach prywamych, zarazem lękamy się zrobić cokolwiek
wbrew ustawom, zważając zawsze na kolejnych urzędników i na prawa,
zwłaszcza te, które bronią ludzi krzywdzonych, i te, które, nie będąc
zapisane, ściągają na łamiących je niesławę, przez nikogo nie podważaną.
  Najliczniejsze też wyznaczyliśmy dla ducha pory odpoczynku po tru-
dach, nasycając cały rok igrzyskami i świętami, a domy swoje urządzając
powabnie, tak że ich wdzięk codziennie przegania smutek. Z powodu zaś
potęgi naszego państwa cisną się ku niemu wszelkie owoce ziPmi, a dobra
wytworzone przez innych ludzi robią nam wcale nie mniej swojską
przyjemność niż płody naszego własnego kraju.
  Różnimy się też od naszych przeciwników sposobem przygotowywania
się do walki z nimi. Nasze państwo jest otwarte dla wszystkich i nigdy się
nie zdarza, żebyśmy przez wyganianie cudzoziemców próbowali komuś
przeszkodzić w poznaniu albo zobaczeniu czegokolwiek, co nie ul#yte
mogłoby wrogowi przynieść pożytek. Pokładamy bowiem największą uf-
ność nie w przygotowaniach i podstępach, lecz w dzielności, jaką w sa-
mych sobie znajdujemy w porze działania. Inaczej niż ci, którzy od
najmłodszych lat są przykrymi ćwiczeniami uczeni męstwa, żyjemy bez
przymusu, a przecież niebezpieczeństwom nie mniejszym umiemy sprostać
nie gorzej. Oto dowód: Lacedemończycy bynajmniej nie samodzielnie, lecz
razem ze wszystkimi wojują przeciw naszemu krajowi, podczas gdy my,

Z Wojny peloponeskiej lhkidydesa

kiedy wyprawiamy się na inny kraj, najczęściej bez żadnej trudności
potrafimy na obcej ziemi pokonać ludzi, którzy bronią własnych domów.
Całości naszej mocy zbrojnej nie zaznał jeszcze żaden nieprzyjaciel, część
jej bowiem obsadza okręty, a siły lądowe rozsyłamy w różne strony. Kiedy
nasi przeciwnicy zetrą się z jakąś jej cząstką i zdołają pokonać niektórych
spośród naszych, chełpią się, jakoby odepchnęli nas wszystkich, a gdy
zostaną pobici, opowiadają, iż wszyscy się na nich rzuciliśmy.
  Trzeba stwierdzić, że jeśli my, raczej pozwalając sobie na swobodę niż
przykuwając się do trudów, z męstwem nie tyle narzuconym przez prawa,
ile wynikającym z usposobienia, chętnie zmagamy się z grozą, zyskujemy
to, iż nie dręczymy się zawczasu cierpieniem, jakie dopiero ma na nas spaść,
a stając wreszcie w obliczu niebezpieczeństw, okazujemy nie mniej odwagi
niźli ludzie, którzy się stale męczą. Przez to nasze państwo jest godne
podziwu, jak i przez inne rzeczy.
  Uprawiamy bowiem pięlmo w prostocie i filozofujemy bez miękkości.
Bogactwem wolimy się poshigiwać do osiągania tego, co jest właśnie
potrzebne, niż do przechwalania się nim. A podczas gdy pr Lyznanie się do
ubóstwa nie pxzynosi nikomu ujmy, hańbą jest niechęć do pracowania nad
tym, żeby się z biedy wydobyć. Ten sam człowiek może się zajmować
jednocześnie i swoimi, i państwowymi sprawami, a nawet jeśli zupełnie
pochłaniają go inne zajęcia, to i tak może dostatecznie znać zagadnienia
państwowe. My jedyni człowieka, który w nich w ogóle nie uczestniczy,
uważamy nie za bezczynnego tylko, lecz za bezużytecznego.
  O własnych siłach osądzamy i rozważamy rzeczy, jak należy. Nie sądzimy,
że słowo jest przeszkodą dla czynów. Szkoda wynika raczej z braku oświecenia
ludzi słowem, zanim prcystąpią do potrzebnego działania. Także to nas
wyróżnia, iż stać nas zarazem na największą śmiałość i na najtrzeźwiejsze
kalkulowanie działania, jakie mamy podjąć, podczas gdy u innych odwaga
wyłania się z niewiedzy, a z kalkulowania opieszałość. Najtęższą moc duszy
przyznać trzeba tym, którzy najjaśniej rozpoznają zarówno grozę, jak błogość,
i to wszystko nie skłania ich do uciekania przed niebezpieczeństwem.
  Również w tym, co się tyczy przysług, przeciwstawiamy się wielu
ludziom: nie przez doznawanie od nich dobra, lecz przez wyświadczanie im
dobra nabywamy przyjaciół. Pewniejszy w przyjaźni jest dobroczyńca, chce
bowiem przez życzliwość utrwalić w obdarowanym wdzięczność. Ten drugi
zaś jest bardziej opieszały, bo wie, że przyshigami nie będzie zobowiązywał,
lecz jeno będzie spłacał dług. I tylko my jedyni sowicie wspomagamy
innych, nie z wyrachowania, lecz w ufności cechującej wolność.
  Powiem więc zwięźle, że państwo nasze jako całość jest szkołą Hellady.
Sądzę, że u nas jeden i ten sam człowiek najłatwiej i najprędzej może się,
i to nie bez wdzięku, przystosować do najróżniejszych rodzajów życia.

146 147



WIELCY HISTORYCY


  Że to nie jest chwilowa, upajająca się słowami przechwałka, lecz
prawdziwy obraz rzeczywistości, świadczy potęga, jaką takimi cechami
charakteru zdobyliśmy dla naszego kraju. Jedyne to z dzisiejszych państw,
które okazuje się lepsze w doświadczeniu niż w pogłosce. Jedyne, które
w najeźdźcach nie rozjątcza gniewu, gdy tylko zobaczą, kto ich pokonał.
Jedyne, które żadnego obywatela nie rozdrażnia budzącym się w nim
podejrzeniem, iż podlega on ludziom niegodnym. Wspaniałe są tej potęgi
znaki i obfite świadectwa, upewniające nas, że jak nas podziwiają ludzie
dzisiejsi, podziwiać będą i przyszłe pokolenia, do czego nie potrzeba nam
ani Homera chwalcy, ani kogokolwiek, co słowami na razie pogłaszcze, lecz
jego wywodom zaszkodzi rozpoznana prawda. Całe zmusiliśmy morze
i ziemię, by otwarły się pr Led naszą śmiałością, i wszędzie zostawiliśmy
niezniszczalne pomniki niedoli i dobra.
  Za takie więc państwo, szlachetnie, nie godząc się, by zostało im zabrane,
ci mężowie, walcząc, polegli, a z innych, którzy zostali, każdy powinien być
gotów cierpieć za nie. Oto czemu tak się rozwiodłem o państwie, starając się
dać do zrozunuenia, że nie o jednaką stawkę walczymy my i ci, którzy żadnej
z owych wartości nie mają. A zarazem chciałem uwydatnić chwałę ludzi,
o których mówię. Co w tym najważniejsze, już się powiedziało, albowiem
cechy państwa, jakie chwaliłem, zawdzięczają swoje pięlmo zasługom ich
właśnie i ludzi do nich podobnych. Niewielu jest Hellenów, których wysławia-
nie odpowiadałoby tak dokładnie ich czynom. Ten zgon, jak mi się wydaje,
u części ich jest pierwszym objawieniem, u części ostatecznym potwierdze-
niem męskiej dzielności. Nawet jesli niektórzy byli skądinąd niezbyt dobrzy,
mężna walka w obronie ojczyzny winna zal#yć inne sprawy, dobrem bowiem
wymazali zło, zasługą w dziedzinie publicznej przeważyli szkody, jakie wyrzą-
dzili w życiu prywatnym.
  Trzeba to stwierdzić, że ani pragnienie korzystania nadal z bogactwa nie
zmiękczyło żadnego z nich, ani nadzieja na wyrwanie się w przyszłości
z biedy nie skłoniła ich do odwlekania groźnej próby. Ukaranie przeciwni-
ków uznali za godniejsze pożądania od tamtych celów, a taką próbę za
najpiękniejsze ze wszystkich niebezpieczeństw. Narażając się więc, zaprag-
nęli wymierzyć ową karę, a tamte rzeczy zostawić. Nadziei powierzyli, co
w zamierzonym dziele było niepewne, sobie zaś samym postanowili zaufać
w tym, co widoczne, w czynach. Godniejsze się im wydało śtawić opór
i choćby polec niż ocaleć przez poddanie się. Unilmęli więc zhańbienia
wśród ludzi, własnym ciałem sprostali czynom. W krótkiej chwili losu,
u szczytu swojej siły, zostali zabrani z głębi chwały, a nie lęku.
  Okazali się warci swojego państwa. Tym zaś, którzy żywi zostali, trzeba
  życzyć pomyslniejszego wyniku zmagań, lecz w starciu z nieprzyjacielem
  niechże będą tak samo nieustcaszeni i myślą nie tylko o mowach pochwalnych,

Z Wojny peloponeskiej Tukidydesa

w których można by bez końca powtarzać, co przecież oni sami dobrze
wiedzą, jak bardzo ważne jest bronienie ojczyzny. Niech raczej wpahują się
co dzień w potęgę państwa, niech je kochają. Jes'li jawi im się ono jako
wielkie, powinni zawsze pamiętać, kto je ukształtował: ludzie śmiali,
znający swój obowiązek, w działaniu pr Lest#zegający honoru; choćby się im
samym to czy tamto nie powiodło, przynajmniej państwu nie odmawiali
najdzielniejszych usług, składali mu w darze to, co mieli najcenniejszego.
Wspólnej sprawie oddając własne życie, zdobywali dla siebie nieprzemija-
jącą sławę i najbardziej zaszczytny grób, który jest nie tu, gdzie spoczywają,
lecz raczej wszędzie tam, gdzie ich sława na zawsze przechowała się
w ludzkiej pamięci i wyłania się z niej przy każdej sposobności, jaką
nastręcza słowo albo zdarzenie. Znakoxnitych ludzi #obem jest cała ziemia
Nie same na stelach napisy w ojczyźnie przypominają ich, lecz i na
obczyźnie trwa pamięć o nich, wyryta nie w kamieniu, lecz w każdym
umysle.
  Ich więc biorąc sobie za wzór i będąc, jak oni, przeświadczeni o tym, iż
nie ma szczęścia bez wolności i nie ma wolności bez męstwa, grozie wojny
nie dajcie się zastraszyć. To wcale nie ludzie nieszczęśni, którym nie świta
nadzieja lepszej doli, mają najsłuszniejszy powód do tego, by nie szczędzić
życia, lecz raczej ci, którym jeszcze za życia grozi odmiana losu i dla
których w razie niepowodzenia różnica ta byłaby największa. Boleśniej jest
bowiem dumnemu człowiekowi znosić pogorszenie spowodowane brakiem
męstwa niżeli w mocy i we wspólnej nadziei umrzeć, nie wiedząc, że
umiera.
  Przeto dla obecnych tu rodziców poległych mam nie łzy, lecz słowa
pociechy. Z doświadczenia znacie kołowrót doli. Darem losu jest napotkanie
tego, co najchlubniejsze: dla poległych jest to śmierć na polu chwały, dla
was zaszczytna żałoba. Dla nich szczęście i życie były tak wymierzone, iż
jedno trwało nie krócej niż drugie. Wiem, że trudno jest o tym przekonać
was, bo będziecie, patrząc na szczęście innych, ciągle na nowo sobie
przypominać, iż niegdyś tym samym wy się radowaliście. Żal przywiera nie
do dóbr, których się nie zaznało, lecz do tych, które, tak swojskie, nagle się
traci. Przetrzymać to jednak tczeba, także w nadziei posiadania innych
dzieci, jeśli wasz wiek jeszcze pozwala na to. W domach nowo narodzeni
pozwolą niejednemu zapomnieć o tych, których już nie ma. Państwo zaś
będzie miało podwójną korzyść, unikając wyludnienia i osiągając pewniej-
sze bezpieczeństwo. Nie mogą bowiem uczestniczyć w publicznych deba-
tach jako ludzie równi innym i troszczyć się o sprawiedliwość ci, co nie
mają, jak inni, dzieci, których życie może być zagrożone.
  Wy zaś starsi, za dobrodziejstwo uważając to, że przez większą część
życia byliście szczęśliwi, powiedzcie sobie, iż reszta będzie już krótka.

148 149



WIELCY HISTORYCY


I niechże chwała poległych pomoże wam dźwigać brzemię. Miłość sławy
to jedyne, co się nie starzeje. Człowieka w wieku bezczynności najbardziej
cieszy nie ciułanie pieniędzy, jak niektórzy mylnie mniemają, lecz dozna-
wanie szacunku.
  A was, wszyscy obecni tu synowie i bracia poległych, jak ciężkie czeka
zmaganie - dobrze to widzę. Tych bowiem, których nie ma, każdy zwykł
wychwalać. Was, w blasku najmężniejszych czynów, niechętnie będzie się
uznawać już nawet nie za równych tamtym, lecz choćby za niewiele
gorszych. Zazdrość czepia się żyjących jako konkurencji, a to, czego nie ma
na drodze, sławione jest z życzliwością wolną od sprzeciwu.
  Jeszcze powinienem coś powiedzieć o cnotach, jakich się oczekuje od
niewiast, które będą żyły we wdowieństwie. Zambzę to w l#ótkim wskaza-
niu: wielka to będzie dla was chluba nie okazać się słabszymi od swojej
kobiecej natury i tak postępować, by mężczyźni jak najmniej mówili o was,
czy to chwaląc was, czy ganiąc.
  Wedhlg prawa więc wygłosiłem słowa, jakie mi się wydały dziś stosow-
ne. Co się czynów tyczy, już uczciliśmy mężów, których grzebiemy, a ich
dzieci wychowa państwo na swój koszt aż do dorosłości. Oto pożyteczny
wieniec, wysłużony takim zmaganiem, pr Lyznany im i tym, którzy zostają.
Gdzie nagrody za zasługę są najhojniejsze, tam państwo skupia w sobie
mężów najdzielniejszych. A teraz, opłakawszy każdy swoich najbliższych,
rozejdźcie się".
  Ten się odbył owej zimy pogrzeb. Zakończył się nim pierwszy rok
wojny.

W TEATRZE DIONIZOSA

  Co Herodot i Tukidydes razem z wieloma mieszkańcami Attyki
oraz ludźmi przyjezdnymi oglądali w tym teatrze, my czytamy
w książkach zawierających przechowane tragedie i komedie. Oba
rodzaje literackie miały swoją prehistorię, niezupełnie jawną dla nas.
Zdaje się, że tragodia, czyli "pieśń (ode) kozłów (tragoi)", to były
w epoce archaicznej śpiewy chórów i tańce wieśniaków, przebranych
w skóry koźle, naśladujących satyrów, jacy towarzyszyli Dionizoso-
wi. Komodia, według podobnego tropu etymologicznego, była pier-
wotnie "pieśnią w wesołym pochodzie (komos)", w procesji ku czci
tego samego bóstwa, Dionizosa. Oba rodzaje, jak to podaje Arysto-
teles w Poetyce, gdzie jest obszerny wywód (4 i n.) o genezie
greckiego teatru, zaczęły się od ludowych improwizacji, od czegoś
takiego, jak włoska commedia dell'arte.
  Pieśń śpiewaną przez "kozłów" filozof nazywa także dytyrambem
(dithyrambos); jest to wyraz o nie wyjaśruonym znaczeniu i pocho-
dzeniu, być może niegreckim. Dytyramby poświęcone epizodom
mitycznym znamy dzięki temu, że w roku 1896 piasek egipski oddał
nam dwadzieścia poematów (dytyrambów i epinikiów, czyli pieśni
pochwalnych) Bakchylidesa z Keos (ok. 516#50 przed Chr.), sio-
strzeńca Simonidesa z Keos. Koryfeusz chóru, wszczynający - we-
dług filozofa - pieśń, był prawdopodobnie prefiguracją aktora trage-
dii. "Ajschylos - powiada Arystoteles - pierwszy wprowadził dwóch

151



W TEATRZE DIONIZOSA

aktorów zamiast jednego oraz pomniejszył rolę chóru, najwięcej
miejsca dając dialogowi. Trzeci aktor oraz skenographia [nie jeste-
śmy pewni, co tu oznacza ów tak swojsko nam brzmiący wyraz] to
dodatki Sofoklesa". Kiedy w klasycznych Atenach w miesiącu Ela-
febolionie (marzec-kwiecień), w porze kilkudniowego święta ku czci
Dionizosa, Wielkich Dionizjów, współzawodniczyli z sobą trzej tra-
gediopisarze, każdemu z nich wystawiano w teatrze u stóp Akropolu,
zaczynając o świcie, tetralogię, obejmującą trzy tragedie (związane
albo nie związane wspólnym tematem), po których następował tak
zwany dramat satyrowy, też mitologiczny, lecz mniej frasobliwy,
rozgrywający się na łące lub w lesie, napełniony śpiewem i hałasem
wzniecanym przez choreutów przebranych, ku pamięci genezy sztuki
teatralnej, za satyrów.
  Komedia zaś, zdaniem badaczy, ukształtowała się dzięki temu, że
ze wspomnianym tu wyżej obyczajem dionizyjskich komoi, w któ-
rych niesione były phalloi, męskie symbole płodności, i śpiewano,
jak podaje Arystoteles, jeszcze w jego czasach phallika, "pieśni
falliczne", połączyła się w Atenach dorycka tradycja żartów ludo-
wych wesołków, z czasem całych scenek obyczajowych i mitolo-
gicznych, których mistrzem stał się na Sycylii Epicharm (Epichar-
mos, V wiek przed Chr.); on też wpłynął na współczesną mu
literaturę attycką. Wyklutą z owych jaj komedię, świetnie rozwiniętą,
skrzydlatą #ednym z jej przejawów będą Arystofanesowe Ptaki),
podczas Dionizjów oddawano podziwowi zgromadzonych ludzi
w tym samym teatrze Dionizosa, w którym gościły też tetralogie
tragików. Zrazu komodiai miały osobny, własny dzień; za wojny
peloponeskiej grano je po tetralogiach, pod wieczór.


Od Tespisa do Frynichosa

  Wracając do tragedu, trzeba wspomnieć, że Tespis, rodem z wioski
Ikarii w północnej Attyce, według kamiennego dokumentu Marmor Pa-
rium (w tym miejscu uszkodzonego, niestety) zdobył we współzawod-
nictwie nagrodę, gdy po raz pierwszy wystawiano w Atenach tragedie
w jednym z lat 535-533. Pono to właśnie on wprowadził był do tragedii
pierwszego, odrębnego od chóru, aktora. Nie mamy jednak nawet frag-
Ajschylos

mentów Tespisowych, którym moglibyśmy zaufać. Przechowały się zaś
skąpe ułomki utworów poetów młodszych od niego, Choirilosa z Aten
i poświęcającego się głównie dramatowi satyrowemu Pratinasa z Fliuntu
w północnym Peloponezie, Doryjczyka pracującego w Atenach. Po nich
jawi się w teatrze Dionizosa pierwszy autor, który jest bardzo słynny,
chociaż wobec nas on, poza nielicznymi ocalałyzni fragmentami, milczy.
Frynichos z Aten wystawiał swoje tragedie w teatrze u stóp Akropolu
u schyłku VI wieku przed Chrystusem i w pierwszych dziesięcioleciach
wieku następnego.
  Wracamy teraz jeszcze do tego, co już śledziliśmy: do ówczesnych
dziejów helleńskich, utrwalonych najmocniej w dziele Herodota. Oto
wśród tragedii Frynichosa, znanych nam z tytułów, strzępów tekstu
i wzmianek u innych autorów, są dwie skute jak najściślej z tymi
dziejami tragedie historyczne (co w literaturze greckiej bardzo rzad-
kie), a nie oparte na mitach. Jedną z nich jest Zdobycie Miletu.
Jońskie to miasto w Azji Mniejszej padło u schyłku tragicznego
powstania Jonów przeciw Persom. Był rok 494 przed Chrystusem.
"Ateńczycy - opowiada Herodot (6, 21) -jak bardzo wstrząsnął nimi
upadek miasta, okazali w różny sposób, również tym, że kiedy
Frynichos napisał i wystawił [chyba niedługo po owym fakcie)
dramat Zdobycie Miletu, wszyscy zebrani w teatrze rozpłakali się.
Ukarali Frynichosa grzywną tysiąca drachm za to, że przypomniał im
własne ich nieszczęście [Milet był kolonią Aten]. Zarządzono też, by
nigdy więcej nie wystawiano tego dramatu". Druga jego historyczna
tragedia dotyczyła już nie klęski Hellenów, lecz ich zwycięstwa,
bitwy pod Salaminą, jawiącej się widzom poprzez trwogę i lament na
perskim dworze w Suzach. Dosyć zagadkowy tytuł, Fenicjanki, jeśli
trafnie łączymy go z tym utworem, określa być może kobiety
z Sydonu, które jako chór tragedii opłakiwały poległych mężów.


Ajschylos

  Młodszy od Frynichosa Ajschylos (525#56), pierwszy z trójcy
wielkich tragików ateńskich, urodzony w Eleusis, idzie śladami
tamtego poety, gdy akcję tragedu Persowie, wystawionej w roku 472,
umieszcza także w pałacu w Suzach. Słuchamy tu chóru sędziwych

152 153



W TEA'l RZE DIONIZOSA

Persów i opowieści Posłańca (angelosa, postaci ważnej w wielu
greckich tragediach), przynoszącego królowej matce, Atossie, do-
kładną, przeraźliwą wieść o Salaminie. Atossa w nieszczęściu szuka
rady u zmarłego męża, króla Dariusza, którego ducha wywołuje
z grobu. Obcujemy tu z władcami, których wyróżniają osobiste
miana, podczas gdy obrońcy demokracji, Grecy, są w opowieści
o Salaminie anonimowi. Po duchu Dariusza wpada na scenę żywy
i znędzniały król Kserkses, który wykrzykuje swój lament. W spe-
ktaklu nowogreckim, jaki oglądałem, niezrównanym, trzymał się on
wtedy nie za serce, lecz za brzuch. Bo smak tej niespodziewanej
klęski to był nie tylko ból. Królowi było mdło od tej obrzydliwości,
że przegrał. Furii znamiennej dla teatru greckiego nieraz nie dostrze-
gamy, gdyż ściska ją żelazna ręka wielkiej sztuki.
  Ajschylos wiedział, o czym pisze, bo jako hoplita, ciężkozbrojny
piechur, walczył pod Maratonem, a potem, chociaż miał już czter-
dzieści pięć lat, należał do załogi helleńskiej floty wojennej pod
Artemizjonem i pod Salaminą. Przywiązanie do Aten, których demo-
krację poeta podziwia tak, jak kiedyś ją wysławi u Tukidydesa
Perykles, splata się w jego duszy z żarliwą pobożnością, którą może
zaczerpnął z doświadczeń najmłodszych lat, przeżytych w kraju ro-
dzinnym, w szczególnie świętym miejscu Grecji, Eleusis; najprawdo-
podobniej był wtajemniczony w misteria eleuzyńskie. Po wojnach
perskich odwiedzał nieraz Sycylię, gdzie błyszczał świetny dwór
podziwiającego go tyrannosa Geli i Syrakuz, Hierona. Być może
pożeglował tam trzykromie. Na Sycylii też, w Geli, umarł, w roku
456. Przechowane epitafium, które według Pauzaniaszowego Prze-
wodnika po Helladzie (1, 14, 5) on sam na swój grób ułożył:


Ajschylos, syn Euforiona, Ateńczyk, tu spoczywa.
Zmarłego w Geli, bogatej w pszenicę, okrywa ten grób.
Wypróbowaną jego dzielność mógłby głosić gaj maratoński
I ten, który dobrze ją poznał, długowłosy Med

  jest osobliwe przez to, że nie wspomina o pracy poetyckiej, co
zadziwi, a nawet oburzy, jednego z chłopców przedstawionych
w wierszu Konstandinosa Kawafisa, Młodzierźcy z Sydonu, 400 po
Chrystusie.

Ajschylos

  Z siedmiu przechowanych tragedii Ajschylosa prawdopodobnie
wczesne, obok Persów, są Błagalnice (choć dokładniejszej daty ich
powstania nie znamy): pięćdziesiąt córek Danaosa ucieka przed
pragnącymi je poślubić pięćdziesięcioma synami Ajgyptosa i chroni
się w Argos; jest to epizod mitycznych dziejów argejskich. W roku
467 oglądano w teatrze ateńskim Siedmiu przeciw Tebom, tragedię,
w której Ajschylos przedstawił walkę skłóconych braci tebańskich:
Polinejkesa, napierającego z innymi wodzazni na rodzinne miasto,
i broniącego jego murów Eteoklesa. W zakończeniu słyszymy już tu,
jak siostra obu poległych w bratobójczej walce, Antygona, zapowia-
da, że sprzeciwi się starszyźnie tebańskiej, która Eteoklesa każe
z czcią pogrzebać, a Polinejkesa rzucić psom na pożarcie.
  Z roku 458 pochodzi Oresteja, jedyna przechowana w całości
grecka trylogia tragiczna. W pierwszej części, noszącej tytuł Agame-
mnon, jesteśmy świadkami powrotu pogromcy Troi, króla Myken, do
swego zamku, gdzie wita go żona, Klitajmestra, nienawidząca wład-
cy za grozę, jakiej od niego doznała. Król przywiózł z Troi Kasandrę,
najpiękniejszą z córek Priama, miłowaną niegdyś przez Apollina,
obdarzoną przez niego mocą proroczą i obarczoną niedolą: nikt jej
wróżbom nie wierzy. Klitajmestra uważa ją za kochankę Agamemno-
na. Kiedy król wstępuje z żoną do pałacu, Kasandra jeszcze stoi
z sędziwymi Mykeńczykami przed progiem. Ona w wieszczym sza-
leństwie już wie, co tam się stanie. Wreszcie i Kasandra tam, ku
swemu losowi, idzie. Z głębi domostwa tryska krzyk zabijanego
przez Klitajmestrę Agamemnona. Kasandra też padnie. Nad dwoma
trupami stanie wobec Mykeńczyków triumfalnie mężobójcza królo-
wa, do której niebawem zbliża się miłośnik jej, Ajgistos. Druga część
trylogii, Choephoroi, co znaczy: Ofiarnice, nazwana jest od mykeń-
skich kobiet, które razem z córką Agamemnona i Klitajmestry, Ele-
ktrą, niosą ofiary do grobu Agamemnona. Nieszczęsna królewna,
czekająca sprawiedliwości, modli się u tego grobu od lat. I oto
przybywa i daje się jej rozpoznać brat, Orestes, którego niegdyś
uratowała jako małego chłopca i wyprawiła daleko. Teraz jest doro-
sły, mocny. Zabije uzurpatorów. W trzeciej części, oddanej pod
patronat bogiń ścigających go za matkobójstwo, Erynii, które dzięki
swojej przemianie - gdy przestaną go prześladować - będą nazwane
Eumenidami, "Łaskawymi", widzimy, jak tułacz po niewypowiedzia-
154 155



W TEA'TRZE DIONIZOSA

nych udrękach dochodzi do Aten, gdzie na Areopagu ludzie i bóstwa
zdejmują z niego brzemię potwornego, lecz nie jego własnego, jeno
narzuconego mu straszną koniecznością, czynu.
  Nie wiemy dokładnie, kiedy powstał Prometeusz skowany, lecz
jest to prawdopodobnie jeden z najpóźniejszych utworów Ajschylosa.
Na początku tragedii Hefajstos, któremu towarzyszy dwoje innych
bogów, Kratos (Siła) i Bia (Przemoc), z rozkazu Zeusa przykuwa
zbuntowanego Tytana, obrońcę ludzi, do scytyjskiej skały. Milczący
wobec ich trojga, Prometeusz będzie potem rozmawiał z okeanidami,
które nadlecą na skrzydlatym wozie, a także, ale już chłodniej, z ich
ojcem, Okeanosem, i nawet z wysłannikiem Zeusa, Hermesem, od-
rzucając jednak pojednanie. Zapadnie do Tartaru. Do tego jednak
najsłynniejszego utworu Ajschylosa wrócimy jeszcze, komentując
najsłynniejszą, najmocniej nawiedzającą od tysiącleci umysły ludzi
tragedię drugiego z wielkich tragików ateńskich.


Sofokles

  Sofokles (496-406) urodził się w sławionej potem przez niego
hymnami, zielonej i pełnej kwiatów ateńskiej gminie Kolonos. Uro-
dziwy i z domu bogaty, będzie uważany za wzór człowieka prawdzi-
wie - to znaczy (według zasady określonej przez Solona wobec
Krezusa): do końca życia - szczęśliwego. Państwo ateńskie przez
większość owej pory było u szczytu pomyślności pod władzą Kimo-
na i Peryklesa. Poeta sprawował różne zaszczytne urzędy państwo-
we. Dwukrotnie wybrano go na strategosa. Był też kapłanem jednego
z bóstw sztuki leczniczej (o różnie podawanym imieniu). W domu
Sofoklesa gościł posąg Asklepiosa, dopóki nie zbudowano dla niego
świątyni. Świadczy to o wysokiej w Atenach ocenie pobożności
poety. Mówi się, że żaden cudzoziemski król nie zdołał go wyciągnąć
z ojczystego miasta na swój dwór. Po jego śmierci Arystofanes powie
(Żaby, 82), że poeta "był zadowolony tu, jest zadowolony tam".
  Z siedmiu ocalałych tragedii Sofoklesa (do których trzeba dodać
duży fragment dramatu satyrowego Tropiciele, będącego udramaty-
zowaniem fabuły hymnu homeryckiego Do Hermesa) najsłynniejszą,
Antygonę, wystawiono najprawdopodobniej w roku 441. Być może

Sofokles


trochę wcześniejszy jest Ajas, utwór przedstawiający niedolę i samo-
bójczą śmierć wojownika achajskiego pod Troją, któremu odmówio-
no zbroi po Achillesie. Jak się zdaje, niedługo po roku 430 powstały
Trachinki, tragedia kresu Heraklesa, na którego nieświadomie ściąga
śmierć w męce własna żona Dejanira, kochająca go bez miary, oraz
pierwszy z dwóch przetrwałych utworów o królu tebańskim, pohań-
bionym, a u schyłku życia doprowadzonym do heroizacji, Król Edyp.
Elektra, zawierająca Sofoklesową wersję tych samych wydarzeń,
które Ajschylos przedstawił w Ofiarnicach, pochodzi z przedostat-
niego dziesięciolecia V wieku przed Chrystusem. Tragedię Filoktet,
ukazującą ściąganie pod Troję przez Odyseusza i Neoptołemosa
owego porzuconego niegdyś przez towarzyszy achajskich na bezlud-
nej wyspie nieszczęśnika z Heraklesowym h#kiem, ujrzeli widzowie
w roku 409. Pełen dziwnej poezji i głębokiej pobożności utwór
o heroizacji tułaczego króla, Edyp w Kolonos, został wystawiony
w teatrze Dionizosa w roku 401, już po odejściu poety z tego świata.
  Co się tyczy Antygony, przypomnijmy, że w zakończeniu Ajschy-
losowych Siedmiu przeciw Tebom słyszeliśmy o rozróżnieniu dwóch
poległych braci - jedne zwłoki mają być uczczone, drugie rzucone
psom - jako nakazanym przez starszyznę tebańską. U Sofoklesa jest
to rozkaz króla Teb, Kreona. Dzięki temu spór jest wyraźniejszy
i bardziej dobitny. Antygona, sprzeciwiając się owemu przekraczają-
cemu ludzkie prawa rozróżnieniu, występuje przeciw władzy. Podob-
nie wystąpił przeciw władzy, kosmicznej tym razem, Prometeusz
broniący łudzi wbrew Zeusowi. Jak Sofoklesowi, tak przedtem
Ajschylosowi sprawa nie wydawała się prosta. Zawsze przekonani
o ułomności łudzkiej Grecy wcale nie byli pewni, czy Prometeusz
słusznie ocalił ludzi, gdy Zeus chciał zasiać na ziemi nowy, lepszy
rodzaj istot. Prometeusz to w oczach Ajschylosa wzniosły męczen-
nik, ale też występujący przeciw legalnym rządom buntownik.
  W naszym XX wieku ów przejmujący mit o Prometeuszu, do
którego tak chętnie odwoływała się tradycja romantyczna, jawi się
nam jako jeszcze bardziej dramatyczny. Dziś wiemy bowiem, jak
kosztowne są rewolucje. Dlatego wątpliwy może się nam wydać
romantyczny prometeizm. Mit o Prometeuszu to mit o buncie. Jego
przeciwieństwem jest troska o stabilizację, o ład. Oczywiście, będąc
ludźmi, cieszymy się, że ludzkość została zachowana. Zeus jednak

156 j 157



W 'I'EATRZE DIONIZOSA

troszczy się o świat, a Prometeusza to właściwie nie obchodzi. Tak
przynajmniej zdaje się rzecz widzieć Ajschylos.
  Podobnie w tragedii Sofoklesa sprawa nie jest prosta. Nie tylko
Kreon, lecz i Antygona, oboje grzeszą przeciw pokorze, jaką jest
trzeźwe widzenie świata, ludzi i siebie. Kreon w zażartej trosce
o państwo przekracza dostępne dla ludzkiej władzy granice, Antygo-
na zaś buntuje się tak kategorycznie i tak wzgardliwie, że dostojnym
Tebańczykom wydaje się obłąkana. Kreon stanie się samotny, gdy
zrozumie swoje bezprawie. Antygona pije gorycz samotności już
wcześniej. Widzimy, jak ją traktują szacowni Tebańczycy. A popy-
chana przez strażnika, shichająca jego groteskowych wywodów, na
pewno zdaje sobie sprawę z tego, jak jest samotna wobec prostaka,
troszczącego się szczerze i naiwnie tylko o własną skórę. To już
podwójna samotność. Uznamy ją za potrójną, gdy przypomnimy
sobie, że ukochana siostra, Ismena, nie chciała zbuntować się razem
z Antygoną, a kiedy nawraca się i chce z nią cierpieć, ta, zamknięta
w swojej goryczy, odrzuca ową ofiarę. Całą mocą swojej sztuki
Sofokles uwydatnia wielkość Antygony, trwającą dla nas i mającą
trwać zawsze. To jest istota, która u dramaturga XX wieku mówi:
"Urodziłam się po to, żeby powiedzieć ##nie" i umrzeć". Ale zarazem
czujemy, że Sofokles jednak rozumiał więcej. Myślał również o tej
ludzkości, która pozostanie na ziemi. Samą Antygonę też najpilniej
starał się pojąć. O co ostatecznie ona się troszczy, gdy już się jej
objawiła nieuleczalna samotność? O swoich najbliższych, najdroż-
szych. I o wieczność otwierającą się za strefą tej samotne# miłości.
  Główne przeciwieństwa, odsłaniane w tragediach greckich, jak
przedtem w greckim eposie, są nierozwiązalne. To jest podstawa
milczącej formy eposu i teatru, nieraz nie pojmowanej. W ciągu
wieków usiłowano wydobywać z Homerowego eposu na przykład
zasady etyki stoickiej. Albo mniemano, że słowa Achillesa w Iliadzie
(18,107) potępiające spór (zganione, jak podaje Arystoteles w Etyce
eudemejskiej, 7, I, przez Heraklita, utrzymującego, że nie może być
harmonii, jeśli nie ma dźwięków wysokich i niskich, i nie ma istot
żywych bez pierwiastka żeńskiego i męskiego, przeciwnych sobie
nawzajem):

Oby niezgoda przepadła spomiędzy bogów i ludzi!

Sofokles


wypowiedziane w takim stanie ducha, jaki miał przecież przeminąć,
odgrywają w poemacie większą rolę niż liczne inne sentencje głoszo-
ne przez bohaterów w różnych okolicznościach. Zauważmy teraz, że
chór Tebańczyków w Antygonie wypowiada laudację przemyślnej
siły człowieka, którą nagle przerywa groźnym ostrzeżeniem, podob-
nie jak kiedyś książę Hamlet swoją pochwałę człowieczeństwa roz-
trąci pytaniem: "Lecz dla mnie czymże jest ta kwintesencja pro-
chu?" - pytaniem, jak tamto ostrzeżenie i jak wcześniejsze wes-
tchnienie Achillesa, też przecież zależnym od nastroju, lecz mającym
również treść głębszą.
  Poeci epopei i teatru powtarzają te zdania, lecz ich własna myśl jest,
jak się zdaje, gdzie indziej, głębiej. Może to jest tak, że rozpoznanie
nierozwiązalności wewnętrznych antynomii świata każe artyście, który
nie chce ani łudzić się, ani bezsilnie płakać, kształtować milczącą formę,
taką, o jakiej będzie mówił John Keats w Odzie na urnę grecką:

Attycki kształcie! Piękna sceno, gdzie tak wiele
Dziewcząt, chłopców, w marmurze wykutych, roztrąca,
Biegnąc, gałęzie lasu i zdeptane ziele!
Wabisz nas i uwalniasz od myśli, milcząca
Formo, jak wieczność. Zimna Eklogo! Gdy w pyle
Szarego czasu zgaśnie to wokół nas życie,
Gdy inne życie inny, niż ten, ból zaciemni,
Ty przetrwasz, aby ludziom znów mówić: Widzicie?
"Piękno jest prawdą, prawda pięknem" - tylko tyle
Można wiedzieć i warto wiedzieć tu na ziemi.

  Milcząca forma, jaką jest i epos, i dziedziczący po nim artystycz-
ny zamysł teatr grecki, rozrasta się pod rękami artysty, z nasienia
staje się rośliną i drzewem, wielką formą. Szumi wieloma głosami.
I radością, i goryczą. Jaką goryczą, tego się doświadcza także w stu-
diowaniu utworów ostatniego z trójcy wielkich tragików ateńskich.


Eurypides

  Eurypides (480#06) urodził się, jak opowiadano, na Salaminie
właśnie w dniu wiekopomnej bitwy morskiej. Rodzina jego, mająca


158 159



W TEATRZE DIONIZOSA

główną siedzibę w attyckiej wsi Flyi na wschodnim stoku Hymetu,
była dosyć zamożna; piastowała dziedziczną tradycję apollińskiego
kapłaństwa. Salamińska jaskinia, w której, według wieści podanej
w jednym z fragmentów ocalałych z pism Filochorosa (IV wiek
przed Chr.), badacza dawniejszych dziejów, Eurypides pisał swoje
utwory, może też była własnością jego rodziny. Takie miejsce pracy
świadczyłoby jednak również o usposobieniu samomiczym, które mu
zresztą często się przypisuje. Stronił od obowiązków politycznych,
ale pożeglował kiedyś w poselstwie do Syrakuz. W ruchu zaś umy-
słowym ówczesnych Aten miał więcej niż udział, z pewnością zaj-
mował się nim żarliwie. Znał Anaksagorasa, następcę wcześniejszych
"
fizyków", który z jońskiego miasta Klazomenaj w Azji Mniejszej
przybył około roku 460 do Aten, aby tu głosić, że napełniającymi
świat niezliczonymi stałymi elementami rządzi władczy Umysł (Nus);
takie pojmowanie natury późniejsze wieki nazwą dualizmem, teorią
współistnienia materii i ducha. Znał też Eurypides sofistów, których
niebawem spotkamy, i Sokratesa. Diogenes Laertios podaje (9, 54),
że być może właśnie w ateńskim domu Eurypidesa odczytał Protago-
ras po raz pierwszy swój traktat O bogach. Kto wie, czy te niepoko-
jące koneksje intelektualne, źle widziane w Atenach utrudzonych
wojną peloponeską, nie sprawiły, że Eurypides przyjął zaproszenie do
macedońskiego króla Archelaosa. Słyszymy, że w roku 408 wyjechał
na jego dwór. Ale tradycja, iż zginął przypadkowo rozszarpany przez
łowcze psy króla, nie jest niczym więcej niż legendą.
  Uczeni aleksandryjscy, którzy wysoko go cenili, przekazali nam
więcej utworów Eurypidesa niż obu innych wielkich tragików. Mamy
osiemnaście tragedii, jeśli nie pomijamy Rezosa (o klęsce króla
trackiego, który przybył na odsiecz Troi), w którego autentyczność
wątpi się, oraz jeden dramat satyrowy, Cyklop - o znanej z Odysei
przygodzie Odyseusza. Serię tragedii zaczyna Alkestis z roku 438.
Medea z roku 431 i Hippolitos z 428 przedstawiają nakreślone prze-
nikliwie wizerunki owych dwóch osób mitycznych i ludzi splecio-
nych z nimi w nieszczęsnych wydarzeniach. Być może blisko tych
dat albo kilka czy dziesięć lat po nich powstały też tragedie:
Heraklidzi - o tym, jak po śmierci Heraklesa matka jego, Alkmene,
i dzieci mogą dzięki pomocy króla Aten, Demofoonta, syna Tezeu-
sza, zatriumfować nad prześladującym je królem Myken, Eurysteu-
Eurypides

sem; Błagalnice - o tym, jak po nieudanej wyprawie "siedmiu"
przeciw Tebom matki poległych wodzów znajdują w Eleusis obronę
u Tezeusza, który orężnie wydrze Tebańczykom zwłoki, aby mogły
być godziwie pogrzebane; Herakles, zwany też Heraklesem szalo-
nym - o potwornym nieszczęściu herosa, który w obłędzie rzuconym
na niego przez Herę, w zupełnej nieprzytomności, zabił żonę Megarę
i troje dzieci, mniemając, że to jacyś wrogowie.
  Trzy utwory o niedoli trojańskiej, Andromacha (około r. 426),
Hekabe (około r. 424) i Trojanki (r. 415), stanowią tragiczny pomnik
wystawiony niszczonemu miastu. Jak bóg Hermes prowadzący Pria-
ma do domostwa Achillesa w Iliadzie (uważający tylko na to, by nie
kochać śmiertelnych zbyt,#awnie", anten, dosłownie: "twarzą
w twarz"), jak sam Homer, Eurypides kocha to miasto, z którym
dawni Grecy walczyli; dla wielkiej poezji helleńskiej nie ma pojęcia
ludzi "obcych".
  Od strony nie pokonanych, lecz zwycięzców, niezbyt triumfal-
nych, dotykają wydarzeń, jakie częściowo znamy z epopei Homero-
wych: Helena (r. 412), fabuła nietragiczna, oparta na ubocznej wersji
mitu, według której do Troi zawieziono tylko widmo Heleny, ją zaś
samą znalazł po wojnie Menelaos na dworze króla Proteusa w Egip-
cie. Wcześniejsza od tego utworu Elektra, w której są nowe, głęboko
przejmujące rysy fabuły: Ajgistos, aby odciąć potomstwo królewny
od tronu, wydał ją za wieśniaka, który, prawy i delikatny, szanuje jej
dostojeństwo; pomoc Orestesowi w zabiciu Klitajmestry dziewczyna
przeżywa jako akt sprawiedliwości, lecz zarazem potworną winę.
Także Orestes (r. 408) zaskakuje nas niejednym rysem: ścigany przez
Erynie, czule chroniony przez Elektrę, zabójca Klitajmestry ma być
razem z siostrą skazany na śmierć przez Argejczyków; odwołuje się
do Menelaosa, który właśnie wrócił do domu z Heleną, ale ten
okazuje się tchórzem; Orestes i Elektra usiłują zgładzić Helenę jako
główną sprawczynię nieszczęść, potem zaś chcą groźbą zabicia córki
Menelaosa, Hermione, zmusić go do udzielenia im obrony; objawia-
jący się nagle Apollo nakazuje powszechne pojednanie i oznajmia, że
Helenę zabrano do nieba. Jeszcze wspomnijmy, co podał Plutarch
w Żywocie Lizandra (441d): Gdy Spartanie zawładnęli Atenami
w roku 404 przed Chrystusem, miano zburzyć je, a mieszkańców
sprzedać w niewolę. Lecz kiedy na uczcie wodzów pieśniarz z Foki-
160 16I



W TEATRZE DIONIZOSA

dy zaśpiewał wstępną pieśń chóru z owej Elektry, uznana, że zbrod-
nią byłoby zniszczenie miasta takich poetów.
  Zapewne w porze bliskiej burzliwemu Orestesowi powstały Feni-
cjanki, tak nazwane od chóru dziewcząt fenickich, podarowanych
przez Tyryjczyków świątyni Apollinowej w Delfach, będące jeszcze
jednym utworem greckim, który dotyczy wojny tebańskiej, świadec-
twem mitu o odkupieniu Teb przez dobrowolną ofiarę z życia, jaką
składa na progu jaskini pradawnego smoka syn Kreona, Menojkeus.
Nieznana zaś jest data utworu Ion, nietragicznego, przedstawiającego
zawiłe dzieje syna Apollina i Kreuzy, córki króla Aten, Erechteusa;
ocalony, stał się on mitycznym przodkiem Jonów. Pozostają jeszcze
dwa wspaniałe utwory o córce Agamemnona przeznaczonej na
śmierć i ocalonej przez Artemidę ku dalszym dramatyćznym dzie-
jom: Ifigenia w Aulidzie (wystawiona prawdopodobnie w roku 405
już po odejściu Eurypidesa z tego świata) i wcześniej napisana
Ifigenia w Taurydzie. I wreszcie Bachantki, też pośmiertnie wysta-
wione, chyba w roku 405, wielki utwór poświęcony chwale patrona
greckiego teatru, boga Dionizosa.
  Wracając do Alkestis, przypomnijmy, że Jan Kochanowski musiał
szczególnie ją cenić. Pośród przekładów z greki bowiem, jakim
poświęcił swoje pióro, znajdujemy jej właśnie początek pod nagłów-
kiem: "Alcestis męża od śmierci zastąpiła". Jest to wstępny monolog
Apollina, rozmowa jego ze Śmiercią, Tanatosem, i pierwsza pieśń
Koryfeusza chóru:

Czemu tak cicho we dworze?
Czemu dom umilkł Admetów?


  Cisza okrywa zagadkę. Już sam gatunek utworu jest zagadkowy.
Alkestis wystawiono w 438 roku jako sztukę lżejszą, która, czwarta
z kolei, następowała po trylogii tragicznej, na miejscu dramatu
satyrowego. Ale utworu tego nie napełnia niefrasobliwość kudłatych
mieszkańców lasu. Trudno też nazwać go tragedią, albowiem fabuła,
jak to popularnie określamy, "dobrze się kończy".
  Heroina, córka Peliasa, władcy tesalskiego Jolkos, jest żoną
Admeta, króla innego miasta Tesalii, Feraj. Dwór owego małżeństwa
gości osobliwego sługę, samego Apollina, który jest tu pokutnikiem.

Eurypides

Za to, że w gniewie zabił kilku Cyklopów, wytwórców piorunów
Zeusowych, od których zginął syn Apollinowy, Asklepios, zesłano
promiennego boga na rok niewoli u śmiertelnika Admeta. Ten był dla
niego dobry. Wdzięczny więc Apollo, kiedy dowiedział się, że Admet
ma niebawem umrzeć, upoił Mojry winem (w tym momencie jeste-
śmy na obszarze nie tyle mitu, ile raczej ludowej baśni tesalskiej)
i przynajmniej to od nich wybłagał, iż postanowiły przedłużyć królo-
wi lata na ziemi, jeśli ktoś dobrowolnie umrze zamiast niego. Admet
prosi, chodzi po ludziach, odwiedza i sędziwych rodziców. Ale nie,
oni chcą żyć. Jedna tylko Alkestis oddaje swoje życie za męża.
  Rzecz "skończy się dobrze", bo Admeta, już opłakującego umarłą
żonę, niespodziewanie odwiedza Herakles, odbywający wówczas
przymusową służbę u mykeńskiego Eurysteusa i wędrujący właśnie
do Tracji, aby jednemu z tamtejszych władców, Diomedesowi, ode-
brać okrutne klacze, które chce mieć pracodawca. Łagodny Admet
jest aż tak gościnny wobec herosa, że tai przed nim smutek domu.
Heros odwdzięczy się mu wspaniale. Kiedy Tanatos niesie Alkestis
z pałacu do grobowca, zaczajony Herakles wydziera królową z jego
rąk (znowu znajdujemy się tu w kręgu pojęć ludowych) i okrytą
welonem przyprowadza do Admeta, który ją dopiero po długich
wahaniach i niepewności, z jakąż radością, rozpoznaje.
  Spoza wielkiego podziwu, jakim się obdarza Alkestis, prześwituje
przeświadczenie dawnych wojowników, iż żona jest własnością męża
i za niego oddać życie po prostu powinna. Podobnie też mniemano, że
niewolnicy w kopalni srebra powinni dobywać cenny kruszec dla
panów. Ale Eurypides, znający te zasady i na pozór nie buntujący się
przeciw nim, widzi wszystko inaczej. Cierpki poeta nie rozdziera szat.
W nulczącej fornue greckiego teatru odsłania przed naszymi oczami
ludzkość, jaką widzi, ludzi pożerających się nawzajem, co jest szczegól-
nie jaskrawe wtedy, gdy ojciec Admeta, Feres, zadowolony, że to nie on
musiał umrzeć, sławi poświęcenie Alkestis, a syn obrzuca go obelgami.
Niejednym też słowem Admet sam siebie obnaża. Jeszcze o wiele
więcej: sam rozpoznaje, kimjest. Sąjednak w ludzkości lepsze od niego
istoty. Sytuację "uratuje" hałaśliwy, poczciwy Herakles.
  Ale co mamy począć, co Eurypides chciał począć z istniejącą
w świecie takim, jaki jest, istotą przeczystą, Alkestis? Pożegnalne
słowa umierającej królowej, która prosi męża tylko o to, aby ich

162 163



W TEA'TRZE DIONIZOSA

dzieci były w przyszłości panami w ich domu - jak mamy potrakto-
wać te słowa? Albo muszą się wydać niedorzeczne, nieskończenie
naiwne, albo dopatrzymy się w nich jakiegoś odblasku owego mitu,
który stanowi miejsce "święte świętych" tradycji greckiej, mitu
eleuzyńskiego, w którym Kore wraca na niewesołą ziemię dlatego
(jak #omyślamy się), że Demeter na nią czeka. Mitu o miłości
przekraczającej wszelkie granice, najgłębsze otchłanie. Chociaż Ad-
met nie jest jej godny. Bezmierna jest w tym gorycz. A może i jedna
z głównych tajemnic cierpkiego poety.
  Kiedy po latach złoży szczególny hołd patronowi swojej poezji
w Bachantkach, pokaże, jak bóg przybywa na ziemię tebańską i tu król
Penteus (Pentheus; w tym imieniu poeta doshzcha się wyrazu penthos,
"smutek", "żal") sprzeciwia się jego chwale, już napehiająćej świętymi
tańcami okoliczne góry i lasy. Śmie znieważać go i usiłuje go pojmać.
Nieznany pr Lybysz wiedzie jednak króla w głąb leśną, gdzie z drzewa
będzie się przyglądał mistycznemu obzzędowi czcicielek (jest wśród
nich matka jego, Agaue), aż go wytropią i rozszarpią w strzępy. Tak
bezsilny jest ludzki umysł wobec tajemnicy.


Komedia i jej mistrz Arystofanes

  Innym oprócz tragedii i dramatu satyrowego owocem tajemnicze-
go natchnienia dionizyjskiego jest na scenie teatru u stóp Akropolu
komedia. Z utworów wczesnych komediopisarzy ateńskich zostały
fragmenty. Wspomnijmy ich: Kratinos, dziewięciokrotny, do roku
423 przed Chr., zwycięzca we współzawodnictwie teatralnym; Kra-
tes, który pierwsze zwycięstwo odniósł w roku 450; Ferekrates,
zwycięzca z lat 440#30; Eupolis, urodzony w roku 446, zrazu
przyjaciel, potem przeciwnik Arystofanesa. Ten ostami, bardzo dziw-
ny poeta (ok. 448-ok. 380), w swoim dziele wprowadza nas w gwar
ówczesnych sporów intelektualnych i politycznych, a zarazem
w otwarty jakby ku łąkom i ku niebu nad łąkami krąg baśni,
nieokiełznanej fantazji. Pochodził z ateńskiej gminy Kydatenajon.
Ojciec jego, Filippos, miał niewielką posiadłość na wyspie Eginie,
dokąd cała rodzina przeniosła się jeszcze w latach chłopięctwa
Arystofanesa.

  Komedia i jej mistrz Arystofanes

  Już w pierwszej komedii, dla nas zaginionej, Daitaleis, Biesiadni-
  cy, obdarzonej nagrodą w roku 427, poeta nowomodnemu, jak
  mniemał, wykształceniu ówczesnych Aten przeciwstawiał dawną
# tężyznę wiejską. Nie lubił, podobnie jak Tukidydes, przywódcy
  ludowego po zgonie Peryklesa, Kleona, syna bogatego właściciela
  zakładów garbarskich. Nie wydaje się dziś badaczom, żeby ów "syn
  garbarski" był aż tak okropny, jak przedstawili go obaj wielcy
  pisarze. Lecz jakże otrząsnąć jego osobę z ich wspaniałego szyder-
  stwa? Arystofanes zatriumfował nad nim już podczas dionizyjskiego
  święta Lenajów roku 425 komedią Acharnejczycy, w której chór
  mieszkańców Acharnów, jednej z gmin attyckich, razem z postaciami
  granymi przez aktorów, wśród nich wieśniakiem Dikajopolisem,
  podnosi krzyk przeciw wojnie peloponeskiej i całej niedoli Aten,
  zwłaszcza zarazie.
  Następna z zachowanych komedii (r. 424), Hippeis, Rycerze (tak
  nazwana od chóru złożonego z arystokratycznych efebów), już na
  samym wstępie wprowadza na scenę dwóch ówczesnych wodzów
  ateńskich, Demostenesa (którego nie należy mylić z późniejszym
  wielkim mówcą) i Nikiasza, jako niewolników Demosa (czyli Ludu,
  oczywiście ludu ateńskiego), sklerotycznego staruszka, którego wo-
  dzi za nos pochlebstwami świeży, bardziej przebiegły niż tamci
  niewolnik Kleon. Ten jest "grochożercą", bo na ateńskim wzgórzu
  Pnyksie głosowano na urzędników ziarnami fasoli. Arystofanes nazy-
  wa Kleona Paflagonem, co jest i mianem człowieka z Paflagonii (w
  Azji Mniejszej nad Morzem Czarnym), i wskazówką, że ów dema-
  gog za dużo wrzeszczy (od czasownika paphlazein, "wrzeć", "ry-
  czeć").
  Kleon, zdaniem Demostenesa, ukradł mu chwałę dużego sukcesu:
  wydarcia Spartanom i upartego bronienia przed nimi Pylos na Pelo-
  ponezie. Spartanie, pobici, chcieli się układać, lecz wtedy Kleon
  chwycił sprawę w ręce i wznowił wojnę. Sukces pylijski i zmięknię-
  cie przeciwników komediopisarz zwie "plackiem lakońskim", maza
  lakonike. Owa maza to był miękki placek jęczmienny, późniejsza
  rzymska polenta, nasza dziś, jak myślę, pizza. Nad Morzem
  Śródziemnym wszystko tak trwa. Warto jeszcze dodać, że wybrani
  z ludu sędziowie w Atenach dostawali za dzień urzędowania po trzy
  obole; za te pieniądze ma sobie staruszek Demos trochę podjeść.

1 (#4 I 65



W TEA'TRZE DIONIZOSA

  Zarówno Acharnejczycy, jak i Rycerze zdobyli (co świadczy o nie-
zależności politycznej sędziów) pierwszą nagrodę. Z najbliższych lat
mamy trzy arcydzieła: Nephelai, Chmury (r. 423), wyśmiewające
Sokratesa i całą "nową" filozofię (do tej komedii jeszcze wrócimy);
Sphekes, Osy (r. 422), ostrą kpinę z sądów ateńskich; Eirene, Pokój
(r. 421), wołanie o sukces rokowań, z których miał się wyłonić pokój
zawarty przez Nikiasza. Utwory z następnych lat kilku zaginęły.
Dopiero z roku 414 posiadamy przekraczającą wszelkie miary baśń
Ornithes, Ptaki, o dwóch Ateńczykach, którzy, zmęczeni nadmiarem
procesów sądowych w mieście, szukają króla Tereusa i odchodzą
w świat ptaków. Po tej fantazji są trzy komedie, w których naczelną
rolę mają kobiety i ich sprawy (jeszcze jeden to przejaw buntowni-
czego ducha Arystofanesa): Lizystrata (r. 411), Thesmophoriazusai,
Kobiety na śrvięcie Tesmoforiów (rolniczym, ku czci Demeter; r. 411
albo 410), Ekklesiazusai, Kobiety na zebraniu ludowym (około
r. 392). Późnym arcydziełem są Batrachoi, Żaby (r. 405), komedia,
w której patron teatru, Dionizos, zstępuje do podziemia po zmarłych
poetów, Ajschylosa i Eurypidesa. Rok 388 przyniósł komedię, ostat-
nią z zachowanych, Plutos (bóg bogactwa), krzyk przeciw ubóstwu
wieśniaków.

Z Agamemnona Ajscbylosa












Z A GAMEMNONA
  AJSCHYLOSA
  (1256-1347)




KASANDRA (przed pałacem w Mykenach)
  O, co za ogień! Teraz na mnie wchodzi.
  Straszne. Likejski Apollo! Co ze mną?
  Dwunożna lwica, co pod nieobecność
  Lwa szlachetnego parzyła się z wilkiem,
  Zabije biedną mnie. Jakby lek warząc,
  Ślubuje, że do gniewu wsączy pomstę
  Nade mną też, gdy ostrzy miecz na męża,
  Bym zapłaciła za to, że mnie przywiózł.
  Czemuż więc jeszcze noszę, na szyderstwo,
  Różdżkę i wieńce prorocze na szyi?
  Przynajmniej zniszczę je przed moim zgonem.
  Precz, precz! Niech chociaż tak się na was zemszczę,
  Nie mnie, lecz inną wzbogaćcie tą grozą.
  Oto Apollo sam mnie tu wyzuwa
  Z wieszczbiarskiej szaty, bo widział, jak gorzko
  Śmiali się ze mnie, tak przybranej, w wrogów
  Zxnienieni bliscy, o, nie bez przyczyny!
  "Włócząca się kuglarka", tak mówili
  O mnie, "żebraczka", "nędzarka", i wszystko
  Ścierpiałam, aż swą prorokinię prorok,
  Zziajaną, przyprowadził na próg śmierci.
  Tu czeka na mnie, zamiast ojczystego

167



W TEAlRZE DIONIZOSA


Ołtarza, pień zbryzgany krwią gorącą.
Ale bez ręki bogów nie pomrzemy.
Ktoś inny przyjdzie tu, mściciel, potomek,
Który zabije matkę, pomści ojca,
Wygnaniec, tułacz, z dala przywędruje,
By obwieść gzymsem grozę swego domu.
Wielką bogowie złożyli przysięgę,
Że go trup ojca leżący tu przyzwie
Z wygnania. Czemuż więc ja tak w tym domu
Łkam? Przecież to widziałam, jakie losy
Dopadły Troi, a ci, co ją wzięli,
Jak kończą teraz z woli bogów. Mojej
Więc doli wyjdę naprzeciw, śmierć wezmę.
Tak, witam bramę tę, Hadesu bramę.
O cios się modlę ostateczny, abym
Bez drgawek, kiedy w łatwym zgonie wszystka
Wypływa z ciała krew, oczy zaml#ręła.


KORYFEUSZ CHÓRU SĘDZIWYCH MYKEŃCZYKÓW
  Wiele tyś przeszła i niezmiernie mądra
  Jesteś. I długo przemawiałaś. Ale
  Gdy znasz swą dolę, czemu tak spokojnie
  Kroczysz, jak wół ofiarny, do ołtarza?


KASANDRA
  Czas się dopełnił, już nie ma obrony.


KORYFEUSZ
  Lecz bardzo ceni się ostatnią chwilę


KASANDRA
  Nadeszła. Mało zarobię ucieczką.


KORYFEUSZ
  Odważna jesteś w swym płomiennym sercu


KASANDRA
  Pochwały tej nie zazna nikt szczęśliwy

Z Agamemnona Ajschylosa

KORYFEUSZ
  Lecz w godnej śmierci jest coś z łaski bogów


KASANDRA
  Biada ci, ojcze, i twym władczym dzieciom!


KORYFEUSZ
  Cóż to jest? Jakiż cię lęk stąd odtrąca?


KASANDRA
  Zgroza ! Zgroza !


KORYFEUSZ
  Gdzie zgroza? Powiedz! 1\#oże w twojej duszy?
KASANDRA
  Mordu krwią, ściekającą z ścian, dom zieje.

KORYFEUSZ
  To przecież ofiar woń z ogniska w domu.
KASANDRA
  Taka woń, jaką dyszy grób otwarty.

KORYFEUSZ
  Nie o kadzidle tu mówisz syryjskim...

KASANDRA
  O, pójdę płakać wewnątrz tego domu
  Nad moim losem i Agamemnona.
  Dość tego życia.
  Gospodarze moi !
  Ja się nie lękam, jak ptak gąszczu, ale
  Niech, zmarła, mam w was świadków, kiedy za mnie,
  Kobietę, inna kobieta, za męża,
  Źle żonatego, inny padnie. Niechże
  To dla mnie, w śmierci, będzie dar gościnny.

KORYFEUSZ
  Biedna ty! Wróżbę opłakuję zgonu.

168 169



W TEATRZE IlIONIZOSA


KASANDRA (wchodząc do pałacu)
  Jeszcze raz słowo powiem, raczej lament
  Nad sobą samą. Ostatnie promienie
  Słońca chcę prosić, by moi mściciele
  Wywarli srogi gniew na moich wrogach,
  Katach łatwego łupu, niewolnicy.
  Rzeczy śmiertelne! Gdy pomyślne, cień je
  Rozchwieje. Niepomyślne, mokrej gąbki
  Jedno machnięcie może je wymazać.
  To jeszcze bardziej boli mnie niż tamto.


CHÓR
  Pomyślności zawsze mało
  Śmiertelnym. Nikt, grożąc palcem,
  Nie odegna jej od domu,
  Nie powie: "Już nie wchodź tu!"
  Temu bogowie wziąć dali
  Priama miasto,
  Wraca przez bogów uczczony.
  Lecz jeśli w domu ma spłacić
  Krew przez swych przodków rozlaną
  I zmarłym złożyć swą śmiercią
  Daninę za inne zgony,
  Któż z ludzijeszcze zaufa,
  Że zrodził się nie ku grozie?


AGAMEMNON (z głębi pałacu)
  O... o... o... cios we mnie wbił się śmiertelny


KORYFEUSZ
  Cicho! Kto woła tak, na śmierć zraniony?


AGAMEMNON
  O... o... o... we mnie znowu cios, już drugi


KORYFEUSZ
  Jęk króla chyba znaczy: to się dokonało.
  Chodźcie wszyscy, naradźmy się razem, co robić

Z Agamemnona Ajschylosa

PIERWSZY CHOREUTA
  Powiem, co myślę. Ludzi z miasta niechże
  Herold co rychlej zwoła do pałacu.


DRUGI CHOREUTA
  Nie, trzeba najpierw wejść tam, dopaść sprawców
  Od razu, póki świeża krew na mieczu.


TRZECI CHOREUTA
  Ja się przyłączam do tych zdań. W ogóle
  Trzeba coś robić. Już nie pora zwlekać.


CZWARTY CHOREUTA
  Jasno to widać. Tak zaczęli. Miastu
  Pierwsze tyranu znaki pokazali.


PIĄTY CHOREUTA
  Nie traćmy czasu. Ci chlubną ostrożność
  Wdeptali w ziemię. I nie śpią ich ręce.


SZÓSTY CHOREUTA
  Ja nie wiem, które wybrać zdanie. Sądzę,
  Że ten, kto czyni, ma też rzecz przemyśleć.


SIÓDMY CHOREUTA
  I ja tak mniemam. Wiem z całą pewnością,
  Że umarłego nie wskrzesimy słowem.


ÓSMY CHOREUTA
  Co? Przedłużając życie, mamy władcom
  Poddać się, którzy ten pałac zhańbili?

DZIEWIĄTY CHOREUTA
  Tego nie można ścierpieć. Lepiej umrzeć.
  Nawet śmierć milszą dolą od tyranii.

DZIESIQTY CHOREUTA
  Lecz czy świadectwo jęków nam wystarczy,
  Byśmy wróżyli, że on padł zabity?

170 171



W TEATRZE DIONIZOSA


JEDENASTYCHOREUTA
  Trzeba to wiedzieć, zanim się oburzać
  Będziemy. Domysł to nie to, co wiedza.

DWUNASTY CHOREUTA
  Wszystkie mnie popychają głosy, żebym
  Wybadał, co się zdarzyło Atrydzie.


















Z PROMETEUSZA SKOWANEGO
  AJSCHYLOSA
  (1-112)




KRATOS
  Otośmy przyszli aż na krańce ziemi,
  W bezdroże Scytii, w to głuche pustkowie.
  Tu, Hefajstosie, masz wypełnić wolę
  Ojcowską: przykuć wysoko do skały
  Tego złoczyńcę, spętanego mocą
  Stalowych kajdan nie do rozerwania.
  Bo twój kwiat, ogień, wszelkich sztuk zarzewie,

Z Prometeusza skowanego Ajschylosa

Ukradł, śmiertelnym dał. Surową karą
Musi zapłacić za to bogom. Niech się
Nauczy lubić władzę Zeusa, niech się
Wyzbędzie ducha przyjaznego ludziom.


HEFAJSTOS
  Siło, Przemocy, jużeście spełniły
  Zeusową wolę. Niczego tu nie brak.
  Ale ja? Boga mi krewnego jakże
  Mam do trapionej zimą skały przykuć?
  Cóż, trzeba jednak się ośmielić. Lekce
  Poważyć słowa Ojca, to zbyt groźne.
  Słuchaj, wyniosły synu sprawiedliwej
  Temidy! Sobie wbrew, jak i wbrew tobie,
  Niezłomnym spiżem mam cię do urwiska
  Przygwoździć, gdzie śmiertelnych głosu ani
  Postaci nie wyśledzisz. Wypalony
  Żarliwym słońca płomieniem, rozkwitłą
  Stracisz biel ciała. Ku twemu ulżeniu
  Noc w gwiezdnej szacie będzie żar ten skrywać,
  Lecz on o świcie szron roztrąci. Zawsze
  Obecna będzie tu okropność męki.
  Jeszcze się, kto ją skończy, nie urodził.
  Tyleś zarobił miłowaniem ludzi.
  Bóg, gniewu bogów się nie zatrwożyłeś,
  Śmiertelnych zaszczycając ponad słuszność.
  Na bezradosnej więc wattując skale,
  Prosto, na baczność, bez snu, nie zginając
  Kolan, rozrzucisz wiele próżnych jęków,
  Zawodzeń. Umysł Zeusa niezbłagany.
  Szorstki jest każdy, czyja władza świeża.


KRATOS
  Po co tak biadasz, odwlekając pracę?
  Nienawistnego bogom czemuż boga
  Nie nienawidzisz? Dał twój skarb śmiertelnym.


HEFAJSTOS
  Krewieństwo groźną ma moc. I współżycie.

172 173



W 'I'EATRZE DIONIZOSA

KRATOS
  Tak. Lecz sprzeciwić się rozkazom Ojca?
  Jakże to? Tego nie lękasz się bardziej?


HEFAJSTOS
  Ty bezlitosny jesteś wciąż i dziki


KRATOS
  A jaki z wszystkich tych lamentów nad nim
  Pożytek? Porzuć jałową udrękę.


HEFAJSTOS
  Jakże obmierzło mi rzemiosło moje!


KRATOS
  Czemu obmierzło? Powiem szczerze: ono
  Nie zawiniło tego, co się dzieje.


HEFAJSTOS
  Lecz gdybyż komuś innemu przypadło!


KRATOS
  Rządzić bogami, jeno to niestraszne.
  Nikt nie jest wolny oprócz Zeusa tylko


HEFAJSTOS
  Tu rozpoznałem to. I słów mi braknie


KRATOS
  Więc zarzuć pęta na niego, by Ojciec
  Nie ujrzał, że się w tym dziele ociągasz


HEFAJSTOS
  Kajdany już są tu gotowe, popatrz.


KRATOS
  Obejmij nimi ręce nad garściami.
  Wał młotem. Przybij skazańca do skały

Z Prometeusza skowanego Ajschylosa

HEFAJSTOS
  Właśnie to robię, tak jak powinienem.

KRATOS
  Bij mocniej, ściśnij, nie rozluźniaj. Mówią:
  Umie się wymknąć z najgorszej obierzy.
HEFAJSTOS
  Przynajmniej jeden ten łokieć już nie drgnie.
KRATOS
  Teraz ten drugi przytwierdź tak, by mędrek
  Pojął, że jednak od Zeusa jest głupszy.

HEFAJSTOS
  Nikt, oprócz niego, w niczym mnie nie zgani.

KRATOS
  Teraz moc srogą stalowego klina
  Na wskroś mu przegnaj pr Lez pierś ciosem młota.
HEFAJSTOS
  O Prometeju, jęczę nad twą męką.

KRATOS
  Znowu się wzdrygasz wobec kaźni wrogów
  Zeusowych? Obyś sam tego nie zaznał.
HEFAJSTOS
  To, co tu widzisz, jakże rani oczy.

KRATOS
  Widzę, że on ma to, na co zasłużył.
  Teraz pętami opasz jego żebra.

HEFAJSTOS
  Robię to, muszę. Oszczędź mi upomnień.
KRATOS
  Będę cię upominał i szczuł. Schyl się,
  Szarpiącym zwiąż łańcuchem jego nogi.

174 175



W TEA'TRZE DIONIZOSA

HEFAJSTOS
  Zrobione. Praca ta nie była długa.

KRATOS
  I jak najsilniej zbij te pęta młotem,
  Bo to oceniać będzie ktoś surowy.

HEFAJSTOS
  Głos twój się zgadza z wyrazem oblicza.
KRATOS
  Bądź sobie miękki, ale nie gań we mnie
  Tego uporu i nieprzeblagania.

HEFAJSTOS
  Chodźmy. Już wszystkie jego członki w sieci.

KRATOS
  Tu rozzuchwalaj się, wydzieraj bogom
  Ich cześć i dawaj jednodniowym. Ile
  Mogą śmiertelni odjąć ci z tej męki?
  Bóstwa omylnie zwą cię Wprzód-Myślącym.
  Raczej ci trzeba kogoś, kto zawczasu
  Pomyśli, jak się masz wywikłać z kajdan.

PROMETEUSZ (gdy został sam)
  Boskie przestworze! O, skrzydlate tchnienia!
  Źródła rzek, morskich fal nieprzeliczony
  Śmiechu! Wszechmatko Zieznio! Także ciebie
  Przyzywam, słońce, które wszystko widzisz!
  Patrzcie, jak bardzo bóg od bogów cierpię.

Zobaczcie, jak wstrętną katuszą
Rozdarty, będę się z nią zmagał
Przez niezmierny czas.
Tę nowy Wódz Błogosławionych
Dla mnie mękę haniebną znalazł.
O, o! Co jest i co nastanie,
Cały ból opłakuję. Nie wiem,
Kiedy wzejdzie kres.

Z Prometeusza skowanego Ajscbylosa

Ale co mówię? Wszystko, co się zdarzy,
Znam teraz. Żadna udręka znienacka
Mnie nie dopadnie. Przeznaczoną dolę
Trzeba nieść jakby lekką, wiedząc o tym,
Że konieczności moc jest nieodpatta.
Nie mogę o tej doli mówić ani
Milczeć. Śmiertelnym udzielając darów,
W tę się niewolę, biedny ja, wplątałem.
W koprowej bowiem łodydze u#-yłem
Skradzione źródło ognia. Objawiony,
Stał się dla ludzi mistrzem wszelkich kunsztów,
Zarzewiem mocy. Ja za takie właśnie
Przewiny jestem teraz katowany,
Pod gołym niebem przykuty do skały.


























176 177



W TEA'l RZE DIONIZOSA

Z AN7YGONY SOFOKLESA
  (324-525)




KREON (do Strażnika)
  Idź tropem twych domysłów. Jeśli one
  Nie wskażą winnych występku, pojmiecie,
  Że nędzne zyski ściągają moc nieszczęść.


STRAŻNIK (gdy Kreon odszedł)
  Najlepiej znaleźć ich, lecz czy się znajdą,
  Czy nie - a jest to rzecz przypadku - jedno
  Pewne, że mnie tu więcej nie zobaczysz.
  Już teraz wbrew nadziei i mniemaniu
  Uratowany, wdzięczny jestem bogom.


CHÓR SĘDZIWYCH TEBAŃCZYKÓW
  Wiele jest dziwów, lecz żaden z nich
  Nie jest tak przedziwny jak człowiek.
  On i przez morze, siwe
  W pędzącej z południa wichurze,
  Przedziera się pod wytrysłymi
  Z dna bałwanami. I Ziemię,
  Najczcigodniejszą z bogów,
  Tę wieczną, niezmożoną, z roku na rok
  Nęka orką, gnając tam i z powrotem
  Muły z ostrymi pługami.

Swawolne ptaki, plemiona
Srogich zwierząt, ryby w słonej topieli
Osacza wszystkie i więzi
Ciasnymi pętami sieci
Przebiegły człowiek. Sposoby
Zna, by nad zwierzyną z pustkowia,
Wędrującą po wzgórzach, panować
I żeby bujnogrzywym koniom
I niestrudzonym bykom górskim
Karki przygnieść jarzmem.

Z Antygony Sofoklesa


Mowy i wiatrolotnej myśli,
I gorliwości, z której powstają
Praworządne miasta, tego się nauczył,
I obrony przed mrozem i deszczem,
Przed strzałami ich, kiedy nad głową
Gołe niebo. Wobec niczego, co ma nadejść,
Nie bezbronny, tylko jak przed śmiercią
Uciec, tego nie wymyśli,
Choćby na najgorsze z chorób
Znalazł lekarstw wiele.


Mądry sztukami naprawdę ponad
Nadzieję mocnymi, to ku złu idzie,
To ku dobru. Jeżeli wypełnia
Prawa swej ziemi i sprawiedliwość bogów
Zaprzysiężoną, w państwie się wzniesie
Wysoko. Precz z państwa odchodzi, kto wybrał
Zuchwale to, co nie jest godziwe-
O, niechże taki nie zasiądzie ze mną
Przy ognisku, niech mi przyjacielem
Nie będzie, jeśli to robi.

KORYFEUSZ CHÓRU
  Ale cóż to się dzieje? Nie chcę
  Wierzyć, lecz tak jest, tu prowadzą,
  Widzę, dzieweczkę Antygonę.
  Nieszczęsna
  Córko nieszczęsnego Edypa!
  To ciebie, nieposłuszną
  Prawom królewskim, wiodą
  Pochwyconą, gdy oszalałaś?

STRAŻNIK
  Ona zrobiła to. Ją przy grzebaniu
  Właśnie złapaliśmy. Ale gdzie Kreon?

KORYFEUSZ
  W tej chwili wraca, spójrz, bardzo do rzeczy.

KREON
  Do jakiej rzeczy tu powracam z domu?

178 179



W TEATRZE DIONIZOSA


STRAŻNIK
  Nikt nie powinien się zarzekać, królu.
  Nieraz myśl druga przeczy pierwszej. Mogłem
  Przysięgać, że już nie przyjdę, po twoich
  Groźbach i burzy tej nad moją głową.
  Lecz kiedy radość wbrew nadziei świta,
  Cóż jest milszego? Tak się zarzekałem,
  A znowu jestem, z dziewczyną chwyconą
  Przy tym grzebaniu. Tym razem, kto z wieścią
  Miał tu przyjść, nie wytrząsaliśmy losów,
  Bo znalezisko to jest tylko moje.
  Masz ją więc, królu, i zrób z nią, co zechcesz.
  Osądź i skaż ją. A ja sprawiedliwie
  Mogę okropne te sprawy pożegnać.


KREON
  Jeszcze wyjaśnij, jak ją pochwyciłeś.


STRAŻNIK
  Grzebała tego człowieka. W tym wszystko.


KREON
  Tak było? Dobrze rozumiesz, co mówisz?


STRAŻNIK
  Grzebała zwłoki, których ty pogrzebać
  Nie pozwoliłeś. Czy powiadam jasno?


KREON
  Jak ją widziałeś wtedy, gdyś ją pojmał?


STRAŻNIK
  Więc tak: po strasznych tych twoich pogróżkach
  Gdyśmy stąd poszli, cały posypany
  Zmietliśmy kurz ze zwłok, a że trup gnił już,
  Tak go wytarliśmy, jak to się dało.
  Potem usiedliśmy na szczycie skały
  Nie pod wiatr, aby zaduch nie szedł na nas.

Z Antygony Sofoklesa


I jeden od drugiego sen odpędzał,
Lżąc tego, kto by zaniedbał czuwania.
I tak to było, aż do środka nieba
Doszedł płomienny krąg słońca i ciężki
Zrobił się upał. Wtem nagle wiatr z ziemi
Wzbija wir piasku, zgoła bicz niebieski,
Mroczy dolinę, mierzwi las. Aż cały
Skłębił się eter. My, zamknąwszy oczy,
Przeczekujemy ten dopust od bogów,
O, długo. Kiedy ucichło, widzimy
Ją. Ostrym głosem zbolałego ptaka,
Który zobaczył gniazdo opróżnione
Z piskląt, krzyczała. Właśnie tak, tak samo
Lkała, ujrzawszy ciało obnażone.
Płakała i klątwami najgorszymi
Tych, którzy to zrobili, przeklinała.
Potem zaś w dłoniach przyniosła suchego
Pyłu. I z dzbana wykutego w spiżu
Trzykroć wylała ofiarę za zmarłych.
My, gdy widzimy to wszystko, biegniemy,
Zaraz chwytamy ją, całkiem spokojną,
I oskarżamy ją o czyn miniony
I o ten teraz. Ona nie zaprzecza.
Błogo mi było, lecz też przyl#o. Z groźnych
Wywikłać się kłopotów, sama rozkosz.
Ale na bliskich ściągnąć taką grozę,
To przykre. Lecz ja o te inne sprawy
Mniej dbam. To ważne jest, że ocalałem.

KREON
  A ty, co głowę pochylasz do ziemi,
  Powiedz: przyznajesz się, że to zrobiłaś?

ANTYGONA
  Zrobiłam, nigdy się tego nie wyprę

KREON
  Idź więc strażniku, dokąd chcesz, już wolny
  Od swego bardzo ciężkiego zadania.
  A ty mi powiedz, krótko: czy ustawę,
  Która zabrania tego czynu, znałaś?

180 181



W TEATRZE DIONIZOSA


ANTYGONA
  Jakżebym mogła nie znać? Była jawna.


KREON
  I śmiałaś jawną ustawę przekroczyć?


ANTYGONA
  Przecież nie Zeus mi obwieścił ją. Ani
  Dike, co mieszka pośród bóstw podziemnych,
  Nie wyznaczyła takich praw dla ludzi.
  A nie sądziłam, by twoje zakazy
  Mogły śmiertelnych skłaniać do łamania
  Praw niepisanych, niewzruszonych, boskich.
  One nie z dzisiaj ni z wczoraj, lecz zawsze
  Żyją. Nikt nie wie, kiedy się zjawiły.
  Czy miałam, z lęku przed kimkolwiek z ludzi,
  Za przekroczenie tych praw odpowiadać
  Na sądzie bogów? Wiedziałam, że umrę,
  Choc'byś nie groził mi. Jeśli przed czasem
  Umrę, to nawet za zysk sobie liczę.
  Kto, jak ja, żyje wśród takiej niedoli,
  Mógłżeby w śmierci nie widzieć korzyści?
  Więc to niestraszne, że mam umrzeć. Straszne
  Byłoby, gdyby syn tej samej matki
  Umarły leżał bez pogrzebu, tego
  Znieść bym nie mogła. Tamto mnie nie boli.
  Jeśli zaś mniemasz, że jestem szalona,
  Może szalony jest ten, kto tak sądzi.


KORYFEUSZ
  Krnąbrnego ojca krnąbrna córka. Ona
  I przed ciosami cofać się nie umie.


KREON
  No tak. Lecz dowiedz się: wola zbyt twarda
  Najłatwiej łamie się. Tak jak żelazo
  Najmocniej hartowane w ogniu - chyba
  Widziałaś? - właśnie ono często pęka.
  A skrawek skóry, wędzidło, powściąga

Z Antygony Sofoklesa


Rozhukanego konia. Nie uehodzi
Puszyć się, kiedy jest się w mocy innych.
Już ta dziewczyna zdążyła pokazać,
Łamiąc przepisy, jaka jest zuchwała.
A teraz druga zuchwałość, gdy jeszcze
Czyn swój wysławia, a z ustawy szydzi.
Byłbym kobietą, a ona mężczyzną,
Gdyby bezkarnie mogła się tak chełpić.
Tak, to jest córka mojej siostry. Ale
Choćby mi bliższa była niż ktokolwiek
Z tych, co wzywają Zeusa mego domu,
Dość tego! Ani ona nijej siostra
Już się nie wymkną strasznej śmierci. Tamtą
Także oskarżam: wspierała występek.
Ją też wezwijcie. Widziałem ją w domu
Przed chwilą, błędną, całą roztrzęsioną.
Tak to jest zawsze, że niepokój zdradza
Tych, co podstępnie knują spiski w mroku.
Lecz nienawidzę najbardziej pr Lestępcy,
Który złoczyństwo stroiłby w ozdoby.


ANTYGONA
  Masz mnie. Chcesz czegoś więcej niż mnie zabić?


KREON
  Niczego więcej. To jedno wystarczy


ANTYGONA
  Więc na co czekasz? Nigdy nie polubię
  Żadnego słowa z twoich ust, a także
  Tobie, jak myślę, przyl#-o jest mnie shzchać.
  Czymże ja jednak mogłabym się ehlubić
  Szlachetniej niźli tym, że zapewniłam
  Pochówek bratu? Ci tutaj tak samo
  Myślą, a jeśli milczą, to ze strachu.
  Kto rządzi, taki ma przywilej: może
  Bezpiecznie robić i mówić, co zechce.


KREON
  Jedna wśród Kadmejczyków tak to widzisz.

182 183



W TEATRZE DIONIZOSA


ANTYGONA
  Ci też tak widzą, lecz tobie nie mówią.


KREON
  Nie wstyd ci myśleć inaczej niż wszyscy?


ANTYGONA
  Nie wstyd mi uczcić rodzonego brata.


KREON
  A kimże był ten, co walcząc z nim poległ?


ANTYGONA
  Też bratem, z matki tej samej i ojca.


KREON
  Więc twój czyn zbrodnią był przeciwko niemu.


ANTYGONA
  Zmarłego pytaj. Osądzi inaczej.


KREON
  Choć tak, jak jego, czcisz i bezbożnego?


ANTYGONA
  Ten nie z niewolnych był, lecz brat rodzony


KREON
  Zhzpić tę ziemię chciał. Tamten jej bronił.


ANTYGONA
  Ale praw równych Hades się domaga.


KREON
  Złemu nie można z dobrym dać równości


ANTYGONA
  Któż to wie, jak jest tam, w podziemnym cietuu...

Z Alkestis Eurypidesa


KREON
  Wróg, choć zmarł, nie jest miły
ANTYGONA
  Lecz w miłości
Szukam wspólnoty, nie w nienawidzeniu.

KREON
  Więc zejdź, gdy tr Leba kochać, w dół. Tych w dole
  Kochaj. Ja głosu mężów słuchać wolę.


















Z ALKESTIS EURYPIDESA
  (280-392)




ALKESTIS
  Admecie, widzisz, co się ze mną dzieje.
  Przed śmiercią chcę powiedzieć, czego pragnę.
  Tak szanowałam cię, że abyś widział
  To światło słońca, za ciebie umieram,
  Choć mogłabym nie umrzeć i, jakiego

184 185



W TEA'TRZE DIONIZOSA

Chciałabym, wybrać męża z Tesalczyków,
I ciągle władać tym zamożnym domem.
Ale oddartej od ciebie, z naszymi
Dziećmi bez ojca, cokolwiek by młodość
Obiecywała, to już mi nie życie.
Ojciec i matka zdradzili cię, chociaż
Doszli do wieku, kiedy by umarli
Dobrze i z wielką chlubą, jedynego
Ratując syna, po którego zgonie
Przecież nie mogli już mieć więcej dzieci.
Żyłabym wtedy przez resztę lat z tobą,
Ty byś nie trapił się zgonem małżonki,
Przy sobie nie miałbyś sierot. Lecz jeśli
Któryś bóg zrządził inaczej, to niechże
Tak będzie. W zamian chcę od ciebie łaski,
O, nie tak wielkiej, bo przecież nic nie jest
Cenne jak życie, ale sam to uznasz,
Że sprawiedliwej. Nie mniej niż ja bowiem
Kochasz, jak dobry ojciec, dzieci. Pozwól,
Niechże panami będą w moim domu.
Drugiej małżonki, tej dla nich macochy,
Nie bierz. B o gorsza, ciężką by w zazdrości
Na naszych dzieciach położyła rękę.
Nie rób więc tego, błagam cię. Macocha
Nie cierpi dzieci z pierwszej żony, cała
Jej dobroć to jest tylko słodycz żmii.
Syn ma na pewno w swoim ojcu szaniec,
[Może doń mówić i może go słuchać),
Lecz kto dziewczęce ochroni ci lata,
Córko? Od żony ojca co dostaniesz?
Oby przynajmniej twojego małżeństwa
Wstrętnymi nie zmąciła oszczerstwami.
Bo matka cię do ślubu nie powiedzie
I nie podtrzyma, kiedy będziesz rodzić,
A wtedy któż jest pomocny jak matka?
Tak, muszę umrzeć, a nie kiedyś, jutro
To zło się zdarzy lub pojutrze, ale
Już zaraz będę wśród tych, których nie ma.
Zostańcie w szczęściu. Tobie, mężu, chluba,
Żeś bardzo dobrą wybrał sobie żonę,
Dzieciom, że właśnie taką miały matkę.

Z Alkestis Eurypidesa


KORYFEUSZ CHÓRU FEREJCZYKÓW
  Pociesz się. Mogę za niego obiecać,
  Że on to spełni, to jego powinność.

ADMET
  Będzie tak, będzie. Nie bój się. Jak miałem
  Żywą, zostaniesz i po śmierci żoną
  Jedyną. Żadna dziewczyna tesalska
  Nigdy mnie oblubieńcem swym nie nazwie,
  Choćby z najświetniejszego była ojca
  I najpiękniejsza. Dość mam dzieci. Dajcie,
  Bogowie, żebym nacieszył się nimi,
  Bo się nacieszyć nie mogliśmy tobą.
  Nie przez rok, żono, ale póki życia
  Będę obchodził żałobę, nie cierpiąc
  Tej, co mnie urodziła, jak i ojca,
  Bo w słowie byli bliscy, lecz nie w czynie,
  A tyś mi życie ocaliła, płacąc
  Tym, co najmilsze. Czy mógłbym nie płakać,
  Gdy utraciłem taką, jak ty, żonę?
  Nie będzie odtąd biesiad w moim domu
  Ni wieńców, i nie odezwą się pieśni,
  Nigdy nie dotknę liry, nigdy fletów
  Libijskich wrzawa nie tryśnie, bo z tobą
  Odeszła radość życia. Umiejęme
  Ręce sztukmistrzów urobią twą postać,
  Abym mógł się położyć przy leżącej
  I obejmować ją, wołać imieniem
  I chociaż tego nie mam, myśleć sobie,
  Że ją tu mam, kochaną żonę. Zimna
  Taka pociecha, lecz choć trochę zmniejszy
  Ciężar niedoli. Mogłabyś mnie we śnie
  Odwiedzać, krzepić, bo i w nocy słodko
  Na drogich, nawet i przez chwilę, patrzeć.
  Gdybym miał słowo i ton Orfeusza,
  By urzec córkę Demeter hymnami,
  Albo jej męża, i wziąć cię z Hadesu,
  Zszedłbym tam. Ani by mnie pies Plutona,
  Ani na wiośle wsparty nie zatrzymał
  Charon, na światło znów bym ciebie wywiódł
  Czekaj więc mnie, aż umrę, i przygotuj


186



W TEA'TRZE DIONIZOSA

Dom, w którym razem będziemy mieszkali.
W tej samej z tobą każę się pochować
Trumnie, przy biodrze biodro, bym i zmarły
Nie był bez ciebie, jedyna mi wierna.


KORYFEUSZ
  Licz na mnie jak na przyjaciela: będę
  Z tobą w tym żalu. Ona godna tego.


ALKESTIS
  Dzieci, słyszałyście, co mówi ojciec,
  Że nigdy nie poślubi nowej żony
  I nie pokrzywdzi was, mnie nie znieważy
ADMET
  To mówię znowu i na pewno spełnię.


ALKESTIS
  Pod tym warunkiem weź dzieci. Są twoje.
ADMET
  Biorę kochany dar z kochanej ręki.


ALKESTIS
  I odtąd za mnie bądź im także matką.


ADMET
  To jest konieczne, bo ciebie utracą.


ALKESTIS
  Dzieci, powinnam żyć, a w dół odchodzę


ADMET
  Co ja tu zrobię, już nie mając ciebie?
ALKESTIS
  Czas to złagodzi. Zmarły się nie liczy.
  188

Z Alkestis Eurypidesa


ADMET
  Zabierz mnie z sobą, na bogów, w dół zabierz


ALKESTIS
  Że ja za ciebie umieram, to dosyć


ADMET
  O losie, jakąż mi żonę zabierasz!


ALKESTIS
  Tak ciemno w oczach mi i tak tni ciężko.


ADMET
  Umrę, jeżeli mnie zostawisz, żono.


ALKESTIS
  Już nie mów do mnie nic, bo mnie tu nie ma.


ADMET
  Lecz podnieś głowę! Odchodzisz od dzieci?
ALKESTIS
  To wbrew mej woli, dzieci, lecz żegnajcie.


ADMET
  Patrz na nie.


ALKESTIS
  Nie ma mnie więcej


ADMET
  Co robisz?
  Już mnie porzucasz?


ALKESTIS
Żegnaj.
  189



W TEATRZE DIONIZOSA


ADMET
Jakżem biedny.


KORYFEUSZ
  Odeszła. Nie ma już żony Admeta.

Z Bachantek Eurypidesa


Postać spodobać się może przynajmniej
Kobietom, które chciałbyś uwieść w Tebach.
Długie, pieszczące policzek, ach, włosy
Nie zapaśnika, jakże są ponętne.
Zdołałeś ustrzec białość skóry, w cieniu
Skrywając, z dala od promieni słońca,
Wdzięk łowcy, który ściga Afrodytę.
Lecz najpierw powiedz mi, kim jesteś z rodu.


DIONIZOS
  Nie będę chełpił się, lecz spytam krótko:
  Słyszałeś o Tmolosie pełnym kwiatów?

Z BACHANTEK EURYPIDESA
  (434-518)

PENTEUS
  To góry, jakie otaczają Sardes.


DIONIZOS
  Stamtąd pochodzę. Lidia mą ojczyzną
SŁUGA
  Penteju, otośmy wrócili z łowów,
  Któreś nakazał, nie bez powodzenia.
  Zwier Lynę mamy łagodną. Bynajmniej
  Nie chciał uciekać. Sam wyciągnął ręce,
  Różane jego policzki nie zbladły.
  Śmiał się, gdy mówił mi, żebym go spętał.
  Stał nieruchomy, nawet mi pomagał.
  Więc wstyd mi było. "Nie z mej woli - rzekłem-
  Chwytam cię, ale na rozkaz Penteusa".
  A te bachantki, któreś kazał związać,
  Żeby je zamknąć w więzieniu, o, jakże
  One daleko już, strząsnąwszy pęta,
  Biegną ku tańcom, wzywając Bromiosa.
  Łańcuchy same z nóg ich spadły. Klucze
  Bez ludzkiej ręki otwarły ciemnicę.
  Jakież to cuda ów mąż zdołał wzniecić
  W Tebach. O resztę musisz się zatroszczyć.


PENTEUS
  Puśćcie go. W więzach nie będzie tak prędki,
  Żeby ode mnie uciekł. Gościu, twoja

PENTEUS
  Czemu do Grecji niesiesz te misteria?


DIONIZOS
  Dionizos przysłał nas tu, syn Zeusowy


PENTEUS
  Zeus jakiś inny, ojciec nowych bogów?


DIONIZOS
  Nie, on tu u was zaślubił Semele.


PENTEUS
  Czy w śnie ci rozkazywał, czy na jawie?


DIONIZOS
  Twarzą w twarz. Tak mi powierzył obrzędy.


PENTEUS
  Jak wyglądają te obrzędy twoje?

190 191



W TEATRZE DIONIZOSA


DIONIZOS
  Nie wolno zdradzić nie wtajemniczonym.


PENTEUS
  Co się zyskuje, gdy się je wypełnia?
DIONIZOS
  Nie powiem tego. Lecz warto je poznać.
PENTEUS
  Zwodzisz mnie, bym się bardziej zaciekawił.


DIONIZOS
  Bezbożnych nie chcą tajemnice boga.


PENTEUS
  Lecz mówisz, żeś go widział. On był jaki?


DIONIZOS
  Jaki być zechciał. Nie ja wybierałem.
PENTEUS
  Znów kluczysz, aby nic mi nie powiedzieć


DIONIZOS
  Głupiec rozumną odpowiedzią gardzi.
PENTEUS
  Czy do nas pierwszych przywiodłeś to bóstwo?
DIONIZOS
  Już święcą jego taniec barbarzyńcy.

PENTEUS
  Bo oni mniej, niż Grecy, oświeceni.

DIONIZOS
  W tym - bardziej. Inny l#aj, inny obyczaj.

Z Bachantek Eurypidesa


PENTEUS
  Obrzędy w nocy czy za dnia odprawiasz?

DIONIZOS
  Najczęściej w nocy. Mrok jest namaszczony


PENTEUS
  W mroku się łatwiej uwodzi kobiety.


DIONIZOS
  Można rozpustę i w świetle dnia znaleźć.


PENTEUS
  Na karę zasłużyłeś wykrętami.

DIONIZOS
  A ty zuchwalstwem wobec bóstwa głupim.
PENTEUS
  Jakiż to śmiały bachant! Gadać umie.


DIONIZOS
  Co mam znieść? Co ty mi strasznego zrobisz?


PENTEUS
  Najpierw powabne ścinam ci kędziory.
DIONIZOS
  Święte to włosy. Chowam je dla boga.
PENTEUS
  A teraz tyrs mi własną ręką oddasz.


DIONIZOS
  Sam weź. Należy on do Dionizosa.
PENTEUS
  Spętam cię łańcuchami i uwiężę.

192 193



W TEATRZE DIONIZOSA


DIONIZOS
  Bóg sam wyzwoli mnie, gdy tego zechcę.

PENTEUS
  Kiedy go wezwiesz stojąc wśród bachantek.

DIONIZOS
  Nie, bliski teraz też, patrzy, jak cierpię


PENTEUS
  Gdzież jest, gdy moim oczom się nie jawi?


DIONIZOS
  Przy mnie. Ale go, bezbożny, nie widzisz.


PENTEUS
  Chwytajcie! Śmie znieważać mnie i Teby.


DIONIZOS
  Trzeźwy, zabraniam tego wam szalonym.


PENTEUS
  A ja cię związać każę, ja mocniejszy.
DIONIZOS
  Nie wiesz, jak żyjesz, co czynisz, kim jesteś.
PENTEUS
  Penteus, Agaue syn, z ojca Echiona.
DIONIZOS
  Samo cię imię przeznacza do cierpień.

PENTEUS
  Precz! Związanego, zamknijcie go w stajni,
  Aby już tylko w ciemność się wpatrywał.
  Tam tańcz! Kobiety z twojego orszaku,
  Wspólniczki bezeceństwa, albo sprzedam,
  Albo wyrzekną się tego hałasu
  I będą odtąd służyć mi przy krosnach.

Z Rycerzy Arystofanesa


DIONIZOS (do straży, gdy Penteus odszedł)
  Pójdę za wami, chociaż nie na mękę.
  Za te zniewagi skaże cię Dionizos,
  O którym mówisz, że go wcale nie ma,
  A oto, wiążąc mnie, jego spętałeś.

















Z RYCERZY ARYSTOFANESA
  (40-70)




DEMOSTENES
  Chcę coś powiedzieć. Bo my pana mamy,
  Prostaka, śledziennika, grochożercę.
  To Demos z Pnyksu, okropny staruszek,
  Głuchawy. Miesiąc temu kupił sobie
  Niewolnika, garbarza Paflagona,
  Wierutnego łajdaka i oszczercę.
  Ten Paflagonogarbarz, kiedy poznał
  Zwyczaje starca, wkradł się w jego łaski,
  Głaszcząc go, płaszcząc się przed nim, rzucając
  Takie skórzane ścinki, strzępy pochlebstw:
  "Demosie, rozsądziłeśjedną sprawę.

194 195



W TEATRZE DIOMZOSA


Wykąp się. Wziąłeś trzy obole. Żarcia
Nabądź, włóż w gębę, wycmoktaj, zgryź, połknij
Chcesz, bym zastawił wieczerzę?" Rabując,
Co któryś z nas gotuje, to Paflagon
W podarku niesie panu. Ot, niedawno
Placek lakoński wymiesiłem w Pylos.
Obwieś się wkręcił, zwędził ciasto, podał
Władcy. Od jego stołu nas odpędza.
Tu tylko on! Skórzaną wali klapką.
Precz inni mówcy! On śpiewa wyrocznie,
Gdy nasz staruszek kroi na Sybillę,
A miesza mu się w głowie. On to widzi
I wszczyna sztuczki. Oczernia domowych,
Aż ich wygr Lmocą. I całą obchodzi
Paflagon służbę, nagabuje, zwodzi,
Grozi: "Widzieliście, jak Hylas dostał?
Moja w tym ręka. Tu, na moją stronę!
Albo skonacie". Jeśli się opierać
Będziemy, tamten staruszek nas zdepcze
I osiemkroć się bardziej zafajdamy.







Z PTAKÓW ARYSTOFANESA
  (209-254)




DUDEK-TEREUS
  Otrząśnij się ze snu, małżonko moja,
  Rozpętaj strumień tych czcigodnych hymnów,
  Którymi boski twój dziób przywołuje
  Itysa, jakże nam opłakanego,
  Kiedy melodią świętą twoja szyja
  Drży płowa
  I czyste echo przez listowie cisu

Z Ptaków Arystofanesa

Daleko szerzy się, do tronu Zeusa,
A tam je Fojbos złotowłosy słyszy
I twej elegu odpowie dźwiękami
Swojej eburnem wykładanej liry,
Wszczynając bogów chór. I nieśmiertelnych,
Błogosławionych ust pieśń z twą się pieśnią
W jeden płacz łączy.


EUELPIDES
  O Zeusie Królu! Jak ten ptaszek śpiewa!
  Jakby gęstwinę całą sla-apiał miodem.
PEJSTHETAJROS
  Słuchaj !

EUELPIDES
  A czego?

PEJSTHETAJROS
  Zamilkł.

EUELPIDES
  Czemu zamilkł?


PEJSTHETAJROS
  Przygotowuje się, by znowu śpiewać.

DUDEK-TEREUS
Epopo-poj, po-poj, po-poj,
Wszyscy moi współskrzydlaci tu, tu, tu,
Tu się zlećcie, niezliczeni
Jęczmienia pożercy,
Wy, co na obsianych polach,
Tam i ówdzie, jakieś ziarno
Wydziobiecie, chyżolotni, cudnie śpiewni,
Tak ze skiby hyc na skibę,
Ni przez chwilę nie ustając
W tym rozkosznym
Ti-o, ti-o, ti-o, ti-o, ti-o!

196 197



W TEATRZE DIONIZOSA



Wy z ogrodów, co skubiecie gałązeczki blu#zczu,
Wy, co w górach obdzieracie
I oliwki, i jeżynę,
Lećcie tu do mojej pieśni,
Tri-o-to, tri-o-to, to-to-briks!
Znad mokradeł, gdzie łapiecie kąśliwe komary,
I znad pełnych rosy błoni, znad rozkosznej Maratonu
Łąki! O, rozpostrzyj, ptaku, wszystkie barwy skrzydeł,
Attagas, attagas !
I znad wzdętej fali morza, zimorodków
Towarzysze, lećcie tu, o, tutaj,
Prędko, aby poznać nowość niesłychaną!
Już się tyle ptaków do niej
Ciśnie, długie wyciągają szyje.
W STRON# PLATONA

  Nowość, do jakiej cisnęły się Arystofanesowe ptaki, to było
przybycie do Tereusa (niegdyś człowieka, trackiego króla, teraz
dudka) dwóch Ateńczyków zmęczonych miejscową procesomanią,
Euelpidesa ("Będącego-Dobrej-Myśli") i Pejsthetajrosa ("Podtrzy-
mującego-Przyjaciela-na-Duchu"), i oznajmiony przez nich zamiar
zamieszkania wśród ptaków. Gdzie? Niebawem dowiadujemy się, że
chodzi o osiedlenie się w niezwykłym mieście, jakie emigranci
z ludzkiego kręgu i sprzymierzone z nimi ptaki mają zbudować
w przestworzu między bogami i ludźmi. Będzie to, w marzeniu
budowniczych, Nephelokokkygia, Chmurokukułkowo.



Arystofanes przeciw sofistom

  Już wcześniej, w Chmurach (r. 423), komediopisarz przedstawił
wprawdzie nie miasto w przestworzu, lecz jednego człowieka, jak
nad ziemią kołysze się w koszu, z którego się wpatruje w zjawiska
na niebie i pilnie bada je, zwłaszcza Powietrze, Eter i Chmury. Nic
więc w tym dziwnego, że niebawem wchodzą na orchestrę Chmury
jako chór komedii. Ku badaczowi spozierają z ziemi brudni, obskurni
uczniowie, między których wszedł przedsiębiorca Strepsjades ("Krę-

199



W STRONĘ PI.ATONA

tacz"), pragnący nauczyć się od niego, jakimi fortelami można by
wydobyć się z długów. Teorii kosmologicznych prosty ten Ateńczyk
nie pojmuje, a gdy zostaje ze szkoły wypędzony, siłą do niej
przyprowadza swojego syna, młodą głowę. Ten niech zrozumie!
Zaiste, chłopak pojmie tak dobrze, że wolny od dawnych zasad
wytłucze ojca, a ten w gniewie spali całą ową "Rozmyślarnię",
Phrontisterion.
  Człowiek wiszący w koszu to jest niestety Sokrates. Zamiarem
Arystofanesa było ośmieszenie sofistów, do których zaliczał on
również owego tak czczonego przez nas mędrca. Jacy zaś w ogóle
oni byli? Zdaje się, że wyraz sophistes, związany z wyrazami:
sophos, "mądry", i sophia, "mądrość", wszedł w użycie dopiero
w klasycznym V wieku przed Chrystusem. Gdybyśmy chcieli zna-
leźć nasz odpowiednik takiego rozumienia wyrazu sophistes, do
jakiego przyznałby się Arystofanes, pewnie należałoby wybrać okre-
ślenie: "mędrek". Dla ogółu Greków zaś oznaczał on zrazu tylko
człowieka mądrego albo dobrego znawcęjakiejś dziedziny życia lub
działania. Rychło jednak zaczęto odnosić go szczególnie do ludzi,
którzy z mądrości czy jakiegoś rzeczoznawstwa uczynili profesję
dającą im utrzymanie. Byli to nauczyciele, najczęściej wędrowni. Nie
wszyscy skupiali uwagę na tych samych zagadnieniach. Przykładem
rozmaitości intelektualnej mogą być Gorgiasz i Protagoras, dwaj
najsłynniejsi z sofistów.
  Gorgiasz urodził się w Leontinoj na Sycylii około 485-480 r.
przed Chrystusem i żył przeszło sto lat. Podróżował po różnych
krajach greckich. Słyszymy, że do Aten przybył w roku 427 jako
ambasador swojego miasta, aby uzyskać dla niego pomoc wojskową
przeciwko Syrakuzom. Olśnił wtedy Ateńczyków kunsztem orator-
skim. Utrzymywał się z nauczania wymowy, lecz zapisywał także
mniemania o świecie i życiu. Traktaty te zaginęły, ale słynny grecki
filozof sceptyczny z czasów o wiele późniejszych, którego z łacińska
nazywamy Sextus Empiricus (przełom II i III wieku po Chr.),
w swojej rozprawie Przeciw matematykom (co wtedy znaczyło:
przeciw uczonym) notuje (7, 65) o Gorgiaszu: "W dziele noszącym
tytuł O niebycie, czyli o naturze wypowiada trzy twierdzenia, ściśle
z sobą związane: pierwsze, że nic nie istnieje, drugie, że jeśli nawet
istnieje, to nie może być przez człowieka pojęte, trzecie, że jeśli

Arystofanes przeciw sofistom

nawet może być pojęte, to i tak nie może być przekazane ani
wyjaśnione innym ludziom.
  "
  Zachowały się dwie mowy Gorgiasza, popisy retoryczne osnute
wokół postaci z greckiego eposu: Pochwała Heleny i Pochwała
Palamedesa. Co się jednak tyczy jego poglądów na literaturę,
szczególnie nas zaciekawia zdanie, które przytoczy (nie wiemy,
z jakiego dzieła) Plutarch (O chwale Atericzyków, 348c), tak pisząc
o teatrze: "Wielki rozgłos wyróżnił tragedię, albowiem było to dla
ówczesnych ludzi wspaniałe słuchowisko i widowisko, wywołujące
mitami i uczuciami, jak rzecze Gorgiasz, ##złudę [apate], w której
ten, kto oszukuje, jest sprawiedliwszy od tego, kto nie oszukuje,
a ten, kto daje się oszukać, jest mądrzejszy od tego, kto się oszukać
nie daje,#".
  Drugi słynny sofista, Protagoras, urodził się w Abderze (greckim
mieście założonym niegdyś w Tracji pono przez Heraklesa) chyba
między 491 a 481 r. przed Chrystusem. Także on przemierzał krainy
helleńskie. Często odwiedzał Ateny, gdzie Perykles przyjaźnił się
z nim, wysoko go cenił i powierzył mu zadanie ułożenia praw dla
ateńskiej kolonii w Turioj. Platon w jednym ze swoich dialogów,
opatrzonym imieniem sofisty z Abdery, ukaże go pochylającego się
razem z innym sofistą, Prodikosem z wyspy Keos, i z samym Sokra-
tesem nad nauką trudnej dzielności i nad wieloma zagadnieniami
życia społecznego.
  Niektóre spośród skąpych strzępów zdań, jakie ocalały (cytowane
przez innych autorów) z jego zaginionych licznych traktatów, mogą
pogrążyć nas w głębokim zamyśleniu. Warto się nad nimi dłużej
zatrzymać. Najsłynniejsze zdanie znamy w dłuższej i krótszej wersji.
Dhzższą podaje Platon w Teajtecie (I52a): panton chrematon metron
anthropon einai, ton men onton hos esti, ton de me onton hos uk
estin - "iż człowiek jest wszystkich rzeczy miarą, istniejących, że
istnieją, rlie istniejących, że nie istnieją". Krótszą - Arystoteles
w Metafizyce (I062b): panton einai chrematon metron anthropon-
"
iż wszystkich jest rzeczy miarą człowiek". Najprawdopodobniej
sens owego dosyć tajemniczego zdania można wyłożyć następująco:
"Wszystkie rzeczy są dla człowieka takie, jak on je dostrzega".
I można uznać, że jest to jedna z formuł greckiego antropocentry-
zmu.


20I



W STRONĘ PLATONA

Zamurowanie w człowieczeństwie

  Tradycja grecka jest skupiona na człowieku. Dlatego określa sięją
nieraz mianem humanizmu. Ale w mojej hellenistyce zacząłem uni-
kać tego terminu, gdyż myli on i wiedzie na manowce z powodu
skojarzeń renesansowych. W epoce europejskiego humanizmu rene-
sansowego mówiono bardzo wiele o wspaniałości człowieka. A jak
to było w tradycji greckiej? Wprawdzie zwróciliśmy już uwagę na
zależność wypowiadanych ocen świata i życia od chwilowego nastro-
ju; nie będę więc wyciągał przesadnych wniosków z takich pesymi-
stycznych orzeczeń,jak przeczytany tu już przez nas w parafrazie
Teognisa aforyzm sylena pochwyconego przez Midasa albo jak to
miejsce Iliady (17, 426 i n.), w którym boskie konie Achillesowe
miotają się u rydwanu poległego Patroklosa, a Zeus, jak Homer
w swojej medytacji domyślił się, powiada, że wśród wszystkiego, co
pełza i dyszy na ziemi, nie ma istoty bardziej nieszczęsnej niż
człowiek. Nie, mam na myśli to, że powszechny ton antycznej
kultury greckiej (zresztą i dzisiejszej Grecji także) różni się radykal-
nie od licznych deklaracji renesansowego humanizmu, w których tak
często słyszymy: "Jestem człowiekiem - to wspaniałe". Grecy od-
czuwają zupełnie inaczej: "Jestem człowiekiem - co ja na to pora-
dzę?"
  Termin "antropocentryzm", w przeciwieństwie do "humanizmu",
nie jest mylący. Wprawdzie może w nim dźwięczeć duma, ale
dźwięczy też gorycz. Oznacza on między innymi to, że nie symuluje
się przed samym sobą, iż możemy poza człowieczeństwo wyjść.
W rzeczywistości bowiem nie możemy. Jesteśmy w tym zamurowa-
ni. Myślę, że im dłużej będziemy badać kosmos, a nawet podróżować
po nim, tym bardziej będziemy sobie uświadamiać nasze zamurowa-
nie w człowieczeństwie. Ludzkimi, tylko ludzkimi oczami widzimy
źdźbła trawy i gwiazdy. Czym zaś ten świat mógłby być dla innych
istot, nie wiemy.
  Wracając do Protagorasa, można by zapytać, czy wierzył on
w istnienie innych istot poza człowiekiem. Niejeden ślad każe się
domyślać, iż tego nie negował. Co jednak można było o tych istotach
wiedzieć? Trzeba tu przywołać drugą bardzo słynnąjego wypowiedź,
przytoczoną przez Diogenesa Laertiosa (9, 51): "O bogach nie mogę

Zagadkowe epigramaty

wiedzieć, czy istnieją, czy nie istnieją; wiele przeszkód nie pozwala
mi poznać tego, zwłaszcza niejawność [adelotes] bogów i krótkość
ludzkiego życia". W ogromnej jednak większości Grecy archaiczni
i klasyczni, a w znacznej mierze także Grecy późniejsi, sądzili, że
w świecie - nie poza nim ani nie ponad nizn, lecz w świecie,
wewnątrz świata - egzystują inne istoty, wyższe od człowieka,
bogowie. To jest politeizm, który niełatwo jest nam zrozuznieć,
chociaż nie jest on sprawą tylko przeszłości; politeizm przetrwał do
dziś na przykład w Japonii i w Indiach.
  Opowiadał mi kiedyś amerykański pisarz Paul Engle, jak z kolegą
odwiedził w Indiach świątynię - nie pamiętam z pewnością, lecz
chyba boga Wisznu. Przypatrując się obrzędowi, zapytał kapłana, czy
wolno fotografować. Ten odrzekł: "Jeśli bóstwo zechce". I obaj
nacisnęli aparaty - żaden aparat nie działał. "Przysięgam ci - mówił
mi Paul - że nawet wtedy, gdy mnie jako małego chłopca policjant
złapał za kohiierz i rzucił do wody, bo w niedozwolonym miejscu
sprzedawałem gazety, nawet wtedy nie bałem się tak, jak w owej
świątyni". Również w Grecji szczególnym doświadczeniem związa-
nym z przekonaniem o istnieniu bogów w świecie jest uświadomie-
nie sobie przez człowieka granicy, groźnej granicy, między człowie-
czeństwem i boskością. Wiele o tym piszę w Mitologii Greków
i Rzymian.


Zagadkowe epigramaty

  Zwróćmy się jednak teraz, dla odetchnienia, ku innym niespo-
dziankom. Przejdźmy od Protagorasa do młodego Platona. Kiedy się
ma dość determinacji, by wędrować ścieżkami literatury antycznej,
oto do jakiej przygody trzeba być gotowym. Będą się nieraz odzywać
głosy uwodzicielskie albo przejmujące, a przy tym zagadkowe: nie
wiemy, skąd dobiegają. Jakby te ścieżki prowadziły nas przez bór,
gdzie spoza drzewa może się nagle wynurzyć, w półrnroku, czyjaś
obecność. Imiona, jakimi owe głosy są w księgach opatrzone, rychło
okazują się niepewne. Tak się ma rzecz na przykład z epigramatami,
które w Antologii Palatyńskiej i w innych zbiorach starożytnych
przyznaje się Platonowi, z wahaniem albo bez wahania. Jest ich

202 203



W STRON# PLATONA

około trzydziestu. Przeważnie są piękne, lecz zdaniem dzisiejszych
uczonych, jeśli jakiekolwiek wyszły spod jego ręki, to tylko niektóre.
Postanowiłem jednak podać w naszej książce wszystkie najwytrwalej
mu przypisywane. Niejaką szansę autentyczności ma pierwsza dzie-
siątka, utwory o treści w mniejszym lub większym stopniu miłosnej.
Podejrzewa sięjednak, że wiersze o Agatonie, Fajdrosie i Ksantyppie
w starożytności umieszczono w tym zbiorze dlatego, że dźwięczą
w nich imiona znane z biografii Sokratesa i z dialogów Platona.
Trzeba wspomnieć, że Agaton (z Platońskiej Uczty) i Fajdros (z
dialogu opatrzonego tym imieniem), przyjaciele Sokratesa, byli
o wiele od Platona starsi.
  Którekolwiek z owych dziesięciu utworów pochodzą od Platona,
niemal żadnego z nich nie możemy ściśle umieścić w jego biografii
i chronologii. Tylko wspomnieniu Diona, jeśli ateński filozof jest
autorem tego epigramatu, należałoby wyznaczyć miejsce po tragicz-
nym zgonie owego syrakuzańskiego filozofa-polityka w roku 354
przed Chrystusem; spotkamy go niebawem w naszej wędrówce. Dwa
epigramaty o gwiazdach, może najpięlmiejsze w całym zbiorze,
zwrócone są, jak się opowiada, do ucznia Platona, noszącego iznię

  " #
Aster, "Gwiazda, któ miał umrzeć młodo; pono razem studiowali
astronomię.
  Platon urodził się w Atenach w 427 roku przed Chrystusem,
w dwa lata po śmierci Peryklesa, we wczesnych latach owej wojny
peloponeskiej, której okropność już znamy. Jego arystokratyczna
rodzina chlubiła się pochodzeniem od legendarnego króla Aten,
Kodrosa. Chłopcu nadano imię Aristokles. Dopiero w okresie jego
atletycznych zwycięstw miano go nazwać Platonem ze względu na
szerokie bary; platys znaczy po grecku "szeroki".
  Dla wieków i tysiącleci jest on wielkim filozofem. Ale tradycja
epigramatów, tak uparcie mu niegdyś przypisywanych, nie może być
dla nas obojętna. Poezja w płynących epokach też rzucała jakiś
promień na tę postać. Potem Platon będzie nieraz wyrażał niechęć do
poezji, jakoby sprzecznej z rzetelną filozofią, ale przyznanie mu
choćby autorstwa epigramatów jest jednak świadectwem związku
z poezją, jakiego się w twórczości wielkiego myśliciela dopatrywa-
no, i to nie bez podstaw.

Platon między poezją i Sokratesem

Platon między poezją i Sokratesem

  Nieoceniony erudyta Claudius Aelianus w napisanym po grecku
około przełomu II i III wieku po Chrystusie dziele Poikide Historia,
Rozmaitości historyczne, podaje (2, 30) taką, zaczerpniętą ze starej
tradycji, opowieść, która może być prawdomówna: "Platon, syn
Aristona, najpierw zajął się twórczością poetycką i pisał w metrum
heroicznym. Spalił jednak z pogardą te próby, gdy porównując je
z eposazni Homera stwierdził, że o wiele im ustępują. Poświęcił się
teraz tragedii, nawet napisał całą tetralogię i zamierzał wystąpić we
współzawodnictwie teatralnym: wręczył już swoje utwory sędziom.
Ale, jeszcze przed nadejściem Dionizjów, przypadkiem usłyszał
Sokratesa i od razu uwiedziony czarem jego syreniej pieśni nie tylko
wyrzekł się uczestnictwa w konkursie, lecz zupełnie zaniechał pisa-
nia tragedu i odtąd oddał się filozofu".
  Skoro chciał być greckim poetą, trudno się dziwić, że zaczął od
naśladowania Homera. Ale może nie była to epoka przychylna nowej
poezji epickiej, chociaż Ateny jeszcze pamiętały na pewno swoje
doświadczenie heroiczne nie tak dawne, udział w odparciu dwóch
najazdów perskich. Bliżej jednak od eposu był inny rodzaj poezji,
równie wielki, ten, który urzekał widzów zgromadzonych w teatrze
Dionizosa, gdy dookoła trwała bezmierna wiosna śródziemnomorska.
Co zrobił Platon ze swoją tetralogią, którąjuż, jak słyszymy, napisał?
Czy od razu ją zniszczył?
  Według opowieści Eliana odrzucił ją wtedy, gdy spotkał Sokratesa
(urodzonego w roku 469 przed Chr.), co nie było trudne, bo ten
osobliwy mędrzec dużo czasu spędzał na agorze i ulicach Aten.
Najprawdopodobniej młodzieniec usłyszał go po raz pierwszy w ro-
ku 407 przed Chrystusem. Miał wówczas dwadzieścia lat. Oczarowa-
ły go rozmowy, jakie Sokrates toczył z ludźmi, jego dialektyka
i medytacje. Ale niewątpliwie urzekł go także on sam jako osoba.
Platon w Uczcie, którą napisze może aż w trzydzieści kilka lat po
tym spotkaniu, pochwałę Sokratesa jako osoby ludzkiej włoży w usta
Alkibiadesa (urodzonego około roku 450 przed Chr.). Fabuła tego
dialogu rozgrywa się w roku 416 (kiedy autor jeszcze nie znał
Sokratesa) w domu tragika Agatona z okazji jego pierwszego zwy-
cięstwa we współzawodnictwie teatralnym. Grono przyjaciół siedzi

204 205



W STRON# PI.ATONA

przy pucharach z winem. Alkibiades jeszcze wówczas jest pięknym
i niepospolitym przywódcą wojennym i politykiem ateńskim; dopie-
ro następny rok przyniesie dramatyczną odmianę jego losu, która
uczyni go przeciwnikiem własnego miasta. W pochwale starszego
przyjaciela wspomina on wspólne ich uczestnictwo w kampanii pod
Potideją (lata 432#29), na samym progu wojny peloponeskiej.
  Rozmowy jednak musiały czarować Platona niezmiernie, zwłasz-
cza to, co mówił sam mędrzec, ale i rozprawy, wątpliwości i spory
innych uczestników: sofistów i wielu różnych ludzi z owego miasta
tak rozkołysanego myślą, jak były ówczesne Ateny. We wszystkich
swoich dialogach Platon przedstawia takie rozmowy, jakie słyszał
albo jakich się we własnych medytacjach dosłuchał. Tło dialogu jest
szczególnie pięlme w Fajdrosie, powstałym prawdopodobnie w kilka
lat po Uczcae. Odsuwając, jak zawsze, siebie samego w cień, Platon
każe Sokratesowi, w jakiejś porze wcześniejszej od jego własnego
poznania się z mędrcem, spotkać swego młodszego przyjaciela,
Fajdrosa, na granicy Aten i zielonej okolicy. Przyjaciel Sokratesa
wyszedł z domu Epikratesa, gdzie właśnie przebywa Lizjasz, sławny
mówca, będący przejazdem w mieście. Toczyła się tam rozmowa
o pięknie. Sokrates teraz domaga się, żeby Fajdros odczytał mowę
Lizjasza, którą z pewnością zapisał. Za tą przynętą idzie Sokrates
w zieloną wiosnę pod Atenami.
  Tu zaś, nad nurtem niewielkiej rzeki Ilissosu, wyjaśnia Fajdrosowi,
dlaczego miasto i ludzie bardziej go zajmują niż rozkwitłe zacisze.
A dotyka też sprawy mitów i ich, osaczonej niepewnością, interpretacji.
Nastrój całej tej wycieczki za miasto jest słoneczny. Taką pogodę
pewnie nieraz czeipał młody Platon ze swego obcowania z mędrcem,
które trwało od roku 407 do tragicznej daty: 399 roku przed Chrystu-
sem. Ale tragizm czaił się, pomimo pogody, wcześniej. Możemy
wskazać na dwa jego elementy, z których jednego tylko się domyślamy,
a drugim są kłębiące się w ówczesnych Atenach konilikty polityczne.
  Tamten pierwszy element, jeden z tropów, jakie w nocy czasu
można tylko w prześwitach dojrzeć, to nie znana nam treść tetralogii,
którą dwudziestoletni Platon napisał. I związane z domyślaniem się
owej treści pytanie, dlaczego młodzieniec porzucił tę wielką dziedzi-
nę sztuki, aby pójść, jak nam powiada Elian, za "syrenią pieśnią"
Sokratesa.

Platon mięclzy poezją i Sokratesem

  Drugiego zaś elementu tragizmu, tego kłębiącego się w polityce,
nie mógł odtrącić. Kiedyś, po wielu latach, bez ogródek opowie
o swoich młodzieńczych zgryzotach. Mamy ten dokument. Starożyt-
ność przekazała nam trzynaście Listów opatrzonych inueniem Plato-
na. Dziś za autentyczne uważa się trzy spośród nich: 6, 7 i 8;
w Polsce promotorami uznania ich za teksty Platona byli już u po-
czątków naszego stulecia dwaj znakomici helleniści, ks. Stefan
Pawlicki i Tadeusz Sinko. Największe znaczenie ma List 7, bardzo
długi, napisany w kilka dziesięcioleci po okresie, który nas w tej
chwili zajmuje, do krewnych i przyjaciół Diona, już nam znanego
przelotnie ze wspominającego go epigramatu. Diona, przyjaciela
Platona, zamordowano w Syrakuzach w roku 354 przed Chrystusem.
Na List pada cień tej tragedii. Pisząc go, autor miał siedemdziesiąt
kilka lat.
  Właśnie w tym tak słynnym Liście 7 znajduje się ustęp, w którym
Platon opowiada o swoich doświadczeniach politycznych w latach
młodości. Najpierw mówi o objęciu władzy w Atenach przez grono
oligarchów, tak zwanych trzydziestu tyranów; ważną rolę w tym
gronie odgrywali dwaj wujowie Platona, Kritiasz i Charmides. Prze-
wrót ów dokonał się w roku 404 przed Chrystusem. Młodzieniec
miał wówczas lat dwadzieścia trzy, od trzech lat był shzchaczem
i przyjacielem Sokratesa. Niebawem, już w roku 403, upadła władza
"trzydziestu". Nastąpił okres rządów zgodnych z konstytucją Aten.
Ale po niejakim czasie właśnie z nich wynurzyła się groza: tragiczny
rok 399, w którym sędziowie ateńscy zabili Sokratesa. Platon miał
wtedy dwadzieścia osiem lat. Pożegnał się z polityką ateńską. Posta-
nowił szukać przemiany świata w filozofii.












206



W STRONĘ PI.ATONA

Epigramaty platońskie


JABŁKO
(AP 5, 79)

Rzucam w ciebie jabłkiem. Jeżeli naprawdę mię lubisz,
Weź je i za ten dar dziewczęcą miłość mi daj.

A jeśli - co oby nie było - myślisz nie tak, też weź jabłko
I pomyśl o tym, jak krótko jego uroda tcwa.





EPIGRAMATY PLATOŃSKIE

DO KSANTYPPY
  (AP 5, 80)

Jabłkiem jestem. Rzuca mną w ciebie ktoś, co cię kocha.
Bądź powolna, Ksantyppo. Więdniemy, i ja, i ty.


W GWIAZDY PATRZYSZ?
  (AP 7, 669)

W gwiazdy patrzysz, ma gwiazdo? Bodajbym stał się niebem,
Abym wiełoma oczami w ciebie wpatrywać się mógł.

PSOM KOŚCI
  (AP 7,100)

Powiedziałem: Aleksis jest piękny. Tylko tyIe.
I teraz go, dokądkołwiek pójdzie, ściga czyjś wzrok.


GWIAZDA DWOISTA
  (AP 7, 670)

Gwiazdo, co przedtem jaśniałaś żyjącym jako jutrzenka,
Wieczorna zmarłym jaśniejesz, kiedy wzięła cię śmierć.

Duchu mój, czemu psom pokazujesz kości, by potem
Żałować tego? Fajdrosa czyż nie straciłem tak?





KYPRIDA I MUZY
  (AP 9, 39)

DUSZA NA WARGACH
  (AP 5, 78)

Kyprida do Muz: "Uczcijcie Afrodytę, dziewczęta.
Nie chcecie? Zaraz Erosa uzbroję przeciwko wam"

Agatona cahijąc, duszę miałem na wargach.
Biedna, tak tu wybiegła, jakby chcąc w niego przejść

Na to Muzy Kypridzie: "Dla Aresa takie pogróżki.
Do nas nie doleci nigdy ten chłopiec twój".

208 209



W STRONĘ PI.ATONA


ZWIERCIADŁO LAmY
  (AP 6, 1)

Ja, Lais, która szydziłam z Hellady tak wyniośle,
U której drzwi się tłoczył miłośników tłum,

Poświęcam Kypridzie zwierciadło. Takiej, jaką jestem,
Nie chcę widzieć, a jaką byłam, nie ujrzę już.

Epigramaty platońskie


WSPOMNIENIE DIONA
  (AP 7, 99)

Niegdyś łzy Hekabie i innym kobietom w Ilionie
Mojry wyprzędły już wtedy, gdy świtał narodzin ich dzień

Tobie zaś, Dionie, gdy pięknych czynów zdobyłeś palmę,
Rozległe nadzieje wylała na ziemię bogów moc.

Ale spocząłeś w przestronnym mieście ojczystym, czczony
Przez swoich, o ty, dla którego w miłości oszalał mój duch.

EPITAFIUM ARCHEANASSY
  (Diog. Laert. 3, 31 )

Mam* Archeanassę, z Kolofonu heterę,
Wśród której zmarszczek jeszcze Erosa czaił się żar.

O biedacy, których w pierwszą, młodzieńczą żeglugę
Brała ona, jakiż ogień musieliście znieść.

DEPORTOWANI PRZEZ DARIUSZA
  (AP 7, 259)

Myśmy Eretryjczycy z Eubei, a spoczywamy
Tak blisko Suz. Niestety, jakże daleko nasz kraj.


TO SAMO INACZEJ
  (AP 7, 256)

Tu spoczywamy, pośrodku doliny Ekbatanów,
Daleko pozostawiwszy napór egejskich fal.
Żegnaj, Eretrio, niegdyś ojczyzno sławna! Ateny
Sąsiedzkie Eubei! Żegnajcie, kochane rozłogi mórz!


DZIEWIĘĆ MUZ?
  (AP 9, 506)

Dziewięć jest Muz, powiadają niektórzy. Jakże się mylą.
Oto przed wami Safo z Lesbos, dziesiąta wśród Muz.


POCHWAŁA ARYSTOFANESA
  (Olympiod. vit. Plat.)



* Przemawia tu miłośnik albo, być może, grób.

Szukając świętego gaju, którego liście nie zwiędną,
Duszę Arystofanesa wybrał Charyt chór.

210 211



W STRONĘ PLATONA


CZAS
(AP 9, 51)

Czas płynąc wszystko przynosi. Długie lata zdołają
Przemienić imię i kształty, i naturę, i los.


GODZINA POLUDNIA
  (AP 9, 823)

Niech umilknie lesisty stok, gdzie żyją dryady,
Zdroje bijące ze skały, beczenie przychówka stad.

Bo oto sam zaczął Pan na swojej dźwięcznej grać tletni,
Przytknąwszy wilgotne wargi do dwóch złączonych trzcin,

A dookoła niego już tańczą żwawymi stopami
Nimfy znad strumieni i te, których domem jest las.


ZDRÓJ ZAPRASZA
  (AP 16, 13)

Siądź tu pod sosną, której korona, tam wysoko,
Szumi kołysana częstym Zefiru tchem.

A razem z moim pluszczącym strumieniem fletnia Pana
Odurzy cię, aż błogi zamknie ci oczy sen.


ROZBITEK OBNAŻONY
  (AP 7, 268)

Widzisz tu mnie rozbitka. Litośnie mi zostawiło
Ostatnią szatę morze, które powstrzymał wstyd.

Dopiero człowiek obnażył mnie nieulękłą ręką,
Tak wielką plamiąc się zbrodnią za taki mały zysk.

Niechże się w to oblecze, gdy będzie szedł do Hadesu:
Ujrzy go Minos, w łachman przyodzianego mój.

Epigramaty platońskie


NA MORZU I NA ZIEMI
  (AP 7, 265)

Jam rozbitka mogiła. Naprzeciw jest grób rolnika,
Na morzu, na ziemi, Hades wszędzie się czai ten sam.




GRÓB NAD MORZEM
  (AP 7, 269)

Żeglarze, ocalejcie na morzu, na ziemi. Wiedzcie:
Kopiec, który mijacie, to jest rozbitka grób.




WDZIĘCZNOŚĆ DLA ŻABY
  (AP 6, 43)

Służebniczkę nimf, miłośniczkę deszczu, mokrą śpiewaczkę,
Żabę, której wielce do smaku jest płytki zdrój,
Zrobił z miedzi wędrowiec, położył jako wotum,
Bo właśnie tu ukoił pragnienie w upalnym dniu.
Kiedy się błąkał bezradny, żaba mu wodę wskazała:
Z topieli wychylając ziemnowodny łeb,

Zaśpiewała, a on, nie gubiąc już jej głosu,
Znalazł to miejsce i wodę, słodką wtedy jak miód.




SATYR OBOK UŚPIONEGO EROSA
  NAD FONTANNĄ
  (AP 9, 826)

Mistrzowska urobiła ręka mnie, satyra
Z orszaku Bakcha, bosko wsączając życie w głaz.

212 213



W STRON# PLATONA


Ja tu zamiast wina purpurowego rozlewam
Wodę na orzeźwienie, wspólnik zabawy nimf.

Ostrożnie przechodź tędy, cichutko, abyś przypadkiem
Nie zbudził chłopaczka w miękkim utulonego śnie.

Z dialogów i listów Platona


STADO WYRYTE NA KLEJNOCIE
  (AP 9, 747)

Mały jaspis zawładnął wyrytym, jakby zaiste
Żywe się pasło na łące, stadem pięciu krów.

Pewnie by nawet uciekły sobie bydlątka, gdyby
Nie to, że w złotej zagrodzie klejnot je więzi ten.


SATYR WYRZEŹBIONY NA PUCHARZE
  (AP 16, 248)


Uśpił satyra Diodor, nie w kruszcu go wyrzeźbił.
Dotknij go, wnet się ocknie. To srebro śpi.





AFRODYTA PRZYS7ł.A NA KNIDOS
  (AP 16,160)


Po falach morza Kyprida z Pafos przyszła na Knidos,
Pragnąc widzieć rzeźbiony wizerunek swój.

Obejrzawszy go dobrze w otwartej zewsząd świątyni,
Krzyknęła: "Gdzie Praksyteles nagą zobaczył mnie?"

Na co nie wolno patrzeć, Praksyteles nie patrzał,
Lecz dłuto wykuło ją taką, jakiej by Ares chciał.

EROS W GAJU ŚPI
  (AP 16, 210)

Kiedyśmy weszli w cień głęboki gaju, widzimy
Podobnego szkarłatnym jabłkom syna Kypridy.
Nie miał przy sobie kołczana ze strzałami ni łuku:
Na gałęziach wisiały, w bujnej gęstwinie liści,
On zaś pośród rozkwitłych róż, spętany drzemotą,
Spał i przez sen się uśmiechał, a krążąc nad nim pszczoły
Miodem z plastra pryskały na jego cudne wargi.






Z DIALOGÓW I LISTÓW PLATONA




ALKIBIADES MÓWI O SOKRATESIE
  ( Uczta, 219e-220e)

NIE PRAKSYTELES
  (AP 16, 161)


Ni Praksyteles, ni żadne dhito cię nie rzeźbiło.
Sama stanęłaś taka, jak na Parysa sąd.

  Poszliśmy razem na wojnę pod Potideję, byliśmy towarzyszami w woj-
sku. On wtedy nade mną górował nie tylko w znoszeniu trudów, lecz i pod
każdym innym względem. Na przykład kiedy byliśmy odcięci, jak to na
wojnie się zdarza, i musieliśmy głód cierpiee, nikt inny nie znosił tego tak
dzielnie jak on. A przy tym na ucztach on jeden umiał się naprawdę raczyć

214 215



W STRON# PLATONA


i chociaż nie lubi pić, jednak wszystkich prześcigał w piciu, ilekroć tak było
trzeba, a najdziwniejsze to, że nikt nigdy nie widział Sokratesa pijanego.
Myślę, że i tym razem niebawem się o tym przekonamy.
  Dalej, jeśli chodzi o wytrzymałość na zimno (a tam są zimy okropne),
dokazywał rzeczy niesamowitych. Jednego razu, kiedy był t#i mróz, że
wszyscy siedzieli w namiocie i jeśli ktoś się odważył wyjść, to tylko
zakutany we wszystko, co miał, otuliwszy też nogi pilśniem i futrem, oto
on na takie zimno wychodził mając na grzbiecie tylko swój zwykły płaszcz
i po lodzie kroczył boso bardziej ochoczo niż inni w butach. Z ukosa
patrzeli na niego żohiierze, jakby ich chciał upokorzyć. Tak to było.

Jakie rzeczy potrafił czynić i cierpieć mąż dzielny
  [Odyseja, 4, 242 i 271]

wtedy, podczas owej wyprawy, o tym warto posłuchać.
  Kiedyś o świcie coś mu przyszło na myśl, więc stanął i medytował,
a gdy rzecz mu się nie klarowała, nie porzucił jej, lecz stał i rozmyślał.
Nastało południe, ludzie go zauważyli i zdumieni mówili między sobą, że
Sokrates od samego rana stoi pogrążony w medytacji. W końcu jacyś
Jończycy, gdy zapadł wieczór - a właśnie było lato - po wieczerzy wynieśli
pościel na dwór: może woleli spać w rzeźwym powietrzu, a może chcieli
sprawdzić, czy on będzie stał jeszcze przez noc. Zaiste wytrwał aż do
wschodu słońca i wreszcie, pomodliwszy się do słońca, poszedł sobie.
  A jeśli pozwolicie, żebym rzekł o bitwach, to mu trzeba sprawiedliwie
przyznać: w bitwie, po której wodzowie dali mi nagrodę za odwagę, żaden
inny z ludzi mnie nie ocalił, lecz właśnie on: zranionego nie chciał
zostawić, uratował i mój oręż, i mnie samego.





SOKRATES SPOTYKA FAJDROSA
  (Fajdros, 227a#)

SOKRATES
  Fajdrosie drogi, dokąd to i skąd?

FAJDROS
  Od Lizjasza, Sokratesie, syna Kefalosa. A idę sobie na przechadzkę za
  murami. Sporo bowiem czasu u niego przesiedziałem, od samego rana.

Z dialogów i listów Platona


  Za radą zaś twojego i mojego przyjaciela, Akumenosa, przechadzam
  się zazwyczaj po wiejskich gościńcach. Powiada, że mniej męczą niż
  ulice.

SOKRATES
  Słusznie powiada, przyjacielu... To Lizjasz był w mieście?
FAJDROS
  Tak, w domu Epikratesa, tym, co niegdyś należał do Morychosa, blisko
  Olimpiejonu.

SOKRATES
  O czym rozmawialiście? Bo przecież jasne, że Lizjasz częstował was
  mowami.
FAJDROS
  Dowiesz się, jeśli masz czas, by pójść ze mną i słuchać.

SOKRATES
  Czy nie rozumiesz, że wyshichanie twojej rozmowy z Lizjaszem waż-
  niejsze jest dla mnie, jakby rzekł Pindar, "nawet niż interesy"?
FAJDROS
  A więc prowadź!

SOKRATES
  A ty mów !






NAD NURTEM ILISSOSU
  (Fajdros, 228e-230e)

FAJDROS
  Czy chcesz, żebyśmy tu usiedli i zaczęli czytać?

SOKRATES
  Skręćmy jeszcze, idźmy brzegiem Ilissosu, tam dalej będziemy mogli
  spokojnie usiąść, gdzie chcemy.

216 217



W STRON# PLATONA


FAJDROS
  Pomyślny chyba jest to traf, żem właśnie bosy. Ty jesteś bosy zawsze.
  Najłatwiej więc nam będzie iść samym korytem strumienia, stopami
  w wodzie, co wcale nie jest niemiłe, zwłaszcza w tej porze roku i dnia.


SOKRATES
  Idź więc pierwszy i rozglądaj się za dobrym miejscem.

FAJDROS
  Czy widzisz tamten bardzo wysoki platan?

SOKRATES
  Co ci z niego?

FAJDROS
  Jest tam cień i łagodny powiew, i trawa, na której można usiąść, a jeśli
  zechcemy, nawet się położyć.

SOKRATES
  Prowadź.


FAJDROS
  Powiedz mi, Sokratesie. To chyba z któregoś tu miejsca, jak powiadają,
  znad llissosu, Boreasz Orejtyję porwał?


SOKRATES
  Tak, jest taka opowieść.


FAJDROS
  Może właśnie z tego miejsca? Bo strumień tu prześliczny, czysty,
  przejrzysty, w sam raz żeby dzieweczki nad nim się bawiły.


SOKRATES
  Nie, to miejsce jest niżej, o dwa albo trzy staje, gdzie się przez las
  przechodzi do świątyni w Agrze. I gdzieś tam jest też ołtarz Boreasza.


FAJDROS
  Nigdy go nie zauważyłem. Ale, na Zeusa, powiedz, Sokratesie: czy
  wierzysz w prawdziwość tego podania?

Z dialogów i listów Platona


SOKRATES
  Gdybym, jak uczeni, nie wierzył, nie byłoby to dziwne. Rozumowo
  bym rzecz wyjaśniał: że Orejtyję, bawiącą się z Farmakeją, podmuch
  Boreasza zepchął z jednej z tutejszych skał, a gdy w takich okoliczno-
  ściach umarła, opowiadano, iż Boreasz ją porwał. Może zresztą spad-
  ła raczej ze skały Areopagu, bo i tamto miejsce się wymienia: że
  stamtąd, a nie stąd została porwana. Wyznam ci, Fajdrosie, że takie
  wyjaśnienia uważam za pełne wdzięku, ale nimi może się zajmować
  tylko człowiek bardzo bystry, bardzo pracowity i dosyć pechowy: bo
  przecież on zaraz potem będzie musiał wythimaczyć także kształty
  Centaurów, a następnie wygląd Chimery, i nie tylko: wnet się zwali
  na niego tłum wszelakich Gorgon i Pegazów, jak i ciżba innych nie-
  możliwych, niepojętych, zadziwiających istot. Jeśli ktoś nie wierzy
  w nie i chciałby, posługując się jakąś wiejską mądrością, każdą z tych
  postaci w sposób prawdopodobny wyjaśnić, będzie potrzebował wiele
  wolnego czasu. Ja zaś na to w ogóle nie mam ani chwili czasu i powiem
  ci, przyjacielu, z jakiej przyczyny: nie osiągnąłem jeszcze tego, żeby
  według wskazania delfickiego napisu poznać siebie. A przecież, jak
  mi się zdaje, byłoby to śmieszne, gdybym, tamtego nie znając, obce mi
  rzeczy zgłębiał. Odprawiam je więc i przyjmuję potoczne o nich mnie-
  manie, jakie dopiero co wspoznniałem. I nie te rzeczy, lecz siebie
  samego badam, by wiedzieć, czy jestem stworem zawilszym i wście-
  klejszym od Tyfona, czy raczej istotą łagodniejszą i prostszą, któ-
  rej przyroda udzieliła boskiej i spokojnej doli. Ale, przyjacielu, kiedy
  tak się gada, czy to nie jest właśnie drzewo, do którego mię prowa-
  dziłeś?


FAJDROS
  Właśnie ono.



SOKRATES
  O, na Herę! Piękne to ustronie. Platan bowiem równie rozłożysty jest
  jak wysoki. Krzew pieprzowy też dorodny i cudnie cienisty, a będąc
  teraz w pełnym rozkwicie, jakąż wonią całe to miejsce nasyca. Jak
  rzeźwiąca zaś płynie woda z przemiłego zdroju pod platanem, tego
  już zdążyła doświadczyć moja stopa. Sądząc po dziewczątkach i posąż-
  kach bóstw, nimfom jakimś i Acheloosowi jest poświęcone to ustronie.
  Czy zechcesz też dostrzec, jak kochany i jak błogi powiew nas tu
  ogarnął? To jasny szmer lata, który wtóruje chórowi świerszczy. Najwy-

218 219



W STRON# PLATONA


borniejsza jednak ze wszystkiego jest murawa na łagodnym stoku, dosyć
gęsta, aby mógł człowiek, gdy się położy, wspaniale na niej oprzeć
głowę. Doskonałym więc się okazałeś przewodnikiem dla twojego go-
ścia, drogi Fajdrosie.

FAJDROS
  A ty, zdumiewający człowieku, jesteś, jak zawsze, nieoczekiwany. Zaiste,
  jak sam to mówisz, wydaje się, żeś tu raczej gościem niż tubylcem.
  W ogóle nie wychodzisz z miasta w okolicę. Chyba nigdy nie wychylasz
  głowy poza mury.

SOKRATES
  Wybacz mi, kochany. Ja się lubię uczyć. A pola i drzewa niczego uczyć
  mnie nie chcą, uczą mnie tylko ludzie w mieście. Lecz ty, jak myślę,
  znalazłeś czarodziejski środek, żeby mnie wyprowadzać. Bo jak ludzie
  wiodą głodne zwierzęta w taki sposób, że potrząsają im przed pyskiem
  liściastą gałązką albo jakimś owocem, tak ty, trzymając przede mną
  mowy w zwojach, chyba po całej mnie Attyce oprowadzisz i jeszcze
  gdzie indziej, jak tylko zechcesz. A teraz, skorom doszedł do tego
  miejsca, zamierzam się położyć, ty zaś, wybrawszy taką postawę,
  w jakiej ci czytać najłatwiej, czytaj.

FAJDROS
  Słuchaj więc. .





PLATON WSPOMINA SWOJE SZAMOTANIE SIĘ Z POLITYKĄ
  (List 7, 324b-326b)

  Niegdyś, gdy byłem młody, jak wielu innych młodych snułem taki zamiar:
chciałem, kiedy tylko stanę się panem samego siebie, od razu wejść w życie
polityczne. A oto jaki wówczas był wokół mnie stan państwa. Rząd, znienawi-
dzony przez wielu, został obalony, a na czele wszystkiego stanęło pięćdziesię-
ciu jeden obywateli, jedenastu w samym mieście, dziesięciu w Pireusie
(jedni i drudzy mieli zarządzać rynkiem i wewnętrznymi sprawami miasta),
trzydziestu zaś nad pozostałymi miało najwyższą władzę. Tak się złożyło,
że niektórzy z tych trzydziestu byli moimi krewnymi albo znajomymi.
Zaraz mnie zaprosili do wejścia w politykę jako w dziedzinę dla mnie
odpowiednią.

Z dialogów i listów Platona


  Żywiłem wtedy mniemanie, które nie wyda się dziwne, jeśli się zważy
mój wiek: sądziłem, że oni swoim działaniem uwolnią państwo od niepra-
wości i zaprowadzą uczciwy sposób życia. Bardzo się więc uważnie
przyglądałem, co będą robić. A przypatrzywszy się im, niebawem pojąłem,
że w porównaniu z ich rządami okres poprzedniej władzy był wprost
złotym wiekiem. Na przykład posłali, razem z kilkoma innymi obywatela-
mi, Sokratesa (mojego przyjaciela, starszego ode mnie, którego nie zawa-
ham się nazwać najuczciwszym człowiekiem owego czasu), aby zaareszto-
wał pewnego obywatela i przyprowadził go na egzekucję, stając się, czy
chciał tego, czy nie chciał, ich wspólnikiem. On jednak nie posłuchał, wolał
się narazić na wszelkie niebezpieczeństwo niż uczestniczyć w czynach
niegodziwych. Gdy zobaczyłem to, jak też inne podobne występki, bynaj-
mniej nie lekkie, oburzony odszedłem z l#ęgu ówczesnej okropności.
  Niedługo potem upadło owych trzydziestu, a razem z nimi ten sposób
rządzenia. I znowu, aczkolwiek mniej gwałtownie niż przedtem, zaczęła
mnie ciągnąć ochota do uczestniczenia w życiu publicznym. Także w okre-
sie tych wstrząsów działo się wiele rzeczy oburzających i nawet nie było
w tym nic dziwnego, że podczas przewrotu zemsta wywierana na przeciw-
nikach politycznych posuwała się niekiedy daleko. Ale trzeba stwierdzić, że
ludzie, którzy wtedy wrócili z wygnania, postępowaIi z dużym umiarkowa-
niem. Potem jednak, niestety, niektórzy z tycb dygnitarzy przed sąd zaciąg-
nęli owego przyjaciela naszego, Sokratesa, oskarżając go o przestępstwo
najwstrętniejsze i najbardziej mu obce: przed sądem go postawili jako
bezbożnika, skazali i zabili, jego, który nie chciał uczestniczyć w bezboż-
nym aresztowaniu jednego z ich skazanych przyjaciół wtedy, gdy oni sami
jako wygnańcy cierpieli niedolę.
  Zacząłem więc zastanawiać się nad tymi zdarzeniami i nad ludźmi
zajmującymi się polityką, nad prawami i obyczajami, a im dłużej to rozwa-
żałem i posuwałem się w latach, tym trudniejsze mi się wydawało uprawia-
nie polityki w sposób właściwy. Nie da się bowiem działać w tej dziedzi-
nie bez przyjaciół i bez takich wspólników, którym można ufać. Nie miałem
ich ani nie mogłem ich wokół siebie znaleźć, bo państwo już nie było
rządzone według obyczajów i ustaw naszych ojców, ani też nie można było
pozyskać nowych przyjaciół w jakiś łatwy sposób. Przy tym zarówno prawa
pisane, jak i zasady postępowania coraz bardziej się psuły, aż nie do wiary,
jak bardzo. Tak więc ja, którego niegdyś zapał napełniał wielki do zajmo-
wania się polityką, widziałem to wszystko, ten nieustannie kłębiący się
zamęt, i wreszcie zaczęło mi się kręcić w głowie. Wprawdzie nie przesta-
łem przypatrywać się istniejącemu stanowi rzeczy, rozmyślając, czy nie
mógłby się on kiedyś poIepszyć, i on, i cały w ogóIe ustrój państwa, ale co
się tyczy działania, ciągle czekałem na sprzyjające okoliczności. W końcu

220 221



W STRON# PI.ATONA


też, gdy oceniałem istniejące dziś państwa, doszedłem do przekonania, że
wszystkie bez wyjątku są źle rządzone: ich porządek prawny był tak
zepsuty, iż niemal niemożliwe było uleczenie go, chyba że nadzwyczajnie
przygotowane działanie zbiegłoby się ze szczęśliwym przypadkiem. I mu-
siałem, ku chwale prawej filozofu, przyznać, że tylko ona pozwala dostrzec,
co jest zarówno w dziedzinie publicznej, jak i prywatnej godziwe, a więc
pokolenia ludzkie uwolnią się od niedoli dopiero wtedy, gdy albo rzetelni
i prawdziwi filozofowie dojdą do władzy politycznej, albo ludzie, którzy
dziś państwami rządzą, staną się z boskiego wyroku naprawdę filozofami.

'# Lv# %##v### ##LY###











SOKRATES I PLATON

  Sokratesa sąd ateński w roku 399 przed Chrystusem skazał za to,
że właściwy mędrcowi obyczaj intelektualnego badania spraw i ludzi
zdawał się nie respektować żadnej powagi społecznej. Ludzie rządzą-
cy ówczesnymi Atenami nie rozumieli wartości owego sceptycyzmu,
który tym się odznaczał, iż był sceptyczny również wobec siebie.


Proces mędrca

  Na procesie Platon był obecny. Chciał wykupić mistrza pieniędzmi,
ale zostało to przez sędziów odrzucone. Nie wiemy, w jakim czasie po
śmierci mędrca napisał Obronę Sokratesa, ani nie rozstrzygniemy,
w jakiej mierze odtwarza ona to, co oskarżony naprawdę powiedział
przed obliczem trybunału, a co jest dokonaną przez ucznia syntezą
innych jego nauk i wreszcie dodatków mających odsłonić pzzed świa-
tem taką wielkość, jaką w Sokratesie Platon poza wszelkimi zdaniami
i słowami odczuł. Platoński Sokrates w Obronie opowiada, co Chajre-
fontowi, jednemu z jego uczniów, powiedziała wyrocznia delficka i jak
się z tego tajemniczego oświadczenia wyłoniła jego własna służba
prawdzie, którą nazywa "służbą bożą". Warto zwrócić uwagę na to, że
pochodzi ona nie skądinąd, lecz z Delf, z refleksji roznieconej w jego
duszy przez służebnicę Apollina.

223



SOKRATES I PLATON


  W zakończeniu Obrony mędrzec żegna się najpierw z oskarżycie-
lami, którzy go potępili. Potem zaś przemawia do mniej licznych
sędziów, którzy głosowali w jego obronie; im opowiada o "emigra-
cji" (apodemia) z tego życia. Mistrzostwo pisarskie Platona w zakoń-
czeniu Obrony osiąga jeden ze swoich szczytów.
  Wobec oskarżycieli Sokrates jest bardzo ostry. Jeżeli naprawdę
w takim duchu przemawiał, można by mniemać, iż nie chciał ułaska-
wienia. Wielki po Platonie artysta w filozofii, po więcej niż dwóch
tysiącach lat, w XIX wieku, Fryderyk Nietzsche wystąpi w sprawie
Sokratesowej jako anty-Platon: w Zmierzchu bożyszcz (1888) przed-
stawi intelektualną dialektykę Sokratesową i Platońską jako rokosz
przeciw dawniejszej kulturze greckiej, opartej na innych wartościach.
Oto wyimki z rozdziału Problemat Sokratesa (cytuję Nietzschego
w przekładzie Stanisława Wyrzykowskiego, z edycji Mortkowiczow-
skiej, Warszawa 1909-1910):
  "Mnie samemu ta nieczołobitność, iż wielcy mędrcy są typami
schyłkowymi, zaświtała najpierw w tym właśnie wypadku, w którym
uczony i nieuczony przesąd najsilniej sięjej sprzeciwia: poznałem, że
Sokrates i Plato byli objawami upadku, narzędziami rozkładu grec-
kiego, że byli pseudogreccy, antygreccy...".
  "Od Sokratesa pzzerzuca się smak grecki na stronę dialektyki; i cóż
właściwie się dzieje? Przede wszystkim smak d o s t oj n y ulega
w walce: gmin z pomocą dialektyki bierze górę. Przed Sokratesem
wyświecano ze sfer towarzyskich maniery dialektyczne: uchodziły one
za złe maniery, gdyż odsłaniały. Ostrzegano przed nimi młodzież. Nie
ufano też takiemu wyjawianiu swych powodów. Szlachetne rzeczy, jak
szlachetni ludzie, nie noszą swych powodów na dłoni. Jest to zuepr Ly-
zwoicie pokazywać wszystkie swe palce. Niewiele to warte, co dopiero
udowadniać trzeba. Wszędzie, gdzie powaga jest jeszcze rzeczą dobrych
obyczajów, gdzie się nie ##uzasadnia#,, lecz rozkazuje, jest dialektyk
rodzajem sowizdrzała: śmieją się z niego, nie biorą go poważnie.-
Sokrates był sowizdrzałem, który z d z i a ł a ł, i ż b r a n o g o p o-
w a ż n i e ; i cóż właściwie się stało?".
  "Dialektykę wybiera się tylko wtedy, gdy nie ma innego środka do
wyboru. Wiadomo, że budzi ona nieufność, że niezbyt przekonywa.
Nic nie zaciera się łacniej od efektu dialektyka: doświadcza się tego
na każdym zebraniu, gdzie zabierają głos mówcy...".

Sokrates w więzieniu

  "Gdy czuje się potrzebę obwołania r o z u m u tyranem, jak to
uczynił Sokrates, to niemałe musi zagrażać niebezpieczeństwo, iż coś
innego stanie się tyranem...".
  "...Najjaskrawsze światło dzienne, rozsądek za każdą cenę, życie
jasne, chłodne, pozorne, świadome, próżne instynktu, opierające się
instynktom, było samo tylko chorobą, innym rodzajem choroby - nie
zaś powrotem do ##cnoty", do ##zdrowia", do szczęścia... Mus zwal-
czania instynktów - oto formuła dekadencji; dopóki życie się wzma-
ga, szczęście i instynkt to jedno".


  "
  Pojmowałże to sam ten najprzenikliwszy śród samozwodzicieli?
Powiedziałże to sobie w końcu, z odwagą m ą d r o ś c i szukając
śmierci?... Sokrates c h c i a ł umrzeć; nie Ateny, o n s a m podał
sobie truciznę, zmusił Ateny do podania trucizny... Sokrates nie jest
lekarzem, mówił z cicha do siebie, śmierć tylko jest tu lekarzem...
Sokrates chorzał jeno długo...".


Sokrates w więzieniu

  Kiedy Nietzsche przypisuje Sokratesowi takie rzekomo szeptane
przezeń słowa, jest w tym aluzja do tajemniczego epizodu z innego
dzieła Platona, późniejszego od Obrony, opatrzonego imieniem narrato-
ra, Fedona (posługuję się taką formą - a nie: Fajdon - ze względu na
jej zadomowienie się w polskiej kulturze, także w Panu Tadeuszu, 1,
64). Jest to opis jednego dnia Sokratesa, od świtu do zachodu słońca,
w więzieniu, mającego już wypić cykutę. Wypiwszy cykutę, położy-
wszy się, mędrzec w relacji Fedona wypowie takie słowa, a będą one
ostatnie: "Kritonie, winni jesteśmy Asklepiosowi koguta. Wywiążcie się
z tego, nie zapomnijcie". Przedmiot wielkiego sporu potomnych. Mo-
żliwe są dwie interpretacje owej wzmianki o Asklepiosie, bogu sztuki
lekarskiej. Według jednej chodziło o uiszczenie obiecanej Asklepiosowi
ofiary za jakąś nie znaną nam, konkremą łaskę w pzzeszłości. Według
drugiej interpretacji, do której odwołuje się Nietzsche, Sokrates pragnie
podziękować Uzdrowicielowi za wyzwolenie z więzów ciała i doczes-
nego życia: "chorzał jeno długo".
  Mędrzec po wyroku spory czas przebywał w więzieniu, gdzie
zresztą przyjaciele mogli go swobodnie odwiedzać i rozmawiać

224 225



SOKRATES I PLATON

z nim każdego dnia tak dhzgo, jak chcieli. Przyczyną podarowania im
zwłoki było to, że właśnie w dniu poprzedzającym proces wypłynął
był z Aten ku wyspie Delos statek, obrzędowo co roku upamiętnia-
jący pradawny statek mityczny, którym z siedmioma młodzieńcami
i siedmioma dziewczętami, przeraźliwym darem dla Minotaura, po-
płynął na Kretę Tezeusz, by Minotaura zabić, a skazańców ocalić.
Egzekucje odkładano w Atenach do powrotu obrzędowego statku.
Gdy tym razem powrócił, już o świcie zeszli się do więziennego
pokoju Sokratesa przyjaciele. Byli tu: narrator Platońskiego opisu,
Fedon z Elidy, bardzo młody wówczas, a mający być w przyszłości
autorem traktatów filozoficznych; wybitny też później filozof Kriton
z Aten, który przedtem usiłował ułatwić Sokratesowi ucieczkę z wię-
zienia, ale mistrz tę możliwość odrzucił; a także (niektórzy wśród
nich znani dziś z dziejów kultury greckiej) Apollodoros, Kritobulos
z ojcem, Hermogenes, Epiganes, Ajschines, Antystenes, Ktesippos,
Meneksenos - "i jeszcze kilku innych Ateńczyków", dodaje Fedon.
Zebrało się więc dosyć liczne grono. Na pytanie rozmawiającego
z Fedonem Echekratesa z Fliuntu, czy znaleźli się tu także "cudzo-
ziemcy", narrator powiada, że owszem: Symiasz z Teb i Kebes (obaj
byli bardzo młodzi), i Fajdonides, z Megary zaś Euklides i Terpsjon.


A Platon z Aten?

  Platon de, oimai, esthenei - rzecze Fedon - "Platon, myślę, był
chory" (59b). Nie ma powodu, żebyśmy wątpili w prawdziwość tej
informacji. Napięcie nerwowe mogło doprowadzić go do załamania.
Ale gdy mędrzec zamknął oczy i gdy Platon podniósł się z załama-
nia, jest prawdopodobne, że uczeń miał silne poczucie winy. Może
wtedy zaczął się wgłębiać w swoje wspomnienia o Sokratesie i we
wszystko, czego się o nim dowiadywał od innych ludzi. Postać
mistrza i to, co kiedykolwiek on mówił - wszystko zaczęło się
w duszy Platona rozrastać i rozrastać.
  Kto wie, czy dawne dramaty, przygotowane niegdyś dla teatru
Dionizosa, nie wydały mu się teraz godne wzgardy wobec większego
dramatu, tego, który się rozegrał w sądzie ateńskim i w więzieniu?
Może dopiero teraz rzucił swoją tetralogię w ogień - niech się z nią

Podróże i klęski Platona

rozprawi. Co wiemy na pewno, to jeno to, że zawarty w Fedonie opis
tamtego dnia w więzieniu, podczas którego chorował, skonstruował
właśnie jako dramat (chociaż trudno przypuścić, żeby sam opis
odejścia Sokratesa nie był ściśle oparty na tym, czego się Platon
dopytał i dowiedział). Perypetiami dramatu są epizody toczącej się
w pokoju Sokratesa rozmowy mistrza i zgromadzonych ludzi o nie-
śmiertelności duszy: promieniami nadziei dowody nieśmiertelności,
zagrożeniami argumenty przeciwne, jak te, które w jakiejś chwili
wysuwają Symiasz i Kebes. Jak Antygona u Sofoklesa wyciągniętą
ręką dotykała głowy siostry, tak Sokrates wówczas, zanim zwycięsko
pokona zwątpienie młodych przyjaciół, gładzi włosy Fedona (będą
nazajutrz ścięte na znak żałoby). Dialog ten jest, jakby wbrew intencji
Platona, bardzo wielką poezją, jest jeszcze wspanialszy niż Obrona.


Podróże i klęski Platona

  Zanim napisał Fedona i inne wielkie dialogi, Platon już rozpoczął
swoje podróże. Niedługo po śmierci mistrza przeżył pewien czas
w Megarze u współucznia Sokratesowego, Euklidesa. Potem oddawał
się gorliwie pracy pisarskiej w Atenach. Około roku 390 przed Chrystu-
sem popłynął na wielki objazd świata śródziemnomorskiego. Odwiedził
urzekający Greków tajemniczy Egipt, ale być może przebywał tam
trochę dłużej tylko w jednym mieście, w prastarym grodzie Sais, gdzie
niegdyś gościł Solon. Dalej na zachód, w greckiej Kyrenie na wybzzeżu
afiykańskim, studiował geometrię. W Wielkiej Grecji, południowej
Italii, poznał nauki pitagorejczyków i Parmenidesa. W Tarencie medy-
tował razem z mężem stanu, pitagorejczykiem Archytasem.
  Wreszcie zwrócił na niego uwagę ówczesny tyrannos Syrakuz,
najmożniejszego wtedy państwa greckiego, Dionizjos I, którego władzy
strzegło sto tysięcy żołluezzy zaciężnych. Zaproszony na jego dwór,
Platon wyobraził sobie, że być może tu, inaczej niż w Atenach, filozofla
zacznie wywierać wplyw na życie w państwie. Król jednak podejrzliwie
obserwował przyjaźń, jaką przybysz nawiązał z jego zięciem, żarliwie
garnącym się do filozofu Dionem, którego już spotkaliśmy w naszej
wędrówce. Postanowił działać: kazał Platonowi wejść na statek odwo-
żący Pollisa, posła spartańskiego, przez którego filozof został potem
226 227




1 1 1 ff 0 32 1
SOKRATES I PLATON

zdradzony, może na rozkaz podstępnego Dionizjosa: na Eginie
sprzedany w niewolę, z której go wykupił dopiero życzliwy bogacz
z Kyreny, aby mógł Platon wrócić do Aten. Było to w roku 387.
  Prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku nabył pod Atenami, nad
nurtem Kefisosu, gaj platanów, poświęcony mitycznemu herosowi
ateńskiemu Akademosowi, i założył w nim szkołę filozoficzną, czy
raczej bractwo, thiasos (jak niegdyś na wyspie Lesbos thiasos Safo),
wspólnotę oddaną czci Muz. Aż do VI wieku po Chrystusie będzie
w niej uprawiana nie tylko filozofia, lecz również astronomia i matema-
tyka. Nie przestanie też być uroczyście obchodzony dzień urodzin
założyciela, "dzień, w którym bogowie dali ludziom Platona".
  Wypełniając obowiązki zwierzchnika szkoły i wychowawcy, filozof
zarazem pracował nad rosnącymi manuskryptami dzieł: kształtowała się
biblioteka olbrzymia, stworzona przez jednego człowieka, na którą dziś
patrzymy z takim zdumieniem, jak na kolekcję utworów Szekspira.
  W roku 367 zapukała do niego wieść z Syrakuz: Dionizjos zmarł.
Dion wzywał starszego przyjaciela, by przyjechał reformować Syra-
kuzy u boku ceniącego go, jak pisał, nowego władcy, Dionizjosa II.
Filozof pożeglował tam. Po czterech jednak miesiącach jego pobytu
nowy król wygnał Diona, swojego szwagra, Platona zaś obsypywał
zaszczytami, lecz właściwie internował go jako zakładnika; wreszcie
go wypuścił, wziąwszy odeń obietnicę, że wróci. Tak, pożeglował
filozof ze swojej Akademii do Syrakuz jeszcze raz, w roku 361,
spodziewając się, że wyprosi też powrót Diona. Tym razem jednak
król bardzo się rozgniewał i dopiero interwencja Archytasa z Tarentu
przywróciła Platonowi wolność. Pożeglował do Aten. Dion zaś,
filozof-polityk, postanowił sam uchwycić sprawy ręką zbrojną.
Z niewielkim wojskiem wdarł się do Syrakuz. W roku 354 zginął od
zdradzieckiego sztyletu jednego ze swoich.
  Platon w marzeniu o ideahiym państwie doznał całkowitej klęski.
Zresztą, czy byłoby ono idealne, w to szczególnie my wątpimy.


Powrót do siebie

  Jeszcze raz wrócił do gaju Akademosa. Niegdyś pożegnał gaj
Dionizosa u stóp Akropolu. Inne jednak gaje, wbrew głoszonej nieraz

Powrót do siebie


przez niego niechęci do poezji, ogarnęły go swymi ramionami. Nie
tylko ten, w którym była jego szkoła. Także zarośla, jakie szumią
i pachną w jego dialogach, zwłaszcza wiosną nad Ilissosem, w Faj-
drosie. Można by rzec, iż po pożegnaniu sztuki filozof do niej wraca.
Słynny, zawarty w Fajdrosie (274c-275b) mit o egipskim Teucie,
który wynalazł pismo, będące grobem żywego słowa, nie jest zaprze-
czeniem poezji, bo ona w odczuciu ludzi antycznych była zawsze
żywym słowem, pieśnią; jeszcze święty Augustyn będzie się w Wy-
znaniach (6, 3) dziwił, że biskup Ambroży czyta cokolwiek po cichu.
Wcześniej spotykamy w Fajdrosie inne mity, tak znamienne dla
Platona; na ogół nie wiemy, w jakiej mierze są one wywiedzione
tylko z wyobraźni autora. Jest to nowy rodzaj poematów. Mamy więc
mit o duszy jako o skrzydlatym zaprzęgu; wypisuję z niego obraz
skrzydła i wzbicia się w górę. Mit o świerszczach, głoszony jakby
w obronie poezji. A w samym zakończeniu dialogu słyszy sie mod-
litwę do kozionogiego Pana i innych bogów gaju.
  Jednym z wielu dialogów, jakie powstały w gaju Akademosa, jest
Uczta, z której już wyjąłem Alkibiadesową pochwałę Sokratesa,
napisana, jak można mniemać, przed drugą podróżą do Syrakuz,
prawdopodobnie niedługo po Fedonie. Autor roztacza w tym utwo-
rze, jak w Fedonie, dramat; ale jest to nie tragedia, lecz komedia.
W pucharach złoci się wino. Każdy z licznych biesiadników, którzy
zasiedli, a raczej położyli się, wokół stołu, ma wygłosić mowę na
chwałę Erosa. Narrator utworu powiada, że powtórzy tylko niektóre
mowy, bo nie wszystkie zapamiętał.
  Fajdros tedy, którego dobrze znamy z dialogu, nazwanego jego
imieniem, sławi Erosa jako najstarszego, a przez to najczcigodniej-
szego z bogów; budząc w człowieku pragnienie cnoty, Eros jest
patronem heroizmu. Inny biesiadnik rozróżnia Afrodytę niebiańską
i Afrodytę pospolitą; są też dwa różne Erosy i dwa niepodobne do
siebie rodzaje miłości wśród ludzi. Jeszcze inny mówca widzi
w Erosie siłę rządzącą wszechświatem, tak zjawiskami biologiczny-
mi, jak i kosmicznymi. Potem przemawia Arystofanes, ten właśnie,
który w roku 423 szyderczo przedstawił Sokratesa w swoich Chmu-
rach. Mogłoby się zdawać, że Platon miał powód, żeby go nie lubić.
Ale przypisywany fllozofowi epigramat, któremu dałem tytuł: Po-
chwała Arystofanesa, kto wie, może naprawdę Platon napisał. Stara

228 229



SOKRATES I PLATON

tradycja głosi, iż lubił czytać komedie tamtego wielkiego poety. Oto
stosowny moment, żebyśmy wspomnieli schyłek życia założyciela
Akademii.
  Od powrotu z trzeciej podróży sycylijs:#iej, od roku 360 przed
Chrystusem, żył w Akademii już stale. Nauczał i pisał. W roku 347,
podczas uczty właśnie, pono w rocznicę urodzin, zasnął, aby się już
nie przebudzić. Gdy zaniesiono go na łoże w jego pokoju, znaleziono
tu, jak potem opowiadano, komedie Arystofanesa i mimy Sofrona
(syrakuzańskiego poety z V wieku przed Chr.). Pochowano go
w otaczającym jego szkołę gaju.


Rozmowy o Erosie

  Teraz, podczas dawnej uczty, której fabuła umieszczona jest
w roku 4I6 przed Chrystusem, Arystofanes wygłasza esej bardzo
dziwny. Nie wiemy, czy coś takiego kiedykolwiek mówił, ale esej
dobrze przystaje do urzekającej ekstrawagancji, znanej nam z jego
utworów. Głosi więc w swojej mowie biesiadnej Platoński Arystofa-
nes mit o dziejach natury ludzkiej, według którego istniały niegdyś
trzy płcie, męska, żeńska i dwoista, czyli androgynon. Wszystkie zaś
istoty ludzkie były kuliste, miały po cztery ręce i nogi oraz dwie
twarze. Były wielce silne. Gdy pokusiły się wreszcie o to, by natrzeć
na siedzibę bogów, Zeus rozciął każdą z nich na dwoje, a rozpłatane
części Apollo tak uleczył, iż każda ma kształt ludzki, jaki dziś znamy,
męski albo kobiecy. Odtąd szukają siebie nawzajem, żeby się zjedno-
czyć. Zależnie od tego, z którego z trzech rodzajów powstały, szuka-
ją albo istoty tej samej płci, albo płci odmiennej. Przytoczyłem
w Mitologii Greków i Rżymian (s. 331) opowieść Platońskiego Ary-
stofanesa (Uczta, I92b#) o tym, co się dzieje, gdy człowiek trafia
na swoją drugą połowę: pragnie stopić się z nią na zawsze.
  "Pragnienie i poszukiwanie całości zwie się miłość" - eros, co jest
w grece mianem miłości i zarazem boga miłości, Erosa. Miłość
w tym pojmowaniu to przejaw braku, pierworodnej biedy człowieka;
bogowie nie muszą kochać, bo są pełnią i mają pehtię.
  Z pozostałych mówców Agaton, gospodarz biesiady wydanej z oka-
zji jego zwycięstwa we współzawodnictwie w teatrze Dionizosa,

Rozmowy o Erosie

w ozdobnej wypowiedzi obsypuje Erosa wszelkimi pochwałami,
uwydatniającymi jego cnoty. W przemówieniu kończącym Ucztę
Alkibiades, który wejdzie do sali późno, pijany i nieco szalony, będzie
sławił raczej Sokratesa niż Erosa. Ale jeszcze przed nim przemówi sam
Platona mistrz. Sokrates najpierw sprzecza się z przemówieniem Agato-
na, potem zaś wygłasza długą mowę o naturze Erosa. Jak Arystofanes,
mędrzec także upatruje źródło miłości w niedoli. Ale gdzieś przed sobą
i Arystofanesem, gdzieś daleko ukazuje prześwit transcendencji.
  Opowiada Sokrates, iż spotkał niejaką Diotimę, prorokinię z Man-
tinei, miasta arkadyjskiego, która niegdyś na dziesięć lat odroczyła
grożącą Atenom zarazę; może więc powinniśmy ją uznać za osobę
rzeczywistą. Ona też Sokratesa, mniemającego zrazu tak jak Agaton,
że Eros piękny jest i dobry, pouczyła, iż Eros pragnie piękna i dobra,
a więc tego on nie ma.
  Wyjaśniwszy Sokratesowi naturę i pochodzenie Erosa, Diotima
rozświetla potem inne zagadki. Co to znaczy posiąść dobro? Znaczy
to: być szczęśliwym. Ten, kto kocha - powiada Diotima, wbrew
Arystofanesowi - nie swojej dnzgiej połowy szuka ani nie całości,
lecz dobra, bo to, co jego własne, może być przecież złe. Pragnie
w pięknie tworzyć piękno i dobro. Tu Fryderyk Nietzsche, tyle razy
mówiący o męce i wielkości twórców, mógłby Platonowi uścisnąć
rękę. I ściska ją zaiste, próbując uwolnić go od mistrza: powiada po
grecku o Platońskim Sokratesie, iż jest to


prosthe Platon opithen te Platon, messe de Chimaira-
"z przodu Platon i z tyłu Platon, a w środku Chimera".

  Przypomnieć tu trzeba: zdaje się, że już w misteriach eleuzyńskich
zaświtało przekonanie, iż życie jest wieczne. Teraz uczy Diotima:
w zapłodnieniu jest pierwiastek wiekuisty, nieśmiertelny, wzniesiony
ponad biedę przemijającego świata. Nawet zwierzęta gotowe są ginąć
w obronie swego potomstwa, a cóż dopiero ludzie. Twórcza gęstość
czasu ludzkiego, gdy w domu są dzieci. Z natury też człowiek
twórczy, w wizji prorokini, pragnie również własnej nieśmiertelności.
  Prześwit transcendencji: Diotima oznajmia, że przez chwilę będzie
mówić o tajemnicach, które czy zostaną zrozumiane, tego nie wie.
Chodzi jej o stopnie wtajemniczenia. Najpierw miłość do pięknych

230 231



SOKRATES I PLATON

przedmiotów widzialnych i dotykalnych, następnie do pięlma samego
w sobie, takiego samego we wszystkich przedmiotach, potem do
wyższej od tego wszystkiego piękności duchowej, także tej, którajest
ukryta w wielkich czynach i ;v prawach, i w naukach. Aż wreszcie
(210d) wyplywa się "na wielkie morze piękna" - epi to poly pelagos
tu kalu.
  Być może stał nieraz Platon, jak niejeden z nas, w cieniu kamien-
nego portyku, czy to na Sycylii, czy na innym wybrzeżu klasycznego
świata, i patrzał, dhigo patrzał na otwartą przestrzeń morza w słońcu.
  Nauka Diotimy to jest, w intencji założyciela Akademii, wzlot już
ponad ten świat. Wzbicie się w górę, jak w wizji odsłoniętej w Faj-
drosie, ku temu, czego nikt nie zdołał wyrazić naszymi słowami.


Do innej granicy

  Pogodziwszy się z poezją, nie mniemając już, jakoby urągała ona
większemu od wszelkiej poezji dramatowi Sokratesa, Platon dochodzi
do innej granicy poezji: do niewyrażalności w jakichkolwiek ludzkich
słowach tego, co się najgorliwiej pragnęłoby wyrazić. Dlaczego nie
potrafů# nikt tego nazwać? Na takie pytanie usihije odpowiedzieć
w najbardziej może przejmującym ze swoich mitów, który zresztą jest
raczej alegorią, zawiera bowiem nie fabułę, lecz opis stanu: w alegoru
jaskini, należącej do dialogu, który nosi tytuł Politeia, Parźstrvo.
  Rozległe to dzieło, centralne w kolekcji Platona, składające się
z dziesięciu ksiąg, przyznaje się średniemu okresowi jego pisarstwa,
między pierwszą a drugą podróżą sycylijską, po Fedonie i Uczcie,
niedaleko od nich. Poświęcone jest ono medytacjom o społeczeń-
stwie i państwie: swoje myśli oddaje autor, jak zawsze, mistrzowi,
a jego rozmówcami czyni kilku ludzi, pośród których są bracia
Platona, Adejmantos i Glaukon.
  Nasza potoczna wiedza o świecie i o nas samych jest pozorna,
głosi Platoński Sokrates. To jest wiedza istot żyjących w dole,
w najlepszym razie w póhnroku, nie w świetle. Dziś niektórzy uczeni
coraz pilniej starają się dociec, jak założyciel Akademii próbował
wyrwać się z tego, co uważał za póhnrok tylko, za wiedzę pozorną.
Chcą odtworzyć ezoteryczne nauczanie Platona w Akademii, jakiego

Do innej granicy

może nigdy nie zapisał. Być może jednak dotykał go niekiedy swoim
rylcem, jak we fragmencie Listu 7, z późnej pory życia, tego samego
Listu, który w innej swojej części już nam powiedział niemało także
o młodzieńczych doświadczeniach politycznych.
  Kiedy zaś czytamy niektóre dialogi, jakie starożytność przypisy-
wała potem Platonowi, a jakie zdaniem badaczy nie są z jego
własnego pisarstwa, lecz na pewno z jego dziedzictwa, może z Aka-
demu nawet, kiedy czytamy takie teksty, jak na przykład zachwyca-
jący dialog Halkyon, Zimorodek (przyznany przez poważniejszy
odłam tradycji jakiemuś "akademikowi Leonowi"), widzimy, że
przetrwała w owej szkole mys'li nie tylko wzniosła udręka walki
z niewyrażalnością, ale także spokojniejszy sceptycyzm, który, jeżeli
cokolwiek na świecie jest sokratejskie, wydaje się najprawdziwiej
sokratejski. Sceptyczny także wobec siebie, otwarty na wszystko, co
nieoczekiwane, również na intelektualnie dojrzałe pojmowanie cudu.

























232



SOKRATES I PLI#TON













Z PLATOŃSKICH DIALOGÓW,
  LISTÓW I APOKRYFÓW




SOKRATES MÓWI S#DZIOM O SWOJEJ SŁUŻBIE
  (Obrona Sokratesa, 21a#; 23a#)

  Chyba pamiętacie Chajferonta. To był mój towarzysz od najmłodszych
lat, a przecież i wielu z was dobrze go znało. On razem z wami poszedł na
to wygnanie i razem wrócił. Wiecie więc dobrze, jaki był: zapalona głowa.
Aż do Delf powędrował, żeby pytać wyroczni... Cokolwiek teraz powiem,
nie hałasujcie, mężowie! Wprost zapytał, czyjest ktoś mądrzejszy ode mnie.
I pytia odpowiedziała, że nie ma nikogo mądrzejszego. To wam poświadczy
brat jego, który tu jest obecny. Bo on sam umarł.
  Zważcie, dlaczego to mówię. Chcę wam pokazać, skąd się wzięło oszczer-
stwo przeciwko mnie. Kiedym to bowiem usłyszał, tak się zastanowiłem: "Co
właściwie mówi Apollo, jakąż to zadaje zagadkę? Ja ptzecież nie czuję w sobie
ani wielkiej, ani małej mądrości. Cóż więc on ma na myśli, nazywając mnie
najmądrzejszym? Niepodobna, żeby kłamał. Nie przystałoby mu to".
  Długo nie mogłem pojąć, co znaczą jego słowa. Aż w końcu poświęci-
łem się takiemu oto badaniu. Poszedłem do kogoś z ludzi, którzy uchodzą
za mądrych, aby jeśli gdziekolwiek, to właśnie w spotkaniu z nim udowod-
nić wyroczni, że się myli: ujawnić, że "ten oto jest mądrzejszy, a tyś
powiedziała, że ja". Badając zaś owego człowieka... Nie ma potrzeby,
żebym tu wymieniał jego nazwisko, był to któryś z polityków, właśnie
z nim miałem takie doświadczenie, Ateńczycy... Otóż gdy z nim rozmawia-
Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

łem, zaczęło mi się odsłaniać, że on wydaje się mądry wielu innym ludziom,
a zwłaszcza sobie samemu, a wcale taki nie jest. Potem więc starałem się
mu wykazać, że uważa się za mądrego, a mądry nie jest. Stąd mnie
znienawidził i on, i wielu innych, którzy przy nim byli.
  Wróciwszy do domu, uświadomiłem sobie, że od tego człowieka jestem
jednak mądrzejszy. Bo chyba żaden z nas nic nie wie o tym, co jest piękne
i dobre, ale on, nie wiedząc, myśli, że wie, a ja, jak nie wiem, tak i nie
myślę, że wiem. Wydało mi się więc, że o tę odrobinę jestem odeń
mądrzejszy: że mi się nie roi, iż wiem to, czego nie wiem.






  Wygląda na to, Ateńczycy, że tak naprawdę to tyllso Apollo jest mądry,
a pr Lez tę wyrocznię on mówi, iż ludzka mądrość niewiele jest warta albo
nawet nic. I że wymieniając Sokratesa, tylko po to posługuje się moim
imieniem, aby mię podać jako przykład, jakby mówił: "Ten z was, ludzie,
jest najmądrzejszy, kto, jak Sol#ates, pojął, że nic nie jest naprawdę wart,
jeśli chodzi o mądrość".
  Jeszcze dziś wszędzie wędruję i badam, i szukam, jak mi Apollo naka-
zuje, zarówno wśród mieszkańców naszego miasta, jak i wśród cudzoziem-
ców, jeśli tylko mi się któryś wyda mądry. A jes'li rozpoznaję, że nie jest
mądry, wtedy Apollinowi pomagając, wykazuję, że nie jest. Z powodu tego
zajęcia nie miałem czasu, żeby dokonać w życiu obywatelskim czegokol-
wiek, co byłoby godne wzmianki, ani żeby zadbać o własne interesy.
W ciężkiej biedzie żyję ptzez tę służbę bożą.
  A przy tym chodzą za mną młodzi, którzy najwięcej mają wolnego
czasu, synowie największych bogaczy, z własnej woli chodzą, bo lubią się
przysłuchiwać, jak się bada ludzi, i sami często mnie nasladują, i zaczynają
badać innych.




POŻEGNANIE S#DZIÓW
(Obrona Sokratesa, 39c#2a)

  Teraz pragnąłbym coś przepowiedzieć wam, którzy mię skazaliście. Bo
jestem już na tym progu, gdzie zazwyczaj ludzie najwięcej wieszczą: gdy
mają umrzeć. Frzepowiadam więc, mężowie, którzy mię zabiliście, że zaraz

234 235



SOKRATES I PLATON


po mojej śmierci spadnie na was kara o wiele cięższa, na Zeusa, od tej,
przez którą mnie zadaliście śmierć. Wyście to dziś zrobili myśląc, że
pozbędziecie się konieczności zdawania sprawy z waszego życia, a oto
zdarzy się wam coś przeciwnego. Więcej będzie takich, co zaczną was
badać, których ja dotąd powściągałem, o czym nie wiedzieliście. I będą
bardziej natarczywi, bo młodsi, bardziej więc się na nich rozzłościcie.
  Jeśli mniemacie, że zabijając ludzi powstrzymacie kogokolwiek od
ganienia was za to, że nie żyjecie jak należy, niepięknie myślicie. Bo to ani
możliwe, ani piękne, zabezpieczyć się w taki sposób. Najpiękniej i najpro-
ściej jest nie gnębić innych, ale starać się samych siebie robić jak najlepszy-
mi. Tyle pożegnalnych słów wieszczby dla tych, którzy mię skazali.
  Z tymi zaś, którzy głosowali w mojej obronie, chętnie bym porozmawiał
o tym, co tu się stało, dopóki urzędnicy jeszcze są zajęci i nie idę tam, dokąd
gdy pójdę, trzeba mi umrzeć. Zostańcie więc ze mną jeszcze przez ten czas.
Cóż to szkodzi, porozmawiać sobie, dopóki wolno. Chcę wam bowiem jako
przyjaciołom wyjaśnić znaczenie tego, co mi się dziś zdarzyło. Mnie bowiem,
o sędziowie... Was jesli sędziami nazywam, nie nadużywam tego słowa... Mnie
się zdarzyło coś dziwnego. Zwyczajny mój głos wieszczy, głos dajmoniona
[daimonion to jest bóstwo albo działanie boskie; łac. numen], przedtem często
się odzywał i sprzeciwiał się nawet w drobnych sprawach, ilel#oć miałem coś
zrobić nie tak jak należy. Teraz zaś przytraftło mi się to, co sami widzicie, a co
niejeden uznałby i uznaje za najgorsze nieszczęście. A oto i wtedy, gdy rano
wychodziłem z domu, nie sprzeciwił mi się ten boski znak, ani gdy tu na górę
szedłem do sądu i ani razu podczas mowy, gdym miał cokolwiek powiedzieć.
A w innych wypadkach nieraz w pół słowa mi przerywał. Tu zaś, w całej tej
sprawie, zupełnie mi nie czyni przeszkód ani w postępku żadnym, ani w sło-
wie. Jakiej mam się domyslać przyczyny? Powiem wam: nie można wykluczyć,
że ta przygoda jest czymś dobrym dla mnie. Niepodobna, żebyśmy mieli rację,
gdy uważamy, że śmierć jest czymś złym. Mam na to wielkie świadectwo:
niemożliwe, by mię nie powsttzymywał mój zwyczajny znak, gdyby mi się nie
miało zdarzyć coś dobrego.
  Zastanówmy się i nad tym, jak wielka jest nadzieja, że to coś dobrego.
Bo jednym z dwojga jest śmierć. Albo to jest tak, że tam po prostu nic nie
ma i człowiek po śmierci w ogóle niczego nie odczuwa, albo jest to, jak
mówią, jakaś przemiana i przeniesienie duszy stąd na inne miejsce. Jeśli to
brak jakiegokolwiek odczuwania, jeśli to jest coś jak taki sen, w którym
śpiącemu nawet się nic nie śni, przecież cudownym zyskiem byłaby śmierć:
myślę sobie, że gdyby ktoś z nocą, w której tak mocno zasnął, iż nawet mu
się nic nie śniło, miał porównać inne noce i dnie swojego życia i zastano-
wiwszy się nad nimi powiedzieć, ile dni i nocy przeżył lepiej i przyjemniej
od tamtej, myślę, że nie tylko jakiś zwykły człowiek, ale sam król perski

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

uznałby, iż na palcach można by je policzyć w porównaniu z resztą dni
i nocy. Jeśli więc śmierć jest czymś takim, ja uważam ją za zysk. Bo i cały
czas wtedy nie wydaje się dłuższy niźli jeclna noc.
  Ajeżeli śmierć to jest jakaś podróż stąd do innego miejsca i prawdą jest
to, co mówią, iż tam są wszyscy umarli, jakież mogłoby większe od niej
być dobro, sędziowie? Skoro ktoś, przybywszy do Hadesu, uwolniwszy się
od tutejszych rzekomych sędziów, znajdzie tam takich, którzy zaiste są
sędziami, a powiada się o nich, że sądy tam sprawują, Minos, Radamantys,
Ajakos i Triptolemos, i inni jeszcze półbogowie, którzy za życia byli
sprawiedliwi, czyż to przykra jest emigracja? Albo spotkać tak Orfeusza
i Muzajosa, i Hezjoda, i Homera? lleż by niejeden z was dał za to! Co do
mnie, chcę częściej umierać, jeśli to wszystko prawda.
  Jakie przedziwne miałbym tam rozmowy, zszedłszy się z Palamedesem
i Ajasem, synem Telamona, i kto jeszcze inny z dawnych ludzi umarł
z niesprawiedliwego wyroku. Porównywać swoje i ich doświadczenia by-
łoby, jak myślę, rzeczą całkiem przyjemną, największą zaś rzeczą wypyty-
wanie i badanie ich, jak tych tutaj badam, który też z nich jest mądry,
a który tylko tak sobie wyobraża, a nie jest. Ileż by się dało za to,
sędziowie, żeby tak móc wybadać tego, który wielkie wojsko pod Troję
przyprowadził, albo Odyseusza, albo Syzyfa, albo tysiące innych mężów
i kobiet, z którymi rozmawiać tam i obcować nieopisanym byłoby szczęś-
ciem. Jedno pewne, że tam za to nie zabijają. Zresztą oni i pod innymi
względami są szczęśliwsi od nas, a do tego są nieśmiertelni, jeśli prawdą
jest to, co się głosi.
  Przeto i wy, sędziowie, winniście z otuchą myśleć o śmierci i tylko tę
jedną prawdę rozważać, że dobremu człowiekowi nie może się przytrafić
nic złego ani za życia, ani po śmierci, a bogowie nigdy nie zaniechają troski
o jego sprawy. Moja sprawa też dziś nie poszła tak sama z siebie. Jasno mi
to się jawi, że umrzeć już i uwolnić się od kłopotów lepiej jest dla mnie.
Dlatego też nigdy mnie tu nie powściągał mój znak i nie tak bardzo się
gniewam na tych, którzy mię skazali, i na oskarżycieli moich. Chociaż oni
nie w tej myśli skazywali mię i oskarżali, lecz myśleli, że mi zaszkodzą...
Jeno za to należy się im nagana. Tylko o jedno ich proszę. Synów moich,
kiedy dorosną, karzcie, mężowie, tak ich dręcząc, jak ja was dręczyłem,
jeśli zobaczycie, że o pieniądze czy cokolwiek innego bardziej dbają niż
o cnotę, i jeśli będzie się im wydawało, że są czymś, a nie będą niczym.
Poniewierajcie ich tak samo, jak ja was poniewierałem, że nie troszczą się
o to, co jest godne troski, i myślą, że są czymś, a niczym nie są. Jeśli to
będziecie czynić, doznam od was sprawiedliwości i ja, i moi synowie.
  Ale już pora odejść, mnie na śmierć, a wam do życia. Kto z nas idzie do
tego, co lepsze, nie wie jasno nikt oprócz Boga.

236 237



SOKRATES I PLATON


PO WYSŁUCHANIU ARGUMENTÓW SYMIASZA I KEBESA
  (Fedon, 88e-89c)



FEDON
  Echekratesie, ja nieraz podziwiałem Sokratesa, ale nigdy tak bardzo jak
  w tym momencie. Może nic w tym dziwnego, że miał od razu gotową
  odpowiedź. Ale co mnie najbardziej zdumiało? Po pierwsze to, że tak
  miło, życzliwie i z szacunkiem wysłuchał słów młodzieniaszków. Po
  drugie, że tak szybko wyczuł, jakie wrażenie ich słowa wywarły na nas.
  I wreszcie umiejętność, z jaką nas uratował i zgamął, można by powie-
  dzieć, z rozsypki, i popchnął do wspólnego z nim l#oczenia drogą
  argumentacji.

ECHEKRATES
  Jak to uczynił?

FEDON
  Opowiem ci. Siedziałem po jego prawej ręce na niskim stołku przy jego
  łożu, on był o wiele wyżej niż ja. Pogładził mnie po głowie i ujął w dłoń
  moje włosy na karku, lubił nieraz tak się bawić moimi włosami. "Jutro-
  powiedział - może zetniesz te piękne włosy, Fedonie". "Chyba tak,
  Sokratesie". "Ale nie zrobisz tego, jeśli poshichasz mojej rady". "Jakże
  to?" "Dzisiaj - rzekł - ja zetnę swoje włosy i ty swoje, jeśli nam dowód
  umrze i nie będziemy umieli go wskrzesić. Gdybym był tobą i gdyby tak
  mi dowód uciekł, przysiągłbym, jak Argejczycy, że nie prędzej włosy
  zapuszczę, aż znowu stanę do walki i pokonam argumenty Symiasza
  i Kebesa". "Ale - powiedziałem - mówi się, że i Herakles przeciw
  dwom nie poradzi". "Przyzwij więc mnie na pomoc jako swojego
  Jolaosa, dopóki jeszcze jest światło". "Przyzywam, ale nie jak Herakles
  Jolaosa, lecz jak Jolaos Heraklesa". "Żadna to różnica" - odrzekł.




ODEJŚCIE SOKRATESA
  (Fedon, 115l#118e)

  ..."Tak, Sokratesie - powiedział Kriton. - Czy chcesz nam zostawić
polecenia dotyczące twoich dzieci albo jakieś inne sprawy, w których
moglibyśmy się tobie przysłużyć?". "Tylko to, co wam zawsze mówię,

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

Kritonie - rzekł. - Nic nowego. Dbając o siebie, przysłużycie się i mnie,
i moim bliskim, cokolwiek będziecie czynili, jeśli nawet nie obiecacie tego
teraz. A jeżeli, przeciwnie, zaniedbacie siebie i nie będziecie chcieli w ży-
ciu iść krok za krokiem drogą wytyczoną przez nasze dzisiejsze, jak
i dawniejsze rozważania, niczego nie osiągniecie, choćbyście teraz najgor-
liwiej przyrzekali". "Bardzo będziemy się starali o to. Ale jak mamy cię
pogrzebać?". ,jak chcecie - odparł - jeśli zdołacie mię pochwycić i nie
wymknę się wam z rąk". Cicho się zaśmiał i, spojrzawszy na nas, mówił:
"Słuchajcie, nie mogę przekonać Kritona, że jestem tym Sokratesem, który
teraz rozmawia z wami i starannie porządkuje każdy człon argumentacji.
On myśli, że jestem tym, którego niebawem ujrzycie jako zwłoki, więc pyta,
jak mnie pogrzebać. Chociaż tak długo mówiłem o tym, że po wypiciu
trucizny już nie będę z wami, lecz odejdę do jakiegoś szczęścia Błogosła-
wionych, jemu się zdaje, że ja takie rzeczy gadam tylko dla pocieszenia was
i siebie samego. Dajcie za mnie gwarancję Kritonowi, przeciwną wobec tej,
jaką na procesie dał za mnie sędziom. On gwarantował, że zostanę, wy
macie złożyć zapewnienie, że nie zostanę tu, skoro umrę, lecz naprawdę
odejdę, niechże to Kriton łatwiej zniesie i niech się nie oburza widząc, jak
palą albo grżebią moje ciało, niech nie myśli, że okropnych rzeczy doznaję.
I niech podczas pogtzebu nie mówi, że składa na marach albo wyprowadza,
albo chowa Sokratesa. Bądź pewny, kochany Kritonie, że takie błędne
wyrażenia są nie tylko niepożądane same w sobie, ale wszczepiają w duszę
zło. Nie, musisz dobrze się trzymać i mówić, że grzebiesz moje ciało,
a grzebiesz je tak, jak się tobie podoba, i według tego, co ty uznajesz za
najbardziej zgodne z obyczajem".
  Rzekłszy to, wstał i poszedł do innego pokoju, żeby się wykąpać. Kriton
udał się za nim, a nam kazał czekać. Czekaliśmy więc, rozmawiając
o wszystkim, co usłyszeliśmy, a także o wielkim nieszczęściu, jakie nas
dotknęło, bo czuliśmy, że był on dla nas jakby ojcem, więc nueliśmy prcez
resztę lat żyć w sieroctwie. Kiedy się wykąpał i przyprowadzono doń dzieci
jego, a miał dwóch małych synków i jednego dużego, i przyszły z jego
domu kobiety, rozmawiał z nimi w obecności Kritona i podał im ostatnią
swoją wolę, a potem powiedział kobietom i dzieciom, żeby wróciły do
domu, sam zaś pxzyszedł do nas. A było już blisko zachodu słońca. Dużo
bowiem czasu w tamtym pokoju przebywał.
  Wrócił świeży po kąpieli i usiadł. Potem już niewiele mówiono. Wszedł
urzędnik Jedenastu [grona rządowego zawiadującego więziennictwem
w Atenach] i rzekł: "Sokratesie, od ciebie nie doznam tego, czego doznaję
od innych, którzy złoszczą się i przeklinają mnie, kiedy na polecenie władz
każę im wypić truciznę. O, nie, ciebie poznałem przez te dni jako człowieka
pod każdym względem najszlachetniejszego, najłagodniejszego i najlepsze-

238 239



SOKRA'fES I PLATON

go ze wszystkich, jacy kiedykolwiek tu traftli, i wiem, że gniewasz się nie
na mnie, lecz na innych, bo zdajesz sobie sprawę z tego, że to oni zawinili.
Znasz posłanie, z jakim teraz do ciebie przychodzę, bądź pozdrowiony
i postaraj się to, czego nie można uniknąć, znieść tak łagodnie, jak możesz".
Wybuchnął płaczem, odwrócił się i odszedł.
  Sokrates, spojrzawszy ku niemu, rzekł: "1# też bądź pozdrowiony,
uczynię, jak powiedziałeś". A zwracając się do nas: "Jaki to uprzejmy
człowiek. Odkąd tu jestem, przychodził do mnie i nieraz ze mną gawędził,
i był najlepszym z ludzi, a jak szlachetnie teraz nade mną płacze. Ale do
rzeczy, Kritonie, zróbmy, co on polecił, niech ktoś przyniesie ttvciznę, jeśli
już jest utarta. Jeśli nie, niech ten człowiek ją przygotuje". A Kriton: "Myślę
jednak, Sokratesie, że słońce jeszcze spoczywa na górach, dopiero ma zajść.
A wiem, że inni brali truciznę bardzo długo po tym, jak przysłano im nakaz,
i w tym czasie jedli i pili do woli, a niektórzy też cieszyli się towarzystwem
ludzi, których kochali. Nie śpiesz się. Jeszcze jest sporo czasu". Na to
Sokrates: "Można zrozumieć, że ci, o których mówisz, tak postępują, bo oni
uważają, że coś przez to zyskują. Ale trzeba też zrozumieć, że mnie nie
wydaje się, bym mógł coś zyskać, jeśli wypiję truciznę trochę później. Tylko
bym się we własnych moich oczach ośmieszył, jeślibym tak przylgnął do
życia i próbował coś oszczędzać, gdy już nie ma nic do oszczędzenia.
Uczyń, jak powiedziałem, nie próbuj zwlekać".
  Wówczas Kriton skinął na chłopca stojącego w pobliżu. Chłopiec wy-
szedł i przez długi czas go nie było, wreszcie wrócił z człowiekiem, który
miał podać truciznę: niósł ją w kubku już gotową. Ujrzawszy go, Sokrates
rzekł: "Dobrze, poczciwy człowieku, ty się na tym znasz, powiedz, co mam
robić". "Nic - odrzekł tamten - tylko wypić i przechadzać się, aż ci
ociężeją nogi. Wtedy trzeba się położyć, a trucizna sama dokona dzieła".
Mówiąc to, podał kubek Sol#atesowi, a ten go wziął bardzo spokojnie,
o Echekratesie, ani nie zadrżał, ani nie pobladł, ani nic nie poruszyło się
w jego twarzy, lecz tylko według swego zwyczaju spode łba spojrzał na
tego człowieka szeroko otwartymi oczami: "Słuchaj, gdyby tak wylać trochę
z tego kubka na ofiarę dla jakiegoś bóstwa? Można czy nie?". "Sokratesie-
rzekł tamten - ucieramy tylko taką ilość, jaka jest poUzebna". "Rozumiem.
Ale pomodlić się do bogów, to i można, i trzeba, by moje odejście stąd tam
było pomyślne. Modlę się więc i oby modlitwa była wysłuchana". Mówiąc
te słowa, podniósł kubek do ust i wychylił go pogodnie i spokojnie.
  Aż do tego momentu większość z nas dzielnie broniła się przed płaczem,
ale gdy ujrzeliśmy, że on pije i już wypił, nie mogliśmy się powstrzymać.
Na przekór mojej woli łzy splywały mi po policzkach, więc zakryłem twarz
płaszczem i tak samotny łkałem. Nie nad nim płakałem, lecz nad swoją
niedolą, że takiego przyjaciela mi zabierają. Kriton wstał jeszcze przede

Z płatońskich diałogów, listów i apokryfów

mną, bo nie potrafił łez powściągnąć. Apollodoros, który i przedtem płakał
bez przerwy, teraz tak zawodził w żalu, że wszystlach nas załamał, oprócz
jednego Sokratesa. On tzekł: "Jak wy się zachowujecie, dziwni ludzie?
Odesłałem kobiety głównie z tego powodu: żeby się nie zachowywały
niedorzecznie. Słyszałem bowiem, że trzeba umrzeć w spokojnym milcze-
niu. Bądźcie spokojni, bądźcie dzielni".
  Zawstydziliśmy się i usiłowaliśmy nie plakać. A on przechadzał się i gdy
powiedział, że już czuje ociężałość w nogach, położył się na wznak, bo tak
radził tamten, który preyniósł truciznę. Tamten też położył na nim ręce i po
pewnym czasie zaczął badać jego stopy i nogi, potem ucisnął mocno jego stopę
i zapytał, czy to czuje. Rzekł: "Nie". Więc tamten badał w taki sposób uda
i przesuwając ręce coraz wyżej, pokazywał, że stygnie on i drętwieje. Nie
przestawał go dotykać i powiedział, że kiedy to dotcze do serca, on odejdzie.
Chłód już ogamął pachwinę. Odsłaniając twarz, która była zala-yta, powiedział,
a były to jego ostatnie słowa: "Kritonie, winni jesteśmy Asklepiosowi koguta.
Wywiążcie się z tego, nie zapomnijcie". "7robimy tak - mówi Kriton.-
Pomysl, czy nie chcesz nam jeszcze coś powiedzieć". Na to pytanie już nic nie
odrzekł, tylko po krótkim czasie poruszył się. Tamten człowiek odkrył go. Oczy
już były nieruchome. Kriton, gdy to ujrzał, zamknął mu usta i powieki.
  Taki był, Echekratesie, kres naszego przyjaciela, którego spośród wszyst-
kich ludzi, jakich poznaliśmy w owych czasach, możemy nazwać najlep-
szym i pod każdym względem najrozumniejszym i najbardziej prawym.




















240 241



SOKRATES I PLATON


NAUKI PLATOŃSKIEGO SOKRATESA:
  WZBICIE SIIĘ W GÓRĘ
  (Fajdros, 246d-247c)

  Przyrodzoną ma skrzydło siłę, żeby się wzbijać w górę i żeby to, co
ciężkie, nieść tam, gdzie mieszka ród bogów. Ze wszystkich rzeczy
cielesnych ono najbardziej uczestniczy w boskości. Boski zaś pierwiastek to
piękno, mądrość, dobro i wszystkie tym podobne cechy. Nimi się karmią
i najbardziej wzmagają pióra duszy, które od tego, cc haniebne, złe
i w ogóle tamtym przeciwne, marnieją i giną.
  Wielki na niebiosach wódz, Zeus, powożąc rydwanem skczydlatym,
przodem jedzie. Porządkuje wszystko i o wszystko się troszczy. Za nim całe
bogów i dajmonów wojsko, uszykowane w jedenastu zastępach. Tylko
Hestia zostaje w domu bogów, zupehiie sama. Z innych zaś bogów, którzy
są zaliczani do dwunastki* przywódców, każdy kieruje tym zastępem, na
którego czele został postawiony.
  Wiele jest błogosławionych widoków i dróg pośród nieba. W różne je
przemierzają strony szczęśliwi bogowie, z których każdy czyni to, co
do niego należy. Idzie za nimi każdy, kto tylko chce i może, albowiem
zawiść poza chórem bogów stoi. Kiedy zaś udają się bogowie na święta
i na ucztę, przejeżdżają pod samym szczytem niebieskiej kopuły. Ich
rydwany, których konie są poshiszne lejcom, równo i łatwo tam idą,
inne zaś wozy ledwie mogą tej drodze sprostać. Koń bowiem narowisty
obciąża rydwan i ciągnie go w dół, do ziemi, jeśli nie został przez
woźnicę dobrze do lejców przyuczony. Tutaj czeka dusze ostateczny trud
i zmaganie. Albowiem te, które się nazywa nieśmiertelnymi, przecho-
dzą, skoro doszły do szczytu, na drugą stronę i stają na grzbiecie nieba,
a wtedy jego obrót je niesie dookoła, kiedy wpatrują się w to, co jest poza
niebem.
  Tego zaś nadniebiańskiego obszaru nie wyśpiewał godnie jeszcze żaden
z naszych tu poetów i nigdy nie wyśpiewa. A oto jaki on jest. Trzeba się
odważyć nazwać to prawdziwie, zwłaszcza gdy o prawdzie rozprawiam.
Bez barw, bez kształtów, niedotykalny byt naprawdę bytujący, który tylko
sternik duszy, rozum, oglądać może i którego dotyczy cała prawdziwa
wiedza, wypełnia ten obszar...






  * Zeus, Hera, Posejdon, Demeter, Apollo, Artemida, Ares, Afrodyta, Hermes, Atena,
Hefajstos, Hestia.

Z platońskich dialogów, hstów i apokryfów

MIT O ŚWIERSZCZACH
  (Fajdros, 258e-259d)

SOKRATES
  Chyba nie brak nam czasu. A przy tym świerszcze zdają się nas
  obserwować, gdy nad naszymi głowami śpiewają w tym upale i zmawia-
  ją się z sobą. Gdyby tak zobaczyły, że my nie rozmawiamy, ale, jak to
  niejeden w południe, kiwamy się ukołysani ich pieśnią w lenistwie
  naszego umysłu, słusznie śmiałyby się z nas, myśląc sobie: jakieś
  thtmoki ptzyszły do ich ustronia, by spać jak owce u zdroju w południo-
  wej porze. Lecz gdy ujrzą, że rozmawiamy i płyniemy obok nich nie
  uwiedzeni syrenizni ich głosami, będą nas podziwiać i udzielą nam daru,
  jaki mają od bogów, aby nim ludzi obdarzały.


FAJDROS
  Cóż to za dar one mają? Jakoś nigdy o nim nie słyszałem.


SOKRATES
  To nie przystoi miłośnikowi Muz, nic o takich r Leczach nie wiedzieć.
  Jest opowieść, że świerszcze były niegdyś ludźmi, jeszcze przed nasta-
  niem Muz. Skoro zaś Muzy się narodziły i zabrznvała pieśń, niektórzy
  z owych ludzi tak się tym zachwycili, że śpiewali i śpiewali, zapomina-
  jąc o jedzeniu i piciu, i sami nie wiedzieli, kiedy marli. Z nich właśnie
  powstał potem ród świerszczy, który ma ten dar od Muz, że nie
  potrzebują żadnego pożywienia, lecz tylko śpiewają i śpiewają, aż
  pomrą, a wtedy do Muz idą, żeby im powiedzieć, kto każdej z nich
  oddaje cześć na ziemi. Terpsychorze mówią o tych, którzy ją uczcili
  tańcem, a dzięki temu stają się jej bardziej mili. Zjednują przychylnośE
  Erato dla poetów miłości, tak samo innych Muz wedhig różnych
  sposobów oddawania im czci. Najstarszej zaś, którą jest Kaliope, i na-
  stępnej po niej Uranii opowiadają o tych, którzy poświęcają życie filo-
  zofii i szczególnie czczą muzykę owych dwóch bogiń. One, zajmując się
  niebem, jak też mowami boskimi i ludzkimi, najpięlmiejszy ze wszyst-
  kich głos wydają. Z wielu powodów powinno się w pohidniowej godzi-
  nie o czymś rozmawiać, a nie spać tylko.


FAJDROS
  Więc rozmawiajmy

242 243



SOKRATES I PLATON


MODLITWA DO BOGÓW GAJU
  (Fajdros, 279b-c)

FAJDROS
  Chodźmy już, bo upał zelżał.

SOKRATES
  Nie należałoby jednak przedtem się pomodlić do tutejszych bóstw?

FAJDROS
  Tak, na pewno

SOKRATES
  O miły Panie, jak też inni, którzy tu mieszkacie, bogowie! Dajcie mi to,
  żebym stał się piękny wewnątrz. Co zaś mam na zewnątrz, niech dobrze
  przystaje do tego, co wewnątrz jest. Obym zawsze mniemał, że bogatym
  jest tylko mądry. Złota niech tyle mam, ile ani unieść, ani uciągnąć nikt
  nie zdoła oprócz człowieka, który we wszystkim miarę zna. Czy trzeba
  jeszcze coś dodać, Fajdrosie? Ja się dosyć pomodliłem.

FAJDROS
  Niech to będzie też ode mnie. Przyjaciele dolę mają wspólną.

SOKRATES
  No to chodźmy





SOKRATES WYPYTUJE DIOTIMĘ O EROSA
  (Uczta, 202d-204c)

  "Czymże - zapytałem - jest Eros? Czy istotą śmiertelną?". "Nie". "VV#ięc
czym?". "Jak już powiedziałam - odrzekła Diotima - jest on pomiędzy
istotą śmiertelną a istotą nieśxniertelną". "Czymże więc on jest, Diotimo?".
"Dajmonem wielkim, Sokratesie. Wszystko zaś, co dajmoniczne, jest czymś
pośrednim między bogami a ludźmi". "Czego on dokonuje?" - zapytałem.
"Jest tłumaczem i posłem ludzi wobec bogów i bogów wobec ludzi: od
ludzi zanosi prośby i ofiary, od bogów rozkazy i nagrody za ofiary. Będąc
zaś w środku, wypełnia przestrzeń między bogami a ludźmi, aby się świat
nie rozpadł. Dzięki niemu udaje się cała sztuka przepowiedni i sztuka

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

obrzędów ofiamych, misteriów, zaklęć, wróżb i czarów. Bóstwo bowiem nie
obcuje z człowiekiem, ale za pośrednictwem dajmona odbywa się wszelkie
obcowanie i rozmowa bogów z ludźmi na jawie i we śnie. Ten, kto się na
tych sprawach zna, jest człowiekiem wtajemniczonym, a ten, kto się zna na
innych sztukach, jest tylko rzemieślnikiem. Owych zaś dajmonów jest
wielu, i to rozmaitych, a jednym z nich jest Eros".
  "A od jakiego ojca pochodzi - zapytałem - i od jakiej matki?" "Długo
by o tym opowiadać - rzekła Diotima. - A jednak opowiem. Oto kiedy się
narodziła Afrodyta, ucztę wyprawili bogowie, wśród których był także syn
Przemyślności, Dostatek. Kiedy biesiadowali, przyszła, jak to zwykle
w takim czasie się dzieje, Bieda i stanęła u drzwi, żebrząc. Dostatek zaś,
upoiwszy się nektarem (bo wina jeszcze nie było), wyszedł do Zeusowego
ogrodu i zasnął. A Bieda, zapragnąwszy na przekór swej niedoli dziecko
mieć z Dostatku, kładzie się obok niego. I poczęła Erosa. Z tej to prcyczyny
jest on, poczęty podczas święta narodzin Afrodyty, towarzyszem jej i sługą,
a z natury jest miłośnikiem tego, co pięl#te. Bo i Afrodyta piękna jest.
Ponieważ zaś jego rodzicami są Dostatek i Bieda, oto jaką ma dolę: po
pierwsze, jest zawsze ubogi, bynajmniej nie jest powabny i piękny, chociaż
wielu takiego sobie wyobraża, Iecz twardy, osypany kurzem, bosy
i bezdomny, na ziemi się kładzie, a nad nim tylko gwiazdy się palą, u clrzwi
i na skraju drogi pod gołym niebem zasypia, matki bowiem mając naturę,
zawsze jest z ubóstwem zbratany. Po ojcu zaś ma to, że stale czatuje na
wszystko, co dobre i piękne, i mężny jest, wytrwały w wędrowaniu, gwał-
towny, groźnym jest łowcą i zawsze knuje jakieś podstępy, złal#tiony
roztropności i zdolny do niej, przez całe życie filozofuje, groźny zaklinacz,
czarodziej i sofista. I z natury nie jest ani śmiertelny, ani nieśmiertelny, lecz
tego samego dnia rozkwita, jeśli dobrze mu się powiedzie, i żyje, a potem
umiera. I znowu odżywa dzięki naturze ojca. Ale to, co mu się darzy,
zawsze też odpływa, więc nie żyje Eros ani w ubóstwie, ani w bogactwie,
i znajduje się też pośrodku między mądrością a nieuctwem. Tak to bowiem
jest: z bogów żaden ani nie filozofuje, ani nie pragnie zdobyć mądrości, jest
już bowiem mądry. Ani nikt inny, jeśli już jest mądry, nie ftlozofuje. Nie
filozofują też ani nie pragną zdobyć mądrości nieucy. Właśnie to bowiem
przykre jest w nieuctwie, że człowiek, który nie jest ani pięlmy, ani dobry,
ani rozumny, jednak mniema, że mu niczego nie brak. Czy ten, kto nie wie,
że mu jakiejś rzeczy brak, mógłby jej pragnąć?".
  "Któż więc, Diotimo, filozofuje, jeśIi nie czynią tego ani mędrcy, ani
nieucy?". "Już chyba i dla dziecka jest jasne - rzekła - że właśnie ci, którzy
w środku między jednymi a drugimi się znajdują, a do takich należy i Eros.
Mądrość jest przecież jedną z najpiękniejszych rzeczy, a Eros jest miłością
do tego, co piękne, musi więc być fiIozofem, będąc zaś filozofem, znajduje

244 245



SOKRATES I PLATON


się pomiędzy mędrcem a nieukiem. Również w tym wypadku przyczyną jest
jego rodowód, urodził się bowiem z ojca mądrego, z matki zaś dalekiej od
mądrości i ubogiej. Oto jaka jest natura tego dajmona, miły Sokratesie. Nic
zaś w tym dziwnego, że ty sobie Erosa inaczej wyobrażałeś. Jak bowiem
z twoich słów wnioskuję, za Erosa uważałeś przedmiot miłości, nie zaś samo
kochanie. Myślę, że właśnie dlatego Eros wydał ci się doskonale piękny. To
bowiem, co budzi miłość, jest naprawdę pięlme, zachwycające, doskonałe,
błogosławione. Samo kochanie zaś inną ma istotę, taką, jak ci opisałam".




DIOTIMA MÓWI O MORZU PIĘKNA
  ( Uczta, 2 l0e-21 lb)

  "Tego, co teraz powiem, shichaj, jak tylko możesz, najuważniej. Kto aż
tu w sprawach Erosa został doprowadzony, kolejne stopnie piękności trafnie
dostrzegając, ten, gdy dotrze do celu wtajemniczenia, ujrcy nagle cudowne,
samo piękno, właśnie to, Sokratesie, do którego zmierzały wszystlóe jego
minione trudy, piękno zawsze pierwsze, ani nie powstające, ani nie ginące,
ani nie wzmagające się, ani nie gasnące; nie jest ono pod jednym względem
piękne, a pod innym obmierzłe, nie jest piękne w zależności od czasu,
okoliczności czy miejsca, nie jest piękne dla jednych oczu, a obmierzłe dla
innych, ani nie ukazuje się ono jako twarz czy ręce, czy jakakolwiek rzecz
cielesna, ani jako mowa jakaś czy nauka, ani jako istniejące w jakimś innym
bycie - czy będzie nim istota żyjąca, czy ziemia, czy niebo, czy cokolwiek
innego - ale piękno samo w sobie i tylko z sobą, zawsze takie samo;
wszystkie zaś inne rzeczy piękne w nim uczestniczą w taki sposób, że
podczas gdy one powstają i giną, ono ani nie wzmaga się, ani nie przygasa,
ani żadnym przemianom nie ulega".




ALEGORIA JASKINI
(Państwo, 7, 514a-517a)

SOKRATES
  Wyobraź sobie ludzi żyjących w siedzibie podziemnej, jakby w jaskini,
  która z jednej strony jest otwarta rozlegle, całą szerokością, ku światłu.
  Wewnątrz niej od dzieciństwa, mając nogi i szyje w łańcuchach, muszą
  oni trwać w tym samym zawsze miejscu, a ponieważ pęta nie pozwalają

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

im nawet odwrócić głowy, widzą jedynie to, co jest przed nimi. Światło
na nich pada tylko od ognia, który płonie z tyłu, za ich plecami, daleko,
wysoko. Między ogniem a więźniami tymi zobacz wysoką drogę, wzdłuż
której zbudowano murek podobny do takiej przegrody, jaką kuglarze, by
nad nią pokazywać kukiełki, stawiają między sobą a publicznością.

GLAUKON
  Widzę to.

SOKRATES
  Wyobraź też sobie, że drogą po tamtej stronie przegrody przechodzą
  jacyś ludzie, niosąc rozmaite przedmioty, które wyrastają ponad murek,
  a są to postacie ludzkie i zwierzęce, urobione w kamieniu, w drewnie
  i we wszelkiej innej materii. Z tych zaś, któtzy je niosą, oczywiście jedni
  coś mówią, a drudzy milczą.

GLAUKON
  Coś przedziwnego opisujesz, przedziwni to więźniowie.

SOKRATES
  Są do nas podobni. Czy myślisz, że w swoim położeniu mogą oni
  cokolwiek z siebie samych albo z siebie nawzajem dostrzec oprócz cieni
  rzucanych przez ogień na tę ścianę jaskini, która jest przed nimi?

GLAUKON
  Jakżeby mogli, skoro skazano ich na to, że przez całe życie mają głowę
  nieruchomą?

SOKRATES
  A co się tyczy dostrzegania niesionych przedmiotów, czy nie to samo
  trzeba rzec ?

GLAUKON
  Jakżeby inaczej ?

SOKRATES
  Gdyby więc dane im było z sobą rozmawiać, czy nie sądzisz, iż mówiąc
  o cieniach, jakie widzą, mniemaliby, że mówią o przedmiotach?
GLAUKON
  Oczywiście.

246 247



SOKRATES I PLATON


SOKRATES
  A gdyby tak echo, ilekroć się odezwie ktokolwiek z przechodzących
  drogą, odbiło się o głąb pieczaxy? Nie wydaje ci się, że musieliby to
  uznać za głos przechodzącego cienia?


GLAUKON
  O, tak, na Zeusa!

SOKRATES
  Nie można więc wątpić, że w oczach tych ludzi rzeczywistością byłyby
  cienie wytworzonych przedmiotów.


GLAUKON
  Nie można.


SOKRATES
  Zastanów się teraz, czym byłoby dla nich wyzwolenie z więzów i ule-
  czenie z niewiedzy. Gdyby to się mogło w naturalny sposób dokonać...
  Gdyby tak rozpętano jednego z więźniów i nagle zmuszono go, by
  powstał i odwrócił głowę, i szedł, i spojrzał w górę ku światłu... Jemu
  wszystko to zadawałoby ból, a olśnienie całkowicie przeszkodziłoby
  patrzeć na przedmioty, których cienie przedtem oglądał. Gdyby mu
  powiedziano, że wtedy widział to, co jest wyzute z rzeczywistości, teraz
  zaś, będąc bliżej rzeczy istniejących i zwracając się ku temu, co bardziej
  istnieje, lepiej widzi? I gdyby, pokazując mu każdy z przesuwających się
  przed nim przedmiotów, żądano, by mówił, co to jest? Czy nie myślisz,
  że czułby się zagubiony i mniemałby, iż przedmioty, jakie przedtem
  widział, są bardziej rzeczywiste od tych, które mu się teraz pokazuje?


GLAUKON
  Z pewnością.


SOKRATES
  A gdyby mu kazano spojrzeć w samo światło, czy nie sądzisz, że
  zabolałyby go oczy, że odwróciłby się i wolał znowu wpatcywać się w to,
  na co patrzeć jest w stanie, i uznałby, że jest to o wiele wyraźniejsze od
  wszystkiego, co przed nim odsłaniają teraz?

GLAUKON
  Tak myślę.

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

SOKRA#S
  Gdyby go wyciągnięto siłą i powleczono na wysokie urwiska, i nie
  chciano wypuścić z rąk, ażby się wynurzył na światło słońca, czyż nie
  cierpiałby i nie oburzał się na to wleczenie, a gdyby już doszedł do tego
  światła, nie byłżeby nim tak oślepiony, że nie mógłby dostrzec żadnego
  z przedmiotów, jakie tu nazywamy rzeczywistymi?

GLAUKON
  Nie mógłby, przynajmniej na razie

SOKRATES
  Myslę, że musiałby się dopiero przyzwyczaić do pahzenia na gómy świat.
  Z początku najlepiej dostrzegałby cienie, następnie obrazy ludzi i innych
  ptzedtniotów odbite w wodzie, wreszcie same pr Ledmioty. Po takich do-
  świadczeniach, podnosząc wzrok ku światłu gwiazd i księżyca, łatwiej by
  nocą oglądał to, co jest na niebie, i samo niebo, niż za dnia słońce i jego
  blask.


GLAUKON
  Bez wątpienia.

SOKRATES
  W końcu, jak myślę, na samo słońce, już nie na jego odbicie w wodzie
  i nie na pozór słońca tam, gdzie go nie ma, lecz na takie, jakie jest ono
  samo w sobie, we własnym swoim miejscu, umiałby patrzeć.

GLAUKON
  Z pewnością.

SOKRATES
  Potem przez rozumowanie doszedłby do przeświadczenia, że ono, które
  tworzy i pory roku, i same lata, i wszystkim w świecie widzialnym tządzi, jest
  w pewien sposób także przyczyną wszystkiego, co oni tam w dole widzieli.

GLAUKON
  Jasne, że musiałby dojść do takiego wniosku.

SOKRATES
  Cóż więc? Czy nie zdaje ci się, że przypominając sobie miejsce, gdzie
  przedtem przebywał, jak też tamtejszą mądrość i postacie ówczesnych
  współwięźniów, gratulowałby sobie zmiany, a nad tamtymi się litował?

248 249



SOKRATES I PLATON


GLAUKON
  I to jeszcze jak!

SOKRATES
  Co się tyczy zaszczytów i pochwał, jakich mogli oni sobie wtedy
  wzajemnie udzielać, i nagród przyznawanych za najlepsze oko do śle-
  dzenia cieni przesuwających się po ścianie jaskini, za największą zdol-
  ność zapamiętywania, które zazwyczaj idą wcześniej, które później, któ-
  re razem, i szczególną bystrość, gdy na podstawie takich spostrzeżeń
  przewiduje się, co ma nastąpić, czy myślisz, że to wszystko budziłoby
  w owym człowieku jakąkolwiek tęsknotę i że komukolwiek z tamtych
  w dole zazdrościłby zaszczytów i władzy? Czy raczej doświadczałby
  takiego uczucia, jakie wyraża Homer, i o wiele wolałby


na ziemi być najemnikiem u męża niebogatego
  [Odyseja, 11, 489-490)


niż tak mniemać, jak się tam na dole mniema, i tak żyć, jak tam się żyje?

GLAUKON
  Ja też myślę, że on w ogóle cokolwiek by przyjął, byle tylko nie
  mniemać i nie żyć tak, jak tam.

SOKRATES
  Jeszcze jedno rozważ. Gdyby ten człowiek zszedł z powrotem na dół
  i usiadł na dawnym miejscu, czy zmrok nie zaćmiłby jego oczu, którymi
  dopiero co patrzał na słońce?

GLAUKON
  Na pewno tak.

SOKRATES
  I gdyby mając oczy jeszcze zaćmione, dopóki nie przywykną one do
  zmroku, co wymagałoby sporego czasu, miał osądzać owe cienie
  i spierać się o nie z ludźmi, którzy nigdy nie przestali być więźniami,
  czy nie wzbudziłby śmiechu i nie mówiono by, że z tej wyprawy na
  górę wrócił ze wzrokiem zepsutym, a więc nie warto nawet próbować
  tam kiedykolwiek pójść. Gdyby zaś ktoś usiłował tych ludzi rozwiązać
  i tam wyprowadzić, to gdyby tylko mogli go dostać w swoje ręce
  i zabić, toby zabili.

Z platońskich dialogów, listów i apokryfów

GLAUKON
  Z całą pewnością.



WOBEC TAJEMNICY
  (I.ist 7, 341b--e)

  Jedno rzec muszę o wszystlach, ldórzy pisali i pisać będą, a twierdz# iż znają
to, nad czym ja pracuję, jakoby usłyszeli o tym ode mnie albo od innych, albo
#li to sami. Otóż niemożliwe jest, pr Lynajmniej w moim przekonaniu, żeby
oni cokolwiek z tego rozumieli. Dotąd nie ma o tym żadnego mojego pisma ani
nigdy nie będzie. W ogóle bowiem nie można tego wyrazić, jak się wyraża inne
rodzaje wiedzy. Lecz tylko z długiego obcowania z samym pr#miotem i zżycia
się z nun, nagle, jak światło wzniecone wyt<#słym o#Ziem, powstaje to w duszy
i satno siebie karmi. Wiem, oczywiście, że gdyby należało to zapisać albo
wypowiedzieć, najlepiej bym ja to uczynił. I wiem, że gdybym to z1e zapisał, nie
byłbym tym, który najmniej się zasmucił. Gdybym mniemał, ż# można to ludziom
wielu należycie preedstawić na piśmie i objaśnić, jalaeż inne miałbym w życiu
piękniejsze zadanie niźli ku wielkiemu ich pożytkowi właśnie to zapisać, wyja-
wiając im wszystl#m, czym jest ptzyroda? Ale nie sądzę, by zarniar opowiedzenia
o tych sprawach był czymś dobrym, chyba że pisałoby się jeno dla nielicznych,
którzy przecież nawet sami, z pomocą krótkiego tylko wsk#,#nia, zdolni są
do talaego adl#-ycia Co się zaś tyczy innych ludzi, przedstawienie to wzbudziłoby
w jednych, zupełnie bezpodstawnie, niesłuszną wzgardę, a w innych wyniosłą
i próżną nadzieję, jakoby nauczyli się czegoś wspaniałego.



  APOKRYF PLATOŃSKI:
ZIMORODEK CZYLI O PRZEMIANIE

CHAJREFON
  Co to za głos, Sokratesie, już od dawna dobiega do nas z tamtego
  nadmorskiego wzgórza? Jakże się przymila uszom? Które to z żywych
  stworzeń tak się odzywa? Przecież te, co mieszkają nad wodami, są
  zazwyczaj nieme.

SOKRATES
  Morski to jest ptak, Chajrefoncie, zwie się zimorodek. Serdecznie skarży się
  i łka, a stara o nim opowieść kołacze się wśród ludzi: że niegdyś kobieta,

250 251



SOKRATES I PLATON


która była córką Eola, syna Hellena, opłakiwała w czułej tęslmocie zgon
swego męża, a był nim Keyks z Trachiny, syn gwiazdy Juttzenki, pięknego
też ojca piękny syn. Błądziła potem po całej ziemi i nigdzie nie mogła go
odnaleźć, aż jakimś boskim zrządzeniem oblokła się w pióra na podobień-
stwo ptaka i odtąd lata nad morzem, ciągle szukając ukochanego.

CHAJREFON
  To właśnie ten zimorodek, o którym mówisz? Nigdy przedtem nie
  słyszałem jego głosu, ale już mogę powiedzieć, że zaiste zadźwięczał mi
  niezwyczajnie. I od razu się czuje ból w krzyku tego stworzenia. A jak
  duże jest ono, Sokratesie?

SOKRATES
  Nieduże. Wielkiej zaś czci doznało od bogów za miłość do małżonka. Bo
  to ze względu na przychówek zimorodków i na dni dla nich wyznaczone
  świat w samym środku zimy cieszy się niezimową pogodą, jaką mamy
  zwłaszcza dziś. Czy widzisz, jak czysty jest przestwór nad nami, a morze
  gładkie, pogodne, ciche, rzekłbyś: zwierciadło?

CHAJREFON
  Słusznie powiadasz. Dzisiaj mamy zaprawdę dzień pogody zimorodko-
  wej, a wczoraj było dosyć podobnie. Ale, na bogów, Sokratesie, jak
  można wierzyć tym pierwotnym podaniom, że z ptaków powstały nie-
  gdyś kobiety, a z kobiet ptaki? Takie rzeczy wydają mi się czymś
  najbardziej ze wszystkiego niemożliwym.

SOKRATES
  Chajrefoncie drogi, mnie się z kolei wydaje, że w wyrokowan?u o tym, co
  jest możliwe, a co niemożliwe, jesteśmy w ogóle krótkowzrocznymi
  sędziami. Uznajemy bowiem coś za niesłychane, nieprawdopodobne i nie
  do wiary, mając na względzie siły ludzkie. Wiele więc rzeczy łatwych
  uważamy za niemożliwe, osiągalnych za nieosiągalne: często mniemamy
  tak z braku doświadczenia, a nieraz po prostu z głupoty. Zaiste dzieckiem
  okazuje się każdy człowiek, choc'by nawet był sędziwy, gdyż w porówna-
  niu z wiecznością czas jego życia bardzo jest l#ótki, ulotny jak dzieciń-
  stwo. Czy myślisz, kochany, że ci, którzy zupełnie nie znają mocy bogów
  i dajmonów, jak też sił działających w całej przyrodzie, mogliby trafnie
  powiedzieć, co z tych rzeczy jest możliwe, a co niemożliwe? Przecież
  widziałeś, Chajrefoncie, jaka trzy dni temu była zima. Wystarczy sobie
  przypomnieć te błyskawice i gromy, i wściekły napór wichury. Straszne.
  Można było pomyśleć, że cały świat runie w gruzy.

Z platońskicb dialogów, listów i apokryfów

Niedhigo zaś potem nastało cudowne rozpogodzenie, które aż do dziś trwa.
Co więc ci się zdaje większe i trudniejsze: czy tamtą potworną nawahiicę
i zamęt żywiołów przemienić w tę przejrzystą pogodę i otulić cały świat
błogą ciszą, czy raczej przeobrazić postać kobiety w postać jakiegoś ptaka?
Jak u nas dzieci, umiejące lepić z gliny lub wosku, kształtują z tego
tworzywa wiele różnych wyobrażonych kształtów, tak bóstwu, które ma nad
nami wielką, nie dającą się nawet porównać przewagę, chyba łatwo jest
dokonywać takich rzeczy, i jeszcze większych. Powiedz, ile razy niebo całe
przewyższa cię wielkością? Potrafisz to wyliczyć?

CHAJREFON
  Ależ, Sokratesie, kto z ludzi byłby w stanie poznać i wyrazić taką rzecz?
  Nawet słów do tego braknie.

SOKRATES
  A czy nie widzimy, że i wśród ludzi jedni drugich ogromnie przewyż-
  szają tym, że mają pewne zdolności, jakich inni nie mają? Ogromna jest,
  na przykład, nie do pojęcia różnica między wiekiem męskim a wiekiem
  całkiem niemowlęcym - weźmy takie dziecko w pięć albo dziesięć dni
  po narodzinach - gdy chodzi o moc i bezradność we wszystkich niemal
  czynnościach życia, zarówno tych, które się wykonuje dzięki umiejętno-
  ściom wymagającym niemałej pomysłowości, jak i tych, które się w cie-
  le i duszy dzieją. To jasne, że one tym małym dzieciom, o jakich mówię,
  nie mogłyby nawet przyjść do głowy.
  Tak więc pod względem mocy jeden człowiek dorosły ma nad tamtymi
  niewspółmierną przewagę: jeden mężczyzna mógłby łatwo pokonać
  dziesiątki tysięcy takich istot. Z samej natury jest z ludźmi tak, że na
  początku przechodzą przez wiek dziecięey, zupełnie bezradny pod
  każdym względem i bezsilny. Jeśli zaś człowiek, jak widzimy, tak się
  ogromnie różni od człowieka, czymże, pomyślmy, wobec naszych mocy
  musi się całe niebo okazać oczom tych z kolei, którzy będą zdolni to
  pojąć? Wiarogodne to wielu się ludziom wyda, że jak ogrom wszechświa-
  ta przerasta istotę Sokratesa czy Chajrefonta, w takiej też mierze moc
  jego, myśl i umysł różnią się od tego, co nas cechuje.
  Pxzecież niemało jest takich r Leczy, którym ani ty, ani ja, ani wielu podobnych
  nam ludzi nie może sprostać, a dla innych są one całlaem łatwe. Wystarczy
  wspomnieć, # # # flecie jest dla nieumiejących grać, a czytanie i pisanie
  dla niepiśmiennych, dopóki się tego nie nauczą, czymś bardziej niemożliwym,
  # przemiana ptaków w kobiety albo kobiet w ptala. Moc przyrody obecna
  w plastrze pszczelim, prcenikając do czerwia beznog-iego i bezsktzydłego,
  wyposaża go w odnóża i skrzydełka i roziskża wielką rozmaitością pięknych,

252 253



SOKRATES I PLATON


mieniących się barw, czyli kształtuje pszczołę, umiejętną pracownicę,
zbieraczkę boslaego miodu. Z niemych i pozbawionych życia jaj wypro-
wadza rozliczne rodzaje tworów skxzydlatych, lądowych i wodnych,
a czyni to, jak niektózzy mniemają, z pomocą sił boskich, wywodzących
się z najwyższego eteru.
Skoro więc nieśmiertelne moce są tak wielkie, a my jesteśmy śmiertelni,
mali i tak zupehue nieudolni w rozpoznawaniu rzeczy zarówno wielkich,
jak i małych, i przeważnie zagubieni nawet w tym, co się w nas samych
dzieje, czyż możemy stanowczo powiedzieć, jak się owe moce mają czy to
do zimorodków, czy to do słowików? Wieść mityczną, jaką zostawili
przodkowie, ja także przekażę moim dzieciom, o ptaszyno, która tak melo-
dyjnie się skarżysz, wieść o twoich pieśniach, i nieraz sam o twojej świętej
i wiernej miłości do małżonka będę śpiewał moim kobietom, Ksantyppie
i Myrto, opowiadając oprócz innych rzeczy również o tym, jakiej ty łaski
doznałaś od bogów. Czy ty też, Chajrefoncie, uczynisz podobnie?

CHAJREFON
  W każdym razie tak przystoi czynie, Sokratesie, a w tym, co mówiłeś,
  zawiera się treść godna rozważenia tak przez kobiety, jak i przez mężczyzn.

sokratEs
  Kiedy więc pożegnaliśmy zimorodka, czy nie pora nam już wracać
  z Faleronu do miasta?

CHAJREFON
  Tak, chodźmy już

 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

  Historia ludzkości, z którą Platon się zmagał, jest niemal nie do
zniesienia. Twarda więc w niej walka usprawiedliwia się na przykład
wtedy, gdy jakiś naród zmaga się z naporem groźnego, a despotycz-
nego imperium. Tak mocowali się Grecy z potęgą perską, nieraz
rozpaczliwie, czyniło ich bowiem słabymi wobec Persów rozszcze-
pienie sfery helIeńskiej na liczne, często zwalczające się nawzajem
państwa i państewka, chociaż wszystkie je łączył nie tylko wspólny
język, lecz i wspólna w dużej mierze kultura. Pieczęcią ich słabości
był w początkach IV wieku przed Chrystusem, w roku 387, tak
zwany pokój Antalkidasa. Ów spartański mąż stanu doprowadził do
zakończenia wojny korynckiej (między Spartą a koalicją antyspartań-
ską z udziałem Aten, w latach 395-387) pokojem na warunkach
podyktowanych przez króla perskiego, który miał być odtąd arbitrem
rozstrzygającym spory między HelIenami. Wszystkie miasta greckie
w Azji Mniejszej przeszły pod panowanie perskie. Antalkidas starał
się bronić interesów spartańskich na perskim dworze, lecz kiedy po
roku 371 popadł w niełaskę u króla, odebrał sobie życie, morząc się
głodem.


255



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

Gęstwina polemiki politycznej

  Nietrudno zrozumieć, dlaczego w IV wieku przed Chrystusem
greccy retorzy, czyli ówcześni publicyści polityczni, dążą do zjedno-
czenia Greków i przygotowania wspólnego ich oporu wobec Persji.
Jak Adam Mickiewicz w Ustępie III części Dziadów Grecy ci często
wyrażają swoje przerażenie ogromnym państwem wschodnim, gdzie
przed władcą pada się na twarz.
  Isokrates (43#338 przed Chr.) urodził się w dosyć zamożnej
rodzinie ateńskiej. Słuchał wywodów sofistów, zwłaszcza Gorgiasza,
nawiedzał też krąg ludzi skupionych wokół Sokratesa. W zakończe-
niu Platońskiego Fajdrosa (278e) mistrz zapowiada wielką przy-
szłość Isokratesa jako retora albo filozofa. Został tym pierwszym,
lecz od sal sądowych i politycznych odtrącał go temperament neuro-
tyczny i słabość głosu. Zdaje się, że przed władzą "trzydziestu"
uciekł na wyspę Chios. Po ich upadku widzimy go w Atenach, gdzie
w roku 392 otworzy własną szkołę retoryki. Dyscyplinę tę pojmował
jako zasób najrozleglejszej wiedzy o człowieku, układanie zaś mów
stało się dla odciętego od gwaru agory Isokratesa cierpliwą pracą nad
kształtowaniem kunsztownej prozy, bawiącej się figurami stylis-
tycznynu, a nawet rymami. Przez wieki będą naśladowali ten wzór
retorzy greccy i rzymscy. Mowy Isokratesa, publikowane w zwojach,
nigdy nie wygłoszone, będące tym, co dziś nazywamy esejami,
szczególnie żarliwie szamotały się z aktualnymi zagadnieniami poli-
tycznymi. Cel główny: pojednać Greków, zwłaszcza Ateny i Spartę,
i otrząsnąć się z perskiej przemocy. Słowa padały w pustkę, więc
retor zaczął wreszcie modlić się o wielkiego wodza, który silną ręką
skupiłby Greków w jedną armię. Upatrywał go w syrakuzańskun
Dionizjosie I, potem w spartańskim Archidamosie llI, wreszcie w Fi-
lipie, królu Macedonii. A że to zaszkodzi niezależności Aten? Isokra-
tes, inaczej niż to ujrzymy u Demostenesa, troszczył się o całość
strefy helleńskiej. Umarł w późnej starości, słyszymy jednak, że
zgonem samobójczym.
  Przeciwnik jego, równie słynny retor, Demostenes (383-322), był
synem bogatego właściciela warsztatu broni w Atenach. Gdy ojciec
odumarł siedmioletniego chłopca, opiekunowie okradli go. Na drogę
więc kariery adwokackiej wstąpił jako osiemnastolatek we własnej

Głosy wolne

sprawie. Niewiele odzyskał. Zresztą on też miał niełatwą drogę jako
retor. Na zgromadzeniu ludowym nie podobał się, bo pono nie
wymawiał głoski r; nie mógł więc powiedzieć poprawnie nawet
wyrazu meter "matka". Od roku 351 jednak obserwujemy Demoste-
nesa jako znanego polityka opozycyjnego, przeciwstawiającego się
uległości Aten wobec Filipa, króla Macedonii. Ten poddawał swojej
władzy coraz to nowe miasta greckie na północnym wybrzeżu Morza
Egejskiego i szedł dalej. W roku 338 pokonał koalicję grecką w bit-
wie pod beocką Cheroneją. Demostenes starał się, jak mógł, po-
wstrzymywać zwycięski marsz Filipa, a potem, gdy Filipa zamordo-
wano w roku 336, energię jego syna Aleksandra. Sam się jednak
uwikłał w niejasne dla nas sprawy finansowe Harpalosa, zbiegłego
skarbnika Aleksandra, i musiał uciec z Aten. Gdy w 322, w rok po
zgonie Aleksandra, tropili mówcę agenci jednego z Aleksandrowych
spadkobierców, Antypatra, Demostenes otruł się na wyspie Kalaurei
u wybrzeża Argolidy; tak obrońcy dawniejszej Grecji, jeden po
drugim, ginęli. Zostały po Demostenesie świetne mowy polityczne,
zwłaszcza cykl "filippik", wymierzonych w Filipa Macedońskiego.


Głosy wolne

  Z całej wielkiej publicystyki politycznej, jaką wydał w Grecji 1V
wiek przed Chrystusem, być może najbardziej godny naszej uwagi
jest Panegyrikos Isokratesa. Prawem fikcji literackiej jest to mowa
rzekomo wygłoszona do rzeszy Hellenów podczas panegyris
w Olimpii. Wyraz ten składa się z pierwiastka pan, "wszech", i eol-
skiej wersji wyrazu agora: agyris, oznacza więc "zgromadzenie
powszechne", a panegyrikos to przemówienie na takim zgromadze-
niu, wyraz, który dla nas jest już tylko "panegirykiem". Bo też trzeba
przyznać, że przenikające utwór chwalstwo Aten może niekiedy
drażnić. Ale jest tu nie tylko chwalstwo.
  Nawohxjąc Greków do zjednoczenia, pisarz powiada, że bój toczy
się między Hellenami i napierającymi na nich "barbarzyńcami".
Wyraz barbaroi, "ludzie mówiący niezrozumiałym językiem", w ge-
nezie swojej tak niewinny, stawał się u owych publicystów gorzkiego
łV wieku nieraz określeniem uczestników cywilizacji zwróconej

256 257



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

przeciw wartościom cywilizacji helleńskiej. W dalszej części mowy
Isokrates przypomni Spartanom, u których kołacze o przyznierze,
wspólne w V wieku odparcie nawały perskiej. Ożywienie tego
wspomnienia budzi w nim nadzieję "poddania wszystkich barbarzyń-
ców władzy całej [zjednoczonej] Hellady" (131). Wcześniej jednak,
w tej części (43-50) eseju, która stanie się w przyszłości bardzo
sławna, autor stara się opisać cechy kultury swojego ojczystego
miasta, którą określa wyrazem paideusis, oznaczającym przede
wszystkim "wychowanie", "szkołę". Ateny są gościnnie otwarte dla
przybyszów z różnych krajów (tę samą cechę uwydatniał, jak pamię-
tamy, Perykles w mowie podanej przez Tukidydesa). Są, zdaniem
Isokratesa, jakby oknem wystawowym całej Grecji. Chodzi nie tylko
o to, że w Pireusie można kupić najróżniejsze towary, lecz jeszcze
bardziej o to, że Ateny, w których pobliżu Demeter niegdyś obdarzy-
ła ludzkość błogosławionymi misteriami, gorliwie uczestniczą
w ogólnohelleńskich uroczystościach religijnych.
  Te cechy swojej ojczyzny autor przypisuje filozof#ii, którą "odkry-
ło nasze miasto" (któż dziś z nas temu zaprzeczy?), oraz spokrewnio-
nej z nią wymowie; połączenie dwóch tych dziedzin było fundamen-
tem klasycznego wykształcenia, przyjmowanego przez wiele ludów,
dzięki czemu "miano Hellenów zdaje się oznaczać już nie ród, ale
sposób myślenia, i zwą się Hellenami raczej ci, którzy uczestniczą
w naszej kulturze, niż ci, którzy mają wspólne z nanu pochodzenie
(mallon Hellenas kaleisthai lus tes paideuseos tes hemeteras e tus tes
koines physeos metechontas)". Po raz pierwszy zostało sformułowa-
ne to, czego najlepsze umysły ludzkości już nigdy nie porzucą i nie
zapomną. Oczywiście nie cały Panegyrikos oddycha powietrzem
takiej wyżyny. Kiedy w końcowej części eseju autor każe Grekom
szukać podniety do wojny w przedstawieniu przez największą grecką
poezję, epos Homerowe, walki między Grekami a "barbarzyńcami",
Trojanami, wtedy szczególnie wyraźnie widać różnicę duchowego
poziomu znakomitego, lecz jednak średniego pisarza, i Homera, dla
którego owi trojańscy "barbarzyńcy" są takimi samymi ludźmi, jak
dobijający się do Troi Grecy. Z duchem Homera i z duchem Isokra-
tesa w jego najlepszych momentach zgodne też jest pierwsze zdanie
Metafizyki Arystotelesa: Pantes anthropoi tu eidenai oregontai phy-
sei. - "Wszyscy ludzie z natury dążą do wiedzy". Wszyscy ludzie.

Ten, który zmienił dzieje

Ten, który zmienił dzieje

  Imiona, które tu zadźwięczały, Arystotelesa i Homera, w sposób
jakby naturalny prowadzą nas do zdobywcy, którego Isokrates długo
wypatrywał, a Demostenes lękał się: Aleksander był uczniem Arysto-
telesa i pono wszędzie woził z sobą Homerową Iliadg. Nie był
pisarzem, ale jego biografię czy może raczej legendę poznajemy
głównie ze świetnego dzieła literackiego, z Żywota Aleksandra, nale-
żącego do długiego cyklu Żywotów równoległych (zestawiających
sławnych mężów greckich i rzymskich) pióra późniejszego, już
wspomnianego zresztą kilka razy w naszej książce, pisarza greckiego
Plutarcha z Cheronei (przełom I i II wieku po Chr.). Filip Macedoń-
ski właśnie w dniu, gdy zdobył Potideję jest rok 356 przed Chr.),
otrzymał wieść, że jego żona, Olimpias, powiła syna. Ten, jako
młodziutki chłopiec, ujeździł bardzo narowistego konia, Bukefalosa,
nieopatrznie zakupionego przez Filipa. Król rzekł wtedy do syna:
"Szukaj godnego siebie królestwa, bo Macedonia dla ciebie za mała".
  Filip zainteresował się Stagejrą, miastem greckim w Tracji, które
nie tak dawno temu obalił, lecz potem przezornie podźwignął.
Chodziło o to, by Arystoteles ze Stagejry udzielał Aleksandrowi
nauk, obejmujących i zasady rozumowania, i medycynę, i erudycję
literacką. Aleksander będzie zawsze kładł sobie pod poduszkę dwa
przedmioty: sztylet i puszkę z manuskryptem Iliady według tekstu
poprawionego, jak powiada Plutarch (Żywot Aleksandra, 668d), przez
Arystotelesa. Porzucenie przez Filipa Aleksandrowej matki, Olim-
pias, i poślubienie Kleopatry, kuzynki jednego z wodzów, było po-
czątkiem wrogości, jaka oderwała syna od ojca. Olimpias być może
maczała ręce w zamordowaniu Filipa przez dworzanina, Pauzaniasza,
w roku 336. Aleksander miał ledwie dwadzieścia lat, gdy królestwo
spadło na jego ramiona. Srogo zmiażdżył opierające się mu Teby,
lecz potem tego pożałował i Atenom okazał łaskawość. Ogłoszony
wodzem ogólnogreckim podczas panegyris w Koryncie, wezwał
wszystkie greckie ludy do marszu na Persów.
  Na czele arnui przeprawił się przez Hellespont i na ziemi trojań-
skiej złożył ofiarę Atenie. Świętymi libacjami uczcił pamięć pogrze-
banych tu herosów, zwłaszcza Achillesa, którego nazwał szczęśli-
wym, bo za życia miał takiego przyjaciela jak Patroklos, a po śznierci

258 259




1 1 1 ff 0 1 1
PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

takiego piewcę jak Homer. Ludzie chcieli pokazać Aleksandrowi
harfę Parysa, ale nią wzgardził. Wodzowie Dariusza III okopali się za
rzeką Granikiem w Myzji w Azji Mniejszej. Rozbił ich w pył (jest
rok 334). Odtąd miasto za miastem otwierało przed nim bramy. Te,
które się nie poddawały, gromił. Ścigali się z Dariuszem po Cylicji
i Syru. Dopadli siebie pod Issos (rok 333). W pojedynku Dariusz
dźgnął zdobywcę w udo, ale armia perska poszła w rozsypkę. Kiedy
Aleksander dowiedział się, że matka, żona i dwie niezamężne córki
króla perskiego dostały się razem z obozem do niewoli i płaczą nad
rzekomą śmiercią Dariusza, pocieszył je wieścią, że on uszedł żywy.
Im zaś nic nie grozi, niechże się nie boją, bo zdobywca chce
panowania, a nie okrucieństwa. Pozwolił im pogrzebać, i to
w najlepszych szatach, kogo chciały z poległych. I najtroskliwiej
ochraniał cześć tych kobiet. Iliada zaś przeniosła się do innego
mieszkania, bo gdy wśród łupów spod Issos podano mu bezcenną
szkatułkę i pytano, co w tym będzie trzymał, odrzekł, że oczywiście
Homerowy poemat.
  Zdobył Tyr (rok 332), podbił Egipt, z niego wrócił do Fenicji.
Dariusz przysłał mu list, w którym obiecywał tysiąc talentów za
osoby wzięte do niewoli i zapraszał do przyjaźni i przymierza,
oddając zdobywcy wszystkie ziemie po tej stronie Eufratu. "Gdybym
był Aleksandrem - powiedział wtedy jeden z wodzów jego armii,
Parmenion - od razu bym to przyjął". "I ja, na Zeusa - rzekł
Aleksander - gdybym był Parmenionem". Odpisał Persowi, żeby
przybył i oddał się w ręce zwycięzcy, a nic mu złego się nie stanie.
Kiedy jednak żona Dariusza, która była brzemienna, umarła przy
porodzie, Aleksander jeszcze raz pożałował swojej gwałtowności.
Jeden z eunuchów perskich kobiet królewskich wskoczył na konia
i pognał do króla, a gdy ten rozpaczał, że żona nie miała nawet
godnego pogrzebu, posłaniec opowiedział, z jaką czcią zdobywca
królową pochował. "Tak bowiem dobry jest Aleksander po zwycię-
stwie, jak straszny w walce" (huto gar esti chrestos kratesas AIe-
ksandros hos deinos machomenos - Żywot Aleksandra, 682b).
  Największa bitwa Aleksandrowa z Dariuszem (rok 331) rozegrała
się między miastami Arbelą i Gaugamelą w Asyru. Parmenion nama-
wiał władcę do natarcia na armię Dariusza w nocy. "Nie będę kradł
zwycięstwa" - odparł Aleksander. I przez całą tę noc bardzo zdrowo

  Ten, który zmienił dzieje

  spał. Nazajutrz chciał oszczędzić Bukefalosa, który już się postarzał,
  i wybrał sobie innego konia. Ale tuż przed bitwą dosiadł jednak
  starego przyjaciela. Przemówił do swoich Greków, zwłaszcza Tesal-
  czyków, a kiedy odpowiedzieli ochoczymi okrzykami i wróżbita
  Aristandros ręką wskazał orła wzbitego wprost nad głową zdobywcy,
  runęli na perskie zastępy. Gdy one złamały się jak od eiosu burzy,
  koła rydwanu Dariusza uwięzły wśród trupów. Nie uciekłby, gdyby
  Parmenion, czy to z lęku, czy z zawistnego wyrachowania, nie
  przyzwał Aleksandra w inną stronę boiska, pola boju, na pomoc.
  Wspaniałymi ofiarami zwycięzca dziękował bogom za nową chwałę,
  jaka go opromieniła: godność króla Azji.
  Prowincja babilońska poddała się mu bez walki. W medyjskiej
; Ekbatanie podziwiał osobliwości przyrody, a w perskiej Suzie
  królewski pałac rozjarzony bezmiarem złota. Chyba w mieście, które
  Grecy będą potem nazywali Persepolis (Plutarch tego miana nie
  podaje), wśród przepychu porzuconego przez Dariusza, kiedy gro-
  miony uciekał coraz dalej, zdarzyło się, co biograf nam opisuje. Gdy
  Aleksander zasiadł na tronie perskim pod złotym baldachimem, stary
  dworzanin Demaratos Koryntyjczyk zapłakał nad wszystkimi Greka-
  mi, jacy tego nie dożyli. Zwycięzca jednak, zanim puścił się w dalszy
  pościg za Dariuszem, pohulał sobie z wodzami na uczcie w perskim
  pałacu, czego potem gorzko żałował. Pozwolił, by przy biesiadnikach
  zasiadły wędrujące z armią kobiety, greckie hetery, hetairai, "przyja-
  ciółki". Atenka Tais, przyjaciółka Ptolemajosa, który po śmierci
## Aleksandra będzie pierwszym greckim królem Egiptu, powiedziała,
  że zabawiłoby to ją, gdyby domostwo zbudowane przez Kserksesa
  tak spłonęło, jak niegdyś on spalił Ateny. Rozległy się okrzyki
  zachwytu, sam władca wstał od stołu, wszysey z pochodniami w rę-
  kach szli po pałacu, rzucali żagwie na prawo i na lewo. Aleksander
  najprędzej opamiętał się i kazał pożar, który już się rozszalał, ugasić.
  Ścigał dalej Dariusza przez spieczone żarem słonecznym ziemie.
  Razem ze swoim wojskiem prawie konał z pragnienia, a oto jacyś
  Macedończycy nieśli w hełmie wodę dla swoich dzieci. Zobaczy-
  wszy omdlałego króla, chcieli ją oddać jemu, bo od niego dola
  wszystkich zależała. Lecz on sam pić, wśród ogólnego udręczenia,
  nie chciał. Z Dariuszem zaś stało się tak, że Bessos, jego krewny,
  satrapa Baktrii, wspomożony przez innych spiskowców, na powitanie
260 261



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

Greków spętał monarchę i zadźgał. Powtórzona przez Plutarcha
pogłoska dodawała jeszcze, że Pers nie od razu skonał, lecz leżał
w rydwanie skuty, gdy greccy żołnierze przetrząsali obóz, którego
wreszcie dopadli. Blednącymi wargami prosił o wodę, a gdy Poli-
stratos dał mu napić się, powiedział z żalem, że za tak wielką
przysługę już się nie może odwdzięczyć. Ale niechże to odpłaci
Aleksander, który tak szlachetnie się obszedł z jego matką, żoną
i córkami, i niechże Aleksandra nagrodzą za to wszystko bogowie.
"Za twoim pośrednictwem podaję mu prawicę". I z ręką w ręce
Polistratosa Dariusz skonał. Pewniejsze jest, że Aleksander, nadszedł-
szy tam, własnym płaszczem okrył królewskie zwłoki, które potem
z największymi honorami odesłał Dariuszowej matce. Bessosa kazał
rozszarpać w strzępy, a królewskiego brata, Eksatresa, zaliczył do
grona swoich najbliższych przyjaciół.
  Szedł dalej triumfalnie przez Hyrkanię, stąd zaś na stepy partyj-
skie, gdzie postanowił przyjąć częściowo ubiór "barbarzyński",
wprawdzie nie spodnie, nie kaftan z rękawami i nie tiarę, lecz jakieś
połączenie dziarskiej odzieży macedońskiej z bardziej ceremonial-
nym strojem Wschodu. Niejednego Macedończyka bolało to, ale on
wiedział, co robi. Naśladował też niektóre obyczaje orientalne.
Ogromnym państwem, jakie mu rosło w rękach, chciał rządzić, a nie
gnębić je. Trzydzieści tysięcy wybranych chłopców perskich kazał
uczyć greki i macedońskiej dyscypliny wojskowej. Roksanę, córkę
baktryjskiego króla Oksyartesa, którą wziął sobie ze zdobytej twier-
dzy Sogdiany, poślubił (w roku 327) pono dlatego, że spodobała mu
się, gdy tańczyła dla niego podczas uczty. Lecz może, dorzuca
Plutarch, i to trzeba uznać za kamień do budowli, jaką wznosił.


Zdobywca pogrąża się w ból życia

  Dla swoich Aleksander był nieraz okrutny. Wprawdzie syn Parme-
niona, Filotas, zwierzał przyjaciółce oszczercze brednie o władcy (a
ta królowi skwapliwie je donosiła), spiskowiec zaś Limnos uknuł
pozór udziału Filotasa w dążącym do królobójstwa sprzysiężeniu,
lecz młodzieńca poddano torturom i zabito, a król kazał też zgładzić
w Medii Parmeniona. O wiele zuchwalej przeciw Aleksandrowi wy-
Zdobywca pogrąża się w ból życia

stąpił Klejtos, jeden z królewskich przyjaciół, brat jego macochy.
Przy uczcie, gdy lało się wino, zaczął niemal znieważać władcę za
jego, jak mniemał, umizgi do podbijanych ludów. "Wyrzekłeś się
swojego ojca, Filipa, i chcesz, by cię nazywano synem Zeusa Ammo-
na". "Nędzniku! - krzyczał Aleksander. - Myślisz, że za ten bunt nie
zostaniesz ukarany?". "Już wszyscy, którzy trudziliśmy się dla ciebie,
zostaliśmy ukarani". Król rzucił w niego jabłkiem, rozglądał się za
mieczem, który ukryto. Wyrwał jednemu ze swoich żołnierzy włócz-
nię, cisnął nią w Klejtosa, ten runął na podłogę rzężąc. Wszyscy
dookoła oniemieli. Król, który nagle otrzeźwiał, wyrwał włócznię
z wijącego się ciała, sam chciał się nią przebić, lecz mu ją odebrano.
  Płakał przez całą noc, płakał i potem. Wróżbita Aristandros powie-
dział mu o swoim niedawnym śnie, w którym Klejtos siedział obok
Filotasa i innych, poległych w bitwach, synów Parmeniona. Byłże to
więc wyrok losu? Pochylili się nad bolejącym królem dwaj filozofo-
wie, Aristarchos z Abdery, którego Plutarch uważa za złego ducha,
skłaniającego Aleksandra do lekceważenia morderstwa, oraz szla-
chetny Kallistenes z Olintu (na półwyspie Chalkidike), krewny
i uczeń Arystotelesa, filozof i historyk, towarzyszący zdobywcy jako
jego kronikarz. Przy ucztach spełniał on życzenie królewskie w tym,
że potrafił ujmować się za Persami i powściągać pychę Macedończy-
ków. Lecz nie był skory do oddawania królowi czci boskiej. A wład-
cę, niestety, ogarniało już to, co Grecy nazywali hybris. Wyraz ten
tłumaczy się najczęściej: "pycha", lecz raczej oznacza on "uroszcze-
nie" i wynikającą z uroszczenia "przemoc". Samotniejąc w uroszcze-
niu, duch Aleksandra ulega też męce podejrzliwości. Zresztą, jeśli
wierzyć Plutarchowi i innym historykom, nie była to podejrzliwość
tylko zawieszona w powietrzu. Młody sługa, pono niegdyś wychło-
stany z rozkazu pana, Hermolaos, może naprawdę sprzysiągł zama-
chowców. Ukamienowano ich. Dlaczego zaś dołączono do represji
także Kallistenesa? Plutarch, który dopatruje się tu odruchu wrogości
króla także wobec starego mistrza, Arystotelesa, nie wie, jak Kalli-
stenes umarł: może powieszono go, może choroba zabiła go w wię-
zieniu.
  Zdobywca zaś szedł teraz dalej na wschód, ku podbojowi Indii.
Wędrował, mówili Grecy, śladami samego boga Dionizosa, który
niegdyś odbył tę drogę. Latem 327 roku przeprawił się przez góry

262 263



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

Hindukusz, a w roku 326 przez rzekę Indus. Pobił jednego z potęż-
nych królów indyjskich, Porosa. Zmierzał ku Gangesowi, a to miej-
sce uważano za skraj świata. Wojsko chciało już wracać, a z różnych
stron przynoszono wieści, że wybuchają bunty. Także w Grecji dwie
żony po Filipie, obie wrogie wobec wodza Antypatra, pozostawione-
go tam przez Aleksandra, wykroiły sobie królestwa, Olimpias w Epi-
rze, Kleopatra w Macedonii. Musiał zwrócić oczy ku zachodowi.
Popłynęli nurtem Hydaspesu, rzeki północno-zachodnich Indu, do
delty Indusu, a stąd maszerowali lądem ku ojczyźnie.
  W Suzie, do której po bardzo trudnym brnięciu przez pustynie
przybyli zimą 325, Aleksander zabrał się do karania satrapów i in-
nych urzędników, którzy go zawiedli. To wtedy jego skarbnik
Harpalos umknął do Grecji i uwikłał Demostenesa w swoje matac-
twa. Pracował też król nadal uparcie nad łączeniem ludów, jakie żyły
w jego ogromnym państwie. Zobaczywszy złupiony grób wielkiego
Cyrusa (fundatora perskiej potęgi w VI wieku przed Chr.), skazał na
śmierć sprawcę rabunku, choć był to nie byle kto, możny Macedoń-
czyk Polimachos z Pelli. Głęboko poruszyła władcę perska na grobie
inskrypcja, którą kazał poniżej po grecku powtórzyć (Żywot Aleksan-
dra, 703b): "Człowieku, kimkolwiek jesteś i skądkolwiek przycho-
dzisz, bo przecież wiem, że przyjdziesz, jam Cyrus, założyciel
władztwa Persów. Nie zazdrość mi tej garści ziemi, jaka mnie
okrywa". W Suzie pojął drugą żonę, Dariuszową córkę Statejrę,
najlepszym swoim wodzom dał za żony księżniczki perskie, a naj-
droższemu przyjacielowi, Hefajstionowi, siostrę Statejry.
  Teraz Aleksander będzie się miotał, nadal jednak marząc o pań-
stwie powszechnym. Trzydzieści tysięcy chłopców perskich podros-
ło. Wartę sobie wyznaczał spośród ludzi wschodnich, co raniło jego
starych Macedończyków. W medyjskiej Ekbatanie Hefajstion nagle,
w boleściach żołądka, umarł. Otruty? W drodze do Babilonii osacza-
ją króla wróżby i ciemne widma. Był rok 323. W Babilonie któregoś
wieczoru dostał silnej gorączki. Plutarch pisze (706c): "Według
Aristobulosa jednego z towarzyszących królowi kronikarzy], w sza-
leństwie gorączki, bezmiernie spragniony, napił się wina, od tego
wpadł w malignę i umarł trzydziestego dnia miesiąca [macedońskie-
go] Daisios". Otruty? Plutarchowi wydaje się pewniejsze, czego się
dowiedział o dwóch pozostałych po królu żonach. Roksanę Mace-

1 1 1 ff 0 32 1
264



Hippokrates, Arystoteles, Teofrast

dończycy czcili, bo miała niebawem urodzić następcę. Była jednak
zazdrosna o Statejrę. Ściągnąwszy ją i jej siostrę na swój dwór, obie
zabiła, ciała wrzuciła do studni i zasypała ziemią. Inni historycy
podają, co się z kolei z nią stało. Niedługo po zgonie króla urodził
się jego syn Aleksander Ajgeus, którego wraz z matką, Roksaną,
uwięzi w roku 316 i zabije w 311 Kasandros, syn Antypatra, jeden
z wodzów, którzy w zażartych bojach dzielili między siebie dziedzic-
two zdobywcy. Powstanie na progu III wieku przed Chrystusem kilka
osobnych państw, jak je zwiemy: hellenistycznych, z których najsil-
niejsze i najtrwalsze będą dwa: królestwo Lagidów w Egipcie i kró-
lestwo Seleukidów w Azji.


Hippokrates, Arystoteles, Teofrast

  Arystotelesa już nie było wówczas na tym świecie. Odszedł w rok
po zgonie swojego niegdysiejszego ucznia. Urodził się w roku 384
przed Chrystusem w Stagejrze nad granicą macedońską, mieście,
gdzie od dawna mówiono po grecku. Ojciec jego, Nikomachos, który
był lekarzem na dworze macedońskiego króla Amyntasa, ojca Filipa,
na pewno wtajemniczał chłopca w zasady medycyny, w reguły do-
świadczeń i w aforyzmy największego lekarza greckiego, Hippokra-
tesa z wyspy Kos (469-399 przed Chr.), człowieka bardzo małego
wzrostu, wiele podróżującego, aforyzmy, które przetrwały, komento-
wane z wieku na wiek, i uderzają nas do dziś siłą myśli, jak ten
najsłynniejszy: Ho bios brachys, he de techne makre, ho de kairos
oksys, he de peira sphalere, he de krisis chalepe - "Życie jest
krótkie, sztuka długa, chwila nagląca, próba niebezpieczna, sąd
trudny".
  Dzieciństwo więc przeżył Arystoteles w Pelli, stolicy władców
Macedonii. Ale jako osiemnastolatek podążył do Aten i wstąpił do
Akademii Platona, gdzie pozostanie przez dwadzieścia lat. Już za
życia mistrza polemizował z niektórymi jego poglądami. Anonimo-
wy Żywot Arystotelesa z XIII wieku ujmie tę opozycję w przypisa-
nym filozofowi zdaniu, które do dziś jest bardzo sławne: Phalos men
Platon, alla mallon philtate he aletheia - w wersji łacińskiej : Amicus
Plato, sed magis amica veritas - "Przyjaciel Platon, lecz większą
265



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

przyjaciółką prawda". Po zgonie mistrza pożeglował z Aten do Azji
Mniejszej, gdzie w Assos na wybrzeżu Troady i w Mitylenie pogrą-
żył się w dociekaniach filozoficznych i badaniach przyrodniczych.
  Wychowawcą trzynastoletniego Aleksandra na dworze Filipa zo-
stał w roku 343. Po kilku latach, może w roku 336, a może już
w 340, opuścił Pellę, bo nie był dhzżej potrzebny uczniowi, który
zabierał się do rządzenia. Aleksander na pewno wiele się od niego
nauczył, lecz nie od Arystotelesa zaczerpnął swoją wizję własną,
wizję powszechnego państwa. Arystoteles bowiem, chociaż miał
pisać o dążeniu wszystkich ludzi do wiedzy, nie chciał hellenizowa-
nia wschodnich ludów i zrównywania ich z Grekami. Zapewne po-
przez Stagejrę filozof powędrował z powrotem do Aten, gdzie w ro-
ku 335 założył swoją szkołę w giznnazjonie zwanym Likejon (stąd
późniejsze jej miano - z łacińska: Liceum) przy świątyni Apollina
Likejskiego. Nauczał spacerując po ogrodzie, więc od przechadzania
się, peripatein, nazywa się arystotelików perypatetykami. Nastroje
antymacedońskie po zgonie Aleksandra w roku 323 zmusiły jego
dawnego preceptora do wyjazdu z Aten do miasta Chalkis na wyspie
Eubei, gdzie miał posiadłość po matce. Kierownictwo Liceum powie-
rzył Teofrastowi (Theophrastos, 372-287), którego Charaktery, tia-
ktaciki psychologiczne, do dziś nam towarzyszą. Umarł w roku 322,
zostawiając potomności bibliotekę niezmierną, złożoną z dzieł logi-
stycznych, krytyczno-literackich, przyrodniczych, kosmologicznych,
psychologicznych, politycznych. Jemu zawdzięczamy nie tylko wiel-
ki zbiór rozważań metafizycznych, którym będzie karmił się, jako
drugą lekturą po Biblii, święty Tomasz z Akwinu, lecz nawet samą
nazwę tej dziedziny wiedzy: metafizyka to jest "to, co następuje po
fizyce" - ta meta ta physika.
  W naszej książce nieogarniona biblioteka Arystotelesa przemawia
fragmentem wyjętym z jednego z trzech jego traktatów poświęco-
nych obyczajom i zasadom postępowania, jakimi są Etyka Nikoma-
chejska (wydana po zgonie filozofa przez jego syna Nikomachosa),
Etyka Wielka i Etyka Eudemejska. Fragment ten przedstawia wzór
człowieka "wielkodusznego", megalopsychos, górującego nad takim
kłębowiskiem zdarzeń, jakie autor musiał wokół siebie obserwować,
nawet jeśli sam ich nie doświadczył. Wzór ten, który w epoce
hellenistycznej i później będą przechowywali i rozwijali filozofowie

Diogenes "pies"

stoiccy, w wersji bardziej ironicznej (eironeia oznacza po grecku
"udawanie", które służy prawdzie) wypełniał w czasach Arystotelesa
Diogenes (ok. 400-ok. 325 przed Chr.) z Sinope w Paflagonii nad
Morzem Czarnym, miasta założonego pono przez Argonautę Autoli-
kosa, osobliwy mędrzec, którego spotykamy także w Plutarchowym
Żywocie Aleksandra (671d#). Kiedy na panegyris w Koryncie król
macedoński objął zwierzchnictwo nad Grekami mającymi ruszyć na
Persów, cisnęło się do niego niemało flozofów z gratulacjami, lecz
ku jego zdziwieniu wcale się nie pojawił przebywający wówczas
w owym mieście Diogenes, już słynny.


Diogenes "pies"

  Król musiał dopiero sam go znaleźć na korynckim przedmieściu
Kranejon, gdzie mędrzec leżał sobie w cieple słonecznym, a zoba-
czywszy tylu ludzi nad sobą, ledwie uniósł głowę i na Aleksandra
rzucić okiem raczył. Władca życzliwie zapytał, czy on czegoś potrze-
buje. "Tak, żebyś słońce trochę mniej mi zasłaniał". Wzgardzonego
króla, opowiada Plutarch, "tak zadziwiła jego wyniosłość i wielkość,
że kiedy towarzyszący ludzie, odchodząc, wyśmiewali się z tamtego
i szydzili, powiedział: "Ależ ja, gdybym nie był Aleksandrem, był-
bym Diogenesem"".
  Według jego imiennika, biografa filozofów, Diogenesa Laertiosa,
był on synem sinopejskiego bankiera, Hikezjasza, któremu powierzo-
no publiczny bank i który pono "fałszował monetę". Albo robił to
sam Diogenes. Dość, że musiał razem z ojcem opuścić rodzinne
miasto. Nie wiemy, czy to fakt, czy raczej tylko legenda, że
w Atenach spotkał Antystenesa (438-366), syna Antystenesa starsze-
go i niewolnicy, ucznia Solatesa, założyciela filozoficznej szkoły
cynickiej (nazwę tę łączono z gimnazjonem Kynosarges, gdzie miał-
by wykładać). Antystenes twierdził, że do szczęścia nie potrzeba
człowiekowi ani potęgi, ani pieniędzy, potrzeba tylko męstwa, siły
ducha. W każdym razie Diogenes poznał jego teorię i dzięki prak-
tycznemu jej wypełnianiu sam stał się cynikiem (kynikos) sławniej-
szym. Być może miano szkoły pochodzi głównie od tego, że
Diogenesa nazywano "psem", kyon. W Koryncie czy w Atenach

266 267



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

"fałszował monetę" w sensie przenośnym: odrzucał wszelkie obiego-
we konwencje. Prawdopodobnie pisał dialogi i tragedie, lecz teksty
te zaginęły. Laertios, który w swoim dziele poświęcił mu dużo
miejsca (6, 21-81), podaje wiele jego powiedzeń i inscenizowanych
przez niego sytuacji - autentycznych czy apokryficznych, któż to
rozróżni? Jest w nich jednak nastrój rozpoznawalny, znamienny,
będący może najważniejszym wytworem "psa".
  Powiadał więc "pies", że na drogę życia trzeba się postarać
o rozsądek albo o stryczek. Kiedyś był w domu Platona, gdy ten
gościł ludzi przybyłych od syrakuzańskiego Dionizjosa. Wchodząc
na jego kobierce, rzekł: "Depczę próżność Platona". Na to Platon:
"Jakąż pychę, Diogenesie, przejawiasz w tym, że zdajesz się jej nie
mieć". Inni podają, iż rzekł: "Depczę pychę Platona", co ten odparo-
wał: "Tak, Diogenesie, depczesz innym rodzajem pychy". Pewnego
razu, gdy nikt nie chciał shichać wykładu, zaczął gwizdać i wtedy
ludzie się zbiegli, on zaś podziwiał, że byle czego słuchają, a rzeczy
poważnych nie. W pamilecie o Sprzedaży Diogenesa, przypisywa-
nym różnym autorom, Laertios przeczytał, że kiedy sinopejczyka
pojmano w niewolę i wystawiono na sprzedaż, i pytano, co umie

  "
robić, odrzekł: "Rządzić ludźmi ; i kazał woźnemu obwoł wać za-
pytanie, czy ktoś zechce kupić sobie pana.
  Jakiś bogacz zaprosił go do swojej rezydencji, ostrzegając, by nie
pluł na nic cennego. Diogenes napluł bogaczowi w twarz, wyjaśnia-
jąc, że lichszego miejsca nie mógł znaleźć. Kiedyś wołał: "Hej,
ludzie do mnie!". Skoro się zbiegli, zaczął ich okładać kijem,
mówiąc: "Ludzi wołałem, a nie łobuzów". W trochę innej formie
podaje Laertios przywołane już słynne powiedzenie macedońskiego
zdobywcy: "Gdybym nie był Aleksandrem, chciałbym być Diogene-
sem". Sinopejczyk opisywał siebie jako takiego psa łowczego, które-
go wszyscy chwalą, ale nikt z wielbicieli nie ośmieli się pójść razem
z nim na łowy. Kiedy mówiono: "Stary już jesteś, odpocznij", zżymał
się: "Co? Gdybym biegł po wyścigowym torze, miałbym przed samą
metą zwolnić kroku, a nie przynaglić go raczej?". Nie przyjmował
powtórnego zaproszenia na obiad, jeśli gospodarz należycie mu nie
podziękował. Po śniegu chodził boso.
  Pewnego dnia, widząc, jak chłopczyk pije wodę zaczezpniętą
w stulone dłonie, wyrzucił ze swojej torby kubek, wołając: "Dziecko

Diogenes "pies"

mnie przewyższyło w prostocie!". Rozumował tak: "Wszystkie rze-
czy należą do bogów, mądrzy są przyjaciółmi bogów, wśród przyja-
ciół rzeczy są wspólne, wszystkie więc należą do mądrych". Przeciw
przypadkom miał odwagę, przeciw konwencji naturę, przeciw na-
nuętności rozum. Kiedy mu ktoś odczytywał tekst ze zwoju, Dioge-
nes, gdy wreszcie błysnął pergamin pusty, krzyknął: "Odwagi, widzę
ląd!". Jakiś filozof argumentował, że nie istnieje ruch; "pies" po
prostu wstał i zrobił kilka kroków. Kiedy jest pora, by jeść? Sinopej-
czyk: "Dla bogatego, gdy chce; dla biednego, gdy może".
  W biały dzień chodził z zapaloną lampą w ręce i mówił: "Szukam
człowieka". Ateńczycy szanowali go. Ilekroć jakiś psotnik rozbił
beczkę, w której mędrzec mieszkał, szkodnikowi dawali w skórę,
a mędrcowi nową beczkę. Po Cheronei przywleczono go przed
zwycięskiego Filipa, który zapytał: "Kim jesteś?". Odparł: "Szpie-
giem twojej łapczywości". Spodobało się to królowi i puścił go
wolno. Bogatych nieuków Diogenes nazywał baranami o złotym
runie. Kitarzystę grubasa, którego występy nikomu się nie podobały,
chwalił, "bo będąc taki zwalisty, jednak gra na kitarze, a nie jest
bandytą". Gdy ktoś go krytykował za wyemigrowanie ze swojego
miasta, rzekł: "Nędzniku, właśnie dzięki temu zacząłem filozofo-
wać". Ktoś inny powiedział: "Sinopejczycy skazali cię na wygnanie".
Diogenes: "A ja ich na pozostanie w domu". Kiedyś o jałmużnę
prosił posąg. Dlaczego? "7eby się przyzwyczaić do odmowy". Był
bowiem z początku tak biedny, że żebrał. Zazwyczaj mówił: "Jeśli
już komuś dałeś, daj i mnie. Jeśli nie, to zacznij ode mnie".
  Zapytany przez pewnego tyrannosa, jaki spiż jest najlepszy na
posągi, odpowiedział: "Ten, z którego ulano Harmodiosa i Aristogej-
tona" (słynni zabójcy w roku 514 przed Chr. tyrannosa Hipparchosa,
syna Pizystrata, czczeni w demokracji ateńskiej). Na pytanie, jak
Dionizjos, tyrannos Syrakuz, traktuje przyjaciół, odrzekł: "Jak
sakiewki: pełne trzyma, puste wyrzuca". Co jest w życiu najgorsze?
Odparł: "Starość bez środków". "Jaki ci się wydaje Diogenes?" (jego
samego tak zapytano). "To taki Sokrates, który oszalał". Kiedy ktoś
powiedział, że życie jest złem, "pies" poprawił go: "Nie, złem jest
żyć źle". Jaką miał korzyść z filozofii? "Tę przynajmniej, że jestem
przygotowany na każdą dolę". Pytany o pochodzenie, mówił: "Je-
stem obywatelem świata" - kosmopolites (Laertios, 6, 63). Nie

268 269


PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


można tego wykluczyć, że odpowiedź jest autentyczna, jak i tego, że
może właśnie od mędrca z Sinope zaczął się ów słynny wyraz
i pojęcie; mundanus civis, tak odtworzy to po łacinie Jan Kochanow-
ski w Dworzankach (33, 6), co w moim przekładzie nazwałem ze
staropolska: "przebywca świata". Na progu swojej epoki powszech-
nej, światowej, tradycja grecka do patriotyzmu dodała element uni-
wersalizmu. Ku temu całą siłą ducha zznierzał Aleksander. Nędzarz
zaś z korynckiego rynku, domagający się dostępu do słońca, byłby tu
głębokim sprzymierzeńcem wielkiego króla. Wróćmy jeszcze do
Laertiosa. Na pytanie, "co jest wśród ludzi najpiękniejsze", sinopej-
czyk odpowiedział: "Wolność słowa" (parresia, 6, 69).


Ogród Epikura

  Inny mędrzec owej pory przejścia z dawniejszej Hellady do helle-
nizmu już powszechnego był - gdy "pies" odchodził z tego świata-
jeszcze w latach chłopięcych. Epikur (Epikuros, 341-270 przed Chr.)
urodził się na wyspie Samos. Ojciec jego, Ateńczyk Nikokles, nauczy-
ciel młodzieży, wyemigrował do ateńskiej kolonii na owej wyspie. Tu
chłopiec rozpoczął studia u platonika Pamfilosa. Jako osiemnastolatek
został wezwany do Aten dla odbycia efebii, czyli obowiązkowej
służby wojskowej połączonej z ćwiczeniami sportowymi oraz takimi
zajęciazni, jak recytacje poezji, muzyka i śpiew. Kolegą Epikura
w zastępie efebów był Menander, którego niebawem spotkamy. Po
zakończeniu młodzieńczej służby syn Nikoklesa połączył się z rodzi-
ną, która zdążyła już wywędrować z Samos do Kolofonu na wybrzeżu
Azji Mniejszej. W młodych jego latach, nie wiemy dokładnie kiedy,
Nausifanes wtajemniczył go w teorię atomistyczną.
  Przedstawił ją nie tak długo przedtem wielki badacz przyrody
Demokryt (Demokritos), który urodził się w Abderze około roku 460
przed Chrystusem i żył, jak słyszymy, przeszło sto lat. W rodzinnym
mieście był pono uczniem Leukipposa, który jest dla nas dosyć
mglistą postacią, chociaż dowiadujemy się, że ową teorię przyrody
ukształtował on pierwszy, a potem Demokryt objął jego szkołę.
Młodszy badacz długo podróżował po Egipcie, Azji Mniejszej i Per-
sji, na co przeznaczył niemal całe bogactwo, jakie odziedziczył po

Ogród Epikura

ojcu. Przewyższając innych ówczesnych filozofów rozległością wie-
dzy, był w dużej mierze poprzednikiem Arystotelesa, encyklopedysty,
który dobrze zna jego prace i mówi o nim z wielkim szacunkiem.
Wymienia się dziś wiele tytułów traktatów Demokryta, które znamy
tylko w skąpych fragmentach, cytatach.
  Teorię Leukipposa i Demokryta, że istnieją atomy, niepodzielne
już cząstki materii, i próżnia, w której powstaje z ruchów ich i połą-
czeń to wszystko, co nazywamy światem, w Atenach czy może
w Kolofonie przyjął syn Nikoklesa. Chciał jej nauczać i rozwijać
w niej zwłaszcza to, co było praktycznym pouczaniem siebie i in-
nych ludzi, jak należy żyć, co należy cenić, czego zaś trzeba unikać.
W wieku trzydziestu dwóch lat pożeglował do Mityleny na Lesbos,
potem do Lampsakos nad Hellespontem. Wszędzie podejmował pracę
nauczycielską. Około roku 307 wrócił do Aten i odtąd, jeśli nie liczyć
krótkich wycieczek do Azji Mniejszej, stale tu przebywał. Kupił
w Atenach dom z ogrodem, gdzie nauczał aż do pory, kiedy, żegnając
się z tym światem, oddał ogród i szkołę wybranemu następcy, Her-
marchosowi z Mityleny. Wyraz "Ogród", Kepos, będzie nazwą jego
szkoły i sposobu filozofowania i dla Greków, i dla Rzymian (Epicuri
Hortus), i dla nas.
  Możemy i dziś odwiedzić tę okolicę. Ogród był w pobliżu głównej
bramy antycznych Aten, Dipylon, "Bramy-Podwójnej". Dochodzi się
tam w naszych czasach biegnącą od placu Syndagma ulicą Hermesa,
handlową, przypominającą niektóre ulice niegdysiejszej Warszawy
prawobrzeżnej. Po drodze nawiedza się (tuż przy skrzyżowaniu ulicy
Hermesa z ulicą Eola) zachwycającą cerkiewkę, która ma - tajemni-
czą również dla Greków - nazwę Kapnikarea, być może wywodzącą
się od wyrazu kapnos, co się wykłada "dym" albo "tytoń"; prawdo-
podobnie był tu w jakimś okresie epoki nowożytnej targ tytoniu.
Temu, kto w złotym półmroku Kapnikarei zapalał przed ikoną
świeczkę, chyba jawi się we wspomnieniu urzekający znak prawo-
sławnego krzyża, jaki ręce przychodzących tu na chwilę i klękają-
cych Greczynek kreślą na ich czołach i piersiach. Dalej idzie się ulicą
Hermesa ku antycznemu cmentarzowi Karamejkos, który dziedziczy
miano po skrzętności obracających się niegdyś w tej dzielnicy kół
garncarzy (kerameis). Leży on po obu stronach miejsca, gdzie była
Brama Dipylońska, przed nie istniejącymi już antycznymi murami

270 271



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NINI

miasta i za nimi. Oprócz zawsze młodych rzeźb wśród zieleni żyje
tu też kolonia przemnoga żółwi, od małych jak zabaweczki do
starych patriarchów; te młodsze, gdy tylko usłyszą ludzkie kroki,
wciągają łeb pod skorupę.
  To w tej okolicy był niegdyś Ogród. W nim mistrz szkoły odszedł
w śmierć, której jego zdaniem nie ma, gdy my jesteśmy, a gdy ona jest,
nas nie ma. Bogowie są, ale pomóc nam mogą tylko tym, że stanowią dla
nas wzór wyższego, niedosiężnego, ale jednak uszlachetniającego nas
istnienia. Diogenes Laertios, który poświęcił Epikurowi całą ostatnią
księgę swojego dzieła, twierdzi (10, 26), iż mistcz napisał więcej niż
którykolwiek wcześniejszy filozof. Zostawił nie mniej niż tr Lysta zwojów,
wśród tuch trzydzieści siedem ksiąg O naturze. Niemal wszystko zaginę-
ło. Poza postrzępionymi papirusami wydobytymi z Herkulanum i dwoma
cyklami sentencji: tak zwanymi Głównymi maksymami prr.echowanymi
u Laertiosa (uczeni dziś podejrzewają, że są one tylko kompendium
spor Lądzonym przez uczniów) i podobnymi im Maksymami Watykariski-
mi (z manuskryptu ocalałego w Bibliotece Watykańskiej), mamy z owego
rozległego pisarstwa jeno tizy listy, które ten nieoceniony erudyta,
Diogenes Laertios, umieścił w swoim dziele, w tala sposób zapowiadając
ich treść (10, 29): "Pierwszy list napisał do Herodotosa o zagadnieniach
fizyki. Drugi, do Pytoklesa, dotyczy meteorologii. Przedmiotem trzeciego
listu, napisanego do Menojkeusa, jest ludzkie życie". Oczywiście ten
ostatni najlepiej roztacza epikurejsl#e pouczenia egzystencjalne.



Menander

  Pouczenia te nie tylko poglądami i ocenami, lecz, chciałoby się
rzec, wspólnym powietrzem owego ateńskiego schyłku IV wieku,
progu epoki powszechnej, wydają się nieraz bliskie przechowanemu
też ułomnie, ale w większym zakresie, pisarstwu kolegi Epikura
z efebii. Menander (Menandros, około 342-292 przed Chr.), Ateń-
czyk z zamożnej rodziny, był przez pewien czas uczniem Teofrasta,
następcy Arystotelesa. Na pewno pilnie czytał Charaktery nowego
mistrza Likejonu, wydaną około 320 roku książkę, która musiała
zaostrzyć jego skłonność do przypatrywania się ludziom. W szkole

Menander


Teofrasta stał się z kolei kolegą Demetriosa z Faleronu, którego
w roku 317 Kasandros mianuje archontem Aten, a w roku 307
Demetrios Poliorketes zmusi do ucieczki z miasta: wygnaniec poże-
glował na dwór Ptolemeusza (Ptolemajosa) Sotera w Aleksandru,
spotkamy go tam przy pracy nad kształtowaniem słynnej biblioteki.
Menander też był wówczas zagrożony, zresztą ów Ptolemeusz I Soter
również jego próbował ściągnąć do Egiptu, lecz daremnie.
  Pisarz nie chciał wyrzec się Aten, pono odrzucił też zaproszenie
na dwór macedoński w Pelli. Można przypuszczać, że u schyłku
życia poznał drugiego obok Epikura mistrza mądrości nowych cza-
sów, założyciela stoicyzmu, Zenona z Kition (ok. 33#-264 przed
Chr.), którego zasad, głoszonych w Atenach, dotkniemy pochylając
się nad rzymskim pisarstwem Seneki. Menander chciał żyć w swoim
mieście; umarł, jak słyszymy, tragicznie: utonął, kąpiąc się w morzu
przy Pireusie. Tu, w Atenach, było jego życie i scena jego komedu.
Teatr Dionizosa nie słyszał wówczas debat politycznych i głośnego
śmiechu Arystofanesa. Sławiona przez Diogenesa z Sinope parresia
przynajmniej częściowo zamilkła. Zniknął chór, którego wprowadza-
nie na orchestrę stało się dla zubożałych Aten zbyt kosztowne. W IV
wieku tak zwana komedia średnia napełniła się epizodami życia
codziennego. Scenę objęli rzemieślnicy, ludzie interesu, żołnierze,
chłopi, hetery. Jeszcze trwały, obok innych perypetii, elementy fabuł
mitycznych, komediowo ujęte. Całkowicie zagłuszył je zwyczajny,
a też tajemniczy, gwar z okolicznych ulic i domów w tak zwanej
komedii nowej. Menander, który dziedziczył tradycję komedii śred-
niej po jednym z jej autorów, Aleksisie, swoim wuju, za życia
ustępował w opinu Ateńczyków pierwszeństwa w nustrzostwie ko-
medii nowej Filemonowi, lecz dla potomności stał się arcymistrzem
tej dziedziny teatru, następcą też tragika Eurypidesa w badaniu
ukrytych przyczyn ludzkich uczynków.
  Johann P. Eckermann 12 maja 1825 zanotował, że Goethe wyrażał
się z najwyższym zachwytem o Menandrze (przekład Krzysztofa
Radziwiłła i Janiny Zelter): "Poza Sofoklesem - mówił - nie znam
żadnego poety, którego bym tak umiłował. Menander jest niezmiernie
czysty, szlachetny, wielki i pogodny. Wdzięk jego jest niedościgły.
Wielka szkoda, że tak niewiele nam się po nim zachowało, ale i to,
co jest, jest bezcenne, a utalentowani ludzie mogą się wiele z tego

272 273



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


nauczyć". Słyszymy, że napisał przeszło sto komedu, a zostało zaiste
niewiele. Goethe mógł znać, poza łacińskimi przeróbkami, jakie
zawdzięczamy rzymskim wielbicielom Menandra, Plautowi i Teren-
cjuszowi, tylko bardzo liczne, ale krótkie (od jednego do szesnastu
wersów), strzępy jego teatralnych kwestii, cytowane przez innych
autorów. Intuicję jednak pisarza niemieckiego w pehii potwierdziły
wydobyte w roku 1890 i 1907 z egipskich papirusów pokaźne frag-
menty komedii Menandra. Znamy ich w większym zakresie pięć:
Tarczę (Aspis), Mizantropa (Dyskolos), Sąd rozjemczy (Epitrepontes),
Dziewczynę z obciętym warkoczem (Perikeiromene), Kobietę z Sa-
mos (Samia).
  Poshzchajmy, choć przez chwilę, metalowego dźwięku Tarczy,
kawałka pierwszego aktu. Komedia owego czasu, już bez chónz,
dzieli się, jak potem w Rzymie komedia Plauta i Terencjusza, a po
wielu wiekach sztuki Szekspira i Moliera, na pięć aktów, zazwyczaj
poprzedzonych prologiem. Dialog z Tarczy, jaki tu nas zajmie, na
początku zniszczony przez czas, który oddarł część papirusu, poka-
zuje niepewność, łupiestwo, pobojowisko, to, co uczestnicy społe-
czeństwa wojennego mieli w oczach albo przynajmniej w uszach
stale. Daos pedagog, czyli niewolnik opiekujący się paniczem, wraca
z wojny z jego tarczą i opowiada jego stryjowi, Smikrinesowi, jak
ów Kleostratos poległ. Sttyj załamuje ręce, lecz ledwie ci dwaj znikli
na krótko ze sceny, wchodzi na nią sama Tyche, Dola (ściślej: Traf),
bogini, którą ludzie epoki hellenistycznej będą czcili z lękiem i na-
dzieją, jak zresztą potem i Rzymianie (jako Fortunę). W Liście do
Menojkeusa jednak dostrzegamy, że Epikur jej odmówił godności
bóstwa. Nie zostawia nas ona teraz w ignorancji, z jej ust dowiadu-
jemy się, jakim obtudnikiem jest stryj. A przede wszystkim mamy
wieść, że Kleostratos żyje. Wejdzie on na scenę pod koniec utworu,
ale nie będziemy wiedzieli, co się wtedy stanie, bo czas znowu podarł
papirus, jeszcze o wiele gorzej: z czwartego i piątego aktu zostały
najuboższe strzępy. Słyszymy jednak przynajmniej te słowa Kleostra-
tosa wracającego do ojczyzny: "Kochana ziemio, czczę ciebie...".
Czułość Menandra. Drży ona, nieśmiała i mocna, w wielu miejscach
jego dzieła, także w skąpych fragmentach ocalałych u różnych auto-
rów, które swoim szeptem zapowiadają nieraz nowy rodzaj wielkiej
poezji greckiej, czary aleksandryjskie.

Z myśti greckiej










Z MYŚLI GRECKIEJ




ISOKRATES O HELLENACH Z DUCHA
  (Panegyrikos, 43-50)

  Tych, którzy ustanowili powszechne zgromadzenia Greków, sprawied-
liwie chwali się za to, że wedhzg wywodzącego się od nich obyczaju my,
otrząsnąwszy się z oblepiającej nas wrogości i wyciągając ręce do zgody,
schodzimy się w jedno miejsce. Tu wspólnie się modlimy i składamy
ofiary, a przypomniawszy sobie o łączącym nas pokrewieństwie, odtąd
lepiej jedni drugim życzymy i dawne związki gościny odnawiamy, a za-
wieramy też nowe. Ani dla ludzi zwykłych, ani dla tych z natury wyższych
nie jest to pora jałowa: na zgromadzeniu Hellenów ci drudzy mogą
pokazać, jak dobrze im się wiedzie, a tamci mogą się przyglądać współza-
wodnictwu wśród nich. Ani jedni, ani drudzy nie upadają na duchu,
przeciwnie, wszyscy mają z czego być dumni: tamci, kiedy widzą, jak się
dla nich trudzą zapaśnicy, a ci, gdy sobie pomyślą, że przecież ludzie
zeszli się po to, by na nich patrzeć. Takie są dla nas dobrodziejstwa
z owych zjazdów. Nasze zaś miasto również w tej dziedzinie nie ustępuje
innym miastom.
  A jest w nim na co patrzeć. Tyle tu przepięknych rzeczy. Jedne olśnie-
wają bogactwem, inne słyną kunsztem, jeszcze inne wyróżniają się i jed-
nym, i drugim. I ludzie z innych krajów zjeżdżają się do nas tak tłumnie, że
jeśli pożyteczne jest i dla nich zbliżenie wzajemne, to i tę korzyść zawdzię-
czają naszemu właśnie miastu. Częściej też u nas niż gdzie indziej można
znaleźć przyjaźń najwierniejszą i obcować z ludźmi najróżniejszymi.
I przypatrywać się zawodom nie tylko w chyżości i zapaśniczej dumie, ale
i w mowie, i w bystrym rozumie, i we wszelkich poczynaniach, i najświet-
niejszym za to nagrodom. Dając nagrody, nasze miasto innych też do

274 275



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


nagradzania wzywa. Co wyróżniliśmy bowiem, taką opromienia się sławą,
że wszyscy ludzie obejmują to podziwem. Co więcej, jeśli gdzie indziej
każde następne zgromadzenie powszechne zwołuje się dopiero po długim
czasie i zawsze rozwiązuje się je rychło, to nasze miasto jest wprost
zgromadzeniem powszechnym nieustannie trwającym dla ludzi, którzy tu
przyjeżdżają.
  Miasto nasze, trzeba powiedzieć, odkryło filozofię, która wszystko,
o czym się tu rzekło, wynalazła i urządziła. Do czynów nas wychowała i ła-
godnyxni zrobiła wobec siebie nawzajem. Odróżniła nieszczęścia ściągnięte
głupotą od wynikłych z konieczności i nauczyła wystrzegać się tamtych,
a te ścierpieć godnie. Nasze też miasto wymowę, którą wszyscy chcieliby
posiąść, a celującym w niej każdy zazdrości, wielce uczciło, bo dobrze wie,
że ona wśród wszystkiego, co tu żyje, należy z natury tylko do nas, ludzi,
i że dzięki tej wyższości górujemy także w każdej innej dziedzinie. Do-
strzegło i to, że we wszystkich innych poczynaniach wynik jest igraszką
doli: często przegrywają rozsądni, a głupcom wybornie się wiedzie. Jedynie
do pięknej, kunsztownej wymowy nie dobiją się żadne marne umysły, nią
zawładnąć może tylko duch rozumny. I to też pojęło nasze nuasto, że ludzie
uznani za mądrych mogą się właśnie w tej sztuce najmocniej odróżnić od
tych, których uważa się za nieuków.
  Ludzi, których od dzieciństwa wychowywano w zasadach wolności,
rozpoznaje się nie po męstwie czy bogactwie, czy po innych tego rodza-
ju dobrach, lecz najwyraźniej po wartości tego, co mówią. Nie ma jaśniej-
szego znaku kultury każdego z nas. Ci zaś, co pięlaiie posługują się
słowami, nie tylko nabierają wielkiego znaczenia w swoim lQaju, lecz
i poza jego granicami doznają czci. To nasze miasto o tyle wyprzedziło
resztę ludzi w mądrości i w wymowie, że jego uczniowie stali się nau-
czycielami innych. Dzięki niemu miano Hellenów zdaje się oznaczać już nie
ród, ale sposób myślenia, i zwą się Hellenami raczej ci, którzy uczestniczą
w naszej kulturze, niż ci, którzy mają wspólne z nami pochodzenie.




  O CZŁOWIEKU WIELKODUSZNYM
(z Etyki Nikomachejskiej Arystotelesa,11241r1125a)

  Człowiek wielkoduszny nie naraża się dla rzeczy małych i w ogóle nie
lubi się narażać, bo niewiele rceczy ceni. Umie zaś stawić czoło grozie, gdy
chodzi o rzeczy wielkie, i nie szczędzi wtedy życia, bo nie uważa, jakoby
trzeba było żyć za każdą cenę. [...) Jest też znamienne dla człowieka

Z myśli greckiej


wielkodusznego, że o nic lub niemal o nic nie prosi, natomiast chętny jest
do ushzg. Wyniosły jest wobec ludzi na wysokicb stanowiskach, a łagodny
wobec ludzi średnich. Przewaga bowiem nad tamtymi jest trudna i godna
szacunku, a nad drugimi łatwa, i wynoszenie się nad tamtych nie jest
nieszlachetne, a wynoszenie się nad nędzarzy jest czymś prostackim, tak jak
przemaganie słabych.
  Nie biegnie też on ku zaszczytom ani ku temu, czym się inni puszą, lecz
traktuje takie sprawy obojętnie i raczej się ociąga, chyba że chodzi o wiel-
kie zaszczyty lub wielkie dzieło. Zabiera się do nielicznych rzeczy, ale za
to wielkich i godnych sławy. I musi otwarcie nienawidzić i otwarcie ko-
chać. Bo ukrywa się ten, kto się boi. I musi bardziej dbać o prawdę niż
o pozór, a przy tym mówić i postępować bez obsłonek; pogarda skłania go
do mowy śmiałej. Przeto jest prawdomówny, chyba że przemawia ironicz-
nie, wtedy gdy odzywa się do ludzi z tłumu. I nie jest w stanie stosować się
w życiu do kogoś innego, chyba że do przyjaciela. Byłoby to bowiem
niewolnicze. Tak wszyscy pochlebcy są shiżalcami, a pochlebcami stają się
nędzarze.
  Niełatwo też podziwia. Bo nic nie jest dla niego wielkie. I nie jest mściwy.
Bo cechuje go skłonność nie do pamiętania, zwłaszcza o tym, czego doznał
złego, lecz raczej do puszczania w niepamięć. Ani nie obmawia ludzi i w ogóle
nie rozpowiada wiele ani o sobie, ani o innych. Nie zależy mu bowiem na tym,
by go chwalono, ani na tym, by innych ganiono. Sam też nie jest skłonny do
chwalenia, podobnie jak do mówienia o kimkolwiek źle, nawet o wrogach,
chyba że chce ul#ócić bezprawie. I nie jest skłonny do skarg ani do prób
w tym, co dotyczy rzeczy narzuconych koniecznością albo błahych. Bo to by
znaczyło, że mu na nich zależy. A on chce posiąść rzeczy pięlme i nie
przynoszące kor Lyści raczej niż pożyteczne i korzystne. Bardziej to bowiem
prcystoi człowiekowi, który sam sobie wystarcza.
  Widzi się, że człowiek wielkoduszny rusza się powolnie, mówi spokojnie,
głosem niskim. Nie leci bowiem przed siebie ten, kto dba o niewiele rreczy.
Ten, kto do niczego nie prcywiązuje wielkiej wagi, nigdy nie jest napięty.
A właśnie pośpiech i napięcie są pr Lyczyną ostrego głosu i nagłości ruchów.




SPOKÓJ EPIKURFJSKI
(Epikura List do Menojkeusa)

Epikur pozdrawia Menojkeusa.
Niechże nikt w młodych latach nie zwleka z szukaniem mądrości ani


276 277



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


niech się w starości tym dążeniem nie nuży. Żadna bowiem pora nie jest ani
za wczesna, ani za późna dla zdrowia duszy. Jeśli ktoś powiada, że czas
filozofowania jeszcze nie nadszedł albo że już przeminął, to jest tak, jakby
mówił, że pora dla szczęścia jeszcze nie nastała albo że już jej nie ma.
Trzeba filozofować i w młodości, i w starości, po to, żeby starzejąc się,
człowiek pozostawał młody wśród dóbr dzięki czarowi tego, co było, jak
i po to, by zarazem młody był i stary dzięki wyzwoleniu od troski o to, co
mu przyniesie przyszłość. Trzeba się ćwiczyć w rzeczach zapewniających
szczęście, bo gdy ono jest, mamy wszystko, a kiedy jego nie ma, wszystko
robimy, by je osiągnąć.
  Co nieustannie ci głosiłem, to rób i w tym się ćwicz, wyraźnie rozpozna-
jąc podstawy dobrego życia.
  Najpierw, uznając, iż bóstwo jest żywym bytem niezniszczalnym
i szczęśliwym, jak to określa powszechne pojęcie bóstwa, nie przypisuj mu
niczego, co byłoby obce jego niezniszczalności albo niezgodne z jego
szczęśliwością, lecz kształtuj w sobie wszelkie pojęcia, które podtczy-
mują ową z niezniszczalnością spojoną szczęśliwość. Albowiem są bogo-
wie. Wiedza o nich jest jawna. Lecz nie tacy oni są, jakich przedsta-
wia sobie wielu, którzy zresztą nie trwają przy swoich wyobrażeniach
o nich.
  Naprawdę bezbożny jest nie ten, kto neguje bogów czczonych przez
wielu, lecz ten, kto wyznaje takie mniemania o nich, jakie żywi rzesza.
Co bowiem wielu mówi o bogach, to nie są przeczucia, lecz błędne
założenia. Na przykład przypisuje się ich działaniu największe szkody
i najmożniejszą pomoc. Oni zaś pielęgnują swoje własne cnoty i przygar-
niają ludzi, którzy są do nich podobni, a wszystko, co nie jest takie,
uważają za obce.
  Nawyknij do mniemania, że śmierć jest dla nas niczym, ponieważ
wszelkie dobro i zło tkwi w odczuwaniu, śmierć zaś to wyzucie z od-
czuwania. Trafne rozpoznanie, że śmierć nas nie dotyczy, robi śmier-
telną egzystencję czymś ponętnym nie przez to, że dodaje do życia
czas nieskończony, lecz przez to, że nas uwalnia od pragnienia nieśmier-
telności. Żadnej bowiem grozy nie zazna w życiu człowiek, który
w pełni pojął, iż nie ma grozy w tym, że się nie żyje. Głupi jest ten, kto
powiada, że boi się śmierci nie dlatego, jakoby bolała, gdy przyjdzie,
lecz dlatego, iż boli ona, gdy się jej czeka. Jeśli coś nie dręczy nas bę-
dąc obecne, to w oczekiwaniu może nas dręczyć tylko złudnie. Śmierć,
najstraszniejsza z niedoli, niczym jest dla nas, bo kiedy my jesteśmy,
śmierci nie ma, kiedy zaś jest śmierć, nas już nie ma. Przeto nie dotyczy
ona ani żywych, ani umarłych, bo dla pierwszych nie ma jej, a tych
drugich już nie ma.

Z myśli greckiej


  Ogół ludzi jednak raz ucieka przed śmiercią jako przed największym
złem, innym razem wybiera ją jako ucieczkę od niedoli życia. Mędrzec zaś
ani nie odżegnuje się od życia, ani nie boi sięjego braku. Ani nie sprzeciwia
się życiu, ani nie mniema, jakoby czymś złym było nie żyć. Jak zaś
z pokarxnu wybiera się nie część największą, lecz najsmaczniejszą, tak
mądrzy chcą się nasycić nie ezasem najdłuższym, lecz najprzyjemniejszym.
Kto upomina młodego, by dobrze żył, a człowieka sędziwego, by dobrze
umarł, przemawia niedorzecznie, i to nie tylko ze względu na ponętność
życia, lecz i dlatego, że to samo ćwiczenie uczy i dobr Le żyć, i umrzeć
dobrze. Jeszcze o wiele gorszy jest głosiciel mniemania, że dobrze byłoby
nie urodzić się, "a jeśli ktoś się urodził, jak najrychlej bramę Hadesa
przekroczyć" [Teognis, 427]. Jeśli bowiem tak rzecze z przekonania, cze-
muż nie odchodzi z życia? Sposób na to miałby pod ręką, gdyby był mocno
o tym przeświadczony. Jeśli zaś tylko żartuje, ośmiesza się sam wobec ludzi,
którzy mu pzzecież nie wierzą.
  Trzeba pamiętać, że przyszłość nie jest ani całkowicie nasza, ani
całkowicie nie nasza, tak iż nie możemy liczyć z całą pewnością na to, że
ona nadejdzie, jak i całkowicie zwątpić w jej nadejście.
  Należy też wziąć pod uwagę to, że z pragnień jedne są naturalne, inne
próżne, a wśród tych pierwszych jedne naturalne i konieczne, inne tylko
naturalne. Z koniecznych jedne są niezbędne dla szczęścia, inne dla dobrego
stanu ciała, jeszcze inne dla samego życia. Kto niemylnie je rozpoznaje, ten
umie wszelkim upodobaniem i wstrętem kierować tak, by sobie zapewnić
zdrowie ciała i spokój duszy, w czym jest sedno szczęśliwego życia.
Właśnie w tym celu wszystko robimy: chcemy nie cierpieć i nie miotać się.
Po osiągnięciu tego przez nas wszelka burza w duszy rozprzęga się, gdy
istota żyjąca już nie musi iść na poszukiwanie czegoś brakującego jej ani
rozglądać się za czymkolwiek innym, co dopełniłoby dobra duszy i ciała.
Wtedy i tylko wtedy czujemy potrzebę przyjemności, kiedy nas boli jej
brak.
  Dlatego przyjemność nazywamy początkiem i końcem życia szczęśliwe-
go. Zdajemy sobie sprawę z tego, iż jest ona pierwszym i przyrodzonym
nam dobrem. Od niej wychodzimy, ilekroć wybieramy coś albo czegoś
unikamy. Do niej się odwołujemy, gdy za miarę każdego dobra uznajemy
odczuwanie. Ponieważ jest ona dobrem pierwszym i przyrodzonym, nie
wybieramy przyjemności jakichkolwiek, lecz niejedną pomijamy: taką,
z której by wyniknęła większa od niej przykrość. Nieraz też nad przyjemno-
ści przedkładamy cierpienia, mianowicie wtedy, gdy po długim ich znosze-
niu ma nastąpić większa od nich przyjemność. Chociaż więc każda przyje-
mność, będąc nam pokrewna z natury, jest dobrem, nie każda jest godna
wybrania. Podobnie każdy ból jest złem, lecz nie każdego trzeba unikać.

278 279



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


Z pewnością należy oceniać wszystkie te rzeczy według wymiernego
porównywania związanych z nimi korzyści i szkód. Niekiedy dobro może
być dla nas złem, kiedy indziej, przeciwnie, zło dobrem.
  Niezależność od rzeczy zewnętrznych uważamy za dobro wielkie, przy
czym chodzi nie o to, byśmy zawsze mieli niewiele, lecz o to, żebyśmy, nie
mając dużo, potrafili poprzestać na małym, będąc rzetelnie przeświadczeni,
że największą radość z przepychu mają ci, którzy najmniej go potrzebują,
i że łatwo można zaspokoić potrzeby naturalne, a trudne jest tylko sięganie
po to, co zbędne. Nie mniejszą, niż potrawami wyszukanymi, osiąga się
przyjemność skromnymi posiłkami, jeśli naprawdę uwalniają nas od cierpie-
nia niedostatku. Chlebem i wodą zdobywa szczyt przyjemności ten, kto
raczy się nimi głodny i złakniony. Nawyknięcie więc do prostego, nieko-
sztownego pokarmu tak służy zdrowiu, jak i robi człowieka skwapliwym
wobec koniecznych wymagań życia, lepiej też nas sposobi do uczestnicze-
nia, od czasu do czasu, w wystawnych biesiadach, a również otrząsa nas
z lęku prced odmianami doli.
  Kiedy powiadamy, że przyjemność jest samym sednem dobra, myślimy
nie o przyjemnościach rozrzutników i rozpustników, jak niektórzy przez
niewiedzę albo uprzedzenie, albo nawet umyślne wypaczenie, pojmują
nasze poglądy, lecz o tym, że nie ma bólu w ciele i zamętu w duszy. Nie
kielichy i nieskończone uczty, nie napawanie się chłopcami i kobietami,
nie rozkoszowanie się rybami i czym tylko może się do nas przymilić
bogaty stół, nie to! Rodzą życie szczęśliwe nie te wszystkie rzeczy, lecz
trzeźwe obliczanie, dociekające przyczyn każdego wyboru i odmowy oraz
przepędzające wszelkie takie znniemania, jakie zamącają dusze największą
trwogą.
  Tego wszystkiego początkiem i największym dobrem jest roztropność,
z tej przyczyny cenniejsza nawet od filozofii. Z niej wyrastają wszelkie
inne cnoty, bo uczy ona, że nie może być życia szczęśliwego, które
nie byłoby życiem roztropnym, godziwym i prawym, ani też życia roz-
tropnego, godziwego i prawego, które nie byłoby życiem szczęśliwym.
Cnoty rosną razem z nim i nie da się ich od życia szczęśliwego od-
dzielić.
  Któż więc twoim zdaniem mógłby górować nad człowiekiem, który żywi
pobożne mniemania o bogach i nie odczuwa żadnego lęku przed śmiercią,
pilnie przemyślał cel wyznaczony przez naturę i rozumie, jak łatwo jest
osiągnąć i dla siebie zdobyć ostateczny kres tego, co dobre, podczas gdy
trwałość albo natężenie tego, co złe, są ograniczone? On [wprost wyśmie-
wa] tę, którą inni intronizują jako władczynię wszechrzeczy [...]
  [...że jedne rzeczy dzieją się z konieczności], inne z przypadku, jesz-
cze inne zależą od nas; że konieczności nie można zadawać pytań, a do-
Z myśli greckiej


la przypadków jest niestała, natomiast to, co od nas zależy, nie ma
nad sobą innego pana, a więc do tego w naturalny sposób może się
odnosić i nagana, i pochwała. Już naprawdę lepiej byłoby przyjąć mit
o bogach niż ugiąć kark pod jarzmo przeznaczenia głoszonego przez
fizyków. Mit przynajmniej podsuwa jakąś nadzieję na przebłaganie
bogów przez składanie im hołdu, natomiast przeznaczenie to jest nie-
ugięta konieczność.
  Nie sądzi też ów człowiek, by dola [tyche), jak mniema wielu, była
bóstwem, żadne bowiem bóstwo nie robi niczego bezładnie, ani by ona
była jakąś bezpodstawną przyczyną sprawczą, nie uważa bowiem, że
właśnie dola udziela ludziom dobra i zła, od których zależy szczęśliwe
życie, chociaż przyznaje, że od niej pochodzą zaczątki wielkiego dobra
i wielkiej niedoli. Po prostu sądzi, że więcej jest warta niedola mędrca
niż powodzenie głupca. Lepiej też jest, gdy to w naszych czynach, co
jest dobrze oceniane, swoich pomyślnych skutków nie zawdzięcza przy-
padkowi.
  W tych i pokrewnych tym zasadach ćwicz się dniem i nocą, ty i kto-
kolwiek jest jak ty, a nigdy, ani na jawie, ani we śnie, nie doznasz
żadnego niepokoju. Będziesz żył jak bóg między ludźmi. W niczym już
bowiem nie jest do śmiertelnika podobny człowiek, który żyje wśród dóbr
nieśmiertelnych.




















280 281



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM

Z TEATRU MENANDRA




PANICZ RZEKOMO POLEGŁY I OBŁUDNY STRYJ
  (Tarcza, fragment 1, 1-148)

DAOS
  ...Dziś, ach, moje dziecko,
  Całkiem inaczej myślę, niż się Iego
  Mogłem spodziewać, gdym wyruszał z tobą.
  Ufałem, że ty z wojny zdrów i cały
  Wrócisz, okryty chwałą, i że odtąd
  Przez resztę życia będziesz żył w splendorach
  Czy to stratega, czy też może radcy.
  Twą siostrę - przecież ty dla niej poszedłeś
  Na wojnę - po wytęsknionym powrocie
  Dałbyś mężowi, co jest godny ciebie.
  A ja za wierność moją miałbym wreszcie
  Po długich trudach spokój aż po starość.
  I otoś zniknął obłędnie, już ciebie,
  Kleostratosie, nie ma. Twój pedagog,
  Wracam z tą tarczą, która tobie życia
  Nie zachowała. A tyś ją tylekroć
  Ocalał. Byłeś mężem wielkiej duszy.
  Któż taki drugi?

SMIKRINES

  Daosie.

DAOS
SMIKRINES
  Stało.

Dola niespodziana,




Straszna.



Lecz powiedz, jak to się


DAOS
  Żohiierzowi, Smikrinesie,
  Nieswojo uciec z boju. Zginąć łatwo.

Z teatru Menandra


SMIKRINES
  Ale, Daosie, powiedz, jak to było


DAOS
  Jest rzeka w Likii, którą nazywają
  Ksantos. Bez trudu wiele razy nad nią
  Biliśmy barbarzyńców. Umykali
  Pozostawiając nam równinę. Teraz
  Wiem, że byłoby lepiej nie zwyciężać
  Tak ciągle. Kto choć raz w łeb dostał, czujniej
  Strzeże się. Nas zaś, gardzących wrogami,
  Bezład pchał w to, co miało stać się. Wielu
  Za palisadę wychodziło, żeby
  Grabić wsie, łupić pola i sprzedawać
  Zdobycz. Kto wracał, brzęczał groszem.


SMIKRINES

Brawo !

DAOS
  [...) panicz, zebrawszy sześćset
  Staterów, sporo kielichów i tę tu
  Hałastrę jeńców, widzisz ich, na Rodos
  Posłał mnie, abym to wszystko powierzył
  Przyjacielowi jego i niezwłocznie
  [. . . ] powrócił.


SMIKRINES
I co dalej?


DAOS
  Z brzaskiem wyruszam w drogę. Barbarzyńcy
  W owym dniu, dowiedziawszy się od zbiegów
  O rozproszeniu naszych sił, za wzgórzem
  Czekali zaczajeni. Nasi szpiedzy
  Nie wyśledzili ich. Gdy zapadł wieczór,
  Żołnierze byli w namiotach, a że się
  W bogatym obłowili la-aju, niemal
  Wszyscy, tak, jak to bywa, przed wymarszem
  Podpili sobie.

282 283



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


SMIKRINES
To okropne !

DAOS
  Tamci,
  Jak sądzę, spadli na nich niespodzianie.

SMIKRINES
  [...]

DAOS


  [...] ja
  [...] kiedy było jakoś
  Koło póhiocy, pilnowałem łupu
  I niewolników, chodząc przed namiotem.
  I nagle słyszę jęk, wrzawę. Biegają
  I nawohiją się w popłochu. Zaraz,
  Co to się stało, zrozumiałem. Z tamtej
  Strony, na szczęście, był szaniec na wzgórku,
  Więc się tam wszyscy zbieramy, tam pędzą
  Konni, piechota, i wloką się ranni.

SMIKRINES
  O, miałeś szczęście, że cię wpierw wysłano

DAOS
  Do rana zrobiliśmy palisadę,
  Czekamy. Ci, co się po okolicy
  Rozbiegli, nadciągali, jak mówiłem,
  Jeden po drugim, do nas. Kiedy nastał
  Czwarty dzień, mamy wieść, że już Likowie,
  Gnając pojmanych, do swych wsi odeszli
  W głąb lądu. W drogę ruszamy.

SMIKRINES

Widziałeś zabitego?

Czy jego


DAOS
  Tak dokładnie
  Nie rozpoznałem go. Bo porzuceni

Z teatru Menandra


Już od trzech dni leżeli, twarze były
Nabrzmiałe.


SMIKRINES
Skąd wiedziałeś, że to on?

DAOS
  Leżał przy tarczy. Całkiem potrzaskanej.
  Pewnie dlatego żaden z barbarzyńców
  Nie wziął jej. Zacny nasz dowódca nie dał
  Płakać nad każdym poległym osobno.
  Byłoby bowiem mitręgą badanie
  Wszystkich zwłok. Zebrał je, spalił i śpiesznie
  Pogrzebał, i natychmiast zwinął obóz.
  Najpierw wpadamy na Rodos, tam kilka
  Dni przebywamy. I płyniemy tutaj.
  Teraz wiesz wszystko.


SMIKRINES


Sześćset staterów?

DAOS



SMIKRINES

Przywiozłeś, powiadasz,




Tak



Oraz puchary?

DAOS
  Ważą, o spadkobierco, min czterdzieści,
  Nie więcej.


SMIKRINES
  Tylko? Myślisz, że ja tego
  Będę dochodził? Resztę rozgrabiono?


DAOS
  Tak, oprócz tego, co wziąłem odchodząc.
  Ale te szaty, chlamidy i czeladź
  Są dla twojego domu.

284 285



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


SMIKRINES
  Cóż mi po nich!
  Gdybyż on tylko żył!

DAOS
  O, gdybyż! Ale
  Teraz już trzeba podać złą wiadomość
  Tym, którzy najmniej zasługują na nią.

SMIKRINES
  Później chcę z tobą pogwarzyć spokojnie,
  Daosie.


(wychodzi Daos)
  Na mnie też czas, bym powrócił
  Do domu, pilnie uważając na to,
  Żeby z tamtymi mówić najoględniej.

(wychodzi)

TYCHE (wchodzi na scenę)
  Gdyby tych ludzi dotknęło nieszczęście,
  Nie mogłabym ja, bogini, być przy nich.
  Lecz oni tylko mylą się, nie wiedzą.







  [...]
  Kiedy natarli barbarzyńcy [...]
  I brzmiało hasło boju, każdy chwytał,
  Co miał pod ręką. Ktoś przy Daosowym
  Był wychowanku, złapał jego tarczę,
  Pobiegł w gąszcz bitwy i od razu poległ.
  Ponieważ tarcza leżała wśród trupów,
  A twarz młodzieńca była zniekształcona,
  Daos pomylił się. A Kleostratos
  Innym orężem zbrojny walczył, aż się
  Dostał w niewolę. Lecz żyje i rychło
  Wróci tu zdrów i cały. O tej sprawie
  Już dosyć wiecie. A stary, co właśnie
  Tak dopytywał się, Kleostratosa
  Stryjaszek, wszystkich ludzi zdołał draństwem
  Prześcignąć. Ani brata, ani swata
  Nie zna. Niczego się nie wstydzi, byle

Z teatiu Menandra


Mógł wszystko zgarnąć. Tylko o to stoi.
Żyje sam, jeno z starą niewolnicą.
A w tym sąsiednim domu, do którego
Wszedł Daos, mieszka młodszy dusigrosza
Brat, człowiek i szlachetny, i zamożny.
Żonę i jedną córkę ma. Młodzieńczyk,
Kiedy odpływał, jemu swoją siostrę
Powierzył, więc się te dziewczyny razem
Chowały. Ten, jak już rzekłam, szlachetny,
Widząc, że nieobecność się przedłuża
Kleostratosa, a swoją majętność
Szacując jako mierną, jego siostrę
Chciał dać za żonę młodzieńcowi, żony
Swojej synowi z jej pierwszego męża,
Na posag przeznaczając dwa talenty,
I teraz miały się odprawiać gody.
Lecz to, co na nich wszystkich spadło, wznieci
Zamęt. Bo tamten łajdak, o sześciuset
Słysząc staterach, widząc niewolników
I niewolnice, i juczne zwierzęta,
Zechce, choć stary, sam poślubić pannę,
Która się stała dziedziczką. Lecz w próżne
Troski uwikła się i utrapienia,
I tylko siebie przed oczami wszystkich
Ludzi odsłoni, jaki jest, i wróci
Tam, skąd i wyszedł. Jeszcze trzeba podać,
Kim ja i jak się nazywam: ta, która
Urządza całe to igrzysko, Tyche.














286 287



PRZED ZDOBYWCĄ I PO NIM


  PRZYPATRZYWSZY SIĘ RZECZOM WSPANIAŁYM
(fragment z zaginionej komedu Menandra Podstawiony, czyli prostak)

...Najszczęśliwszy mi się zdaje
Ten, kto pogodnymi oczarxti, Parmenonie,
Przypatrzywszy się rzeczom wspaniałym, odchodzi
Rychło tam, skąd przyszedł: słońcu wspólnemu, gwiazdom,
Wodzie, chmurze, ogniowi. Sto czy bardzo mało
Żyłbyś lat, te rzeczy zawsze będziesz tu widział,
A nigdy wspanialszych, niż są one, nie ujrzysz.



ALEKSANDRIA


  Czary aleksandryjskie każą nam zamyślić się najpierw nad mia-
stem w Egipcie, którego narodziny z kolei przywodzą na mys'1
puszkę, w jakiej Aleksander wszędzie woził z sobą Iliadę, zresztą
może nie tylko Iliadę, lecz obie epopeje Homerowe, jak niebawem
zobaczymy. Jeszcze raz otwieramy Plutarchowy Żywot Aleksandra
(679d). Zawładnąwszy Egiptem, zdobywca postanowił zbudować tu
wielkie i ludne miasto, któremu nadałby swoje imię. Zobaczył którejś
nocy we śnie siwego starca, który takie wyrzekł słowa:


Wyspa jest pośród morza skłębionego falanu
Przed samym brzegiem Egiptu, zwą ją Faros.

Te wersy są z Odysei (4, 354-355), a więc dostojny gość snu to był
Homer.
  Przebudziwszy się, Aleksander od razu podążył na Faros, która
wtedy była jeszcze wyspą. Już w czasach Plutarcha łączyła ją
z lądem grobla. Powolniejsza, lecz bardziej skuteczna była później
wytrwałość Nilu, który wiek za wiekiem niósł do regionu swojej
delty muł z Górnego Egiptu, powoli wypierający morze. Dziś Faros
jest przylądkiem zwanym Ras-el-Tin.
  Aleksandra jednak, bardziej niż niewielka wyspa, zaciekawił
rozciągający się naprzeciw niej wąski klin wapiennego gruntu, który
289



ALEKSANDRIA

oddzielał bagniste jezioro Mareotis od morza. Uznał, że obszar ten
nadaje się pod wymarzone miasto portowe. Było tu już miasteczko
Rakotis, niezamożne, oddane czci egipskiego Ozyrysa, która prze-
trwa i w późniejszych, greckich wiekach owego regionu. Na wschod-
nim zaś skraju wapiennego grzbietu, gdzie wówczas wpływało do
morza najbardziej zachodnie z ujść delty Nilu, istniało także od
dawna osiedle, zwane przez Greków Kanopos albo Kanobos, pono
założone w miejscu, gdzie niegdyś zmarł noszący takie miano sternik
wracającego spod Troi Menelaosa; dziśjest to aleksandryjskie przed-
mieście Abukir.
  Zdobywca Egiptu i innych krain założył na wapiennym klinie
w roku 331 przed Chrystusem Aleksandrię według planów opracowa-
nych przez greckiego architekta Dejnokratesa. Dostosowana do
kształtu gruntu, miała mieć w zamyśle Aleksandra, jak to notuje
Plutarch, formę chlamidy, płaszcza, jaki zarzucali na ramiona mace-
dońscy jeźdźcy. Geometrycznie wykreślone ulice przetrwały w ja-
kiejś mierze do naszych czasów. Na Faros Ptolemeusz II zbudował
latarnię morską.


Aleksandria przy Egipcie

  Pod panowaniem następców Aleksandra w Egipcie hellenistycz-
nym, Ptolemeuszów (Ptolemaioi), czyli Lagidów (od Lagosa, ojca
Ptolemeusza I Sotera), mających rządzić tym krajem od schyłku IV
wieku do roku 30 przed Chrystusem, gdy umrze pokonana przez
Oktawiana ostatnia królowa, Kleopatra, Aleksandria dosyć rychło
stała się głównym ośrodkiem handlowym całej cywilizacji śródziem-
nomorskiej, a zarazem miastem, którego urok wielu przyciągał ludzi
we wszystkich następnych wiekach. Przyciąga i teraz, chociaż dziś,
zwłaszcza po odejściu Europejczyków, Aleksandria wydaje się mało
grecka. Ale tak naprawdę, jaka ona jest? Tu trochę wspomnień
z podróży odbytej w roku 1996, na przełomie kwietnia i maja, gdy
wreszcie zobaczyłem Aleksandrię w Egipcie, a raczej "przy Egip-
cie", jak mówili Rzymiarue (Alexandrea ad Aegyptum).
  Po paru dniach pobytu w słynnym porcie śródziemnomorskim,
siedząc w kawiarni (niegdyś greckiej) Pastrudisa przy ulicy el Hor-
Aleksandria przy Egipcie

reya ("Wolności"; niegdyś rue Rosette, od miejsca słynnego Cham-
pollionowego kamienia), zastanawiałem się: co tu trwa? Greków
i w ogóle ludzi z Europy już niemal zupeInie nie ma. Nliasto jest
obecnie prawie całkowicie egipskie. Wszędzie mowa arabska. Pięć
razy na dobę rozlega się śpiew muezinów (żywy czy z taśmy?),
wołających, że "Bóg jest wielki". W ulicach świecą jasne chusty
kobiet, niekiedy (rzadko) zakrywające twarz, z wąską tylko szparą
dla oczu. Rysy twarzy nieraz zadziwiają. To o Helenie, której według
jednej z wersji mitu nie było w Troi, tam gościło tylko jej widmo,
ona wojnę przetrwała w Egipcie - mówi się w Iliadzie (3, 158), że
jest "strasznie", ainos, podobna do bogiń. Pomyślałem też jeszcze raz
o uśmiechu kor attyckich w muzeum na Akropolu.
  Pierwszy raz w życiu znalazłem się w kraju wyznawców islamu.
Serce wybiegało do tych ludzi, a chciałem też jak najwięcej zrozu-
mieć. Rychło jednak pojąłem, że raczej niewiele zrozumiem. Trady-
cja chrześcijańska w historii istnieje pomiędzy wschodnią nagością
metafizyczną (wywiedzioną częściowo z samego doświadczenia pu-
styni?), nagim trwaniem na głazach i piasku przed obliczem trans-
cendencji, a greckim ładem kształtów. Czy chrześcijanin o umyśle
skrajnie greckim, człowiek z pogranicza helleńsko-chrześcijańskiego,
może coś zrozumieć z tamtego trwania?
  Puste wnętrza meczetów. Staje w pamięci antyczne doświadczenie
wodza rzymskiego, który z mieczem w ręku, zuchwale, wdarł się do
świątyni jerozolimskiej, aż do najświętszego miejsca, i przekonał się,
że tam, przynajmniej dla jego oczu, dla jego uszu, zieje pustka. Tak
i w meczecie są tylko stopnie, po których duchowny wstępuje ku
kazalnicy, aby skupionym niżej ludziom objaśniać Koran. Pytam, jak
umierają muzułmanie. Czy przychodzi duchowny z pociechą? Nie.
Słyszę, że tylko rodzina modli się wokół umierającego. Czy tak jest
naprawdę? Pono mułła przybywa dopiero wtedy, gdy on już umarł.
Za to przy uliczce, właśnie aleksandryjskiej, przed drzwiami jakiegoś
rzemieślniczego warsztatu, widzę ludzi klęczących, czy raczej kuca-
jących, na dywaniku i bijących pokłony, a przed nimi siedzi na
krześle ich przewodnik duchowy i coś im tłumaczy. W meczecie
wiejskim zaś w pobliżu Kairu zobaczyłem ludzi leżących na podło-
dze tak swobodnie, można by nawet rzec: w tak przypadkowych
pozach, jakby to była majówka. Czują się u siebie, zacisznie? Zresz-

290 291



ALEKSANDRIA


tą, czy to na wsi, czy w Kairze i w Aleksandrii, na ogół pytać tych
ludzi nie mogę, bo mówią przeważnie tylko po arabsku. Ale są tnili.
Wartownicy, dozorcy domów, którzy widzieli mnie ledwie trzy,
cztery razy, mówią: "Salam!". Do przybysza często uśmiechają się.
Kelnerzy w kawiarni prędko uznają gościa za swojego człowieka, jak
Włosi. Z oczu kobiet i mężczyzn, tak sobie myślę, patrzy na trmie
Morze Śródzietrme, które przecież należy nie tylko do nas. Kiedy
jednak pytałem nielicznych Europejczyków o Greków w Aleksandrii,
powiedzieli mi, że po drugiej wojnie światowej było ich sto tysięcy,
a dziś jest siedmiuset, co najwyżej ośmiuset.


Głos z Serapeum

  Wróćmy do Aleksandrii antycznej. Centra duchowe miała ona
przynajmniej dwa. Jedno było w połudttiowo-zachodttiej części mia-
sta, zamieszkanej przeważnie przez dawniejszych Egipcjan i dziedzi-
czącej miano Rakotis, tam, gdzie do dziś wznosi się słynny zabytek
zwany "Kolutrmą Pompejusza". W sąsiedztwie monumentu archeo-
logowie postawili na wzgórzu dwa gramtowe sftnksy, odkopane
w owej strefte. Kolumnę przypisała czci Pompejusza tylko ułomna
wiedza wieków średnich. Jak zdaje się wymkać z bardzo potrzaska-
nej inskrypcji na granitowej podstawie kolumny, dedykował ją
u schyłku III wieku po Chrystusie rzymski prefekt Egiptu cesarzowi
Dioklecjanowi, który zbuntowaną Aleksandrię pokonał po ośmiu
miesiącach oblężenia: na szczyt wydźwignięto zapewne jego posąg.
Ważniejsza jednak obietnica może nas przyciągnąć do tego miejsca:
że dostrzeżemy jakiś ślad, choćby cień, majestatu Serapisa, którego
wczesna świątynia - Serapejon, Serapeum - była właśnie tu. Kult
tego boga, najgłębiej i najszerzej czczonego w hellenistycznym
Egipcie, wyłonił się z dziedzictwa kultu Ozyrysa, wcześnie utożsa-
mianego przez Greków z Dionizosem, i kultu Apisa z Memfts. Posąg
Serapisa, z drewna i złota, przypisywany greckiemu rzeźbiarzowi
z Katii, Bryaksisowi, wydawał się postacią Zeusa, brodatego,
w greckich szatach, siedzącego na tronie. Kosz na jego głowie,
napełniony płodami ziemi, a u boku boga trójgłowy Cerber, pies
podzietnia, pozwalały jednak od razu się domyślić, że to nie tylko

Głos z Serapeum

Zeus, lecz zarazem bóg płodności (jak ów pradawny Kuros, od
którego Olimpijczyk pochodził) i bóg podzietnia, Hades. A więc
Ozyrys-Apis-Dionizos-Zeus-Hades, a także Asklepios, bóg sztuki
lekarskiej, coraz bardziej kochany przez ludy hellenistyczne jako
łagodny opiekun.
  Całość owej strefy: "Kolumna Potnpejusza", sftnksy, a pod wzgó-
rzem galerie podziemne, wyrąbane przed tysiącleciami w skalistym
gruncie, opasane są dziś murem jako obszar zabytkowy. Kiedy tu
przyszedłem, było właśnie święto muzuhnańskie i strażnik pozwolił
tylko przez chwilę zajrzeć za furtę. Polscy archeologowie pocieszają
mnie, że i tak memal nic bym nie znalazł. Owe korytarze to musiały
być jakieś piwnice Serapeum, nie odsłaniające jednak nawet jego
zarysu.
  A przecież z okolic nie istniejącego już w materialnym świecie
Serapeum dobiega do trmie głos, którego od iluż lat nie mogę
zapomnieć, głos ze świątyni Serapisa może właśnie tej, zbudowanej
przez Ptolemeusza I Sotera na przełomie IV i III wieku przed
Chrystusem, a może z większego Serapeum, powstałego później, za
Ptolemeusza III Euergetesa (24C#222 przed Chr.), w Kanopos; ta
druga świątynia była jednym z najsłynniejszych sanktuariów staro-
żytnego świata. Głos zaś to medytacja antycznego chłopca, jaką jest
wiersz nowogreckiego poety z naszego już stulecia, Konstandinosa
Kawafisa, Kapłan w Serapeum; czytając ten wiersz, wybiegając
daleko w przód przed naszą obecną natrację, jesteśmy już w wiekach
naszej ery. Chłopiec jest chrześcijaninem, a ojciec był kapłanem
Serapisa.

Dobrego starca, mojego ojca,
który kochał mnie zawsze tak samo,
dobrego starca opłakuję, mojego ojea,
co zmarł onegdaj, tuż przed świtem.

Jezu Chryste, przykazaniom
Twego najświętszego Kościoła pragnę zawsze
dochować wiary w każdym uczynku moim,
w każdym słowie, w każdej myśli. To jest troską
każdego dnia mojego. A którzy Tobie przeczą,
odwracam się od nich. A jednak płaczę teraz.


292 293



ALEKSANDRIA


Płaczę, Chryste, za moim ojcem,
choć był on - strasznie nawet mówić o tym-
kapłanem w tym przeklętym Serapeum.

  Nieraz po przeczytaniu stronicy książka wypada z rąk; nic więcej
nie da się już powiedzieć. Tak i tu, po wysłuchaniu tego krótkiego
wiersza. Zacytowałem go właśnie dlatego, że w nim, jak w wielu
innych tekstach, Kawafis jest dziedzicem wieków i tysiącleci litera-
tury greckiej. Czy rozumiemy ją dobrze, tę naszą mistrzynię intele-
ktualną? Czy dostrzegamy, że największa jej siła jest w wyrażaniu
uczuć? Może nieściśle powiedziałem. Raczej: doświadczeń egzysten-
cjalnych. Czy to doświadczeń Sokratesa, czy odtrąconego dziecka,
jak wtedy, gdy po zgonie Hektora Andromacha przewiduje sierocą
dolę Astianaksa (Iliada, 22, 493#95):


Kogoś za połę płaszcza pociągnie, innego za chiton.
Może się ktoś i zlituje, nawet podsunie mu kubek
I zwilży wargi, lecz podniebienia nie zwilży.


  Muszę tu wyznać, co myślę: że sztuka grecka zmaga się nieraz
z transcendencją nie mniej, niźli się zmaga islam. Choćby w stuknię-
ciu o mur nierozwiązalności, jakie u Greków tak często słyszę:
w oporze Prometeusza, w doli Orestesa, w rozmowie Antygony
z Kreonem... Przenikające hellenizm odczucie transcendencji przeja-
wia się też w jednym z najważniejszych elementów greckiej estetyki,
jakim jest milczenie. Zresztą sztuka ta jest najczęściej, jak już się
rzekło, tylko formą, milczącą formą. Odczytuję w niej regułę: doty-
kając tego, co zewnętrzne, dotkniesz - na ile to w ogóle jest tu na
ziemi dla nas możliwe - głębi.
  Mówiąc zaś o rzeczach zewnętrznych, często drobnych, i o szkole
milczenia, dotykamy też rodzaju poezji, przelotnie wspominanego już
w tej naszej książce, teraz zaś mającego niebawem bardziej zająć nas,
bo jest szczególnie znamienny dla epoki hellenistycznej: epigrama-
tów, znanych nam przeważnie z Antologii Palatyńskiej. Ale zanim
pochylimy się nad nimi, trzeba jeszcze powiedzieć o paru innych
sprawach. Najpierw o drugim z centrów duchowych hellenistycznej
Aleksandrii.

Muzeum i Biblioteka

Muzeum i Biblioteka

  Już nieraz zaglądaliśmy do niego ukradkiem, teraz odwiedzimy
je na dhzżej. Owym centrum są dwie wymienione tu, ściśle związane
z sobą instytucje. Obie znajdowały się w dzielnicy wschodniej zwa-
nej Bruchejon, przy pałacach królewskich będących sporą częścią
miasta, która ciągnęła się od wąskiego przylądka, dziś el Silsileh,
w głąb lądu, nie wiemy jak daleko. Nie potrafimy więc oznaczyć
miejsca dwóch klejnotów Aleksandrii, po których nie został żaden
ślad materialny. Przybytkami Muz, museia, nazywano w Grecji
niekiedy nawet zarośla, w jakich śpiewały ptaki. W górach Heliko-
nu taiło się Museion, gdzie przechowywano manuskrypty poematów
Hezjoda. Tak samo określano poświęcone Muzom miejsce w Akade-
mii Platona i w Likejonie Arystotelesa i tak nazwał Ptoleme-
usz I Soter swój przybytek Muz, który założył prawdopodobnie
według rad, jakich udzielił mu Demetrios z Faleronu. Słynny ten
uczeń Teofrasta, ucznia i następcy Arystotelesa, był znakomitym
archontem Aten, kiedy zaś w roku 307 przed Chrystusem musiał
stamtąd uciec przed zwycięskim Demetriosem Poliorketesem, po-
dążył do Aleksandrii na dwór Sotera, który umiejętnie wykorzystał
jego wiedzę i talenty.
  W aleksandryjskim Muzeum, obejmującym liczne budynki, miesz-
kało wielu uczonych: matematyków, astronomów, biologów, geogra-
fów, filologów, którzy otrzymywali od kolejnych Ptolemeuszów,
a potem od rzymskich cesarzy, hojne pensje. Podlegali zwierzchni-
kowi zwanemu "przewodniczącym" (epistates) albo "kapłanem"
(hiereus). Głównym ich obowiązkiem było prowadzenie badań,
ale przychodziło się też na ich wykłady, a w dyskusjach nauko-
wych, jakie się tu toczyły, uczestniczyli nieraz sami Ptolemeusze,
władcy oświeceni. Po wiekach szczególnym patronem Muzeum
będzie cesarz Hadrian, a prześladowcą cesarz Karakalla. Oprócz
ogrodu botanicznego i ogrodu zoologicznego, pracowni chirurgicz-
nych i obserwatoriów astronomicznych owa strefa Muz miała wiel-
ką aleję, peripatos, gdzie wśród drzew można było, za Arystote-
lesowym wzorem, rozmyślać i dyskutować podczas przechadz-
ki, oraz rozległą salę biesiadną, w której krzyżowały się nad stoła-
mi nie tylko argumenty naukowe, lecz także żarty i rzucane w po-

294 295



ALEKSANDRIA


wietrze girlandy wierszy. Przyznawano w Muzeum liczne nagrody
literackie.
  Druga część drugiego ośrodka duchowego Aleksandru to była
Bibliotheke. Słyszymy, że także przy jej zakładaniu doradcą Ptole-
meusza I był Demetrios z Faleronu i że wzorowano się na układzie
książnicy w ateńskim Likejonie Arystotelesa, pono pierwszego sy-
stematycznego zbieracza ksiąg. Dzieliła się ona z kolei na dwie
części. "Biblioteka-Matka" znajdowała się (jak i Muzeum) w dziel-
nicy Bruchejon, przy pałacach. Dodatkową "Bibliotekę-Córkę"
urządzono przy świątyni Serapisa w Rakotis. Ilość gromadzonych
ksiąg - a raczej, wedhzg antycznego kształtu, zwojów - gorliwie
pomnażał Ptolemeusz II i jego następcy. Zasobność księgozbioru
aleksandryjskiego rozmaicie określają świadectwa antyczne. Słyszy-
my o stu tysiącach, czterystu tysiącach, nawet o siedmiuset tysią-
cach zwojów.

  " y
  Stanowisko dyrektora "Biblioteki-Matki b ło wielce zaszcz tne.
Pierwszy piastował ten urząd Zenodotos z Efezu, filolog zasłużony
zwłaszcza w ustalaniu tekstu Homera (następca Arystotelesa w owej
pracy, jeśli uwierzymy w to, co podał Plutarch o recenzji Iliady
dokonanej już przez mistrza Likejonu). Po nim objął zarząd książni-
cy, w drugiej połowie III wieku przed Chrystusem, Eratostenes
z Kyreny, wielki matematyk i geograf, który pierwszy obliczył,
z niewielkim błędem, obwód ziemi i stwierdził - poprzednik dorad-
ców Kolumba - że płynąc na zachód od Gibraltaru można dotrzeć do
Indii. Na przełomie III i II wieku spotykamy na czele "Biblioteki-
-Matki" dwóch znakomitych filologów, Arystofanesa z Bizancjum
i Arystarcha z Samotraki.
  Pracowali też w owej książnicy poeci-filologowie, Kallimach
z Kyreny (Kallimachos, ok. 305-ok. 240 przed Chr.), o którym dużo
więcej powiemy później, i jego uczeń Apoloniusz (Apollonios, ok.
295-215 przed Chr.) Rodyjski (na Rodos długo przebywał, urodził
się zaś w Aleksandrii albo może w Naukratis, starej kolonii greckiej
w delcie Nilu), którego Argonautykom, poematowi epickiemu
w czterech księgach, zawdzięczamy wiele wieści o pradawnej wy-
prawie śmiałków po Złote Runo, jak też aleksandryjski, nowy kunszt
kompozycji, narracji i zwłaszcza opisów, zapowiadający nieraz Wer-
giliuszową Eneidę. Żaden z nich, jak się zdaje, nie był dyrektorem.

Muzeum i Biblioteka


Kallimach dużo poświęcił starania katalogom, tak zwanym pinakes,
"tablicom", wymieniającym dzieła w porządku tematycznym, a nie
alfabetycznym. Jego trud podjęli następcy.
  Filologicznej i krytycznej pracy owych ludzi, prowadzonej od
przełomu IV i III wieku przed Chrystusem, w dużej mierze zawdzię-
czamy nasze teksty nie tylko Homera i Hezjoda, lecz także tragików,
komediopisarzy, części poetów lirycznych, innych też autorów.
Zresztą pracownicy ci są odpowiedzialni również za wybór takich
a nie innych utworów, na przykład z bardzo obfitego dorobku każde-
go z trzech wielkich tragików albo z rozległej dziedziny starej epiki,
do przepisywania i przekazywania potomnym. W jakiej mierze-
zadajemy sobie takie pytanie - awersja Kallimacha do "cyklu epic-
kiego", to poiema to kyklikon, wyrażona bez ogródek w jednym
z jego epigramatów (Antologia Palatyńska,12, 43,1-2):

Brzydzę się cyklem epickim. Nie lubię wędrować
Gościńcem przemierzanym stopami mnogiej rzeszy

przyczyniła się do zagłady owej strefy piśmiennictwa, tak zwanego
cyklu epickiego, posthomeryckiego?
  Nie należy jednak tylko bibliotekarzy aleksandryjskich obarczać
winą za to, że dziedzictwo literackie Grecji tak często zapada się
nam pod stopami. To bowiem, co przeznaczyli do przechowania, też
nieraz w pożodze historii płonęło. Według Plutarcha (Żywot Cezara,
731) pożar warsztatów okrętowych w porcie podczas oblegania
Aleksandrii przez Juliusza Cezara poszedł jak burza w miasto
i pochłonął wielką Bibliotekę. Późniejsi autorzy będą podawali
wyolbrzymioną wieść, że całkowicie spłonęły obie biblioteki. Ale
trudno uznać to za prawdę. Zdaje się, że "Biblioteka-Matka" utraciła
wówczas tylko część zbiorów. Dalsze dzieje obu książnic są niejas-
ne. Zresztą nie były one jedynymi bibliotekanu w cywilizacji
hellenistycznej. Istniały duże księgozbiory w innych też miastach.
Słynęła biblioteka w Pergamonie, stolicy jednego z królestw helle-
nistycznych w Azji Mniejszej. Trzeba też dodać, że papirusy odnaj-
dywane przez badaczy w bezpiecznym, bo cudownie suchym, pia-
sku egipskim świadczą o istnieniu już wówczas księgozbiorów
prywatnych.
296 297



ALEKSANDRIA

Obrazki Herondasa i Teokryta

  Właśnie ten piasek u schyłku poprzedniego stulecia oddał nam,
choćby postrzępione, tak zwane mimijamby, czyli scenki dramaty-
czne ujęte w metrum jambiczne, ukazujące życie codzienne w mie-
ście greckim. Poemaciki przypisane są dosyć tajemniczemu poecie,
którego zarówno imię - Herondas czy Herodas? - jak i miejsce
urodzenia - wyspa Kos czy Milet? - są niepewne. Wiemy jednak,
że pisał w III wieku przed Chrystusem i można się domyślać jego
koneksji, choćby polemicznych, z aleksandryjskim kręgiem Kalli-
macha. Teksty te, zakupione przez Muzeum Brytyjskie, opublikował
w roku 1891 filolog F. G. Kenyon. Niemal natychmiast przeczytał
je Konstandinos Kawafis, którego znowu wspomnijmy, aby teraz
słowami jego wiersza z roku 1892 (Mimijamby Herondasa) przed-
stawić zarówno treść scenek, jak i radość Europejczyków z owego
znaleziska.


Długo, w egipskiej ziemi mroku,
te jamby tchnące czarem żywym
nudziły się w tym rozpaczliwym
spokoju, który je tam okuł.

Ale ich groby wreszcie pękły,
cisza rozwiała się. Z Północy
uczeni przyszli ku pomocy.
I teraz te zabawne dźwięki

wiodą nas znów ku wesołości
helleńskiej pieśni i agory,
wiodą nas w lud, co zawsze skory
każdej dobadać się nowości.

Tu zaraz minie nas przelotem
przebiegła stręczycielka. Ale
Metriche nie ulegnie wcale:
wie, jak obronić swoją cnotę.

Drugi się nicpoń napatoczy:
jakiś sklepikarz. Ten wywodzi

Obrazki Herondasa i Teokryta


Frygijczykowi, że zaszkodził
szkole dziewczynek... tak uroczych.

Damy wizytę zaś składają,
gaduły dwie, Asklepiosowi:
najsmakowitsze ich rozmowy
świątynię wielce rozjaśniają.

A nas zachęty Metro wiodą
tam, gdzie wyprawia garbarz skóry:
pięknych się rzeczy piętrzą góry.
Tam się z najświeższą spotkasz modą.

Lecz ileż papirusów zgryzły
robaki, gdy się w ziemi zmieniał
w pastwę łupieżców tych oślizgłych
wiersz ironiczny. Nasz Herondas
stworzony dla uweselenia,
jakże zraniony wrócił do nas.

  Mimami (mimoi), czyli utworami "naśladującymi", mimeomenoi,
ujętymi jednak po epicku w miarę heksametrów, są też poematy
jednego z najsłynniejszych hellenistycznych poetów. Teokryt (Theo-
kritos) żył w pierwszej połowie III wieku przed Chrystusem. Urodził
się w Syrakuzach, ale zdaje się, że większość swoich lat przewędro-
wał poza ojczystą Sycylią, może w południowej Italii, a potem na
wyspie Kos i w Aleksandru. Teksty przechowane pod jego imieniem
są to, obok dwudziestu kilku epigramatów, takie właśnie poemaciki,
które częściej niż mimami nazywa się idyllami, eidyllia. Jest to
zdrobnienie wyrazu eidos, "obraz" (związanego etymologicznie
z czasownikiem eidon, "ujrzałem"). Eidyllion znaczy więc: "obra-
zek". Niektóre Teokrytowe "obrazki" są, jak mimy Herondasa
scenkami z życia miejskiego. Ale miłość potomnych przywarła
o wiele bardziej do tych utworów czarującego poety, które określono
jako "obrazki pasterskie", eidyllia bukolika. "Bukolikami" będą
nazywać Grecy, Rzymianie i wszyscy Europejczycy tę dziedzinę
poezji, która w homeryckiej wersyfikacji, w heksametrze, jakby po-
wracała do przedhomeryckiej, tylko w mitycznych domysłach jawią-
cej się niekiedy poezji pono orfejskiej (od proroka Orfeusza), głębiej

298 299



ALEKSANDRIA


zanurzonej w wielką tajemnicę, jaką jest przyroda. Niekiedy nazywa
się ją poezją sycylijską, gdyż tam w prawieku żył pasterz-poeta
Dafnis, dobrze znany nam z greckich mitów i z greckiej i rzymskiej
literatury. My rodzaj literacki poematów Teokryta określamy trady-
cyjnie, lecz raczej dowolnie, terminem "sielanki".
  Sielanka szósta w szczęśliwie przechowanym, sięgającym trzy-
dziestki zbiorze owych utworów prowadzi nas na łąkę sycylijską,
gdzie śpiewy pasterskie dźwięczą i urokiem, i ironią, albowiem ka-
że nam słuchać o tym, jak Cyklop Polifem, ten zwalisty potwór
z Odysei (jeszcze przed przeraźliwym jego spotkaniem z Odyseu-
szem), kocha się w zwiewnej nimfie morskiej, nereidzie Galatei.
Skądinąd wiemy, że łączyła ją wzajemna miłość z urodziwym
pasterzem Akisem i że Polifem w końcu zabił szczęśliwego rywala
olbrzymim głazem. Zauważymy z pewnością i to, jak Teokryt pod-
patruje dzianie się drobnych (lecz właściwie które są drobne?) spraw
natury.

Galateja zaczepia cię z dala, jak lecące
Przez letni żar puchowe kule zwiane z akantu.

  Po tysiącleciach będzie podobnie patrzał na łąkę Bolesław Le-
śmian:


Znajomą łąkę, oglądaną spodem,
Co rozumiejąc, czym jest taka chwila,
Sama przede mną swą gęstwę rozluźnia,
By mi ukazać, jak się cień motyla
Tuż za skrzydłami po kwiatach opóźnia.

  Nie wypada jednak całkiem pominąć miejskich obrazków Teokry-
ta. Przyjrzyjmy się przynajmniej najbardziej rozkosznemu wśród
nich. W sielance piętnastej spotykamy dwie syrakuzanki osiadłe
z mężami w Aleksandrii Ptolemeusza II (Ptolemaios Philadelphos,
283-247), brata i małżonka Arsinoe (oboje byli dziećmi Ptolemeu-
sza I Sotera i jego siostry przyrodniej i żony, Bereniki). Syrakuzanki,
Gorgo i Praksinoe, właśnie idą z thzmem mieszkańców Aleksandrii
do strefy królewskich pałaców na obrzędy ku czci Adonisa. Ten
tragicznie urodzony na Cyprze, o czym w Mitologii dokładnie opo-

Aleksandria wieczna

wiadam, młodzieńczy ulubieniec samej najmożniejszej Afrodyty,
rozdarty kłem odyńca nasłanego przez gniewną Artemidę, umierał
i wracał do życia, jak orientalny Tamuz, jak egipski Ozyrys. Obrzędy,
ustanowione przez Afrodytę w fenickim Byblos, święcono w helleni-
stycznym Egipcie szczególnie uroczyście, być może we wrześniu,
w każdym razie w słodkiej pogodzie afrykańskiej.
  Każda z naszych dwóch szczebiotek, które skarci nieznajomy
z tłumu (a Praksinoe ostro mu odpowie, że uznaje władzę tylko
jednego - prawdopodobnie chodzi o króla, którego świetną policję
przed chwilą wysławiła), ma przy sobie służącą, Praksinoe - Eunoe,
Gorgo - Eutychidę. Za bramą dzielnicy pałaców podziwiają cudne
hafty na obrzędowym namiocie nad czczonymi posągami Afrodyty
i Adonisa. Sławiąca młodzieńca pieśniarka zapowiada procesję z po-
sągiem Adonisa nazajutrz o świcie nad morze.
  Praksinoe i Gorgo, a zwłaszcza ich strojenie się, ich zalotność i suk-
nie przywodzą nam na myśl, być może, figurki z Tanagry. Tak się
zawyczaj nazywa małe terakotowe figurki kobiet w ruchu, wykwintne,
a często mistrzowskie, jakimi zasłynęło najpierw, u schyłku IV wieku
przed Chrystusem, beockie miasto Tanagra. Przechowało się ich, z róż-
nych miejsc Śródziemnomorza, bardzo wiele, można je obejr Leć w nie-
jednym muzeum naszej cywilizacji, także w owym zachwycającym
Muzeum Grecko-Rzymskim (założonym w roku 1892) w śródmieściu
dzisiejszej Aleksandrii, niedaleko od ulicy Sharm el Sheikh, dawniej
Lepsjusza, gdzie na dzugim piętzze domu nr 10, teraz 4, mieszkał przez
lata (1907-1933) następca poetów hellenistycznych, wspomniany już tu
przez nas Konstandinos Kawafis.


Aleksandria wieczna

  Zanim z tego miasta, przez które wędrowaliśmy z Teokrytem
i dwiema elegantkami, odejdziemy do innych regionów, trzeba
Aleksandrię pożegnać godnie, a w tym obrzędzie będzie nam towa-
rzyszyć i Kawafis, i Marek Antoniusz. Najpierw zaś niech się tu
odezwie jeszcze jeden grecki wiersz ocalony w Egipcie, a raczej cykl
strof, odczytany przez uczonych z przetrwałego w tamtejszym pia-
sku, podartego niestety, papirusu. Strofy prowadzą nas w czasy

300 301



ALEKSANDRIA

jednak późniejsze, pochodzą być może z I wieku przed Chrystusem.
A więc są bliskie tej epoce właśnie, w której teraz mamy głównie
przebywać i w której też mamy uczcić Aleksandrię naszym pełnym
miłości pożegnaniem - ach, pożegnaniem nie na zawsze. Strofy są
biesiadne, a przy tym dziwne i, jak myślę, piękne.


[...] ani nie próbuj krzywdzić, ani się nie mścij za krzywdę,
Unikaj zabójstwa i walki, powstrzymuj się od kłótni,
A ból twój będzie krótki i nie zaznasz już po nim żalu.
  Graj mi na flecie

Widziałeś wiosnę, zimę, lato. One są zawsze.
Samo słońce spoczęło, noc objęła, co jej się należy.
Nie trudź się badaniem, skąd pora słoneczna, skąd deszcze.
Raczej pomyśl, gdzie kupić wonny olejek i wieńce.
  Graj mi na flecie.

Niechbym miał trzy żywe krynice miodu, pięć mlekiem
Tryskających, dziesięć zdrojów wina, dwanaście olejku,
Dwa źródła wody krynicznej, trzy śnieżyście zimnej,
A przy każdym zdroju niechby chłopiec był i dziewczyna.
  Graj mi na flecie.

Dla mnie lidyjski flet, lidyjskiej ton liry, frygijska
Trzcina, dla mnie się bębna wołowa skóra mozoli.
Kocham ich wtór, będę śpiewał, dopóki żyję, a kiedy
Umrę, flet zni pod głowę połóżcie, a u nóg lirę.
  Graj zni na flecie

Któż dziś czy dawniej odkrył miarę bogactwa i biedy?
Powiedz: kto wyliczył, ile potrzeba nam złota?
Teraz każdy majętny chce jeszcze więcej pieniędzy
I w zamożności nieszczęsny męczy się tak jak nędzarz.
  Graj mi na flecie.

Gdy widzisz zwłoki lub idziesz wśród niemych grobów, patrzysz
W lustro wspólnej doli. Tych cóż innego czekało?
Czas to pożyczka. Kto ci dał żyć, wierzycielem jest twardym.
Zechce, to powie: oddaj. I choćbyś płakał, płacisz.
  Graj mi na flecie.

Aleksandria wieczna


Kserkses król, on powiadał, że z Zeusem wszechświat dzieli,
A opuszczony, fale lemnijskie ciął jednym sterem.
Możny był Midas, trzykroć był szczęśliwy Kinyras,
Lecz kto, do Hadesu idąc, w ręce ściskał więcej niż obol?
  Graj mi na flecie.


  Powtórzy to w niejednej odzie Horacy, a po nim Jan Kochanow-
ski, jeszcze zaś później, znowu w greckim Egipcie, w Aleksandrii,
Konstandinos Kawafis, jak w wierszu U kresu (z roku 1911):


Wśród lęków i podejrzeń,
z zamętem w myślach, z trwogą w oczach,
rozpaczliwie szukamy jakichkolwiek sposobów,
aby uniknąć oczywistej grozy,
która jest tuż przed nami.
A jednak się mylimy: nie ma jej na naszej drodze.
Wieści kłamały
(a może ich nie było albośmy ich nie pojęli).
Zupehiie inna klęska, nigdy nie przeczuwana,
nagle jak burza na nas spada
i nie przygotowanych - a czasu już brak - zagarnia.

  Kawafis, zwłaszcza odkąd w roku 1922 odszedł z egipskiego
Wydziału Nawadniania, gdzie był urzędnikiem, na emeryturę, prze-
bywał w małej części Aleksandrii, w tym, co nazywał "otoczeniem
domu" (synoikia) albo "sąsiedztwem" (geitonia). Ale i we wcześniej-
szych latach tu, jak się zdaje, czuł się najlepiej. Tu były szlaki jego
wieczornych spacerów, tu ulubione kawiamie. Inne widoki nie
wydawały się mu bardzo ważne. W jednej z wczesnych notatek,
z roku 1906, zadając sobie pytanie, co w jego utworach może
sprostać zasadzie "szczerości" (eilikrineia), czyli prawdy, Konstandi-
nos wyróżnia wiersz Świece (1893-1899) o wygasaniu świec, czyli
dni, a więc o wygasaniu życia, a potem tak powiada o niektórych
innych rodzajach pisarstwa: "Poezja opisowa - wydarzenia histo-
ryczne, fotografowanie (cóż za brzydkie słowo!) przyrody - to może
być bezpieczne. Ale to są małe i przelotne rzeczy".
  Chodził zazwyczaj po kilku tylko najbliższych ulicach wokół
Lepsjuszowej. Obejrzałem je. Jest to miejsce na tle Aleksandrii

302 303



ALEKSANDRIA


najzwyczajniejsze, arcyzwyczajne, tak zwyczajne, jak tylko można
by to wymyślić. Sporo tu przetrwało domów, które są jeśli nie
dziewiętnastowieczne, to przynajmniej z przełomu stuleci. Są gatun-
ku nie pierwszego, tylko drugiego i trzeciego, lecz jednak takie, że
przynajmniej w niektórych z nich, w wysokich i dosyć rozległych
mieszkaniach, chyba mogła rezydować średnia burżuazja naszego fin
de siecle'u. Od południa stykają się z "sąsiedztwem" przestrzenie
bardziej wielkomiejskie, gdzie biegnie wielka (jak na dzisiejszą
Aleksandrię) arteria, wędrująca przez znaczną część miasta: wspo-
mniana już ulica el Horreya. Nieporównanie piękniejszy otwiera się
nam region, gdy jedną z ulic "sąsiedzkich", której patronuje Safiya
Zaghlul, albo ulicą proroka Daniela, pójdziemy na póhioc, czyli ku
morzu.
  Plac Saad Zaghlul, do którego obie te ulice (tak zbliżając się do
siebie, że tworzą niemal trójkąt) dobiegają, zatrzymuje nasze kroki
i każe nam spojrzeć przed siebie: oto tuż za nim jest Morze Śród-
ziemne ("Tu stanę - pisał Kawafis w wierszu Morze poranne, z roku
1915 - niech i ja trochę popatrzę na morze"). W prawo i w lewo, jak
ramiona rozwarte szeroko, szeroko, roztacza się półkoliście nadbrze-
że zatoki Portu Wschodniego, czyli wielkiego portu w epoce antycz-
nej; w czasach nowożytnych zastąpił go Port Zachodni, umieszczony
po drugiej stronie wybiegającego w morze przylądka Ras-el-Tin.
Lecz wiatr, jak się zdaje, przeważnie na próżno wzywał Konstandi-
nosa do żeglugi. Dokąd wędrować? Na to pytanie jest w słynnym
wierszu Miasto (1894-1910) jakby odpowiedź.


Nowych nie znajdziesz krain ani innego morza.
To miasto pójdzie za tobą. Zawsze w tych samych dzielnicach
będziesz krążył.





[...]
Jakeś swoje życie roztrwonił
W tym ciasnym kącie, tak je w całym świecie roztrwoniłeś.


  Wiersz ten w jednym z wczesnych katalogów sporządzanych
przez autora jest umieszczony pod nagłówkiem: "Więzienia". Być
może, "świat jest więzieniem", jak rzekł niegdyś Rosenkrantz do
Hamleta? I w takim razie mniej to jest ważne, czy się przemierza

Aleksandria wieczna


ogromne przestrzenie, czy przebywa w jednym małym zakątku, który
też może być dla człowieka całym światem? Jak ta synoikia, o której
powie późny (z roku 1929) wiersz W tym samym miejscu:


Otoczenie domu, kawiarnie, dzielnico, którą
widzę i po której chodzę, przez lata i lata.

Utworzyłem cię w radości i w cierpieniach:
z tylu okoliczności i z tylu zdarzeń.

Aż wszystko w tobie nabrzmiało, dla mnie, treścią.


  Prawdziwa podróż Kawafisa, o której metaforycznie mówił
w wierszu-przypowieści Itaka (1894-1911), polega chyba na tym, iż
buduje on swoje Miasto. Mityczne? Tak. Ale to nie znaczy: niepraw-
dziwe. Miasto poetyckie, a już Arystoteles powiedział (Poetyka,
1451b), że poezja jest philosophoteron kai spudaioteron, "czymś
bardziej ftlozoficznym i bardziej serio (albo może: wyższym, głęb-
szym; kto wie, czy nie znaczy to nawet: bardziej rzeczywistym)" niż
historia. Poprzez swoją strefę "sąsiedzką" i przez rozciągającą się
wokół niej nie tak dużą przestrzeń zabudowaną domami Konstandi-
nos dotarł wprost do wieczności, do dramatu ludzkiego, który się
rozgrywa teraz i zawsze, w Mieście pełnym goryczy, ale też cudow-
nie barwnym, gwarnym, znającym kontrowersje i wesołość, a przy-
najmniej ironię. Ileż tu rzeczy się dzieje.
  Być może Alexandrea ad Aegyptum, którą Kawafis w wielu
wierszach odbudowuje, osobliwie się nadawała - przez cechujące ją
od epoki antycznej wzniesienie ponad podłą pociechę, jaką są
namiętności szowinizmu etnicznego (zakrywające przed oczami ludzi
rzeczywistą ich kondycję, z którą człowiek wolny musi zmagać się
samotnie) - do takiego przeistoczenia w Miasto wieczne. Egipcjanie,
Grecy, Hebrajczycy, Rzymianie, Celtowie, przeróżni Afrykanie od
tysiącleci spotykali się tu niemal każdego dnia. Pomógł też niewąt-
pliwie pisarzowi szczególny moment kultury europejskiej, schyłkowy
moment dojrzałości dziewiętnastowiecznej (przed straszną falą tota-
litaryzmów, której groza jeszcze się jemu, na tej afrykańskiej prowin-
cji, nie zdążyła odsłonić), fin de siecle; u nas właśnie wtedy Stani-


305



ALEKSANDRIA


sław Wyspiański tak wyraźnie dostrzegł wiślany połysk fali Skaman-
dra. Z tego momentu bliska była droga do wieczności.


Pożegnanie według Plutarcha i Kawafsa

  Trzeba jednak teraz wrócić do pory pożegnania Aleksandru an-
tycznej. Było to w I wieku przed Chrystusem. Mściciele Juliusza
Cezara, dwaj wodzowie rzymscy, w roku 42 rozgromili armię jego
zabójców pod Filippi w Macedonii. Rozdzielili między siebie rzym-
skie imperium: przybrany syn zabitego, Cezar Oktawian, miał władać
częścią zachodnią, Marek Antoniusz wschodnią. Lecz ten w Aleksan-
drii zatonął. Zakochał się w królowej z rodu Ptolemeuszy, Kleopa-
trze, która wcześniej, w roku 47 przed Chrystusem, odzyskała była
tron hellenistycznego Egiptu dzięki Juliuszowi Cezarowi. Związany
z Kleopatrą od roku 41, niebawem ojciec dwóch jej synów, Anto-
niusz pogrążył się w Aleksandrii we wschodnim przepychu. W roku
34 odbyła się w tamtejszym gimnazjonie, bardzo rozległym, stano-
wiącym niemal dzielnicę miasta, wielka przed wzrokiem tłumu
uroczystość nadania tytułów królewskich synowi Kleopatry i (praw-
dopodobnie) Juliusza Cezara, Ptolemajosowi XV Cezarowi, zwane-
mu przez aleksandryjczyków Cezarionem (Kaisarion, 47-30 przed
Chr.), oraz jego młodszym braciom przyrodnim, synom Antoniusza
i Kleopatry, Aleksandrowi Heliosowi i Ptolemajosowi Filadelfosowi.
Najbarwniej opisał ten epizod (nie pomijając medyjskich płaszczy
i diademów synków rzymskiego wodza), jak i następne zdarzenia
Plutarch w Żywocie Antoniusza.
  Przy tej sposobności warto poświęcić przynajmniej parę słów
nieocenionemu autorowi, którego nieraz już w naszej książce spoty-
kaliśmy. Plutarch (Plutarchos, ok. 46-ok. 120 po Chr.) urodził się
w Cheronei w Beocji. O jego życiu wiemy niewiele ponad to, że
przynajmniej dwa razy odwiedził Rzym jako wzięty prelegent,
zajmujący się zwłaszcza f#ilozof#ią moralną, nie pominął też w swoich
podróżach Aleksandrii i różnych regionów Grecji i Italii. Był człon-
kiem kolegium kapłańskiego w Delfach, oddanego czci Apollina.
W późnych latach życia piastował urząd municypalny w rodzinnej
Cheronei. Lecz nade wszystko pisał. Przypuszcza się, iż niektóre

Pożegnanie wedhig Plutarcha i Kawafisa

z jego esejów to są rozszerzone notatki do odczytów, jakie wygłaszał.
Ale nie tylko tak powstawały pisma Plutarcha, któxe, chociaż nie
przechowały się w całości, stanowią rozległy księgozbiór, jeden ze
skarbów potomnych. Kolekcja ta dzieli się na dwa cykle ksiąg.
  Pierwszy z nich to Żywoty równoległe (Bioi paralleloi), do któ-
rych właśnie teraz sięgnęliśmy. Autor zestawia dosyć dhzgi szereg
znakomitych Greków, wodzów albo mężów stanu, z mężami rzym-
skimi, do pewnego stopnia podobnymi do tamtych w charakterze
i w kolejach losu; po każdej parze następuje krótkie porównanie
Greka z Rzymianinem. Przechodzą przed naszymi oczami, w biogra-
fiach inkrustowanych licznymi anegdotami, osoby przeróżne: Solon,
Temistokles, Perykles, Alkibiades, Arystydes, Demostenes, Nikiasz,
Filopojmen, Timoleon, Dion, Aleksander, Pyrrus, Mariusz, Sulla,
Pompejusz, Antoniusz, Brutus, Juliusz Cezar, Cycero...
  Nie mniej bogaty i ważny jest zbiór drugi, który potoznni objęli
nazwą Moralia. Wielkie w nim, ale i czarujące, materii poznieszanie.
Można stąd zaczerpnąć wiedzy: Jak odróżnić przyjaciela od pochlebcy,
posłuchać Rad dla niałżerźstw, poczytać sobie O wszgdobylskości, O ga-
datliwości, O powściąganiu gniewu. A również O z#obonie, który,
będąc oparty na mylnym wyobrażeniu bogów jako istot okrutnych,
mściwych i kapryśnych, jest w oczach Plutarcha tak samo gruntownym
przeciwieństwem religu jak ateizm. Najdroższa była eseiście platońska
interpretacja religii, odtrącał zaś niektóre nauki stoików, a jeszcze
bardziej niecieipliwiła go epikurejska skłonność do pustelnictwa, odcię-
tego od powinności społecznych. Z ważną dla platonizmu i dla późnego
okresu antycznej religii nauką o dajmonach (spotkaliśmy Erosa jako
jednego z nich w wizji Diotimy) obcujemy w eseju O zamilknięciu
wyroczni, z którego pr Lytoczyliśmy, pocbylając się nad hymnami home-
ryckizni, dziwną wieść o śmierci arkadyjskiego Pana.
  Niewielu jest pisarzy, którzy tak przemożnie wpłynęli na potom-
nych jak Plutarch, tak byli obecni w ich rękach i myślach. Jest on
patronem wielkiego działu piśmiennictwa europejskiego, który ogar-
nia się mianem eseistyki. Michel de Montaigne nigdy nie odkłada
tego autora, podziwia go i często przytacza, a tytułem swoich naśla-
dujących mistrza rozważań, Essais, Próby, nadał owemu rodzajowi
literackiemu imię. Essays Francisa Bacona, czytelnika Moraliów
i brytyjskiego kanclerza, też są z ducha Plutarcha. Bez Żywotów zaś

306 307



ALEKSANDRIA


nie powstałyby rzymskie tragedie Szekspira: Koriolan, Juliusz Cezar,
Antoniusz i Kleopatra.
  Podejmijmy więc dalszy ciąg opowieści o Antoniuszu, którą
głównie z Plutarcha znamy. We wrześniu 31 roku przed Chrystu-
sem w bitwie pod Akcjum (u wybrzeża Epiru) flota Oktawiana
rozbiła flotę Antoniusza i Kleopatry. Tu godny uwagi szczegół
dodaje nam Kasjusz Dion w swoich Dziejach rzymskich (51, 5):
Kleopatra po bitwie zainscenizowała triumfalny powrót resztek floty
do Aleksandrii, z dziobami okrętów uwieńczonymi znakami zwycię-
stwa. Antoniusz, nie złamany klęską, zamierzał bronić się w Egi-
pcie, ale rychło pojął, że mieszkańcy tej krainy nie są po jego
stronie. W sierpniu roku 30 Oktawian stanął u wrót Aleksandru.
Czy rzymski wódz, tak dziwnie rozmiłowany w czarodziejce, obro-
ni ową, swoją już, Aleksandrię? O tym, co się działo podczas
nocy poprzedzającej dzień ostatecznej klęski Rzymianina, Plutarch
opowiada (Żywot Antoniusza, 950-951) dosyć dokładnie, przeto
jemu oddajmy głos:
  "Antoniusz jeszcze raz posłał Cezarowi wyzwanie na pojedynek.
Lecz ten odpowiedział, że Antoniuszowi dostępnych jest wiele
sposobów śmierci. Zrozumiał wtedy, iż nie ma dlań lepszej niż na
polu bitwy, i postanowił niezwłocznie zaatakować przeciwnika na
lądzie i morzu. Mówi się, że na wieczerzy rozkazał niewolnikom,
aby mu lali wino i dogadzali potrawami szczodrzej niż zazwyczaj, bo
nie jest pewne, czy jutro będą to jeszcze czynili dla niego, czy usłużą
już innym panom, gdy on będzie leżał, stawszy się szkieletem
i niczym. A widząc, że przyjaciele, którzy to usłyszeli, płaczą, rzekł,
iż nie poprowadzi ich do walki, bo w niej szuka dla siebie raczej
zaszczytnej śmierci niż ocalenia i zwycięstwa.
  Podczas owej nocy, około jej połowy, gdy miasto było pogrążone
w ciszy, przygnębione lękiem i oczekiwaniem tego, co miało się stać,
nagle usłyszano harmonijne dźwięki przeróżnych instrumentów
i głośny gwar tłumu, z satyrowymi okrzykami i przytupywaniem,
jakby przeciągał orszak biesiadników wielce hałaśliwy. Zdawało się,
że przeszli przez środek miasta ku bramie najbliższej nieprzyjaciół.
Tu głosy najbardziej się wzmogły i rozwiały się. Ludzie, zastanawia-
jąc się nad tym, mówili, iż jest to znak, że Antoniusza opuszcza bóg,
z którym najbliżej obcował i którego najwierniej naśladował". Po-

Pożegnanie według Plutarcha i Kawafsa

tomni nie będą pewni, czy chodzi o Heraklesa, rzymskiego Herkule-
sa, czy raczej o Dionizosa.
  O świcie Antoniusz ustawił wojsko na wzgórzach przed nuastem
i przypatrywał się swoim okrętom. Zobaczył, jak zdradziecko płyną
do Oktawiana, a niebawem tak samo sprzeniewierzyła się konnica.
Wrócił do miasta, podejrzewając Kleopatrę o podwójną grę. Królowa
ukryła się w grobowcu i zamknęła jego wrota. Antoniusz chciał, żeby
wierny shzga, Eros, mieczem go przebił. Ale ten, dobywszy żelazo,
odwrócił się od pana i w sobie ostrze pogrążył. Teraz Antoniusz sam
rzucił się na miecz, ale nie umarł od razu. Dowiedziawszy się, że
Kleopatra żyje, rozkazał, by zaniesiono go, broczącego krwią, do
grobowca. Nie otworzyła wrót, lecz liną wciągnęła Antoniusza przez
wysokie okno. Własnymi dłońmi wycierała jego twarz i nazywała go
panem (despotes), mężem, władcą (autokrator). Powiedział, by uci-
chła i dała mu trochę wina, nie wiadomo, powiada Plutarch (952a),
czy z pragnienia, czy po to, aby szybciej z sobą skończyć.
  "Wypiwszy, zachęcał ją, by zadbała o swoje bezpieczeństwo, jeśli
może je osiągnąć bez hańby, a wśród wszystkich towarzyszy Cezara
niech najbardziej zaufa Prokulejusowi. Nad nim zaś, Antoniuszem,
niech nie płacze w ostatniej odmianie jego losu, lecz raczej podziwia
piękne rzeczy, jakich dostąpił, stawszy się najsławniejszym i najmoż-
niejszym z ludzi, teraz zaś doznając klęski bynajmniej nie haniebnej,
jako Rzymianin pobity przez Rzymianina".
  Pomimo łaskawości Oktawiana Kleopatra niebawem, nie chcąc
być w Rzymie prowadzona w orszaku triumfalnym, odebrała sobie
życie, przystawiając do piersi przemycone do niej w koszyku fig
i liści przez shzżbę jadowite żmije. A co z Cezarionem? Matka,
zanim się zaczęło oblężenie, wyprawiła go z Aleksandrii, by powę-
drował aż do Indii. Ale go podstępnie sprowadzono do podbitego
miasta. Oktawian być może zamierzał go oszczędzić, ale zniechęcono
zwycięzcę słowami: Uk agathon polykaisarie, "Niedobrze, gdy jest
wielu Cezarów", parafrazującymi Iliadę (2, 204): Uk agathon poly-
koiranie, Niedobrze, gdy jest wielu wodzów". - "Więc go - opo-
  "
wiada Plutarch (953c) - po śmierci Kleopatry zgładził".
  Ostatniej nocy Antoniusza w Aleksandrii, lecz nie tylko tej nocy,
także dziejów ludzi po prostu, dotyczy najsłynniejszy bodaj wiersz
Konstandinosa Kawafisa (z roku 1910, opublikowany w 1911), któ-

308 309



ALEKSANDRIA


remu w nowej wersji tłumaczenia nadaję jako tytuł, ściśle według
oryginału, gramatycznie dokładny cytat ze studiowanego tu przez nas
Plutarchowego Żywota Antoniusza (951a), choćby to brzmiało dziw-
nie: "Że opuszcza bóg Antoniusza". W tym wierszu mówi się, że na
Aleksandrię (która - bardzo to trudno wyrazić - zarazem nie jest
i jest tym miastem, po którym Kawafis chodził i my dziś chodzimy)
trzeba zashiżyć. A właśnie żegna się ją.

Jeśli znienacka, o póhiocy, usłyszysz,
jak przeciąga niewidzialny pochód
z cudowną muzyką, z gwarem głosów-
wtedy losu, co w końcu zawiódł cię, trudów,
co poszły na marne, planów, które wszystkie
okazały się pomyłką, nie opłakuj bez sensu.
Jak ktoś od dawna gotów, ktoś odważny,
pożegnaj ją, tę odchodzącą Aleksandrię.
Przede wszystkim nie oszukuj się, nie mów,
że to był tylko sen albo że słuch cię zmylił.
Taką próżną nie poniżaj się nadzieją.
Jak ktoś od dawna gotów, ktoś odważny,
uznany za godnego, by żyć w takim mieście,
podejdź spokojnym l#okiem do okna
i ze wzruszeniem, ale nie z błaganiem,
nie ze skargami tchórzów,
słuchaj tej wspaniałości ostatniej, tych dźwięków,
cudownych instrumentów mistycznego pochodu,
i pożegnaj ją, pożegnaj Aleksandrię, którą tracisz.

Z poezji Teokryta










Z POEZJI TEOKRYTA




KONKURS PASTERSKI
  (Sielanka 6)

Damojtas i wolarz Dafnis na jedno miejsce, Aratosie,
Przypędzili stada. Tamten był już na poły brodaty,
Ten płowiał pierwszym puchem. Usiedli sobie u zdroju,
Gdy letni dzień najwyżej pałał, i obaj śpiewali.
Najpierw Dafnis, albowiem od niego była zaczepka.

"Obrzuca, Polifemie, twój kierdel Galateja
Jabłkami. I woła: ##Koziarzu, miłość tobie niemiła!,#
A ty, biedaku, biedaku, nie patrzysz na nią, tylko
Grasz błogo na fujarce. O, właśnie ugodziła
Sukę, strażniczkę owiec, która obszczekuje
Morze i tak się w tej wodzie spokojnie rozchlustanej
Wdzięcznie odbija, gdy biegnie jak szalona po brzegu.
Uważaj, suka się rzuci na nogi młodziutkiej, ledwie
Wynurzonej z topieli, cudną poszarpie skórę!
Galateja zaczepia cię z dala, jak lecące
Przez letni żar puchowe kule zwiane z akantu.
Ucieka przed szukającym, a niechętnego ścigać
Będzie. Tak rzuci kostkę i tak! Bo w zakochanych,
Polifemie, oczach niepiękne często pięknieje".

Damojtas drugi, na to ocipowiadając, śpiewał:
"Tak, obrzucała mi owce. Na Pana! Ja to widziałem
Moim jedynym okiem, kochanym, jakim do końca

311



ALEKSANDRIA


Będę patrzał uparcie, choć mi wróżbita Telemos
Wieści utratę - niechże ją weźmie dla swoich dzieci!
I ja też umiem khić: nie spojrzę na Galateję,
Powiem, że kocham inną, ona to usłyszy,
Będzie zazdrościć, o, zmihij się, i więdnąć, i z morza
Wymierzy w pieczarę i owce wzrok wściekły. Już gwizdnąłem,
By na nią szczekała suka, która, kiedy kochałem,
Nieraz mruczała przyjaźnie, tuląc łeb do jej kolan.
Dziewczyna, widząc, że jestem uparty, może posłańca
Wyprawi, lecz go nie wpuszczę, aż mi ta śliczna przyrzeknie,
Że tu na wyspie najczulej łoże małżeńskie uścieli.
Bo i wcale nie jestem tak brzydki, jak to się mówi.
Przecież niedawno w nieruchomym przejrzałem się morzu,
Zobaczyłem: broda, jedyne oko, ach, ładne,
Przecież to sam widziałem. Promienniej niż kamień paryjski,
Błysnęły zęby, gdy gębę rozdziawiłem. Trzy razy,
Żeby odwrócić zły urok, na pierś sobie plunąłem,
Jak mię nauczyła Kotyttaris stareńka".

Tak zaśpiewawszy, Damojtas ucałował Dafnisa
I wręczył chłopcu fujarkę, ten jemu flet piękny. Na flecie
Zagrał Damojtas, a wolarz Dafnis na swojej fujarce.
Zaraz l#ówki na miękkiej łące puściły się w taniec.
Nikt nie zwyciężył, obaj byli niezwyciężeni.

Z poezji Teob'yta

SYRAKUZANKI NA ŚWIIĘCIE ADONISA
  (Sielanka 15)

GORGO (do Eunoe, shzżącej Praksinoe)
  Czy Praksinoe jest w domu?

PRAKSINOE (nadbiega)

Myślałam, że zapomniałaś.
Przynieś jeszcze poduszkę.

Gorgo kochana, nareszcie!
Eunoe, fotel dla pani!


GORGO



PRAKSINOE

Siądź, miła.

GORGO
  Co za szaleństwo dokoła! Ach, Praksinoe, ledwie
  Dobrnęłam żywa. Ten thim na każdej ulicy, te konie!
  Wszędzie stuk tylu butów. Mężczyźni w chlamidach. A droga
  Nie chciała dobiec do kresu. Ty za daleko mieszkasz.

PRAKSINOE
  Wina wariata, mojego męża. On nie mieszkanie,
  Lecz dziurę wybrał na końcu śvriata, byśmy nie były
  Sąsiadkami. Wszystko na złość. On zawsze jest taki.

GORGO
  Miła, o swoim Dinonie nie mów tak przy dziecku.
  Zopyrek już ze zdumieniem patrzy na ciebie. Maleńki,
  Nie martw się, to nie o tatusiu mama mówiła.

PRAKSINOE
  Na wielką boginię! Dziecko rozumie.

GORGO

Tatuś jest ładny

PRAKSINOE
  Ten ładny tatuś onegdaj, gdy go posłałam do sklepu,

Nie trzeba poduszki




























312 313



ALEKSANDRIA


Żeby mi kupił mydła i różu, całkiem zapomniał,
A za to przyniósł soli, głupiec trzynastokrotny.


GORGO
  Mój byłby z nim do pary, Dioklejdes, niszczyciel pieniędzy
  Ot, wczoraj zapłacił aż siedem drachm za niby wełnę,
  Psie kudły, wywłoki z worków, nic tylko brud i mitręgę.
  Ale już chodź, zepnij suknię, weź szal. Zaraz pójdziemy
  Zobaczyć Adonisa w pałacu naszego możnego
  Ptolemajosa. Słyszę, królowa piękną wystawę
  Zarządziła.


PRAKSINOE (wahając się)
Tak, u bogaczy wszystko bogate.


GORGO
  Ale kto był, opowie tym, którzy nie widzieli.
  Czas już w drogę.


PRAKSINOE
  Bezczynni zawsze świętują... Eunoe,
  Przestań się gapić, zanieś przędzę tam, gdzie jej miejsce.
  Wiem, koty lubią utulić się do snu. Ale już dosyć!
  Rusz się! Wody przynieś!... Mówiłam: wody, a ona
  Wciska mi mydło. Lecz dobrze, daj mi je!... Nie lej tyle
  Wody, łamago! Nie widzisz? Opryskałaś koszulę,
  Dosyć! Jak mi bogowie dali, tak się umyłam.
  Gdzie klucz od wielkiej skrzyni? Muszę z niej coś wydobyć.


GORGO
  Praksinoe, ta suknia obfita, fałdzista, jak bardzo
  Jest ci do twarzy. Powiedz, ile kosztował materiał.


PRAKSINOE
  Nie mów o tym, Gorgo. Więcej niż dwie miny
  Czystego złota. Po prostu konałam, kiedy płaciłam.


GORGO
  Ale się jednak udało.

Z poezji Teokryta


PRAKSINOE
  Nawet ci nie zaprzeczę.
  Eunoe, zarzuć mi szal. Kapelusz daj, ten od słońca.
  Synku, ciebie nie wezmę. Koń to potwór, on gryzie.
  Tak, tak, płacz sobie, ile chcesz, byleś nie był kaleką.
  Nie pozwolę. Chodźmy już! Frygio, zabierz małego!
  Zawołaj psa do domu, zamknij drzwi od ulicy.
  (sąjuż na ulicy)
  Bogowie! Ciągle ta ciżba. Jak my się tu, no i kiedy
  Przebijemy? Dokoła nieprzeliczone mrowisko.
  O Ptolemajosie, w tych latach, odkąd twój ojciec
  Jest pośród nieśmiertelnych, jakżeś ty wiele dokonał!
  Żaden się do nas nie skrada, tak po egipsku, rabuś,
  Jak to było, gdy sobie hulali wytrząśnięci
  Z grzechotki oszustwa, jeden w drugiego łotr, a wszyscy
  Niespodziani. Gorgo kochana! Co będzie z nami?
  Konnica królewska! Nie stratuj mnie, dobry człowieku! Eunoe,
  Kasztanek stanął dęba! Jaki ognisty! Ty się
  Nie cofniesz, głupia dziewczyno? On z pewnością zabije
  Jeźdźca. O, co za szczęście, że chłopczyk mój został w domu!


GORGO
  Uspokój się, Praksinoe. Już ich tu przy nas nie ma,
  Zebrali się w szeregu.


PRAKSINOE
  Ja też się w sobie zebrałam.
  Od dziecka najbardziej się boję węża oślizgłego
  I konia. Chodźmy prędko! Wielki tłum płynie za nami.


GORGO (do jakiejś starszej kobiety)
  Z pałacu, matko?


STARSZA KOBIETA
Z pałacu, dzieci.


GORGO
Czy łatwo tam dobrnąć?

314 315



ALEKSANDRIA


STARSZA KOBIETA #
  Achajowie, moje ślicznotki, próbując zdobyli
  Troję. Kto nie próbuje, ten nigdy nic nie dokona.


GORGO
  Poszła, lecz zostawiła nam przepowiednię, nie myślisz?


PRAKSINOE
  Kobiety wszystko, nawet jak Zeus poślubił Herę,
  Wiedzą.


GORGO
  Spójrz, Praksinoe, jakie u wrót kłębowisko
  Niesamowite!


PRAKSINOE
  Gorgo, weź mnie za rękę! Eunoe,
  Ty Eutychidę! Żeby was nie rozdzielili! Wszystkie
  Wejdziemy razem. Tu przy mnie, Eunoe! Tu blisko przy mnie!
  Ojej! Mój letni szal, patrz, Gorgo, cały rozdarty!
  Na miłość boską, hej ty, człowieku, jeżeli życie
  Miłe ci, zechciej, proszę, na ten szal trochę uważać!


NIEZNAJOMY
  Nic tu nie mogę, lecz będę uważał

Z poezji Teokryta

GORGO
  Ale najpierw podejdź tu i przyjrzyj się haftom,
  Jakie zmyślne, jaki w nich czar. Widzisz? Jak z ręki bogów


PRAKSINOE
  Łaskawa Ateno! Cóż tu za prządki, cóż za mistrzów
  Najęto, którzy tak wiernie wyobrazili postacie,
  Że stoją prawdziwe i chodzą prawdziwe, jakby były
  Żywe, nie z nitek. Pomyśl, czegoż ludzie nie zrobią!
  On zaś sam na srebrnym łożu jakże jest cudny
  Z pierwszym na policzkach puchem, trzykroć kochany
  Adonis, ten miłowany nawet nad Acherontem.


INNY NIEZNAJOMY
  Cicho już, cicho, szczebiotki! Istne turkawki! Te wasze
  Rozepchane sylaby zgniotą wszystko na proszek.


PRAKSINOE
  Skąd on się wziął? I co go obchodzi, że szczebioczemy?
  Rozkazuj swojej służbie, nie nam, syrakuzankom!
  Jeśli i to chcesz wiedzieć, my koryntyjki z rodu,
  Jak sam Bellerofon. Mowa nasza peloponeska.
  Doryjkom chyba wolno po dorycku przemawiać?
  Bogini słodka, niech nami nie włada nikt prócz jednego.
  A o ciebie, człowieku, nie dbam. Więc na wiatr gadasz.


  GORGO
PRAKSINOE Sza, Praksinoe! Będzie opiewać Adonisa
  Ciżba bezmierna, Córka Argejki, ta sama wykształcona pieśniarka,
  Pchają się jak wieprze. Którą rok temu wybrano do takiego lamentu.
  Myślę, że dobrze zaśpiewa. Właśnie odchrząknęła.
NIEZNAJOMY
Już dobrze, już to za nami.


PRAKSINOE
  Tobie, mój drogi panie, zawsze powinno być dobrze,
  Boś nas osłonił. Porządny, pomocny. Lecz jeszcze Eunoe
  Zgniotą! O, pchaj się też, mała! Nie umiesz? No, wreszcie! Wszyscy
  W domu, jak rzekł pan młody, gdy zamknął drzwi sypialni.

PIEŚNIARKA
  O Pani, która kochasz Golgi, Idalion i stromy
  Eryks, igrająca złotem Afrodyto, oto Hory
  Miękkimi stopami znad wiecznie płynącego Acherontu
  Prowadzą w dwunastym miesiącu ku tobie Adonisa,
  Miłe Hory, najnierychliwsze z bóstw i upragnione,
  One bowiem, przychodząc, zawsze coś niosą śmiertelnym.


316 317



ALEKSANDRIA


Kyprido, córko Dione, nieśmiertelną z śmiertelnej
Uczyniłaś, jak ludzie mówią, Berenikę,
Wsączywszy ambrozję w łono tej, co była kobietą.
Pragnąc się za to odwdzięczyć, córka Bereniki, podobna
Helenie, Arsinoe, wszelkim pięknem otula Adonisa.

Przy nim owoce, jakie się wykluły na drzewach,
I całe rozkwitłe ogrody, ocalone w koszykach
Ze srebra, i syryjskie balsamy w złotych flakonach,
I ciasta, jakie kobiety zagniatają w rynienkach,
Mieszając z pszeniczną mąką kwiaty przeróżnej woni
Albo słodki miód, lub oliwę, i lepiąc kształty
Wszelkich, jakie są, ptaków i zwierząt najrozmaitszych.

W górze rozwieszono girlandy giętkiego biedrzeńca,
Nad którymi latają na skrzydłach młodzieńcze Erosy,
Niby niedorosłe słowiki, które, próbując
Skrzydeł, fruwają na razie z jednej gałązki na drugą.
O hebanie, o złoto, o dwa z białego ebumu
Orły, Kronidzie niosące dziecię, by było podczaszym!

Wysoko też rozścielono miększe od snu, purpurowe
Kobierce. Jak mówią w Milecie lub na pastwiskach samijskich:
"Dla Adonisa pięknego jużeśmy łoże usłali".
Tu i Kyprida spoczywa przy nim różanoramiennym,
Młodzieńcem w osiemnastu lub dziewiętnastu latach.
Nie kłuje on pocałunkiem, bo wargi puch ledwie ocienia.
Niech się dziś cieszy Kyprida, że ma swojego małżonka.

Skoro świt, skoro padnie rosa, skupimy się wszystkie
I nad morze, opryskujące brzegi, pójdziemy
Z rozwiązanymi włosami, w sukniach rozpuszczonych do kostek,
Odsłoniwszy piersi, i głośno zaśpiewamy:

O miły Adoni, ty jeden z półbogów, jak mówią, nawiedzasz
Kolejno naszą stronę i Acheron, a tego
Nie dostąpił ni Agamemnon, ni strasznie gniewny
Ajas, ni Hektor, najstarszy z dwudziestu synów Hekabe,
Ni owi jeszcze dawniejsi, Lapici i Deukalionidzi,
Ni Pelopidzi, ni Pelazgowie, od których jest Argos.
318




Z poezji Teoluyta

Sprzyjaj nam, Adoni, i na ten rok! Do radosnych
Przybyłeś, Adoni. Tak cię też powitamy, gdy wrócisz.

GORGO
  O Praksinoe, jakże rozumne są kobiety!
  Szczęśliwa, która to wszystko wie i wybornie śpiewa.
  Lecz nam już pora do domu. Dioklejdes czeka na obiad.
  A to jest człowiek ostry. Nie wchodź mu w drogę, gdy głodny
  Żegnaj, Adoni kochany! Przyjdź znowu do nas szczęśliwych!


 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

OD ERINNY DO MELEAGRA

  Miasto tak osobliwe odegrało też rolę w kształtowaniu poezji, jaką
tysiąclecia zapamiętają, poezji epigramatycznej. Wprawdzie nie za-
częła się ona w Aleksandru, ma rodowód starszy i rozrzucony po
wielu różnych regionach. Spotykaliśmy się już zresztą z nią w naszej
książce. Wyraz epigramma znaczy: "napis". Od pradawnych czasów
tak nazywano na rozległych obszarach kultury greckiej krótkie teksty
wierszowane, które ryto na cokołach posągów i na pionowych pty-
tach nagrobnych (na tak zwanych stelach), umieszczano na kaplicz-
kach bogów albo dołączano do składanych bóstwom darów wotyw-
nych. Sporo dawnych inskrypcji przechowała Antologia Palatyriska,
którą nieraz wspomnimy; jeszcze więcej odnajdują ich dziś archeolo-
dzy odkopujący świątynie i pomniki.
  Czytaliśmy już epigramaty Simonidesa, należące do owego naj-
starszego rodzaju, w którym poeta ten z wyspy Keos, z przełomu VI
i V wieku przed Chrystusem, był mistrzem. "Napisy" pod jego, ale
nie tylko pod jego dłońmi stawały się nieraz prawdziwą poezją,
krańcowo oszczędną, zwięzłą (zwłaszcza gdy inskrypcja miała być
wykuta albo wyryta w opornym materiale), przemawiającą nieliczny-
mi słowami i jakby przemilczaniem, zdawałoby się: zawieszeniem
głosu. Również w czasach późniejszych epigramat miał często pra-
ktyczne zastosowanie. Liczne spośród tekstów wotywnych i epita-
fiów, jakie w Antologii Palatyriskiej spotykamy, były niegdyś rzeczy-

Początki hellenistycznego czarodziejstwa
320




wistymi "napisami", ułożonymi na zamówienie. Wspierały czyjąś
modlitwę albo, wyryte na steli, prosiły przechodniów o chwilę sku-
pienia.
  Z tradycją zaś inskrypcji, tak ważną dla lapidarności (od "kamie-
nia", łacińskiego lapis, pochodzi ten wyraz) późniejszego epigramatu
i dla jego związku z życiem codziennym, połączyła się w epoce
hellenistycznej jeszcze inna tradycja "małej" poezji, tak zwane
skolia, pieśni "kręte", "biegnące wężykiem". Zwłaszcza w Atenach
było to w zwyczaju, że jeden biesiadnik improwizował krótką pieśń,
a potem z gałązką mirtową oddawał prawo głosu drugiemu. Przecho-
wał się zbiór takich wierszy zdjętych z warg wilżonych pucharami,
z przełomu VI i V wieku, z tego samego czasu, gdy wykuwał swoje
wersy Simonides. Była to zabawa literacka, nie wykluczająca jednak
dążenia do mistrzostwa.


Początki hellenistycznego czarodziejstwa

  Wykorzystując stare tradycje, poeci hellenistyczni, zwłaszcza po-
eci III wieku przed Chrystusem, urobili swój epigramat, który stał się
ich ulubionym rodzajem literackim. Oni wprowadzili tę małą formę
do wielkiej literatury. Za jednego z ich poprzedników wypada uznać
młodego Platona, jeśli przynajmniej niektóre z przytoczonych przez
nas wcześniej wierszy platońskich są naprawdęjego. Poprzedniczką
jest na pewno Erinna, poetka pochodząca z doryckiej wyspy Telos (w
pobliżu Rodos). Najprawdopodobniej żyła pod koniec IV wieku, na
samym progu epoki hellenistycznej. Słyszymy, iż żyła tylko dziewięt-
naście lat. Wsławiła się poematem Wrzeciono, zawierającym trzysta
heksametrów, a poświęconym zmarłej towarzyszce jej zabaw i prac
dziewczęcych, Baukis; mamy z niego tylko fragmenty.
  W Antologu Palatyriskiej przechowały się trzy epigramaty Erinny.
Jeden, poświęcony wizerunkowi Agatarchidy, przytoczyłem w Mito-
logii jako wczesne świadectwo mitu o ulepieniu człowieka przez
Prometeusza. Dwa upamiętniają przyjaciółkę z Wrzeciona, są to
epitafla Baukidy, które były wyryte na dwóch stelach, oddanych (jak
to nieraz się zdarzało) rzeźbionym wizerunkom Syren pod opiekę
i postawionych pionowo na brzegach mogiły. Wśród epigramatów
321



OD ERINNY DO MELEAGRA


innych autorów, składających hołd tej inicjatorce poezji hellenistycz-
nej, jest też epigramat anonimowy (Antologia Palatyńska, 9, 190),
który najwyraźniej pokazuje uwielbienie, jakim ją otoczyła potom-
ność:


Lesbijski to jest Erinny plaster miodu, mały,
Lecz cały nasycony wielką słodyczą Muz.

Trzysta wersów dziewczynki równych jest Homerowi,
Choć przeżyła zaledwie dziewiętnaście lat.

Zawsze shiżyła najbardziej Muzom, czy przy wrzecionie,
Czy się l#zątała przy krosnach (to był przed matką lęk).
Jak Erinnę Safo przewyższa w metrach lirycznych,
Tak nad Safo przewaga w heksametrach jest jej.

  Trzeba tu dodać, że w epigramatach miarą tej poetki, jak i miarą
ogromnej większości utworów jej następców, nie były heksametry,
lecz tak zwany dystych elegijny, polegający na łączeniu heksametru
z pentametrem (czyli z ułomnym heksametrem, którego trzecia i szó-
sta stopa sprowadzona jest do pierwszej tylko sylaby, tej, którą
akcentujemy). Z epigramatami greckimi zawsze będę się zmagał;
obecnie najlepszym ekwiwalentem dystychów elegijnych wydają mi
się wersety bliskie pod względem rytmu greckiemu heksametrowi
i pentametrowi, nie identyczne z nimi (w "pentametrze" nie zawsze
nawet daję spadek męski), ale, w moim pragnieniu, równie gęste
i ścisłe. Zresztą, zamiast określać poetykę, wolę coś pokazać. W sztu-
ce zazwyczaj jest sprzeczność między gadaniem a robieniem.
  Wracam do Erinny. Wśród malowideł odkrytych w Pompejach
jest portret dziewczyny, która w jednej ręce trzyma tabliczkę do
pisania, a w drugiej rylec przytknięty do ust w cichym zamyśleniu.
Oczy dziewczyny nie śpią, są szeroko otwarte i żarliwe. Niektórzy
przypuszczają, że na tym obrazie malarz pompejański chciał przed-
stawić Safo. Mogłaby to jednak być również patronka poezji hellenis-
tycznej, może Erinna właśnie. "Nie była wielomówna w swym
śpiewie", jak mówi Antypater z Sydonu (A.P 7, 713). "Słodki trud
Erinny, od wielu innych dzieł potężniejszy", rzekł Asklepiades (A.P.

Poeci wobec filozofów

7, 11). Poetka wypowiedziała kilka słów o tych codziennych spra-
wach życia, które są wielkie, kilka słów kunsztownych, wstydliwie
czułych - taka jest "złota legenda" hellenistycznej poezji.


Poeci wobec filozofów

  Podczas gdy filozofowie owej epoki, zwłaszcza stoicy, których
jeszcze nieraz będziemy spotykali w epoce rzymskiej, otwierali przed
ludźmi nieskończone gościńce mądrości i uczyli spokoju, rzeczy nie
danej, lecz zadanej, poeci notowali w epigramatach małe obrazy
ludzkiej egzystencji i świata, w którym się żyje, jakieś przelotne
chwile, radosne i smutne, na pozór błahe, a pozwalające wejrzeć
niekiedy głęboko w serce człowieka. Erinnie, pracującej na wyspie
Telos, niemal wtórzą trochę późniejsze głosy, także kobiece, z innych
regionów kultury greckiej. Trzeba wymienić najpierw Anyte z Tegei
w Arkadu, poetkę, której wystawili posąg rodacy, a potomni nazwali
ją "kobiecym Homerem", chyba dopatrzywszy się podobieństwa
niektórych jej krajobrazów do sielskich części drugiego Homerowego
eposu. To ona, jeśli możemy sądzić, pierwsza otworzyła w epigrama-
tach lasy i pola. Odzywa się też czarujący śpiew wielbicielki miłości,
Nossis z Lokrydy w południowej Italii.
  Potem, w pierwszej połowie III wieku przed Chrystusem, słyszy-
my, znowu w różnych miejscach, kilka niezapomnianych głosów. Na
wyspie Samos podnosi kielich do ust poeta gorzki i wielki, Asklepia-
des, który, podobnie zresztą jak Anyte, pisał też pieśni w miarach
lirycznych. Te dłuższe poezje obojga zaginęły, mamy tylko epigrama-
ty, u Asklepiadesa niepewnej nieraz autentyczności. Jest on, jak się
zdaje, inicjatorem niektórych stałych później motywów poezji miłos-
nej. Czy właśnie Asklepiades pierwszy zobaczył Erosa jako figlarne
dziecko, tak swojskie potem (chociaż stale niebezpieczne) w ana-
kreontykach?
  Współczesny Asklepiadesowi Leonidas z Tarentu, greckiego
wówczas miasta w południowej Italii, wydaje się jego przeciwień-
stwem, wyrazicielem drugiego krańca poezji hellenistycznej. Pocho-
dził z biednej rodziny. Szukał szczęścia na różnych hellenistycznych
dworach, ale nigdzie nie mógł zagrzać miejsca i przez całe życie, jak

322 323



OD ERINNY DO MELEAGRA

można sądzić, był głodującym wędrownikiem. Pamiętnik wędrówek
i głodowania zostawił w niektórych epigramatach. Jest to poeta nie
zawsze dobry. Przypisywany albo jemu, albo Diotimosowi (z III
wieku przed Chrystusem, skądinąd zupełnie nam nie znanemu)
przepiękny epigramat Wieczorem oddałem temu drugiemu, autorowi
równie pięknego wiersza Do Artemidy z żagwią, albowiem bystrzy
krytycy angielscy szepczą mi, że dla Leonidasa jest to utwór too
good. Zanotujmy na marginesie, że tytuły epigramatów sam dorzuci-
łem, w tekście greckim tytułów one nie mają.
  Może więc Leonidas to jest poeta ułomny. Ale ogromnie interesu-
jący. Wprowadza do poezji greckiej thzm rybaków, wieśniaków,
żeglarzy, pasterzy - nie stylizowanych, ale takich, jakich widział. Nie
pisze wierszy miłosnych. Jest poetą ubogiego życia. Nie powiem, że
jest poetą śmierci, bo w epigramatyce greckiej, dziedzinie wywodzą-
cej się w sporej nuerze z inskrypcji nagrobnych, nie jego jednego
można by tak określić. W Tęsknocie pasterskiej jednak dźwięczy ton
szczególny, dla naszych uszu Leśmianowski, jaki rozpoznaliśmy już
w idylli Teokryta o biednym Polifemie; tu, w niniejszej części książ-
ki, wielki poeta sycylijsko-aleksandryjski przemawia do nas jeno
dwoma wierszami pasterskimi spośród przechowanych jego epigra-
matów.
  Współcześni zaś im albo trochę późniejsi poeci, których nasi
uczeni, nieraz z całą pewnością, nieraz tylko przypuszczalnie
umieszczają w III wieku przed Chrystusem, uwodzą nas to mistrzo-
stwem, to choćby tylko wdziękiem. Teajteta za trudny jego kunszt
sławi rodak z Kyreny, Kallimach. Warto zwrócić też uwagę na
Hegesipposa, o którym, jak o Diotimosie, nic nie wiemy oprócz tego,
że pisał prawdopodobnie w III wieku. Nieliczne przechowane jego
epigramaty naznaczone są wyborną próbą owego okresu. Z dwóch,
które tu podaję, jeden opowiada o zapierającym dech w piersi do-
świadczeniu, jakiego dostąpiła dziewczyna u krosien, a drugi towa-
rzyszył tarczy wojownika złożonej jako wotum w świątyni Ateny.
Pochylam się nad tym drugim.
  Już się tu zwierzyłem (na marginesie tłumaczenia hymnów home-
ryckich), że dążę do tego, by polszczyzna moich przekładów z lite-
ratury antycznej była coraz prostsza i coraz bardziej płomienna;
jedno zaś i drugie znaczy też: coraz ściślej wierna wobec greki. Nie

Mirt Kallimacha


jest to łatwe, wymaga to śmiałych decyzji. Ważna jest coraz większa
zgoda na pewnego rodzaju szorstkość (dźwiękowo wspaniałe polskie
słowo; słowo greckie jest równie wspaniałe: trachytes) greckiej
poezji. Oto co mam na myśli. Pozorna niespójność obrazu w trzecim
wersie Tarczy wojownika (taka niespójność wodzi nieraz za nos
przenikliwych nawet krytyków tekstu - dopatrują się pomyłki kopi-
stów tam, gdzie jej nie ma):


Wojna żelazna wiele razy powlokła mię kurzem

jakież tworzy bogactwo:#kurz nie ma nic wspólnego z żelazem, ale
wojna jest właśnie żelazna - miecze są żelazne, twarda jak żelazo
jest bezwzględność zmagania się - a gdy to się dzieje na suchej
ziemi, wzbija się kłębem kurz. Dlaczego zaś barki wojownika, który
zdjął z nich tarczę i ofiarował ją Atenie, nazwane są "śmiertelny-
mi" - po cóż stwierdzenie tak oczywiste? Ono wskazuje na to, że tuż
obok jest tarcza na barkach nieśmiertelnych, albowiem Atena alkima-
che ("mocna w bitwie") stoi w tej świątyni, kamienny posąg, z tar-
czą. Duch wielkiej poezji greckiej jest - jakże to mam nazwać?-
zawsze dotykalny.


Mirt Kallimacha

  I oto zbliżamy się do sztuki tego poety, wokół którego już od
pewnego czasu krążymy: do "mirtu" Kallimacha, jak określi emb-
lematycznie jego poezję Meleager z Gadary. Kyrena, z której Kalli-
mach pochodził, była kwitnącym miastem greckim w północnej
Afryce, w dzisiejszej Libu. Ojcem Kallimacha był Battos z królew-
skiego rodu Battiadów, piastujący godność strategosa, póki miasta
nie podbiła w roku 322 przed Chrystusem armia Ptolemeusza I So-
tera. Nie wiemy, gdzie poeta się wykształcił, czy w Kyrenie, czy
raczej w Aleksandrii, w każdym razie spotykamy go jako młodzieńca
w tym drugim mieście, gdzie z początku był nauczycielem czytania
i pisania, a więc można się domyślić, że jego rodzina zubożała.
Rychło jednak wciągnięto Kallimacha w krąg Muzeum i Biblioteki,
w którym pozostanie przez resztę życia. Już wspomnieliśmy, że

324 325



OD ERINNY DO MELEAGRA


pracował tu nad bezcennymi katalogami, i nawet zadaliśmy pytanie,
czy wyrażona w jego epigramacie awersja do "cyklu epickiego", to
poiema to kyklikon, nie była wyrokiem zagłady wydanym na epopeje
posthomeryckie.
  Należałoby się jednak zastanowić, czy owe nie znane nam poema-
ty nie podobały się Kallimachowi dlatego, że nudziły go, że były,
według niego, źle napisane, czy raczej po prostu dlatego, że szeregi
ich heksametrów wlokły się zbyt długo. Słynne jego zdanie przecho-
wane jako samotny aforyzm: "że wielka księga jest równa wielkiemu
nieszczęściu" (to mega biblion ison einai to megalo kako) znakomity
Wilamowitz chciał uznać raczej za westchnienie bibliotekarza, który
musiał dźwigać i rozwijać ciężkie zwoje. Jeśli jednak skojarzymy to
zdanie z epigramatem Osobność, odczytamy w nim niećhęć do du-
żych form, Homera oczywiście ze czcią wyjmując z tego. Taką
interpretację potwierdza poezja samego Kallimacha. Ocalały z niej
niektóre hymny do bogów i miejsc świętych, ujęte w heksametry
o stylu kunsztownie wypracowanym. Główne zaś, znane nam tylko
z fragmentów dzieło jego, poemat Aitia, Przyczyny, było dużą serią
niedużych, a za to rzadkich, osobliwie wyszukanych epizodów mi-
tycznych.
  Szczególnie żałujemy utracenia innego utworu aleksandryjskiego
bibliotekarza, poematu Hekale, znanego jeszcze w średniowiecznym
Bizancjum, a w XIII wieku już zaginionego. Przedstawiał on jeden
z zakamarków dziejó.w Tezeusza, zazwyczaj pomijany, a zanotowany
potem przez Plutarcha (Żywot Tezeusza, 6), którego znowu tu spoty-
kamy. Przygotowując się niegdyś do walki z bykiem pustoszącym
równinę Maratonu, młody heros ateński mieszkał u zacnej staruszki
Hekale, którą potomni będą zdrobniale nazywać Hekaliną, bo i ona,
traktując gościa jako swoje dziecko, czule zwała go Tezeuszkiem.
Umarła, zanim wrócił z boju, ale długie wieki nie zgasiły trwającego
w Maratonie wspomnienia o jej gościnności.
  Nie nawiedzane przez rzeszę ostępy wybierał Kallimach, a wier-
sze szlifował jak złotnik. Jak to będzie kiedyś robił też Horacy. My
dziś kunsztowną tę poezję, czystość i gęstość tego stylu najporęczniej
poznajemy z Kallimachowych epigramatów, których w Antologii Pa-
latyńskiej przechowało się wiele. Wyczuwamy, iż jest on epigrama-
tykiem głównym, aleksandryjskim kodyfikatorem tego rodzaju po-

Mirt Kallimacha


ezji, powstałej w różnych regionach śródziemnomorskich. Tu, w Ale-
ksandrii, to się ostatecznie dokonało, lecz bynajmniej nie stało się to
wbrew dawniejszej tradycji greckiej, wbrew temu, co w niej wielkie.
Homer (może w przeciwieństwie do "cyklików", których jednak nie
znamy, więc cóż możemy o nich powiedzieć?) nie tylko umie być
nieporównanie zwięzły. Co najważniejsze, jego epika jest wzorem
sztuki znającej, tak bardzo po grecku, wagę milczenia.
  Hellenistyczna metoda posługiwania się obiektywnymi znakami-
jakby ktoś milcząc wskazywał ręką na rozbłysłe nagle obrazy zamiast
mówić:,#aki to ból" albo "jaka to radość" - jest już Homerowi
najgłębiej właściwa. Hektor, kiedy ucieka przed Achillesem gonią-
cym go wokół rnurów Troi (a jest to ostatnia już walka wojownika
trojańskiego), w pewnej chwili dostrzega wygładzone kamienie nad
Skamandrem (Iliada, 22,153-156):


Były to miejsca do prania, bogate w wodę,
Piękne, kamienne, gdzie barwne szaty
Prały żony Trojan i urodziwe córki
Przedtem, w czasach pokoju, nim przyszli Achajowie.


Nic więcej Homer nie mówi, Hektor biegnie, Achilles jest coraz bliżej.
  Czytając najlepsze epigramaty hellenistyczne, jak Wieczorem Dio-
timosa albo Tgsknotg Asklepiadesa, widzimy, że pisarze ci są pod
bardzo ważnym względem naśladowcami Homera. Homeryckie jest
też u nich nasycenie poezji rzeczami, najzwyklejszymi nieraz przed-
miotami, które czasem tłoczą się w epigramatach, jak u Leonidasa
z Tarentu czy Faniasza (o którym prawie nic nie wiemy; może III,
może II wiek przed Chr.), jakby wiersz był wiernym wobec świata
lusterkiem; jest on też często zwierciadłem odbijającym uwodziciel-
ską urodę, jak owo lustro, które będzie trzymała w ręku nereida na
mozaice willi w pobliżu Piazza Armerina na Sycylii.
  Gdy w epoce wczesnego renesansu poeci włoscy zapragną mi-
strzostwa surowszego niż to, które było dostępne dla ich bezpośred-
nich poprzedników, ukształtują poetykę sonetu. Pisarze hellenistyczni
urobili poetykę epigramatu. Ich wytwór różni się od sonetu rozmai-
tością tematyki. Do epigramatu może wnikać wszystko: mądrość,
wzniosłość, głupota, przyziemność. Ale wspólne najlepszym epigra-

326 327



OD ERINNY DO MELEAGRA

Woń rozkwitłego ogrodu

matykom jest marzenie o doskonałości stylu. Taka poezja może się jednak do takich kolekcji poezji dopiero w wiekach średnich. Mele-
nam nieraz wydać sztuką prawie wyłącznie formahią, gdy spotykamy agrowy ogród, napełniony kwiatami poprzedników i jego własnymi,
przez wieki te same motywy ciągle powtarzane, z drobnymi tylko jest zaczątkiem tego, co będzie dalej rosło przez wieki i co dziś jest
rysami zmienionymi albo dodanymi, zresztą rysami, które też jeste- tak drogą nam Antologią Palatyńską.
śmy gotowi uznać za całkowicie formalne. Sztuka taka staje się Filologowie rekonstruują zasób owego pierwszego Wierica. Objął
niemal nieosobista. Można by ją uznać za realizację postulatu nieoso- on większość najlepszych epigramatów greckich, pochodzących
bistości (impersonality), zupełnej obiektywności, wysoko cenionej z wielkiej epoki. Następni epigramatycy będą naśladowali poetów
w XX wieku przez T. S. Eliota. Czyż zresztą nie robi czegoś hellenistycznych. Chociaż więc powrócimy jeszcze do spraw Antolo-
podobnego Horacy, pilny czytelnik owych Greków, gdy dramatyczną gii Palatyńskiej, już teraz powiedzmy parę słów o cechach znamien-
odę lubi zakończyć efektem czysto formalnym, na przykład katalo- nych jej całej. Otworzyłem ku temu drzwi, dorzucając tu do autor-
giem zachwycająco dźwięcznych imion, jakby nam chciał rzucić na skich i anonimowych epigramatów z Meleagrowego Wierica wiersz
oczy garść kwiatów? Piękno i ból (tytuł oczywiście dodany w przekładzie), złudnie przy-
  pisywany staremu Ezopowi, powstały zaś w czasach hellenistycz-
  nych albo późniejszych. Poezji Antologii scharakteryzować się nie da,
  Woń rozkwitłego ogrodu co chwila odsłania ona przed nami inne oblicze. Wierność wobec
  życia cechuje ją jednak zawsze. Sztuka do głębi formalna okazuje się
  Kwiatów, powiedzmy to teraz, jest w greckiej epigramatyce wiele, cudownie przezroczysta. Powtórzy się to w dziele Flauberta.
zarówno w poezji hellenistycznej, jak i w następnych wiekach. Już Niekiedy ton tych wierszy podwyższa się. Ale w żadnej prezenta-
w późnej części epoki hellenistycznej ogarnia nas ogród Syryjczy- cji greckiej epigramatyki nie można pominąć rzeczy błahych. Bez
ków piszących po grecku. Pierwszy z nich to Antypater (Antipatros) nich Antologia nie byłaby Antologi#, tym, co od wieków jest
z Sydonu (w drugiej połowie II wieku przed Chr.). Drugi to Meleager w Europie czytane. Zresztą nie wszystko, co tu zwyczajne, pospolite,
(Meleagros) z Gadary, o trzecim zaś opowiemy niebawem. Teraz trzeba uznać za błahe. Chyba zapamiętamy wiele małych obrazów:
zatrzymamy się przy Meleagrze. Żył on pod koniec II i w pierwszej ubogi kopaez nagle staje się bogaty, bo znalazł skarb w glebie swego
połowie I wieku. Jego miasto rodzinne było wówczas "syryjskimi pola; żeglarz grzebie ci.ało rozbitka i myśli o swojej własnej doli;
Atenami", jednym z ognisk hellenizmu, złączonego tu z elementami umierający ojciec udziela córce pouczeń na drogę życia; ktoś inny
orientalnymi. W młodości pisał Meleager utwory satyryczne w du- rozmyśla tak, jak kiedyś w italskich Pompejach będzie medytował
chu filozofii cynickiej, powohzjącej się na wzór znanego nam już Vibius, który napisze na ścianie pokoju: Vibius Restitutus hic solus
dobrze Diogenesa z Sinope, potem poświęcił się poezji, która do nas dormivit et Urbanam suam desiderabat - "Tu Vibius Restitutus spał
dotarła. Dwie główne jej heroiny, Zenofilę i Heliodorę, poznał być samotnie i tęsknił za swoją Urbaną"; ktoś jeszcze inny prosi o to, by
może w Tyrze. dom jego się ostał w trzęsieniu ziemi. Ponad smutek, którego dużo
  Nazywa się dziś Meleagra "Owidiuszem greckim". Trudno zaprze- jest w greckich epigramatach, wznosi się łuna życia i zagadkowy
czyć temu, że rzymskiego piewcę miłości łączy z poetą syryjsko- uśmiech.
-greckim niemałe podobieństwo. Meleager jednak nie odszedł na
smutne wygnanie, późne lata przeżył na błogiej wyspie Kos, zajmu-
jąc się znowu filozofią oraz układając Stephanos, co oznacza "wie-
niec" albo "girlandę", a więc to samo, co dziś określamy wyrazem
"antologia" (anthologia, "zbiór kwiatów", "bukiet"), stosowanym

328



OD ERINNY DO MELEAGRA
Epigramaty z Wierica Meleagra


Pozdrawiajcie ludzi przechodzących obok mogiły,
Czy z mojego są miasta, czy idą z innych stron,

I mówcie, że narzeczoną pogrzebano mnie tu i że ojciec
Nazywał mię Baukidą, a z Telos był mój ród,

Niech oni o tym wiedzą, i że mi przyjaciółka,
Erinna, na mogile wyryła napis ten.


EPIGRAMATY Z WIEŃCA MELEAGRA

ANYTE



ERINNA


GRÓB B AUKmY
  (AP 7, 712)

Baukidy, narzeczonej, to grób. Mijając stelę
Tyloma łzami oblaną, bogu podziemia mów:

"Zawistny jesteś, Hadesie!" Pięknie wyryte litery
Najokrutniejszy Baukidy opowiedzą ci zgon:

Jak tą samą pochodnią, w której blasku pieśń dla Hymenaja
Śpiewano, teść podpalił żałobny dziewczyny stos
I jak ty sam, Hymenaju, radosne śpiewy zaślubin
Przemieniłeś tak nagle w ghichy trenów jęk.





MÓWI BAUKIDA
  (AP 7, 710)

Stelo, Syreny moje i ty, smutna urno, która
Zawarłaś w sobie dobytek Hadesa, popiołu garść,

MUZYKA LEŚNA
  (AP 16, 231)

Po co, Panie wieśniaczy, w głębokim cieniu lasu
Siedząc, grasz na fujarce, której dźwięk jest tak błogi?

"Po to, żeby na zboczach gór orzeźwionych rosą
Pasły się jałówki, brodząc wśród bujnej trawy".



















330 331



OD ERINNY DO MELEAGRA


WDZIĘCZNOŚĆ PASTERZA
  (AP 16, 291)

Kosmatemu Panowi i nimfom z pieczar pasterz
Teodotos złożył, tu u stóp wzgórza, dar.

Bo nieraz omdlewał w upale, a one go wspomogły,
Podając w dłoniach wodę, słodką wtedy jak miód.




W CIENIU WIĄZU
  (AP 16, 228)

Odpocznij w cieniu wiązu, wędrowcze strudzony drogą.
Słyszysz, jak szeleści w zielonych liściach wiatr?

Pij chłodną wodę zdroju. Miłe to odetchnienie
Dla podróżników, kiedy płonie letni dzień.




KOZIOŁ I NIMFA
  (AP 9, 745)

Popatrz na rogatego kozła, Bakchosa sługę:
Jak dumnie zerka na bujny swojej brody gąszcz.

To dlatego, że tam, w górach, nieraz najada czule
Różaną rączką głaszcze kudłaty jego łeb.




NĘDZARZ I KRÓL
  (AP 7, 538)

Żył kiedyś niejaki Manes i umarł. Dziś jest równy
Wielkiemu Dariuszowi. Jednaką mają moc.

Epigramaty z Wierica Meleagra


MOGIŁA FILENIZ7Y
  (AP 7, 486)

Na mogiłę młodziutkiej Filenidy często
Przychodzi jej matka, Klejna, i długo płacze,

Przyzywa duszę córki, która przed porą zaślubin
Odeszła z domu daleko, gdzie siny nurt Acherontu




DZIEWICZA ANTIBIA
  (AP 7, 490)

Opłakuję dziewiczą Antibię. Pragnących ją mieć za żonę
Młodzieńców jakże wielu ojcowski próg witał,

Bo słyszeli, że urodziwa, roztropna. Ale ich wszystkich
Nadzieje zgubna Mojra odepchnęła.




POŻEGNANIE ERATO Z OJCEM
  (AP 7, 646)

Przytuliła się jeszcze do ojca i rzekła słowa ostatnie
Erato, a cała jej twarz była mokra od łez.

"Ojcze, już nie jestem twoja, przesłania mi oczy czarna,
Kiedy w nią zapadam, taka ciemna śmierć".




EPITAFIUM WOJOWNIKA
  (AP 7, 724)

Męstwo zabiło cię w bitwie, Proarchu: dom Fidiasza,
Twojego ojca, okryłeś czarną żałobą.
332 333




OD ERINNY DO MELEAGRA

Lecz teraz kamień na#obny śpiewa nad tobą pieśń dobrą:
Że poległeś walcząc w obronie ziemi ojczystej.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


DAR DLA HERY
  (AP 6, 265)


Czcigodna Hero, która nieraz, zstępując z nieba,
Spoglądasz na Lakinion, wonne kadzidłem, przyjmij

ZABAWA Z KOZIOŁKIEM
  (AP 6, 312)

Dzieciaki ci założyły, koziołku, czerwone lejce
I wetknąwszy wędzidło we włochaty twój pysk,

Lnianą szatę, jaką Teofilis, eórka Kleochy,
Dla ciebie tkała z córką swoją szlachetną, Nossis.




Chcą, byś jak koń wyścigowy niósł je wokół świątyni
Bóstwa: niech ono patrzy, jaka zabawa wre!

MODLITWA DO ARTEMIDY
  (AP 6, 273)

Artemido, władczyni Delos i pięknej Ortygii,
Zostaw łuk swój święty, na kolanach Charyt go złóż,


NOSSIS


RÓŻE AFRODYTY
  (AP 5, 170)

"Nie ma rozkoszy nad miłość. Przy niej czymże jest wszelka
Inna słodycz? Dla niej, z ust wypluję i miód".

Tak mówi Nossis. Czyich warg nie dotknął pocałunek Kypridy,
Ten nie wie, jakie to kwiaty, nie zna róż.

A obmyta w nurcie Inopu, przybądź do naszych Lokrów,
AIketydzie zbolałej lżejszy poród spraw!




PORTRET TAUMARETY
  (AP 9, 604)

Twą postać, Taumareto: zuchwały czar młodości
I piękność oczu łagodnych mistrz odmalował tak wiernie,

Że gdyby przybiegła suczka, co twego domu pilnuje,
Zaczęłaby się łasić, jakbyś zaiste tu była.

DAR DLA AFRODYTY
  (AP 6, 275)

Oto czepek, który Samita zdjęła z włosów swych dla Kypridy
Myślę, że ona ucieszy się tym podarunkiem,

Bo cudnie jest utkany, a pachnie słodyczą nektaru,
Jakim bogini namaszcza pięknego Adonisa.

ORĘŻ ZDOBYTY W BITWIE
  (AP 6, I 32)

Włócznie, miecze, tarcze, porzucone przez Bruttów, kiedy
Natarli na nich Lokrowie, prędki tocząc bój,

334 335



OD ERINNY DO MELEAGRA


Wiszą teraz w świątyni i sławią męstwo zwycięzców.
Nie tęsknią do tchórzliwych, z których wypadły, rąk.




POETKA O SOBIE
  (AP 7, 718)

Wędrowcze, jeśli żeglujesz do Mityleny roztańczonej,
Gdzie niegdyś się rozjarzyła pieśń Safo, ten Charyt kwiat,

Powiedz tam, że w Lokrydzie też są pieśni, które Muzy kochają.
A nie zapomnij mego imienia: Nossis. Już idź.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


Zmiłuj się Afrodyto! - spojrzała raz w oczy Kleofonta,
Pełne słodyczy strasznej jak błyskawica.




ŁASKA KYPRIDY
  (AP 5, 169)

Miły jest wargom chłód wody w upalne lato. Na morzu
Miły oczom żeglarzy powrót wiosennych gwiazd.

Lecz jeszcze milsza ta noc, kiedy jeden płaszcz olcrył dwoje
I kiedy sławi łaskę Kypridy zgodny ich głos.




NAD BR7EGIEM MORZA
  (AP 5, 209)

Z twojego wybrzeża, o Pani Kytery i Pafos,
Ujrzał Kleandros Niko płynącą wśród szarych fal morza.
I w jego sercu, za sprawą Erosa,
Zażegły się węgle szkarłatne z mokrego ciała dziewczyny
Będąc na lądzie, utonął. A tę, która była w topieli,
Gościnny brzeg przygarnął.

Teraz jedna w obu sercach tęsknota. Bo nie była daremna
Jego modlitwa, tam, na wybrzeżu.


ASKLEPIADES


TĘSKNOTA
  (AP 5, 153)

Do okna, skąd widok na drogę, często przywiera Nikarete
Licem pobladłym od tęsknoty. Bo na drodze-
PRZYJAŹŃ
(AP 12, 163)

Zrozumiał Eros, jakie pięknu ma przydać piękno:
Złotu nie szmaragd, bo nie dość gorzeje, ani


336 337



OD ERINNY DO MELEAGRA


Hebanowi eburn, czarnemu białe. Połączył
Kleandra i Eubiotosa, kwiaty Namowy i Przyjaźni.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


DO PflĘKNEGO CHŁOPCA
  (AP 12, 77)


Gdyby ci skrzydła złote wyrosły i gdybyś zarzucił
Na swoje srebrne ramiona kołczan pełen strzał

OPUSZCZONA DZIEWCZYNA
  (AP 12, 153)


Dawniej mnie tulił, przyciskał. A dziś już nawet dla żartu
Nie spojrzy Archeades na swą nieszczęsną dziewczynę.

Słodki Erosie, nie zawsze słodki jesteś! Lecz nieraz
Im okropniej nas dręczysz, my tym bardziej kochamy.





WINO ZDRADZIECKIE
  (AP 12, 135)


Wino to szpieg miłości. Tak zaklinał się Nikagoras,
Że on nie kocha! Ale, po którymś tam kielichu,

Nagle się zdradził: zaszlochał, pochylił czoło,
Spojrzał tak jakoś smutnie, wieniec zsunął się z głowy





KOŚCI I POPIÓŁ
  (AP 5, 85)

I przy Erosie rozbłysłym stanął, miły - przysięgam
Na Hermesa! - Kyprida nie pozna, który jej syn.




























DIDYME
(AP 5, 210)

Chcesz pozostać dziewczyną? Cóż dalej? Gdy będziesz w Hadesie,
Nikogo tam nie znajdziesz, kto by ciebie pokochał.

Radość Kypridy wśród żywych. Gdy nas zabierze Acheron,
Na jego brzegu legną kości i garść popiołu.

Uwiodła mię, machając gałązką, Didyme. A teraz topnieję
Jak wosk od ognia, gdy patrzę na tę piękność!

A że jest śniada, cóż z tego? Węgle też. A podpal je tylko:
Rozświetlają się przepychem róż.

338 339



OD ERINNY DO MELEAGRA


EROSY GRAJĄCE W KOSTKI
  (AP 12, 46)

Jeszcze nie mam dwudziestu dwu lat, a ciąży mi życie
Erosy, skąd ta zażartość? Czemu palicie mnie tak?

Jeśli zginę, cóż uczynicie? Wiem: jak przedtem,
Będziecie rzucać kostki, dziecięcą bawić się grą.




GRÓB NAD MORZEM
  (AP 7, 284)

Niech osiem przynajmniej łokci dzieli mnie od ciebie, morze srogie.
Tam się miotaj w łoskocie fal, ile masz siły!

Nie chciej zagarniać grobu, w którym Eumares spoczął.
Nie znajdziesz tu nic cennego: tylko kości, garstkę popiołu.





WSPOMNIENIE POETKI ERINNY
  (AP 7, 11 )

To słodki trud Erinny, zaiste nieobfity,
Dożyła bowiem ledwie dziewiętnastu lat,

Ale od wielu innych dzieł potężniejszy. Gdyby
Hades nie przyszedł tak rychło, któż w sławie dorównałby jej?




POSĄG ALEKSANDRA WIELKIEGO
  (AP 16, 120)

I śmiałość Aleksandra, i całą jego postać
Ukształtował Lizyp. Jakaż w tym brązie moc!

Epigramaty z Wierica Meleagra


Zda się, spiżowy l#ól ku Zeusowi patrzy, wnet powie:
"Ziemię sobie poddaję. Ty, Zeusie, Olimpu strzeż".





SMUTEK NA UCZCIE
  (AP 12, 50)

Pij, Asklepiadesie! Skąd te łzy? Dlaczegoś tak smutny?
Nie tylko ciebie ujarzmiła sroga Kyprida.
Nie przeciw tobie jednemu gorzki Eros zaostrzył
Groty. Czemu, żywy jeszcze, leżysz w popiele?
Pijmy mocny napój Bakchosa! Dnia już na palec.
Lampki, która sen nam rai, mamyż znów czekać?
Pijmy, smutny kochanku! Ten czas już niedaleki,
Kiedy w długiej nocy, biedaku, będziemy spoczywać.





HERAKLITOS Z HALIKARNASU


MOGIŁA ŻONY
  (AP 7, 465)

Świeżo usypana ta mogiła. Drżą liście wieńców
Opartych na steli nagrobnej, nie całkiem jeszcze uwiędłych.
Przeczytajmy napis, przechodniu, zobaczmy, co rzecze,
Czyje to nagie kości kryje pod sobą ten kamień:
"Wędrowcze, jam Artemias z Knidos. Poślubiłam
Eufrona, przyszedł czas porodu. Dwojgiem dzieci
Brzemienna, jedno zostawiam ojcu, kiedyś podporę
Jego starości, drugie zabieram, pamiątkę po mężu".

340 341



OD ERINNY DO MELEAGRA


LEONIDAS Z TARENTU


CHLEB I SÓL
  (AP 7, 736)

Nie wyniszczaj siebie, człowieku, życiem tułaczym!
Dokąd będziesz się błąkał po wszystkich ziemiach, bez końca?
Nad sobą się zmiłuj, człowieku, jeśli cię może otulić
Choc'by mała chatynka, ogrzana jakimś płomykiem.
Byleś miał mąkę jęczmienną! Nawet najlichsza starczy,
Byś sobie zagniótł placek w kamiennej niecce.

A na przyprawę weźmiesz tymianek albo i miętę,
I trochę grubej soli, gorzkie i słodkie przysmaki.



POETA PRZEMAWIA DO MYSZY
  (AP 6, 302)

Uciekajcie z mej chatki, myszy nocne! Zbyt ubogie
Zapasy Leonidasa, żeby was mogły wykarmić.

Starzec cieszy się, kiedy ma sól i dwa placki. Od przodków
Nauczyłem się nie narzekać na takie życie.
Po co więc dziurę w kącie wiercisz tam, łakomczucho?
Powiadam ci, nie znajdziesz nawet okruchów wieczerzy.
Raczej do innych idź domów, co rychlej, bo u mnie bieda!
Gdzie indziej będziesz mogła obficiej się obłowić.



DRZEWO FIGOWE
  (AP 9, 563)

Przechodniu, jeśli gdzieś napotkasz Demokryta,
Miłośnika sadów, powiedz mu tylko tyle:

Epigramaty z Wierica Meleagra


Dla figowca o białych owocach właśnie nadeszła pora,
Mam dla niego placuszki gotowe bez pieczenia,

Ale niedługo trwa ta chwila wyborna. Jeśli
Chce rwać z mych gałęzi świeży plon, niech się pośpieszy



GOŚĆ OSOBLIWY
  (AP 6, 221)

W burzliwej nocy zimowej, uciekając przed gradem,
Zamiecią śniegu, mrozem przenikającym do kości,
Samotny lew, niezmiernie udręczony, przyszedł
Do szopy koźlarzy, którzy lubią swoje skały.
Już nie o kozy się troszcząc, ale o własne życie,
Siedzieli cicho, w sercu wzywając Zeusa Zbawcy.
Do końca burzy pozostał ten gość, zwierz nocny, potem
Poszedł sobie z zagrody, ni ludzi, ni kóz nie krzywdząc.
A oni obraz przygody, dobrze wymalowany,
Zawiesili górskiemu Panowi na krzepkim dębie.



DAR UBOGICH
  (AP 6, 355)

Tobie, Bakchu, daje matka wizerunek
Mikytosa, nieudolnie wymalowany.

Spraw, by Mikytos duży rósł. A obraz, choć marny,
Przyjmij, bo to jest dar od ludzi bardzo ubogich.



  TERIS
(AP 7, 295)

Stareńki Teris, którego żywił więcierz szczęśliwy,
Teris, niegdyś pływak doświadczeńszy od mewy,

342 343



OD ERINNY DO MELEAGRA


Ryb postrach, sieci arcymistrz, wytrawny pieczar znawca,
Przemierzający morze nie w statku o wielu wiosłach,
Nie z winy Arktura zginął, nie nawałnica
Przerwała mnogie jego żywota dziesięciolecia:
W swojej chatynce uwitej z sitowia umarł, jak płomyk,
Który w lampie dogasa, z samej sędziwej starości.
Stelę tę nie dzieci postawiły, ni żona,
Ale zrzeszenie rybaków, wspólników jego pracy.




MODLITWA U ZDROJU
  (AP 9, 326)

Witaj mi, chłodna, tryskająca z pękniętej skały
Wodo! Strugane pasterską ręką posążki nimf!

Źródło pośród głazów i wasze, o dziewczyny,
Zabaweczki! W zdroju tysiące ich.

Pozdrawiam was, wędrowiec Aristokles. Ten kubek,
Który tu zanurzyłem, gdym pragnął, daję wam.




MATKA SAMOTNA
  (AP 7, 466)

Biedny mój Antiklesie! Biedna ja, złożyłam na stosie
Syna mego w rozkwicie młodości.

Osiemnaście lat miałeś, dziecko, gdy umarłeś. Zostałam sama,
Płacząc nad starością sierocą.

Niechbym w ciemny dom Hadesa poszła! Świt już mnie więcej
Nie cieszy, ni blask rączego słońca.

Epigramaty z Wierica Meleagra


Biedny mój Antiklesie! Bądź teraz dla mojej niedoli
Lekarzem, zabierz mnie z życia!





ERINNA NA ŁĄCE MUZ
  (AP 7, 13)


Dziewiczą pszczołę, nową pieśniarkę w chórze poetów,
Erinnę, kiedy zbierała Muz kwiaty, Hades porwał,

Aby ją poślubić. O, prawdziwe ona wyrzekła
Słowa, gdy jeszcze żyła: "Zawistny jesteś, Hadesie !"





TĘSKNOTA PASTERSKA
  (AP 7, 657)


Pasterze, którzy chodzicie po tym wzgórzu, pasąc
Kozy i wełniste owce, Klitagorasowi
Zróbcie, na Ziemię was proszę i na Persefonę
Podziemną, niewielki, ale tak błogi podarunek:
Niech tu nade mną beczą owce i niech na fujarce
Tkliwie przygrywa im pasterz siedząc na szorstkim głazie,
A gdy nastanie wiosna, niech rolnik nazbiera
Kwiatów z łąki i uwieńczy moją mogiłę,

A jeden z was, podnosząc w górę wymię owcy,
Matki dorodnych jagniąt, niechże skropi mlekiem

Skraj #obu. Mogą i tam pod ziemią, zaiste mogą
Umarli odwzajemnić przysługę, jakiej doznali.

345



OD ERINNY DO MELEAGRA


KROWA, RZEŹBA MYRONA
  (AP 9, 719)


Nieprawda, że Myron mię rzeźbił: od stada, z którym się pasłam,
Przygnał mię i uwięził tu na cokole kamiennym.





GRÓB ROZBITY
  (AP 7, 478)


Kimże jesteś? Czyje są te biedne kości
Tu przy gościńcu jawne w półotwartej urnie,

Kiedy grób i stelę, ubogie, ciągle szarpią
Osie i koła wozów przejeżdżających gościńcem?

Wkrótce i po twoich żebrach będą się toczyć
I już nigdy nikt nad tobą nie zapłacze.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


WIOSNA ŻEGLARZY
  (AP 10, 1)

To jest pora żeglugi. Już gadatliwa jaskółka
Przyleciała, a razem z nią rozkoszny Zefir.
Rozkwitają łąki. Morze, niedawno chłostane
I wzburzane srogimi wichurami, ucichło.
Przygotuj teraz kotwice, odwiąż liny cumowe,
Żeglarzu, i rozepnij dla wiatru cały żagiel.
Tak ciebie ja, portowy Priap, napominam,
Chłopie, byś pożeglował po wszelkie rodzaje towaru.




EPITAFIUM WŁASNE
  (AP 7, 715)

Z dala od ziemi italskiej, od ojczystego Tarentu,
Spoczywam, a to jest dla mnie bardziej gorzkie niż śmierć

Takie to życie tułacze, życie nie życie. Ale
Muzy mię ukochały: to słodycz i pośród klęsk.


DIOGENES NAD ACHERONTEM
  (AP 7, 67)

Imię Leonidasa nie będzie zapomniane:
Muz dary je rozgłoszą aż po kres wszystkich dni.



Posępny Hadesa sługo, który w czarnej łodzi
Przemierzasz topiel Acherontu, przyjmij mię, chociaż
W przeraźliwej już się barce tłoczy taka
Ciżba umarłych, przyjmij Diogenesa, Psa!

Cały mój bagaż to jeno torba i bańka, i stara
Opończa. I obol, zapłata za podróż umarłyeh.

Wszystko, com kiedykolwiek posiadał wśród żywych, zabieram
Tu do Hadesu. Mojego nic nie zostanie tam.

TEOKRYT


KONCERT PASTERSKI
  (AP 9, 433)

Na Muzy! Powiadasz, że zagrasz na tym podwójnym flecie
Coś miłego? Wezmę więc także i ja swą gęśl

I zabrzęknę w struny. I pasterz trzody, Dafnis,
Tu blisko, w spojoną woskiem fujarkę będzie dął.

346 347



OD ERINNY DO MELEAGRA


Stojąc wszyscy pod dębem tak gęstym nad grotą, Pana,
Który nawiedza kozy, poderwijmy ze snu!

Epigramaty z Wierica Meleagra


"Ja się zwę Nikanor. Ojciec mój Ajpioretos,
Matka moja Hegeso. A z rodu jam Macedończyk"

"Moje zaś imię Fila. Nikanor to mój brat. Obojga
Posągi postawili rodzice, ślub wypełniając".

DAFNIS W NIEBEZPIECZEŃSTWIE
  (AP 9, 338)

Zasypiasz, Dafnisie, leżąc na miękkich liściach, zmęczony
Zastawiałeś na wzgórzu sidła na zwierzynę.

A tu chce właśnie ciebie Pan złowić, i Priap, którego
Piękną głowę złoci wieniec uwity z bluszczu.

Wchodzą do pieczary, na pewno zmówieni. Uciekaj,
Otrząśnij się z więzów drzemoty, co tak cię ogamia!

KALLIMACH


POCHWAŁA POETY SAMOTNIKA
  [AP 9, 565)

Wybrał Teajtet drogę niewydeptaną, która
Może nie wiedzie do bluszczu, jakim, Bakchu, skroń

Wieńczysz wybrańców. Lecz krótko trwa heroldów wrzawa,
A na zawsze Hellada przechowa jego kunszt.




ŁASKA DIONIZOSA
  (AP 9, 566)

Jedno, Dionizosie, wystarczy szczęśliwemu
Poecie słowo: "Zwyciężam". Ten zaś, w czyje żagle

Nie wiejesz, kiedy go ktoś zapyta: "Jak się wiedzie?"
"Ciężkie - mówi - dziś czasy". Niechże tak rozprawia

Każdy, kto nad rzekomą medytuje krzywdą.
Mnie daj, Panie, tylko trzy króciutkie sylaby.

TEAJTET


POSĄGI DZIECI, NIKANORA I FILI
  (AP 6, 357)

Szczęścia wam życzę, dzieci! Od kogo pochodzicie?
I jakie wam, tak ładnym, nadano wdzięczne imiona?

OSOBNOŚĆ
  (AP 12, 43)

Brzydzę się cyklem epickim. Nie lubię wędrować
Gościńcem przemierzanym stopami mnogiej rzeszy.

348 349



OD ERINNY DO MELEAGRA


Nie cierpię miłośnika, który każdemu jest skłonny.
Nie pijam ze studni w rynku. To, co dla wszystkich, nie dla mnie

Tak, Lizaniaszu, pięlmyś ty, piękny. Lecz zanim echo
Przywtórzy tym słowom, słyszę głos: "Dla innych on piękny"



PRZEBACZ!
(AP 12, 118)

Jeżeli z uczty szedłem do ciebie rozmyślnie, możesz
Potępić mię, Archinosie. Jeślim nie wiedział, co czynię,

Daruj "zuchwałość"! Zniewoliły mię wino i miłość
Ta mię wiodła, a wino zamąciło mi rozum.

Gdym przyszedł tam, nie wołałem, kim jestem, czyim synem.
Próg twój ucałowałem. Jeśli to grzech, zgrzeszyłem.




WINO, ZDRAJCA MIŁOŚCI
  (AP 12, 134)

Nasz gość z pewnością tai jakąś ranę. Widziałeś?
Jak ciężkie z jego piersi podniosło się westchnienie,

Kiedy ujął w dłoń trzeci kielich wina. Jak spadały
Płatki róż z jego wieńców, jak leżą teraz na ziemi

Coś gorzeje w tym sercu. Na bogów! Ja to dobrze
Poznaję. Złodziej zawsze umie rozpoznać złodzieja.



MIŁOŚĆ I UBÓSTWO
  (AP 12, 148)

Wiem, że mam ręce próżne. Lecz tego mi, na litość Charyt,
Nie mów, Menipposie! O tym i we śnie pamiętam.

Epi#amaty z Wieńca Meleagra


Cierpię, gdy wszędzie, zawsze słyszę te słowa gorzkie.
Przyjaeielu, one z wszystkiego najdalsze od miłości.





PIEŚŃ I GŁÓD
  (AP 12, 150)


Jakże trafnie Polifem wynalazł śpiewne zaklęcie
Dla miłujących. Na Ziemię! Nie był prostakiem ten Cyklop.
Muzy, Filipie, potrafią wycieńczyć miłość nabrzmiałą.
O, łagodzące wszystkie cierpienia lekarstwo, sztuka!
Myślę, że i głód także, chociaż w nim tyle niedoli,
Jedno ma dobre: z korzeniem wyrywa miłosną chorobę.
Podwójnie więc uzbrojony, do niezbłaganego Erosa
Mogę śmiało wołać: "Niech obetną ci skrzydła, chłopczyku!
Już ani trochę nie boję się ciebie. Mam przecież w domu
Oba te zaklęcia na rozjątrzoną ranę".





PRZYSIĘGI MIŁOSNE
  (AP 5, 6)


Przysiągł Kallignotos Jonidzie, że nigdy milszej
Nie będzie miał, niż jest mu ona, ani milszego.

Przysiągł. Lecz prawdę mówią: przysięgi w miłości złożone
Wcale nie dochodzą do uszu nieśmiertelnych.

Teraz on dla chłopca jakiegoś pięknego płonie,
A o niej biednej tyle myśli, co my o Megarze.

350 351



OD ERINNY DO MELEAGRA


U DRZWI ZAMKNIĘTYCH
  (AP 5, 23)

Bodajeś taką miała noc, Konopion, jaką
Dziś mam: na zimnym progu, u zamkniętych drzwi.

Bodajeś ty tak spała, jak miłośnikowi
Każesz zasnąć. Tobie nawet się nie przyśni żal

Sąsiedzi się żalą. Tobie ani się śni. Pochylając
Głowę już posiwiałą, przypomnisz sobie to.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


MIKYLOS
(AP 7, 460)

Z niewielkiego dobytku żyłem sl#-omnie, nic złego
Nie czyniąc, nikogo nie l#zywdząc. Ziemio miła, jeżeli

Mikylos kiedykolwiek przytaknął nieprawości,
Ni ty, ni inne bóstwa nie bądźcie dla mnie lekkie!



WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO
  (AP 7, 519)
TYLKO IMIĘ
  (AP 7, 271)

O, bodaj rączych nie było statków! Nad Sopolisem,
Synem Dioklidesa, nie płakalibyśmy. Teraz

Morze gdzieś miota jego ciałem. A my przechodzimy
Obok imienia wyrytego na pustym grobie.

Któż je zna, to bóstwo, które Jutrem zwą? Wczoraj
Byłeś, Charmisie, przed naszymi oczami, a dziś,

Opłakanego, pogrzebaliśmy ciebie. Twojego
Ojca, Diofonta, nigdy sroższy nie dotknął bół.





JAK MEWA
(AP 7, 277)

Kimżeś, nieznany rozbitku? Tu, na brzegu, martwego
Znalazł cię Leontichos i usypał mogiłę,

Zapłakawszy nad własnym życiem, poddanym Kerze.
On także nie jest beztroski: wędruje, jak mewa, po morzu


EPITAFIUM FILOZOFA
  (AP 7, 520)

Gdybyś w Hadesie szukał Timarchosa, by cię pouczył,
Czy to o duszy, czy o tym, co z tobą stanie się później,

Pytaj dokładnie: o syna Pauzaniasza, z gnuny
Ptolemais. Znajdziesz go pośród sprawiedliwych.

NAD GROBEM ZNAJOMEJ
  (AP 7, 522)

"Timonoe...' - Któż to, Timonoe?... Na bogów!
Nie rozpoznałbym cię, gdyby na tej steli nie było

Imienia ojca, Timoteosa, i miasta, Metymny.
Jakże cierpi twój Eutimenes, mąż owdowiały!




KRETIDA
(AP 7, 459)

Kretidę, która tak umiała żartować, gadułę
Nie milknącą, wspólniczkę pracy najmilszą, często

Wspominają dziewczęta samijskie, a ona tutaj
Takim śpi snem, jaki żadnej z nich nie ominie

352 353



OD ERINNY DO MELEAGRA


SAMOBÓJS'TWO FILOZOFICZNE
  (AP 7, 471)

Mówiąc: "Żegnaj słońce!", Kleombrotos Ambrakijczyk
Z wysokiego muru skoczył do Hadesu,

Nie dlatego, jakoby ujrzał coś godnego śmierci. On tylko
Jedną Platona księgę przeczytał, tę o duszy.

Epigramaty z Wieńca Meleagra

A zmarłej postawił posąg, aby potomni widzieli,
Jak on kochał tę starą kobietę, wdzięczny za mleko





TYMON MIZANTROP
  (AP 7, 317)

Tymonie, gdy już cię nie ma, powiedz, co gorsze: Hades
Czy światło? - Hades! Tu jeszcze więcej jest was niż tam.

SMUTNA WIEŚĆ
  (AP 7, 521)

Jeśli przybędziesz, wędrowcze, do Kyzikos, bez trudu znajdziesz
Hippakosa i Didymę. Bo ród ten nie jest nieznany.

Zaniesiesz im wówczas wieść, smutną, lecz musisz ją zanieść.
Powiesz, że pod tym głazem spoczywa ich Kritiasz.




WINO NIESŁUSZNIE OSKARŻANE
  (AP 7, 725)

Człowieku z Ajnos, tyś też niedługo żył, Menekratesie.
Co ciebie, najlepszy z gości, zabiło? Czy to samo,

Co zgubiło Centaura? - Sen z góry przeznaczony
Ogarnął mnie. A gani się biedne wino!




WDZIĘCZNOŚĆ DLA PIASTUNKI
  (AP 7, 458)

Ajschrze Frygijce, dobrej mamce, wszelkimi dostatkami
Mikkos, dopóki żyła, umilał późne lata,

EPITAFIUM MIZANTROPA
  (AP 7, 318)

Nie pozdrawiaj mię, łotcze, gdy tędy idziesz. Co rychlej
Przejdź! Ja się czuję najzdrowszy, gdy ciebie nie ma tu.






LEW NAD GROBEM
  (AP 7, 344b)

Nigdy, jeśliby ten Leon nie miał męstwa mego wraz z imieniem,
Nie raczyłbym łapy położyć na jego grobie.





NAJKRÓTSZA BIOGRAFIA
  (AP 7, 447)

Drobny był nasz gość. Taki napis też wyryję: "Teris,
Aristajosa syn, z Krety". Chyba i to za długie.

354 355



OD ERINNY DO MELEAGRA


SAON, SYN DIKONA
  (AP 7, 451)

Tu Saon, syn Dikona, z Akantu, snem świętym
Śpi. O ludziach dobrych nie mów, że umierają.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


HERAKLITOS
  (AP 7, 8#)

Powiedział mi ktoś, że umarłeś, Heraklitosie. Płakałem,
Gdy przypomniałem sobie, ileśmy razy my dwaj

Gwarzyli aż do zachodu słońca. O przyjacielu
Z Halikarnasu, gdzieś tam leżysz, od dawna proch.


OFIARA DLA SERAPISA
  (AP 6, 148)

Bogu, co włada w Kanopos, bogatą w dwadzieścia płomyków
Lampę Kallistion, córka Kritiasza, w ofierze mię składa

Za zdrowie Apellidy, córki swej. Widząc mą światłość:
"Gwiazdo wieczorna - powiesz - jakżeś na ziemię spadła?"

Ale twoje Słowiki żyją. Na nich i Hades,
Który wszystko grabi, nie śmie położyć rąk.




ASTAKIDES PASTERZ
  (AP 7, 518)

Astakidesa z Krety, pasterza kóz, porwała
Nimfa górska, więc teraz Astakides jest święty



DAR I ZAPOWIEDŹ DARU
  (AP 6, 146)

W cieniu dębów diktejskich już nie Dafnisa będziemy
Opiewali, pasterze, lecz zawsze Astakidesa.



Jeszcze raz, Ejlejtyjo, przyjdź, gdy prosi Likenis,
I łaskawie otwórz łono jej dla porodu.

Składa ona dar za dziewczynkę. Obyż, Królowo,
Wonna świątynia wzięła jeszcze coś więcej za chłopca.





DAR ŁUCZNIKA
  (AP 13, 7)

To Menojtas z Liktos ofiaruje:
"Serapisie, tobie łuk i kołczan;
Strzały w plecach Hesperytów tkwią"

356 357



OD ERINNY DO MELEAGRA


OFIARA DLA HERAKLESA
  (AP 6, 351)

Tobie, lwów i dzików pogromco, gałązkę buka
Złożył... "Kto?" - Archinos. - "Który?" - Ten z Krety. - "Przyjmuję"

Epigramaty z Wierca Meleagra

Stale bijąc młotem w kowadło, wykuwał dostatek
Dla swoich dzieci, a biedę ponurą daleko odganiał




TEODORmAS


EPI'TAFIUM WŁASNE
  (AP 7, 415)

Grób syna Battosa mijasz, męża dobrego i w pieśni,
I na uczcie, gdy w porę zrywał się żart i śmiech.




NA GRÓB OJCA POETY
  (AP 7, 525)

O tym, że jestem i synem, i ojcem Kallimacha
Z Kyreny, dowiedz się, kiedy, idąc tu, mijasz mój grób.

Chyba znasz obu: tamten niegdyś dowodził wojskiem
Ojczyzny, ten od zawiści sihiiejszą śpiewał pieśń.

Nie dziw się. Komu Muzy nie były niechętne w chłopięctwie,
Już nigdy go nie opuszczą aż po starości kres.




PANKRATES


MŁOT
(AP 6, 117)


Młot prosto z ognia, obcęgi, szczypce, poświęcone
Hefajstosowi. To są dary Polikratesa.

ALE TY PŁYŃ !
  (AP 7, 282)

Jam grób rozbitka. Ale ty płyń! Gdy myśmy ginęli,
Inne statki płynęły przez morze.




MNASALKAS



TROPEM OGARÓW
  (AP 6, 268)

Ten posąg, Artemido boska, postawił dla ciebie
Kleonymos. Pomyślne łowy darzyć racz,

O Pani, kiedy tropem groźnie ziejących ogarów
Zażarta kroczysz przez gęsty na wzgórzach las.





OBRAZEK JESIENNY
  (AP 12, 138)

Winorośli, czemu się śpieszysz rozrzucić liście na ziemi?
Jesiennego zachodu Plejad boisz się tak?

Poczekaj, póki w twoim cieniu Antileon (ty przecież
Zawsze byłaś łaskawa dla pięknych) słodko śpi.

358 359



OD ERINNY DO MELEAGRA


ZABŁĄKANA FCJJARKA
  (AP 9, 324)

Jakżeś tu przyszła, fujarko, do domu Córki Morza?
Cóż poczniesz, tak daleko od pasterskich warg?

Widzisz, nie ma tu wzgórz, parowów. Tu jest nułość,
Tęsknota. Muza leśna żyje tam, wśród gór.






ARISTODIKOS


ODLOTCYKADY
  (AP 7, 189)

Już nigdy, rozgłośna cykado, nie będzie na ciebie patrzeć
Słońce, kiedy śpiewasz w zamożnym domu Alkisa.

Jużeś na łąki Mocarza poleciała, gdzie tyle
Jest pełnych rosy kwiatów złotej Persefony

Epigramaty z Wieńca Meleagra


TARCZA WOJOWNIKA
  (AP 6, 124)

Tarcza z barków śmiertelnych Timanora, spoczęłam
Tu pod dachem Pallady, której w bitwach jest moc.

Wojna żelazna wiele razy powlokła mię kurzem.
Zawsze odtrącałam od nosiciela zgon.




















DIOTIMOS




HEGESIPPOS


WIZJA U KROSIEN
  (AP 6, 266)

Hagelocheja, w domu ojca Damaretosa
Dziewczyna jeszcze, stawia tu, gdzie spotkanie dróg,

Tę Artemidę. Bo sama u cewki jej warsztatu
Bogini się zjawiła nagle, jak ognia słup.

DO ARTEMIDY Z ŻAGWIĄ
  (AP 6, 267)

Z żagwią, o zbawcza, nad gruntami Pollisa chciej stanąć,
Artemido, i błogie światło łaskawie mu daj,

Jemu i jego dzieciom, obficie! Albowiem wiedzy
O szalach sprawiedliwości nieskąpo udzielił mu Zeus

I niechże, Artemido, miło będzie Charytom
Stopami w lekkich sandałach, po kwiatach, biec przez ten gaj

361



OD ERINNY DO MELEAGRA


WIECZOREM
  (AP 7, 173)

Niczyją nie prowadzone ręką krowy wieczorem
Ze wzgórza do zagrody wróciły przez wielki śnieg.

A Terimach, niestety, pod dębem w nieprzespanym
Leży śnie. Od pioruna padłego z nieba ten sen.

Epigramaty z Ti'#:eńca Meleagra

Śmierć stanęła! Ja tak bym chciała, kiedy umieram,
Moją zęką ściskać twoją kochaną rękę!"




ZAPAŚNIK SPARTAŃSKI
  (AP 16, 1)

Nie z Meseny wiodę ród, nie z Argosu. Sparta
Moją ojczyzną, Sparta sławna dzielnością mężów


FAIDIMOS



DO OPIEKUNKI NARODZIN
  (AP 6, 271)

Artemido! Leon, syn Kichezjasza, składa ci w ofierze
Sandały, a Temistodike nieobfite fałdy peplosu

W podzięce za to, że kiedy rodziła, przyszłaś łaskawa,
Bez hiku, i wyciągnęłaś nad nią obie ręce.

Spraw, Artemido, #y malec, który się Leonowi urodził,
Kiedyś mógł patrzeć, on także, jak rośnie jego syn.

Inni posiedli kunszty, ja zaś, jak przystoi
Chłopcom lacedemońskim, zwyciężam siłą.





CHAIREMON



WALKA SPARTAN Z ARGEJCZYKAMI
  (AP 7, 721)

Z Argejczykami Spartanie, równe orężem zastępy,
Stoczyliśmy bój: Tyrea miała nagrodą być włóczni.

Ci i ci, bez wybiegów, wyzuci z nadziei powrotu,
Ptakom to zostawiamy: wieść głosić o naszej śmierci


DAMAGETOS



ŻONAŻEGLARZA
  (AP 7, 735)

Posłuchaj, sławny grodzie, Fokajo, jakie ostatnie
Rzekła słowa Teano, zstępując w noc bezpłodną:

"Smutno mi, Apellichosie, mężu mój! Jaką teraz,
Jaką rączym statkiem przemierzasz toń, gdy nade mną

ANDRONIKOS



ŻAŁOBA MATKI
  (AP 7, 181)

Z bólem żegnana odeszłaś do ciemnego domu
Za Acherontem, droga Demokratejo, matce

362 363



OD ERINNY DO MELEAGRA


Płacz zostawiając: wzięła świeżo zaostrzone
Żelazo, z starej głowy obcięła siwe włosy.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


- Nie mylisz się, Panie, fletnisto. Był tu Dafnis. Zobacz,
W korze topoli wyrył dla ciebie takie słowa:

"Panie, Panie, idź ku Malei, gdzie góra Psofidion.
Ja tam będę". - Bądźcie zdrowe, nimfy! Już biegnę.
HEGEMON



TERMOPILE
(AP 7, 436)

Z powagą mijając mogiłę, powiedzieć możesz: "Tu drogę
Zagrodziło osiemdziesięciu miriadom Persów

Męstwo tysiąca Spartan. Nie odwracając głowy,
Polegli. Dorycka to dyscyplina".



HERMODOROS



WSPÓŁZAWODNICZKI
  (AP 16, I70)

Widząc knidyjską Kypridę, tak mniej więcej przemawiaj
"Niech zawsze trwa jej władza nad ludźmi i bogami".

A kiedy w świątyni Kekropsa ujrzysz Atenę zbrojną,
Zawołaj: "Ach, ten Parys - to był naprawdę pastuch!"



GLAUKOS Z NIKOPOLIS



PAN I DAFNIS
  (AP 9, 341)

- Nimfy, proszę was pięknie, powiedzcie mi prawdę: czy Dafnis,
Wędrując, nie stanął tu, by spoczęły białe koźlęta?

MOGIŁA ERASIPPOSA
  (AP 7, 285)

Nie pył ten ziemi ani nie brzemię głazu lekkie,
Lecz całe, jakie widzisz, morze jest Erasipposa

Mogiłą: zginął razem ze statkiem. W jakim miejscu
Gniją jego kości, tylko mewy to wiedzą.





ZENODOTOS



EROS PRZY FONTANNIE
  (AP 16, 14j

Kto, wyrzeźbiwszy Erosa, postawił go przy fontannie,
Myśląc, że taki ogień można wodą ugasić?





FANIASZ



FRYZJER FILOZOF
  (AP 6, 307)

Eugates lapitejczyk odrzucił lustro, ręcznik
Lubiący obcięte włosy, filc, na którym kładł brzytwy,

364 365



OD ERINNY DO #'#LEAGRA

Trzcinowy grzebień, ostrza bez trzonków, do paznokci
Cążki, wszystko zgoła: nożyczki, brzytwy, fotel.

Plunął na to i jednym skokiem z budy fryzjerskiej
Pomknął do Ogrodu, gdzie mądrość Epikura

Rozbrzmiewa. I, jak osioł wshichany w muzykę liry,
Pewnie by umarł z głodu, gdyby nie wrócił, jak przyszedł.





ŻEGNAJ, BIEDO !
  (AP 6, 297)

Grabie z wyłamanymi zębami, hałaśliwą
Łopatę, owdowiałą dziś po kiju oliwnym,

F#ta dla bydląt, z kołkiem, kilof do rozbijania
Grud, motykę spiczastą, bronę rozwłóczącą

Skiby: wszystko Alkimos zawiesił w przedsionku Ateny,
A jeszcze kosze do ziemi, mocno połatane.

Bo znalazł skarb na polu! Gdyby nie to, być może,
Poszedłby do Hadesu już cały zgięty w pałąk.

Epigramaty z Wierica Meleagra

KARFYLIDES


CZŁOWIEK SZCZĘŚLIWY
  (AP 7, 260)

Nie znajdziesz we mnie przygany, przechodniu, kiedy mijasz
Moją mogiłę. Nawet w mej śmierci nie ma żałoby.
Zostały po mnie dzieci mych dzieci. Jedną miałem
Żonę, dożyliśmy razem starości. Dzieciom trojgu
Sprawiłem gody, wiele kołysałem wnucząt,
Ani choroba, ni śmierć żadnego nie dopadła.
Oni też mnie, lejąc ofiarę, w drogę bez bólu
Wyprawili, bym słodkim spał snem w l#ainie pobożnych.



ALKAJOS Z MESSANY

NA I#.ĘSKĘ U PSICH ŁBÓW [KYNOSKEPHALOI] ZADANĄ
  FILIPOWI V MACEDOŃSKIEMU PRZEZ RZYM
  [w roku 197 przed Chr.]
  (AP 7, 247)

Bez opłakania, bez pogrzebu - spojrzyj, wędrowcze! -
Trzydzieści nas tysięcy, leżymy na tym wzgórzu tesalskim.



STARY NAUCZYCIEL
  (AP 6, 294)

Wielka Macedonii klęska. A gdzież duch srogi Filipa?
Uciekł, od najśmiglejszych jeleni jeszcze śmiglejszy.


Laskę, stóp przewodniczkę, jak i rzemień z trzciną
Nierozłączny, strach głowom dzieci, byczy ogon

Giętki dzięki oliwie, sandał z jedną podeszwą
I myckę z głowy, którą włosy pożegnały:

Znaki nauczycielskiej pracy Hermesowi
Panu złożył tu Kallon, gdy go starość zmogła.

FILIP V, KRÓL MACEDONll

ODPOWIEDŹ KRÓLEWSKA
  (AP 16, 26b)

Bez liści, bez kory - spojrzyj, wędrowcze! - wysokie się wzniosło
Na polu drzewo: szubienica dla Alkajosa.

366 367



OD ERINNY DO MELEAGRA


ANTYPATER Z SYDONU


EPITAFIUM DAMISA
  (AP 7, 498)

Damis rodem z Nysy, kiedy niewielki statek
Prowadził z Morza Jońskiego ku brzegom Peloponezu,
Chociaż wicher i fale z wytkniętej zepchnęły go drogi,
Zdołał przywieść do celu nawę i wszystkich w niej ludzi,
Lecz właśnie, kiedy rzucano kotwicę na skały,
Starzec umarł, skostniały w śnieżnej zamieci: na chwilę
Zdrzemnął się, utrudzony. Pomyśl, przechodniu: innym
Udzielił błogiej pr Lystani, sam przybił do portu u Lete.




  JESIEŃ
(AP 11, 37)

Już nastała jesień, Epiklesie, jasny
Oto wytrysnął z przepaski Wolarza płomień Arktura.

Nożyc przyzywają ciężkie winogron kiście,
Ten i ów gospodarz kleci im szopę na zimę

Ty w domu nie masz ani płaszcza z wełny ciepłego,
Ani chitonu. Drętwiejąc z zimria, przeklniesz tę gwiazdę.




MELEAGER Z GADARY


WIOSNA
(AP 9, 363)

Otrząsnęło się niebo z zimy huczącej wichrem
I uśmiechnęła się pora kwiatów szkarłatnej wiosny

Epigramaty z Wieńca Meleagra


Już się czarna ziemia okryła zielenią trawy,
Odżywające drzewa szumią nowymi liśćmi.
Upojone świeżą, rodzajną rosą świtu
Poweselały łąki, gdy rozwierają się róże.
Cieszy się pasterz w górach donośnym dźwiękiem fujarki,
Koźlarz bielutkim koźlętom z radością się przygląda.
Na rozległe fale żeglarze wypływają,
Żagle wydyma tchnienie łaskawego Zefira.
Już w winnicach ludzie, uwieńczeni owocnym kwiatem
Bluszczu, "euoj!" wołają Dionizosowi, gron dawcy.
Pszczoły, z wołu zrodzone, misternego trudu
Nie zaniedbują: cisnąc się w ulu, budują piękne
Plastry podziurawione nowego, białego wosku.
I wszędzie się rozśpiewały gwarne rody ptaków:
Zimorodki nad falą, jaskółki u krokwi dachu,
Łabędzie na brzegu rzeki, w cieniu gaju słowiki.
A gdy listowie się drzew weseli, gdy ziemia rozkwita,
Pasterz dmie w fujarkę, igrają wełniste stada,
Żeglarze wyruszają na morze, Dionizos tańczy,
Kiedy świergoczą ptaki, pszczoły rodzą, czyż mógłby
Poeta w porze wiosny nie zacząć pięknej pieśni?




EROS NA SPRZEDAŻ
  (AP 5, 178)

Trzeba go sprzedać, choć jeszcze śpi na łonie matki.
Trzeba go sprzedać. Po cóż piastować tego nicponia?
Wysoko zadziera nosa, trzepocze sl#zydełkami,
Drapie pazurkami. Płacząc, nagle się śmieje.

Czyż można go wychować? Wciąż gada, wszystko wyśledzi,
Tak dziki, że i własna matka go nie poskromi.
Istny potwór. Więc się go sprzeda. Hej, kupcy, za morze
Płynący, chcecie nabyć dziecko? Przyjdźcie do mnie!
Lecz patrzcie! Ze łzami w oczach błaga. Dobrze, dobrze,
Jeszcze cię nie sprzedam. Zostań tu przy Zenofili.

368 369



OD ERINNY DO MELEAGRA


TY I ŚWIAT
(AP 12, 60)

Gdy widzę Terona, wszystko widzę, a jeśli wszystko
Widzę, jego zaś nie ma, znowu nie widzę nic.




SEN ZENOFILI
  (AP 5, 174)

Śpisz, Zenofilo, gałązko krucha. Chciałbym się teraz
Wl#aść pod twoje zamknięte powieki, jakby Sen,

Choć bez skrzydeł. Niech nawet on, co i Zeusa odurza,
Nie nawiedza cię, niechże ciebie ja tylko mam!

Epigramaty z w:eńca Meleagra


ASKLEPIAS
(AP 5, 156)

Asklepias z oczyma szarymi jak morze pogodne, miłość
Mihzjąc, każe wszystkim płynąć po tym morzu.




SKRZYDLATA I ONA JEST
  (AP 5, 57)

Jeśli mą duszę będziesz wciąż przypiekał, Erosie,
Ucieknie. Okrutniku, skrzydlata i ona jest.




PflĘKNY MYISKOS
  (AP 12, 110)

MALEŃK1 EROS
  (AP 12, 47)

Zabłysła piękność słodka. Oczy jego, płomienie.
Czy Eros chce pokazać chłopca zbrojnego w gromy?

Jeszcze na łonie matki, o świcie, maleńki Eros,
Grając w kostki, rzucił moją duszę na stos.

Ty, Myiskosie, śmiertelnym przynosisz ogień miłości.
Obyś przede mną rozświecił ziemię, moja pochodnio!





PROŚBA DO CYKADY
  (AP 7, 195)

Cykado, złudo dla mojej tęsknoty, do snu namowo,
Muzo polna, która skrzydła rozgłośne masz,

Samorodna imitacjo liry, na nich,
Śpiewnych, miłymi nóżkami wystukaj jakąś pieśń

Upragnioną, aby mię wyrwała z bezsennej troski,
Cykado, tkając błogi, oszukujący miłość dźwięk.

370 371



OD ERINNY DO MELEAGRA


Za to ci rankiem dam główkę czosnku, który nie więdnie,
A także kilka kropel rosy z moich ust.

Epigramaty z Wieńca Meleagra


PAZNOKCIE HELIODORY
  (AP 5, 157)


Was tak Eros wyostrzył, paznokcie Heliodory,
Że najlżejsze dotknięcie sięga samego serca.


ZŁOWIONY EROS
  (AP 12, 113)


Nawet sam lotny Eros zawisnął nagle w przestworzu,
Spętany twoimi oczyma, Timarion, twych łowów łup.

ZWODNICZE OSTRZEŻENIE
  (AP 5, 24)


Przed miłością do Heliodory sama mię dusza
Ostrzega, bo ona dawne łzy i zazdrość pamięta.


TIMARION
(AP 5, 96)


Pocałunek twój, lep na ptaki. Oczy, ogień.
Spojrzysz, Timarion, goreję. Dotlmiesz, chwyciłaś mnie

Uciec każe. Zdołamże uciec? Ona sama,
Bezczelna, tak ostrzega i, ostrzegając, kocha.





KWIAT KWIATÓW
  (AP 5, 143)


SZEPT HELIODORY
  (AP 5, 141)


Tak, na Erosa! Milszy mi w uszach szept Heliodory
Niżeli wszystkie dźwięki Apollinowych strun.

Więdnie kwiecie wieńczące głowę Heliodory,
Ale ona, kwiat kwiatów, coraz piękniej jaśnieje.






PSZCZOŁA
(AP 5, 163)

OPOWIEŚCI HELIODORY
  (AP 5, 148)

Karmiona kwiatami pszczoło, czemu, omijając
Pąkowie wiosny, chcesz tknąć skórę Heliodory?


Jak ona opowiada! Wymowna Heliodora
Swoim czarem pokona czarodziejskie Charyty

Czy dajesz poznać, że słodkie i trudne do ścierpienia,
Zawsze sercu gorzkie, i ona ma żądło Erosa?


372 373



OD ERINNY DO MELEAGRA


Tak, chyba to mi mówisz. Przyjaciółko kochanków,
Wróć do swoich kwiatów. Od jakże dawna to wiem!

Epigramaty z Wieńca Meleagra


TOAST MELANCHOLIJNY
  (AP 5, 136)

Nalej mi i znowu powiedz, i jeszcze raz: "Za zdrowie
Heliodory!" Z winem zmieszaj to imię słodkie.

DUSZA MEJ DUSZY
  (AP 5, 155)

Ociekający olejkiem wieniec z wczorajszej uczty
Włóż mi i teraz na skronie. On mi ją przypomina.

Tu w moim sercu Heliodorę słodko gwarzącą,
Duszę mej duszy, Eros własną ręką wyrzeźbił.




CZY NIE WIDZISZ, ŻE IDĘ Z TOBĄ?
  (AP 5, 182)

Powtórz to jej, dobra Dorkas! Raz i drugi, i jeszcze
Trzeci raz powiedz, Dorkas! Tylko dokładnie! Biegnij!
Nie zwlekaj! Leć jak na skrzydłach! Jeszcze chwilę, Dorkas,
Jeszcze chwilę... Czemu, Dorkas, tak biegniesz? Posłuchaj!
Do tego, co rzekłem, dodaj... Albo nie! Cóż ja bredzę?
Lepiej nic nie mów! Chyba tylko, że... Powiedz wszystko!
Nie wahaj się, powiedz wszystko! Lecz w końcu po co cię
  posyłam?
Czy nie widzisz, Dorkas, że idę z tobą, przed tobą?

Spójrz, przyjaciółka miłości, róża płacze, że ona
Już gdzie indziej, że jej w ramionach moich nie widzi.




RANA ZNÓW ROZJĄTRZONA
  (AP 12, 80)

Płacząca duszo, więc rana, jaką Eros zadał,
Ledwie zabliźniona rozjątrza się w tobie znów?

Na Zeusa, na Zeusa cię błagam, szalona, nie rozniecaj
Żaru, który się jeszcze tu pod popiołem tli!

Zapomniałaś, coś przeszła? Niech no cię Eros pochwyci!
Zbiegłą sponiewiera. Lękaj się jego rąk!




SAMOTNA DZIEWCZYNA
  (AP 5, 8)


PORWALI JĄ !
(AP 12, 147)

Nocy święta i lampo, nikogo innego, was tylko
Wybraliśmy oboje na świadków naszej przysięgi.


Porwali ją! Kto się poważył na dziką przemoc orężną?
Kto był tak silny, żeby walczyć z samym Erosem?

Zapal pochodnie, prędko!... Słychać kroki... To ona,
Heliodora! Wróć do piersi, moje serce!

Przysiągł, że będzie mię kochał, przysięgłam ja, że go nigdy
Nie opuszczę. Wy dwie możecie o tym zaświadczyć.

Teraz on mówi: przysięgę poniosła woda płynąca.
I widzisz, lampo, jak głowę opiera na innych kolanach

374 375



OD ERINNY DO MELEAGRA


POŻEGNANIE HELIODORY
  (AP 7, 476)

Łzy ofarowane tobie, szczątek kochania,
Przyjmij, Heliodoro, i pod ziemią, w Hadesie,

Nie kojące łzy. Na łzami oblanym grobie
Oto składam pamiątkę zachwytu i czułości.
Żałobnie Meleager miłą i pośród zmarłych
Opłakuje ciebie, śle próżny dar nad Acheron.
Aeh, upragnioną gałązkę porwał mi Hades, porwał!
Rozkwitłą proch pokalał. Lecz teraz ciebie, Ziemio,
Piastunko wszystkich, błagam, byś tę, po której płaczemy,
Cicho przygarnęła, matko, do swego łona.




ŚMIERĆ W NOC POŚLUBNĄ
  (AP 7, 182)

Nie męża, lecz Hadesa poznała Klearista,
Gdy rozwiązała dziewiczą przepaskę, w poślubną noc.
Wieczorem słyszało się flety u drzwi oblubienicy,
Dudniły podwoje, kiedy biło w nie tyle rąk.
O świcie wybuchnął lament. Pieśni Hymenaja,
Zduszone, w przeraźliwy zmieniły się płacz.
Te same żagwie, które gorzały dla zaślubin,
Oświetliły zmarłej do podziemia szlak.




FANION - ISKIERKA
  (AP 12, 82)

Uciekałem przed Erosem co tchu, a on z popiołu
Rozdmuchał iskierkę i zobaczył skrytego w cieniu

Epigramaty z Wieńca Meleagra

Nie chwycił broni, ale tylko złączywszy dwa palce
W hik naprężony, rzucił na mnie tę szczyptę ognia.

I już cały stoję w płomieniach. Dziw, jak wielką
Rozpaliła mi w sercu pożogę ta maleńka iskierka!




SŁOWO DLA DALEKIEJ WYSPY
  (AP 12, 53)

Obciążone bogato statki, cieśniną Helli
Płynące, gdy pędzi was Boreasz, dobry wiatr,
Jeśli na brzegu Kos ujrzycie gdzieś Fanion, jak patrzy
Na rozpostartą przed nią przestczeń szarych wód,
Zanieście, piękne statki, słowo, że mnie tęsknota
Prowadzi tam nie na pokładzie, lecz tcudem moich stóp.
Powiedzcie, dobrzy posłańcy, tylko to, a łaskawe
Tchnienie waszym żaglom Zeus na pewno da.




EPTI'AFIUM WŁASNE
  (AP 7, 419)

Cicho stąpaj, przechodniu. Tu snem, co wszystkim ludziom
Jest przeznaczony, starzec pośród pobożnych śpi,
Syn Eul#atesa, Meleager: on słodkich łez władcę,
Erosa, czynił wspólnikiem Charyt wesołych i Muz.
W boskim się Tyrze i świętej Gadarze stał mężem, w starości
Piękna go przygarnęła wyspa Meropów, Kos.

Jeśliś z Syrii - salam! Jeśli z Fenicji - najdios!
Jeżeliś Grekiem - witaj ! To samo powiedz mi ty.

376 377



OD ERINNY DO MELEAGRA

EPIGRAMATY ANONIMOWE



STARY LEUKIPPOS
  (AP 7, 717)

Najady i chłodne pastwiska! Powiedzcie pszczołom,
Co się właśnie zrywają do wiosennego lotu,

Że stary Leukippos, kiedy się czaił w zasadzce,
Chcąc złowić rącze zające, umarł w noc zimową.

Już się nie krząta czule przy rojach. Owczym jarom
Jakże bardzo braknie tego sąsiada ze wzgórza!

Epigramaty anonimowe


DARY.TIMARETY
  (AP 6, 280)

Timareta przed ślubem bębenek, śliczną piłkę
I czepek, którym ogarniała włosy,

Dla ciebie, Artemido znad jeziora, i lalki,
Dziewczyna dla dziewczyny, i stroje tych lalek

Składa. Córko Leto, nad córką Timaretosa
Wyciągnij rękę! Czysta, uchroń jej czystość.


PIĘKNO I BÓL
  (AP 10, 123)

Któż by ci sprostał, o życie, gdyby nie śmierć? Niezliczone
Twoje niedole: i umknąć im trudno, i dźwigać je ciężko.

DO AMFORY
  (AP 5, 135)
378




Błogie w tobie to, co z natury jest piękne: ziemia,
Morze i gwiazdy, i kręgi te dwa: księżyc i słońce.

Pięknie utoczona, z długą szyją, z jednym uchem,
Ciągle papląca słodkim bulgotem, wesoła

Służko Bakchosa, Muz i Kyterejki, zawsze
Roześmiana, szafarko naszych uczt najmilsza!

Dlaczegoż, kiedym trzeźwy, tyś pełna wina, a ledwie
Upiję się, trzeźwiejesz? Łamiesz prawa biesiady.


W KOMNATACH PERSEFONY
  (AP 7, 483)

Hadesie bezlitosny, nieubłagany, czemuś
Kallajschrosowi maleńkiemu wydarł życie?

To prawda, zabłyśnie jak promyk w komnatach Persefony.
Ale w jego domu jakiż po nim smutek.

A poza nimi lęk tylko, dokoła, i ból. Jeśli czasem
Dobrze się komuś powiedzie, wnet go dopada Nemezis




Pustelnie epikurejczyków












SPOTKANIA POD NEAPOLEM

  Trzeci poeta syryjsko-grecki z Antologii Palatyrźskiej, ten, którego
dotąd pominęliśmy, może być dla nas przewodnikiem do ważnych
miejsc i spotkań. Warto więc pójść za nim. Filodem (Philodemos)
pochodzi, jak starszy od niego Meleager, z "syryjskich Aten", z Ga-
dary. Gdzie możemy go zastać?
  W pobliżu Herkulanum, jednego z miast w Kampanii pod Neapolem,
którymi w roku 62 po Chrystusie targnęło trzęsienie ziemi i które nie-
długo potem, w roku 79, zniszczyła erupcja Wezuwiusza, stała bogata
rezydencja zwana dziś "podmiejską willą z papirusami", villn suburbana
dei papiri, ze względu na odkryte w jej ruinie manuskrypty. Podobnie
jak Herkulanum, a inaczej niż Pompeje, nie zost.ała zasypana popiolem
i zalana lawą, lecz zatopiły ją spływające z Wezuwiusza olbrzymie fale
rzadkiego błota z rozbryzgami lawy, mające z czasem kamiennie tward-
nieć. W epoce już nowożytnej, w roku 1631, groźna góra na nowo ziała
zagładą, tym razem rzucając na Herkulanum i na willę lawę płomienną.
Burboński król Karol III rozpoczął w roku 1738 prace archeologiczne,
które trwały do roku 1765. Poniechaną willę, jak i inne miejsca owej,
nie wiedzieć, czy bardziej greckiej, czy łacińskiej krainy, Campagna
Napoletana, będą znowu odkopywać i ostukiwać uczeni od roku 1828
do dziś, szczególnie owocnie od roku 1984.
  "Willa z papirusami", ciągle jeszcze nie zbadana do końca, zawierała,
jak inne bogate wille rzymskie, dwie główne sale, atrium i tablinum,
380




Pustelnie epikurejczyków

otoczone wieloma pokojami, oraz wewnęttzny dziedziniec, peristilium,
otwarty od góry, otoczony krytą kolumnadą. Miała jednak też, przed
tablinum, drugie, o wiele większe peristilium, rozległy i zaciszny ogród
nad sadzawką, gdzie można było się przechadzać albo w słońcu, albo
w cieniu daszków wspartych na kolumnadach. Tak ludzie zamożni albo
krążący wokół zamożnych żyli w I wieku przed Chrystusem, kiedy owa
willa już istniała, w porze umacniającego się Imperium Romanum, które
rozdzierały walki wodzów, lecz zarazem świtało już nad nim przeczucie
"pokoju rzymskiego", gdy cywilizacja śródziemnomorska będzie znała
wojnę tylko na granicach dzielących ją od nie ucywilizowanych jeszcze
ludów.


Pustelnie epikurejczyków

  Można przypuszczać, że większe peristilium zostało pomyślane
jako imitacja ateńskiego "Ogrodu", Kepos, Epikura. W zgromadzo-
nych bowiem w willi puszkach kryły się bezcenne zwoje papirusu.
Trzeba było rozpościerać je ostrożnie, bo rozpadały się w rękach.
Zdołano jednak rozwinąć i odczytać, choć nie bez luk, kilka opatrzo-
nych imieniem Filodema traktatów filozoficznych w duchu nauki
epikurejskiej. Imię to samo, co w Antologu Palatyńskiej. Ale nie
tylko tożsamość imienia wskazuje nam trop. Wśród epigramatów
w Antologu jest (11, 44) Filodemowe zaproszenie na obiad epikurej-
ski, którego okazja jest u poety, jak się zdaje, pomylona (mistrz
w testamencie podanym w dziele Diogenesa Laertiosa,10,18, naka-
zuje uczniom zbierać się co roku w rocznicęjego urodzin, dziesiątego
dnia miesiąca Gameliona - trwającego w kalendarzu ateńskim od
połowy stycznia do połowy lutego - oraz w dniu dwudziestym
każdego miesiąca, na wspólne rozważania).

Na jutio przed zachodem słońca zaprasza cię, kochany Pizonie,
Do swego prostego domu kochanek, tak jak ty, Muz,

Dorocznie na dzień dwudziesty. Jeśli nie znajdziesz przysmaków,
Takich jak świńskie wymiona, ni haustów wina z Chios,

Za to ujrzysz przyjaciół prawdziwych i będziesz się przysłuchiwał
Rozmowom o wiele słodszym zuż tamte w kraju Feaków.

381



SPOTKANIA POD NEAPoLEM

Jeśli więc zechcesz popatrzyć w moją stronę, Pizonie,
Będziemy w prostym domu bogatą święcili dwudziestkę.

  Niemal nikt dziś nie wątpi, że "willę z papirusami" posiadał, a naj-
prawdopodobniej też urządził właśnie adresat tego wiersza, jeden z wie-
lu kolejnych polityków należących do wielkiego rzymskiego rodu Kal-
purniuszów, Lucius Calpurnius Piso Caesoninus. Był on teściem Juliusza
Cezara, ojcem trzeciej i ostatniej jego żony, Kalpurnu. Między Pizonem
tym a Cyceronem rozsypała się sól wrogości. Słynny mówca oskazżał
przeciwnika o ograbienie Grecji z dzieł sztuki. Pizon w 58 roku prz#d
Chrystusem piastował godność jednego z dwóch konsulów, czyli nacz#l-
nych urzędników cywilnych i wojskowych, republikańskiego jeszcze
Rzymu. Po konsulacie obejmowano wedhzg zwyczaju prokonsulat, czyli
zarząd jakiejś prowincji. Pizon pojechał na lata 57-55 do Macedonii;
przebywając tam, sprawował władzę także nad prowincją Achają, Tesa-
lią, Atenami i właściwie całą Grecją. Na Samotrace przechowała się
ż owego czasu inskrypcja sławiąca go jako autokratora i obrońcę Gre-
ków. Filhellenizm jego polegał również na wywożeniu greckich posą-
gów i, jak można sądzić, upiększaniu nimi swojej rezydencji pod Her-
kulanum.
  Gdy łączymy znalezione w willi traktaty epikurejskie, którym
patronuje imię jakiegoś filozofa Filodema, z poetyckim biletem za-
praszającym Pizona na ucztę ku czci mistrza, cóż nam pozostaje
innego, jak uznać, że ów filozof i autor Filodemowych epigramatów
z Antologii Palatyrźskiej to jest jedna i ta sama osoba? Jeśli zaś
zapraszał bogacza ze wspaniałej willi do swojego skromniejszego
domu, to chyba znaczy, że mieszkał w Herkulanum, nie w rezydencji
Pizona, ale gdzieś w pobliżu, w kręgu jego dobroczynnego wpływu
i opieki. Można się zastanowić, kiedy poznał rzymskiego dostojnika,
a przede wszystkim, jaką drogą przywędrował z "syryjskich Aten"
do Campagna Napoletana. Szukając wskazówek, dosyć niejasnych,
w tekstach literatury rzymskiej, u Cycerona i Katulla, oraz w epigra-
matach samego Filodema, uczeni snują różne domysły.
  Być może syryjski Grek przybył najpierw z Gadary do Aten. Stąd
zaś podążył do Macedonii, a może wprost do Kampanii; swojego
patrona prawdopodobnie spotkał w jednym z tych dwóch miejsc:
może z nim przypłynął z Macedonii pod Neapol, a może poznał go

Pustelnie epikurejczyków

w Kampanii i już jako przyjaciel Pizona pożeglował razem z nim do
Macedonii, aby potem pod Neapol wrócić. Przechował się epigramat
(Antologia Palatyrźska, 6, 349), w którym Filodem przyzywa łaska-
wej opieki bóstw morskich, Leukotei, czyli Ino (niegdyś nieszczęsnej
córki tebańskiego Kadmosa), i jej syna, Melikertesa, nereid i samego
Posejdona, a nie pomija też jednego z wiatrów, Zefira. Płynie właś-
nie do Aten, nie wiemy skąd.

Synu Ino, Melikertesie, i modra królowo morza,
Leukotee, bogini odwracająca nieszczęście,

Kręgi taneczne nereid i wy, fale, i ty, Posejdonie,
I najłagodniejszy z wiatrów, tracki Zefirze,

Tak mnie prowadźcie łaskawie pośród fal ogromnych,
Bym do słodkiego wybrzeża Pireusu bezpiecznie dopłynął.

  Jakiekolwiek były szlaki wędrówek syryjskiego Greka, można
sądzić, że Pizon i Filodem razem należeli w Neapolitańskiej Kampa-
nii do wspólnoty epikurejskiej, ale też podejrzewać, że przynajmniej
ten drugi nie od razu był wyznawcą nauk mistrza z ateńskiego
"Ogrodu". Apel do władców morza bardziej niż z epikureizmem,
przekonanym o obojętnym górowaniu bogów nad zamętem świata,
zgadzałby się z pobożnością stoicyzmu, doktryny głoszonej w Ate-
nach niegdyś, na przełomie IV i III wieku przed Chrystusem, przez
wspomnianego już przez nas Zenona z Kition na Cyprze, przybysza
#ak Filodem) ze Wschodu. Ale być może nie powinniśmy z wes-
tchnienia poety do Posejdona wyciągać za daleko idących wniosków.
Patron zaś., Pizon, uczestniczył w pustelni epikurejskiej tylko częścią
swojej duszy. Nie przez całą dobę słuchał adagium z "Ogrodu": lathe
biosas, "ukryj to, że żyłeś", "żyj tak, by nie było wiadomo, że żyłeś".
Był przecież politykiem. A Filodem, który układał traktaty epikurej-
skie, pisał też wiersze, być może posłuszny nieraz jedynie temu, co
nazywamy "natchnieniem" albo nawet po prostu "nastrojem".
  Przechowało się dwadzieścia dziewięć jego epigramatów. Są wśród
nich rzeczy nie pozbawione czaru. Najpiękniejszy, moim zdaniem,
wiersz (A.P. 9, 570), który znajdzie się tu niebawem w przeglądzie poezji
Filodema i innych greckich epigramatów powstałych prawdopodobnie

382 383



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


w I wieku przed Chrystusem, przytaczam też w innym przekładzie, ry-
mowanym, jaki niemal sam ułożył mi się w rękach:

Ksanto, laleczko z wosku, patrząca oczami
Muzy, ciebie skrzydlate kochają pragnienia.
Lśniącymi rosą roztrąć te struny palcami,
Wyłuskaj ton różami pachnący. Nikogo
Nie będzie przy mnie śpiącym na łożu z kamienia.
Zagraj tak, zagraj jeszcze tę melodię błogą.

  Ten łagodny zresztą czar nie musi się sprzeciwiać naukom mis-
trza z "Ogrodu". Filodem, będąc poetą, był także, przynajmniej
w późnych swoich latach, jednym z dwóch głównych wówczas
nauczycieli epikureizmu w Italii.
  Ilzugi to Siron, również Grek syryjski. VV#illa będąca siedzibą jego
szkoły znajdowała się, jak nam mówią rzymscy pisarze, w Partenope.
Sięgają oni do imienia archaicznego. Tak się niegdyś nazywał po grecku
obszar, gdzie już przed wiekami Grecy, wcześniej osiedleni w italskiej
Kyme, zbudowali sobie jeszcze jedną kolonię nad morzem, "Nowe Mia-
sto", Neapolis. Trudno wątpić w to, że sędziwy mędrzec epikurejski
w swojej willi nieraz gościł młodszych uczniów dawnego mistrza
z ateńskiego "Ogrodu", mieszkających tak blisko, wśród nich Filodema
i jego przyjaciół. Miał adeptów również w Rzymie. Jednym z nich był
znający go dotychczas być może tylko ze słyszenia, z powtarzanych jego
nauk, bardzo młody poeta rzymski.
  Publius Vergilius Maro urodził się w roku 70 pr Led Chrystusem we
wsi Andes w pobliżu Mantui, w póhiocnej Italu. Przez całe życie miał
zachować pamięć o swoim wiejskim dzieciństwie. Jego ojciec był rol-
nikiem na tyle wzbogaconym przez pracę i przez korzystne małżeństwo
(ożenił się był z córką swego pracodawcy), że mógł syna wykształcić.
Po wstępnej nauce w Kremonie i Mediolanie kilkunastoletni Wergiliusz
podążył do Rzymu, aby studiować retorykę, która według zamierzeń
ojca miała mu otworzyć drogę do kariery politycznej. Jak się zdaje
jednak, obrzydły mu te studia i po paru latach pobytu w stolicy zagro-
żonej wojną domową, być może na przełomie roku 50 i 49 przed Chry-
stusem, postanowił powędrować pod Neapol, do uwielbianego Sirona.
Pisze o tym w wierszu, który miał przetrwać dla potomności w zbiorze
tak zwanych Drobiazgów (Catalepton, 5):

Bagaż Wergiliusza


Idźcie ode mnie, próżne i nadęte
Frazy retorów, niehelleńska wrzawo!
Idźcie ode mnie, Seliuszu, Warronie
I Tarkwicjuszu, moich młodych lat
Puste brzękadła! Żegnajcie, scholarzy
Ociekający thiszczem uczoności,
Moi druhowie! Nawet ty, Sabinie,
I ty, Sekstusie, serce mego serca,
Żegnajcie wszyscy! Rozpościeram żagle,
Moja łódź płynie ku błogiej przystani,
Gdzie według wskazań wielkiego Sirona
Wyplączę życie z wszelkich trosk. A wy,
Muzy? Dziś żegnam i was. Bądźcie zdrowe,
Muzy kochane!... Bo nie będę przeczył,
Że was kochałem czule. Nawiedzajcie
Me karty czasem, lecz rzadko, ukradkiem...


  Żadne dokumenty nie mówią, jak się wybierał w podróż i jak wyje-
chał z Rzymu. Mogę sobie tylko wyobrazić, jak to było. Za mieszkanie,
jakie odnajmował, powiedzmy, w czynszowej kaznienicy na Suburze,
zapłacił do końca następnego miesiąca. Przeprosił gospodarza, że musi
wyjechać. Pocztą, która jeszcze działała, wysłał pod Mantuę list do ojca,
jego jeszcze goręcej przepraszając, że przerywa studia retoryczne i ćwi-
czenie się w zawodzie adwokackim i że przysłane mu niedawno pienią-
dze wykorzysta na podróż do Neapolitańskiej Kampanii, gdzie przez
pewien czas będzie zgłębiał fzlozofię. Zatrzymuję się teraz nad chwilą,
gdy pakuje on swoją torbę podróżną. Nie chodzi mi tu o kilka zmian
odzienia. Myślę o zwojach manuskryptów. Co czytał?



Bagaż Wergiliusza

  Z dawnego piśmiennictwa łacińskiego, które - poza komediami
Plauta z przełomu III i II wieku i Terencjusza (autora powtarzanej do
dziś maksymy - z Samoudręczyciela, 1, 77 - Homo sum, humani nil
a m.e alienum puto - "Człowiekiem jestem i niczego, co ludzkie, nie
uważam za obce") z II wieku przed Chrystusem, utworami znakomi-
cie, z tęczami rzymskich barw, naśladującymi teatr Menandra-

384 385



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

dotarło do nas tylko w ułomkach, także Wergiliusz miał do czytania
nie tak wiele. U świtu swoich dziejów bowiem Rzym, w przeciwień-
stwie do Grecji, nie śpiewał wielkiej pieśni. Drobne strzępy najstar-
szej poezji łacińskiej, na przykład teksty przypisywane królowi
Numie:


Quome tonas, Leucesie,
prae tet tremonti-

Kiedy #zmisz, Jowiszu,
przed tobą drżą

albo hymn "Braci Rolnych"

Enos, lases, iuvate,
enos, lases, iuvate,
enos, lases, iuvate-


Nas, lary, wspomóżcie,
nas, lary, wspomóżcie,
nas, lary, wspomóżcie

są ubogie. Rzym właściwie nie posiadał pieśni. Zabrakło mu też
baśniowego dzieciństwa. Powstał nad brzegiem płowego Tybru jako
zgrzebna osada i wdarł się do historii śródziemnomorskiej za cenę
twardej walki.
  To zresztą w dziejach antycznych, tak rzymskich, jak greckich,
jest czymś zwykłym. Wojna, jak już mówiliśmy nieraz, była stanem
normalnym, a pokój (przed erą pax Romana, jaką ludzkości
śródziemnomorskiej podaruje cesarstwo) stanem wyjątkowym. Trze-
ba było walczyć albo zginąć. Rzym pokonał Etrusków; podbił inne
plemiona italskie, rozprawił się z Kartaginą. Tak to było: albo ja
ciebie dziś zabiję, albo ty mnie może jutro zabijesz. Gdyby Rzym nie
złamał swoich przeciwników, przeciwnicy zniszczyliby Rzym. Wal-
czono więc i wewnątrz rzymskiego zmagania paliła się dziwna
namiętność, którą w braku lepszego określenia nazywamy "rzymską
powagą", gravitas Romana. Cierpki i mocny jej smak pozwalają nam
odczuć dawne epitafia, jak ta inskrypcja wyxyta na sarkofagu męża

Bagaż Wergiliusza

z rodu Scypionów (syna Korneliusza Lucjusza Scypiona Brodatego,
którego epitafium przytoczyłem w Mitologii):

O nim jednym najliczniejsi Rzymianie
Mniemają, iż był z dobrych mężów najlepszym,
Lucjusz Scypio, syn Barbatusa,
Konsul u nas, cenzor i edyl.
Ten zdobył Korsykę i miasto Alerię,
Zbudował Pogodzie świątynię godziwą-


albo to epitafium Klaudii:

Gościu, co rzekę, krótkie będzie. Stań i czytaj.
To niepiękny grobowiec kobiety pięknej.
Rodziciele nazwali ją Klaudią. Męża
Miłowała swego całym sercem. Dzieci
Zrodziła dwoje: jedno z nich na ziemi żywie,
Drugie w ziemi spoczywa. W mowie była wdzięczna,
A kroczyła z godnością. Domu swego zawsze
Strzegła. I wełnę przędła. To jest wszystko. Idź już.

  Inskrypcje te nie pochodzą z tego samego czasu: Scypionowa jest
z III wieku przed Chrystusem, gdy Rzym dopiero podbijał Italię;
epitafium Klaudii z okresu późniejszego o sto lat, kiedy już kształto-
wało się imperium. Sąjednak świadkami tego samego społeczeństwa:
podczas gdy Klaudia pilnowała domu, Scypionowie staczali bitwy,
podbijali coraz to nowe krainy w owych wiekach, gdy Grecy kształ-
towali hellenistyczną filozofię, epikurejską i stoicką, i aleksandryjską
sztukę: gdy powstawały idylle Teokrytowe i najpiękniejsze epigra-
maty, jakie dziś czytamy w Antologii Palatyńskiej. Walczono i po-
wtarzano z pokolenia na pokolenie wieści o czynach wojowników.
  Na przykład o tym, jak niegdyś Horacjusz Kokles z dwoma towarzy-
szami zagradzał armii etruskiej drogę do Rzymu, stojąc na drewnianym
moście. Kiedy inni obrońcy miastajuż zaczęli rąbać za nimi belki mostu
i wzywali ich do ucieczki, Kokles odesłał towarzyszy, i od tej chwili
odpierał napastników sam, aż wreszcie, gdy budowla runęła, pomodlił
się do Tyberyna Ojca i w pełnej zbroi skoczył w piaszczystą rzekę. Pod
gradem pocisków dopłynął do swoich.


386



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


  Opowiadano też o tym, jak w czasie jeszcze o wiele dawniejszym
inni mężowie z rodu Horacjuszów, trzej młodzi bracia, starli się
w mającej rozstrzygnąć spór walce z trzema braćmi Kuriacjuszanu
z Alba Longa; to starsze miasto współzawodniczyło z Rzymem
o panowanie nad okolicznymi polami, wzgórzami, lasami. Horacju-
sze od razu zadali rany przeciwnikom, ale niebawem dwaj polegli.
Jedyny, który przetrwał, rzucił się do ucieczki. Kuriacjusze za nim.
Ranni, prędko zziajali się. On wtedy odwrócił się i najbliższego
zarąbał. Podbiegł i zabił drugiego. Z trzecim już dał sobie radę łatwo.
Wracając z pola bitwy, zmęczony i upojony, zobaczył, że jego siostra
płacze. Była zaręczona z jednym z owych zabitych Kuriacjuszy.
Zwycięzca więc wymierzył rodzonej siostrze śmiertelny cios: "Prze-
padnij z tą niewczesną miłością do oblubieńca i z zapomnieniem
o braciach poległych i o mnie żywym, o ojczyźnie. Niechże przepad-
nie tak każda Rzymianka, która nad wrogiem płakać będzie" (Li-
wiusz, Od założenia miasta, I, 26, 4). Żeby się oczyścić po zabój-
stwie, Horacjusz musiał przejść pod osobliwym jarzmem, którego
dopatrywano się potem w istniejącej jeszcze w początkach cesarstwa
belce, jaka stanowiła poprzeczną przegrodę nad ulicą na jednym
z wierzchołków Wzgórza Eskwilińskiego.
  Zanim Liwiusz, już w czasach Augusta, będzie inkrustował takimi
starymi epizodami swoją opowieść historyczną, notowali je naj-
wcześniejsi annaliści, rzymscy kronikarze, jak Quintus Fabius Pictor,
uczesmik drugiej wojny punickiej, tragicznej klęską pod Kannami
w roku 216 przed Chrystusem, a potem triumfalnej ostatecznym
zwycięstwem Publiusza Korneliusza Scypiona, zwanego po owym
czynie Africanus, nad anzuą Kartaginy pod Zamą w roku 202.
Kronikę zaczętą od praojca Eneasza Fabiusz pisał po grecku, aby się
przeciwstawić historiografii kartagińskiej. Srogie exempla były też
dobytkiem Annales poetyckich, Roczników, dhigiego poematu Eniu-
sza, który znamy bardzo ułomnie, albowiem czas wszystkie dzieła
tego poety potrzaskał.
  Quintus Ennius (239-169 przed Chr.) pochodził z Kalabru. Mar-
cus Porcius Cato, którego nazywamy Katonem Starszym, znakomity
mąż stanu i pisarz, którego jedyna przechowana rozprawa, De agri-
cultura, O rolnictwie, jest najstarszym zabytkiem łacińskiej prozy,
sprowadził go do Rzymu z Sardynii, gdzie poeta służył w rzymskiej

Bagaż Wergiliusza

armii. Trzymał się Eniusz kolejnych patronów, z którymi odbywał
podróże. Uzyskał obywatelstwo rzymskie. Pisał tragedie, komedie,
przeróżne wiersze i rozprawy, lecz chyba najbardziej żałujemy utra-
cenia Roczników. Poemat zaczynał się od snu, w którym stanął nad
Eniuszem Homer, uznając Kalabryjczyka za swoje nowe wcielenie.
To prawda, że od Homera Eniusz wziął i zakorzenił w języku
łacińskim heksametr. W osiemnastu księgach, które olśniewają nas
dziś tylko krótkimi, dosyć licznyzni łunami barw i odzywają się do
nas wołaniazni, jakby zaklęciami, milknącymi nagle, epik snuł dzieje
rzymskie od ucieczki Eneasza z Troi aż do swoich czasów. Jedno
z przechowanych zaklęć kołacze do Romulusa. W rytmie Roczni-
ków, w wołaniu "wiernych serc" do ojca, słychać krok rzymskich
legionów.


Wierne serca ściska tęsknota, gdy między sobą
Tak wspominają: O Romulusie! Boski Romulusie!
Jakiegoż ciebie, strażnika ojczyzny, bogowie zrodzili!
Ojcze! O rodzicielu! Krwi poczęta z bogów!
Ty na wybrzeża światła wyprowadziłeś nas.


  To epos młody Wergiliusz na pewno znał. Ale może i od niego
wtedy uciekał? Może tych Eniuszowych zwojów wcale nie włożył do
swojej torby?
  Miał też i niechybnie znał trochę piśmiennictwa innego. Już od
początku I wieku przed Chrystusem tr#ali się w Rzymie miłośnicy
dziwnych czarów aleksandryjskich, jak Porcius Licinus, który zatrzy-
muje nas błyskiem osobliwego, nieoczekiwanego epigramatu:


Pasterze, strażnicy młodych owiec i baranków!
Szukacie ognia? Przyjdźcie tu! Płomieniem jest człowiek.
Gdy palcem dotknę drzewa, cały las stanie w pożarze.
Płoną łąki i owce. Gdzie spojrzę, wszystko płonie.


  Niedawno zaś umarli, nie wiemy, czy obaj w Rzymie, do którego
przybył kilkunastoletni Wergiliusz na studia retoryczne, poeci łaciń-
scy niepospolitej miary. Po pierwszym z nich, zmarłym młodo,
pozostał w stolicy krąg wielbicieli jego i naśladowców.

388 389



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


  Gaius Valerius Catullus (84-54 przed Chr.) pochodził z Werony
w północnej Italii. W okresie, gdy przywdziewał togę białą, co było
w Rzymie pieczęcią pełnoletności, umarł jego brat, do którego
Katullus był bardzo przywiązany. Stało się to podczas jakiejś podróży
wschodniej. Postać brata, pochowanego na wybrzeżu Azji Mniejszej,
w Troadzie, będzie często nawiedzać myśli Katulla. Około roku 62
przyjechał do Rzymu, gdzie obracał się w środowiskach arystokra-
tycznych. Poznał tu damę rzymską, Klodię, w jego wierszach zwaną
Lesbią. W wielu krótkich, przeważnie ostrzejszych niż epigramaty
greckie, wierszach, jakie znajdujemy w zbiorze jego Carmina, Pieś-
ni, mówi o swoich uczuciach (nie tylko dla Lesbii) wprost. W dłuż-
szych utworach, jak carmen 68, roztacza dramatyczną i po aleksan-
dryjsku zawikłaną opowieść. Przyjaźń dla adresata wiersza, Aliusza,
i przywiązanie do Lesbii nagle ustępują miejsca mitycznemu epizo-
dowi zniłości Laodamu do świeżo poślubionego Protesilaosa, pierw-
szego poległego pod Troją wojownika greckiego, i wspomnieniu
o bracie; niegdyś budując swój królewski dom w tesalskiej Fylace,
Protesilaos i Laodamia zapomnieli byli złożyć należnej ofiary bogom
(w. 79-130):


Jak bardzo domaga się krwi ołtarz spragniony,
Poznała Laodamia, kiedy musiała z objęć
Wypuścić świeżo poślubionego małżonka, zanim
Jedna i druga zima długimi nocami
Tak nasyciłaby jej czułą miłość,
Że dałoby się żyć po zerwaniu małżeństwa.
A Parki wiedziały o tym, że rychło nastanie wdowieństwo,
Jeśli on powędruje pod mury Ilionu:
Bo wtedy Troja przez porwanie Heleny ściągała ku sobie
Zastępy dzielnych, najlepszych spośród Argiwów,
Troja przeklęta! Wspólny grób Azji i Europy,
Gorzki kres wszystkich mężów i męstwa, popiół śmiertelny,
Troja! To ona przecież i brata mego zabiła
Okrutną śmiercią. O bracie zabrany mnie biednemu!
Światło słodkie, oczom twojego brata odjęte!
W twoim grobie pogrążył się cały nasz dom. Z tobą
Odeszły wszystkie radości, jakie, dopóki żyłeś,
Karmiła twoja serdeczność. Teraz daleki grób

Bagaż Wergiliusza


Więzi cię na cmentarzu obcym, nie pośród swoich,
Nie wśród prochów twych bliskich. Troja podła, nieszczęsna,
Spętała cię ziemią nie naszą gdzieś na kresach.

Więc szli, jak się o tym mówi, mężowie pod Troję,
Porzucali ogniska, zaciszne domy,
Aby Parys zbyt długo nie cieszył się swoją dziewką
W bezpiecznej komorze. To właśnie wtedy
Wydarto ci, najpiękniejsza Laodamio, małżeństwo,
Które było droższe od życia, od duszy.
W jakąż bezmierną otchłań, w jakąż wrzącą przepaść
Wciągnęła cię miłość. Jest taka jama w Arkadu,
U stóp Cylleny, niedaleko Feneos,
Która z żyznych pól wysysa wilgoć. Mówią,
Że ją wykopał, wdzierając się do serca góry,
Wielki Herkules w porze, gdy niechybnymi strzałami
Raził stymfalskie potwory, służąc rozkazom
Pana gorszego od siebie. A wszystko działo się po to,
Aby nowy bóg przekroczył próg Olimpu
I aby Hebe nie pozostała samotna. Ale
Jeszcze głębsza od tamtej jamy była miłość,
Która nie ujarzmioną dotąd poddała małżeństwu
Z radością. Nawet człowiek u kresu starości,
Kiedy jedyna córka wreszcie urodzi mu wnuka,
Którego imię, wpisane do testamentu, niweczy
Wstrętne nadzieje krewnych i odpędza sępy
Od siwej głowy, nie cieszy się tak gorąco.
Nawet gołębica tak nie raduje się białym
Małżonkiem, chociaż mówią, że ona całuje chętniej
Niż wszędobylskie kobiety. Jakiekolwiek szaleństwa
Zaćmiłaś jedna, kiedy spoczęłaś przy płowym małżonku...

  Trudno wątpić, że Wergiliusz to znał. Lecz nie jest pewne, że
włożył zwój Katulla do swojej torby. Może w owej chwili wydało
mu się to zbyt niespokojne, niezgodne z tym, czego szukał?
  Ale był jeszcze tamten drugi poeta, większy od Katulla. Tu zaś
wątpliwości mamy o wiele więcej, bo pisarz ów właśnie głosił
epikureizm. Czy więc uciekinier z Rzymu wziął jego zwój z sobą,
czy nie wziął? Titus Lucretius Carus (ok. 99-55 przed Chr.) zniknął
za swoim dziełem, prawie nic o nim nie wiemy. Jedyne dzieło,

390 391



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

poemat De rerum natura, O naturze wszechrzeczy, zostawił nie
ukończone. Jeśli przyjmiemy część informacji podanej przez św.
Hieronima w Kronice (na lata 1921-1923 po Abrahamie), możemy
uznać, że księgi poematu Cicero emerzdavit, co chyba jednak nie
znaczy: "poprawił", lecz tylko "przygotował do publikacji".
  Pierwsza księga zaczyna się od inwokacji do Wenus jako macierzy
Eneadów i płodnej patronki przyrody. Czym jest przyroda, bezmierna
według pisarzy hellenistycznych tajemnica? Cała materia, stale
zmienna, powstaje z różnych połączeń małych ciał, corpuscula,
niezniszczalnych, wędrujących w pustej przestrzeni, która według
Lukrecjusza jest nieskończona. Corpuscula są tym, co Grecy nazwali
atoma, "niepodzielne". Drugą księgę otwiera pochwała filozoficzne-
go spokoju (dydaktyczną epikę Lukrecjusza, jak potem heroiczną
epikę Wergiliusza, przenoszę w moim języku z heksametru w miarę
wiersza jedenastozgłoskowego, jedną z naszych, od Piotra Kocha-
nowskiego, miar epickich):

Błogo jest, kiedy wichury wzburzają
Na morzu wodę, z ziemi się przyglądać
Trudowi innych, nie jakoby cudza
Udręka mogła cieszyć, lecz że dobrze
Jest widzieć, jakich się pozbyłeś cierpień

  I w tej, i w następnych księgach Lukrecjusz głosi powstawanie
zjawisk, a także wszystkiego, co rozgrywa się w duszy: myśli, uczuć,
pasji, z ruchu atomów. Według epikurejczyka bowiem także ona
składa się z atomów, jest więc śmiertelna, z czym trzeba się pogo-
dzić. Kilka razy słyszymy hymn poety ku czci mistrza, Epikura.
Przedstawiając zaś ów powstający ciągle na nowo z atomów świat,
Lukrecjusz każe swoim wspaniałym heksametrom, w których wyczu-
wamy dziedzictwo Eniusza, nie tylko sławić urodę natury, lecz także
huczeć gromami, dygotać wstrząsami ziemi, mroczyć się dymem
stosów żałobnych w porze epidemii. Obraz zarazy, jaka wybuchła
w ciężko zmagających się ze Spartanami Atenach w roku 430 przed
Chrystusem, wcześniej roztoczony w Wojnie peloponeskiej (2, 47-
54) Tukidydesa, jest finałem szóstej księgi De rerum natura, ostat-
niej, jaką mamy. Trudno nie dostrzec, że Lukrecjusz marzy o harmo-
nii i ciszy, ale historia wdziera się do jego poematu co chwila.

Ucieczka


Czytając O naturze wszechrzeczy, budzimy się w Rzymie, a nie
w domu ateńskiego mędrca przy Bramie Dipylońskiej. Słyszymy
łoskot historii, gdy rzymski poeta, ignorując tezę filozofów helleni-
stycznych, że szczęście jest łatwo osiągalne, pokazuje żrący serce
trud zapasów człowieka z wrogim światem.
  Czy więc młody, wielbiący syryjsko-greckiego Sirona adept epi-
kureizmu, wyjeżdżając z Rzymu, włożył zwoje Lukrecjuszowe do
swojej torby? Nie wiem. Nie potrafię nawet czegokolwiek się tu
domyślić. Natomiast sądzę, że wziął Iliadę i Odysejg, bo zostawienie
Homera chyba wydałoby mu się bluźnierstwem. Czego zaś jestem
zupełnie pewny, to tego, że wtulił do bagażu pieczołowicie, pieszcząc
zwój w dłoniach, księgę Teokryta, w której pieśniarka wielbiąca
Adonisa słała pięknemu (Sielanka 15, 125) "miększe od snu, purpu-
rowe kobierce". U Wergiliusza niebawem (Ekloga 7, 45) rozścieli się
wokół "otulonych mchem zdrojów" już nie kobierzec, ale podarowa-
na przez samą łąkę somno mollior herba, choćbyśmy się do dziś
spierali, czy mówi się tu o "murawie miększej od snu", czy raczej
o "murawie miększej (przychylniejszej) dla snu", dla sennej głowy
złożonej na niej. Zresztą już i Homer, i to zarówno w Iliadzie (14,
349), jak w Odysei (5, 72: leimones malakoi na sennej wyspie
Kalipso, Ogygii), zna, jak ją znają nasze stopy, miękkość łąk.


Ucieczka

  Trzeba spróbować pojąć, od czego Wergiliusz uciekał. Rzym
ówczesny był taki, jaki był - jakże odmienny od Aleksandrii - bo
stanowił ośrodek państwa, które zdążyło rozrosnąć się w gmach
olbrzymi i chaotyczny. Republika rzymska już u schyłku II wieku
przed Chrystusem przestała być ową wspólnotą "dzieci Romulusa",
gdzie wodzowie chwytali za miecz rękami stwardniałymi od pługa.
Nowi przywódcy: Mariusz, Sulla, potem Pompejusz, a wreszcie
Juliusz Cezar, szukający zwolenników w różnych kręgach społeczeń-
stwa rzymskiego, dążyli do zdobycia władzy w rozległym państwie,
którym senat już nie potrafił rządzić. Słynne sprzysiężenie Katyliny,
który niemal zwyciężył w owych zabiegach, gromionego przez
Cycerona serią słynnych orationes i spętanego jego wywiadowczym

392 393



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

działaniem, poległego w roku 62 przed Chrystusem w bitwie w Etru-
rii, opisze aforystycznym stylem swojej prozy Gaius Sallustius
Crispus (86-35 przed Chr.). Gaius Iulius Caesar (100-44 przed Chr.),
który najwyższą w państwie władzę osiągnąć zdoła, zanim padnie
pod ciosami sztyletów spiskowców w senacie, sam opowiedział,
będąc pisarzem równie świetnym jak Salustiusz, o swoich wojennych
i politycznych dziejach (w trzeciej, a nie w pierwszej osobie, zdania-
mi sposobnymi do wykucia w kamieniu, jakby to były rozpostarte
szeroko epigramaty), De bello Gallico, O wojnie galickiej, czyli
o podboju Galii, i De bello civili, O wojnie domowej.
  Oprócz tych znakomitych dzieł historycznych mamy też inne
teksty, jak na przykład stare zapiski, które będzie kiedyś gromadził
(prawdopodobnie w II wieku po Chr.) erudyta rozmiłowany w staro-
żytnościach, Granius Licinianus, w swojej osobliwej kronice; tylko
część jej trwa w palimpseście przechowywanym w Londynie. Przy-
toczmy jedną z ocalałych tam notatek (z księgi dwudziestej piątej,
w. 24-26) o walce rzymskich wodzów w latach siedemdziesiątych
I wieku przed Chrystusem (przypomnijmy sobie w tym miejscu
o wiele dawniejszą zażartość Kuriacjuszy i Horacjuszy): "W wojnie
toczącej się między Pompejuszem i Sertoriuszem jakiś tego pierwsze-
go żołnierz, człowiek niskiego rodu, obdzierając trupy na pobojowi-
sku rozpoznał w jednym z poległych swojego brata. Wzniósłszy stos
żałobny i spełniwszy, co należało, po wielu modłach i klątwach
przebił się mieczem. Zdarzenie to bardzo zniechęciło wszystkich do
wojny domowej i zmieniło nastroje. Nikt nie mógł powstrzymać się
od łez". W takiej chwili nagle trzeźwo spojrzeli na siebie wojownicy
rzymscy, którzy zwrócili byli oręż jedni przeciw drugim i rozszarpy-
wali się nawzajem, a czynili to długo (niemal przez całe stulecie
wojna domowa rozpalała się ciągle na nowo) i z taką samą pasją,
z jaką podbijali inne plemiona.
  Trzeba też roztoczyć sobie przed oczyma ów Rzym. Miasto
ogromne, jak na tamtą epokę. Zbudowane (poza wyjętymi z plątani-
ny pospolitego życia i strzeżonymi przez własną policję rezydencja-
mi bogaczy) wstrętnie i bezładnie. Ulice są wąskie i przez cały dzień
zatłoczone hałaśliwym tłumem i łomoczące wozami. W nocy nie
oświetlone; tylko od czasu do czasu wybłyskują pochodnie, a wraz
z ich nagłym światłem tryska nieraz krzyk. W środku miasta jest nie

Ucieczka


tak wielki plac, który nazywa się Forum Romanum. Gromadzą się tu
ludzie rządzący śródziemnomorskim obszarem świata albo mniema-
jący, że nim rządzą.
  Znowu muszę w półmroku czasu wypatrywać wszelkich śladów
i zapisywać, jak sobie ową ucieczkę Wergiliusza z Rzymu wyobra-
żam. Podejrzewam, że miał niejakie trudności w zajeździe przy
drodze Appijskiej, via Appia, gdy zapytał o podróżne wozy jadące do
Neapolu. Musiał przekonać właściciela, że nie wybiera się w wojaż
z jakąś tajną misją, mogącą narazić dobre imię przedsiębiorstwa
wobec tego ze stronnictw, które zwycięży. Jeszcze zaś nie było
wiadomo, które to będzie. Gdy wyruszyli w drogę, gwarzył
z woźnicą i ze wspólnikami podróży. Nikt nie mówił o polityce.
Ludzie już się bali; od miesiąca szeptano, że Juliusz Cezar idzie na
Rzym z dużą armią, ponoć złożoną w znacznej mierze z Celtów
i Germanów. Chłodno było, nie dało się spać pod gwiazdami: na
postoju spał w dusznym zajeździe, na słomie okrytej derką.
  A potem wreszcie gwar Neapolu, inny niż gwar Rzymu. Gęstwina
uliczek, brudnych, ale wesołych. Mowa grecka zznieszana z łaciną
o nieco innej wymowie niż w Rzymie, południowej, miększej. Tamto
miasto, od którego uciekł, coraz bardziej określało się w jego wspo-
mnieniu jako kłębowisko niedorzecznej wrzawy. Już prawie nie
pamiętał, kto z jego kolegów retorów jest zwolennikiem wymowy
surowej, starorzymskiej, a kto awangardowej, ozdobnej. Prawie też
nie pamiętał, kto broni instytucji republikańskich, kto zaś podważa je,
zwłaszcza że wybory się zmieniały, a ludzie, którzy przechodzili do
innego stronnictwa, zdawali się tracić pamięć o własnej przeszłości.
Co się tam teraz dzieje? Cieszył się, że odjechał dosyć daleko i od
czynszowych kamienic z czarnej cegły, i od willi w ogrodach, jaśnie-
jących dosyć świeżym przepychem, od pałaców, gdzie mieszkają
dostojnicy miotający się między orientacją miłośnika tradycji, Cyce-
rona, wspaniałego zresztą mówcy, i nietrwałymi dążeniami Pompeju-
sza, i armią Cezara.
  Przez Neapol tylko przemknął. Pierwszym wozem, jaki mu się
nadarzył, dojechał do cichego przedmieścia. Wiejskie drogi, jak pod
Mantuą za lat dzieciństwa. Wolna przestrzeń morza. Przypuszczam,
że nigdy przedtem nie spotkał był Sirona. Ale nie musiał dhxgo
rozpytywać się o jego willę. Miejsce to było mu swojskie z opowia-

394 395



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

dań. Przed mistrzem stanął jako przed kimś od dawna znanym.
Myślę, że rozmawiali po grecku i po łacinie. Trudno wątpić, że Siron
dobrze rozumiał oba języki. Wergiliusz może nawet wręczył mu
tamten wiersz, napisany na pożegnanie Rzymu: "Idźcie ode mnie,
próżne i nadęte frazy retorów...".
  Uciekinier na długo zadomowił się w jego willi i szkole. Mistrz
go pokochał. Wergiliusz z pewnością poznał również innych epiku-
rejczyków żyjących pod Neapolem, wśród nich Filodema. Ale chyba
lubił też wędrować zupełnie sam. Znowu, czytając krótki poemat nie
bez podstaw przypisywany jemu, pod tytułem Copa, Karczmarka,
muszę spróbować wyobrazić sobie, jak to było. Późne lato złociło się
w Kampanii. Podczas jednej z przechadzek wśród oliwek i winnic
być może usłyszał, spoza gęstych drzew, tuż przy trakcie podróżnym,
trzask kastanietów, dźwięki fletu. I może przypomniała się mu grecka
pieśń z Aleksandrii:


Widziałeś wiosnę, zimę, lato. One są zawsze...

  Drzewa otaczały tawernę, przed nią stał posążek Priapa z sierpem
w dłoni. Wergiliusz wszedł do tawerny, dosyć ubogiej, pełnej gryzą-
cego dymu z paleniska pod ścianą, gdzie na rusztach pieczono
placki i na rożnach kęsy mięsa. Gdy po chwili oczy jego przywykły
do półmroku, zobaczył, że przy stołach pod ścianami siedzą ludzie
i piją wino, a na środku tańczy, uderzając w kastaniety, syryjska
karczmarka, otoczona wirem rozwiewających się szat. Między sto-
łami krążyła inna dziewczyna, w wieśniaczym odzieniu, dolewając
gościom wina z dzbana i zgarniając monety. Bardzo młody chłopiec
siedział w kucki u stóp wirującej tancerki i grał na flecie, wodząc
za nią oczyma. Wergiliusz usiadł przy stole, wśród ciżby ludzi.
Dziewczyna postawiła przed nim kielich z winem, dał jej monetę.
Podparł głowę na rękach i patrzał. Było błogo, hałaśliwie i spokoj-
nie. Jakby nic poza tym nie istniało, poza tą gospodą. Chciał
przypomnieć sobie, skąd zna ten stan nieruchomości. Tak, z grec-
kich wierszy, z najskrytszych miejsc Homera i Sofoklesa. Czy kie-
dykolwiek zobaczy samą Grecję?
  Tak to sobie wyobrażam. W takiej nieruchomości, w młodzień-
czym poemacie Wergiliusza tańczy copa Syrisca, "syryjska karcz-

Ucieczka


marka". Italia ciągle szczękała żelazem, burzyła się zamętem wojny,
ale echa tych walk dobiegały do uciekiniera na razie tylko stłumione.
Czytał Teokryta. Zaczęły się kształtować nowe poematy pasterskie,
ujmowane w łacińskie heksametry. Będą powstawać powoli, przez
lata. Być może jeden lub dwa wersy Wergiliusz czasem obracał
w myślach i wsłuchiwał się w słowa przez cały dzień, czy to idąc
wśród pól i skał, czy siedząc w wiejskiej gospodzie. Opublikuje
dziesięć tych poematów dopiero w roku 37 przed Chrystusem.
Łaciński ich tytuł, Eclogae (jak my mówimy: Eklogi), skojarzony
w tradycji z pojęciem sielanek, wywodzi się z greki i znaczy tylko:
"utwory wybrane". Wróćmy jednak do owej pory, gdy one zaczęły
powstawać, gdy wykreślała się nowa kraina pasterska.
  Krainę tę nazywamy Arkadią. Górzystą część środkowego Pelopo-
nezu znamy i z historii, i z mitologii jako ziemię pasterską. Bóg
pasterski, Pan, najdawniej był czczony właśnie w Arkadii. Stamtąd
też przybył do Italii Ewander, który założył swoje wieśniacze króle-
stwo w miejscu, gdzie potem stanie Rzym. Ale w pasterskiej poezji
Teokryta, karmiącej się raczej wspomnieniami ojczystej jego Sycylu,
która była w prawieku ziemią pasterza-poety Dafnisa, Arkadię i Ar-
kadyjczyków wymienia się rzadko i przelotnie.
  Dopiero w greckim epigramacie (Antologia Palatyńska, 6, 96)
niewyraźnie jawiącego się nam poety (z I wieku przed Chr.) o rzym-
skim mianie Erucius:


Glaukon i Korydon, pasący kozy na wzgórzach,
Arkadyjczycy obaj, oto rogatego byczka,

Odgiąwszy mu łeb, zabili dla kylleńskiego Pana
W ofierze. Rogi długie na dwanaście dłoni

Przybili dużym gwoździem do rozłożystego platana,
Piękną dla pasterskiego bóstwa ozdobę-

spotykamy "obu Arkadyjczyków" (Arkades amphoteroi), których
Wergiliusz niemal dokładnie przeniesie do swojej Eklogi #ednej
z najwcześniejszych, lecz umieszczonej w zbiorze jako 7), tylko
jednemu z nich zmieniając imię: Corydon et Thyrsis [...] Arcades
ambo. Ale zawody śpiewacze odbywają się u Wergiliusza nie w pe-

396 397



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


loponeskiej Arkadii, lecz w rodzinnych jego stronach, nad rzeką
Mincjusz (dziś Mincio), dopływem Padu w pobliżu Mantui. Może
więc Arcades oznacza tu jeno: "równi Arkadyjczykom w sprawności
pasterskiej" albo "w sztuce śpiewu"? W innych też Eklogach kilka
razy pada miano Arkadii, lecz trudno uznać, że jest to główne inuę
wymarzonej krainy pasterskiej. Takim imieniem stanie się ten wyraz
w epoce wczesnego i późniejszego renesansu, u Giovanniego Boc-
caccia, Jacopa Sannazzara, Philipa Sidneya. Treść jednak pielęgno-
wana przez potomnych nie zaprzecza krainie przedstawionej w Eklo-
gach, choć one jeszcze jej nie nazywają Arkadią. Także wtedy, gdy
Giovanni Guercino obrazowi, na którym dwaj pasterze wpatrują się
w odartą ze skóry czaszkę, nadaje tytuł: Et in Arcadia ego i gdy
Nicolas Poussin na obrazie Pasterze arkadyjscy wypisuje to samo
hasło na napotkanym przez Arkadyjczyków grobowcu, owo wyrażo-
ne przez malarzy memento: "I w Arkadii nie braknie mnie" też się
nie kłóci z Wergiliańskim zbiorem, jeśli myślą ogarniemy jego
całość.


Natarczywość dziejów

  Historia bowiem doścignęła uciekiniera. Chronologii wydarzeń
prywatnych nie znamy dokładnie. Jest jednak w cyklu Catalepton (8)
inwokacja do "małej willi" (villula), która wcześniej należała do
Sirona:


Willo mała, tyś była Sirona, z polem ubogim,
I dla takiego pana musiałaś bogactwem być. Tobie,
Jeśli coś jeszcze smutniejszego posłyszę z ojczyzny,
Powierzam siebie i wszystkich, których zawsze kochałem,
A najbardziej ojca. Ty będziesz teraz dla niego
Tym, czym wcześniej mu była Mantua i Cremona.


  Znaczyłoby to, że sędziwy mistrz i przyjaciel umarł. Czy zapisał
ulubionemu uczniowi ową villula w testamencie, czy Wergiliusz
raczej posiadał ją tylko razem z innymi epikurejczykazni? W każdym
razie dowiadujemy się, że ma do niej przyjechać ojciec poety po

Natarczywość dziejów

utraceniu, jak można sądzić, miejsca w pobliżu Mantui i Cremony.
Co się stało? W Italii działo się wiele. W marcu roku 44 przed
Chrystusem Juliusz Cezar został zabity w senacie. W latach 43#2
toczyła się walka między spadkobiercami zamordowanego, Oktawia-
nem i Antoniuszem, a jego zabójcami, Brutusem i Kasjuszem.
  Zginął wtedy wśród innych ludzi wielki pisarz, najświetniejszy
w owych czasach szlifierz prozy łacińskiej, autor mów sądowych
i politycznych, mających rozbrzmiewać w Rzymie i w całej do
dziś Europie, Marcus Tullius Cicero (106-43 przed Chr.). W la-
tach wojny domowej Cezara z Pompejuszem stał on z początku po
stronie Pompejusza, później jednak pogodził się z Cezarem, który,
sam będąc wybornym pisarzem, cenił jego dzieła. Po zabójstwie
Cezara Cycero zwalczał jednego z wodzów, jacy przypisali sobie
rolę spadkobierców, Antoniusza, a popierał innego, Oktawiana.
Lecz oto w roku 43 Oktawian, Antoniusz i Lepidus zawarli trium-
wirat. Cycero padł ofiarą proskrypcji: w jego nadmorskiej willi
w Fornuae (dziś Mola di Gaeta) zamordowali go wysłannicy Anto-
niusza.
  Wergiliusz z pewnością znał jego mowy, a może i eseje ftlozo-
ficzne, w jakich Cycero pogrążył się wtedy, gdy pożegnał stałą
działalność polityczną. Pisał De re publica, O paristwie; De legibus,
O prawach; De finibus bonorum et malorum, O pojmowaniu naj-
większego dobra i zla; De natura deorum, O naturze bogów; De
senectute, Ostarości; De amicitia, Oprzyjaźni; De divinatione,
O wróżbiarstwie; De officiis, O obowiązkach. Przedstawiał Academi-
ca, Rozprawy z Akademii - ówczesnej, już nie platońskiej, lecz
eklektycznej - i Paradoxa stoicorum, Paradoksy stoików. Kto wie,
czy nie najmocniej przykuwają czytelników Tusculanae disputatio-
nes, Rovnowy w Tuskulum (gdzie Cycero miał jedną ze swoich willi).
Szczęśliwie przechowane eseje są dla nas bezcenną panoramą niemal
całej wcześniejszej filozofii antycznej. Być może jednak jeszcze
żywiej autor ten przemawia do nas licznymi listami, pisanymi
do brata i przyjaciół, również ocalałymi. Ponieważ niebawem po-
święcimy uwagę temu, jak wieki wpatrywały się w Wergiliusza,
zatrzymajmy się teraz przez chwilę nad Cyceronem, aby przeczytać,
co Francesco Petrarka po wiekach czternastu, "ze świata żyjących, na
prawym brzegu Adygi, w mieście Weronie w Italii za Padem,

398 399



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

16 czerwca roku 1345 od narodzin tego Boga, którego nie znałeś",
pisał po łacinie do swojego kolegi pisarza (tekst należy do Familia-
rium rerum libri Petrarki):
  "Francesco pozdrawia swego Cycerona. Twoje listy długo i gorli-
wie poszukiwane, a znalezione tam, gdzie się najmniej ich spodzie-
wałem, przeczytałem chciwie. Usłyszałem, jak wiele mówisz, jak
wiele opłakujesz, na jak wiele rzeczy zmieniasz pogląd, Marku
Tuliuszu. Już przedtem wiedziałem, jakim byłeś nauczycielem dla
innych, ale dopiero teraz pojąłem, jakim byłeś dla siebie. Z kolei
więc ty, gdziekolwiek jesteś, posłuchaj nie rady, lecz z prawdziwej
miłości pochodzącego lamentu, jaki nie bez łez wypowiada jeden
z potomnych, bez miary rozmiłowany w tobie. O niespokojny stale
i zatroskany, czy raczej, abyś rozpoznał swoje własne słowa, ##poryw-
czy i nieszczęsny starcze", cóż ty chciałeś osiągnąć tyloma sporami
i bezużytecznymi zabiegami? Gdzież się podział spokój godny two-
ich lat, profesji i fortuny? Jakaż to złuda chwały wplątała starca
w boje młodzieńców i poniewieranego wszelkimi przygodami po-
wlokła wreszcie na śmierć niegodną filozofa? Ach, niepomny rad
brata i twoich własnych zbawiennych pouczeń, byłeś jak ten nocny
wędrowiec, który, niosąc w ciemności światło, pokazuje drogę idą-
cym za nim, a sam fatalnie potyka się i upada.
  Pomijam Dionizjusza, pomijam brata twego i wnuka, pomijam
nawet Dolabellę, którego to pod niebo wynosisz pochwałami, to
niespodzianymi zniewagami szarpiesz. To jeszcze może dałoby się
znieść. Zostawiam samego też Juliusza Cezara, którego dobrze znana
łaskawość była przystanią dla wszystkich napastników. Nie powiem
nic o wielkim Pompejuszu, u którego mogłeś prawem przyjaźni
wszystko uzyskać. Ale jakież to szaleństwo rzuciło cię przeciw
Antoniuszowi? No tak, miłość do republiki. A przecież widziałeś, że
ona od posad się wali. Jeśli zaś wiodła cię czysta wiara, samo
umiłowanie wolności, to skąd taka twoja zażyłość z Augustem? Cóż
odpowiedziałbyś Brutusowi? On rzekł: ##Jeśli ci podoba się Oktawian,
można by pomyśleć, że ty nie pragnąłeś uniknąć pana, lecz jeno
chciałeś znaleźć pana bardziej przyjaznego". Jeszcze tego ci brako-
wało, nieszczęśniku, jeszcze to zrobiłeś u kresu, iż tak obraziłeś,
kogo przedtem wychwaliłeś, iż on tobie, nie mówię, że źle czynił,
lecz pozwolił, by inni źle czynili.

Natarczywość dziejów

  Boli mnie twoja dola, przyjacielu, wstydzę się twoich błędów
i lituję się nad nizni, i razem z tymże Brutusem ##nie przyznaję
żadnej wartości kunsztom, w których widzę twoją największą bie-
głość". Bo tak naprawdę cóż to daje, uczyć innych, cóż to daje,
mówić ciągle najbardziej ozdobnymi słowami o męstwie, jeśli sam
siebie nie słuchasz? O ileż byłoby lepiej, zwłaszcza filozofowi,
spokojnie postarzeć się na wsi, ##rozmyślając - jak sam gdzieś
piszesz - o życiu wiecznym, a nie o tym tu, tak znikomym". Nie
mieć oznaki rózeg, nie łaknąć triumfów, nie natężać się przeciw
żadnemu Katylinie. Ale to już wszystko daremne. Żegnaj na wieki,
mój Cycero".
  Wróćmy jednak do Wergiliusza. W porze walki spadkobierców,
Oktawiana i Antoniusza, z wrogami Cezara, Brutusem i Kasjuszem,
mieszkańcy regionu Cremony stali po stronie wrogów. Mściciele
więc, rozgromiwszy armię Brutusa i Kasjusza pod Filippi w Mace-
donii w roku 42 przed Chrystusem, wywłaszczali rolników kremoń-
skiego regionu, aby nadać ziemię weteranom swojej armii. Kiedy zaś
gruntów zabrakło, pomyślano o okolicach Mantui. Antyczni biogra-
fowie poety, z których najważniejszy jest Donatus (z IV wieku po
Chrystusie), podają, że zagarnięto wówczas również dobra rodzinne
Wergiliusza. Później, dzięki poparciu ceniącego jego poezję Mecena-
sa, najbliższego współpracownika Oktawiana, oraz triumwirów zaj-
mujących się owym dzieleniem gruntów, Gajusa Asiniusza Poliona
(polityka i literata, założyciela pierwszej publicznej biblioteki
w Rzymie, przewodnika środowiska literackiego pozostałego po Ka-
tullu), Alfenusa Warusa i Korneliusza Gallusa, poeta albo odzyskał
ziemię pod Mantuą, albo może w zamian za nią dostał posiadłość
w Kampanu.
  Na pewno z tymi wydarzeniami związana jest Ekloga, która tu
u nas nosi tytuł Rozmowa w cieniu buka, a jest jedną z najpóź-
niej powstałych, chociaż w zbiorze Wergiliańskim umieszczono
ją na samym początku. Byłoby błędem, gdybyśmy utożsamiali Wer-
giliusza z którymkolwiek z rozmawiających wieśniaków. Tytyrus
jest w poemacie człowiekiem dosyć starym ("starcem", senex, na-
zywa go Melibeus). Przedstawiony jest jako niewolnik, który zdo-
łał sobie kupić wolność. Nie ma on rysów Wergiliusza. Raczej
domyślamy się, że poeta jego słowami wyraził radość wszystkich

400 401



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

rolników, których oszczędzono. Naprzeciw radości zieje z tej samej
ziemi dusznym oparem i gęstnieje gorycz: smutek ludzi, których
wygnano.


Nadzieja

  Jakąkolwiek mielibyśmy przyjąć chronologię prywamych wyda-
rzeń, były jednak takie chwile, kiedy Wergiliusz przechadzał się
z Filodemem. Czy łudzą nas oczy, gdy staramy się ich wypatrzyć na
przykład w jednej z ulic Herkulanum, gdzie dziś i my nieraz chodzi-
my, pod wieczór, kiedy znad morza tchnie błogi powiew, ponentino?
Wbrew wieściom o bitwach, ruinach, wygnaniach, małe miasto kam-
pańskie trwało w skrzętności małego ładu, przekupnie zapraszali do
sklepów, gdzieś w większej arterii turkotały wozy, chłopcy opryski-
wali się wodą fontann na rogach ulic.
  O czym oni dwaj rozmawiali? Z tego, co niebawem otworzy przed
nami Wergiliusz, domyślam się, że nie tylko o zacisznej filozofu
epikurejskiej. Może zastanawiali się: czy jest jakaś nadzieja dla
płonącego świata? Chyba pamiętamy, że niegdyś pono przechowywa-
no w Rzymie na Kapitolu trzy zakupione w dawnych czasach przez
króla Tarkwiniusza od przybyłej nagle do Rzymu Sybilli, prorokini
z Cumae, greckiej Kyme, księgi przepowiedni po grecku, w których
szukano rady w chwilach trudnych dla całej społeczności. Mówi się,
że spłonęły w pożarze Kapitolu w roku 83 przed Chrystusem. Po tej
klęsce, jak się dowiadujemy, sporządzono nowy zbiór urzędowy,
zebrawszy do niego orzeczenia wróżebne z różnych miejsc obszaru
śródziemnomorskiego, słynących przepowiedniami. Niebawem poja-
wiły się i mnożyły ze stulecia na stulecie apokryfy; do naszych
czasów przechowało się czternaście ksiąg owych greckich heksame-
trów. Zbiór zaś urzędowy, jeśli uwierzymy późnemu poecie Rutiliu-
sowi Namatianusowi (De reditu suo, Powrót do Galii, 2, 52), został
spalony na przełomie IV i V wieku po Chrystusie na rozkaz ówczes-
nego wodza armii rzymskiej i niemal rządcy cesarstwa, Stilichona.
Dziś znamy spalone te przepowiednie ze wzmianek w innych teks-
tach, na przykład w antycznych komentarzach do poezji Wergi-
liusza.

Nadzieja

  Sybilla, słyszymy, pilnie wpatrywała się w kolejne cykle "wieków"
ludzkości, zwłaszcza w ten ich ciąg, w którym Rzym miał odegrać
wiel.ką rolę. Hezjod w Pracach i dniach opiewa pięć "wieków", między
"spiżowy" i "ielazny" wstawiając "heroiczny"; Owidiusz, chyba zgod-
niej z najdawniejszyzni wieściami, w Przemianach przedstawia cztery:
złoto, srebro, spiż, żelazo. Schodzenie po groźnych stopniach. Ale już
u Hezjoda jest jakby prześwit nadziei (Prace i dnie,174-175):


Czemuż żyć muszę pośród piątych! Czemuż pierwej
Nie umarłem lub później się nie urodziłem!

  I oto dowiadujemy się z rzymskich świadectw, iż w ponurej epoce
wojny domowej doczytywano się w księgach sybillińskich rozpozna-
nia, że wzmożenie grozy ludzkiej historu jest niczym innym, jak
przejawem rozpadania się ostatniego z "wieków" cyklu wygasające-
go, a więc i zapowiedzią nowego "wieku złotego".
  Tak, właśnie taka nadzieja zdaje się ozłacać jedną z Eklog, czwartą,
nazwaną tu przez nas Pieśnią sybilliriską. Powstała ona najpóźniej ze
wszystkich, w roku 40 przed Chrystusem, kiedy urząd konsula piasto-
wał Gajus Asiniusz Polio, przyjaciel poety, któremu jest dedykowana.
Być może dodało autorowi otuchy to, że właśnie w owym roku
Oktawian i Antoniusz zawarli w Bnzndizjum nowe przymierze, które
mogło się wydać zaczątkiem upragnionego pokoju. Jes'li tak było, to
jednak blask poematu wysoko się wzniósł ponad ową zbyt wątłą okazję.
Oto wraca na ziemię Dziewica, Virgo, czyli bogini Dike, Prawość, która
kiedyś od nas odeszła; wraca królestwo Saturna, Kronosa, czyli właśnie
"wiek złoty", który wchłonie też w siebie pięlmo "wieku heroicznego":
stemik Argonautów, Tifys, jeszcze raz będzie czuwał nad wspaniałą
wyprawą; znowu nas olśni pod Troją Achilles. Oby tylko Lucyna,
"Swietlista", czyli Artemida-Diana jako patronka połogów, sprzyjała
"narodzinom chłopięcia" (w. 8), nascenti puero.
  Tu jest ta wielka tajemnica, nad którą będą medytowali potomni.
Albowiem już kolebkę dziecięcia ma otulić czułość przyrody, a jego
dorastaniu będą wtórować przemiany czasów. Czy poeta myślał
o jakimś dziecku z ówczesnego świata rzymskiego? Komentatorzy
starożytni w owym nascens puer dopatrywali się urodzonego właśnie
wtedy synka Poliona. A może, jak sądził Kazimierz Morawski,

402 403



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

chodziło o spodziewane dziecko Oktawiana i Skribonii (urodziła się
im jednak córka, osławiona potem Julia)? To wszystko jednak wydaje
się za małe, za małe. Czy można się dziwić, że wielu chrześcijan
będzie uważało autora 4 Eklogi za "proroka wśród pogan", vates
gentilium?
  Kiedy więc Wergiliusz i Filodem szli po ulicach Herkulanum albo
po wiejskich drogach Kampanii, czy rozmawiali o nadziei, o tym, co
Grecy nazywali elpis, a Rzymianie spes? Filodem, jak zresztą i Si-
ron, który jednak z powodu sędziwego wieku chyba nie przechadzał
się z nimi, lecz przebywał już raczej w domu, urodzili siP w Syrii.
Jeśli ktokolwiek w społeczeństwie greckim i rzymskim, to właśnie
tacy ludzie mogliby znać nie tylko judejski odłam apokryficznych
przepowiedni sybillińskich, parafrazujący po grecku proroctwa me-
sjańskie. Nie można wykluczyć tego, że mieli też kiedyś w ręku tę
czy inną księgę hebrajskiej Biblu w przekładzie na grekę, powstałym
w Aleksandru. Owa, jak się ją nazywa, Septuaginta, czyli dzieło
legendarnych "siedemdziesięciu" thzmaczy, kształtowała się dhzgo,
lecz przed początkiem ery chrześcijańskiej była gotowa.
  W przywołanym już przez nas - w rozważaniu epopei Homero-
wych - traktacie Pseudo-Longinosa O wzniosłości (prawdopodobnie
z I wieku po Chr.) jest w rozdziale dziewiątym słynny cytat z Biblii,
umieszczony po pochwaleniu Homera za trafne przedstawianie mocy
boskiej. "Pod tym względem - powiada grecki eseista - godzien
uwagi jest też prawodawca Judejczyków, mąż wielkiej miary, który
odpowiednio pojął i wyraził moc boską, tak pisząc na samym
początku swoich praw: Rzekł Bóg - co rzekł? - Niech sig stanie
światto! - i stało sig. Niech się stanie ziemia! - i stała się". Zaraz zaś
potem następuje w rozdziale wywód, przytoczony przez nas, komen-
tujący modlitwę Homerowego Ajasa, który gotów jest i zginąć, byle
w świetle. Te dwa obok siebie cytaty o świetle, biblijny i epicki,
jakież to spotkanie! Przygotowuje nas ono na jeszcze inne spotkania,
do jakich dojdziemy.
  Powołanie się Longinosa na Biblię jest w literaturze grecko-rzym-
skiej tamtego czasu czymś wyjątkowym. Ale czy spotkania z Biblią
nie należy domyślać się już wcześniej, i to spotkania jeszcze bogat-
szego w treść? Może Filodem kiedyś powiedział przyjacielowi: "Po-
każę ci zwój wielkiego u Judejczyków męża, Izajasza". I Wergiliusz

Nadziej a

potem z drżeniem czytał te wiersze (Księga Izajasza, 11, 6-9;
przekład tekstu Septuaginty):

Będzie się pasł wilk z jagnięciem,
Pard przy koźlęciu się położy.
Cielę, byk i lew będą się razem paść,
A małe dziecię poprowadzi je.
Wół i niedźwiedź społem się wypasą
I razem będą legać dzieci ich.
Lew i wół społem plewy jeść będą.
I będzie igrało dzieciątko od piersi
Nad jamą żmijową,
A odchowane dziecię do nory potomstwa żmijowego
Wpuści rękę swoją.
Nie będą szkodzić ani nie będą mogli zabijać
Na świętej górze mojej,
Bo napełniona jest ziemia poznaniem Pana,
Jak morza wodami są napełnione.
























404



SPOTKANIA POD NEAPOLEM

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki


Moją głowę - widzisz, Ksantyppo? - przyprószyła
Siwizna, która zwiastuje wiek statecznej powagi.

Lecz nadal jest mi droga lira dźwięczna, biesiada,
I w sercu nienasyconym ciągle tli się płomyk.

O Muzy, moje przewodniczki, szybko napiszcie
Taki sam, jak wiersza, finał mego szaleństwa.


  V#IERSZE FILODEMA
I INNE GRECKIE EPIGRAMATY
  Z JFGO EPOKI




FILODEM Z GADARY



KSANTO
(AP 9, 570a)

Ksanto, laleczko z wosku, wonna, błogo gwarząca,
Patrząca oczami Muzy, skrzydlata kocha cię miłośE.

Wyłuskaj mi z Iiry dźwięk pachnący kwiatami. Nikogo,
Tak, nikogo nie będzie przy mnie, kiedy na łożu

PORA RÓŻY FASOLI, KAPUSTY
  (AP 9, 412)

Teraz róża rozkwita, teraz się zbiera fasolę
I ścina się, Sosylosie, pierwsze głowy kapusty.
To jest pora szprotek, świeżego sera słonego
I bardzo miękkich liści kędzierzawej sałaty.
Lecz nie idziemy nad morze, Sosylosie, jak przedtem
Zwykle bywało, ani się nie napawamy

Widokiem ze wzgórza. Antigenes i Bakchios
Wczoraj się radowali, dziś ich niesiemy do grobu.




Kamiennym będę długo spał, bez końca. O, jeszcze
Śpiewaj mi, mała Ksanto, tak, tak, to sama słodycz.

ZONAS



PAN PYTA O DAFIVISA
  (AP 9, 556)


OSTATNIA STRONICA KSIĘGI
  (AP 11, 41)

Nimfy nadbrzeżne, nereidy, czyście wczoraj
Widziały Dafnisa, jak pukle zakurzone obmywał,


Trzydzieści siedem wędrówek słońca już się odbyło:
Tyle stronic wydartych z księgi mojego życia.

Kiedy, spalony Psią Gwiazdą, wskoczył w wasze wody,
A jego policzki jak jabłka zaróżowiły się nieco?

406 407



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Powiedzcie: byłże piękny? A ja czy jestem kozłem tylko?
Z chromą nogą i z sercem kulawym?


PRZY UCZCIE
  (AP 11, 43)

Podaj mi błogi puchar ulepiony z ziemi:
Z niej się urodziłem i legnę w niej umarły.




STATYLIUSZ FLAKKUS

NA POSĄG EROSA UŚPIONEGO
  (AP 16, 211)

Śpisz, szafarzu bezsennej troski dla śmiertelnych,
Dziecię porażającej Córki Morza, śpisz spokojnie.

Teraz nie wznosisz płomiennej pochodni ani nie szyjesz
Z napiętego łuku nieuchronnymi strzałami.

Dla innych to otucha. Ja dumam, czupurny chłopcze,
Czy ci się coś groźnego dla mnie nie przyśniło.

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki

ZDRÓJ MILCZENIA
  (AP 9, 37)

- Milcząc zaczerpnij wody. - Z jakiej przyczyny? - Już nie czerp!
- Dlaczegoż to? - Jam posiadł słodki napój milczenia.

- Jakże ten zdrój jest przykry! - Skosztuj, a jeszcze przykrzejszym
Zwać mię będziesz. - Cóż to za gorycz! - Cóż za gadulstwo!




ARCHIASZ


NIE UMKNĘ PRZED EROSEM
  (AP 5, 59)

Uciekać przed Erosem? Próżny trud. Nie umknę
Pieszy, kiedy skrzydlaty tak ściśle na mnie nastaje




NIE MA MIEJSCA NA RAIVĘ
  (AP 5, 98)

Wyrychtuj hik, Kyprido, i bez namysłu idź sobie
Gdzie indziej ! We mnie nie ma już zniejsca na ranę




POLEMON, KRÓL PONTU

PŁASKORZEŹBA NAPUCHARZE
  (AP 11, 38)

Bezcenny tu jest rynsztunek biedaków, chleb i butelka,
A także wieniec kwiecia błyszczący rosą

I święta kość umarłego, która niegdyś była
Przedmieściem mózgu, najwyższą warownią duszy.

408



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


"Pij - wizerunek rzecze - i jedz, i kwiaty dokoła
Rozrzuć tu! Niespodzianie stajemy się tacy".

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki


Naprawdę śpisz, o dziecię ognia, jeśli przez chwilę
My śmiertelni możemy twych strzał się nie bać. Ale

I tak się lękam, mistrzu podstępów, czy jakiej zdrady
Nie knujesz przeciw mnie. Co widzisz strasznego we śnie?

KRINAGORAS


OSZCZĘDŹ MÓJ DOM
  (AP 9, 56)

Wstrząsie ziemi, najprzeraźliwsze z wszystkich zjawisk,
Czy skłębiony wicher cię wznieca, czy napór fal,

Domostwo nu oszczędź świeżo zbudowane! Z#dnej
Nie znam grozy takiej, jak wtedy, gdy ziemia drży.

MAREK ARGENTARIUSZ


KOGUT NIEWDZIĘCZNY
  (AP 9, 286)

Kogucie, czemuś mi ukradł sen drogocenny? Pyny
Słodki obraz odleciał na slQzydłach. Tak się odwdzięczasz

Za to, żem ciebie wykarmił i jajorodnego stada
Mianował przewodnikiem, łotrze, na moim dworze?
MISTERIA ELEUZYŃSKIE
  (AP 11, 42)

Choćbyś zawsze trwał w życiu osiadłym, nigdy po morzu
Nie żeglując, nigdy nie wydeptując gościńców,

Jednak odwiedź przynajmniej ziexnię Kekropsa, aby
Zobaczyć sławne noce wielkich misteriów Demeter.

Z nich zaczerpniesz ducha beztroskiego wśród żywych,
A lżejszego, gdy pójdziesz do owych, których jest więcej

Na ołtarz Serapisowy i berło! Już nie zapiejesz
W nocy. Ołtarz, na który przysiągłem, czeka na ciebie.




HEZJODA PRACE I DNIE
  (AP 9,161)

Pewnego razu, gdym właśnie wertował księgę Hezjoda,
Widzę niespodziewanie: zbliża się do mnie Pyrra.

Rzuciłem księgę na ziemię, l#zycząc: Stary Hezjodzie,
Czemu zawracasz mi głowę swymi pracami i dniami?

ALFEJOS

NA POSĄG EROSA UŚPIONEGO
  (AP 16, 212)

Wyjmę z twojej ręki, Erosie, płonuenną pochodnię
I porwę kołczan, któryś przewiesił przez ramię, jeśli

GORZKIE PRZYSŁOWIE
  (AP 5, 113)

Gdy byłeś bogaty, kochałeś, Sosykratesie. Gdyś zbiedniał,
Już się odkochałeś. Jakimż głód jest lekarstwem!

410 411



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


A ta, co przedtem mówiła: "Słodyczy moja, śliczny Adoni!"
Ta twoja Menofila teraz pyta ciebie o imię.

"Kimże jesteś? Skąd? Z jakiego miasta?" O, poznajesz
Prawdę tego przysłowia: "Nie ma złota, nie ma przyjaciół"

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki


Za dar ten mały udziel, jakoś zwykła, wielkiego:
A ona pragnie tylko, by z mężem żyła w zgodzie.




STATECZEK
  (AP 9, 107)
ANTYPATER Z TESALONIKI


PORANEK NAUCZYCIELA
  (AP 5, 3)

Dzień się budzi, Chrysillo, od dawna kogut pieje,
Chce Jutrzenkę zazdrosną przebudzić. Obyś przepadł

Ty najbardziej zawistny pośród ptaków! Z domu
Wyganiasz mnie do uczniów, którzy ciągle wrzeszczą.

Titonosie, starzejesz się, jeśli twoją małżonkę,
Jutrzenkę, tak skwapliwie wypędziłeś z łoża.

Zwą mnie Małym. Mówią, że nie umiem, jak duże statki,
Bezpiecznie torować sobie drogi wśród fal.

To prawda, mały jestem. Lecz cóż to znaczy na morzu?
Tam przecież wcale nie wielkość rządzi, lecz traf.

Inny statek ma więcej sterów. Jeden temu ufa, drugi
Jeszcze czemuś innemu. Moja ufność w opiece bóstw




BIANOR


NAJPEWNEJSZY POSAG
  (AP 9, 96)

PARADOKS MIŁOŚCI
  (AP 11, 364)


Antigenes z Geli, kiedy już odchodził
Do Hadesu, te słowa mówił swojej córce:

"Dziewczyno pięknolica, niech ci będzie wspólniczką
Kądziel, skarb dostateczny ubogiego życia.

A po ślubie zachowaj obyczaje matki,
Achaidy, dla męża najpewniejszy posag"



BŁOGOSŁAWIEŃSTWO KYPRIDY
  (AP 6, 209)

Kytera z Bitynii, jak ślubowała, marmurową
Figurkę twej piękności stawia tu, Kyprido.

Ten nędzarz, ten niewolnik, człowiek, który jest niczym,
Widzicie go? Jest panem duszy drugiego człowieka.




APOLLONIDES


WROGIE MORZE
  (AP 7, 642)

Toń między Syros a Delos zabrała Menojtesowi,
Synowi Diafanesa z Samos, i towary, i życie,

Gdy płynął tędy śpiesznie. Nawet tym, których nagli
Troska o chorego ojca, wrogie jest morze.

412 413



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


I W ŚMIERCI RAZEM
  (AP 7, 378)

Heliodoros zmarł pierwszy, w niecałą godzinę potem
Poszła i Diogeneja, gdzie ukochany mąż.

Jak mieszkali, tak legli razem, pod jednym kamieniem,
Szczęśliwi, że i łoże mieli wspólne, i grób.

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki


Taka i praca nad sztuką: wspinasz się na górę, a kiedy
Jesteś na szczycie, rozkosze Muz pieryjskich czerp.




PIES PSU
(AP 12, 66)

Laska, torba, gruba opończa, ot i całe
Brzemię, jakie niósł przez życie mądry Diogenes.


AUTOMEDON

NIEFORTlJNNA WIECZERZA
  (AP 11, 325)

Wczoraj wieczorem jadłem nogę stare#o kozła
I dziesięciodniową zżółkłą kapustę, bliską

Konopiom. Kto mię gościł? Wolę tego nie zdradzać.
Bo to człowiek złośliwy. Gotów jeszcze raz mię zaprosić.




SMUTNA REFLEKSJA
  (AP 11, 46)

Ludźmi jesteśmy wieczorem, kiedy razem pijemy.
Gdy wstanie nowy świt, rzucamy się na siebie jak bestie.





HONES'I'I1S

PRACA NAD SZTUKĄ
  (AP 9, 230)

Utrudziłeś się wchodząc na Helikon, lecz potem
Nektarem ciebie napoił Pegazowy zdrój.

Wszystko zabieram w łódź, na ziemi nic nie zostało.
Chodź tu, Cerberze! Pies niech Psu pomerda ogonem!





















ADAJOS



FILIP OJCIEC ALEKSANDRA WIELKIEGO
  (AP 7, 238)

Ja, Filip, który pierwszy powiodłem Macedonię ku rzeczom
Aresa, odziany w ziemię ajgajską spoczywam tu,

414 415



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Dzieł sprawca, jakich żaden król nie dokonał przede mną:
Jeżeli po mnie większych, to dlatego, że z mojej był krwi.

Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki


WALKA Z BYKIEM
  (AP 9, 300)

Jadąc konno, mężny Peukestes zobaczył, jak z jaru
Przeraźliwego, w pobliżu Doberos, byk wypada

ARTEMIDA POCHYLA SIĘ NAD SUKĄ
  (AP 6, 303)

I jak góra się wali na niego. Ale mąż wtedy
Peońską włócznią bestię w miękką skroń ugodził.

Małej Kalatinie, szczeniącej się, lekki poród
Dała córka Leto: nie tylko w prośby kobiet

Łaskawie się wsłuchuje Artemida, lecz także
Potrafi wspierać suki, wspólniczki swoich łowów.

Zdarłszy oba rogi z byczego łba, ilekroć
Pije teraz wino, chlubi się zagładą wroga.





MAKCJUSZ



WÓŁ NA EMERY'I'URZE
  (AP 6, 228)

Kiedy orka i starość wycieńczyły wołu
Robotnego, Alkon pod nóż go krwawy nie powiódł,

Lecz uszanował za trudy: teraz w głębokiej trawie
Wół porykiwaniem obwieszcza wolność od pługa.

DO DIONIZOSA, NA ŚWIĘTO 1#,OCZENIA WINA
  (AP 9, 403)
Żwawym skokiem sam tu, Panie, wejdź do kadzi,
By przewodzić nocnej pracy! A zzuj sandał
Z dumnej stopy, służki tańca. Chciej ją wzmocnić,
Przepasany nad zwinnymi kolanami!

Gadatliwe wino w puste beczki pędź, o Błogi!
Tobie placek i kózka kudłata.



ŻNIWA
(AP 6, 258)

Owcę, bezrogą jałówkę, okrągły placek w koszyku
Tobie, Demeter, która o skiby się troszczysz,

Poświęca Kreton tu, na klepisku, gdzie tyle wymłócił
Zboża i uradował oczy bogatym żniwem.

Spraw to, wielosnopowa, aby ziemia co roku
Sypała Kretonowi jęczmień i pszenicę.

WDZI#CZNOŚĆ RYBAKÓW
  (AP 6, 33)

Priapie nadmorski, rybacy stawiają tu dla ciebie
Dary za szczodrą pomoc, jakiej nie poskąpiłeś,

Gdy siecią mocno z Inu utkaną osaczyli
Wir tuńczyków w zielonych korytarzach morza.

Oto krater z buka, ława wyciosana
Z wrzośca, szklany puchar czekający na wino,

416 417



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


By strudzone zawrotnym tańcem odpoczęły
Nogi i byś przepędził palące pragnienie.



IZYDOR Z EGEI


ŻEGLARSKIE MRZONKI
  (AP 7, 532)

Żeglarskie mię mrzonki odwiodły, Eteoklesa, od roli
I zrobiły kupcem cudzoziemskich tovt#arów.

Wędrowałem po grzbietach fal Tyrreńskiego Morza,
Ale zapadłem w jego otchłań razem ze statkiem,

Gdy się zerwała burza. Wiatr, co wydyma żagle,
To nie ten, co na klepisku wieje.



EUMELOS, ŁOWCA PTAKÓW
  (AP 7,156)

Czerpiąc, z pomocą prętów i lepu, strawę z przestworza,
Ubogo żył Eumelos, lecz swobodnie.

Obcej nie całował ręki, by brzuch napełnić:
W tym przepych jego był, w tym radość.

Trzykroć trzydzieści lat przeżywszy, tu spoczywa.
Dzieciom lep zostawił, pręty, sieci.

Z wierszy Katulla



Prześliczna jest ta panienka przy tobie. Chyba widzisz:
Krocząc jej śladami, idę własną drogą.

Chcę tylko spoglądać na tę słodycz. Czemu więc oczom
Zazdrościsz, jędzo? Przecież patrzymy nawet na bogów.




MYRINOS



TYRSIS
(AP 7, 703)

Wieśniak Tyrsis, który u nimf jest pasterzem ich owiec,
Tyrsis, co dźwięczną fujarką dorównuje Panowi,

Podpiwszy sobie w pohidnie, śpi pod cienistą sosną,
A Eros, z jego laską w ręce, pilnuje stada.

Nimfy, nimfy, przebudźcie pasterza, który się wilków
Nie boi! Bo wnet Erosa pożrą bestie z lasu.




Z V#IERSZY KATULLA



DO LESBII
(Carmina, 5)

DIOTIMOS Z MILETU


WOLNO PATRZEĆ
  (AP 5, 106)

Piastunko, mateńko droga, czemu tak na mnie ujadasz,
Kiedy się zbliżam? Każesz mi cierpieć dwakroć oknztniej

Żyjmy, Lesbio najmilsza, i kochajmy!
A co szepczą surowi nazbyt starcy,
Nad jednego nie ceńmy wyżej asa.
Słońca mogą zachodzić, wschodzić znowu,
Nam zaś, kiedy przeminie światłość skąpa,
Spać już trzeba w jedynej tylko nocy.
Pocałunków mi tysiąc daj i setkę,

418 419



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Drugie tysiąc i jeszcze setkę drugą,
Potem tysiąc i jeszcze jedną setkę.
A gdy wiele tysięcy dopełnimy,
Pomieszamy to, byśmy nie wiedzieli
I by ktoś nam złowrogi nie zazdrościł
Wiedząc, ile tych pocałunków było.

Z poematu Lukrecjusza


DO JULIUSZA CEZARA
  (Carmina, 93)

Wcale mi nie zależy na twoim uznaniu, Cezarze.
Czy jesteś czarny, czy biały, wcale się o to nie troszczę.




Z POEMATU LUKRECJUSZA



CZŁOWIEK WOBEC ŚWIATA
(O naturze wszechrzeczy, 5, 200-234)












DO LESBII: W ZŁEJ GODZINIE
  (Carmina, 75)

Moje serce tak jest zaćmione twoją podłością, Lesbio,
I tak się wyniszczyło przez swoją własną wierność,
Że już nie mógłbym dobrze ci życzyć, choc'byś się stała najlepsza,
I przestać kochać nie mogę, choćbyś nie wiem co uczyniła.




KOCHAM I NIENAWIDZĘ
  (Carmina, 85)

Kocham i nienawidzę. Jak to możliwe? - zapytasz.
Nie wiem, jak to możliwe. Czuję, że tak jest. I ciezpię.

To najpierw pomys'1: z przestrzeni, nad którą
Ogromne niebo wiruje, część wielkie
Góry i dzikie knieje zagarnęły,
Część skały, bagna rozlane i morze,
Które daleko roztrąca krainy.
Z reszty dwie trzecie żar niszczący albo
Mróz nieustanny zabiera śmiertelnym.
Co pozostało, to wszystko przyroda
Sama obsiałaby cierniami, gdyby
Nie sprzeciwiła się moc ludzka, która
W obronie życia jęczy nad motyką
I rozłupuje grudy twardym pługiem.
Gdybyśmy płodnej ziemi lemieszami
Nie przewracali ku rodzeniu plonów,
One by nigdy się nie wynurzyły
W jasne powietrze. Ale nawet wtedy,
Gdy już za cenę ogromnego trudu
Wszystkie zielenią się pola i kwitną,
Nieraz je słońce nadmiemym gorącem
Spala lub nagłe deszcze je tratują,
Srogi szron niszczy płody, zamęt wichru
Już zrodzonymi trzęsie, poniewiera.

A jeszcze: czemuż karmi i rozmnaża
Przyroda straszny pomiot bestii, które
Wrogie są ludziom na łądzie i morzu?

420 421



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Czemuż odmiany pór niosą zarazę?
Czemuż przedwczesna śmierć pośród nas krąży?
Spójrz: jak rozbitek ciśnięty falami
Na brzeg, na ziemi leży dziecko, nagie,
Bez mowy, nie umiejące się bronić.
Głośno &a. Wcale to nie dziwne: w życiu
Przez ileż będzie szło ciężkich niedoli.
Wszelkim zwierzętom zaś, i oswojonym,
I dzikim, ani grzechotek nie trzeba,
Ani przymilnych, czułych słów piastunki,
Ani też różnej nie szukają szaty,
Kiedy się zmienia pora, ani wreszcie
Nie potrzebują oręża ni murów
Wysokich, aby ustrzec swój dobytek,
Albowiem sama ziemia i przemys'lna
Wszystko im daje obficie przyroda.

Z poematu LulQ'ecjusza

Zdarta jest. Spojrzyj na chciwość, na ślepą
Żądzę zaszczytów, która tych nieszczęsnych
Gna za granicę prawa, nieraz robi
Pomocnikami i sługami zbrodni.
Dniem się i nocą wspinają zażarcie
Na wielką górę bogactw. Te lnwawiące
Żywota rany w nie najmniejszej mierze
Rozjątrza właśnie obawa przed śmiercią.

Bo poniżenie i dotkliwa bieda
Zdają się być odepchnięte od błogiej
Stałości życia: jakby już u ciemnych
Śmierci wrót snuły się. Nie dziw, że ludzie
Fałszywym lękiem gnani, gdy od tego
Chcą jak najdalej, jak najdalej uciec,
Dochód z rozlewu krwi obywatelskiej
Czerpią i, skarby gromadząc na skarbach,
Piętrzą na rzezi rzeź. Z zimną radością
Patrzą na pogrzeb brata. Z nienawiścią
I z lękiem stołów krewnych unikają.

Często ta sama trwoga jest przyczyną,
Że ich przeszywa zazdrość, kiedy widzą,
Iż ten jest możny, a tamten ku sobie
Ściąga spojrzenia, kroczy w blasku sławy,
Gdy oni w mroku się szamoczą, w błocie
Tarzają! Niemal by życie oddali
Za te posągi i za głośne imię.
Lęk śmierci często aż tak ich zaszczuwa,
Że zaczynają nienawidzić życia
I światła: sami siebie zabijają
W rozpaczy, zapominając, że źródło
Utrapień tryska właśnie z owej trwogi.

  TRWOGA
(O naturze wszechrzeczy, 3, 55-82)

Raczej więc trzeba człowieka, gdy groza
Nad nim zawisła, ujrzeć. W przeciwnościach
Rozpoznać można, kim on jest zaiste.
Wtedy dopiero słowa się prawdziwe
Wynęcą ze dna serca: maska z twarzy

  POCIiW AŁA EPIKURA
(O naturze wszechrzeczy, 3, 1-30)

Który, z ciemności takich, tak promienne
Światło wydobyć pierwszy potrafiłeś,
Aby ukazać to, co dobre w życiu,

422 423



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Za tobą, chlubo greckiego plemienia,
Idę, po tropach wyciśniętych twoją
Stopą, bynajmniej nie współzawodnicząc,
Jeno z miłości naśladując ciebie.
Bo przecież czegoż może się spodziewać
Jaskółka, gdyby się chciała z łabędziem
Spierać, i czegoż kozioł drżący, jeśli
Zapragnie z mocnym koniem pójść w zawody?
Ty, ojcze, jesteś przyrody odkrywcą,
Ty nam udzielasz pouczeń ojcowskich,
Z twoich, przesławny, kart, jak pszczoły w kwietnym
Parowie wszystko chłoną, my tak samo
Twe Złote Słowa wysysamy, zaw;ze
Złote, wiecznego życia najgodniejsze.

Bo odkąd twoja myśl, zaiste boska,
Naturę rzeczy zaczęła objaśniać,
Zmory umyshx uciekają, mur#
Świata się rozsuwają, w całej pustej
Przestrzeni widzę, jak się rzeczy dzieją.
Jawi się bogów majestat, spokojne
Domy, którymi nie potrząsa wicher,
Chmury ich nie spryskują deszczem, siwy
Szron nie oblepia, śnieg nie obsypuje.
Zawsze bezchmurne nad nitni przestworze
Hojnie rozlaną śmieje się światłością.
Wszystkiego też tam dostarcza przyroda,

Z Appendix Vergiliana


Nie ma niczego zaś, co by zabrało
Choć l#oplę z ciszy umysłu. A znikąd
Nie majaczeją twierdze Acherontu.
I nie przeszkadza ziemia moim oczom:
Wszystko przezierać mogą, co się w dole,
W pustej przestrzeni dzieje pod stopami.
I jakaś boska mię rozkosz ogarnia,
I dreszcz przenika, że zewsząd twą mocą
Przyroda tak jest jawnie obnażona.





Z APPENDIX VERGILIANA


KARCZMARKA


Syryjska, z głową owiniętą grecką chustą, karczmarka,
Która umie kołysać się w rytmie wybijanym przez kastaniety,
Podchmielona tańczy w zadymionej gospodzie.
Trzciny, gdy nimi uderza w łokcie, ostro dźwięczą.

"Po co się trudzić wędrówką w upale, w kurzu gościńca?
Czy nie lepiej położyć się tu na spragnionej murawie?
Są aleje, altany, kielichy, róże, flety
I liry, są zakątki ocienione sitowiem.
Fujarka, której słodki dźwięk zna grota Menalu,
Tu blisko rozbrzmiewa wieśniaczą melodią u warg pasterza.
Jest winko, dopiero co ze smolnej beczki wylane
I szorstkim burzący się szmerem prędki strumień.
Są też wianki plecione z fiołków i krokusów
I girlandy nostrzyków skropionych róż purpurą,
I lilie, całe mokre: z nurtu dziewiczej rzeki
Przyniosła je Achelois w wiklinowych koszykach.
Nie brak ni serków, które wysusza łykowa kobiałka,
Ani śliwek dojrzałych w jesiennej porze, kasztanów
I orzechów, i jabłek rozkosznie zarumienionych.
I ochędóstwo Cerery tu jest, i Amor, i Bachus.
Krwawo czerwieni się morwa, pęcznieją winne grona,

424 425



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


Pod zielonym ogórkiem ugina się łodyga.
I stoi strażnik chaty, zbrojny w sierp z wierzbiny
Priap, pomimo wielkiego fallusa wcale niegroźny.

Przyjdź tu, włóczęgo, przyjdź! Poci się biedny osiołek.
Zmiłuj się nad nim! Czy nie wiesz, że Westa kocha osiołka?
Teraz terkotem świerszczy dygoczą wszystkie krzewy.
Cętkowana jaszczurka czai się w chłodnej kryjówce.
Nie bądź szalony! Weź szklany kielich godny lata.
A może wolisz patrzeć, jak się wino iskrzy w krysztale?
Tu będziesz mógł, znużony, spocząć pod winoroślą
I owić ciężką głowę różanymi wieńcami,
A nawet kraść pocałunki jakiejś nieśmiałej dziewczynie.
Niechże przepadną wszyscy, co marszczą brwi surowo!
Czyż warto wonne wiązanki składać niewdzięcznym popiołom?
Może byś chciał uwieńczyć różami kamień nagrobny?
Lej wino, weź kostki do gry! Niech zginie, kto dba o jutro!
Spójrz, Śmierć cię chwyta za ucho. ##Żyjcie! - powiada.
  - Nadchodzę,#"






Z EKLOG WERGILIUSZA


ZAWODY ŚPIEWACZE
  (Ekloga 7)

MELIBEUS
  Pewnego razu Dafnis siedział pod rozgwarzonym
  Więzożołdem, dokąd Korydon i Tyrsis spędzili
  Swoje stada razem, ten owce, ten mleczne kozy,
  Obaj w rozkwicie młodości, Arkadyjczycy obaj,
  Jednako gotowi śpiewać i odpowiadać na pieśni.
  Tu właśnie mi, kiedy miękkie mirty osłaniam przed zimnem,
  Wódz się zabłąkał kierdelu, kozioł. I oto widzę
  Dafnisa. On też mię dojrzał. - "Chodźże co rychlej - powiada-
  Melibeju! Zdrowy twój kozioł, zdrowe koźlęta.

Z Eklog Wergiliusza

Jeżeli możesz tu pobyE, odpocmij sobie w cieniu.
Same po łące przyjdą ciołki do wodopoju.
Zielone tutaj brzegi osnuł miękkim sitowiem
Mincjusz, a pszczele roje br Lęczą z świętego dębu".
Cóż robić? Nie miałem Alcyppy ani Filidy, która
Dopiero co odłączone jagnięta zamknęłaby w domu.
A jednak wielkie to były zawody: Korydon z Tyrsisem!
Ich zabawę w końcu wolałem od mojej pracy.
Przemiennymi wtedy wierszami iść o lepsze
Zaczęli, bo Muzy lubią wspominać pieśni przemienne.
Te Korydon, te drugie z kolei '#rsis śpiewał.

KORYDON
  Nimfy z Libetru, kochane, albo mi dajcie pieśń taką,
  Jak Kodrowi (on w wierszach najbliżej podchodzi do Feba),
  Albo, jeśli niestety nie wszyscy wszystko możemy,
  Na świętej sośnie moją dźwięczną fujarkę zawieszę.

TYRSIS
  Pasterze, Arkadyjczycy, bluszczem owijcie głowę
  Nowego poety. Kodrus niechże z zazdrości pęknie!
  Gdyby zaś nazbyt chwalił, uwieńczcie mię naparstnicą,
  Aby zły język nie zdołał zaszkodzić przyszłemu wieszczowi.

KORYDON
  Szczeciniastego łeb byka składa ci, Delio, mały
  Mikon, i wielkie rogi długowiecznego jelenia.
  Jeżeli mu będzie się dalej tak wiodło, w gładkim marmurze
  Staniesz cała, szkarłatnym na łydkach związana koturnem.

TYRSIS
  Skopek mleka i placki, to wszystko, czego, Priapie,
  Spodziewasz się co roku: biednego stczeżesz ogrodu.
  Na razieśmy ciebie zrobili tylko z marmuru, lecz jeśli
  Trzodę pomnoży dobry przychówek, będziesz ze złota.

KORYDON
  Morska Galatejo, słodsza mi nad hyblejski
  7#mianek, bielsza niż łabędź, niż jasny bluszcz cudniejsza!
  W porze, gdy trzoda z pastwiska do obory powraca,
  Jeśli choć trochę o twego dbasz Korydona, przyjdź do mnie!

426 427



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


TYRSIS
  Wydałbym ci się bardziej gorzki niż zioła sardyńskie,
  Sroższy niż ciernie, nędzniejszy niż zielsko wyplute z morza,
  Gdyby się mi ten dzionek markotniej niż rok nie dłużył.
  Wstydźcie się, ciołki! Już dosyć paszy! Chodźcie do domu!

KORYDON
  Zdroje mchem otulone, miększa od snu murawo,
  Roztaczająca rzadki cień tarnino zielona!
  Chrońcie owce przed żarem godziny południa! Nadchodzi
  Lato płomienne. P#cznieją na płodnej gałązce grona.

TYRSIS
  Ognisko tu jest i smolne szczapy. Ogień bucha
  Przemożny. Całe odrzwia są zaczernione sadzą.
  Tu my się tak boimy zimnego Boreasza,
  Jak wilki liczby owiec, a rwący strumień brzegów

KORYDON
  Nie braknie tu jałowca ani kolczastych kasztanów.
  Pełno owoców na ziemi, każdy pod swoim drzewem.
  Wszystko się teraz śmieje. Lecz gdyby piękny Aleksis
  Odszedł z tych gór, zobaczysz: wyschną nawet i rzeki.

TYRSIS
  Pole spieczone, złakniona w suchym powietrzu trawa.
  Nawet Bachus wzgórzom poskąpił cienistych winnic.
  Lecz z przyjściem naszej Filidy cały się gaj zazieleni,
  Jowisz przeobfity zstąpi radosnym deszczem.

KORYDON
  Alcydes najbardziej lubi topolę, Bachus winorośl,
  Piękna Wenus mirt, Apollo swoje wawrzyny.
  Filida leszczynę kocha. Póki ją będzie kochała,
  Ani mirt nie pokona leszczyny, ni wawrzyn Febowy.

TYRSIS
  W lesie najpięlmiejszy jest jesion, w ogrodach sosna,
  Na brzegu rzeki topola, w wysokich górach jodła.
  Lecz gdybyś mnie, Licydasie piękny, częściej odwiedzał,
  Ustąpiłby tobie jesion w lesie i sosna w ogrodach.

Z Eklog Wergiliusza


MELIBEUS
  To pamiętam i to, jak się Tyrsis zmagał daremnie,
  Pokonany. Odtąd Korydon nam Korydonem.



ROZMOWA W CIENIU BUKA
  (Ekloga 1 )

MELIBEUS
  Ty sobie leżysz, Tytyrze, pod rozłożystym bukiem
  I z cienkiej trzciny wywodzisz swoją wieśniaczą melodię.
  My żegnamy strony rodzinne, miłe nam pola.
  My uchodzimy z ojczyzny. Ty w błogim cieniu uczysz
  Echa leśne wołać: "piękna Amarylida!".

TYTYRUS
  O Melibeju! Bogiem jest ten, co nam dał ukojenie.
  Zawsze on będzie mi bogiem, często krew baranka
  Z naszej owczarni broczyć będzie jego ołtarz.
  On sprawił, że moje krowy, jak widzisz, spokojnie się pasą,
  A ja na wiejskiej fujarce mogę, co chcę, wygrywać.

MELIBEUS
  Z podziwem, nie z zawiścią patrzę. Bo wszędzie dokoła
  Taki zamęt na polach. Sam przecież chory prowadzę
  Kozy. Ta jedna, Tytyrze, ledwo się wlecze. Tu właśnie
  Pośród gęstej leszczyny zrodziła parę koźlątek,
  Nadzieję stada. O! Zostały na gołym krzemieniu.
  Nieraz nam to nieszczęście, gdybym ja nie był ślepy,
  Wieściły dęby tknięte piorunem z nieba, pamiętam.
  Lecz kim jest bóg, o którym mówiłeś? Powiedz, Tytyrze.

TYTYRUS
  Czy znasz, Melibeju, miasto, które ludzie zwą Rzymem?
  Ja głupi myślałem, że ono podobne naszemu miastu,
  Dokąd, pasterze, zazwyczaj pędzimy młody przychówek,
  Podobne jak pies do szczeniąt, jak do koźlątek koza:
  Tak miarą rzeczy małych oceniałem o#omne.
  Ale Rzym tak podniósł głowę nad inne miasta,
  Jak cyprys, kiedy przerasta przyziemne krzewy kaliny.

428 429



SPOTKANIA POD NEAPOLEM


MELIBEUS
  A jaka to sprawa tak ważna ściągnęła ciebie do Rzymu?

TYTYRUS
  Wolność, która, choć późno, wejrzała na opieszalca,
  Kiedy już siwiejące spod brzytwy sypały się włosy,
  Wejrzała jednak i w końcu, po dhigim czasie, nastała,
  Gdym w mocy jest Amarylidy, a Galatea odeszła.
  Za rządów Galatei, muszę to wyznać, nie było
  Ani nadziei wolności, ni troski o sakiewkę.
  Ile bym wyprowadzał jagniąt z zagrody, ile
  Wytłaczał tłustych serków dla niewdzięcznego miasta,
  Nigdym, wracając do domu, nie ściskał miedziaków w garści.

MELIBEUS
  Amarylido, wiem teraz, czemuś do bogów tak smutno
  Wołała i dla kogo zostawiałaś jabłka na drzewach.
  Odszedł stąd twój Tytyrus. Same cię sosny, Tytyrze,
  Przyzywały, same te zdroje i krzewy w sadzie.

TYTYRUS
  Cóż miałem robić? Przecież nigdzie indziej nie mogłem
  Wydobyć się z niewoli i znaleźć bóstw tak pomocnych.
  Tam ujrzałem tego młodzieńca. Dla niego co roku
  Przez dwalnoć sześć dni, Melibeju, dymią moje ołtarze.
  On pierwszy na prośby moje odpowiedział łaskawie:
  "Paście lQowy jak przedtem, chłopcy! Hodujcie buhaje!"

MELIBEUS
  Szczęśliwy starcze! Ta ziemia więc pozostanie twoją,
  Dla ciebie dosyć rozległa, chociaż ją goty kamień
  Zaścielił, a bagno powleka pastwiska oślizgłym sitowiem.
  Nie narazisz brzemiennych owiec na paszę nie znaną
  Ani im nie zagrozi sąsiednie stado chore.
  Szczęsliwy starcze ! Tutaj, między znanymi strugami
  I świętymi zdrojami, będziesz się chłodził w cieniu.
  I z tej tu strony, jak zawsze, dzielący cię od sąsiada
  Żywopłot, karmiący hyblejskie pszczoły kwiatem wierzbiny,
  Szmerem cię nieraz zwabi w sen. A stamtąd, spod skały
  Wysokiej, będzie z wiatrem leciał śpiew ogrodnika.
  Szorstki głos #zywaczy, twych ulubieńców, nie zmilknie
  I ciągle turkawka będzie stękać u szczytu wiązu.

Z Eklog Wergiliusza


TYTYRUS
  Rychlej się więc jelenie zaczną paść na chmurach, a morze
  Rzuci swoje ryby nagie na piasek brzegu,
  Rychlej narody krajami zamienią się i Partowie
  Będą pić wodę Araru, a Germanowie Tygru,
  Niż obraz tego młodzieńca zniknie z mojego serca.


MELIBEUS
  My zaś musimy stąd odejść: ci do spragnionych Afrów,
  Inni do Scytów, inni, gdzie rwący na Krecie Oakses
  Albo gdzie leży odcięta od reszty świata Brytania.
  Czy kiedykolwiek, choćby po latach, ojczyste strony
  Zobaczę, ubogiej chaty dach otulony darnią,
  Moje królestwo? Czy będę znowu podziwiał kłosy?
  Bezbożny tę tak uprawną nowinę żołnierz zagarnie,
  Barbarzyńca żąć będzie. Dokąd niezgoda domowa
  Przywiodła nas nieszczęsnych! Dla nich obsieliśmy pola.
  Szczep, Melibeju, teraz grusze, winorośl sadź w rzędach!
  Idźcie już, moje kózki, szczęśliwe niegdyś stado!
  Już nigdy nie ujrzę, leżąc w wyścielonej mcbem grocie,
  Jak wy gdzieś w dali, w zaroslach, wisicie nad urwiskiem.
  Nie będę już śpiewał. Już nigdy pod laską mą nie zerwiecie
  Rozkwitłej koniczyny i gorzkich liści wierzbowych.


TYTYRUS
  Tę jednak noc mógłbyś jeszcze przespać tutaj u mnie
  Na świeżych liściach. Mamy przecież dojrzałe jabłka,
  Miękkie kasztany i bardzo dużo nowego sera.
  A w dali już się wzbija dym nad dachami domów
  I coraz dłuższe padają od gór wysokich cienie.





PIEŚŃ SYBILLIŃSKA
  (Ekloga 4)

O sycylijskie Muzy, podnieśmy ton naszej pieśni!
Nie wszystkich radują tarniny i tamaryszki przyziemne.
Jeśli sławimy lasy, niech będą godne konsula.


430 431



SPOTKANIA POD NEApolEM

Oto nastała ostatnia pora wieszczby kumejskiej:
Wielki szereg stuleci rodzi się teraz od nowa.
Już powraca Dziewica, wraca królestwo Saturna
I z wysokiego nieba nowy zstępuje potomek.
Tyllco ty chłopięciu, które się rodzi, by wieki
Ustały żelazne i powstał na całym świecie ród złoty,
Czysta sprzyjaj Lucyno! Już twój Apollo króluje.

Za twego to konsulatu wiek ten wspaniały nastanie,
Polionie, wtedy się zacznie pochód wielkich miesięcy.
Za twoich rządów, cokolwiek zostało z naszej zbrodni,
Będzie zmazane, krainy wyzwolą się z trwogi odwiecznej
On boskie życie przyjmie i zmieszanych z bogami
Będzie widział herosów, i sam wśród nich się ukaże,
Rządząc światem cnotami ojca uspokojonym.

A tobie, dziecię, pierwsze bez uprawy podarki
Rozsypie ziemia dokoła: wijący się bluszcz, naparstnicę
I z uśmiechniętym akantem splecione nenufary.
Kozy z obfitym mlekiem same będą do domu
WracaE ani się kiedy wielkich lwów owce przelękną.
Z samej kołyski wzejdą błogie dla ciebie kwiaty.
A wąż pnepadnie, zdradzieckie ziele trucizny przepadnie,
I asyryjski balsam oto powszędy się rodzi.

A potem, kiedy już będziesz mógł czytać o chwale herosów
I czynach twojego rodzica i poznać, czym jest męstwo,
Powoli zaczną pola płowieć bujnymi kłosami,
Na dzikich cierniach będą purpurowiały grona
I zapotnieją twarde dęby miodową rosą.
Trochę jednak zostanie śladów dawnego oszustwa,
Które nakazuje doświadczać mórz łodziami,
Miasta opasywać murami, w ziemi ryć bruzdy.
Drugi pojawi się Tifys, druga Argo poniesie
Zastęp herosów wybranych. Jeszcze się wojny rozpalą
I znowu będzie posłany pod Troję wielki Achilles.
Ale gdy wiek twój młodzieńczy okrzepnie w męską dojrzałość,
Opuści i kupiec morze, statki sosnowe nie będą
Zamieniać towarów, kraj każdy obrodzi wszelkimi plonami.
Ziemia nie poczuje motyki, winnica noża.
Silny oracz wtedy wyprzęgnie woły z jarzma.
Wełna przestanie się uczyć kłamstwa barw rozmaitych,

Z Eklog Wergiliusza


Same barany na łące będą przemiennie rozbłyskać
To runem cudnie szkarłatnym, to szafranową żółtością.
Bez farbiarza karmin odzieje pasione jagnięta.

"Takie wieki, biegnijcie" - l#zyknęły swoim wrzecionom
Parki w niewzruszonej mocy losów zgodne.
Wejdź już - bo czas jest bliski - w swoje wielkie zaszczyty,
Kochany szczepie bogów, wielki potomku Jowisza!
Spójrz, jak się wszechświat kołysze ogromem niezmiemym. Ogarnij
Spojrzeniem ziemie i morza, i niebo w górze bezdenne.
Spójrz, jak się wszystko raduje wiekiem, który nadchodzi?
O, gdyby mi wówczas, u lQesu dhigiego życia, pozostał
Jakiś czas i dosyć natchnienia, bym głosił twe czyny,
To w pieśni mnie nie pokona ani tracki Orfeusz,
Ni Linus, choćby tamtego matka, a tego ojciec
Wspierał: Orfeusza Kaliope, Linusa Apollo.
Nawet Pan, gdy przed sądem Arkadii w zawody ze mną
Stanie, powie i Pan, że przegrał przed sądem Arkadii.

Zacznij, chłopczyku, matkę rozpoznawać uśzniechem:
Ona wiele cierpiała przez dziesięć długich miesięcy.
Zacznij! Do kogo rodzice nie uśmiechnęli się, tego
Bóg nie zaszczyca stołem ani bogini łożem.


432


 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

ODEJŚCIA I POWROTY

  Prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy, czy wiersz Horacego
(należący do zbioru jego Eposów jako utwór 16), zaczęty słowami:

Drugie już pokolenie marnieje w wojnie domowej
I Rzym się wali, własną pobity siłą

jest odpowiedzią na 4 Eklogg, czy odwrotnie: Wergiliusz Eklogą
replikuje drugiemu poecie. Wiersz Horacego wzywa Rzymian,
w których nie zasnął rozum, by z obłąkanego miasta puścili się
w żeglugę i popłynęli na zamorskie wyspy szczęśliwe. Najprawdopo-
dobniej oba utwory powstały w roku 40 przed Chrystusem. Dążenia
jednak tych ludzi były wtedy różne. Wergiliusz o wiele wcześniej
zrobił to, co Horacy właśnie doradza. Uciekł z Rzymu, ale teraz do
Rzymu wracał. Można by powiedzieć, że spotkali się, idąc w prze-
ciwne strony.
434



Cierpkie wiersze

  Być może już się znali, przynajmniej od roku. Quintus Horatius
Flaccus (65-8 przed Chr.) urodził się w mieście Wenuzji, na pogra-
niczu Apulii i Lukanii, jako syn wyzwoleńca, niegdyś niewolnika

Cierpkie wiersze

należącego do gminy miejskiej, który zdołał się wykupić, a był
prawdopodobnie w obu okresach życia poborcą (coactor), inkasują-
cym pieniądze przy licytacjach. Rozumny i troskliwy ojciec, którego
autor Pieśni będzie wspominał z czułością (o matce Horacego nic nie
wiemy), zapewnił Kwintusowi staranne wykształcenie. Zawiózł syn-
ka do Rzymu i umieścił w szkole niejakiego Orbiliusza. który nie
szczędził rózgi (plagosus Orbilius, jak przeczytamy w jednym z Ho-
racjańskich Listów, 2, 1, 70-71), ale też gorliwie edukował. Uczeń
poznawał tu dawne piśmiennictwo łacińskie, a również zaczął czytać
poezję grecką, która go zachwyciła.
  Nawet pisał wiersze po grecku, ale we śnie, jaki nawiedził go po
północy, kiedy widzenia są prawdomówne, boski ojciec Rzymian,
Kwirynus, tożsamy z wziętym do nieba Romulusem, powiedział mu,
że próbować powiększyć rzeszę greckich poetów to jest coś takiego,
jak nosić drwa do lasu. Zwierza się z tego Horacy w pierwszej
księdze Sernzones (10, 31-35). W tym samym utworze przejawia żal
i skruchę, że wcześniej (Sermones, 1, 4) wyraził się pogardliwie
o dziele inicjatora owego gatunku literackiego. Chodzi tu o utwory
zwane przez nas satyrami. W przechowanych manuskryptach obie
księgi Horacjańskich satyr mają nagłówek: Sermones, Gawędy,
w tekście zaś autor albo nadaje im to właśnie miano, albo nazywa je
satyrami. Wyraz satura (później: satira) związany jest z przymiotni-
kiem satur, "syty", i pierwotnie oznaczał potrawę przyrządzoną
z wielu różnych plonów. Taka też była rzymska satyra, gawęda na
rozmaite tematy. Może najbardziej znamienną jej cechą jest swobod-
ne przemawianie w pierwszej osobie, opowiadanie o własnej drodze
i napotykanych na niej zdarzeniach, nieraz śmiesznych, jak często
śmieszne jest ludzkie życie.
  Inicjatorem, którego Horacy źle potraktował, był Lucyliusz.
Wprawdzie Eniusz, już przez nas wspomniany, mianem Saturae
określił stanowiące część jego poetyckiego dorobku cztery księgi
mniejszych, nader rozmaitych utworów (nam znane, jak i inne jego
dzieła, w strzępach), lecz nie były to satyry w późniejszym sensie
tego wyrazu, ale tylko, można by rzec, "Rozmaitości". Dopiero Gaius
Lucilius (nie znamy daty jego urodzenia; umarł w sędziwym wieku
w roku 102 lub 101 przed Chr.) dał owemu gatunkowi początek. Był
to italski arystokrata (matka Pompejusza była jego kuzynką), żyjący
435



ODEJŚCIA I POWROTY

na skraju Kampanii i w Neapolu; może studiował w Atenach. Z licz-
nych ksiąg jego satyrycznych gawęd, ujętych w heksametry i w inne
miary, nie stroniących i od ostrych anegdot, i od filozofii, niewiele
posiadamy, lecz i skąpe ułomki budzą żal nad tą utratą.
  Rzymianie uznawali zaczęty przez niego rodzaj literacki za ważny
swój tytuł do chluby. Słynny retor z I wieku po Chrystusie, Kwinty-
lian, w rozległym dziele pod tytułem Institutio oratoria, Kształcenie
mówcy, powiada (10, l, 93): satura [...] tota nostra est - "satyra [...]
cała jest nasza", co zapewne trzeba rozumieć jako stwierdzenie
górowania Latynów nad innymi ludami w satyrze. Nie wydaje się
możliwe, żeby rzymski eseista przypisywał temu gatunkowi genezę
szczelnie rodzimą. Równie dobrze bowiem jak Horacy, nazywający
(w Listach, 2, 2, 60) swoje satyry "gawędami na modłę Biona",
Bionei sermones, Kwintylian przecież wiedział, ile satyra zawdzięcza
Grekom, na przykład owemu właśnie słynnemu Bionowi Borysteni-
cie ("Znad Dniepru"), który na przełomie IV i III wieku przed
Chrystusem był filozofem n:e należącym do żadnej szkoły, kroczą-
cym tylko śladami Diogenesa-"psa". Wędrował od miasta greckiego
do miasta i wygłaszał za pieniądze odczyty, które też zapisywał; były
to prozaiczne gawędy o doli ludzkiej.
  Rzymski inicjator zapewne znał Bionowe eseje. Ile zaś Lucyliu-
szowi zawdzięczał Horacy, to sam sobie z czasem uświadomił. Autor
Sermones do dwóch ich ksiąg, z których tylko publikację drugiej
możemy dosyć ściśle datować (około roku 30 przed Chr.), doda
w późniejszych latach dwie księgi pokrewnych im gatunkowo esejów
poetyckich zwanych Listami, Epistulae. Horacy jest dla nas głównym
wyrazicielem owego arcyrzymskiego nurtu i gatunku, który najczę-
ściej nazywamy satyrą, lecz wenuzyjczyk miał w niej dwóch znako-
mitych następców, których, wybiegając na chwilę w przód, wymienić
tu wypada.
  Aulus Persius Flaccus (34-62 po Chr.), ze starego rodu etruskiego,
zostawił małą książeczkę zawierającą kilkaset heksametrów, pehiych
bogatej treści, bo rzeźbiących styl bezmiernie gęsty, trzeba też
przyznać: trudny; jest to jeden z najtrudniejszych do czytania pisarzy
łacińskich. Naczynie satyry Persjusz napełnił szyderstwem z manier,
jakie mu wydały się zniewieściałe, i wzorami krzepkich obyczajów
w duchu filozofii stoickiej, którą mu zaszczepił uwielbiany znistrz,

Cierpkie wiersze

Cornutus. O życiu zaś satyryka późniejszego wiemy niewiele ponad
to, że pochodził z Akwinum w środkowej Italii, a urodził się pomię-
dzy 50 a 65 rokiem po Chrystusie. Pierwsze jego satyry, jakie znamy,
powstały w początkach II wieku. Egzystował w Rzymie jako biedak,
zależny od bogatych patronów. Ale ów Decimus Iunius Iuvenalis
potraflł zachować niepodległość ducha. Pod koniec życia przestał być
nędzarzem, lecz sławy w swojej epoce nie zdobył. Opromieniła ona
dzieło Juwenalisa dopiero w IV wieku po Chrystusie, gdy zwłaszcza
dwaj znakomici pisarze łacińscy, Laktancjusz i Auzoniusz, wysoko
go cenili i gdy starannie opublikowano pięć ksiąg jego satyr z ko-
mentarzem. Od razu zasłynęły. Trzeźwy i cierpki obraz ludzkiego
społeczeństwa, jaki się w nich roztacza, i przenikliwe orzeczenia #ak
na przykład to, że bieda czyni człowieka śmiesznym) ściągnęły na
siebie, jak można się domyślić, uwagę licznych ludzi w owej późnej
już epoce. Dzięki temu tak wiele satyr Juwenalisa przetrwało do
naszych czasów.
  Wróćmy jednak teraz do owej chwili, gdy uczeń Orbiliusza,
Horacy, dostał we śnie reprymendę od boskiego ojca Kwirynusa
i postanowił próbować pisać po łacinie, a nie po grecku. Ale studia
greckie musiał oczywiście odbyć gruntownie. Po nauce w Rzymie
pożeglował do Aten, nie bez pożytku, jak to wspomni w jednym
z Listów (2, 2, 43#5):


Dobre Ateny trochę mi wiedzy dorzuciły,
Abym zapragnął odróżniać prostą linię od krzywej
I poszukiwać prawdy w ogrodach Akademosa.

  Poszukiwał, aż nagle dopadła go w greckim mieście wieść, że
Cezara zabito w senacie. Był rok 44 przed Chrystusem. Brutus, nie
czując się bezpieczny w Italu, podążył do Aten. Zaczął uczęszczać
na wykłady filozofów, lecz niebawem żarliwość republikańska mło-
dych Rzymian w Grecji dodała mu odwagi. Ośmielił się werbować
wojsko. Horacy przylgnął do Brutusa, otrzymując stanowisko oficera,
tribunus militum. Z klęski pod Filippi w Macedonii w roku 42 uciekł
z życiem. Wrócił do Italu, a tu - jak podaje Caius Suetonius
Tranquillus (ok. 70-160 po Chr.), biograf cesarzy, a zarazem autor
krótkiej i nie w pehii zachowanej Vita Horati - udzielono mu amne-

436 437



ODEJŚCIA I POWROTY


stii. Lecz znalazł się w pustce. Ojciec, jak się zdaje, umarł podczas
jego pobytu w Grecji. Całą po ojcu schedę skonfiskowano Horace-
mu, oddając ją zapewne jakimś weteranom armii spadkobierców
Cezara. Zarabiał więc na życie jako scriba quaestorius, sekretarz
kwestora, urzędnika skarbowego.
  Właśnie wtedy, w wolnych chwilach, pisał nakazane sobie wyższą
mocą wiersze łacińskie. Były to Epodoi, Epody, wzorowane na
miarach Archilocha utwory liryczne, w których po wierszu dłuższym
przemiennie następował krótszy, niekiedy nieznacznie krótszy, jak
w Biesiadzie po klęsce (według nadanego przez nas tytułu), gdzie
w oryginale przeplata się z epickim heksametrem tak zwany wiersz
jamboelegijny. Epod ten oznaczony jest w zbiorze cyfrą 13, lecz
najprawdopodobniej powstał niedługo po bitwie pod Filippi, byłby
więc ze wszystkich najwcześniejszy. Drugi rodzaj wierszy łacińskich,
jakie wenuzyjczyk w owych latach pisał, to były satyry.


Podróż do Brundizjum

  Sekretarzem kwestora nie był Horacy bardzo długo. Dwaj jego
koledzy, trochę od niego starsi, Wergiliusz i znany nam tylko z paru
małych fragmentów, lecz w starożytności wysoko ceniony poeta
epicki i tragik, Lucius Varius Rufus, którzy należeli już do kręgu
pisarzy skupiających się wokół Mecenasa. w roku 39 albo 38 przed
Chrystusem przedstawili młodego satyryka swojemu patronowi. Ten
jednak rozmawiał z nim krótko, choć uprzejmie. I tyle było spotka-
nia. Przez dziewięć miesięcy dumny biedak nie narzucał się możne-
mu. Ale w roku 38 Mecenas przypomniał sobie o nim, zaprosił
Horacego i od razu zaliczył go do grona najbliższych przyjaciół.
Wszystko sam poeta w jednej z Satyr (1, 6, 49-65) opisał. Była to
dla niego, jak można sądzić, po cierpkiej dzielności Biesiady po
klęsce i po desperacji wyrażonej w Epodzie 16, ważna przemiana
życia, chociaż nie taki powrót duchowy do Rzymu, jakiego się
domyślamy w ówczesnych dziejach Wergiliusza.
  Warto tu choć na chwilę ogarnąć patrona uważnym spojrzeniem.
Gaius Cilnius Maecenas (urodził się między rokiem 73 a 63, umarł
w roku 8 przed Chr.) wywodził się ze starej arystokracji etruskiej,

Podróż do Brundizjum

prawdopodobnie z Arrentium (dziś Arezzo). Główny doradca Okta-
wiana, a często też jego przedstawiciel dyplomatyczny, stał u jego
boku w bitwie pod Filippi, potem zaś w jego imieniu wynegocjował
z Antoniuszem pierwszą ugodę w roku 40 w Brundizjum, a po trzech
latach drugą ugodę, tak zwany pakt w Tarencie. Właśnie w celu
odbywania rozmów mających przygotować drugą ugodę Mecenas
wiosną roku 37 przed Chrystusem podróżował z okolic Rzymu do
Brundizjum w Kalabrii nad Morzem Adriatyckim. Zachęcił do wy-
cieczki również swojego nowego przyjaciela, Horacego - naprawdę
przyjaciela (w testamencie dostojnika znajdą się słowa zwrócone do
Oktawiana, wówczas już panującego Augusta: Horati Flacci ut mei
esto memor - "O Horacjuszu Flakku pamiętaj tak, jak o mnie").
Horacy opisał podróż tę w zabawnej 5 Satyrze księgi pierwszej,
mając oczy otwarte na wszystko, co się nadarzało po drodze, lecz nie
poświęcając wówczas ani krzty uwagi polityce (w.1-6):


Gdy wyszedłem z Rzymu, Arycja przyjęła mnie w skromną
Gościnę. Towarzyszem był retor Hełiodor, z Greków
Najuczeńszy. Stąd zmierzamy do Forum Appi,
Zatłoczonego majtkami i hołotą karczmarzy.
Drogę, dla wyżej podkasanych jednodniową,
Podzieliliśmy. Via Appia mniej męczy leniwych.


  W Forum Appi, miasteczku nad kanałem przecinającym Bagna
Pomptyńskie, z powodu okropnej wody boli go brzuch. Trzeba bez
obiadu wsiąść na barkę. W zapadającym zmroku Horacy słyszy
kłótnie majtków i pachołków. "Przybijajże tutaj!". "Co, zabierasz aż
trzystu?". Komary, błotne żaby, a do tego piosenki holowników nie
dają spać. Już zaczyna świtać, a nagle okazuje się, że barka wcale nie
rusza. Gdzie holownik? Spił się i usnął. Dopiero jakiś krzepki
podróżny wygrzmocił go i obudził. Przybili do brzegu o godzinie
czwartej, quarta hora, co na wiosnę odpowiadało naszej godzinie
dziesiątej rano. Horacy i Heliodor obmyli ręce i twarze w rzeźwym
zdroju bogini Feronii i powędrowali trzy mile do zbudowanego na
zboczu jaśniejących skał wapiennych starego miasta, zwanego nie-
gdyś Anksur, a potem Tarracina, dziś Terracina, nad Morzem Tyrreń-
skim. Będą teraz nadchodzić inni (w. 27-49):

438 439



ODEJŚCIA I POWROTY


Miał tu przybyć Mecenas najlepszy, a z nim Kokcejus,
Wyprawieni jako posłowie w doniosłych sprawach.
Oni potrafią godzić poróżnionych przyjaciół.
Właśnie, chorując na zapalenie oczu, wcieram
Czarną maść, a pojawia się Mecenas, Kokcejus,
A także Fontejus Kapito, nieskazitelnie wytworny,
Bardziej zaś niż ktokolwiek Antoniuszowi oddany.
Bez żalu żegnamy Fundi, przez Aufidiusza Luskusa
Pretora rządzone, śmiejąc się z ghzpiego skryby,
Z togi z szeroką obszewką i z żaru kadzielnicy.
Znużeni odpoczywamy w mieście Marmurrów, gdzie daje
Mieszkanie Murena podróżnym, a Kapito nas karmi.

I nowy wstaje dzień, najmilszy, bo w Sinuessie
Spotykają się z nami Plotius, Wariusz, Wergiliusz.
Czystszych od nich dusz nigdy nie nosiła
Ziemia ni takich, do których bardziej bym się przywiązał.
Jakie to były uściski, jaka radość! Roztropny
Będąc, niczego nie zrównam z kochanym przyjacielem.

Tuż przy moście Kampańskim mała willa użycza
Dachu, a drewno i sól dają publiczni dostawcy.
Następnie stajemy w Kapui, gdzie z mułów zdejmuje sięjuki.
Mecenas idzie grać w piłkę, a spać ja i Wergiliusz.
Piłka nie służy tym, co na oczy i brzuch chorują.


  Sinuessa to było ostatnie miasto w Lacjum, już na granicy Kam-
panii. Most nad rzeką Savo (dziś Savone) otwierał drogę z Sinuessy
ku kampańskiej Kapui, gdzie ugościła podróżników bogata willa
Kokcejusa. Zabawił ich niemało turniej wyzwisk między błaznem
Mecenasa, Sarmentusem, a błaznem z karczem pobliskiego Kau-
dium, Messiusem Cicinusem, wypominającymi sobie albo koński
wygląd, albo blizny na twarzy. Zostawmy już to jednak, chociaż
rzymskie grono będzie jeszcze daleko wędrować przez południową
Italię do momentu, który autor zanotuje (w. 104): "Brundizjum
dh>giej drogi jest końcem i karty".
  Trzeba jeszcze raz spojrzeć na Mecenasa. Kto wie, czy o tym
człowieku, który w powstawaniu największego piśmiennictwa rzym-
skiego odegrał tak wielką rolę, nie powiedzą nam czegoś ważnego

Podróż do Brundizjum

jego pisma, nie, raczej małe ich okruchy. Znamy tytuły i urwane
zdania z jego esejów, jak Prometeusz, Do Oktawu (siostry Oktawia-
na, małżonki Marka Antoniusza, która przyczyniła się do pojednania
obu polityków w roku 37 przed Chr.), Uczta, na której przemawiali
jego przyjaciele, Wergiliusz, Horacy i Marcus Valerius Messala
Corvinus, wielce uczony retor i przywódca wojskowy, zwolennik
najpierw Antoniusza, a potem Oktawiana, lecz na niezależnej stopie.
Z wierszy, jakie Mecenas pisał, odzywają się do nas niedługie strofy,
cytowane przez innych autorów i komentatorów, jak te dwa fragmen-
ty, zwrócone do Horacego (w pierwszym mówi się o pilniku tynij-
skim, z Bitynii, gdzie żyło plemię Tynów):

Ani błyszczących, mój kochany Flakku,
Nie chcę szmaragdów, ani roziskrzonych
Berylów, ni przejasnych pereł, ani
Polerowanych tynijskim pilnikiem
Pierścieni, ani ozdób jaspisowych.

Gdybym cię bardziej niż własne wnętrzności
Nie kochał, mógłbyś mię uznać, Horacy,
Za przyjaciela oschlejszego niż [...]

  Podobnie jak to było w rozdartej przez czas odzie Safo o córeczce
Kleis, nie wiemy niż co, bo w manuskrypcie Vita Horati Swetoniu-
sza, który nam przechował ów drugi fragment, pada tu niezrozumiały
wyraz ninnio.
  Mamy też taki strzęp, który chętnie nazwałbym Ucztą epikurejską
ze względu na znane upodobanie uczniów ateńskiego mistrza do
niewystawnego życia:

Oto wnoszą półmiski dymiące gorącym orkiszem.

  I taki, o przywiązaniu do życia, który Seneka, surowy stoik,
w Listach do Lucyliusza (101,10) przytoczył ze wstrętem, określając
to jako turpissimum votum, "życzenie najobrzydliwsze":

I rękę mi okalecz,
I nogę wytcąć z biodra,

440 441



ODEJŚCIA I POWROTY


Na grzbiecie garb mi połóż
I rozchwiej wszystkie zęby:
Póki życie trwa, dobrze jest.
To mi zachowaj,
Choćbym był wbity na pal.


  Zbyt pochopne to potępienie, mistrzu stoicki. Groza była dookoła.
Zresztą i ty, w swoich późniejszych czasach, u kresu zaznałeś jej.
Kto wie, czy Wergiliusz, Horacy i inni nie cenili gorzkiego i spokoj-
nego polityka za to, że z nim, zwłaszcza na biesiadzie, było tak,
jakby i przy pucharach wdychał dym miast palonych gdzieś o tysiące
stadiów stąd i kurz walących się murów? Może słowa naszego
ludzkiego języka przenueniały się w rozmowach z tym człowiekiem.
To już nie były słowa do wtóru fletu. Spadały na ziemię jak
skamieniałe ptaki. Sam też zacytowałeś, mistrzu Seneko, w innym
miejscu Listów do Lucyliusza (92, 35), tym razem z aprobatą, i dla
stylu, i dla myśli, w której doczytałeś się lekceważenia pochowku,
linijkę Mecenasa:

Nie dbam o grób; przyroda grzebie porzuconych.


A tu może chodziło nie o lekceważenie, lecz o coś innego. Może on
ciągle widział i pobojowisko, i tych, którzy tam leżą. Chyba pamię-
tasz, mistrzu, jak o nich mówi Homer: "o wiele milsi sępom niż
własnym żonom".
  Przed chwilą czytaliśmy, z jaką radością Horacy, a niewątpliwie
i Mecenas powitali Wergiliusza w Sinuessie. Czy to, że autor Eklog
przyłączył się do owej politycznej, lecz nie dla wszystkich takiej,
wycieczki dopiero na skraju Kampanii, świadczy, że on wtedy
w Kampanii właśnie, a nie w Rzymie mieszkał? Chyba tak. Pewnie
i w późniejszych latach w Rzymie tylko bywał. Tacyt w Dialogu
o mówcach (13) zapisze wspomnienie zarówno o odosobnieniu Wer-
giliusza, jak i o jego sławie w Rzymie. Historyk woli to od losu
retorów: "Choćby zapasy niebezpieczne wynosiły ich do konsulatów,
mnie najbardziej podoba się wolne od udręki i spokojne Wergiliusza
odosobnienie, w którym jednak nie brakowało mu ani życzliwości
Augusta, ani wziętości u ludu rzymskiego. Świadectwem są listy

Podróż do Brundizjum

Augusta, a potwierdził to sam też ów lud, kiedy, usłyszawszy w tea-
trze Wergiliuszowe wiersze, cały powstał i obecnego przypadkiem na
przedstawieniu poetę uczcił jak Augusta". Skoro Oktawian nazywany
jest swoim najdostojniejszym, sakralnym mianem, rzecz mogła się
zdarzyć najwcześniej w roku 27 przed Chrystusem, kiedy 16 stycznia
(wedhzg naszego kalendarza) senat przyznał władcy imperium tytuł
Augustus. Owe zaś wiersze przedstawione w teatrze to musiały być
któreś z Eklog, jedyne utwory dialogowane.
  Wydał je, jak już mówiliśmy, w roku 37 przed Chrystusem.
Niedhzgo zaś po podróży brundizyjskiej, w roku 36, rozpoczął pracę
nad poematem, który miał wykuwać i szlifować przez siedem lat, do
roku 29, poznając smak przemieniania siebie w słowa. Zarazem zaś
był to dar dla Mecenasa, któremu dedykował owe Georgiki, i dla
samego Oktawiana, a nade wszystko, niezależnie od tego, gdzie
Wergiliusz na tej ziemi mieszkał na stałe, znak jego powracania
(zaczętego 4 Eklogą) do Rzymu, do ludzkiej historii, powracania
drogą wyższą od tej, którą niegdyś od Rzymu i od mozołu dziejów
uciekał. Jak podaje vita Vergili Donatusa, w roku 29 Oktawianowi,
który właśnie wrócił do Italu po zwycięstwach na Wschodzie, w jego
willi w Atelli w Kampanii Wergiliusz czytał ten poemat.
  Georgiki, czyli Poemat o rolnictwie, to utwór dydaktyczny, odda-
ny pod patronat Hezjodowi jako autorowi rolniczego kalendarza,
Prac i dni. Zawiera cztery księgi. Pierwsza poucza o uprawie zboża
i oznakach zmian pogody, druga o pielęgnowaniu drzew, zwłaszcza
oliwki i winorośli, trzecia o hodowli bydła. Czwarta księga poświę-
cona jest wielkiej miłości Greków i Rzymian, pszczołom. O tym, że
poemat, jak i Eklogi, powstawał głównie w Kampanii, w strefle
Partenope, mówi się expressis verbis w zakończeniu księgi czwartej
(w. 559-566), po wielkim, wieńczącym utwór epizodzie Orfeusza
i Eurydike, który w całości przytoczyłem w Mitologii (epikę Wergi-
liańską, także tę dydaktyczną, jak i Lukrecjuszową, i później epikę
Owidiuszowych Przemian, transponuję z heksametru na nasz epicki
jedenastozgłoskowiec i trzynastozgłoskowiec).


Takie ja w trosce o łany i stada,
I drzewa wiersze pisałem, gdy wieIki
Cezar grzmi wojną nad głębokim nurtem

442 443



ODEJŚCIA I POWROTY


Eufratu, prawa nadaje, zwycięzca,
Narodom chętnym i ku niebu zmierza.
Mnie, Wergiliusza, wtedy Partenope
Słodka żywiła w niechlubnym spoczynku,
Gdy się bawiłem pieśniami pasterzy
I opiewałem śmiałego młodością
Ciebie, Tytyrze, pod cienistym bukiem.



Miara horacjańska

  Horacy zaś przyjaźni z Mecenasem dotyka w wielu utworach,
niekiedy en passant, śmiesznie, a zarazem poważnie, jak to dzieje się
na przykład w 9 Satyrze księgi pierwszej, która prowadzi nas tak
żywo po via Sacra, najstarszej ulicy Rzymu, idącej północnym
podnóżem Palatynu do Forum Romanum i na Kapitol. Była to ulica
i handlowa, bo część jej obrzeżały sklepy, i wielce uroczysta, albo-
wiem w porach świąt kroczyły nią procesje do przybytków bogów na
Forum. Tu dopada poetę nudziarz. Nie wiemy, kim był Bolanus (imię
to znamy także z korespondencji Cycerona), któremu Horacy zazdro-
ści gwałtownego usposobienia: on nie potrafi prędko się od gaduły
uwolnić; nerwową medytację, że natręt ma tylko jego sposobnego do
zamęczania, Horacy (jak na to zwrócił uwagę już antyczny komenta-
tor) snuje, rzecz jasna, w myśli. A prześladowca niebawem ujawnia,
o co mu naprawdę chodzi. Pyta: Maecenas quomodo tecum ? - "Jak
z tobą Mecenas?". O, chciałby się do tego kręgu dostać.
  Co się tyczy przyjaźni z Wergiliuszem, czule przejawia się ona
w trzecim utworze pierwszej księgi Pieśni. Druha odpływającego do
Grecji Horacy powierza opiece życzliwych bóstw: Wenus, Diosku-
rów i Eola, który oby spętał wszystkie wiatry oprócz jednego tylko
Japyga, wiejącego od Apulii, pomocnego tym, którzy żeglują z Italii
na wschód. Zresztą nie sama czułość tu jest, ale i zamyślenie nad
zuchwałością, jak mniema autor, ludzkiego przeprawiania się przez
morza. Kiedy próbujemy interpretować odę, onieśmiela nas zagadka
chronologiczna. Trzy księgi Pieśni poeta opublikował najprawdopo-
dobniej w roku 23 przed Chrystusem. Inne zaś świadectwa antyczne
mówią tylko o jednej podróży Wergiliusza do Grecji, tej w roku 19

Miara horacjańska

przed Chrystusem, o której opowiemy. A co z ową podróżą z ody?
Jest nawet taka hipoteza, iż chodzi tu o innego Wergiliusza, innego
przyjaciela Horacego. Ale skąd by się wziął? Należy chyba uznać, że
albo oda opiewa podróż tylko przewidywaną, wymarzoną przez
tamtego poetę, niedoszłą wówczas, z jakiejś przyczyny, do wypełnie-
nia, albo Wergiliusz odwiedził Grecję, chyba po raz pierwszy w ży-
ciu, już przed rokiem 23, może nawet o wiele wcześniej, czego nie
zauważyli biografowie antyczni, a co mogłyby potwierdzać frazy
w Georgikach (3,10-15) mówiące o zaproszeniu, "przy powrocie do
ojczyzny" (adpatriam rediens), Muz ze szczytu beockiego Helikonu
nad cicho wijący się wśród wiotkich trzcin Mincjusz pod Mantuą.
Może jednak "powrót do ojczyzny" jest tu metaforą?
  Jakkolwiek to było, wchodzimy oto w krąg Horacjańskich Pieśni,
Carmina. My dziś nazywamy je z grecka (odai) odami, co ma
uzasadnienie w tym, że w zakończeniu trójksięgu (3, 30, 13-14)
powiada się o sprowadzeniu "eolskiej [to znaczy: wypiastowanej
przez Alkajosa i Safo] pieśni do rytmów italskich" - Aeolium carmen
ad Italos modos. Pieśni powstawały później od pierwszych epodów
i satyr. Najwcześniejsza, jaką możemy datować, to 1, 37, napisana po
zgonie Kleopatry w roku 30 przed Chrystusem. Niektóre inne jednak
w trójksięgu mogą być wcześniejsze. Nie wiemy dokładnie, kiedy
nadszedł moment, w którym dorosły już i doświadczony uczeń Orbi-
liusza przypomniał sobie dziecinne marzenie, żeby iść śladami
poetów greckich, domyślamy się: zarówno dawnych, tych z Lesbos,
jak i nowszych, podziwianych w zakątkach niespokojnego Rzymu
pisarzy aleksandryjskich, których półmilczącą, szorstką i kuszącą
poezję znamy najlepiej z Antologii Palatyriskiej. A uczeń ten zarazem
pamiętał o upomnieniu usłyszanym we śnie od boskiego Kwirynusa.
I postanowił zmagać się ze sztuką helleńską tu, po łacinie.
  Tego poetę widzę nie w wyobraźni, lecz w płaskorzeźbie, która
stanowi ozdobę Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie. Jest to mały
odłamek, wysokości około trzydziestu centymetrów, szerokości dwu-
dziestu kilku centymetrów, w niejednym miejscu uszkodzony. Z pra-
wej strony dostrzega się drzewo oplecione winoroślą, pod nim na
łożu okrytym drapetią spoczywa mężczyzna wsparty lewym ramie-
niem o poduszkę. W lewej ręce trzyma ozdobny puchar dwuuszny,
przez przegub ma przewieszoną kunsztowną błyskotkę, jakby kółka

444 445



ODEJŚCIA I POWROTY

nanizane na łańcuszek. Ubrany jest w tunikę, na niej płaszcz okrywa
jego lewy bok i ramię. Mężczyzna zwrócony jest twarzą w lewą
stronę, wpatruje się w coś, co "nieprzeliczony lat ciąg, ucieczka
czasu" oderwały od płaskorzeźby. Styl dzieła wskazuje, zdaniem
badaczy chronologu sztuki, na ostatnie lata republiki rzymskiej albo
wczesny okres Augustowski. Rysy twarzy, jak i łysina powiększająca
czoło zgadzają się z wizerunkami Horacego na medalionach i kost-
kach do gry, pochodzącymi dopiero z IV wieku po Chrystusie, ale
wzorowanymi, jak można mniemać, na podobiznach dawniejszych.
  Kiedy muzeum bostońskie nabyło, w roku 1900, i ukazało światu
ów kamienny okruch, rozeszła się pogłoska: to Horacy! Taki jak
w Odzie 38 z księgi pierwszej:


...Mirt dobrze przystoi
I tobie słudze, i mnie pijącemu
  Pod winoroślą.

  To musiało być w Sabinum, gdzie najchętniej mieszkał, może od
roku 31 przed Chrystusem. Mecenas marzył o tym, żeby poeta został
jego osobistym sekretarzem. Tego samego pragnął Oktawian, który
we fragmencie listu przytoczonego w Swetoniuszowej Vita Horati
skarży się żartobliwie, że nie znalazł wzmianki o sobie w Horacju-
szowych Sermones, jakie właśnie przeczytał: "Wiedz, iż gniewam
się, że w większości pism tego rodzaju nie rozmawiasz głównie ze
mną. Czy obawiasz się, że u potomnych mogłoby ci to przynieść
ujmę, gdyby odnieśli wrażenie, iż łączyła nas zażyłość?". Kto wie
czy Swetoniusz nie domyśla się trafnie, że właśnie odpowiedzią na
taką wymówkę są słowa zaczynające jeden z Listów (2,1):


Gdy tyle tak wielkich dźwigasz sam obowiązków, italską
Rzecz chronisz orężem, zdobisz obyczajami,
Ustawami naprawiasz, publicznemu szkodziłbym dobru,
Jeślibym czas ci mitrężył długą gawędą, Cezarze.

  Sekretarzem nie chciał być ani Mecenasa, ani Oktawiana. Kiedy
w roku 33 przed Chrystusem dostał, być może jako rekompensatę za
utracony dobytek po ojcu, niewielką posiadłość ziemską wśród Gór

Miara horacjańska

Sabińskich, niedaleko od Tiburu (dziś Tivoli), niczego już, jak
powiada (Satyry, 2, 6,1-4), nie pragnął.

To było w modlitwach: kawałek pola nie tak wielki,
W nim ogród i blisko domu zdrój ciągle płynący,
A nad tym trochę lasu. Ale obficiej i lepiej
Dali bogowie. Dobrze jest. Nie proszę o więcej.

  Można tam i dziś powędrować, jadąc do Horacjańskiego kawałka
pola samochodem z Rzymu. Trudniej się wędrowało, kiedy trzeba
było tłuc się wozem, który mozolnie nieraz się przeciskał obok
pędzonych przez pasterzy stad bydła, wzniecających racicami tumany
kurzu. Dziś mała na brzegu szosy tabliczka z napisem: Villa d'Orazio
zatrzymuje niewielu przejeżdżających tędy turystów. Idzie się od
szosy w bok, ścieżką wspinającą się na niskie wzgórze, na zieloną
łąkę. Na tej łące jest willa Horacego, z której trwają zarysy wszyst-
kich pokoi, wysokie na kilkanaście, niekiedy kilkadziesiąt centyme-
trów. Posadzki tu i ówdzie się zachowały, ozdobione skromnymi
mozaikami. Tu się odbywały wiejskie uczty, o których opowiada
przywołana przed chwilą Satyra (w. 65-76):

O noce, boskie biesiady, kiedy z moimi ludźmi
Przed Larem własnego domu żywię się i zaczepnych
Domowników karmię daniami po ofierze dla bogów.
Jak zapragnie ktokolwiek z nich, rozmaite wychyla puchary,
Wolny od obłąkanych przepisów, czy dzielnie chwyta
Tęgie kubki, czy małymi skrapia się weselej. Wtedy
Rozmowa zawiązuje się, lecz nie o cudzych willach i domach
Ani nie o tym, czy Lepos tańczy źle czy nieźle. Raczej
Co bliżej nas dotyczy i czego byłoby źle nie wiedzieć,
To roztrząsamy: czy ludzi uszczęśliwia bogactwo czy męstwo?
Co do przyjaźni ciągnie nas, interes czy prawość?
Na czym polega dobro i co jest dobrem najwyższym?

  I tu, w Sabinum, powstały liczne Horacjańskie ody. Zbliżając się
do nich, zawsze myślę o tajemnicy czasu. Tak pojmowanej, jak się ją
interpretuje w dzisiejszych rozprawach filozoficznych? O, nie! Całe
furgony tych rozpraw oddałbym za dwa, trzy wersety z Ksiggi
Ekle#jasty (cytuję tym razem Biblię Gdańską): "Pierwej niż się

446 447



ODEJŚCIA I POWROTY


przerwie sznur srebrny i niż się stłucze czasza złota, a rozsypie się
wiadro nad zdrojem, a skruszy się koło nad studnią"... Albo za dwie,
trzy linijki łacińskie, nawet za trzy słowa, te słowa z Propercjusza, za
ich rytm: ignibus ista dabis - "płomieniom oddasz to". Albo za ten
pochód, za ten stuk kroków czasu w przywołanym przed chwilą
wierszu Horacego: innumerabilis annorum series etfuga temporum...
Jeżeli kiedykolwiek czuję, że naprawdę dotykam twardej przemocy
czasu, dotykam w taki sposób, że się z nią zmagam, że ją chwytam
w rękę, że ją uginam - to na przykład wtedy, gdy wewnętrzny rytm
fraz łacińskich zaczyna na nowo łomotać, jak krew, w mojej już
własnej mowie albo gdy jak łuna olśniewa mnie zrozumienie: gdy
myślę, że pojąłem, co naprawdę w tych wersach jest powiedziane.
Ofons Bandusiae, splendidior vitro - to nie znaczy: "O Banduzjo!".
To w mojej mowie ma dźwięczeć: "Ach, ty Banduzjo, niźli szkło
przejrzystsza"... Nagle usłyszałem ten głos, tę muzykę, a ona zawsze
była w tej Horacjańskiej odzie, ona trwa, jak twarz pięknej Renee
w zapadłym w przeszłość Paryżu na fotografii Jacques-Henri Larti-
gue'a.
  Właśnie do Banduzji, źródła tak nazwanego pono przez samego
poetę, który miałby przenieść to miano ze swojej rodzinnej Wenuzji,
z bijącego przy niej fons Bandusinus, warto z willi pójść przez gęsto
rozrośnięte krzewy i zielska. Doskonale czysta sączy się w bujnej
zieleni woda z Banduzji, jednego z najsłynniejszych źródeł na świe-
cie, chociaż jest zupeinie podobne do tysięcy innych. Może nam
zaświtać nad nim taka myśl, jaka nie nad każdą wodą ludzi nawiedza.
Oto przez dwa tysiące lat przetoczyło się przez świat tyle zdarzeń
wielkich i osobliwych. Władcy rządzili i wojowali. Powstawały mia-
sta. Ginęły miasta. Z północy nadeszły nowe ludy. Odoaker pokonał
Romulusa Augustulusa, Teodoryk pokonał Odoakra. Święty Bene-
dykt założył swój klasztor. Wędrowały i walczyły coraz to nowe
plemiona. Mijało średniowiecze, rozpalała się powoli zorza renesan-
su. Płonął wielki duch Savonaroli. Michał Anioł kuł w marmurze.
Nadeszła epoka nowożytna, nadejdą czasy, jakich jeszcze nie znamy.
A czysta w zieleni woda przez wszystkie wieki tak samo płynęła
i płynie.
  Czy to Sabinum, czy Czarnolas? - pytałem siebie w duchu.
W XVI wieku Jan Kochanowski swojego najwyżej cenionego mi-

Miara horacjańska

strza naśladował i w wyborze wiejskiego zacisza (chciałoby się rzec:
nieruchomej pory), i w ciągłym poszukiwaniu trafnych słów.

Czuły będąc także w wiązaniu słów i przezomy,
Rzecz swoją powiesz świetnie, jeśli przemyślne połączenie
Wyraz znany zrobi czymś nowym.

  Jest to jedna z pisarskich rad (w. 46#8) w słynnym Horacjańskim
Liście do Pizonów, niekiedy zaliczanym do drugiej księgi Listów,
częściej jednak uważanym za utwór osobny, przerastający tamten
zbiór. Pizonowie, ojciec i dwaj synowie, to ludzie wywodzący się
z tego samego rodu Kalpurniuszów, do którego należał Lucius
Calpurnius Piso Caesoninus, patron i przyjaciel Filodema, lecz nie
znani nam, tropieni przez badaczy tylko spornymi domysłami. Komu
poeta udziela rad? Pizonom? Jakimś kolegom pisarzom? Czy same-
mu sobie w medytacji nad sztuką?
  Udziela ich także, jak się to miało okazać, nam. List do Pizonów
od Kwintyliana (Kształcenie mówcy, 8, 3, 60) nazywa się w Europie
księgą O sztuce poetyckiej, De arte poetica, będąc jednym z trzech
wielkich antycznych wykładów owej sztuki, pomiędzy Poetyką Ary-
stotelesa i esejem Pseudo-Longinosa O wzniosłości. Wolnym, jak
i owe dwa, od pedanterii, lecz częściej niż one zadziwiającym, na
pozór kapryśnym, w rzeczy skupionym na tym, co autor koniecznie
chce powiedzieć. Jeszcze niech tu odezwie się cytat (99-105):

Nie dosyć, by poematy były piękne. Niech będą
Słodkie i, dokąd zechcą, niech wiodą ducha sh#chacza.
Twarze ludzkie, jak śmieją się z roześmianymi,
Tak z płaczącymi płaczą. Jeśli chcesz, bym płakał, niech ciebie
Najpierw boli. Wtedy, Telefie albo Peleusie,
Twoja niedola mnie dotknie. Gdy źle wygłosisz rolę,
Usnę lub się pośmieję.

  Frazy poetyckie, czy to czytane, czy słuchane w teatrze, mają być
"słodkie", dulcia. Pada tu łaciński przymiotnik dulcis, w epoce
klasycznej wymawiany dulkis, a więc dźwiękowo bliski greckiemu
glykys. Jak Grecy nie przyjmują piękna bez elementu słodyczy, tak
jeden z poetów rzymskich, urzeczonych jak tamci miodem i pszczo-

448 449



ODEJŚCIA I POWROTY

łami, i słodką wonią (jak szczególnie drogi Wergiliuszowi zapach
tymianku, Eneida, 1, 436), również zdolność do wzruszania nazywa
"
słodyczą". Często słyszymy ten wyraz w językach wywodzących się
z łaciny. Hrabiego Rolanda, umierającego pod sosną, na wzgórzu,
które góruje nad pobojowiskiem bohaterskiej i przegranej bitwy,
nawiedza wspomnienie "słodkiej Francji", de dulce France. We
Włoszech pogodny dzień nadal nazywają giorno dolce.
  Nie udało się uczonym znaleźć pewnej odpowiedzi na pytanie,
kiedy powstał ten poetycki traktat. Jeśli jednak poważnie potraktuje-
my deklarację autora, że naucza reguł poetyki "nic sam nie pisząc",
nil scribens ipse (w. 306), może należałoby umieścić esej w jednym
z kilku lat po 23 przed Chrystusem, kiedy Horacy, wydawszy
trójksiąg Pieśni, mniemał, że jest to zamknięcie jego najważniejszej
poezji. Zdaje się, że nie pisał wówczas nowych ód. Pisał Listy.
Wymieniliśmy już je jako utwory pokrewne przynajmniej niektórym
Satyrom. Ale zamyśleniu nad życiem dają Listy przewagę nad
obrazami życia.
  Pierwszą księgę owych Epistulae, z której wyjmujemy krótki
List 4, adresowany do młodszego kolegi, Tibulla, Horacy opubliko-
wał najprawdopodobniej w roku 20 przed Chrystusem. Druga księga
zawiera (poza dołączaną do niej niekiedy Sztuk# poetycką) dwa
powstałe w następnym dziesięcioleciu dosyć długie utwory o litera-
turze. List 1, zwrócony do samego Augusta, jest, jak już wspomnia-
łem, chyba odpowiedzią na jego żartobliwą wymówkę, że poeta go
ignoruje. A zarazem, można by pomyśleć, jest komentarzem do
nakazu usłyszanego przez Horacego jeszcze w chłopięctwie od Kwi-
rynusa. Tak, poeci rzymscy powinni pisać po łacinie, ale w tym
pisaniu niech idą śladami poezji greckiej, albowiem (w. 156-157)
"Grecja pokonana dzikiego pokonała zwycięzcę i wieśniaczemu La-
cjum przyniosła kunszty". W Liście 2 Horacy wyjaśnia młodemu
miłośnikowi poezji, którym był lulius Florus z orszaku Tyberiusza,
późniejszego cesarza, pasierba Augusta, dlaczego już nie pisze
wierszy lirycznych. Myśli jego zajmuje filozofia, od której oczekuje
zapewnienia duchowi spokoju, rzeczy nie danej człowiekowi, lecz
zadanej.
  A jednak miał wrócić jeszcze do miary lirycznej. Aby to dobrze
zrozumieć, trzeba sobie uświadomić, jak wiele się w owych biegną-

Miara horacjańska

cych latach działo, o czym on nie mógł nie słyszeć, choćby nie wiem
jak był pogrążony w swoim zaciszu sabińskim. To wszystko będzie
jeszcze ważniejsze dla Wergiliusza, ale ponieważ ku temu drugiemu
autorowi niebawem zwrócimy znowu wzrok, warto owe rzymskie
wydarzenia rozwinąć już teraz. W roku 29 przed Chrystusem Okta-
wian, wróciwszy ze Wschodu jako zwycięzca, odbył trzy triumfy:
dalmacki (pokonał był Dalmatów w roku 34), akcyjski (na cześć
bitwy pod Akcjum u wybrzeża Epiru w roku 31, gdy rozbił flotę
Antoniusza i Kleopatry) i aleksandryjski (wkroczył do Aleksandru
i zrobił Egipt prowincją rzymską w roku 30).
  Zamknięto wówczas w Rzymie wrota świątyni Janusa, co było
znakiem nastania ery pokoju. W roku 27 senat, jak już o tym
mówiliśmy, przyznał władcy tytuł Augustus. Pokój panował w Italu
i w wielu prowincjach, lecz w roku 25 August wyprawił się zwycię-
sko do Hiszpanii. Potem rok za rokiem, pomimo ciężkiej choroby,
jaka naznaczyła mu lata 25 i 23, umacniał orężnie i dyplomatycznie
związek prowincji zachodnich i wschodnich z Rzymem. W roku 20
odzyskał od rządu państwa partyjskiego, potęgi ówczesnego Wscho-
du, znaki rzymskich legionów, utracone przez Krassusa w ciężkiej
klęsce pod Karrami w roku 53 i przez Antoniusza w roku 35.
Ogromne już imperium rzymskie, gdzie w licznych, coraz liczniej-
szych miejscach rolnicy, szewcy, sklepikarze, stolarze niespodziewa-
nie zaczęli oddychać w pokoju (nawet niezależnie od tego, co się
działo na Palatynie), August usiłował pokrzepić prawami mającymi
uzdrawiać obyczaje.
  W roku 17 przed Chrystusem odbywały się w Rzymie przez trzy
doby, nocą i dniem, uroczystości jubileuszowe, ludi saeculares,
wyznaczone przez interpretatorów przepowiedni sybillińskich; pierw-
sze takie "święta wiekowe" obchodzono w Rzymie w roku 249,
drugie w roku 146 przed Chrystusem. Modlitwy, ofiary, procesje,
igrzyska miały być żegnaniem dawnego wieku i witaniem nowego,
w nadziei ludzi: lepszego. W trzecim dniu owego święta, rozjarzone-
go w porze naszego czerwca, chór, jaki stanowiło dwudziestu sied-
miu z najpierwszych domów młodzieńców, których rodzice jeszcze
żyli, i tyleż dziewcząt, w świątyni Apollina na Palatynie odśpiewał
Pieśń na powitanie nowego wieku, Carmen Saeculare. Poświadcza to
wykuta w marmurze inskrypcja, podając też, kto ułożył ów hymn:

450 451



ODEJŚCIA I POWROTY


carmen composuit Q. Horatius Flaccu
kich składa hołd Apollinowi i Dianie i
sławieństwo dla Augustowych reform.
czuwała nad matkami. Oby Parki d
dodały promienną przyszłość. Oto wn
(w. 57-60):

s. Dziewiętnaście strof safic-
prosi boskie potęgi o błogo-
Oby Ilityja (grecka Ejlejtyja)
o tego, co było pomyślne,
#cają wygnane niegdyś moce



Wierność i Pokój, i Honor, i Skromność
Ojców, i Cnota wzgardzona powrócić
Już się nie boją i jawi się z pełnym
  Rogiem Obfitość.

  To więc święto wyciągnęło Horacego z wiejskiego zacisza. A sko-
ro się zgodził ułożyć hymn, znowu pod palcami poczuł struny liry.
I pisał, w latach 17-13 przed Chrystusem, nowe utwory, które wy-
pełnią nieoczekiwaną czwartą księgę Pieśni. Są wśród nich perły.
O ileż bylibyśmy ubożsi, gdybyśmy ich nie mieli. Horacy odszedł
z tego świata w tym samym roku 8 przed Chrystusem, w którym,
o kilka miesięcy wcześniej, umarł Mecenas. Jak podaje Swetoniuszo-
wa Vita Horati, zachorował tak nagle (był to nasz listopad), że nie
zdążył napisać testamentu. Ludziom obecnym przy nim oświadczył,
że swoim spadkobiercą ustanawia Augusta. Miejsce grobu - w Rzy-
mie na wzgórzu eskwilińskim tuż przy grobie Mecenasa. Wergiliusza
wówczas nie było na ziemi już od jedenastu lat.



Wergiliusz i cesarz

  Ale właśnie ku autorowi Eklog i Georgik teraz mamy, cofając się
jeszcze raz w czasie, zwrócić spojrzenie. Gdy w Italii i w imperium
działo się to, co przed chwilą wspomnieliśmy, Wergiliusz, spotykając
się z Mecenasem i z Oktawianem czy to w Rzymie, czy w Kampa-
nii, gdzie najwięcej przebywał, i przyglądając się losom ludzi, i wshz-
chując się w wieści, poznawał sprawy społeczności, której, aby
mogła żyć, trzeba było zapewnić ład, wszystkim tym ludziom:
kobietom, mężczyznom, niemowlętom, starcom, kalekom, zdrowym,
chorym, wariatom, siłaczom, biedakom, krótko mówiąc, wszystkim,

  Wergiliusz i cesarz

co zostają na ziemi, gdy Antygona powiedziała "nie" i odeszła.
Utworem, jaki miał sprostać takiej świadomości i wyłaniającemu się
z niej obowiązkowi, była Eneida, obiecana samemu już Oktawia-
nowi.
  Nie wiemy na pewno, kiedy Wergiliusz rozpoczął pracę nad tym
wzorowanym na epopejach Homerowych poematem. Chociaż trady-
cja antyczna głosi, iż trudził się przez jedenaście lat, od roku 29 przed
Chrystusem, być może poeta wziął w ręce dzieje Eneasza dopiero
(jak to stwierdza jedna Vita Vergili, autorstwa Probusa) bello Canta-
brico, podczas zmagań Augusta z Kantabrami w Hiszpanii, czyli
w latach 2f#25. Propercjusz w jednej ze swoich Elegii (2, 34,
65-66), pisząc po roku 26, wita zaczęty, ale, jak widać, głośny już
we wtajemniczonych kręgach poemat jako "coś większego od Ilia-
dy". Potem widzimy, jak Wergiliusz czyta poszczególne księgi,
drugą, czwartą i szóstą, princepsowi i bliskim jego, i gościom. Dona-
tus podaje, że kiedy poeta recytował smutną w księdze szóstej
przepowiednię, jaką pod ziemią Anchizes z bólem mówi o swoim
dalekim w przyszłości potomku, Marcellu, adoptowanym przez Au-
gusta i przeznaczonym na następcę, a zmarłym w roku 23 przed
Chrystusem, w wieku dziewiętnastu lat, matka jego, siostra Augusta,
Oktawia, przy słowach: tu Marcellus eris, "tyś Marcellus", omdlała.
  Przepowiednię tę słyszy w epopei Eneasz, gdy zstąpił, jak Home-
rowy Odyseusz, do świata umarłych. Przedtem śledzimy epizod
żeglugi praojca Rzymian do Italii, rozbicie sięjego iloty w naszczutej
przez gniewną Junonę burzy u wybrzeża afrykańskiego (w starożyt-
ności libijskiego, dziś tunezyjskiego), gdzie emigrantka z Tyru, fenic-
ka królowa Dydona (Dido), buduje Kartaginę. Przygarnia ona Ene-
asza i ocalałych jego towarzyszy. Na uczcie późno w nocy, właściwie
przed świtem, tułacz, znowu jak Odyseusz (na biesiadzie u Feaków),
opowiada królowej i tyryjskiej starszyźnie, jak uszedł z płonącej Troi
z niesionym na plecach ojcem, Anchizesem, i trzymanym za rękę
synkiem, Askaniuszem-Julusem. Zapisane zostało już w Iliadzie (20,
293-380), w przepowiedni Posejdona, że Eneasz, książę z bocznej
linu królewskiego rodu Ilionu, syn Anchizesa i samej Afrodyty-We-
nus (pramatki Juliusza Cezara i całego rodu julijskiego), ocaleje jako
jedyny z herosów trojańskich, który ma przed sobą przyszłość, i to
wielką: będzie władał Troadą. Potem jednak dała się słyszeć czujnym

452 453



ODEJŚCIA I POWROTY


uszom, wśród Greków, Etrusków, Latynów, wieść, że Troja odrodziła
się nie w Troadzie, lecz w Italu, dokąd Eneasz wędrował w bezmia-
rze niedoli, ale i pod opieką boskiej matki, przez płomienie, przez
utratę żony przy wychodzeniu z miasta (czule zabranej przez bogów),
utratę ojca, który umiera podczas tułaczki, przez orkany morskie
i pobyt kartagiński. W Italii heros zawarł przymierze z przybyłym
z Arkadii nad Tyber królem Ewandrem i toczył boje z różnymi
plemionami.
  U Wergiliusza gorzeje w opowieści Eneasza łupiona Troja, a po-
tem roztaczają się i kłębią przygody podróży, z których chyba naj-
osobliwiej wzruszają nas spotkania z ludźmi znanymi z Iliady,
zwłaszcza z Andromachą, mieszkającą teraz w Epirze, "wdową He-
ktorową - jak powie Charles Baudelaire - niestety, żoną Helenusa".
Po uczcie zaś dzieje się coś niespodziewanego, któż wie, czy
naprawdę niespodziewanego, i któż wie, w jakiej mierze rozpoznane-
go przez Wergiliusza we własnym domyśle, we własnej duszy:
Dydona patrzy na Eneasza coraz czulej. Tak, kocha go bez miary.
Jemu zaś boski poseł Jowiszowy, Hermes-Merkury, każe nie zważać
na to i płynąć do Italii. W finale czwartej księgi, miłosnego dramatu,
królowa na stosie żałobnym odbiera sobie życie. A on musi wędro-
wać. Po drodze odprawia na wybrzeżu sycylijskim opóźnione igrzy-
ska ku czci zmarłego ojca.
  I wreszcie w księdze szóstej flota przybija do italskiego wybrzeża,
do Kum, greckiej Kyme, gdzie głosi losy ludziom i ludom Sybilla.
Znamy już przecież to wielkie imię i z aforyzmu Heraklita, i z Eklo-
gi 4; księgi sybillińskie patronują też Horacjańskiej Pieśni na powi-
tanie nowego wieku. W Eneidzie wróżka przepowiada herosowi
groźne dzieje w Italii, a gdy on się zwierza, że pragnie zobaczyć pod
ziemią oblicze ojca, Sybilla każe mu zerwać z drzewa w gaju złotą
gałązkę (tę, która po tysiącleciach tak zaczaruje Jamesa G. Frazera).
Ze złotą gałązką wędrują razem, wróżka i heros, w tamten zaświato-
wy kraj. Mijają zgraje potworów, przepływają Styks w łodzi Charo-
na. Idą obok dziedziny dusz zmarłych niemowląt, ludzi fałszywie
skazanych i samobójców. Dochodzą do Pól Żalu, Lugentes Campi,
gdzie Eneasz widzi Dydonę tak dziwnie (w. 451-455), jak będą
widzieć rzeczy i postacie francuscy symboliści w XIX wieku, Bau-
delaire (znowu jego trzeba tu wspomnieć) i wspólnicy: "mglisty zza

Wergiliusz i cesarz

cieni kształt - jak gdy w początku miesiąca ujrzał ktoś lub mu się
zdaje, że ujrzał księżyc pośród chmur wschodzący". Heros woła,
przyzywa ją, lecz ona odwraca głowę.
  Przechodzą obok przepełnionego męką zamczyska Tartaru. Docie-
rają wreszcie do Elizjum, gdzie są Gaje Błogosławionych, Fortuna-
torum Nemora. Tu, na zielonej łące, padają sobie w objęcia syn
i ojciec i płaczą z radości. Anchizes, uszczęśliwiony, że Eneaszowi
wędrującemu ku rzymskiemu posłannictwu nic nie stało się "złego
w Libii" (w. 694), pokazuje synowi promienne dusze potomków,
mające jeszcze przez wieki czekać na wcielenie i kiedyś, już na
ziemi, wydźwignąć Rzym ku ogromnej chwale. Odsłania ojciec przed
tułaczym synem owe przyszłe dzieje i ich treść. Roztacza je i przed
nami.
  Tu trzeba choćby przelotnie (bo w tej panoramie literatury czas
ciągle nas nagli, jak wróżkę i Eneasza) wspomnieć wielkiego pisarza,
prozaika, którego już przywołaliśmy jako świadka rzymskich legend.
Titus Livius (54 przed Chr: 17 po Chr. albo 64 przed Chr: 12 po
Chr.), młodszy od Wergiliusza, lecz należący do tej samej Augustow-
skiej epoki, urodził się w Patavium (dziś Padwa). Niewiele o jego
życiu wiemy poza tym, że za retora wydał córkę, a syn jego może
też był pisarzem, on zaś sam pracował w rodzinnym mieście, a także
w Rzymie, gdzie odczytywał publiczności ustępy swojego historycz-
nego dzieła i ściągnął na siebie uwagę samego Augusta. Historia
Liwiusza, nosząca tytuł: Ab urbe condita libri, Księgi od zafożenia
miasta, czyli Rzymu, a więc od roku, który dla nas jest 753 przed
Chrystusem, zawierała ich sto czterdzieści dwie. W księgach 1-5
dzieje toczą się od początku do złupienia Rzymu przez Galów w roku
390 przed Chrystusem, w księgach #10 przyglądamy się podbijaniu
przez Rzym Italii. Jest to, jak się powiada, pierwsza dziesiątka
Liwiuszowa. Druga przepadła. Mamy dopiero księgi 21#5. I tu
znowu dzieło urywa się. Z zaginionych ksiąg posiadamy streszczenia
(per-iochae) i fragmenty.
  W pełnej, cudownej narracji Liwiuszowej możemy, po pierwszej
dziesiątce, czyli po dziejach najwcześniejszych, śledzić epokę drugiej
wojny punickiej (218-202 przed Chr.), w której wizerunek przeciw-
nika Rzymu, kartagińskiego wodza Hannibala, jest groźny, ale
i wzruszający głęboko (przypomina się tu, przynajmniej w niejakiej

454 455



ODEJŚCIA I POWROTY

mierze, obiektywność Homera w Iliadzie), oraz czasy wojen mace-
dońskich i syryjskich (II wiek przed Chrystusem). Dziś badacze nie
ufają ścisłości historiografii Liwiusza (chociaż ufają jego szczerości)
tak, jak wierzono jej jeszcze w renesansie. Ale czar prozy tego
autora, dramatycznej i zarazem czułej, jakby domowej, jest przemoż-
ny. Któż by czarowi nie uległ, jeśli zwłaszcza w zimowe wieczory
czyta i czyta te stronice, czyta długo, aż ze wszystkich stron otacza
go owa nieprzerwanie płynąca opowieść. Do ekscerptów ona się nie
nadaje.
  Wróćmy teraz do Eneidy, najpierw do owej szóstej księgi, do
zaświata, z którego Eneasz i Sybilla wychodzą bramą z kości słonio-
wej na ziemię. Wergiliusza, który jako autor Eklogi 4 był już
w starożytności "prorokiem wśród pogan", księga ta po wielu wie-
kach obdarzy jeszcze nową rolą. W średniowieczu zresztą, słusznie
uważany za mędrca, był w legendzie ludowej także potężnym czaro-
dziejem, ochraniającym ulubiony Neapol, ale i Rzym, przed wężami
i chorobami. W wielkiej literaturze jednak stanie się dzięki podziem-
nej wędrówce Eneasza kimś jeszcze o wiele większym: w Boskiej
komedii będzie prowadził Dantego przez tajemnice Piekła i Czyśćca;
dopiero na progu Raju ten "uprzejmy mistrz", maestro cortese, odda
florenckiego poetę pod opiekę Beatrycze.
  W Eneidzie zaś Eneasz, pożegnawszy Sybillę, dalej wędruje po
ziemi i przybywa ze swoim zastępem już do Italii. Wpływają o świ-
cie na wody Tybru, rzeki, która stanie się kiedyś rzymska. Praojciec
Eneasz ma do wypełnienia obowiązek. Od początku, nawet w łunie
klęski Troi, miał on przed sobą przyszłość. Przyszłość wielką, ciężką,
wielkie brzemię. Właśnie to Wergiliusz w następnych księgach Enei-
dy będzie się starał pokazać. Poeta ten, bardziej niż Horacy, jest taki,
jakiego wymarzyli sobie Mecenas i August. Wrócił duchem do
Rzymu, żyje w historii ludzi. Odsłania przed nami dawne Lacjum,
gdzie nad jednym z plemion, laurentyńskim, panuje król Latinus.
Jego żoną jest Amata. Mają córkę Lawinię, którą matka przyrzekła
mężnemu Turnusowi, królowi pobliskiego ludu Rutulów. Lecz wy-
rocznie bogów każą czekać na zięcia z dalekich stron. Takiego
właśnie rozpoznaje w Eneaszu Latinus, gdy heros staje przed jego
obliczem. Chce mu dać Lawinię, lecz Amata wzywa Turnusa do

oporu.

Wergiliusz i cesarz

  Z przypadkowej bójki Trojan z pasterzami laurentyńskimi rozpala
się zażarta wojna między przybyszami a plemionami italskimi. Naj-
większym Trojan protektorem i sprzymierzeńcem staje się niespo-
dziewanie Grek, Arkadyjczyk (jeszcze niedawno był i on tułaczem),
Ewander, który właśnie nad Tybrem, gdzie kiedyś będzie Rzym,
założył swoje niebogate Iniasto. Czuwająca nad Eneaszem matka,
Wenus, osiąga dla niego to, co niegdyś Tetyda uzyskała dla Achillesa
w Iliadzie: Hefajstos-Wulkan wykuwa dla trojańskiego herosa zbro-
ję; na tarczy proroczo przedstawia w rycinach dzieje, z których
wyłoni się Rzym, i dzieje rzymskie aż do Augusta, bogacąc zapowie-
dzi, jakie zawierało już podziemne proroctwo Anchizesa.
  Walki są z obu stron pełne poświęcenia. Z ręki Turnusa ginie
wspierający Teukrów, czyli Trojan, syn Ewandra, Pallas. W armii
italskiej pada bohaterska królewna Wolsków, Kamilla. Italowie uczą
się coraz bardziej cenić dzielność i prawość swojego przeciwnika,
Eneasza. Spór ludów ma się rozstrzygnąć pojedynkiem dwóch wo-
dzów, Eneasza i Turnusa. Trojanin przed walką oznajmia, co się
stanie po jego zwycięstwie, a obecny przy układach Latinus patrząc
w niebiosa to potwierdza. Tak rzecze Eneasz (Eneida,12,189-194):

Nie będę silił się poddać Italów
Rozkazom Teul#ów. Królestwa nie szukam
Dla siebie. Oba te niezwyciężone
Narody niechże zawrą między sobą
Wieczyste wedle równych praw przymierze.
Obrzędy nadam i bogów, Latinus
Jako teść niechże dzierży nuecz i dawną,
Jako teść, władzę. Dla mnie gród Teukrowie
Zbudują, miastu imię da Lawinia.

  W pojedynku Turnus walczy tak mężnie jak Eneasz, który obali-
wszy przeciwnika chce mu nawet darować życie, lecz wtedy błyska
na królu Rutulów pas zdarty z Pallasa. Dobija Eneasz Turnusa. Ale
połączenie ludów dokona się. Niektórym sprawom w Eneidzie warto
pilnie się przypatrzyć. Po pierwsze temu, że praojciec imperium
wywodzi się z miasta pokonanego, zniszczonego, z potocznej niedoli
historii. Po drugie temu, że Eneasz ani nie chce eksterminacji Italów,
ani nawet nie chce ich podbić; chce złączenia się ludów. Ale jeszcze

456 457



ODEJŚCIA I POWROTY


nad czymś trzeba się pochylić, znowu wracając w czasie, tym razem
do epizodu kartagińskiego.
  Znano go, być może, już pzzed Wergiliuszem, lecz zdaje się, że do-
piero autor Eneidy nape#ił owo intermezzo dziejów trojańskiego herosa
dramatyczną tceścią. Sam ją w swoim duchu odnalazł? W czwartej księ-
dze poematu spaja Dydonę i herosa uczucie wzajemne. Ale niebawem
Eneasz, posłuszny swojemu zadaniu, niemal skrycie odplywa; będzie
widział z morza łunę jej stosu. Obowiązek odniósł w jego duszy zwy-
cięstwo nad innym przywiązaniem. Taka jest zasada rzymska, nieraz
obrazowana w legendach o wodzach i konsulach, on zaś jest przecież
praojcem Rzymu. A jednak chyba nie tylko w pełnym czci unaocznieniu
twardej cnoty rzymskiej zawiera się sens epizodu kartagińskiego. Ene-
asz, gdy w podziemnej wędrówce spotyka Dydonę na Polach Żalu, woła
do niej czule, lecz ona nie przebacza, odwraca głowę, milczy. Niczego
też, do końca, nie daruje herosowi Turnus; jego opiewa poeta w ostatnich
słowach epopei:

Tamtemu się członki
Już rozprzęgają w chłodzie, z jękiem skargi
Dusza wzburzona uchodzi do cieni.


  Ból trwa. Takiego bólu nie można uleczyć. Mamy dziś za sobą
doświadczenia XX wieku. Znamy grozę historii. Znamy też kłamstwa
ideologii. W pełni więc możemy docenić to, że Wergiliusza, zamy-
ślonego nad "niepewną rodu ludzkiego przyszłością" (jak mówi
o nim Alfred Tennyson), i Wergiliuszowego cierpliwego Eneasza
ideologiczne demony w swoje ponure władanie wziąć nie mogą, bo
oni, wybierając twardą drogę, ani na chwilę nie zapominają o bólu,
którego nie można uleczyć. Dlatego też z Anchizesowego programu,
wypowiedzianego w podziemiu (Eneida, 6, 851):

Ty, Rzymianinie, paxniętaj: masz władnie
Rządzić ludami


zakwestionowanego milczeniem Dydony, wyłoniło się nie państwo
totalitarne, po którym zostałby tylko popiół i zgroza, ale wielka cywili-
zacja, niedoskonała, ułomna, lecz taka, w której do dziś żyjemy.

Wergiliusz i cesaxz

  W roku 19 przed Chrystusem Eneida była już niemal ukończona.
Wergiliusz, opowiada Donatus, "w pięćdziesiątym drugim roku ży-
cia, mając dokonać ostatecznej korekty Eneidy, uznał, że trzeba
pożeglować do Grecji i Azji i przez trzy lata zajmować się jedynie
poprawianiem poematu, aby resztę życia poświęcić już tylko filozofii.
Ale na samym początku podróży spotkał w Atenach Augusta wraca-
jącego ze Wschodu do Rzymu i postanowił razem z nim udać się
w tę powrotną drogę". Prawdopodobnie namówił go do tego Okta-
wian, przyjrzawszy się poecie i rozpoznawszy stan jego zdrowia.
"Kiedy zaś udał się do Megary, pobliskiej miejscowości, w porze
wielkiego upału, rozchorował się i choroba ta, gdy nie przerwał
podróży, tak się wzmogła, że w ciężkim stanie przybił do Brundi-
zjum, gdzie po kilku dniach umarł w 11 dniu przed kalendami
października [tzn. 20 września] za konsulatu Gneusza Sencjusza
i Kwintusa Lukrecjusza [tzn. w 19 roku przed Chr.]. Kości jego
przeniesiono do Neapolu i złożono w grobowcu przy drodze do
Puteoli przed drugim kamieniem [tzn. przed końcem drugiej mili od
Neapolu]; na grobowiec ułożył on taki dwuwiersz:


Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc
Parthenope; cecini pascua, rura, duces.

Mantua mię zrodziła, porwała Kalabria, teraz dzierży
Pattenope; opiewałem pastwiska, łany, wodzów.

  Spadkobiercami uczynił: w połowie - Waleriusza Prokulusa, swe-
go brata z innego ojca; w ćwierci - Augusta; w dwunastej części-
Mecenasa; w pozostałej części - Lucjusza Wariusza i Plotiusza Tuk-
kę, którzy po jego zgonie poprawili z rozkazu cesarza Eneidę. O tej
sprawie takie się przechowały wiersze Sulpicjusza Kartagińczyka:

Nakazał to Wergiliusz, by prędkie płomienie
Zniszczyły pieśń, co wodza Frygów wysławiła.
Lecz się Tukka i Wariusz sprzeciwili, z nimi
Ty, największy Cezarze, na to nie pozwalasz
I o latyńską troszczysz się historię. Pergam
Nieszczęsny omal w drugim się nie zapadł ogniu,
Troja omal na drugim nie zgorzała stosie.


458 459



ODF.TŚCIA I POWROTY


  Zanim wyjechał z Italii, żądał był od Wariusza, aby Eneidę spalił,
gdyby z nim coś się stało; ten jednak oświadczył, iż tego nie uczyni.
W ostatniej więc chorobie stale się domagał przyniesienia puszek,
aby sam mógł spalić poemat. Kiedy jednak nikt tego nie chciał
uczynić, żadnego szczególnego nie zrobił zastrzeżenia w sprawie
Eneidy. Zresztą przekazał temuż Wariuszowi i Tukce swoje pisma
pod tym warunkiem, by niczego nie opublikowali, czego nie opubli-
kował on sam. Opublikował jednak Wariusz [Eneidę] z polecenia
Augusta, tylko powierzchownie poprawioną, tak że wersy, które były
nie dokończone, takie pozostawił. Niebawem wielu usiłowało je
dopełnić, ale nie sprostali trudności tego zadania"...
  Wiadomość o płomieniach, jakie zagrażały Eneidzie, i o ocaleniu
jej przez Augusta potwierdzają Serwiusz i Probus. Jest w tym niepo-
kojąca do dziś tajemnica. Oktawian August zachował dla nas poemat,
bez którego, kto wie, może Europa nie byłaby tym, czym jest. Warto
jeszcze przez chwilę zamyślić się, kim był on, ten pierwszy rzymski
cesarz, budowniczy Europy, najbardziej jednak do dziś ludzkiej strefy
świata. Dlaczego Wergiliusz był do niego aż tak głęboko przywiąza-
ny? Jak oni z sobą rozmawiali? Cesarz, jak się zdaje, nie mówił
wiele. A co mógł o swojej trosce rzec Wergiliusz? Artysta pracuje
nad tym, żeby jego dzieło oddzieliło się od niego, żeby było
obiektywne, osobne. Co jemu samemu zostaje? Kropla rosy, liść?

Z Epodów i Satyr Horacego















Z EPODÓW I SATYR HORACEGO




BIESIADA PO KLĘSCE
  (Epody, 13)

Skurczone srogą porą niebo oto nam spada
Deszczem i śniegiem. To morze, to znów las jęczy
W trackim wichrze. Chwyćmy, przyjaciele, z tego
Zysk dnia. Póki kolana są giętkie, póki
To nam przystoi, zetrzyjmy starość z chmurnego czoła.
Ty dobądź wino tłoczone w roku konsula
Torkwata, gdym się urodził. I nie mów nic. Bóg jakoś
Ułoży wszystko. Teraz olejkiem perskim
Trzeba się dobrze namaścić, a dźwiękiem cylleńskiej liry
Wygnać z duszy te rozmyślania mroczne.
Tak niegdyś Centaur szlachetny wieścił Achillesowi:
"Niezwyciężony, synu śmiertelny
Bogini, Assarakowy czeka cię kraj, gdzie mały,
Chłodny płynie Skamander i wartki Simois.
Nić powrotu stamtąd przecięły ci Parki niechybne,
Błękitna matka nie weźmie cię do domu.
Przeto niedoli ulżyj winem i śpiewem, słodkimi
Pociechami pośród wstrętnego smutku".

461



ODEJŚCIA I POWROTY


  NATRĘT
(Satyry, 1, 9)

Szedłem sobie drogą Świętą, jak mam to w zwyczaju,
Myśląc o jakichś głupstwach, cały w nich pogrążony,
A oto ktoś podbiega, z imienia znany mi ledwie,
Chwyta za rękę: "Co z tobą, kochany? Jak ci się wiedzie?".
"Na razie nieźle, a tobie składam najlepsze życzenia".
Ale się nie odczepiał, więc mówię: "Czegoś ci trzeba?".
On na to: "Znasz mnie chyba, jestem człowiek uczony".
"Tym bardziej - powiadam - będę cię cenił". Najrozpaczliwiej
Pragnąc uciec, to prędzej laůoczę, to znowu przystaję,
Coś służącemu szepczę do ucha, a pot mi obfity
Po plecach aż do pięt spływa. "Szczęśliwy jesteś, Bolanie,
Zapalna głowo!" - szeptałem w duchu. A on jak najęty
Gadał, sławił dziehiice i miasto. Gdy ani słowem
Nie przemówiłem, rzecze: "Widzę, jak chcesz mi się wymknąć,
Dawno to widzę. Na nic! Nie puszczę cię. Tylko mi powiedz,
Dokąd teraz idziesz". "A po cóż miałbyś tak krążyć?
Idę odwiedzić człowieka, którego nie znasz. Złożony
Chorobą, daleko, za Tybrem, przy ogrodach Cezara".
"Nie mam co robić, nie jestem leniwy, więc pójdę z tobą".

Uszy po sobie spuściłem, niby markotny osiołek,
Kiedy poczuł na grzbiecie brzemię za wielkie. "Jeżeli
Znam siebie - tamten wciąż gada - Wiskusa ani Wariusza
Nie będziesz bardziej cenił. W prędkości lub w obfitości
Wierszy któż mnie prześcignie? Kto lepiej ode mnie tańczy?
A śpiewam tak, że zazdrościć mógłby sam Hermogenes".
Tu zdołałem się wtrącić: "Masz jeszcze matkę lub 1#-ewnych,
Którym twe zdrowie jest cenne?". "Nikogo nie mam. Wszystkich
Już pochowałem". "Szczęśliwi! Teraz jam jeden pozostał.
Dobij więc! Wiem, że mię czeka ponury kres, jaki niegdyś
Wróżka sabińska wieściła chłopcu, z boskiego gamka
Wytrząsając losy: tego nie zmoże trucizna,
Miecz ani ból śledziony, ani podagra, ni kaszel,
Lecz go zamęczy gaduła. Jeśli ma rozum, niechże
Nudziarzy najpilniej unika, kiedy dojrzeje w latach".

Mijamy świątynię Westy, czwarta już upłynęła
Część dnia, a właśnie ten człowiek, dawszy porękę, miał stanąć

Z Epodów i Satyr Horacego


Przed sądem: jeśli nie, z przeciwnikiem przegrywał sprawę.
"Przecież xnię kochasz - rzecze - wstąp ze mną na chwilę".
  "Niech zginę,
Jeśli mam siłę, by stać, i jeśli znam prawo cywilne.
Dobrze wiesz, dokąd idę". On na to: "Nie wiem, co począć,
Ciebie porzucić czy sprawę?". "Mnie porzuć!". "Nie, tego nie zrobię!"
Idzie dalej, ja przy nim, któż bowiem ze zwycięzcą
Będzie się chciał prawować? "Jakże z tobą Mecenas?".
"On nie obcuje z wieloma. To bardzo trzeźwa jest głowa".
"Tobie się nadzwyczajnie udało! Miałbyś tam we mnie
Znakomitego rzecznika, który by drugą się rolą
Zadowolił, gdybyś mię tylko zechciał polecić.
Niech pęknę, jeśli nie spławisz wszystkich!". "O, my tam żyjemy
Zupełnie inaczej, niż myślisz. Nie znajdziesz domu czystszego
1 dalszego od intryg. Wcale mię to nie trapi,
Że ktoś bogatszy ode mnie albo uczeńszy. Każdy
Ma swoje miejsce". "Dziwy powiadasz. Aż trudno uwierzyć!".
"Ale tak właśnie jest". "Tym większe moje pragnienie,
Żeby się tam dostać". "Więc pragnij naprawdę, zasługą
Zdobędziesz twierdzę. On się daje zjednać i właśnie
Dlatego pierwszy przystęp jest trudny". "Zrobię, co mogę.
Przekupię służbę. Jeżeli dziś zostanę za drzwiazni,
Nie dam za wygraną. Przydybię najlepszą chwilę,
Czekając na rozdrożach, wmieszam się w orszak. Niczego
Nie daje życie śmiertelnym bez wielkich trudów". Kiedy
On tak rozprawia, nagle Fuskus Aristiusz nadchodzi,
Drogi mi bardzo, a dobrze znający tamtego. Stajemy.
"Skąd tu idziesz?" "Ty dokąd?". Pyta i odpowiada.
Szarpię jego odzienie i ściskam rękę nieczułą,
Daję znaki, mrugam, żeby mię wyrwał. Niewcześnie
Figlarny, niedomyślnego udaje, aż żółć mię zalewa.
"Mówiłeś przecież, że coś mi powiedzieć miałeś poufnie".
"Pamiętam, lecz w stosowniejszej powiem porze. Dziś właśnie
Sobota i święto nowiu. Czyżbyś chciał obrzezanym
Zakadzić pod nos Judejczykom?". "Obca mi wszelka dewocja".
"Lecz nie mnie, ja nie taki silny, ja jestem człowiek
Z rzeszy. Kiedy indziej porozmawiamy. Wybacz!".
O, czarne wzeszło mi słońce! Poniechał mnie łotr pod nożem
Gaduły. Ale się właśnie ów przeciwnik sądowy
Napatoczył. I wrzeszczy: "Dokąd uciekasz, łajdaku?".
A do mnie: "Mam dotknąć świadka?". Zaraz podstawiam ucho,

462 463



ODEJŚCIA I POWROTY


Dotknął. I do sądu wlecze tamtego. Krzyk bucha,
Gęsta zbiega się ciżba. Tak mię wybawił Apollo.






Z GEORGIK WERGILIUSZA




NIEDOLA OJCZYZNY
  ( 1, 489-514)

Filippi znów ujrzało, jak rzymskie zastępy
Bratobójczo się starły z sobą. Dopuścili
Bogowie, by krew nasza dwakroć użyźniła
Ematię i rozległe pola Hemu. Kiedyś
Wieśniak w owych l#ainach, zalQzywionym pługiem
Przetr Ląsający ziemię, natrafi na włócznie
Przeżarte rdzą. Ciężkimi ciosami motyki
W puste hełmy uderzy. I kości ogromne
W rozwartych grobach będzie oglądał zdumiony.

Bogowie naszych ojców! Męże ubóstwieni!
Romulusie i matko Westo, która Tyber
I palatyńskie wzgórze ochraniasz! Przynajmniej
Teraz bohaterowi młodemu pozwólcie,
Aby podźwignął z gruzów wiek upadły! Dhzgo,
O, nazbyt długo Troi Laomedontowej
Wiarołomstwo zmywamy i nazbyt obficie.

Już nam od dawna ciebie zazdrości, Cezarze,
Niebiański pałac. Skarży się, że dbasz o ludzkie
Tryumfy tu, gdzie dobro od zła któż odróżni.
Tyle tu wojen. Tyle rozmaitych twarzy
Ma zbrodnia. Nikt pługowi nie świadczy należnej
Czci. Marnieją zagony, kiedy im rolników
Wzięto. Sierpy na twarde przetapia się miecze.

Z Georgik Wergiliusza


Z brzegów Eufratu albo z Germanu nadciąga
Wojna. Miasta sąsiedzkie, zdeptawszy przymierze,
Walczą. Bezbożny sroży się Mars w całym świeeie.
Tak i rydwany, kiedy się z zagród wylały,
Pędzą coraz to szybciej. Na próżno woźnica
Ściąga wodze: mkną konie, wóz nie słucha lejcy.






















STARZEC Z KORYCJI
  (4,11#-146)

Gdyby nie to, że kończąc dzieło, zwijam żagle
I ku lądowi kwapię się zwrócić dziób nawy,
Może bym jeszcze śpiewał o tym, jak przemyślna
Uprawa zdobi bujne ogrody. O różach
W Paestum, kwitnących dwal#oć do roku. Endywie
Jak lubią spijać wodę strumieni. Ich brzegi
Jak się kryją w opichu. Jak zwisając z giętkiej
Łodygi, tyje w trawie ogórek. Narcyzów
Późno kwitnących też bym nie pominął w pieśni
Ani krętych akantu gałązek, ni bladych
Bluszczów, ni morskie brzegi kochających mirtów.


465



ODEJŚCIA I POWROTY


Przecież pamiętam: w cieniu wież twierdzy Ebalu,
Tam, gdzie ciemny Galezus wilży płowe pola,
Widziałem kiedyś starca z Korycji. Wzgardzonej
Posiadł kilka mórg ziemi, niezdatnej pod orkę
Ni pod winnicę, ani do pasienia owiec.
Pośród ciemi zasadził gdzieniegdzie warzywa,
A wokół nich werwenę, białe lilie, maki,
I w sercu był bogaty jak król. Gdy do domu
Wracał w noc, przysmakami nie kupowanymi
Zastawiał stół. I pierwszy zrywał wiosną róże,
Jesienią jabłka. Kiedy sroga zima mrozem
Rozłupywała skały, a rzeki skuwała
Lodem, on, główki miękkich hiacyntów ścinając,
Ganił lato nieskore, powolność zefirów.
Pierwszy też obfitował w płód pszczelego roju
I wyciskał pieniący się xniód z płowych plastrów.
Wspaniałe były jego lipy i kaliny,
A w ile się owoców odziewały drzewa
W rozkwicie, tyle trwało jesienią dojrzałych.
On także wyrośnięte już wiązy i całkiem
Twarde grusze, i pełną jagód tarń rozsadzał
W równe szeregi, jak i platany, tak miłe
Ludziom, kiedy w ich cieniu popijają wino.

Z trójksięgu Pieśni Horacego

Z TRÓJKSI#GU PIEŚNI HORACEGO





NA PODRÓŻ WERGILIUSZA
  (1, 3)

  Tak niech cię boska Cypru Pani,
Tak i bracia Heleny, jasne gwiazdy,
  Wiodą, i ojciec wiatrów, wszystkie
Spętawszy oprócz jednego Japyga,

  O nawo, któraś mi jest winna
Powierzonego tobie Wergiliusza,
  Brzegom attyclam najbezpieczniej
Oddaj go, ustrzeż duszy mej połowę!

  Dębinę chyba, śpiż potrójny
Miał wokół serca, kto na dzikie morze
  Pierwszy się puścił w l#uchej łódce:
Ni Afrykusa się nie przeląkł, wściekle

  Z Akwilonami skłębionego,
Ni smutnych Hyjad, ni Notusa, który
  Najwyższym władcą, kiedy wzburza
I kiedy thzmi fale adriatyckie.

  Jakiegoż zląkł się progu śmierci,
Kto suchym okiem monstra pływające
  Widział i rozszalałe morze,
Akroceraunu osławione skały?

  Bóg, w swej mądrości, nieprzebytą
Zaporą Oceanu próżno ziemie
  Roztrącił, jeśli przeskakują
Wzbronioną przestrzeń bezbożne łupiny.

  Nieprzemożony w utrudzeniu
Nasz ród się rzuca na drogę występku.

467



ODEJŚCIA I POWROTY


  Zuchwały Japeta potomek
Wrogim szalbierstwem przyniósł ludziom ogień.

  Za ogniem z niebiańskiego domu
Skradzionym horda gorączek i suchot
  Spadła i osaczyła ziemię,
I nieuchronność zgonu, odległego

  Niegdyś, wnet przyśpieszyła kroku.
Pustego Dedal doświadczył przestworza
  Skrzydłami nie danymi ludziom.
Herkulesowy trud przebył Acheron.

  Nic dla człowieka nazbyt strome:
Wedr Leć się chcemy i do nieba, głupcy.
  Zbrodnią nie pozwalamy sami,
By Jowisz gniewne odrzucił pioruny.

Z trójksięgu Pieśni Horacego


Co będzie jutro, nie badaj. Dzień każdy,
Jaki się zdarzy nam, za zysk poczytaj,
A nie pogardzaj, chłopcze, słodką
Miłością ani tańcem, dopóki

Twojej kwitnącej młodości daleko
Do gderliwości siwej. Łąki teraz
Dla ciebie i dróżki w godzinie
Umówionej, i wieczorne szepty,

I zdradzający dziewczynę ub-ytą
W najgłębszym kącie śmiech miły, i zastaw
Zerwany z jej ramienia albo
Z palca nie tak bardzo opornego.





DO LEUKONOE
  (1,11)




SORAKTE
  (1, 9)

Widzisz, jak białe dziś w głębokim śniegu
Stoi Sorakte. Lasy utrudzone
Ledwie dźwigają brzemię. Rzeki
Nieruchome, skute ostrym mrozem.

Przegnaj to zimno, do ognia nieskąpo
Drew dorzucając, a jeszcze łaskawiej
W sabińskim dzbanie czteroletnie
Przynieś tutaj wino, mój Taliarchu.

Resztę pozostaw bogom: kiedy oni
Wichrów nad wrzącym morzem kłębowisko
Wygładzą, już ani cyprysy
Nie zadrżą, ani stare jesiony.

Nie pytaj, nie godzi się wiedzieć, jaki mnie, jaki tobie
Bogowie kres przeznaczyli, o Leukonoe? Nie szukaj
Wróżb babilońskich. O ileż lepiej: co będzie, przyjmować.
Czy więcej zim da nam Jowisz, czy to już dla nas ostatnia
Na ostrych skałach wybrzeża rozbija fale tyrreńskie,
Bądź mądra, przecedzaj wino, a krótką miarą powściągaj
Długie nadzieje. Gdy rozmawiamy tak, czas już przeml#rął
Zazdrosny. Każdy dzień zrywaj, ani trochę nie wierząc jutru.





DO CYPRYDY
  ( 1, 30)

O Wenus, Knidos i Pafos królowo,
Wzgardź Cyprem miłym i zstąp do kapliczki
Glicery, która cię dymem kadzideł
  Obfitym wzywa.


468 469



ODEJ$CIA I POWROTY


Niech z tobą chłopiec żarliwy i Gracje
W rozpiętych szatach tu przyjdą, i nimfy,
I bóg Merkury, i ta, co nie błyszczy
  Bez ciebie, Młodość.

Z trójksięgu Pieśni Horacego


POD WINOROŚLĄ
  (1, 38)


Nie lubię, chłopcze, perskiego przepychu,
Nie w smak mi wieńce spięte łykiem lipy
Przestań dociekać, gdzie się jeszcze tai
  Spóźniona róża.

Nie sil się, aby prostemu mirtowi
Cokolwiek dodać. Mirt dobrze przystoi
I tobie, słudze, i mnie pijącemu
  Pod winoroślą.
NA POŚWIĘCENIE PRZYBYTKU APOLLINA
  NA PALATYNIE
  (1, 31)

O co poeta prosi Apollina
W dniu poświęcenia? O co, lejąc z czary
Nowy moszcz, modli się? Zaprawdę
Nie o dostatki żyznej Sardynu,

Nie o Kalabrii skwamej tłuste stada
Ani o złoto, kość słoniową z Indii,
Ani o łany, które nurtem
Spokojnym cicha Lirys podgryza.

Kalejskim nożem niech tnie pędy, komu
Los to dał. Kupiec niech ze szczerozłota
Wychyla, haust za haustem, wino,
Na które wymienił towar z Syrii,

Człek miły samym bogom, bo co roku
Trzykroć, czterykroć Atlantyk nawiedza
Bezkarnie. Mnie żywią oliwki,
Endywie żywią i lekkie malwy.

Tym, co zebrałem, daj cieszyć się w zdrowiu,
Synu Latony, i w przytomnej, proszę,
Myśli. I żeby starość była
Niehaniebna i nie bez cytary.

DO DELIUSZA
  (2, 3)

Stateczną pośród grozy myśl zachować
Pamiętaj, a tak samo, gdy pomyślność
Zaświta, od bezczelnej wolną
Wesołości, Deliuszu śmiertelny,

Czy tylko w smutku będziesz żył, czy leżąc
Na trawie gdzieś w ustroniu, w każde święto,

470 471



ODEJŚCIA I POWROTY


Będziesz się raczył wydobytym
Z samego dna piwnicy falernem

Wysoka sosna i biała topola
Po co splatają te cień rzucające
Gałęzie? Po co nurtem krętym
Tak wartko biegnie strumień uparty?

Tu wino, wonne olejki, zbyt krótko
Trwające róże każ przynieść, dopóki
Rzeczy i wiek, i czarne nici
Trzech sióstr jeszcze na to pozwalają.

Odejdziesz z gruntów zakupionych, z domu
I z willi, którą płowy liże Tyber,
Odejdziesz, aby spiętrzonymi
Skarbami zawładnął spadkobierca.

Nic to, czy jako bogacz z pradawnego
Rodu Inacha, czy biedak z pospólstwa
Żyjesz pod niebem, dla Orkusa
Bezlitosnego ofiara: wszyscy

Gnani jesteśmy tam, wszystkich się urną
Potrząsa, aby los później czy prędzej
Wypadł z niej, który nam na wieczne
Wygnanie każe popłynąć w łodzi.





DO POSTUMUSA
  (2, 14)

O, bystre biegną, Postumie, Postumie,
Lata! Nawet pobożnośE ani zmarszczek,
Ani czającej się starości
Nie odwlecze, ni śmierci niechybnej,

O, nie! - chociażbyś co dnia, przyjacielu,
Bił trzysta byków dla niezbłaganego

Z trójksięgu Pieśni Horacego


Plutona, który Gerionesa
Troistego i Tytiosa trzyma

Za smutną rzeką. Tak, po niej nam wszystkim,
Pożywającym plony wzrosłe z ziemi,
Trzeba popłynąć, czy kto lQólem,
Czy wyrobnikiem jest najuboższym.

Krwawego Marsa unikamy próżno
I Adriatyku tłukącego w brzegi,
Jesienią próżno przed niezdrowym
Austra tchnieniem ciało zatulamy.

Trzeba zobaczyć leniwie rozlany
Kocytus czarny, haniebne Danaid
Plemię, zesłanego na długie
Mozoły Syzyfa Eolidę.

Trzeba zostawić pole, dom i miłą
Żonę, a z drzew twego starania żadne
Oprócz cyprysów nienawistnych
Za krótkotrwałym panem nie pójdzie.

Godniejszy dziedzic będzie pił cekuba,
Dziś na sto kluczy zamlmiętego, zbroczy
Twoją posadzkę wybomiejszym
Niż na kapłańskich biesiadach winem.





DO ZDROJU BANDUZJI
  (3,13)

Ach, ty Banduzjo, niźli szkło przejrzystsza,
Słodkiego wina, nie bez kwiatów, godna!
Jutro dostaniesz kozła,
Którego czoło, nabrzmiałe pierwszymi

Rogami, wieści i jurność, i bójkę,
Daremnie! Zimne ci bowiem zabroczy

472 473



ODEJŚCIA I POWROTY


Nurty krwawym rozbryzgiem
Młody potomek swawolnego stada.

Pora płonącej kanikuły ciebie
Nie może dotknąć. Rozkoszną ochłodę
Dasz strudzonym u phzga
Wołom i owcom błądzącym po łące.

Także ty będziesz pośród sławnych zdrojów,
Kiedy opiewam więzożołd rozrosły
Nad tą pieczarą, z której
Tryskają twoje gadatliwe wody.







WDOWA TA UBOGA...
  (3, 23)

Ku niebu jeśli odwrócone dłonie
Wzniesiesz, wieśniaczko Fidyle, na nowiu,
Kadzidło Larom ofiarując,
Latosie zboże, chciwego wieprza,

Twej ###:##irośli płodnej nie utrapi
Airykus zaraźliwy, twego zboża
Nie przei#e rdza, przychowu trzody
Nie wytrzebi jesienna szaruga.

Niechże gdzieś indziej ta, co się na śnieżnym
Algidzie pasie w cieniu dębów ałbo
Wzrasta na trawie łąk albańskich,
Ofiara trysłą z karku krwią zbroczy

Kapłański topór. Nie twoja to sprawa,
Obfitą owiec rzezią szukać łaski,
Gdy kornie wieńczysz małych bogów
Rozmarynem albo kruchym mirtem.

Z tcójksięgu Pieśni Horacego

Niewinna ręka, jeśli tknie ołtarza-
Najmilsza i bez sutych darów - zmiękczy
Niechętne Penaty pobożną
Mąką, pryskającą w ogniu solą.






















POMNIK
  (3, 30)

Pomnik bardziej wieczysty niż ze spiżu wzniosłem,
Przerównujący miarę królewskich piramid,
Którego ni żarłoczny deszcz nie zniszczy, ani
Akwilonu porywczość, ani niezliczony

Lat ciąg, ucieczka czasu. Nie obumrę cały,
Wiele ze mnie uniknie władzy Libityny.
W sławie u potomności nie przestanę wzrastać
Zawsze młody, dopóki będzie wchodził kapłan

Na stopnie Kapitolu z milczącą dziewicą.
I będą mówić o mnie, że tam, gdzie rozgłośny
Strumień Aufidu burzy się i gdzie ubogi
W wodę Daunus lQólował wieśniaczym plemionom,

474 475



ODEJŚCIA I POWROTY


Tam, z nieznacznego możny, pierwszy pieśń eolską
Przywiodłem do italskich rytmów. Przyjmij dumę
Nabytą zasługami i, łaskawa, włosy,
Melpomene, delfickim uwieńcz zni wawrzynem.

Z czwartej księgi Pieśni Horacego

Z CZWARTEJ KSIĘGI PIEŚNI HORACEGO




ŻYCZLIWOŚĆ MUZY
  (3)

  Na kogo, gdy się rodził, wzrokiem
Życzliwym raz spojrzałaś, Melpomene,
  Tego istmijski trud nie wsławi
Jako pięściarza ani go w achajskim



Z LISTÓW HORACEGO




DO TIBULLUSA
  (1, 4)

Często myślę, Albiuszu, mych gawęd sędzio łaskawy,
Co ty teraz porabiasz w swojej krainie pedańskiej.
Piszesz wiersze, co zaćmią nawet sławę Kasjusza?
Lub może tylko wędrujesz wśród lasów cichych i rzeźwych
I milczysz, i snujesz myśli godne mądrego człowieka?
Znam ciebie: nigdy nie byłeś ciałem bez duszy. Bogowie
Urodę ci dali i dobra, i sztukę cieszenia się nimi.

  Wozie do zwycięstw nie poniesie
Koń niestrudzony, ani go wojenny
  Czyn, który dumne królów groźby
Skruszył, Kapitolowi nie pokaże

  W delijskim wieńcu. Jego raczej
Wody, co żyzny opływają Tibur,
  Jego gęstwiny tamtych gajów
Chwałą eolskiej pieśni opromienią.

  Oto młodzi w najpierwszym świata
Mieście, Rzymie, już chcą mię liczyć w poczet
  Poetów ulubionych. Nawet
Już mię i zęby zawistne mniej gryzą.






Czegożby więcej pragnęła piastunka dla swego dziecka,
Jeśli jest mądre i zawsze potrafi wyrazić, co czuje,
Sławę ma zacną i czystą i zdrowie dobrze mu służy,
I chleba nie brak na stole, i pustką nie świeci kiesa?
Między nadzieją a troską, z dala od trwogi i gniewu,
Każdy dzień witać tr Leba, jakby to był już ostatni.
Z wielką radością przyjmiesz świt nowy, niespodziewany

A mnie, którego skóra błyszczy od tłuszczu, odwiedzisz,
Jeśli wart twego śmiechu wieprz z Epikura trzody.

476 477



ODEJŚCIA I POWROTY


  O Pierydo, ty, która słodkim
Strun złotych gwarem władasz, ty, co niemym
  Rybom dasz, jeśli zechcesz, dźwięczność
Śpiewów łabędzich! To, że mię przechodnie

  Wskazują palcem jako mistrza
Rzymskiej cytary, twój to dar. Że tchnienie
  Jest we mnie i że się podobam-
Jeśli podobam się - to wszystko twoje.

Z czwartej księgi Pieśni Horacego


Nawet Hippolitosa czystego z tych ciemności
  Nie wyprowadzi Diana
Ni dla Peritoosa kochanego Tezeusz
  Tych łańcuchów nie sl#uszy.






DO FILIDY
  (11)



POWRÓT WIOSNY
  l#)

Wino z albańskich gór, dziewięcioletnie,
Pieni się w dzbanie. A w ogrodzie rośnie
Mnóstwo opichu. Możesz z niego wieńce
  Upleść, Filido.

Poszły już sobie śniegi. Na łąki wraca trawa,
  A na gałęzie liście.
Cała się przemienia ziemia. Już między brzegami
  Ucichłe rzeki płyną.
Już się nie lęka Gracja z siostrami i nimfami
  Tańcom przewodzić naga.
Nieśmiertelnych nie czekaj rzeczy: rok i godzina,
  Dzień porywając, ostczega.
Mięknie mróz pod Zefirem, wiosnę wygania lato,
  Które przepadnie, kiedy
Jesień stanie z naręczem owoców, a wnet za nią
  Znów przyjdzie gnuśna zima.
Lecz niebieskie utraty prędki księżyc wyrówna,
  A my, schodząc, gdzie ojciec
Eneasz, gdzie bogacz Tullus, gdzie Ankus, jesteśmy
  Prochem tylko i cieniem.
Któż to wie, czy do tego, co przeżyłeś, dorzucą
  Bogowie porę jutra?
Chciwym rękom dziedzica umknie wszystko, czym chętnie
  Serce własne uraczysz.
Kiedy umrzesz, kiedy odprawi nad tobą władcze
  Sądy Minos, już ciebie
Ani twój ród, Torkwacie, wymowa ni pobożność
  Nie przywołają nigdy.

Nie brak też bluszczu. Gdy włosy nim zwiążesz,
Będziesz promienieć. Dom się srebrem śmieje.
Wonny werweną ołtarz krwi baranka
  Ofiarnej czeka.

Dokoła krząta się, kto żyw. Biegają
We wszystkie strony chłopcy i dziewczęta.
Tańczą płomienie w popłochu, a w górze
  Dym się zakłębił.

Pytasz, na jaką cię radość zapraszam?
Będziemy idy kwietniowe święcili,
Dzień, który świta nam w środku miesiąca
  Morskiej Cyprydy.

Dzień uroczysty i świętszy mi prawie
Od moich własnych urodzin. Mecenas,
Przyjaciel drogi, w tym dniu rozpoczyna
  Nowy rok życia.

Przyjdź tu, Filido. Myślisz o Telefie?
Jego spętała urokiem dziewczyna
Szczęśliwsza. Lubi te więzy i śmiech jej
  Lubi, i złoto.

478 479



ODEJŚCIA I POWROTY


Przypomnij sobie, jak w przestworzach spłonął
Faeton; Pegaz sl#zydlaty jak nie mógł
Śmiałego jeźdźca ziemskiego udźwignąć,
  Bellerofonta.


Oni ci mówią, byś zawsze pragnęła
Tego, co w twojej doli jest zawarte.
Nie smuć się, przyjdź tu do nas, ty, z miłości
  Moich ostatnia.


Ja już nie będę więcej dziewcząt kochał.
Naucz się jeszcze tej melodii. Kiedy
Kochanym głosem ją zaśpiewasz, czarne
  Zelżeją troski.






Z ENEIDY WERGILIUSZA




ENEASZ W KARTAGINIE OPOWIADA O KL#SCE TROI
  (2, 268-317)

Był to czas, kiedy się dla biednych ludzi
Pierwszy zaczyna spoczynek, ten z łaski
Bogów najsłodszy. We śnie mi się zdało,
Że oto Hektor przed oczy mi stanął
Przesmutny i że gorzko płakał. Jaki
Był niegdyś, kiedy go ciągnięto - w czarnym
Kurzu, w broczącej z ran krwi, za rydwanem-
Przewleczonymi przez spuchnięte stopy
Sznurami, taki właśnie! Jak odmienny,
Strasznie odmienny od tego Hektora,
Co wraca z bitwy, gdzie się dumnie odział
W zdobytą zbroję Achilla lub ogniem
Frygijskim nawy danajskie obrzucił.

Z Eneidy Wergiliusza


Zmierzwiona broda, krwią zlepione włosy,
Przemnogie rany, jakie mu zadano
U murów miasta ojczystego... Śniłem,
Że go pozdrawiam płacząc i że lQzyczę
W bólu: "O światło Dardanii! Najlepsza
Nadziejo Teukrów! Gdzieś ty się podziewał?
Z jakich ty brzegów przybywasz, tak długo
Wyczekiwany, Hektorze? Nareszcie,
Już tak zmęczeni, gdy tylu poległo
Z twojego ludu, tyle klęsk przeróżnych
Przygniotło ludzi i miasto, nareszcie
Widzimy ciebie! Lecz kto się ośmielił
Tak zbrukać twoją twarz pogodną? Rany
Na twoim ciele - skąd one?" Milczeniem
Odparł te moje niedorzeczne skargi.
I tylko westchnął ciężko z głębi piersi,
I rzekł: "Uciekaj stąd, synu bogini,
Wyrwij się z tego pożaru! Wróg zdobył
Mury. W gruz wali się z wyżyny Troja.
Co dla ojczyzny, dla Priama zrobić
Dało się, wszystko spełnione. O, gdyby
Męstwo ocalić mogło Pergam, przecież
Uratowałaby go i ta ręka.
Teraz świętości i Penaty swoje
Tobie powierza Troja. Weź je z sobą,
Wspólników doli, szukaj dla nich miasta,
Które po długim śród morza błądzeniu
Wreszcie założysz wielkie". Tak powiedział














480 481



ODEJŚCIA I POWROTY


I z niedostępnej komory naonczas
Święte przewiązki przynosi sam, Westę
Przemożną, nigdy nie gasnący ogień.

A wokd, w mieście, już się rozpacz kłębi.
Chociaż dom ojca mego, Anchizesa,
Stał na uboczu, gęsto obrośnięty
Drzewami, echa przeraźliwej bitwy
Coraz głośniejsze dźwięczą, więc się zrywam
Ze snu i wchodzę na szczyt dachu, staję
1 nasłuchuję. Tak się dzieje, kiedy
Wściekłością wichru niesione płomienie
Ogamą zboże albo gdy wezbrana
Rzeka z urwistej spadająca góry
Tratuje pola, płodną pracę wołów,
I wlecze w przepaść lasy, a na skale
Wysokiej pasterz słucha oniemiały
Tego łoskotu - tam w dole. Już wszystko
Stało się jasne, już się odsłoniła
Danaów zdrada. Właśnie Deifoba
Dom się przestronny zwalił pod naporem
Ognia. Tuż przy nim Ukalegon płonie.
Łunę rozległą odbijają wody
Sygejskie. Zrywa się krzyk i trąb wrzawa.
W szale broń chwytam. Po cóż ona? Serce
Wzywa mię jednak, bym zgromadził zastęp
I biegł z druhami na zamek. Gniew, wściekłość
Pędzą mnie. Myślę: pięknie jest paść w bitwie.

Z Eneidy Wergiliusza


ENEASZ W DZIEDZINIE PODZIEMNEJ
  (6, 417#76)

Olbrzymi Cerber szczekaniem z trzech gardeł
Wstrząsa tym krajem, waruje potworny
W norze naprzeciw brzegu. Wróżka, widząc,
Jak się żmijami kark jego najeżył,
Kęs mu nasenny rzuca, zagnieciony
Na miodzie placek pełen ziół dur Lących.
Trzy paszcze w głodzie wściekłym się rozwarły
Chwycił lecący kęs i, rozprzęgając
Potworne członki, legł jak długi, całą
Pieczarę cielskiem zawalając. Skoro
Tak się pogr Lebał odźwierny, Eneasz
Zdobywa bramę. Co rychlej odchodzi
Od tego brzegu, skąd nie ma powrotu.

Zaraz też słyszą płacz niezmierny: dusze
Niemowląt łkały tak, które na samym
Progu słodkiego życia, oderwane
Od piersi, zabrał czamy dzień i w gorzkiej
Śmierci zatopił. Przy nich przebywają
Ci, co umarli skazani z pomowy
Fałszywej; ale nie bez sądu ani
Nie bez wyroku daje się te miejsca;
Sędzią nad nimi Minos, on potrząsa
Urną, milczących cieni zbór zwołuje,
Bada żywoty, rozpoznaje winy.
A tuż za nimi są ci udręczeni,
Którzy, niewinni, zabili się sami:
Znienawidziwszy światło, odrzucili
Życie precz. Jakże pragnęliby teraz
Tam w górze, w wietrze podniebnym, i biedę,
I trudy dźwigać. Ale się sprzeciwia
I los, i woda ta nie miłowana:
Styks dziewięcioma lQęgami ich więzi.
A niedaleko stąd - we wszystkie strony
Rozpościerają się łęgi szerokie
Zwane Polami Żalu. Tu ci, którzy
Twardą miłością przeżarci zmarnieli,
Odosobnione mają ścieżki, skryte

482 483



ODEJŚCIA I POWROTY


W mirtowym gaju. Oni i po śmierci
Smucą się. Widzi tam Fedrę i Prokris,
I Eryfile posępną, jak rany
Odsłania, które własny syn jej zadał,
Widzi Ewadne, Pazyfae. Z nimi
I Laodamia kroczy, i Ceneus,
Młodzieniec niegdyś, znów niewiasta teraz,
Gdy dawną postać losy jej oddały.

Pośród nich Dido Fenicjanka, z raną
Jeszcze broczącą, ona też błądziła
W tym wielkim lesie. Gdy heros trojański
Zbliżył się do niej i gdy ją rozpoznał,
Mglisty zza cieni kształt - jak gdy w początku
Miesiąca ujrzał ktoś lub mu się zdaje,
Że ujrzał księżyc pośrócl chmur wschodzący-
Łzy mu stanęły w oczach. I tak czule,
Żarliwie mówił jej: "Nieszczęsna Dido!
Więc to prawdziwa była wieść, że ciebie
Już nie ma, żeś ty już z sobą skończyła
Żelazem? Straszne! Więc to ja tej śmierci
Przyczyną? Klnę się na gwiazdy, na moce
W niebie, na wszystko, co może być święte
Pod ziemią, w głębi, na dnie - ja wbrew sercu
Żegnałem twoje wybrzeże, królowo.
Mnie wola bogów, co mi teraz każe
Iść pośród cieni, przez puszcze, bezdroża,
Przez otchłań nocy - mnie rozkazy bogów
Wygnały stamtąd. Anim myśleć nie mógł,
Że będziesz za mną tak straszliwie tęsknić...
Nie odchodź! Chcę cię jeszcze widzieć - zostań!
Przed kim uciekasz? To po raz ostatni
Los mi pozwala pizemówić do ciebie!"

Tymi słowami Eneasz ją gniewną,
Rozpłomienioną, z cieniem bólu w oczach,
Pragnął ukoić. I płakał. A ona,
Uparcie patrząc w ziemię, odwracała
Głowę od niego, a wyraz jej twarzy
Od słów tych zmieniał się nie więcej, niźli
Gdyby krzemieniem twardym była albo

Z Eneidy Wergiliusza


Złomem marmuru z marpezyjskiej góry.
Aż drgnęła nagle, zerwała się, ciągle
Wroga niezłomnie, i w głąb cienistego
Uciekła gaju, gdzie Sychej, minionych
Jej dni małżonek, smutkowi współczuje
I daje miłość za miłość. A jednak
Eneasz, dolą tak straszną wstrząśnięty,
Stał tam i patrzał za nią jeszcze długo,
Ze łzami, z sercem ściśniętym litością.























ANCHIZES W ELI7TUM ODSŁANIA PRZED ENEASZEM
  PRZYSZŁĄ CHWALĘ RZYMU

(6, 756-853)

O, teraz - jaka potomstwo Dardana
Czeka w przyszłości chwała, jakie dzieci
Z italskiej krwi się urodzą, te wzniosłe
Dusze, co nasze imię odziedziczą-
Opowiem, twoich cię nauczę losów.
Patrz! Ten młodzieniec na włóczni bez grotu
Wsparty, któremu dola zniejsce dała


484 485



ODEJŚCIA I POWROTY


Najbliższe światła, on, z italskim rodem
Złączony, pierwszy się w podniebny przestwór
Wynurzy, Sylwiusz, albańskiego miana,
Ostatnie twoje dziecię. W twej starości
Żona Lawinia późno go powije
W głębinie boru, króla, ojca królów.


Od niego będzie nasz ród Albą Longą
Rządził. Ten przy nim to jest Prokas, chluba
Plemienia Troi wielka. A za nimi
Kapys, Numitor i ten, co twe imię
Odnowi, Sylwiusz Eneasz: on tobie
I pobożnością dorówna, i męstwem,
Jeżeli kiedyś zdoła wreszcie w Albie
Objąć królestwo. Jacyż to mężowie!
Patrz, jaka bije z nich moc! A ich skronie
Obywatelski z liści dębu wieniec
Ocienia. Oni ci zbudują miasta:
Nomentum, Gabie, Fidenę. Wierzchołkom
Wzgór L każą dźwigać potężne warownie:
Kollatię, Twierdzę Inuusa, Bolę,
Pometie, Korę. Te miana zadźwięczą
Tam, gdzie są teraz ziemie bezimienne.


Lecz to nie wszystko! Dziada wesprze mocą
Marsowe dziecię, Romulus, powity
Przez Ilię, matkę z rodu Assaraka.
Widzisz, jak z hełmu dwie mu kity sterczą
I jak sam ojciec swoim go znamieniem
Już pieczętuje do czci w górnym świecie?
O, pod wezwaniem jego ta wspaniała
Roma, mój synu, krańców ziemi sięgnie
Władztwem, a dumą - Olimpu. Wzgórz siedem
Wspólnotą murów zjednoczy, szczęśliwa
Mężnym potomstwem, jak ta z Berecyntu
Matka, wieżami uwieńczona, która
W rydwanie jedzie pośród grodów Frygii
Dumna, że bogów rodziła: do piersi
Przytula wnuków stu, a wszyscy oni
Niebiańscy, gwiezdną wyżynę dziedziczą.

Z Eneidy Wergiliusza


Teraz tu spojrzyj ! Przypattz się ! Oglądaj
Ten naród, twoich Rzymian! Tu jest Cezar
I całe widzisz Julusa potomstwo,
Co stąd do świata podniebnego przyjdzie.
To on, to właśnie ten mąż, tyle razy
Obiecywany ci! To jest Augustus
Cezar, Boskiego syn. On Złote Wieki
Odnowi w Lacjum, wśród łanów, gdzie niegdyś
Saturn panował. A władztwo rozciągnie
Za Garamantów, za Indów, do kraju,
Co za gwiazdami leży, za drogami
Roku i słońca, gdzie, dźwigając niebo,
Atlas na barkach wielką oś obraca,
Gwiazd rozbłyskami płonącą. Już teraz
Drżą przed nadejściem jego - nasłuchując
Boskich wyroczni - i kaspijskie kraje,
I meotyjska ziemia, i w przestrachu
Mąci się ujście Nilu siedmiokrotne.
Ani Alcydes sam tyle nie obszedł
Ziemi, choć łanię on spiżowonogą
Dogonił, zdołał bory Erymantu
Ilkoić, Lernę zaś hikiem przeraził,
Ani ten, który winną latoroślą
Tygrysy kiełzna, gdy z wierzchołka IVysy
Pędzi w rydwanie, Bachus tryumfalny.
Czy takie męstwo czynami roztoczyć
Jeszcze wahamy się? Jeszcze nam trwoga
Nie daje osiąść na ziemi auzońskiej?

Lecz kto jest tamten, co samotnie kroczy,
Niosąc ofiarę? Gałązki oliwne
Wieńczą mu głowę. Rozpoznaję włosy
I brodę siwą tego króla Romy,
Który z ubogiej ziemi, z małych Kurów
Do królewskiego władztwa powołany,
Na prawach oprze nuasto młode. Po nim
Nastąpi Tullus, on ciszę bezczynną
Roztrąci: mężów osiadłych, odwykłych
Od zwycięstw, znowu poderwie do walki.
Ankus tuż za nim idzie - zbyt chełpliwy,
On się już teraz szmerem wokół siebie

486 487



ODEJŚCIA I POWROTY


Cieszy nad miarę. Chcesz i Tarkwiniuszów
Zobaczyć IQólów? I ujrzeć wyniosłą
Duszę Brutusa mściciela, i rózgi,
Które odzyska? On pierwszy obejmie
Władzę konsula i srogie topory,
A gdy synowie będą nową wojnę
Knuli, do śmierci ich powoła ojciec,
Broniąc wolności pięknej. Choc'by nawet
Pod niebo czyn ten sławili potomni,
Nieszczęsny ojciec! Lecz zwycięży miłość
Ojczyzny, żądza chwały bezgraniczna.

Teraz na tamtych spojrzyj: na Decjuszów,
Druzów, groźnego toporem Torkwata,
Odnoszącego sztandary Kamilla.
Choć wszystkie takim samym tu orężem
Jaśnieją dusze te, zgodne, dopóki
Noc je okrywa, jakąż między sobą
Rozjątrzą wojnę, gdy tylko dosięgną
Światłości życia, jaką rzeź, niestety!
Z szańców Alp, z twierdzy na Moneku zstąpi
Teść, przeciw niemu zięć z armiami Wschodu
Stanie. Do takich walk nie przyuczajcie
Swych serc, synowie, a siły przemożnej
Nie obracajcie ku rozszarpywaniu
Trzewi ojczyzny! Ty pierwszy ją oszczędź,
Ty, co wywodzisz się z Olimpu, odrzuć
Ten miecz, daleko, krwi moja!

Tam zaś przechodzi ten, co na Kapitol
W tryumfie pogna swój rydwan, pogromca
Koryntu, rzezią Achiwów wsławiony.
Ten drugi Argos obali, Miceny,
Agamemnona gród, i Eacydę
Samego, z rodu owego mocarza
Achilla. Pomści trojańskich praojców
I zbezczeszczoną świątynię Minerwy.
A któż by ciebie mógł pominąć, wielki
Katonie? Ciebie, Kossusie, przemilczeć?
Albo ród Grakchów, albo dwóch Scypionów,
Te dwa pioruny wojny, zgubę Libii?

Z Eneidy Wergiliusza


Lub Fabrycjusza możnego w ubóstwie?
Lub ciebie, kiedy ziamo rzucasz w bruzdę,
Serranie? Dokąd mnie, bez tchu już, gnacie,
Fabiusze? Tyś to ów Maksymus, który
Państwo sam jeden zwłoką nam ocalasz!

Inni, nie wątpię, czulszym ciosem dłuta
Przebudzą w brązach tchnienie, wydobędą
Z marmuru żywe twarze, przed sądanu
Lepiej przemówią, a cyrklem wymierzą
Obroty nieba, wschody gwiazd określą.
Ty, Rzymianinie, pamiętaj: masz władnie
Rządzić ludami. Te są twoje kunszty:
Masz pokojowi nadać prawo, szczędzić
Poddanych, wojną posl#amiać zuchwałych.



























488



SNY I POLITYKA

  Młodszy kolega, do którego Horacy adresował, jak pamiętamy, krótki
List (1, 4), przebywał w zaciszu podobnym do Sabinum. Ów Albius
Tibullus (między 55 i 48 przed Chr: 19 przed Chr.), jeden z trzech naj-
słynniejszych elegików (to znaczy: poetów posługujących się miarą dys-
tychów elegijnych) epoki Augustowskiej, nie jawi się nam wyraźnie.
Niewiele o nim wiemy. Przechowały się wieści, iż pochodził z rodziny
zamożnej, zaczął robić karierę wojskową i był czymś w rodzaju, jak to
się mówi, wykwintnego dandysa. Z przechowanych jednak elegii, obej-
mujących dwie księgi (dołączona do nich trzecia nie jest jego pióra),
zdaje się wynikać, że konfiskata (spadająca na wielu w owych czasach)
zmniejszyła mu majątek do stanu mierności, jak też że należał nie do
kręgu Mecenasa i Oktawiana, lecz do świty wspomnianego już przez
nas retora i wodza Waleriusza Messali Korwina. Uczestniczył w jego
wyprawie na Wschód, ale znzchorował się na Korkyr Le (Korfu) i wrócił
do swojej willi i gruntów w Pedum, gdzie puka do niego troskliwy List
Horacjański. Miejscowość ta leżała między Tiburem i Preneste. Majątek
nie musiał być nędzny, skoro ogarnął Tibulla i jego Delię taką ciszą, jaka
i nas dziś kołysze, gdy czytamy podaną tu pierwszą w jego zbiorze
elegię.
  Mówi się w niej o zasypianiu "w pomocnym szeleście deszczu",
imbre iuvante. Cała elegia, zresztą nie tylko ona jedna w cyklu Tibulla,
oprowadza nas po zaciszu, które wydaje się snem. Być może nie

Poeta aleksandryjski w Sulmonie, w Rzymie i nad Morzem Czarnym

ma drugiej literatury, w której by sen odgrywał tak wielką rolę, jak
w rzymskiej. Budowniczowie cywilizacji, której najbardziej znamien-
nym monumentem, tak mało ostentacyjnym, tak praktycznym, są szosy,
łaknęli snu? Nie zawsze był to sen spokojny, jak u Tibulla. Inne widzenia
nawiedzały miłośnika Cyntii. Należący do trójcy elegików Sextus Pro-
pertius (między 54 i 47 przed Chr: schyłek I wieku przed Chr.) pocho-
dził z Assisium (Asyż) w Umbrii. Wysłany przez możnych rodziców do
Rzymu na studia prawnicze, rychło porzucił prawo dla twórczości lite-
rackiej. Jego elegie, zawarte w trzech księgach, są niemal bez reszty
poświęcone miłości. Po zbliżeniu się do Mecenasa, który jednak nie
dopuścił go do takiej zażyłości, jaka łączyła patrona ze starszymi poeta-
mi, Propercjusz ułożył jeszcze czwartą księgę elegii, przeważnie czer-
piących motywy z heroicznych legend dawnego Rzymu. Wszystkie
wiersze tego poety gęstością stylu dorównują poezji aleksandryjskiego
mistrza K:allimacha z Kyreny. Nas dziśjednak zajmuje chyba najbardziej
żarząca się w nich miłość do Cyntii, pełna i czułości, i goryczy. Słyszy-
my, iż w rzeczywistym życiu C#ntia zwała się Hostia. W rzeczywiste to
życie nie wątpimy. Heroina jest zbyt żywa, zbyt często nieoczekiwana,
abyśmy mieli ją uznać za postać wymysloną. Właśnie ona roztrąca też
legendy, gdy w czwartej księdze, w Elegii 7, nawiedza Propercjusza
w śnie, przychodząc z innego już świata.


Poeta aleksandryjski w Sulmonie, w Rzymie
  i nad Morzem Czarnym

  Największe, i rozmiarem, i rozmaitością, jest dzieło poetyckie
trzeciego z elegików Augustowskich. Publius Ovidius Naso (43
przed Chr.-18 po Chr.) urodził się w miejscowości Sulmo (rodzaj
męski), dziś zwanej przez nas Sulmoną; jedzie się do niej w góry
Abruzzy, z których jesienią wieje chłodny wiatr; zimą leży w Sulmo-
nie, co niezwykłe w Italii, śnieg na dachach i polach. Sam Owidiusz
w późnej elegii (Tristia, 4, 10, 1#) powie o tym kraju lat dziecin-
nych, dosyć dalekim od Miasta (Rzymu):

Jaki ja byłem, który czułą miłością igrałem,
Czytając, chciej mnie poznać, potomności.

490 491



SNY I POLITYKA


Ojczyzną jest mi Sulmo, przeobfity w rzeźwe strugi,
Odległy o dziewięc'kroć dziesięć mil od Rzymu.

  Linijki te są jednymi z najpierwszych fraz literatury klasycznej,
jakie się w europejskich szkołach będzie przez wieki, na lekcjach
łaciny, czytało. Wyznam, że pojechałem do Sulmony, żeby się
przekonać, czy naprawdę jest tam wiele strug, i to rzeźwych. Jest,
jest! Nie ma kłopotu ze znalezieniem fontanny, gdzie by można było
obmyć winogrona, dorodne w tej półwiejskiej okolicy, a najlepiej się
to robi u Staruszka, czyli przy Fontana del Vecchio, cudnej z XV
wieku fontannie, gdzie gelida unda tryska z wyrzeźbionej w kaznie-
niu gęby owitej kudłami, nastroszonymi we wszystkie strony, jakby
to były promienie dziwnego słońca, wyżej zaś, nad kamienną obudo-
wą, widnieje kamienna głowa starca. Ta fontanna jest tuż przy
głównej ulicy, Corso Ovidio, biegnącej przez całe miasteczko, i obok
średniowiecznego, z Xlll wieku, akweduktu, który staruszkowi daje
wodę i życie. W miasteczku żyło, gdy tam byłem w I989 roku,
dwadzieścia pięć tysięcy mieszkańców, wszyscy spokojni, jak mi
powiedział jeden z przechodniów na Corso Ovidio.
  Jak czytał, jak powtarzał z pamięci wersy o Sulmo nasz Owidiusz
z XVI wieku, uczeń rzymskiego poety, Klemens Janicjusz, urodzony
w wieśniaczej chacie w Januszkowie pod Żninem! Tak się w nie
wsłuchał, że wysnuł z nich początek najsłynniejszej ze swoich języ-
kiem Rzymian pisanych elegii, De se ipso ad posteritatem, O sobie
samym do potomnośca :

Ty, co pomyślisz o mnie i zapragniesz
Kiedyś w przyszłości poznać moje życie,
Przeczytaj wiersze dyktowane śpiesznie,
Gdy mnie puchlina spychała w toń Lete.
Wysoko leży wieś nad żnińskim bagnem,
Od niejakiego Januszka nazwana...

  Do dziś wita ludzi odwiedzających Sulmonę, za bramą Annunziaty,
budowli Zwiastowania, w przepięknym chiostro, na trójkątnym postu-
mencie przytwierdzonym do muru, nieco w górze, ponad pyłem ziemi,
średniowieczna statua Owidiusza - w długiej szacie, w stroju jakby
mnicha, jakby to Dante był albo Petrarka, z dhzgimi włosami pod lau-

Poeta aleksandryjski w Sulmonie, w Rzymie i nad Morzem Czarnym

rowym wieńcem, z księgą w ręce. Niektórzy erudyci twierdzą, że ten
średniowieczny posąg pierwotnie wcale nie Owidiusza przedstawiał; do-
piero potem, w zamęcie czasów, za wizerunek sulmoneńskiego poety go
uznano. Któż to może wiedzieć! Badacz tradycji abruzyjskich w XIX
wieku, Antonio de Nino, którego studium o Owidiuszu w ludowej tra-
dycji sulmoneńskiej niedawno właśnie w tym miasteczku wznowiono,
pisze, że gdyby zapytać kogoś ze starych mieszkańców: kim był Owi-
diusz? - usłyszałoby się, że to wielki prorok albo możny rycerz, albo
kupiec, albo kaznodzieja, albo czarodziej (zauważmy, podobnie jak
Wergiliusz w średniowiecznej legendzie). To ostatnie nie jest tak zu-
pełnie błędne. Czarodziejstwo jest choćby w tym, że pamięć o Złotym
Wieku do dziś hwa dla nas w wersach Owidiuszowych Przemian
(I, 89-112):


Wiek Złoty wzeszedł pierwszy. Z własnej woli
Przestrzegał wiary i prawa. Nie było
Kary ni groźby, ni lęku. Nikt srogich
Słów w twardym spiżu wykutych nie czytał
Ni się thim korny nie chylił przed wzrokiem
Sędziego. Dobrze bez mściciela żyli.
Jeszcze i sosna ścięta nie zstąpiła
Z gór w prędkie fale, by ujrzeć świat obcy;
Śmiertelni znali jeno własne brzegi.
Nie opasały jeszcze miast urwiste
Fosy. Na trąby, na rogi bojowe
Nie przetapiano spiżu. Ni szyszaków,
Ni mieczy nigdzie nie było. Bez wojska,
W miękkim spokoju bezpieczne plemiona
Trwały. Nie tknięta jeszcze, ni lemieszem
Nie poraniona, ni motyką, ziemia
Wszystko dawała im sama. I na tym
Poprzestawali, co się bez uprawy
Pleni. Jeżyny i górskie poziomki,
Dereń i pośród szorstkich cierni morwę,
I z rozłożystych drzew Jowisza spadłą
Żołądź zbierali. Wiosna była wieczna:
Zefiry ciepłym tchem pieściły kwiaty,
Których nie posiał nikt, i tylko patrzeć,
Jak ziemia zrodzi plony nie orana,


492 493



SNY I POLITYKA


Nie odnowione znowu się zasrebrzą
Pola ciężkimi kłosanu. To mleka
Płynęły rzeki, to nektaru. Płowy
Miód się z zielonych więzożołdów sączył.


  Jakie było życie Owidiusza sub Augusto? Jednak dalekie od
niezakłóconej pogody Złotego Wieku. On też, jak inni elegicy,
pochodził z rodziny zamożnej. On też, jak Propercjusz i jak przedtem
Wergiliusz, z woli ojca studiował retorykę, aby wstąpić na drogę
kariery, jeśli nie politycznej, to przynajmniej prawniczej. I porzucił
oratorstwo dla poezji. Podróżował, studiował w Atenach, zwiedzał
greckie miasta w Azji Mniejszej, a także Sycylię. Przez pewien czas
piastował jakieś podrzędne funkcje urzędowe w Rzymie, lecz zacząt-
ki sławy dała mu w stolicy poezja. Zaprzyjaźnił się z Horacym
i Propercjuszem, opłakiwał śmierć Tibulla. Po dwóch krótkotrwałych
związkach małżeńskich poślubił kobietę, która, pozostając w Rzy-
mie, była mężowi wierna także podczas jego wygnania. Miał córkę,
nie wiemy z której żony, lub może pasierbicę.
  W 8 roku po Chrystusie udercył w niego grom, dla nas tak samo
niejasny, jak Wergiliuszowy zamiar spalenia Eneidy. Edykt Augusta
skazał Owidiusza na wygnanie do Tomis (albo Tomi), zwanego
dziś Konstanca, na skraju imperium, na zachodnim wybrzeżu Morza
Czarnego, miasta w niewielkiej mierze zhellenizowanego, narażo-
nego na napaści wojowniczych plemion, jak i na zimy o wiele sroż-
sze niż zapamiętane z dzieciństwa miesiące sulmoneńskie. Do dziś
nie znamy przyczyny wyroku. Owidiusz w wierszach pisanych w To-
mis nieraz podaje, że zgubiły go carmen et error, "pieśń i błąd", tylko
tyle. Wieki starają się dociec, czy owa "pieśń" to wiersze miłosne,
może potępione przez cesarza, reformatora izymskich obyczajów. Jesz-
cze bardziej tajemniczy jest error. Czyżby to był jakiś związek poety
z córką cesarską, Julią, o którym szeptano? Lepiej nie snuć domy-
słów, gdy nie wie się na pewno. Nad Morzem Czarnym Owidiusz po-
lubił to, czego nie mógł zmienić. Nauczył się nawet języka Getów
i pisał w nizn poemat, nie zachowany. Przeżył tam dziesięć lat. Rzymu
już nie ujrzał.
  W swojej poetyckiej pracy był najpierw poetą miłości. Poświę-
cił jej trzy księgi elegii nazwanych Amores. Po nich nastał cykl

Na Palatynie i w Pompejach

apokryficznych listów, także ujętych w miarę elegijnych dysty-
chów, od legendarnych kobiet do ich ukochanych, Heroides. Ele-
gijnym tropem idą też następne utwory. Medicamina faciei femineae,
Leki dla twarzy kobiecej, to poemat o kosmetyce. Słynna Ars ama-
toria, Sztuka kochania, to trzy księgi elegu, które o miłości mówią
sposobem poezji dydaktycznej, a Remedia amoris, Leki na miłość, są
pozornym odwołaniem tamtych pouczeń. Ponad te wszystkie wiersze
wznoszą się Metamorphoses, Przemiany, wielki, w piętnastu księ-
gach poemat epicki, ujęty w heksametry, w którym Owidiusz
kunsztownie splótł przeróżne mity greckie i rzymskie, ukazujące
takie czy inne przeistoczenia kształtów; wracając zaś do miary
elegijnej, w Kalendarzu, Fasti, opiewał rzymskie legendy, wspo-
zninane podczas świąt kolejnych miesięcy. Wydało się, że poezję
autora, która przez swą rozlewność nadaje się tylko (jak i historia
Liwiusza) do czytania w ciągu, a nie w ekscerptach, najlepiej można
przedstawić w naszej książce jednym dosyć długim wyimkiem
z Przemian, ukazującym Owidiusza i jako poetę miłości, i jako epi-
ka mitów.
  Ale po tych dziełach były jeszcze elegie z wygnania: pięć ksiąg
Żalów, Tristia, i cztery księgi Listów z Pontu, Epistulae ex Ponto.
Wiersze czułe i pełne bólu. Nie próbując domyślać się przyczyny
wyroku, medytujemy jednak: dlaczego tak się stało?


Na Palatynie i w Pompejach

  Bliski Owidiuszowi porą Marcus Manilius, autor dydaktycznego
poematu w pięciu księgach poświęconego astrologii, Astronomica,
filozof stoicki i poeta, o którym zupełnie nic nie wiemy oprócz tego,
że pracował w latach Augusta i jego następcy, Tyberiusza, głosił, że
wszystko w świecie dzieje się z wyroku losów: fata regunt orbem (4,
14), "losy rządzą światem", dolą zarówno wyrobników, jak poetów,
jak ludzi zmieniających historię, bo przecież (4, 56-61)


Temu, który w niebie się zrodził i znowu do nieba
Powrócił, ileż razy, gdy wojnę domową uciszył
I władał Rzymem, mówiono: "Strzeż się sztyletów!" Daremnie!

494 495



SNY I POLITYKA


Gdy z rany wyciągał sztylet, w milczeniu senatu, krwią własną
Zatopił wszystkie przestrogi, by losy wypełnić się mogły.

  Całe imperium, życie niezliczonych w nim ludzi losy prowadziły
na razie, jak można było sądzić, w dobrym kierunku. Tyberiusz,
który w 14 roku po Chrystusie objął władzę po Auguście, miał za
sobą ciężkie dzieje osobiste, które mogą przywieść nam na myśl
namiętne słowa, jakie w powieści Prusa wypowiada młody Ramzes
(na chwilę przed objawieniem się mu, że już jest faraonem) do
Pentuera: "Dla ciebie, kapłanie, tylko ten zashzguje na litość, kogo
wszy jedzą". Wiemy to od Swetoniusza, któremu zawdzięczamy tyle
informacji o wczesnych cesarzach rzymskich. Tyberiusz, pasierb
Augusta, wychowany w jego domu, od młodości karny wykonawca
jego planów wojennych, kategorycznie wyznaczony na następcę,
z woli władcy musi opuścić swoją żonę, Wipsanię Agrippinę, i po-
ślubić córkę Augustową, Julię. Swetoniusz podaje (Vita Tiberi, 7):
"Gdy potem jeden raz przypadkiem zobaczył Agrippinę, tak ją ścigał
wpatrzonymi i pełnymi łez oczyma, że odtąd pilnowano, aby już
nigdy więcej nie pojawiła się blisko niego". To zresztą było tylko
pierwsze z jego strasznych doświadczeń. Tyberiusz pewnie mścił się
na cesarstwie, kiedy jako stary cesarz zamurował się w swojej
samotności na wyspie Capri. Jego lodowaty chłód przerażał ludzi.
Ale interesów i ładu państwa dobrze pilnował. Dopiero po nim nastał
szaleniec Kaligula. Po Kaliguli zagadkowy Klaudiusz.
  W roku 54 po Chrystusie objął rządy Neron, którego pierwsze lata
roznieciły wielkie nadzieje, gdyż ulegał on wpływowi filozofów
stoickich, jakimi się otaczał, zwłaszcza swojego preceptora, Seneki.
Najprawdopodobniej z tego właśnie okresu pochodzi dosyć zagadko-
wa ekloga, którą tu nazwaliśmy Świat uspokojony. Nie znamy jej
autora. Podejmuje on motywy 4 Eklogi i stwierdza, że głoszone przez
Wergiliusza przepowiednie już się wypełniły. Wspominając "mrok
grozy potrójnej", ma zapewne na myśli trzy epizody z dziejów
srożącej się dawno temu, dawniej niż przed stoma laty, wojny
domowej: zajęcie Rzymu przez armię Sulli w roku 88 przed Chrystu-
sem, terror zaprowadzony w mieście przez Mariusza w roku 87
i powtórne wkroczenie Sulli w roku 82. Teraz, pod młodym Nero-
nem, dzieje się zupełnie inaczej. Kiedy jednak uważnie czytamy

Na Palatynie i w Pompejach

poemat, budzi się w nas podejrzenie, że może należy dopatrywać się
w nim intencji ironicznej (imię Mystes daje się interpretować: taje-
mniczy, milczący).
  Czy ironicznie, czy poważnie mamy eulogię pojmować, trzeba
stwierdzić, że w cesarstwie jakoś się żyło, na przykład w miastach
i miasteczkach Italu, które w I wieku po Chrystusie miały niemałą
autonomię: jak w Rzymie było dwóch konsulów, tak w miasteczku
urzędowali duumviri iuri dicundo; lokalnym senatem była rada
miejska, złożona ze stu dekurionów. Ludziom zamożnym, a nawet
i tym uboższym nieźle się powodziło zwłaszcza nad Zatoką Neapo-
litańską, w strefie kultury greckiej i łacińskiej, w świetnych willach
i schludnych domach. W roku 62 po Chrystusie targnęło tą krainą,
jak już wspomnieliśmy, trzęsienie ziemi, a w roku 79 Wezuwiusz,
dotychczas spokojny na horyzoncie patron łanów i winnic, buchnął
ogniem, popiołem i lawą.
  Jak tam było przed porą grozy, to wiemy dzięki odkopywaniu od
roku 1738 Herkulanum, a w dziesięć lat później Pompejów, miast
zasypanych albo zalanych eksplozją. Oba miasta, pod popiołem
i lawą albo błotem nad podziw zachowane, otwarte są dziś dla
naszych kroków. Pompeje, większe od Herkulanum, rozleglej, a więc
i szczelniej, otaczają nas, jakby sen o życiu: jedno z najdziwniej-
szych doświadczeń, jakie w świecie możemy napotkać. Idziemy po
ulicach, mijamy termopolia (czyli bary szybkiej obsługi), sklepy
z reklamującymi towar szyldami, wchodzimy do mieszkań, stajemy
w ciszy ogródków, jakie były wewnątrz zamożniejszych domów, jak
tamten wirydarz w podrzymskiej Ostu, na który będą patrzeli z okna
Augustyn i Monika, rozmawiając o wieczności (Wyznania, 9, 10).
Odsłonięte przez archeologów malowidła ukryto przed deszczem
w muzeach. Napisy na murach, albo polityczne, zwłaszcza wyborcze,
albo zupełnie osobiste (często w poetyckich miarach), kaligrafowane
lub bazgrane przez figlarnych lub strapionych, epigraficy skopiowali
i zawarli w woluminach inskrypcji antycznych. Do dziś większość
ich wymazała aura, ale wertując Corpus inscriptionum Latinarum,
wiemy przecież, że to było na murach. Wprost, nie przez książki,
przemawiają do nas ci ludzie.
  Przypomniałem już, w rozdziale o epigramatach, westchnienie
Vibiusa Restitutusa. Oto, przy zachowaniu osobliwości ortograficz-

496 497



SNY I POLITYKA


nych, inne napisy pompejańskie. Najpierw o Restitutusie (ufajmy, że
nie o tym samym):


Restitutus multas decepit sepe puellas.
Restitutus wiele oszukiwał często dziewcząt.

A jednak:







Albowiem:

quisquis amat valeat, pereat qui nescit amare,
bis tanto pereat, quisquis amare vetat.
Kto kocha, niechże zdrów będzie. Niech zdechnie,
  kto kochać nie umie.
Po dwakroć niechaj zdechnie, ktokolwiek kochać zabrania.




amantes, ut apes, vitam mellitam exigunt.
Zakochani, jak pszczoły, żyją w miodzie.

Ale tu inna ręka dopisała: velle, co można przełożyć: "pobożne
życzenie". I jeszcze dodała:

amantes, amante.s, cureges.
Zakochani? Zakochani? Potrzebują leczenia.

Może i mało kto się zdziwi, że na innym murze pompejańskim
znaleziono taką deklarację:

admiror pariens, te non cecidisse ruinis,
qui tot scriptorum taedia sustineas.
Podziwiam ciebie, ściano, że nie rozpadłaś się w gruzy,
Chociaż dźwigasz na sobie tyle ghipich napisów.


  To pośród domów i sklepów. A za bramą antycznego miasta szło
się po ulicy grobów, także za bramą Pompejów. Pod Rzymem to była
via Appia, gdzie jeszcze wędrowałem nieraz wśród pinii, cyprysów
i złomów monumentów, wśród obłąkanego krzyku świerszczy
w śródziemnomorskiej, przyćmionej upałem zieleni, a dziś już tego

Na Palatynie i w Pompejach

nie ma, bo cała ta droga zabudowana jest willami, "rezydencjami
aktorek i innych bogatych ludzi", jak nu wyjaśnił włoski restaurator.
Sic praeteritfigura huius mundi. Ale w książkach przetrwały, cierpli-
wie zbierane przez epigrafików, łacińskie inskrypcje także nagrobne,
czasem długie, jak epitaf#ium Homonoi (składające się z dwóch
części, wypisanych na dwóch stelach, które stały pionowo na brze-
gach mogiły), czasem jeno dystychy:


Wszelkie choroby i klęski żywota już za mną zostały.
Teraz spoczywam bez cierpień, zażywam błogiej pogody.

Ktokolwiek na tej mogile postawi lampkę płonącą,
Niech kiedyś jego prochy okryje ziemia złocista.

Ach, przechodniu znużony, co mnie teraz mijasz!
Choćbyś długo wędrował, jednak przyjdziesz tu.


  Ale przetrwała również, przynajmniej w ruinie, łacińska powieść
pochodząca najprawdopodobniej z epoki Nerona. Nawet samo to
określenie gatunku może dziwić, bo powieść wydaje się nam nowo-
żytnym rodzajem literackim. Istniały jednak prozaiczne nairacje
fabularne już w piśmiennictwie greckim. Co prawda, zagościły one
w nim dosyć późno. Najpierw były to nowele, swawolne pono, nie
przechowane Opowieści milezyjskie, Milesiaka, Aristidesa z Miletu
(może z II wieku przed Chr.). Greckie powieści, zwane przez nas
(trafnie, bo obracają się wokół związków miłosnych) "romansami",
pochodzą dopiero z ery cesarstwa rzymskiego. Powstawały one
w aurze tak zwanej drugiej sof#istyki, zupełnie odmiennej od tamtej
pierwszej, polemicznej, jaka w Atenach poprzedziła Sokratesa i Pla-
tona. W cesarstwie, zwłaszcza od II wieku po Chrystusie, sofistami,
sophistai, nazywali Grecy wędrownych nauczycieli retoryki, nie
politycznej, jak to było w niepodległych państwach helleńskich
i w republice rzymskiej, lecz już tylko literackiej, żarliwie skupionej
na sprawach stylu, nostalgicznie też dążącej do odzyskania dawniej-
szej formy języka greckiego. Nie określali oni tego w taki sposób,
ale był to nurt "sztuki dla sztuki", l'art pour I'art. I właśnie w tym
nurcie ukształtują się greckie "romanse": Przygody Chajreasa i Kal-
498 499



SNY I POLITYKA


liroe Charitona (I albo II wiek po Chr.), czarujące Przygody Dafnisa
i Chloe Longosa (II wiek po Chr.) i dwie powieści z III wieku:
najdłuższe w tym gatunku i najprzemyślniej skonstruowane Historie
etiopskie Heliodora i Przygody Leukippe i Klejtofonta Achillesa Ta-
tiosa. Czytamy w tych "romansach", jak młodzi kochają się, jak świat
rzuca im kłody pod nogi i chce ich rozdzielić. Szczególnie groźni są
piraci, którzy dybią na to, by młodzieńca okraść, a dziewczynę
zniewolić. Ale cnota i wierność zwyciężają.


Powieść Petroniusza

  A oto, nawet wcześniej od Charitona, zapewne w latach Nerono-
wych, powstała w literaturze łacińskiej powieść jakże odmienna od
tamtych "romansów". Późniejsze wieki wiedziały o niej, chociaż
sławy w starożytności nie zaznała. Chyba już we wczesnym średnio-
wieczu zaginęła. Poprzestawano na zrobionych z niej wyciągach.
Renesans odziedziczył jeno te fragmenty, przeważnie dosyć skąpe.
Nie budziły one wielkiego zainteresowania. Aż oto w roku 1650
znaleziono w Trau w Dalmacji manuskrypt dużej części utworu,
Cena Trimalchionis, Ucztg Trimalchiona. Dopiero wtedy zrozumiano,
co to jest, całe to tajemnicze dzieło. Zanotujmy na marginesie, że
zwykłe dziś u nas miano owej powieści, którą nazywamy Satiriko-
nem, jest w istocie dopełniaczem greckim, przeniesionym do łaciny,
liczby mnogiej przymiotnika. Podany w manuskryptach tytuł ozna-
cza Księgi rzeczy Satyrowych (Satyricon libri) albo może satyrycz-
nych (satiricon). Ksiąg było dwadzieścia, rzecz więc snuła się
rozlegle, prozą, inkrustowaną jednak dosyć obficie wierszami; taką
mieszaninę prozy z wersyfikacją wprowadził niegdyś, w pierwszej
połowie III wieku przed Chrystusem, do piśmiennictwa greckiego
Menippos z Gadary, filozof cynicki, czyli naśladowca Diogenesa
z Sinope, twórca tak zwanej potem satyry menippejskiej. Cena
Trimalchionis dała nam poznać, jak wiele straciliśmy na tym, że
osobliwą powieść łacińską czas w przeważnej mierze pochłonął.
  Fabułą utworu, zwierciadła (jak kiedyś będzie się w Europie
mówiło o powieściach) obnoszonego po gościńcach, były przygody
dwóch sprytnych hultajów, Enkolpiusa (narratora) i Ascyltusa, którzy

Powieść Petroniusza


ze swoim ulubieńcem, chłopcem Gitonem, wędrują od miasta do
miasta i z domu do domu, zwłaszcza do tego, gdzie można sobie
podjeść. Takim przemysłem zdołali się też wkręcić do rezydencji
prostackiego, lecz pełnego przedziwnej fantazji dorobkiewicza Tri-
malchiona na monstrualną ucztę. Miano bogacza jest zapewne z sy-
ryjskiego Wschodu, imiona dwóch spryciarzy i większości innych
postaci w powieści są greckie, zlatynizowane, bez zaskoczenia więc
przyjmujemy to, że przygody rozgrywają się w krainie helleńsko-ła-
cińskiej, właśnie w Kampanii Neapolitańskiej, z której przemawiają
do nas pompejańskie inskrypcje. Uczeni komentatorzy spierali się
i spierają, czy powieściowe epizody mamy widzieć na tle Neapolu,
czy Kum (Cumae), czy może Puteoli, dziś Pozzuoli.
  Śledzimy dzieje nicponiów nie bez przerw. Dowiadujemy się, że
po perypetiach kampańskich, uciekając przed policją, płynęli stat-
kiem. Burza nim zakręciła i pognała go do Krotony w Bruttium nad
Morzem Jońskim. Tu oplątują spryciarzy nowe perypetie, lecz nieba-
wem gubimy ich drogę wśród strzępów tekstu. Może ważniejsze
jednak od fabuły jest to, co i w strzępach daje się rozpoznać, a co
roztacza się tak wielobarwnie na biesiadzie Trimalchiona. Nigdzie
w literaturze antycznej, może poza częścią substancji teatru Arysto-
fanesa, nie ma takiej panoramy trywialności, pospolitości, grotesko-
wej zwykłości życia, jak w owej powieści, czemuż potrzaskanej!-
w tym Satirikonie skomponowanym przez pisarza, to się w każdej
chwili czuje, niezwykle wyrafinowanego.
  Styl na przykład, jakim przemawia Trimalchion, jest dla badaczy
kopalnią łaciny ludowej, z jakiej wyłonią się języki romańskie, na
ziemi italskiej włoski, którego zasobność, od pospolitości do wznio-
słości, przejawia się i w najstarszym rozpoznawalnie włoskim już
zdaniu w Rzymie. Odczylujemy je na malowidle z wczesnego śred-
niowiecza (w podziemnej części kościoła San Clemente), przed-
stawiającym scenę z życia św. Klemensa: patrycjusz Sisinius przy-
szedł ze zbirami, żeby Klemensa, nawracającego jego żonę, areszto-
wać, a jest tak zaślepiony, że nie widzi, iż słudzy zamiast Klemensa
wloką złom kolumny, i przynagla ich - co metodą jakby komiksu jest
na malowidle napisane: Figli delle pute, traite - "Ciągnijcie, wy
sku...". W tym by się biedny, ironicznie tak mówię, Trimalchion
odnalazł.


500 501



SNY I POLITYKA


  Umyślnie pominęliśmy dotąd samego autora powieści, albowiem
czeka nas tu wiadomość, której trzeba się przypatrzyć. Manuskrypty
nazywają go Arbiter albo Petronius Arbiter. Nie mamy pewności, ale
osacza nas domysł, że chodzi o tę samą osobę, o jakiej mówi nam
Tacyt, nad którego dziełem niebawem się pochylimy. Wielki historyk
w Rocz#ikach ( I 6, 17-20) opowiada o życiu i śmierci Neronowego
dworzanina, współzawodnika innego dworzanina, Tigellinusa. We-
dług relacji Tacyta Gaius Petronius był u Nerona "mistrzem dobrego
smaku", elegantiae arbiter. Zresztą w wyimku z Rocznaków, który tu
przeczytamy, postać jego rysuje się bardzo ciekawie: zdający się kimś
niedbałym, może ironiczny, był zdolny do skutecznego działania.
W piśmiennictwie zaś oprócz Satirikonu przechowała się pod tym
imieniem spora garść epigramatów.


Szkoła stoickiego męstwa

  Zanim zajmiemy się historykiem, który Neronowego "arbitra"
opisał, zostańmy jeszcze w epoce owego cesarza, w której dostrze-
gamy innego człowieka niezwykłego, wiodącego zresztą z sobą
innych ludzi niezwykłych. Lucius Annaeus Seneca (zniędzy 4 przed
Chr. i 1 po Chr.#l po Chr.) przyszedł na świat w Kordubie (dziś
Cordova) w południowej Hiszpanii w bogatej i godnej uwagi rodzi-
nie pochodzącej z Italii. Ojciec jego, Lucius Annaeus Seneca Starszy
(ok. 55 przed Chr.-między 37 i 41 po Chr.), był historykiem i reto-
rem. Księgi Starszego, przedstawiające dzieje Rzymu od początku
wojny domowej, zaginęły, ocalała zaś pokaźna część komentowanych
przez niego wypisów z deklamacji oratorskich, jakie słyszał za
swojego życia, gdy retoryka odeszła z areny politycznej i coraz
bardziej chroniła się w szkołach: Oratorum sententiae, divisiones,
colores - Sentencje, kompozycja i styl mówców. Tak jak będzie to
później, we wspomnianej tu przez nas przed chwilą "drugiej sofisty-
ce" greckiej, stała się retoryka łacińska ulubionym przez wykształco-
ną publiczność obszarem kontrowersji literackich i pielęgnowania
kunsztu kompozycji i różnych rodzajów pisarskiego stylu.
  Starszy powiększył też majątek rodzinny. Nie wiemy jednak, czy
w swojej latynizującej się Hiszpanii piastował jakieś stanowisko

Szkoła stoickiego męstwa

urzędowe, czy zajmował się handlem. Z żoną Helwią miał trzech
synów. O każdym z nich da się coś powiedzieć. Marcus Annaeus
Novatus, który po adoptowaniu go przez Lucjusza Juniusza Galliona
został, jako Gallio, prokonsulem prowincji Achai, obronił św. Pawła
przed jego oskarżycielami, jak wiemy z Dziejów Apostolskich (18,
15-16): "##Skoro spór dotyczy słów, nazw i waszego własnego
prawa, sami się tym zajmujcie; ja nie chcę być sędzią w tych
sprawach". I usunął się z sądu". Najmłodszy syn, Marcus Annaeus
Mela, był ojcem Lukana, poety, o którym z żalem, gnani czasem,
opowiemy tylko nazbyt zwięźle.
  Marcus Annaeus Lucanus (39-65 po Chr.) był niemowlęciem,
gdy ojciec jego przeniósł się do Rzymu. Tu Lukan odebrał staranną
edukację, której zwieńczeniem w stolicy była szkoła retoryki. Praw-
dopodobnie uczył się też zasad stoicyzmu od wspomnianego już
przez nas Kornutusa, mistrza satyryka Persjusza. Pożeglował na
dokończenie studiów do Aten, skąd jednak dosyć rychło przyzwał
go na swój dwór Neron, który młodzieńca dopuścił do ścisłego
grona przyjaciół i niebawem obdarzył godnościami kwestora i augu-
ra. W roku 60 przed Chrystusem, w porze pierwszego święcenia
igrzysk nazwanych Neronia, Lukan zdobył nagrodę za wiersz na
cześć cesarza. W roku 62 albo 63 opublikował trzy pierwsze księgi
epickiego poematu Bellum civile, Wojna domowa (przez potomnych
mylnie tytułowanego Pharsalia), potem powstaną jeszcze następ-
ne księgi - do nie dokończonej dziesiątej. Utwór ten posiadamy,
liczne zaś inne pisma Lukana, wierszem i prozą, przemawiają do nas
tylko tytułami. W epitafium przechowanym w zbiorze Anthologia
Latina (kolekcji wierszy z różnych epok, ułożonej przez jakichś
troskliwych erudytów w VI wieku po Chrystusie, którą jeszcze
wspomnimy) Lukan, jeśli jest jego autorem, streszcza życie swoje
i pracę :


Korduba mię urodziła, zgładził Neron, walki-m opiewał,
Jakie toczyli równi sobie, stąd teść, stąd zięć.
Ciągłym duktem nigdy nie prowadziłem pieśni,
Które by pełzły. Przerwa periodu milsza mi jest.
Jeno to, eo jak piorun nagłe, roznieci podziw.
Naprawdę będzie do smaku styl, co uderza jak grom.

502 503



SNY I POLITYKA


  Wspomina się w epigramacie owo epos o wojnie domowej między
Pompejuszem a Juliuszem Cezarem, zakończonej klęską Pompejusza.
Juliusz Cezar był teściem Pompejusza, który w roku 59 poślubił córkę
jego, Julię (nie należy mylić jej z inną, młodszą Julią, córką Oktawia-
na); osoba jej złączyła wodzów (z Krassusem jako trzecim) w trium-
wiracie, zgon zaś jej w roku 54 przed Chrystusem przyczynił się do
zerwania przymierza i rozpalenia walki. Cezar w roku 48 pod Farsa-
los w Tesalii pobił Pompejusza, ten z pola klęski uciekł na Lesbos,
a stąd do Aleksandru, gdzie ushzżni przyniosą jego głowę Juliuszowi;
Cezar, słynny to jest epizod, zapłakał nad nią, jak nam opowie
Plutarch (Żywot Cezara, 730c; Żywot Pompejusza, 662a).
  Epos Lukana oprócz roztaczanych zdarzeń, najczęściej przeraźli-
wych: rzezi, pożarów, zawiera niemal sto dwadzieścia przemówień
oraz ekskursy przyrodnicze, geograficzne i astronomiczne. Jego styl,
dictio, nawiedza naszą pamięć niejednym, zaiste piorunującym he-
ksametrem, jak w tym miejscu wstępu do opowieści, w którym
racjom największych szermierzy przeciwstawiony jest samotny zgon
Marka Porcjusza Katona Młodszego, czczony w Rzymie już wcześ-
niej, także przez Horacego (Pieśni, l, 12, 35; 2, 1, 23-24: "podbity
cały okrąg ziemi oprócz srogiego ducha Katona"). Młody ów wódz,
wyznawca filozofii stoickiej, nieugięty obrońca republiki, który po
Farsalos pożeglował do Afryki, aby tu bronić miasta Utyki, nie
wypuścił miecza z rąk nawet wtedy, gdy w roku 46 przed Chrystu-
sem dowiedział się, że pod afrykańskim Tapsus armia pompejańczy-
ków ostatecznie poszła w rozsypkę: własną ręką odebrał sobie ży-
cie. Zostanie w pamięci potomnych ten ustęp poematu Lukanowego
(l, 125-128), zwłaszcza słowa: Victrix causa deis placuit, sed victa
Catoni.


Ani już Cezar nie może znieść nikogo wyższego,
Ani Pompejusz równego. Kto chwycił za broń sprawiedliwiej?
Nie wolno wiedzieć. Każdy wielkiego sędziego przywoła:
Bogi wzięły stronę zwycięzców, Katon - zwyciężonych.


  Sam Lukan prawdopodobnie przyłączył się do antycesarskiej
konspiracji Pizona, na którą niebawem się natkniemy. Zmuszony do
samobójstwa, otworzył sobie żyły.

Szkoła stoickiego męstwa

  Średni zaś syn Seneki Starszego, między Novatusem i Melą,
Lucius Annaeus Seneca Młodszy, jest największym w tym świetnym
rodzie pisarzem. Do Rzymu sprowadziła go z Korduby można
ciotka, małżonka prefekta Egiptu. Studiował w stolicy retorykę i być
może przemawiał nieraz w sądzie. Rychło jednak ogarnęła go i po-
chłonęła fllozofia. Słuchał wykładów uczniów mało nam znanego
Kwintusa Sekstiusza, w epoce Augustowskiej głoszącego mądrość
eklektycznie wysnutą z różnych systemów greckich. Nie stronił też
Seneka od (wspomnianej tu już przez nas) filozofii "psiej", kvnike,
cynickiej, powołującej się na Diogenesa z Sinope. Lecz najpilniej
zgłębiał tradycję stoicką.
  Utworami, których nie znamy, bo zaginęły, zasłynął jako mówca
i pisarz już za Kaliguli, a ciotka wyrobiła mu stanowisko kwestora.
Poślubił o wiele młodszą od siebie Pompeję Paulinę, która może była
jedyną jego żoną. Syn, jakiego z nią miał, umarł w roku 41. W tym
samym roku - było to już za Klaudiusza - Seneka został zesłany na
Korsykę, skąd pochodzą jego epigramaty wygnańcze. Przyczyny
banicji nie są dla nas jasne, słyszymy tylko, że oskarżano go
o romans z Julią Liwillą, siostrą zamordowanego Kaliguli. Wzmaga-
jąca się sława pisanych przez banitę utworów poruszyła inną siostrę
Kaliguli, Agrippinę Młodszą, żonę Klaudiusza, która z poprzednie-
go małżeństwa, z Domicjuszem Ahenobarbem, była matką Nerona.
Aby edukację syna, którego Klaudiusz, ojczym, na jej żądanie
adoptował, powierzyć pisarzowi, Agrippina w roku 49 postarała się
dla Seneki nie tylko o przyzwanie z wygnania, lecz i o nominację na
pretora.
  Kiedy Klaudiusz w roku 54 umarł (nie bez pogłoski, że otruła go
Agrippina), wychowanek Seneki objął cesarską władzę. Nie od razu
wyparł się Neron swojego mistrza. Seneka i inny faworyt Agrippiny,
Sekstus Afraniusz Burrus, którego mianowano prefektem pretoria-
nów, w dużej mierze kierowali krokami młodego cesarza. Pomyślny
okres rządów, ośmioletni, skończył się, gdy dokonywane na Palaty-
nie, jawnie albo skrycie, egzekucje zaczęły osnuwać cieniem reputa-
cję Seneki. W roku 62 umarł Burrus; jak mniemają Swetoniusz
i Kasjusz Dion, lecz nie Tacyt, otluto go. Prefektem pretorianów
został po nim Gajus Ofoniusz Tigellinus, Sycylijczyk z podrzędnej
rodziny, niegdyś zausznik sióstr Kaliguli, podejrzewany o romanse

505



SNY I POLITYKA


z nimi, w roku 39 wygnany, później żyjący w cieniu, przez Nerona
zaś wydobyty na światło; będzie się mu przypisywało udział w Nero-
nowych egzekucjach. P#zbawiony sprzymierzeńca Seneka prosił
o zwolnienie z dworskich obowiązków, przy czym swój niemały
dobytek oddałby Neronowi. Cesarz zgodził się na odejście precepto-
ra, majątku zaś na razie nie wziął. Seneka odtąd w domowym zaciszu
pisał i pisał.
  Ale dopadło go niebawem oskarżenie, które zażegło się już
w owym roku 62, kiedy, jeśli mamy wierzyć Tacytowi (Roczniki, I4,
65), Neron szalał: "Mniemano, że najmożniejszych ze swoich wy-
zwoleńców zgładził trucizną; Doryforusa pod pozorem, że był prze-
ciwny zaślubinom jego z Poppeą, a Pallasa dlatego, że długo żyjąc,
zatrzymywał w starych rękach olbrzymie pieniądze. Romanus tajny-
mi podszeptami przedstawił Senekę jako wspólnika Gajusa Pizona,
lecz Seneka mocniej podciął Romanusa takim samym obwinieniem.
Przeląkł się wtedy Pizon i rozpętała się wielka, lecz nieskuteczna
burza zamachów na Nerona".
  Mówi się tu o Gajusie Kalpurniuszu Pizonie, któremu Kaligula
odebrał żonę, a potem, zarzucając obojgu rozpustę, skazał go na
wygnanie. Pod Klaudiuszem ów Pizon, wróciwszy z wygnania, jawił
się Rzymianom tylko jako retor i łaskawy dla bogatych i nędzarzy
biesiadnik. Pono w 65 roku po Chrystusie uknuł przeciw Neronowi
spisek, który łatwo wykryto. Zmuszono konspiratora, aby odebrał
sobie życie. Właśnie o udział w tym sprzysiężeniu obwiniono też
Senekę. O tym, jak umarł, przeczytamy w relacji Tacyta (Roczniki,
15, 60-63).
  Zachowało się kilkanaście esejów filozoficznych wielkiego pisa-
rza. Są wśród nich Zagadnienia przyrodnicze, Naturales quaestiones.
Inne eseje napełnia rozważanie, jak człowiek powinien sprostać
próbom zadawanym mu w życiu na ziemi. Czytamy Ogniewie,
O łagodności, O stateczności mędrca, O krótkości życia, O spokoju
ducha, O życiu szczgśliwym. Poznajemy skierowane do różnych ludzi
Consolationes, Pocieszenia. Najrozleglej, a może i najsilniej, miały
przemawiać do potomnych, do pokolenia za pokoleniem, Epistulae
morales, zwane też Listami do Lucyliusza. Mamy ich sto dwadzieścia
cztery; w starożytności było ich więcej. Nieraz zaczynają się od
kwestii podniesionej przez tego młodego przyjaciela (także pisarza,

Szkoła stoickiego męstwa

nie wiemy jednak na pewno, czy - znanego nam choćby z kilku
linijek - Gajusa Lucyliusza, zupełnego imiennika kogoś o wieki
wcześniejszego, poety-satyryka z II stulecia przed Chr.). Seneka ra-
czej rozmyśla razem z nim, niżby miał udzielać upomnień uczniowi,
którego, jak się zdaje, przywiódł od epikureizmu do stoicyzmu; jest
w tych listach, chyba fikcyjnych, a prawdziwych, napisanych przez
jednego z największych eseistów antycznych, między Cyceronem
a Plutarchem, zaiste czar mądrej rozmowy.
  Stoicyzm był obok epikureizmu drugą wielką szkołą filozoficzną
powstałą w epoce hellenistycznej. Początek dał jej Zenon z Kition na
Cyprze na przełomie IV i III wieku przed Chrystusem. Nazwa
wywodzi się od tego, że Zenon nauczał w cieniu wspaniałego
Portyku Wielobarwnego, Stoa Poikile, na ateńskiej agorze. Mistrza
przyciągnęło do Aten dziedzictwo Sokratesowe, jak też inne tradycje
sławnego miasta. Był scholarchą przez trzydzieści pięć lat. Po nim
objął szkołę Kleantes z Assos, którego hymn do Zeusa podałem
w Mitologii, po Kleantesie Chrysippos z Soloj w Cylicji. Ci uporząd-
kowali doktrynę stoicką, którą Panajtios z Rodos (w II wieku przed
Chr.) i Posejdonios z Apamei w Syrii (u schyłku II i w pierwszej
połowie I wieku przed Chr.), uczony wszechstronny niemal jak
Arystoteles, jeszcze wzbogacili i przekazali potomnym. Jeden
z owych potomnych to Epiktet (Epiktetos, ok. 60-ok. 140 po Chr.),
niewolnik, od wczesnej młodości kulawy, będący w pewnym okresie
własnością Epafrodyta, sekretarza Nerona. Wyzwolony, będzie na-
uczał filozofii stoickiej w Nikopolis w Epirze. Jego po grecku gło-
szone wskazania moralne, pełne nieugiętej wiary w przewagę spokoj-
nego rozumu nad wszelkimi przypadkami życia, spisze po grecku
Arrian (Flavius Arrianus, ok. 95-175 po Chr., historyk i geograf); na
szczęście przechowały się nam te Wykłady (Diatribai) i Podrgcznik
(Encheiridion).
  Inaczej niż dla epikurejczyków, świat to była w oczach stoików
materia przeniknięta, ożywiona i sterowana myślą, czyli elementem
boskim, którego, tak samo jak materu, nie można oddzielić od
rzeczywistości. Wszechświat u kresu każdej serii wieków zostaje
wchłonięty w boski ogień, z którego wyłania się świat nowy, taki
jak poprzedni. Styka się ta wizja, chociaż się nie utożsamia, ze
starymi pojęciami Heraklita, jak i z proroctwami Sybilli kumej-

506 507



SNY I POLITYKA


skiej. W moralności wedhzg stoicyzmu zadaniem człowieka jest
czynne, mężne, szlachetne życie, zwrócone pomocnie ku wszystkim
ludziom, człowieczeństwo bowiem, jak to przeczuł Homer, jest
wszędzie takie samo.


Literatura i czas

  O tym właśnie gwarzy z dalekim Lucyliuszem Seneka w ciszy
swojego pokoju albo może ogródka wewnątrz domu, albo włości
podmiejskiej, jaką miał na skraju Rzymu (bywał też w Kampanii
Neapolitańskiej). Jakby podejmował przerwany przed chwilą wątek:
Tak, tak, Lucyliuszu... W pierwszym z Listów i jeszcze w wielu
innych rozważa wielką dla literatury klasycznej i dla nas tajemnicę
czasu, tę, wobec której stajemy także, gdy czytamy Pieśni Horacego.
Lucyliuszu, ogarniaj wszystkie godziny. Żyj chwiląjako nieskończo-
ną. Żyj w czasie niezależny od czasu. To jest znamienne dla kla-
sycznej myśli śródziemnomorskiej powietrze, powiedziałbym, do-
czesnej wieczności, wieczności już tu. Wichry historii nie rozwieją
tego powietrza. Trwa ono od tysiącleci w europejskim pojmowaniu
tradycji jako czasu przemienionego w zawsze obecną przestrzeń. To
jest pewnie esencja naszej klasyki.
  W tej przestrzeni Sokrates i jego przyjaciele rozmawiają o anty-
nomiach życia, a Longinos w traktacie O wzniosłości roztrząsa zale-
ty i wady utworów z różnych okresów. Nie zainteresuje się chrono-
logią Plutarch, gdy będzie dobierał pary grecko-rzymskie do Żywo-
tów równoległych. Historia jest dla niego skarbnicą zawsze jednako
żywych przykładów moralnych, exempla, tragicznych, wzniosłych
odstraszających, godnych podziwu, jaką cała w ogóle starożytność
będzie dla moralistów europejskiego średniowiecza, a także renesan-
su, gdy Francesco Petrarka pisze po łacinie list do Cycerona, gdy dla
naszego Klemensa Janicjusza nie ma w krainie sztuki żadnej odległo-
ści czasowej między nim a Owidiuszem, gdy bohater Wizerunku
Mikołaja Reja w swojej wędrówce spotyka mędrców z różnych er.
Tak też Niccoló Machiavelli czyta sobie poezję: "Z lasu - pisze
w liście do Franceska Vettori 10 grudnia 1513 roku - idę ku źródłu,
a stąd do gaju, gdzie się łowi ptaki. Pod pachą mam zawsze jakąś

Literatura i czas


książkę, Dantego lub Petrarkę, albo któregoś z mniejszych poetów,
jak Tibullus, Owidiusz czy jakiś inny".
  Zauważmy, że Machiavelli nie rozróżnia epok, rozróżnia tylko
ważniejszych, jego zdaniem, i mniej ważnych pisarzy. Tak jest
jeszcze w późniejszej moralistyce europejskiej i we wczesnofilolo-
gicznym humanizmie (sprzed momentu, gdy do bram filologii kla-
sycznej włamał się w XIX wieku "zmysł historyczny", nowy twór,
narodzony w XVIII wieku). Takie zaś pojmowanie tradycji, w któ-
rym wszystkie elementy przeszłości trwają zawsze razem, jednako
bliskie i nie przedawnione, nie wyłoniło się tylko z owego stanu
ignorancji, jaki zapanował po upadku cywilizacji rzymskiej i "wę-
drówce ludów" (a na obszarze greckim - po podbiciu Bizancjum
przez Turków), gdy zatarła się dokładniejsza, chronologicznie upo-
rządkowana wiedza o minionych dziejach i gdy przeszłość, wybły-
skująca ocalałymi przypadkowo księgami i napisami na pomnikach,
trwała zarazem nad głowami ludzi jak rozpostarta nad nimi na niebie
łuna. Takie pojmowanie tradycji wynikło przede wszystkim z dzie-
dziczonego po antycznej myśli oporu wobec akceptowania przemocy
upływającego czasu. Ogarniaj wszystkie godziny, Lucyliuszu...
  Wracając oto do Seneki, zanotujmy, że dla ludzi renesansu i dla
wzorujących się na rzymskim stoiku dramaturgów elżbietańskich w An-
glii będzie on nade wszystko poetą. Oprócz epigramatów przetrwały
jego tragedie, oparte swobodnie na greckich oryginałach z ateńskiego V
wieku przed Chrystusem: Herkules szalonv, Trojanki, Medea, Fedra
(u stoika pogrążająca się w żalu po tym, co uczyniła), Agamemnon; nie
znamy greckiego wzoru Tyestesa; słaba i niepewnej autentyczności jest
tragedia Herkules na Ojcie, niewiele mająca wspólnego z Sofoklesowy-
mi Trachinkami; ocalał też fragment Edypa i luźne sceny z mitu
tebańskiego, prawdopodobnie przeznaczone dla recytatorów.
  Pilnie studiowane przed kilkoma wiekami, a dziś raczej zaniedby-
wane tragedie poetyckie Seneki kierują naszą uwagę ku innym też
poetom łacińskim I wieku i początków II wieku po Chrystusie.
Dwóch znakomitych satyryków, Persjusza i Juwenalisa, już wspo-
mnieliśmy. Satyrycznym również, a zarazem czule i zabawnie prze-
mawiającym do nas poetą jest Marcus Valerius Martialis (ok. 40-I04
po Chr.). Urodził się w Bilbilis w Hiszpanu, był zlatynizowanym
Iberem. Ubogi z domu, puścił się do Rzymu, żeby talentem literac-

508 509



SNY I POLITYKA


kim dorobić się pieniędzy. Wspierali go tu Seneka i Lukan, którzy też
przybyli z Hiszpanii. Zwrócił na siebie uwagę publiczności i moż-
nych cyklem wierszy upamiętniających otwarcie Koloseum w roku
80 po Chrystusie. Tropem tej serii poszły inne bardzo liczne epigra-
maty, publikowane przez lata, wtajemniczające nas ciekawie i dro-
biazgowo w życie codzienne ówczesnego Rzymu, a także w dzieje
autora, w przygody i machinacje jego przyjaciół i wrogów.
  W naszej książce odzywa się lekki jak westchnienie wiersz
Marcjalisa, który nazwaliśmy Przezorne rady (10, 47), wcale nie
trywialny, raczej egzystencjalny. Czy sam poeta umiał być przezor-
ny? Jak wiemy z jego ust, długo mieszkał w stolicy biednie, w dużej
kamienicy czynszowej, na trzecim piętrze. Po kilkunastu latach
wypełniania życzeń bogaczy, lecz i czerpania dochodu ze sprzedaży
książek, kupił sobie niewielką posiadłość pod Nomentum, sabińskim
miastem na północny wschód od Rzymu, wśród winnic, oraz własny
dom w stolicy. W końcu jednak, w roku 98, uciekł w spokojniejsze
strony rodzinne, wrócił z pieniędzmi do Bilbilis. Stamtąd w roku 102
po Chrystusie przysłał rzymskim edytorom wieńczącą jego dzieło
dwunastą księgę epigramatów.
  Przyjaźnił się ze współczesnymi poetami, Juwenalisem i Siliu-
szem Italikusem, autorem długiego poematu epickiego o drugiej
wojnie punickiej, Punica, jak też ze wspomnianym już przez nas
retorem Kwintylianem. Nie ma zaś w epigramatach żadnej wzmianki
o poecie, który w naszej książce tęsknym wierszem przyzywa, tak
bardzo po rzymsku, snu, a raczej boga Snu. Można się domyślać, że
bezsenność dręczy go w Rzymie. Przewraca się na łóżku, a wokół
niego rozprzestrzenia się ogromne, milionowe miasto. Publius Papi-
nius Statius (ok. 4#-ok. 96) jest jednak nade wszystko poetą epickim,
którego będzie bardzo wysoko ceniło zwłaszcza średniowiecze,
a szczytem chwały stanie się w 21. i 22. pieśni Czyśćca, drugiej
części Boskiej komedii Dantego, spotkanie duchów Wergiliusza i Sta-
cjusza, uznanego w legendzie za chrześcijanina. Był na ziemi synem
gramatyka, czyli nauczyciela greckiej i łacińskiej literatury, z Neapo-
lu. Po zdobyciu pierwszych laurów poetyckich na miejscowym kon-
kursie powędrował do Rzymu, aby żyć w kręgu dworu cesarza
Domicjana. Wrócił do rodzinnego miasta dopiero pod koniec życia.
Pisał libretta do dworskich widowisk tanecznych, a sławę u potom-

Świadectwo Pliniuszów


nych zaskarbiły mu poematy osnute na greckich mitach heroicznych,
Tebaida, Achilleida. W zbiorze Silvae, Drwa, czyli "Próby poetyckie"
utwory "przypadkowe", "okolicznościowe", skupił wiersze krótkie,
bardziej osobiste, jak ta u nas apostrofa do Snu (Silvae, 5, 4).


Świadectwo Pliniuszów

  Marcjalisa zaś podziwiał Gaius Plinius Caecilius Secundus (62- ok.
114), autor Listów prozą, naprawdę wysyłanych, a będących świetnym
dziełem literackim, oprowadzającym nas po życiu górnej warstwy
rzymskiego społeczeństwa, a nawet po polityce imperium. Pod panowa-
niem Trajana (98-lI7) piastował wysokie urzędy: konsula w roku 100
po Chrystusie, namiestnika Bitynii i Pontu w latach 111-113, z których
przechowała się jego korespondencja z samym cesarzem, a w niej
słynne świadectwo (Epistulae,10, 96 i 97) o istniertiu w owej prowincji
wspólnot chrześcijańskich; fakt, że jacyś ludzie uchylają się od oddawa-
nia czci dawnym bogom, obaj uważają za niepojęty, lecz woleliby ich
nie karać, a Trajan ostrzega szczególnie przed słuchaniem donosów
przeciw nim, bo byłby to "okropny precedens, niezgodny z duchem
naszej epoki (nam et pessimi exempli nec nostri saeculi est)". Idąc tu
dalej szlakiem przyjacielskim albo rodzinnym, wspomnijmy, że Pliniusz
ten, zwany Młodszym, był siostrzeńcem i adoptowanym synem równie
słynnego w literaturze Pliniusza Starszego.
  Tamten wcześniejszy pisarz, urodzony w roku 23 po Chrystusie,
był w młodości adwokatem, a w późniejszych latach służył w armii
i pełnił (summa integritate, "z największą uczciwością", jak czytamy
w przechowanym strzępie jego biografii napisanej przez Swetoniu-
sza) obowiązki prokuratora, czyli przedstawiciela cesarza, w kilku po
kolei prowincjach, w Galu, Afryce i Hiszpanii. A przy tym pisał.
Obdarzył nas wspaniałym, olbrzymim, szczęśliwie zachowanym
dziełem, Historia naturalis w trzydziestu siedmiu księgach, kopalnią
wiadomości nie tylko o zjawiskach przyrody, lecz i o sztuce, dzie-
jach, obyczajach, "o wszystkich rzeczach i niektórych innych", jak to
żartobliwie ujmuje łacińskie adagium: de omnibus rebus et 9uibus-
dam aliis. Żył blisko cesarza Wespazjana (69-79), jego zaś synowi,
a swojemu być może dawnemu towarzyszowi w armii, koregentowi

510 S1I



SNY I POLITYKA


Wespazjana i przyszłemu cesarzowi, Tytusowi, dedykował w 77 roku
Historia naturalis, która po większej części będzie opublikowana, jak
się zdaje, już po zgonie autora. W roku 79 po Chrystusie Pliniusz
Starszy dowodził eskadrą floty u przylądka Misenum w Zatoce Nea-
politańskiej. O tym, co się wówczas stało, Pliniusz Młodszy dosyć
dokładnie pisze w Liście (6,16) do wypytującego o zdarzenia Tacyta.
Panuętamy ów rok eksplozji Wezuwiusza. Jeszcze raz jesteśmy
świadkami niedoli Kampanii.
  "Prosisz o podanie wieści o zgonie mojego wuja, byś mógł ją
przekazać potomnym. Jeśli ty ją przedstawisz, będzie nieśmiertelna.
Wprawdzie to, że zginął w nieszczęściu najpiękniejszej krainy, które
pochłonęło ludne miasta, już zdaje się zapewniać mu wieczną pamięć,
a przy tym sam zostawił liczne dzieła, takie, które zostaną: Ale wiecz-
notrwałość twoich pism do jego nieśmiertelności wiele doda. [...] Nawet
więc gdybyś się tego nie domagał, opowiedziałbym ci o tym.
  Był wówczas w Misenum, osobiście dowodząc flotą. Nonum kal.
Septembres [24 sierpnia) około godziny siódmej [pierwszej po połud-
niu] matka moja powiedziała mu, żeby popatrzał na chmurę niezwy-
kłej wielkości i kształtu. On właśnie się przeszedł w słońcu, wykąpał
w zimnej wodzie, coś tam przegryzł leżąc i był zatopiony w książ-
kach. Zaraz jednak obuł się i wyszedł na pagórek, z którego najlepiej
mógłby osobliwe zjawisko obserwować. Z którejś góry (nie było
widać z której, dopiero później rozpoznano, że z Wezuwiusza) wzbi-
ła się chmura, z kształtu najpodobniejsza do pinii. Wznosząc się
bowiem jakby bardzo wysokim pniem, rozczapierzała się tam
u szczytu jakby gałęźmi. Myślę, że było tak albo dlatego, że wy-
pchnął ją w górę nagły prąd powietrza, który tam wyżej słabnął, albo
może dlatego, że tak się, spychana własnym ciężarem w dół, rozsze-
rzała. Była miejscami jasna, miejscami ciemna i poplamiona, zależ-
nie od tego, czy mniej, czy więcej zagarnęła w siebie ziemi i popiołu.
Zjawisko to mąż tak uczony uznał za godne zbadania.
  Kazał więc przygotować do żeglugi lekką łódź i pozwolił, żebym
towarzyszył mu, jeśli zechcę. Powiedziałem, że wolę pracować,
a właśnie on zadał mi był coś do napisania. W chwili, gdy wychodził
z domu, doręczono mu liścik od Rektiny, żony Takusa, strwożonej
wiszącym nad nią niebezpieczeństwem. Willa jej była u stóp góry,
uciec z niej można było tylko morzem. Błagała, żeby przybył na

Świadectwo Pliniuszów


pomoc. Wtedy mój wuj zmienia zamiar i co zaczął badawczo,
wypełnia szlachetnie. Każe spuścić na morze czwórrzędowce i sam
się z nimi zabiera, aby nieść pomoc nie tylko Rektinie, lecz i wielu
innym, bo rozkoszne wybrzeże było gęsto zaludnione. Podąża więc
tam, skąd inni uciekają. Pewnym sterem śpieszy się prosto w samą
grozę, i to z takim spokojem, że jest w stanie obserwować i dykto-
wać wszystkie okropne ruchy i zjawiska tego, co się dzieje.
  Już popiół padał na statki tym gorętszy i gęstszy, im bardziej się
zbliżali, a z nim kawałki lawy, jak też czarne i rozżarzone kamie-
nie. Zagrażał nagły odpływ morza i przywalenie brzegu odłamami
góry. Trochę się zawahał, czy nie powinien zawrócić, co stenuk
gorąco doradzał. A jednak: "Śmiałym - powiedział - szczęście sprzy-
ja. Steruj do Pomponianusa". Ten był wówczas w Stabiach, oddzielo-
ny zatoką, w jaką wlewa się morze wzdhzż lekkich skrętów wybrzeża.
Tu jeszcze nie było niebezpiecznie, ale widziało się, co może nadejść,
więc Pomponianus swoje bagaże kazał zanieść na statki, aby gotowym
być do odpłynięcia, gdy wiatr powieje ku morzu. Bardzo w porę
przybył mój wuj do Pomponianusa. Zalęknionego uścisnął, pocieszył,
podniósł na duchu. Aby własną swobodą ukoić jego trwogę, każe
zanieść się do łaźni. Po kąpieli kładzie się przy stole, czy to wesół,
czy (co zaiste jest godne podziwu) wesołemu podobny.
  Z różnych miejsc Wezuwiusza rozjarzyły się bardzo szerokie
płomienie, które ciemność nocy jeszcze wyjaskrawiała. Mój wuj, by
przerażonego uspokoić, klarował mu, że to jeno płoną puste wille,
które ludzie zostawili pożodze. Po czym poszedł do łóżka i z pew-
nością spał zdrowo, bo chrapanie, które z powodu tuszy wuja
rozlegało się dosyć głośne, słyszeli ludzie na zewnątrz pokoju.
Podwórze jednak było tak zasypane popiołem i kawałkami lawy, że
gdyby miał dhzżej leżeć w sypialni, już by stamtąd nie zdołał się
wydostać. Zbudzono go, poszedł do Pomponianusa i reszty towarzy-
stwa. Ci nie zmrużyli oka. Naradzali się, czy lepiej zostać pod
dachem, czy uciec na otwarte pola. Domy w częstych i mocnych
wstrząsach całe się kołysały. Pod niebem zaś, chociaż kawałki lawy
były małe i lekkie, jednak ich obfitość groziła zagładą. U wuja racja
pokonała rację, u innych trwoga trwogę.
  Wychodząc, każdy przywiązał sobie poduszkę chustką do głowy.
Jedyna to była obrona przed wszystkim, co spadało. Gdzie indziej na

512 513



SNY I POLITYKA Ira et studium


świecie jaśniał dzień, a tu panowała noc najczarniejsza i najgęstsza
ze wszystkich nocy. Przecinały ją pochodnie i inne światła. Postano-
wili pójść na wybrzeże i zobaczyć, czy da się wypłynąć na morze.
Ujrzeli, że fale są nadal ogromne i wzburzone. Tu mój wuj położył
się na porzuconym żaglu. Dwa razy poprosił o zimną wodę i wypił
ją. Niebawem płomienie i zapowiadający je odór siarki przegnały
wszystkich innych, a jego poderwały z ziemi. Wspierając się na
dwóch służących, powstał i zaraz padł martwy, uduszony, jak się
domyślam, gęstszą parą, która zatkała mu przewód pokarmowy,
z natury słaby, obłożony i często zapalony.
  Kiedy się wreszcie rozwidniło (a stało się to nie wcześniej niż na
trzeci dzień po tym zdarzeniu), znaleziono jego ciało nietknięte, bez
żadnych obrażeń, w odzieniu, w którym upadł. Wyglądał tak, jakby
spał, a nie jakby umarł. Przez cały ten czas ja i matka byliśmy
w Misenum, ale to nie należy do historii. Przecież pytałeś jedynie
o okoliczności jego zgonu. Na tym więc kończę, dodając tylko, że
wiernie opisałem ci wszystko, co albo sam widziałem, albo usłysza-
łem zaraz po faktach, póki nie przemieniły się w pamięci. Czym
innym bowiem jest pisanie listu, czym innym - historii. Czym innym
pisanie dla przyjaciela, czym innym - dla wszystkich. Bądź zdrów".


Ira et studium

  Przyjaciel, któremu Pliniusz Młodszy opowiada o niedoli Kampa-
nii, jest wielkim pisarzem. Publius (albo Gaius, nie mamy tu pewno-
ści) Cornelius Tacitus (ok. 56#k. 117 po Chr.) pochodził z możnej
rodziny, prawdopodobnie północnoitalskiej. Nie wiemy, gdzie się
urodził. W młodości studiował w Rzymie retorykę. Działalność pub-
liczną zaczął za Wespazjana. W roku 77 dał mu za żonę swoją córkę
Gneus Juliusz Agrikola, mąż stanu i przywódca wojskowy, który
w latach 77-85 dokończy rzymskiego podboju Brytanu. Tacyt, jak od
niego samego wiemy (Roczniki, 11, 11), w roku 88, za Domicjana,
był pretorem i piastował "kapłańską godność kwindecymwira". Prze-
bywał daleko od Rzymu, gdy w roku 93 umarł teść; podejrzewano,
że Domicjan go otruł. Niebawem wrócił Tacyt do stolicy; schyłek
dosyć długiego panowania Domicjana (81-96) odczuł jako porę

okrutnego despotyzmu. W roku 97 był "konsulem zastępczym"
consul suffectus. Zaczęła się już epoka Antoninów. Tacyt żył pod
Nerwą (96-98) i Trajanem (98-117). Może został zarządcą którejś
z mniejszych prowincji imperium. Prawdopodobnie na przełomie
112-113 był prokonsulem prowincji Azji.
  Już za Domicjana Tacyt porzucił występy retoryczne, za które
ceniono go w Rzymie, i pogrążył się w pisaniu dzieł historycznych.
W roku 98 opublikował dwa eseje: De vita lulii Agricolae, O życiu
Juliusza Agrikoli, pochwałę działalności zmarłego teścia, koleje pod-
boju Brytanu i opis tego kraju i zamieszkujących go ludów; De
origine et situ Germanorum, O pochodzeniu i siedzibach Germanów,
panoramę różnych plemion od Renu do Dunaju, z zamyśleniem nad
niezdolnością rzymskiego imperium do zapanowania nad nimi. Trzeci
esej, Dialogus de oratoribus, Dialog o mówcach, tradycyjnie uważano
za najwcześniejszy utwór, lecz dziś jego publikację przeważnie odkła-
da się co najmniej do roku 100. Uczestniczący w nim rozmówcy,
zastanawiając się nad przyczynami upadku wymowy w Rzymie,
kreślą, jakbyśmy powiedzieli, monografię literacką, zarys rozwoju
retoryki, tak ważnego w epoce antycznej dziahz piśmiennictwa.
  Pierwsze zaś wielkie dzieło historyczne ogłosił Tacyt w latach
104-109; w manuskryptach nie ma ono żadnego tytułu. Przywykli-
śmy nazywać je: Historiae, Dzieje. Jak się zdaje, obejmowało dwa-
naście ksiąg. Zachowały się tylko cztery pierwsze i fragment piątej,
koleje imperium w roku 69, "roku trzech cesarzy" (Galba, Otho,
Witeliusz), i początki panowania Wespazjana, lata 69-70. Przepadły
następne księgi przedstawiające dzieje Flawiuszów: dalsze lata Wes-
pazjana, panowanie Tytusa i poczynania znienawidzonego przez hi-
storyka Domicjana aż do zamordowania go w roku 96.
  We wstępie do Dziejów ( 1,1 ) autor powiada, że "odkąd, po bitwie
pod Akcjum [w roku 31 przed Chr.], w celu zapewnienia pokoju
trzeba było skupić całą władzę w ręku jednego człowieka", pisanie
historii stało się trudne: "w różny sposób naruszano prawdę, po
pierwsze z powodu nieznajomości życia publicznego, które stało się
czymś obcym, po drugie z żądzy schlebiania albo, odwrotnie, z nie-
nawiści do panujących; w żadnym z tych przypadków nie troszczono
się o potomność, bo autorzy byli albo nienawistnikami, albo służal-
cami. Lecz usłużne zabiegi łatwo budzą wzgardę, a obmowie i zawi-

514 515



SNY I POLITYKA


ści chętnie się nadstawia ucha. Do pochlebstwa bowiem przywiera
zarzut haniebnego płaszczenia się, a zgryźliwość ma fałszywe pozory
niezależności. Mnie Galba, Otho i Witeliusz nie dali odczuć ani
dobrodziejstwa, ani krzywdy. Nie zaprzeczę, że mojej karierze urzęd-
niczej Wespazjan dał początek, wzmógł ją Tytus, a Domicjan jeszcze
dalej ją popchnął. Lecz kto postanowił strzec nieskażonej prawdy, ten
o każdym musi mówić bez miłości i bez nienawiści. Jeśli mi życia
starczy, zajmę się w starości panowaniem boskiego Nerwy i rządami
Trajana, materią zasobniejszą, a przy tym bezpieczniejszą dzięki
rzadkiemu szczęściu epoki, w której wolno myśleć, co chcesz, a co
myślisz, wypowiadać".
  Przekonania te podejmie Tacyt w następnym też dziele historycz-
nym, w którym zstąpi we wcześniejsze cykle wydarzeń, od śmierci
Augusta do progu roku 69, od którego zaczynają się Historiae.
Drugiemu dziełu tradycyjnie nadaje się tytuł Annales, Roczniki,
wydobyty zresztą z jego tekstu, lecz w manuskryptach widnieje
nagłówek: Ab excessu divi Augusti, Od zgonu boskiego Augusta.
Autor pisał owe Roczniki po ukończeniu Dziejów; pracował nad
drugim dziełem przynajmniej do roku 116, nie wiemy, czy doprowa-
dził je do końca. Zawierały prawdopodobnie osiemnaście ksiąg,
z których przetrwały cztery pierwsze księgi, fragment piątej, szósta
bez początku, długi ciąg tekstu od księgi jedenastej (bez początku)
do szesnastej (bez zakończenia). Całkowicie przepadło panowanie
Kaliguli i początek rządów Klaudiusza, tak jak w Dziejach stwier-
dzamy zupełne zaginięcie historu Domicjana, na pewno barwnie
przeraźliwej, albowiem cesarz ten był dla Tacyta główną bete noire.
  We wstępie do Roczników ( 1, 1 ) taką zanotował, swoim stylem
nadającym się do wykucia w kamieniu, deklarację: "Dawnego ludu
rzymskiego osiągnięcia i porażki upamiętnili sławni pisarze. Także
przedstawianiu epoki Augusta nie zabrakło świetnych talentów, póki
ich nie odstraszyła wślizgująca się coraz bardziej pochlebczość.
Natomiast dzieje Tyberiusza, Gajusa [Kaliguli], Klaudiusza i Nerona,
kiedy żyli, fałszowano ze strachu, a po ich śmierci opisywano pod
naciskiem świeżej nienawiści. Dlatego postanowiłem trochę powie-
dzieć o Auguście, o jego schyłku, potem o panowaniu Tyberiusza
i reszcie dziejów, sine ira et studio, quorum causas procul habeo".
Bardzo trudno jest tę słynną formułę przetłumaczyć. Chodzi o wyraz

Ira et studium


studium. "Stronniczość"? Może raczej: "sprzyjanie". A więc jednak:
"branie czyjejś strony" - tak czy inaczej to przełożymy. Mniema
Tacyt, że historię trzeba pisać "bez gniewu i sprzyjania, których
pobudki dalekie są ode mnie". Czy naprawdę dalekie? Czego jeste-
śmy całkowicie pewni, to tego, iż jest on mistrzem słowa, zwłaszcza
aforyzmu, jednym z największych w literaturze.
  Skoro opowieść o Domicjanie, jaka była w Dziejach, zaginęła,
można się zwrócić ku dwom przejmującym wizerunkom w Roczni-
kach, ku Tyberiuszowi i Neronowi. Do naszej książki wybieramy
Nerona, bo pod jego panowaniem już odwiedziliśmy Palatyn z Sene-
ką i Kampanię Neapolitańską z włóczęgami z powieści Petroniusza.
Sam Neron nie tylko słuchał rad Seneki w początkach panowania,
lecz pisał wiersze. Seneka w Quaestiones naturales ( 1, 5, 6) z uzna-
niem cytuje wyłuskany z jakiegoś jego utworu taki heksametr:


colla Ciůtheriacae splenclent agitata columbae
poruszając się, błyska szyja cyterejskiej gołębicy

  Na ogół nie wątpimy, że Neron (cesarz w latach 54-68) był,
zwłaszcza odkąd strząsnął z siebie wpływ Seneki, wyuzdanym tyra-
nem. Nie podważa się też faktu, że w roku 55 kazał otruć swojego
konkurenta, przyrodniego brata, syna cesarza Klaudiusza i Messali-
ny, piętnastoletniego Britanika, jak też faktu, że matkę swoją, Agrip-
pinę Młodszą, być może morderczyruę drugiego swego męża, cesarza
Klaudiusza, w roku 59 kazał Neron zamordować. I w starożytności,
i w średniowieczu, i w czasach nowożytnych dwory były nieraz
"czerwonymi oberżami". Ale czy Neron był aż tak groteskowym
potworem, jakiego przedstawia nam Tacyt? Nie to jednak głównym
wydaje mi się problemem.
  Raczej to, że wielki pisarz odsłania przed nami zmagania możnych
mieszkańców Palatynu, no, jeszcze senat i dzieje arystokracji rzym-
skiej, tak okrutnie prześladowanej. A gdzie sprawy każdego dnia
miast Italii i wielu prowincji imperium? Poznajemy jeno takie incy-
denty, jak składanie w Kampanu ofiar po zabiciu Agrippiny z rozka-
zu Nerona. Bardzo rzadko takie, jak walki kibiców igrzysk gladiator-
skich w Pompejach. Tak, nieraz chce się od Tacyta uciec do Petro-
niusza, od polityki do codziennego życia. I do snu?

516 517



SNY I POLITYKA

Z elegii Tibulla


Padnie dla was owca, a nad nią młodzież wioski
Zawoła: "O hej! I żniwa, i dobre wino nam dajcie!"
Obym dla siebie, obym żył poprzestając na małym,
A nie był ciągle gnany w jakąś daleką wędrówkę,
Lecz raczej wschód Psa upalny przeczekał sobie pod cieniem
Drzewa, tuż nad nurtem bystro płynącej wody.




Z ELEGII TIBULLA




WIEJSKIE ZACISZE
  (1,1)

Niechże sobie ktoś inny zbiera bogactwo w złocie
I wiele posiada morgów uprawionej ziemi,
Aby go trud nieustanny trwożył bliskością wroga
I aby wrzawa trąb Marsowych sny mu płoszyła.
Mnie zaś moje ubóstwo niech wiedzie przez życie bezczynne,
Byle mi tylko ognisko zawsze jaśniało płomieniem,
Bylem sam skorą ręką w stosownej porze szczepił
Wiotkie winorośle i krzepkie drzewa owocne.
Nadzieja niech nie zawodzi, niech zawsze usypuje
Stosy plonów, a kadzie tęgim napełnia moszczem.
Samotne bowiem pnie na polu i stare kamienie,
Leżące u rozdroża, czczę i owijam kwiatami.
I jakiekolwiek owoce nowy mi rok wychowa,
Kładę z nich dary ofiarne przed wieśniaczymi bogami.

O płowa Ceres, trzeba u wrót świątyni zawieszać
Dla ciebie wieniec kłosów zebranych z naszych łanów,
A w sadach naszych postawić rudego wartownika,
Priapa: srogim sierpem niechże odgania ptaki.
Wy też, świetnego niegdyś, dziś ubogiego pola
Strażnicy, dostajecie należną wam część, o Lary:
Przedtem nieprzeliczone cielce ubita jałówka
Oczyszczała, dziś owca ofiarą spłachetka jest ziemi.

Przecież nie wstydzę się tego, żem nieraz chwycił za widły
Albo ościeniem przynaglił opieszałe woły.
Niech mi nie będzie żal, owcę lub kózkę, o której
Matka zapomniała, wziąć na ręse i zanieść do domu.
Wy zaś, złodzieje i wilki, taką maleziką trzódkę
Oszczędzajcie! Lupy z wielkiego stada się bierze.
Tu i mojego pasterza co roku oczyszczam ofiarą,
I łaskawą Pales opryskuję mlekiem.
Pomagajcie, bogowie! Nie pogardzajcie darami
Z ubogiego stołu i z czystych dzbanów glinianych.
Takie ongiś naczynia pradawny wieśniak sobie
Przyrządzał: on je wszystkie lepił z uległej gliny.
Ja nie pożądam bogactwa przodków i owych plonów,
Które pradziadowi niegdyś zwożono do spichrza.


Wystarczy mały zasiew. Bylem tylko mógł na posłaniu,
Do którego przywykłem, położyć się i odpocząć.
Kiedy mroźny Auster rozleje zimne wody-
Beztrosko, w pomocnym szeleście deszczu, tak sobie zasypiać.
To moja część. A bogaty niech prawowicie ten będzie,
Kto umie szał morza ścierpieć i ponure ułewy.
O, ile tylko jest złota, szmaragdu, niech zginie, gdyby
Jakaś dziewczyna miała płakać nad naszą podróżą!
Tobie, Messalo, przystoi wojować na ziemi i morzu,
Aby twój dom wystawił trofea zdarte z wrogów.
Mnie spętanego trzymają więzy pięknej dziewczyny
I ciągle siedzę u twardych wrót, cierpliwy odźwierny.


Ja nie pożądam chwały, o moja Delio. Z tobą
Bylebym był, niech mówią, żem bezczynny i gnuśny,
Bylebym ciebie widział, gdy przyjdzie ostatnia godzina,
I, umierając, ciebie trzymał mdlejącą ręką.
Zapłaczesz, Delio, nade mną położonym na marach,

518 519



SNY I POLITYKA


Które spłoną. Ze łzami zmieszasz i pocałunki.
Zapłaczesz. Twoje serce nie jest zakute w żelazo,
Nie tai się w nim, tak czułym, nieugięty krzemień.
Z tego pogrzebu ani młodzieniec żaden, ani
Żadna dziewczyna nie wróci do domu z suchymi oczyma.
Ty Manów moich nie rań: oszczędź, Delio, rozwite
Włosy, oszczędź, proszę, pieszczone policzki.

A teraz, póki losy pozwolą, żyjmy miłością.
Niebawem Śmierć nadejdzie, jej głowa owita jest mrokiem.
Niebawem przypełznie pora, w której już nie przystoi
Kochać ni mówić słów czułych, gdy posiwiały skronie.
Teraz lekkiej miłości czas, gdy drzwi wyłamywać
Nie wstyd nam, a nawet spory toczy się miłe.
W tym ja dobry wódz i żołnierz. Precz odejdźcie,
Znaki i trąby! Sprawcie rany tym, co ich pragną.
Nieście im i dostatek. Bezpieczny w moim dobytku,
Nie baczę na bogatych ani nie lękam się głodu.

Z elegii Propercjusza

Z ELEGII PROPERCJUSZA




SPOTKANIE
  (4, 7)

To, co mówią o duszach, to nie jest baśń: ze stosów
Umyka blady cień; śmierć nie kończy wszystkiego.
Bom oto ujrzał Cyntię, wczoraj złożoną w grobie
Na skraju gwarnego gościńca. Stanęła nad moim posłaniem,
Gdzie trochę spałem i trochę płakałem, wśród smutku i pustki.
A ona te same miała włosy i oczy, co wczoraj.
I tylko brzeg jej sukni opalony był. Pierścień na palcu
Tknięty płomieniem. I wargi miała już bardzo blade,
Bo skosztowała Lete. Lecz głos wciąż dyszał życiem.
Palce trzeszczały, splecione, gdy przemawiała do mnie.


"Niewierny! Niegodny wiary żadnej dziewczyny! Więc cichy
Może cię sen ogarniać? Zapomniałeś bezsenne noce
I uliczkę Subury, i okno rozwierane wśród mroku?
Ileż razy schodziłam, rękami tczymając się sznura,
By upaść w twoje objęcia. Nieraz nawet na rogach ulic
Rzucała nas Wenus ku sobie. Bruki, twarde kamienie
Pamiętają nasze uściski. I oto minęły
Wszystkie sekretne przysięgi. Wiatr, głuchy na nasze słowa,
Rozproszył je. I nikt, gdy zamykałam oczy,
Nie przywołał mego imienia. A przecież twoje wezwanie
Mogłoby chociaż dzień jeden dodać mojemu życiu.
Nikt nie czuwał przy łożu z żałobną kołatką. Zobacz,
Zraniona moja głowa: wsparto ją o dzban rozbity.
Czy widział cię kto, jak pochylony nad moją trumną,
Ubrany na czarno, płaczesz? Jeśli nie chciałeś podążyć
Z orszakiem żałobnym za bramy miasta, to przecież mogłeś
Rozkazać, żeby do bram wolniej niesiono mary.
Dlaczego sam nie wzywałeś wiatrów, aby mój stos
Zapłonął pięknie? Płomieni nie nasyciłeś nardem?
Zbyt trudne było i to: rozlać wino na moich prochach,
Rzucić na nie hiacynty, najtańsze kwiaty...
Czy chociaż wiesz, że niewolnik Lygdamus na śmierć zasłużył?


520 521



SNY I POLITYKA


Poznałam to, kiedy piłam wino pobladłe od zdrady.
A może chytra Nomas... Niech ukrywa swe dziwne napoje-
Bo jeszcze zadrżą jej ręce, tknięte rozgrzaną blachą.

A ta, którą niegdyś tanio można było kupować,
A teraz skraj złotych szat niedbale wlecze w kurzu,
Która shiżebnym dziewczętom odmierza cięższą pracę,
Jeśli ośmielą się szepnąć cokolwiek o mojej urodzie
(Starą Petalę, gdy wieńce złożyła na moim grobie,
Kazała zakuć w dyby; Lalagę wlokła za włosy
I długo biła - biedna, ona śmiała o coś prosić
Frzez pamięć na mnie), ta dziewka teraz, za twoją zgodą,
Kazała stopić złoty mój posąg, by ciągnąć zysk
Nawet z pogrzebu, ze stosu, który mnie spalił.


O, zasłużyłeś na skargi ! Lecz ja, Propercjuszu, przebaczam-
Przebaczam ci, bo w twych wierszach tak długie miałam władanie
I jeszcze przysięgam na niewzruszoną potęgę losów,
Przysięgam ci tak, jak pragnę, by Cerber był dla mnie łagodny:
Ja dochowałam ci wiary. Jeśli kłamię, niech żmije syczą
Na moim grobie, niechże oplotą i dławią me kości.
Albowiem za rzeką posępną dwie są różne siedziby
I w dwie przeciwne strony płyną dusze umarłych.
Jeden prąd Klitemnestrę niesie podłą i ową władczynię,
Która drewnianym potworem znęciła ku sobie byka.
A w drugą stronę, w łodzi zwieńczonej, której żagle
Napełnia błogi powiew z Elizjum, pełen róż woni,
W żarliwej muzyce strun, rozweselonej dźwiękiem
Rozgłośnych kołatek Cybeli, wśród harf lidyjskich, płyną
Małżonki miłujące: Andromeda i Hypermnestra
Dzieje swych serc wspominają. Jedna gorzko się skarży
Na zbrodnię okrutnej matki. Pokazuje zsiniałe ręce:
Czy zasłużyły na to, by je przykuwać do skały?
A druga opowiada o strasznym swoich sióstr czynie
I o tym, że ona takiej zbrodni nie mogła spełnić.
Tak pośmiertnymi łzami leczymy rany żywota.
A ja, Propercjuszu, milczeniem okrywam wszystkie twe zdrady.


Lecz shzchaj mego żądania - jeśli jeszcze można cię wzruszyć,
Jeśli cię nie otępiły dziwne czary Chloridy.

Z Przenian Owidiusza


Moja piastunka Partenie wiele ci dobra świadczyła,
Teraz już siwa staruszka - niech jej niczego nie braknie!
I moja najmilsza Latris, tak nazwana za wierną służbę,
Niechże nie trzyma zwierciadła przed twoją nową kochanką!
A wszystkie wiersze, które dla mnie pisałeś, spal!
Odtąd już nigdy nie wspomnij mego imienia! Bluszcze,
Które rosną tak bujnie nad moją mogiłą, wyrwij!
I tam, gdzie rzeka Anio zwilża ziemię obfitych sadów,
Tam, gdzie z łaski bogów kość słoniowa nigdy nie żółknie,
Wyryj na środku kolumny słowa, co będą mnie godne,
Krótkie słowa, by zdążył odczytać śpieszny przechodzień:
W ziemi tyburtyńskiej spoczęła Cyntia zfocista,
Nowy blask odział brzegi twe, Anio.


O, nie lekceważ snów, które z bram pobożnych przychodzą,
Nie gardź takimi snami! My wędrujemy, gdy noc
Wyzwala cienie spętane, gdy rozsuwają się rygle
I Cerber już nie pilnuje. Skoro świt, wracać musimy
Znowu nad bagna letejskie, stamtąd powiezie nas łódź,
A sternik wszystkich przeliczy. Teraz pieść, kogo zechcesz.
Lecz wkrótce tylko mój będziesz, gdy kości się będą ocierać
Moje o twoje kości". Wypowiedziawszy te skargi
Wyszarpnął się cień z mych ramion i umknął.






Z PRZEMIAN OWIDIUSZA




PIERWSZA MIŁOŚĆ APOLLINA
  (1, 452-567)

Najpierwszym jego stała się kochaniem
Dafne, Peneja córka. Nie traf ślepy
To sprawił, ale zemsta Kupidyna.
Mało co przedtem Feb, dumny zwycięstwem

522 523



SNY I POLITYKA


Nad wężem, ujrzał chłopię, jak rogowy
Łuk wyginało, prężyło cięciwę.
"Cóż ci, urwisie, do oręża dzielnych?-
Powiedział. - Takie brzemię moim barkom
Przystoi, strzałą bowiem nieomylną
Umiem i bestię ugodzić, i wroga,
Jakem niedawno zabił nadętego
Pytona, który tyle morgów ziemi
Tłamsił zwojami okropnego cielska.
Ty głownią swoją rozniecaj miłostki,
Niech ci to starczy! Moją chlubę zostaw".
Na to syn Wenus: "Twój łuk, Febie, wszystko
Pokona, ciebie zaś łuk mój. Jak bóstwu
Ustąpić muszą bestie, tak się zaćmi
Przy mojej chwała twoja". - I już prędki
Wskroś się przestworza wzbił na szczyt Parnasu,
W cieniu drzew stanął i dobył z kołczana
Dwie strzały, każdą do innego dzieła,
Bo jedna sprawia, druga płoszy miłość.
Tamta, złocona, lśni się ostrym szpicem,
Ta zaś jest tępa, a w trzcinie ma ołów.
Tą drugą strzałą bóg córkę Peneja,
Nimfę, ugodził, pierwszym zaś pociskiem
Poraził Feba aż do szpiku kości.
I już Feb kocha. Ona o kochaniu
Nie chce i słyszeć nawet. Pośród chaszczy
Cieszy się skórą łowionej zwierzyny,
Z dziewiczą Dianą chce się zrównać. Jeno
Przepaska włosy rozczochrane pęta.
Wielu jej chciało za żonę, wszystkimi
Wzgardziła. Męża nie znając, przebiega
Bezdrożne bory. Co Hymen, co miłość,
Co zaślubiny - nie mówić jej o tym!
Ojciec powiadał nieraz: "Zięcia, córko,
Jesteś mi winna". Albo: "Mnie się wnuki
Należą, córko". Ona jak występkiem
Brzydząc się ślubną pochodnią, oblana
Rumieńcem, ręce zarzuca na szyję
Ojcu, tak czule. Mówi: "Daj, najdroższy
Ojcze, radować się zawsze panieństwem,
Dianie już na to pozwolił jej ojciec".

524

Z Przemian Owidiusza


I ten się godzi. Lecz tobie, dziewczyno,
Powab nie daje być, czym chcesz, przysiędze
Zaprzecza piękność twoja. Feb już kocha,
Już ujrzał Dafne, pragnie ją poślubić,
Wierzy w to, własne go zawodzą wróżby.
Jak się po żniwie słoma wiotka pali,
Jak się żywopłot żarzy, gdy wędrowiec
Ogień zbyt blisko zażegł lub zostawił
Tlący się, kiedy odchodził o świcie,
Tak bóg rozgorzał, całą piersią pała,
Nadzieją karnu kochanie jałowe.
Widzi na szyi włosy nie czesane.
"Gdybyż je trefić!" - wzdycha. Widzi oczy
Jak gwiazdy, takim roziskrzone blaskiem,
Widzi te usta, które nie dość widzieć.
Tak piękne ręce te, ramiona niemal
Na poły nagie. Wszystko, co zakryte,
Jeszcze piękniejsze, na pewno! Lecz lżejsza
Niż tchnienie wiatru dziewczyna umyka,
Nie przywołają jej i takie słowa:


"Penejska nimfo, nie uciekaj, błagam!
Ja nie wróg. Zostań, nimfo! Tak przed wilkiem
Owca umyka, przed lwem łania, gołąb
Drżącymi pióry ulata przed orłem,
Każde przed wrogiem swym. Lecz ja w miłości
Gonię cię. Lękam się tak, że upadniesz
I że te nogi, co niegodne skazy,
Podrapiesz cierniem, będę sprawcą bólu.
Dzikie to chaszcze, dokąd lecisz. Bądźże
Ostrożna, wolniej biegnij! Ja też wolniej
Będę cię ścigał. I przypatrz się wreszcie,
Kto cię pokochał. Jam nie z gór tych prostak,
Nie pasterz szorstki, który by tu zganiał
Bydło i owce. Ty, szalona, nie wiesz,
Przed kim uciekasz, nie wiesz i dlatego
Uciekasz. Delfy są pod moją władzą,
Tenedos, Klaros, pałace Patarów.
Jowisz mi ojcem. Przeze mnie się wszystko,
Co jest, co było i co będzie, jawi,
Moją też mocą wtórzą pieśniom struny.

525



SNY I POLI'TYKA

Pewna jest moja strzała, ale jeszcze
Pewniejsza strzała ta jedna, co serce
Zraniła, przedtem puste. Wynalazłem
Leki i mówią o mnie: uzdrowiciel,
Bo władam siłą ziół. Biada! Miłości
Nie zleczą zioła, uzdrowicielowi
Kunszty, pomocne innym, nie pomogą"

Chciał więcej mówić, ale przerażona
Już w dal pierzchnęła, jego zostawiając
Z nie dokończoną mową. Także wtedy
Była prześliczna: wiatr obnażał ciało,
Rozwiana szata łopotała za nią,
W lotnym się tchnieniu strumieniły włosy.
W ucieczce wzmogła się piękność. A młody
Bóg dłużej nie chce się umizgać próżno.
Sama go miłość popchnęła, za nimfą
Skoczył w trop. Tak się dzieje, gdy galicki
Ogar wyśledził zająca na pustym
Polu i za nim w skok! - a ten chce uciec:
Pies jakby chwytał już, pełen nadziei,
Że go dopadnie, już go czubkiem mordy
Muska; ten trwoży się, że jest pojmany,
Lecz z psich szczęk samych się wyrywa, z zębów,
Które już gryzły go, zdołał się wydrzeć.
Tak bóg i panna: jego gna nadzieja,
Ją lęk. Lecz skrzydłem miłości rychlejszy
Jest ten, co ściga. Nie spocznie, już biegnie
Za jej plecami, już tchem ust rozwiewa
Włosy na karku. Sił jej zbrakło, zbladła.
Za długo biegła, za prędko. "O Ziemio-
Krzyknęła - pochłoń tę, która mi szkodzi,
Urodę! Postać przemień! Pomóż, ojcze,
Jeśli wy, rzeki, jesteście bogami!
Przemień kształt, który nazbyt się podoba!"
Ledwie modlitwa umilkła, zdrętwienie
Przenika członki, kora pierś osnuwa
Miękką, a włosy rosną w liście, ręce
W gałęzie, stopa, dopiero co chyża,
Oto w leniwych korzeniach uwięzła,
Głowa jest czubem drzewa. Nie zostało

Z Przemian Owidiusza


Nic z dawnej nimfy, jeno blask piękności.
I tę Feb kocha. Na pniu kładzie rękę,
Czuje, jak ciągle pod świeżą się korą
Szamocze serce. Konary, jak ciało,
Chwyta w objęcia, chce całować drzewo,
A ono stroni. "Jeśli być mi żoną
Nie możesz - mówi bóg - moim przynajmniej
Staniesz się drzewem. Włosy me, cytarę
I kołczan będzie wawrzyn zawsze zdobił.
Pójdziesz z wodzami rzymskimi, gdy tryumf
Okrzykną głosy radosne, gdy długie
Orszaki ujrzy wzgórze Kapitolu.
U Augustowych odrzwi najwierniejsza
Strażniczka, tego domu upilnujesz
I liści dębu, które tam zawisną.
Jak moje włosy nigdy nie stczyżone,
A głowa zawsze jest młoda, ty także
Liściastą chlubą ciesz się w każdej porze".
Rzekł Pean. Wawrzyn skinął gałęziami
Młodymi. Zda się, że poruszył czubem,
Jakby to była głowa, na znak zgody.




















526 527



SNY I POLITYKA

Z ASTRONOMIKÓW MANILIUSZA




O WŁADZY PRZEZNACZENIA
  (4, 1-26)

Czemuż mroczymy życie takim zamętem? Dręczeni
Lękiem i ślepym pożądaniem, wśród trosk postarzali,
Tracimy, czego szukamy; nie znajdujemy szczęścia.
Ciągle żyć zamierzamy i nie żyjemy nigdy.
Tym uboższy jest człowiek, im więcej żąda: on nigdy
Tego, co ma, nie oblicza; wciąż wyżej chciałby się wspinać.
Chociaż sama natura niewielu dóbr się domaga,
My pożądaniem wznosimy budowlę klęski olbrzymiej:
Kupujemy bogactwem rozkosz, rozkoszą grozę;
U szczytu naszego przepychu wszystko nam z rąk jest wydarte.

Wyzwólcie dusze, śmiertelni! Wyplączcie życie
Z całej udręki daremnej ! Losy rządzą światem.
Poznajcie prawa losów, od wieków nieporuszone,
Pieczętujące lata znakami koniecznych wydarzeń.
Rodząc się, śmierć niesiemy. Już w początku kres się zawiera.
Stamtąd też płyną, od losów, bogactwa i władza, i nędza,
Stamtąd kunszty i cnoty, i grzechy, zwycięstwa i klęski,
Wszelka niedola i dola istot żyjących na ziezni.
Nikogo nie może ominąć, co przeznaczone. Nikomu
Nie przypadnie w udziale, co odmówione wyrokiem.
Na próżno Fortunę niechętną chcesz chwycić w sieć swoich błagań,
Daremnie osłaniasz głcwę, gdy stanie nad tobą. Los własny
Każdy z nas musi dźwigać. Czyż bez losów wyroku, władnących
Życiem i śmiercią, Eneasz zdołałby umlmąć z pożogi,
Aby Troja, zburzona, w nim jednym zwyciężyła?
Czy porzuconych braci osłoniłaby czułość wilczycy?

Z anonimowej poezji łacińskiej

Z ANONIMOWEJ POEZJI ŁACIŃSKIEJ




ŚWIAT USPOKOJONY
(Quid tacitus, Mystes ?)



GLICERANUS
  Czemu milczysz, Mystesie?

MYSTES
  Troska mą radość zamąca.
  Troska się z ucztą brata, z brzęku pucharów tryska.
  Udręka lubi przygniatać wesołych biesiadników.

GLICERANUS
  Nie całkiem rozumiem.


MYSTES

Ja zaś nie chcę mówić wszystkiego.

GLICERANUS
  Może wilk napadł owce?

MYSTES
  Czujna moich psów sfora
Wrogów się nie lęka.

GLICERANUS
Niekiedy i czujnych sen mroczy.

MYSTES
  Głębiej coś jest, Gliceranie, nie na wierzchu. Błądzisz.

GLICERANUS
  A przecież fale nigdy nie burzą się bez wichury

MYSTES
  Inaczej jednak, niż myślisz: sytość mi truje rozkosze.

528 I 529



SNY I POLITYKA


GLICERANUS
  Ci, co na miękkich śpią łożach, lubią żałośnie się skarżyć.

MYSTES
  Jeśli więc tak dociekasz przyczyny mojego strapienia...

GLICERANUS
  Spojrzyj, ten wiąz szeroki otuli nas rozedrganym
  Cieniem, miękka trawa zaprasza do odpoczynku
  Na łące. Powiedz teraz, co twego milczenia przyczyną.

MYSTES
  Czy widzisz, jak wieśniacy na wydeptanej murawie
  Odprawiają ofiary, ołtarze czczą, rok za rokiem?
  Świątynie tchną winem, bębny pod rękami dudnią,
  Arkadyjki w świątecznym korowodzie są piękne,
  Wesoło brzmi flet, na wiązie wisi ofiarny kozioł,
  Już odarty ze skóry, dojrzysz jego wnętrzności.
  Synowie tego czasu nie toczą walk niepewnych.
  Chyba i tępe bydlęta widzą, że nastał Wiek Złoty.
  Wróciły dni Saturna, a z nimi Gwiezdna Dziewica.
  Czas powrócił bezpiecznie do obyczajów pradawnych.
  Utwierdzony w nadziei żniwiarz gromadzi kłosy,
  Stary jest Bachus, łagodny, owce brodzą w trawie.
  Zboża się nie kosi mieczami, miasta w kryjówce murów
  Nie knują wojny zdradzieckiej, żadna na świecie kobieta
  Nie rodzi dla nas wrogów. Nasi chłopcy, bez broni,
  Skopują zagony. Nawykli do powolnego pługa,
  Zdumiewają się mieczem wiszącym w siedzibie przodków
  Jakże daleko jest od nas nieszczęsna chwała Sulli
  I mrok owej grozy potrójnej, kiedy Rzym umierając
  Zwątpił w swoją moc i sprzedał Marsowy oręż.
  Dziś bez uprawy ziemia wydaje nowe plony,
  Na bezpieczne łodzie nie gniewa się woda, nie sroży.
  Tygrysy kąsają wędzidło, lwy twarde przyjmują jarzmo.
  Czysta sprzyjaj Lucyno! Już brat twój, Apollo, króluje.






530

Z anonimowej poezji łacińskiej


  EPITAFIUM HOMONOI
(Tu qui secura procedis mente, parumper)




  Mówi Homonoja:
Ty, co pogodny kroczysz gościńcem, na chwilę
Zatrzymaj się i słowa niedługie przeczytaj.
Ja, com niegdyś błyszczała pośród pięknych dziewcząt,
Homonoja, w tej małej mogile spoczęłam.
Wenus mię obdarzyła urodą, Charyty
Wdziękiem, a Pallas wszystkich kunsztów nauczyła.
Lecz zanim do dwudziestu lat dobiegło życie,
Zazdrosne położyły na mnie rękę losy.
Nie nad sobą boleję, bo od samej śmierci
Boleśniejszy mi smutek męża, Atimeta.

  Mówi przechodzień:
Niechże ci ziemia lekka będzie, o niewiasto,
Któraś tak była godna życia i dóbr jego!


II

  Mówi Atimetus:
Gdyby duszę za duszę los pozwalał oddać,
Gdyby mógł człowiek śmiercią wskrzesić cudze życie,
Te lata, co mi jeszcze zostały, kochana,
Byleś tylko ty żyła, chętnie bym poświęcił.
Lecz cóż mogę uczynić? Od światła i bogów
Będę uciekał, ciebie szukając za Styksem.

  Mówi Homonoja:
Nie udręczaj, małżonku miły, swej młodości
Smutnym płaczem nad dolą, która mnie przypadła.
Nic nam łzy nie pomogą, nie zmienią wyroku.
Żyłam, teraz nie żyję, to wspólny kres wszystkich.
Obyśjuż nigdy takiej nie zaznał boleści!
Niechże wielcy bogowie łaskawie cię chronią,
A lata, które śmierć mi wydarła przedwczesna,
Dodane tobie, niechże przedłużą twe życie.

531



SNY I POLTfYKA Z Satirikonu Petroniusza


  MODLITWA ZBIERACZKI ZIÓŁ
(Dea sancta Tellus, rerum naturae parens)


Ziemio, święta bogini, o matko przyrody,
Która dajesz schronienie ludziom i zwierzętom,
Pani nieba i morza, władczyni wszechrzeczy!
Z twojej woli przyroda w sen zapada. Potem
Znowu światło przywodzisz, ciemną noc odpędzasz.
Ty w swoim łonie kryjesz l#ólestwo umarłych
I chaos niezmierzony. Ty wichrami rządzisz,
Deszcz miarkujesz i burze. Kiedy tylko zechcesz,
Fale wzniecasz i koisz. Ty śłońce zaćmiewasz
Lub pogodą radosną niebiosa rozjaśniasz.
Ty, zawsze wierna, dajesz nam życie i pokarm.
Gdy w nas dusza omcllewa, do ciebie biegniemy.
Wszystko, czego udzielasz, do ciebie powraca.
Sprawiedliwie się mówi: Wielka Macierz Bogów,
Bo dobrocią przewyższasz wszystkie inne moce.
Ty, Ziemio, jesteś matką dla ludzi i bogów.
Bez ciebie nic nie może zemrzeć ni się zrodzić.
Ty wielka, tyś jest bogów królowa dostojna,
Ciebie, boska, czczę kornie, twego bóstwa wzywam,
Abyś mi udzieliła, o co cię upraszam,
A ja ci, Pani, złożę dzięki, jak należy.

















532

Wysłuchaj mnie i moim błogosław zamysłom,
O co upraszam, racz mi udzielić łaskawie.
Rozliczne zioła, które twój majestat rodzi,
Dla ochrony żywota dajesz wszystkim ludziom.
Pozwól mi, abym z leków twych mogła skorzystać,
Z leków wyposażonych w twoją moc potężną.
Cokolwiek z nich przyrządzę, niech będzie skuteczne,
Komukolwiek dam leki, niechże będzie zdrowy
Z pomocą twojej łaski. Twój majestat, Pani,
Niechże mi błogosławi, kornie ciebie błagam.






Z SATIRIKONU PETRONIUSZA




FINAŁ UCZTY TRIMALCHIONA
  (Satirikon, 73-78)

  Gdy otrząsnęliśmy się z podchmielenia, zaprowadzono nas do innej
jadalni, gdzie Fortunata roztoczyła nowe wspaniałości. To wtedy nad
lampami dostrzegłem [...] oraz rybaków z brązu. Stoły były całe ze srebra,
a na nich gliniane puchary pozłocone. Filtrowane wino lało się strumienia-
mi. "Przyjaciele! - rzekł Trimalchion. - Dziś jeden z moich niewolników
pierwszy raz się golił, chłopiec, niechże powiem bez niczyjej obrazy,
porządny, oszczędny, że i okruchy zbiera. Pijmy do woli i biesiadujmy do
świtu".
  Kiedy on to mówił, kogut zapiał. Zaniepokojony tym znakiem, kazał
Trimalchion rozlać pod stołem wino i nawet zrosił nim lampę. Potem
jeszcze przełożył pierścień z lewej ręki na prawą, mówiąc: "Nie bez
powodu ten trębacz dał znak. Albo gdzieś tu blisko jest pożar, albo ktoś
w sąsiedztwie kona. Precz od nas to wszystko! Kto nu więc przyniesie tego
zwiastuna nieszczęścia, dostanie napiwek". Nie domówił słów, a już
mu z pobliża aportują koguta, którego wnet kazał ugotować w kotle. Pokro-
jonego przez tego wielce uczonego kucharza, który dopiero co dobył
z prosięcia ptaki i ryby, rzucono w garnek. Podczas gdy Dedalus raczył

533



SNY I POLITYKA


się najognistszym trunkiem, Fortunata utarła w bukszpanowym młynku
pieprz.
  Trimalchion, przełknąwszy frykasy, zwrócił się do domowników: "Cóż
to, jeszcze nie jedliście kolacji? ldźcie już, niech inni przyjdą na wasze
miejsce". Przyszła więc nowa ekipa. Tamci zawołali: "Żegnaj, Gajusie!".
A ci: "Witaj, Gajusie!". W tym momencie po raz pierwszy zmąciła się
wesołość uczty. Kiedy bowiem w #onie nowych służących wszedł dosyć
urodziwy chłopiec, Trimalchion rzucił się na niego i długo chłopca całował.
Fortunata więc, upierając się przy swojej równej z mężem godności, zaczęła
wymyślać Trimalchionowi, traktując go jako brudasa i łajdaka, bezwstydne-
go świntucha. W końcu wykrzyknęła: "Pies!". Trimalchion zaś, rozdrażnio-
ny tą awanturą, rzucił kielichem w twarz Fortunaty. Zawrzała, jakby jej
wybił oko, i drżące ręce wzniosła ku twarzy. Wstrząśnięta tą sceną Scintilla
przycisnęła do piersi łkającą przyjaciółkę. Usłużny niewolnik nawet przyło-
żył jej do bolącego policzka małą wazę chłodnej wody, nad którą pochyliła
się Fortunata, jęcząc i płacząc.
  Na to Trimalchion: "Co, ta dziewka nie pamięta? Wziąłem ją z ruszto-
wania, zrobiłem z niej człowieka wśród ludzi. Teraz się nadyma jak
ropucha, nie pluje sobie w kieckę na urok, a przecież to ścierwo, nie
kobieta. Kto z chlewa, gdzie mu do pałacu. Niech mi geniusz sprzyja,
utemperuję tę Kasandrę w buciorach! Pomyśleć, że ja, dureń, mogłem
poślubić dziesięć milionów. Wiecie, że nie kłamię. Perfumiarz Agaton nie
dalej jak wczoraj wziął mnie na stronę i rzekł: ##Radzę ci, byś nie pozwo-
lił twemu rodowi wymrzeć##. A ja, poczciwiec, nie chcąc wydać się lek-
koduchem, wbiłem sobie w nogę siekierę. Dobrze, zobaczysz, będziesz
pazurami darła ziemię, żeby mnie znaleźć. A żebyś już w mig pojęła,
co sobie zrobiłaś, zabraniam - słyszysz, Habinna? - stawiać jej posąg na
moim grobie. Niech przynajmniej po śmierci nie mam awantur. Jeszcze
więcej! By wiedziała, że potrafię ukarać: nie wolno jej pocałować mnie
umarłego".
  Po tym wybuchu Habinnas zaczął prosić, żeby już zechciał się uspokoić.
"Nikt z nas - mówił - nie jest wolny od winy. Przecieśmy ludzie, nie bogi".
To samo perswadowała mu Priscilla, płacząc. Przyzywając jego geniusza,
nazywając Trimalchiona Gajusem, prosiła, by się przełamał. A on nie
wstrzymał łez, płacząc mówił: "Proszę cię, Habinna, tak jak chcesz się
długo cieszyć swoim stadem, pluń mi w twarz, jeśli coś zrobiłem nie tak.
Całowałem tego arcyporządnego chłopca nie dla urody, ale dlatego, że
porządny. Zna tabliczkę mnożenia do dziesięciu, czyta z otwartej książki, za
dniówki kupił sobie kostium tracki, a z oszczędności fotel i dwie wazy. Czy
nie wart jest oka z głowy? O, Forlunata zabrania! Ty na wysokich obcasach,
takaś mocna? Dobrze radzę, wykorzystaj swoją gratkę, jędzo! Nie każ mi

Z Satirikonu Petroniusza


zgrzytać zębami, pieszczotko! Chcesz poznać, jaki jestem? Już wiesz, że co
włożę sobie w głowę, tkwi tam jak przybite do deski.
  Lecz pomyślmy o żyjących. Proszę, przyjaciele, bawcie się. Bo i ja
byłem tym, czym wy jesteście, jeno przez zasługę doszedłem tu, gdzie mnie
widzicie. Serduszko robi ludzi, reszta to duperele. ##Dobrze kupuję, dobrze
sprzedaję##. Kto inny co innego wam powie. P#kam ze szczęścia. A ty nie
dość, że chrapiesz, jeszcze się mazgaisz? Już ja się postaram, byś zapłakała
na dobre. Mówiłem ci, że to powodzenie jest z moich dobrych postępków.
Z Azji przypłynąłem nie większy od tego kandelabra. Co dzień się z nim
mierzyłem, miałem taki zwyczaj. By mi prędzej puściły się na gębie włosy,
nacierałem sobie wargi oliwą z lampy. A jednak do czternastu lat byłem
pupilkiem mojego pana. To żaden wstyd, robić, co pan każe. A tymczasem
dogadzałem też pani. Wiecie, co mam na myśli. Milczę, nie jestem z tych,
co się chełpią.
  Zresztą, z woli bogów, stałem się panem w owym domu i właściciel
miał w łebku tylko mnie. Krótko mówiąc, zrobił mnie współspadkobiercą
cesarza i otrzymałem oznakę senatorską. Ale człowiekowi nigdy nie dosyć.
Zapragnąłem zająć się handlem. Żeby was nie nudzić, powiem tylko, że
dałem zbudować pięć statków, załadowałem je winem - to było wtedy na
wagę złota - i wyprawiłem do Rzymu. Można by pomyśleć, że to naumy-
ślnie: wszystkie statki się rozbiły. To fakt, nie bajka. Jednego dnia Neptun
mi pożarł trzydzieści milionów sesterców. Myślicie, że straciłem odwagę?
Na Herkulesa, ta strata to była dla mnie tylko taka przykrostka, jakby nic
się nie stało. Dałem zrobić inne statki, większe i lepsze, i szczęśliwsze, tak
że wszyscy mówili, jaki ja nieustraszony. Wiecie, wielki statek to wielka
odporność.
  Znowu napchałem wina, tłuszczu, bobu, pachnideł, niewolników. Na tę
okoliczność Fortunata zacnie się spisała: klejnoty swoje, garderobę, wszyst-
ko sprzedała, dała mi do ręki sto złotych denarów. To były drożdże mojego
majątku. Prędko wszystko idzie, jeśli bogowie tak chcą. Jednym kursem
zaokrągliłem sobie dziesięć milioników. Zaraz odkupiłem wszystkie grunta,
jakie były mojego patrona. Buduję dom, kupuję całe targi niewolników,
bydło. Czegokolwiek dotknąłem, rosło jak plaster miodu.
  Kiedy zobaczyłem, że mam więcej sam, niż ma cały kraj dokoła, od razu
pomyślałem: ##Łapy przy sobie!##. Wycofałem się z interesów i zacząłem
pożyczać pieniądze wyzwoleńcom. Sam już nie chciałem pozostać w hand-
lu, a jeszcze utwierdził mnie w tym postanowieniu astrolog, który przypad-
kiem odwiedził naszą kolonię, taki tam Greczynek, nazywał się Sarapa,
a mógłby być doradcą bogów. Wygadał mi i to, czego zapomniałem, od
nitki do igły wszystko mi wyklarował, wiedział, co mam w żołądku, prawie
co jadłem wczoraj na kolację. Jakby ze mną stale mieszkał.

534 I 535



SNY I POLTI'YKA

  Potwierdź, Habinna, przecież przy tym byłeś, gadał tak: ##Ty swoją panią
na takim a takim znalazłeś rusztowaniu. Nie masz szczęścia do przyjaciół.
Nikt ci się nie odwdzięcza, jak należy. Posiadasz latyfundia. Żmiję na łonie
karmisz## i jeszcze - po cóż bym to krył przed wami? - że zostało mi życia
trzydzieści lat, cztery miesiące i dwa dni. A przy tym niebawem dostanę
spadek. To mi zapowiada mój horoskop. A jeśli mi się uda dokupić grunta
apulijskie, będę miał udane życie. Na razie, uchowaj mnie, Merkury,
zbudowałem ten dom. Wiecie, to był barak, a teraz wprost świątynia. Ma
cztery jadalnie, dwadzieścia pokoi, portyki marmurowe dwa, na górze
jeszcze jedną metę, taki ciąg pokoików, miejsce, gdzie śpię, jak i legowisko
tej żmii, bardzo dobry też pokoik odźwiernego.
  Sumując, Skaurus, kiedy przyjechał, nigdzie indziej nie wolał miesz-
kać, tylko tu, a przecież ma nad samym morzem domy przyjaciół ojca.
Jeszcze jest wiele innych rzeczy, które zaraz wam pokażę. Uwierzcie, to
jest tak: asa masz, asa jesteś wart. Coś masz, będziesz kimś. Tak się
właśnie stało z waszym przyjacielem: był żabą, jest królem. Tymczasem,
Stichusie, wyciągnij garnitur, w jakim chcę, żeby mnie wynieśli. Daj tu
i wonności, i próbkę z tej amfory, w której kazałem moje kości obmyć!".
  Nie ociągał się Stichus, w mig pokrowiec biały i obramowaną togę do
triklinium przyniósł; [... Trimalchion] kazał nam pomacać, czy są z dobrej
wehiy. A potem z lekkim uśmiechem: "Uważaj, Stichusie, żeby się ani
myszy, ani mole do tego nie dobrały. Inaczej spalę cię żywcem. Chcę być
grzebany bardzo wystawnie, żeby cały lud mnie błogosławił". Otworzył
flakon nardu i wszystkich nas namaścił, i powiada: "Ufam, że to będzie tak
samo miłe dla umarłego, jak teraz żywego cieszy". Kazał też napełnić dzban
winem i: "Pomyślcie sobie - rzecze - żeście zaproszeni na moją stypę".
  Rzecz stawała się w najwyższym stopniu obrzydliwa, gdy Trimalchion,
pod obuchem haniebnego spicia się, zarządził nowy koncert, kazał przypro-
wadzić do triklinium trębaczy. Opierając się na stosie poduszek, rozciągnął
się jak długi na skraju łoża i: "Wystawcie sobie - mówi - żem pomarł.
Zagrajcie no coś ładnego". Trębacze zadęli w rogi marsz żałobny. Jeden
z nich, człowiek przedsiębiorcy pogrzebowego - ten karawaniarz najsza-
cowniejszą był w całej czeredzie figurą - dmuchnął tak mocno, że pobudził
wszystkich w sąsiedztwie. Stróże więc, którzy pilnowali dzielnicy, myśląc,
że w domu Trimalchiona pożar, nagle wyłamali wrota i w imię obowiązku
zaczęli wiadrami wody i siekierami wszystko dewastować. Przeto chwyta-
my doskonałą sposobność i zostawiając tam podstępnie Agamemnona,
czmychamy co sił w nogach, jak z prawdziwej pożogi.

Z wierszy Petroniusza

Z WIERSZY PETRONIUSZA




  JABŁKA OD MARCJI
(Aurea mala mihi, dulcis mea Marcia, mittis)

Złote przysyłasz mi jabłka, słodka moja Marcjo,
A razem z nimi owoce kolczastego kasztana.
Wdzięczny jestem i za to, lecz gdybyś sama tu przyszła,
Dopiero byś, piękna dziewczyno, te dary ozdobiła.
Niechby to były i takie, od których cierpną wargi-
Nawet najgorsze jabłka miałyby dla mnie smak miodu.
Lecz jeśli, tak bardzo mi droga, przyjść wcale nie chcesz,
Ucałuj przynajmniej jabłka. Jakże w nich zęby zanurzę!









  DO NEALCE
(Sit nox illa diu nobis dilecta, Nealce)

Niech nam będzie pamiętna noc, gdy po raz pierwszy
Położyłaś głowę na mej piersi, Nealce, i posłanie,
I jego duch opiekuńczy, i te ciługie, w których
Z taką czułością poddałaś się mi, sekrety.

I trwajmy w tym, ilekolwiek by lat uleciało.
Korzystajmy z lat, które prędko przeminą.

Prawa bogów nie zabraniają dawnej przedłużać miłości
Niech to, co się nagle zaczęło, nie skończy się nagle.

536 537



SNY I POLITYKA


JAKAŻ TO BYŁA NOC
  (z Satirikonu, 79)

Jakaż to była noc, o bogowie, boginie!
Jakie miękkie posłanie! Przywarliśmy do siebie,
Z ust do ust sączyliśmy, drżąc,
Nasze dusze wezbrane. Żegnajcie, troski
Śmiertelne! Tak zacząłem ginąć.




  POWRÓT NA WIEŚ
(O litus vita mihi dulcius, o mare!felix)

Wybrzeże ponad życie słodsze mi! O morze!
Szczęśliwy, komu wolno powrócić nareszcie
Do własnej ziemi! Cudny, jasny dzień. Tu niegdyś
Pływałem sobie w morzu, rozpryskując fale,
Budząc najady. Z tamtej strony bije źródło.
A tu algi się kłębią przy brzegu, jak dawniej.
Bezpieczne dla miłości ucichłej schronienie.
Żyłem. I nigdy dola złośliwsza mi tego
Nie zabierze, co dała wcześniejsza godzina.





Z WIERSZY SENEKI




  O NATURZE CZASU
(Omnia tempus edax depascitur omnia carpit)

Wszystko czas żarłoczny zagarnia, wszystko porywa.
Żadna z rzeczy nie może długo na miejscu trwać.

Woda w rzekach opada, morze umyka, schną brzegi
Grzbiety wielkich gór też rozpadają się w pył.

Z wierszy Seneki


Lecz czymże są morza i góry? Nawet niebiosa ogromne,
Gdy czas nadejdzie, ich własny spopieli żar.

Wszystko pochłania śznierć. Nie karą jest śmierć, ale prawem.
Kiedyś niczym nie będzie cały ten świat.






  ZIEMIA WYGNANIA
(Barbara praeruptis inclusa est Corsica saxis)

Korsyka, ziemia obca, pomiędzy skały wtłoczona,
Ziemia okrutna. Jak okiem sięgnąć, pustynia.
Tu jesień nie da owoców. Lato nie szumi kłosami.
Zimy, siwej od szronu, nie pokrzepi oliwa.

Wiosny nie ucieszy listowie rześkie po deszczu.
Tu nawet nie ma trawy. Nie ma chleba.

Woda nie zwilży warg. Żaden płomyk rąk nie ogrzeje.
Będziecie tylko we dwoje: ty i samotność.






  DO PRZYJACIELA
(Crispe, meae vires, lassarumque ancora rerum)

Kryspie, opoko moja, kotwico na morzu niedoli,
Ty, który błyszczałbyś świetnie i w trybunale pradawnym,

Okazujący swą moc tylko wtedy, gdy chcesz komuś pomóc,
Tyś brzeg, tyś ziemia pewna dla tonącego żeglarza,

Chluba dla wszystkich druhów, zamek bezpieczny wśród burzy,
A teraz, w mojej udręce, jedyna myśl niebolesna:

538 [ 539



SNY I POLTfYKA


Myśl o przyjaźni wiernej, o męstwie pogodnym i twardym,
O sercu, gdzie miód mądrości złożyły pszczoły attyckie.

Dla dziada wymownego, dla ojca największą tyś chwałą.
Ten, komu ciebie braknie, jest prawdziwie wygnany.

Więc teraz, kiedy leżę przykuty do głazów tej ziemi,
Czy biegniesz ku mnie myślą, której nic spętać nie może?








Z LISTÓW DO LUCYLIUSZA SENEKI




O KORZYSTANIU Z CZASU
  (1)

  Tak, mój Lucyliuszu! Dla siebie odzyskaj siebie, a czas, który ci dotąd
zabierano albo podkradano, czas, który się tobie wymykał, skupiaj i zacho-
wuj. Bądź pewny, że tak jest, jak piszę: niektóre chwile wydziera się nam,
inne uprowadza, jeszcze innym pozwalamy wyciec. Ale najbardziej hanieb-
na jest utrata, która się dzieje przez niedbałość. Jeśli się nad tym zastano-
wisz, uznasz, że największą część życia trawi się postępując źle, dużą część
marnuje się nic nie robiąc, całe życie upływa na robieniu czegoś innego, niż
się robić powinno. Gdzież jest człowiek, który by przywiązywał jakąś wagę
do czasu? Który ceniłby dzień? Rozumiałby, że co dzień umiera? To nasz
błąd, że śmierć widzimy tylko przed sobą. Ona jest w znacznej części tam
z tyhi, za nami. Cokolwiek przeminęło, ona w ręku ma.
  Postępuj więc dalej, mój Lucyliuszu, tak, jak piszesz, że postępujesz:
ogarniaj wszystkie godziny. Mocno chwytając każde dziś, mniej zależysz od
jutra. Życie, gdy się je odkłada, przepływa. Wszystko, mój Lucyliuszu, jest
cudze, tylko czas jest nasz. To jedyne, tak ulotne, tak znikliwe, natura nam
dała na własność, a byle kto nas wyzuć z tego może. Lecz taka jest głupota
ludzi: czują się dłużnikami, gdy się im dało rzeczy najmniejsze i najlichsze,

540

Z Listóu.# do Lucyliusza Seneki

takie, których stracenie można z pewnością odrobić. Nikt zaś nie uważa, że
cokolwiek jest winny, kiedy dostał czas. A to przecież jedyne, czego nawet
człowiek prawdziwie wdzięczny nie jest w stanie oddać.
  Może zapytasz, jak postępuję ja, który tak cię pouczam? Powiem szczerze:
stale, jak to jest zwyczajem bogacza przezornego, obliczam, ile wydaję. Nie
mogę powiedzieć, że nic nie tracę. Ale wiem, co tracę i dlaczego. Mogę podać
przyczyny mojego ubóstwa. Lecz zdarza mi się to, czego doświadcza większość
ludzi zepchniętych nie ze swojej winy w biedę: wszyscy im wybaczają, nikt nie
śpieszy z pomocą. Zresztą nikogo nie uważam za biednego, komu wystarcza ta
choćby odrobina, jaką posiada. Co się jednak ciebie tyczy, wolę, byś dobrze
z tego, co masz, korzystał, zaczynając od cennego ezasu. Jak powiadali nasi
przodkowie: za późna oszczędność, gdy świta dno beczki; na nim bowiem
zostaje nie tylko najmniej, ale co najlichsze.




O POŻYTKU Z ODOSOBNłENIA
  (10)

  Tak, nie zmieniam zdania. Uciekaj przed rzeszą, uciekaj przed garstką,
uciekaj nawet przed jednym człowiekiem. Nie widzę nikogo takiego, żebym
ci doradzał obcowanie z nim. Zobacz, jakie masz u mnie poważanie: tylko
tobie śmiem ciebie powierzyć. Mówią, że uczeń owego Stilpona [filozofa
z Megary], którego wspomniałem w poprzednim liście, Krates, kiedy ujrzał
jakiegoś młodzieniaszka spacerującego na osobności, zapytał, co on robi tak
zupeh#ie sam. Ten odrzekł: "Z sobą rozmawiam". Na to Krates: "Uważaj,
bardzo uważaj, czy nie rozmawiasz z człowiekiem złym". Ludzi bolejących
albo lękliwych pilnujemy, by nie nadużyli odosobnienia. Takich oszołomio-
nych nie należy zostawiać samych, wtedy bowiem snują złe zamysły i knują
zamachy albo na innych, albo na siebie, skupiają też zastęp niegodziwych
skłonności. Co ze strachu albo ze wstydu taili, wybija się w górę. Zuchwa-
łość ich wzmaga się, rozpala się namiętność, rozjątrza się gniew. W końcu
jedyną przewagę odosobnienia, jaką jest brak wspólnika albo świadka,
którego można by się obawiać, głupiec traci: sam siebie zdradza.
  Zobacz więc, czego się po tobie spodziewam albo raczej czego od ciebie
oczekuję (nadzieja bowiem oznacza niepewność): nie znajduję dla ciebie
lepszego towarzystwa od ciebie samego. Przypominam sobie, jak wielko-
dusznie wypowiadałeś nieraz słowa pełne mocy. Od razu ci winszowałem
ich i mówiłem: Słowa te nie tryskają ze skraju warg, mają podwalinę; to nie
jest ktoś z tłumu, on dąży do dobrego celu. Tak mów, tak żyj, niechże cię
z tego nic nie wytrąci. Za swoje dawne śluby dziękując bogom, wznoś ku

541



SNY I POLITYKA


nim nowe. Proś ich o dobrą myśl, o zdrowie ducha, a potem ciała. Czemuż
nie miałbyś ciągle na nowo o to w ślubach zabiegać? Smiało proś bóstwo,
przecież nie zamierzasz prosić o cudzą własność.
  Abym jednak swoim zwyczajem zaopatrzył list w jakiś prezencik, potwier-
dzam prawdziwość tego, com przeczytał u Atenodora: "Rozpoznasz w sobie
wolność od wszelkich namiętności, kiedy do tego dojdziesz, że nie będziesz
prosił bogów o nic takiego, o co nie mógłbyś prosić głośno". Wokół nas jakiż
oblęd! Szepczą bogom życzenia najpodlejsze, a kiedy ktoś z ludzi nadstawi
ucha, zaraz milkną. Czego nie chcą odsłonić przed ludźmi, bóstwu opowiadają.
Postaraj się, żeby nigdy nie była ci potrzebna ta rada: tak obcuj z ludźmi, jakby
bóstwo to widziało; tak rozmawiaj z bóstwem, jakby ludzie to słyszeli.






Z POEZJI ŁACIŃSKIEJ




MARCJALIS



PRZEZORNE RADY
(Epigramaty, 10, 47)

Co szczęśliwszym uczyni ciebie w życiu,
Mój rozkoszny Marcjalu, to jest właśnie:
Z testamentu dobytek, a nie z pracy;
Niejałowy zagon, ognisko trwałe;
Nigdy proces, toga rzadko, myśl dobra;
Niezawodne siły i ciało zdrowe;
Mądry umiar, nieliczni przyjaciele;
Obyczajów gładkość, stół niewymyślny;
Bez pijaństwa noc, ale i bez troski;
Nieponure łoże, lecz i cnotliwe;
Sen spokojny, który ciemności skraca;
Chcieć być tym, czym jesteś, i nic nie woleć;
Ostatniego nie bać się dnia ni pragnąć.

Z poezji łacińskiej


STACJUSZ



DO SNU
(Silvae, 5, 4)

Jakąż to zbrodnię spełniłem, o najcichszy, boski
Młodzieńcze, Śnie, że ja jeden na zawsze mam być pozbawiony
Twych darów? Śpią wszystkie zwierzęta na polach, w lasach. Śpią ptaki.
Grzbiety gór pochylone zamarły. A nawet srogie
Rzeki już nie tak łomoczą. Opadły fale upiorne,
Uspokoiły się morza, cicho przywarły do brzegów.
A nad moją głową bezsenną już siedem razy
Wschodziła Luna i siedem razy zapalał się blask
Znad gór dalekich, znad wysp. I nigdy, nigdy Jutrzenka
Skargi mej nie wysłucha, nie dotknie mnie chłodną różdżką!
Jakże podołam? Nie jestem jak owa bestia stuoka,
Co w swej chytrości umiała czuwać i spać, otwierając
Jedne ślepia, zwierając drugie. O boski Śnie! Jeśli teraz
Jakiś chłopiec szczęśliwy, trzymając w ramionach dziewczynę,
Odpędza cię, to go rzuć - i do mnie przyjdź! Ja nie proszę,
Abyś mi oczy otulił całym swych skrzydeł cieniem-
Nie, to dla ludzi szczęśliwszych. Tylko koniuszkiem różdżki
Muśnij mnie albo przebiegnij nade mną powiewem - wystarczy!


















542 I 543



SNY I POLI1'YKA

Z #ROCZNIKÓW TACYTA




AGRIPPINA
  (14, 8-10)

  Tymczasem, gdy rozeszła się wieść o grożącym Agrippinie, rzekomo
przypadkowym niebezpieczeństwie, każdy, kto o tym usłyszał, biegł na
wybrzeże. Jedni wdrapują się na wystające #-oble, drudzy wsiadają do
najbliższych łodzi, inni tak głęboko, jak na to pozwalał im wzrost, brną
przez morze, niektórzy wyciągają ręce, całe wybrzeże huczy skargami,
modłami, krzykiem ludzi, rzucających pytania i dających niepewne odpo-
wiedzi. Płynie nieprzejrzany tłum z pochodniami. Na wieść, że ocalała,
szykuje się jakby do złożenia jej życzeń, ale wnet rozprasza go sam widok
zbrojnego, groźnego zastępu.
  Anicetus otacza willę strażą, wyłamuje bramę, łapie napotkanych nie-
wolników i wreszcie dochodzi do drzwi sypialni, przed którymi stała tylko
garstka domowników, bo inni, przerażeni wtargnięciem żoh#ierzy, uciekli.
W sypialni było światełko i jedna służąca. Agrippinę coraz bardziej to
niepokoiło, że od syna nikt, nawet Agerinus, nie przychodzi. Mówiła, że
wszystko inaczej by wyglądało, gdyby zmierzało ku dobremu; a teraz tylko
pustka, nagłe hałasy, znaki ostatecznego nieszczęścia.
  Potem, kiedy służąca chciała odejść: "Co, i ty mnie opuszczasz?"-
rzekła Agrippina. I nagle, odwracając się, widzi za sobą Anicetusa w towa-
rzystwie h-ierarchy Herkulejusza i setnika floty Obaritusa. Mówi Anicetuso-
wi, że jeśli przyszedł w odwiedziny, niech doniesie, że ona ma się lepiej,
a jeśli dla dokonania zbrodni: "Nigdy nie uwierzę, że to wola syna; on
matkobójstwa nie nakazał!". Mordercy stają dokoła jej łoża, pierwszy
trierarcha uderzył ją pałką w głowę. Kiedy setnik już dobywał miecza, by
zadać cios śmiertelny, ona nadstawiając łona: "Tu bij!" - krzyknęła i pod
wieloma ciosami skonała.
  Tak się o tym zgodnie opowiada. Czy zaś Neron oglądał umarłą matkę
i wychwalał piękność jej ciała, jedni tak podają, inni temu przeczą. Spalono
ją tej samej nocy na biesiadnym łożu wśród lichej ceremonu pogrzebowej.
I dopóki Neron panował, ani nie usypano jej mogiły, ani nie postawiono
pomnika grobowego. Dostała mały nagrobek, za staraniem shiżby, przy
drodze Miseńskiej w pobliżu willi Cezara dyktatora, która z bardzo wyso-
kiego wzgórza ma widok na roztaczającą się w dole zatokę morską. Gdy
podpalono stos, wyzwoleniec jej, imieniem Mnester, sam przebił się mie-
Z Roczników Tacyta


czem, trudno powiedzieć, czy z przywiązania do swojej pani, czy z obawy
przed straceniem. Już przed wieloma laty Agrippina doszła do przekonania,
że taki będzie jej koniec, lecz tym wzgardziła. Kiedy pytała Chaldejczyków
o przyszłość Nerona, odpowiedzieli, iż będzie panował i zabije matkę. Na
to ona: "Niech zabije, byleby panował".
  Ale Cezar pojął ogrom tej zbrodni dopiero po jej dokonaniu. Resztę nocy
to milczał ogłuszony, to ciągle na nowo zrywał się strwożony, oszalały,
oczekując, że świt przyniesie zagładę. Wtedy za sprawą Burrusa dodały mu
otuchy hołdy setników i trybunów, którzy ściskali jego ręce i gratulowali,
że uniknął nieprzewidzianego niebezpieczeństwa i zbrodni matki. Potem
jego przyjaciele nawiedzali świątynie. Za tym przykładem najbliższe miasta
kampańskie, aby okazać radość, składały ofiary i wysyłały delegacje. On
sam, przeciwnie, udawał smutek, jakby oburzało go własne ocalenie,
i opłakiwał śmierć matki.
  Ponieważ zaś krajobrazy nie zmieniają się tak, jak ludzkie twarze, a tu
był przed oczami przykry widok owego morza i wybrzeża (niektórym nawet
zdawało się, że na okolicznych wzgórzach rozlega się dźwięk trąby,
a z grobu matki dobywa się lament), wyjechał do Neapolu i wysłał do
senatu pismo stwierdzające, iż Agerinusa, jednego z zaufanych wyzwoleń-
ców Agrippiny, przyłapano jako zamachowca z mieczem w ręku, a wtedy
ona sama wymierzyła sobie karę w poczuciu winy, że uknuła taką zbrodnię.




ZABAWY NERONA I KIBICÓW
  (14, llrl7)

  Aby słynąć nie samym tylko aktorstwem, zaczął udawać, że interesuje się
poezją, i ściągał do siebie ludzi mających jakieś, mało jeszcze wybitne
zdolności poetyckie. Ci po uczcie zostawali z nim i składali w całość wiersze,
które im Neron przynosił albo od razu improwizował. Uzupehiiali jego słowa,
byle jak wypowiedziane, o czym świadczy sam styl jego poezji, któremu
brakuje i pędu, i natchnienia, i ciągłości. Także nauczycielom mądrości poświę-
cał trochę czasu po uczcie, aby się zabawiać ich niezgodą i sprzecznością
poglądów. A bynajmniej nie brakło ludzi, którzy pragnęli, żeby ich widziano,
jak z poważną twarzą biorą udział w takich dworskich rozrywkach.
  W tym samym czasie rozjątrzył się z błahego powodu krwawy spór
nuceryńskich i pompejańskich kolonistów podczas igrzysk gladiatorskich,
jakie wydał Liwinejusz Regulus, o którym już napisałem, że usunięto go
z senatu. Jak to lubią sobie pohulać mieszkańcy małych miast, najpierw


544 545



SNY I POLITYKA


jedni na drugich rzucali obelgi, potem poszły w ruch kamienie, wreszcie
chwycili za broń. Pospólstwo Pompejów, gdzie wydawano igrzyska, okaza-
ło się silniejsze. Wielu ciężko poranionych nuceryńczyków zawieziono do
stolicy. Bardzo wielu opłakiwało śmierć dzieci albo rodziców. Śledztwo
w tej sprawie cesarz powierzył senatowi, a senat konsulom. Kiedy zaś
powtórnie wzięto ją pod obrady senatu, urzędowo na dziesięć lat zakazano
pompejańczykom takich zgromadzeń i rozwiązano stowarzyszenia bez-
prawnie przez nich założone. Liwinejusza i innych sprawców rozizrchu
skazano na wygnanie.





NERON I SENEKA
  ( 15, 6#62)

  Następną w serii egzekucję, tę na desygnowanym konsulu, Plaucjuszu
Lateranusie, Neron kazał wykonać tak śpiesznie, że ani nie pozwolił mu
uściskać dzieci, ani nie dał owej krótkiej chwili wyboru śmierci. Powleczo-
ny na miejsce, które było przeznaczone tylko dla kaźni niewolniczych,
skazany padł z ręki trybuna Stacjusza, mężnie milcząc, nie wypominając
trybunowi udziahi w tej samej winie.
  Potem Anneus Seneka zginął w egzekucji weselącej cesarza, nie dlatego,
żeby Neron wiedział na pewno o jego uczestnictwie w spisku, lecz że
przekonując się, iż trucizna nie jest skuteczna, kwapił się z powierzaniem
odtąd spraw żelazu. Jedynie bowiem Natalis zeznał, i to tylko tyle, że
posłano go do chorego Seneki w odwiedziny, ale i z wymówką: "Czemu
zamknął drzwi przed Pizonem? Czyż nie byłoby lepiej, gdyby poufnymi
rozmowami podtrzymywali swoją przyjaźń?". Na co Seneka miał odpowie-
dzieć, iż zwierzenia i częste spotkania nie będą dla żadnego z nich korzystne,
lecz przecież jego własne życie zależy od bezpieczeństwa Pizona. Gawiuszo-
wi Silwanusowi, trybunowi kohorty pretorskiej, kazano wręczyć to zeznanie
Senece i zapytać, czy rozpoznaje słowa Natalisa i swoją odpowiedź. Seneka,
czy to z przypadku, czy przemyslnie, właśnie powrócił był owego dnia
z Kampanii i zatrzymał się w podrzymskiej włości przy czwattym kamieniu
milowym. Już się dzień ku wieczorowi pochylał, kiedy pretor przybył
i obstawił willę oddziałami żołnierzy, a właścicielowi siedzącemu z żoną
Pompeją Pauliną i dwoma przyjaciółmi przy kolacji oznajmił nakaz cesarski.
  Seneka odrzekł, iż tak, przysłano doń Natalisa, a ten powtórzył skargę
Pizona: czemu nie pozwala siebie odwiedzić? Seneka wówczas usprawied-
liwiał się troską o zdrowie i ukochaniem spokoju. Nie miał zaś powodu

Z Roczników Tacyta


przedkładać bezpieczeństwa jakiegokolwiek prywatnego człowieka nad
własne życie. A nie jest też z natury skłonny do pochlebstw. O tym nikt nie
wie lepiej od Nerona, który częściej doświadczył szczerości Seneki niż jego
usłużności.
  Kiedy trybun ową odpowiedź przedstawił władcy w obecności Poppei
i Tigellinusa, najściślejszych doradców cesarza w godzinach jego gniewu,
Neron pyta, czy Seneka na dobrowolną śmierć się gotuje. Trybun rzekł
stanowczo, iż ani w jego słowach, ani w wyrazie twarzy nie dostrzegł
żadnej oznaki lęku, żadnego smutku. Zaraz więc pada rozkaz, by poszedł
z powrotem do Seneki i oznajmił mu wyrok śmierci. Nie wracał jednak tą
drogą, którą przyszedł, lecz jak podaje Fabiusz Rustikus, zboczył do
prefekta Feniusza, powiedział mu, co polecił Cezar, i zapytał, czy powinien
usłuchać, a ten upomniał go: tak, niechże wykona rozkaz. Tchórzostwem
wtedy Fatum pętało wszystkich. Przecież i Silwanus był jednym ze spi-
skowców, a oto pomnażał zbrodnie, za jakie przedtem przysięgał pomstę.
Oszczędził jednak własnych ust i oczu. Z oznajmieniem, że trzeba umrzeć,
jednego z setników posłał do Seneki.
  Ten zaś, nieulękły, zażądał tabliczek testamentu, a wobec sprzeciwu
setnika zwrócił się do przyjaciół i wzywa ich na świadków, że skoro nie
może odwdzięczyć się za ich zasługi, zostawia im jedyny, jaki jeszcze ma,
lecz najpięlmiejszy dobytek, obraz swojego życia, który jeśli zachowają
w pamięci, znajdą w chwale dobrych czynów zapłatę za wierną przyjaźń.
Zarazem zaś przywoływał ich, to swobodną rozmową, to surowszym,
karcącym głosem, od łez do męstwa. Gdzież się podziały, pytał, zasady
mądrości? Gdzie przemyśliwana przez tyle lat, nieuległa wobec groźnych
przygód rozwaga? Czyż ktokolwiek mógł nie znać okrucieństwa lVerona?
Po zamordowaniu matki i brata cóż zostało innego, jak dodać jeszcze
zgładzenie wychowawcy i nauczyciela?




NERON I PETRONIUSZ
  ( 16,18-19)

  Co się tyczy Petroniusza, trzeba dodać trochę wiadomości, jak żył.
W dzień spał, noc poświęcał obowiązkom i przyjemnościom. Jak inni
zapobiegliwością, tak on lenistwem doszedł do sławy. Uchodził nie za
rozpustnika i utracjusza, jak większość ludzi, którzy trwonią majątek, lecz
za wyrafinowanego znawcę zbytku. Słowajego i postępki, im były swobod-
niejsze i im bardziej cechowały się obojętną niedbałością, tym milej przyj-
mowano, jakby były przejawem wrodzonej prostoty. Lecz będąc prokonsu-

546 I 547



SNY I POLITYKA


lem w Bitynu, a niebawem konsulem, dał się poznać #ako człowiek ener-
giczny i sprawny.
  Osunąwszy się potem znowu w przywary, a może w udawanie przywar,
dobrany został do szczupłego zespołu powierników Nerona, który za urocze
i błogie uważał tylko to, co Petconiusz mu zalecił. Stąd zawiść Tigellina
jakby wobec współzawodnika, bardziej doświadczonego w znawstwie roz-
koszy. Zazdrośnik odwołał się do tej pasji władcy, której ustępowały
wszystkie inne namiętności, do okrucieństwa. Zarzucił Petroniuszowi przy-
jaźń ze Scewinusem, przekupiwszy jednego z niewolników, który miał
złożyć doniesienie; odebrał oskarżonemu możliwość obrony i wtrącił do
więzienia większość jego domowników.
  W tych dniach zdarzyło się, że Cezar wybrał się do Kampanii, a Petro-
niusz, dojechawszy do Kum, został tam zatrzymany. Miał dosyć przewleka-
nia się lęku i nadziei. Nie przegnał jednak życia śpiesznie, lecz przecięte już
żyły kazał sobie, kiedy przyszła mu na to ochota, podwiązywać, a potem
znowu otwierać, i rozmawiał z przyjaciółmi nie w nastroju powagi ani nie
w dążeniu do chwały nieugiętości. Przyshichiwał się też im, a oni wcale nie
rozprawiali o nieśmiertelności duszy, nie głosili nauk filozofów, nie, to były
lekkie pieśni, swawolne wiersze. Niektórych niewolników obsypał darami,
niektórzy zaznali chłosty. Zasiadł do uczty i trochę drzemał, aby śmierć,
choć wymuszona, była podobna do przypadkowej. Nawet w testamencie nie
schlebiał, jak to robiła większość ginących, Neronowi ani Tigellinowi, ni
komukolwiek innemu z możnych, lecz, podając imiona wyuzdanych chłop-
ców i kobiet, bezwstyd cesarza i niezwykłość każdej rozpusty opisał w li-
ście, który zapieczętowany posłał Neronowi, po czym pierścień skruszył,
aby się nim nie poshigiwano ku czyjejś zgubie.


 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

POZA CZAS


  Słynne orzeczenie Goethego, że w ograniczeniu rozpoznaje się
mistrza, nie zasługuje na lekceważenie; trzeba, jak myślę, zgodzić się
z tym, że gorączka wszędobylstwa w literaturze, jak i w innych
dziedzinach, cechuje nie sztukę wysoką, lecz tandetę. A jednak
księgom Tacyta jako dziehz historycznemu chyba zaszkodziło to, że
wielki autor, przedstawiając dzieje cesarstwa rzymskiego w I wieku
po Chrystusie, niemal ograniczył się do grozy. Nie wątpimy przecież,
że nie tylko ona napełniała to olbrzymie państwo nawet przed
nadejściem epoki Antoninów (zaczętej wstąpieniem na tron Nerwy
w roku 96 po Chr.), w której sam też Tacyt z ulgą odetchnął.


W eubejskiej zieleni

  Przykładem życia poza grozą (przynajmniej w dużej mierze) może
być choćby Dion Kokcejanus (około 40 po Chr.-po 112), później
zwany Dionem Chryzostomem, jeden z wczesnych sofistów w takim
znaczeniu tego wyrazu, jakie się rozpowszechniło od II wieku po
Chrystusie; już tego dotknęliśmy, mówiąc o powieściach greckich.
Urodzony w zamożnej rodzinie w mieście Prusie w Bitynii, stąd
nazywany również Dionem z Prusy, działalność retora rozpoczął
w Rzymie, gdzie stał się też uczniem stoickiego filozofa Musoniusza.
549



POZA CZAS


Właśnie łączenie retoryki z filozofią było znamienne dla owej sofi-
styki. W początkach panowania Domicjana (81-96 po Chr.) jakieś
próby uczestniczenia w polityce spowodowały wygnanie Diona
i z Rzymu, i z ojczystej prowincji. Wędrował po Grecji i Azji Mniej-
szej jako kaznodzieja stoicko-cynicki. Nerwa zdjął z niego wyrok
banicji, a Trajan (98-117 po Chr.) dopuścił go nawet do grona
przyjaciół. Dion odzyskał majątek rodzinny w Bitynii.
  Pozostało po nim niemal osiemdziesiąt greckich mów, czyli
esejów, jak to się mówi: o wszelkich sprawach i niektórych innych-
prawniczych, mitologicznych, literackich. W ich treści filozoficznej
trwają główne pojęcia stoickie, takie jak physis (natura), arete
(męstwo), philanthropia. Otwierają się też niekiedy przed nami sceny
codziennego życia, jak w najsłynniejszej i być może najpiękniejszej,
siódmej, Mowie eubejskiej, czyli Myśliwym. Autor, rzucony niegdyś
burzą na skalisty brzeg Eubei, błąkał się, biedny rozbitek, aż spotkał
myśliwego, a ten opowiedział mu o życiu swoim i swojej rodziny:
ojcowie paśli bydło pana, którego cesarz pono zabił jako zbyt
bogatego, a majątek skonfiskował; tu pada na opowieść groźny cień
Domicjana.
  Teraz Dion z myśliwym idą przez cudne gaje, a ten dalej snuje
opowieść, jak trudno jest prostym ludziom dawać sobie radę w mie-
ście, zwłaszcza przed trybunałem, gdzie występują retorzy sądowi,
donosiciele. On i jego szwagier żyją z żonami i dziećmi na pustko-
wiu. Kilka kóz, jedna czy dwie krowy, to jest ich bogactwo. Mówili
w sądzie (47#8): " Mieszkamy w dwóch ładnych chatkach,
a w trzeciej trzymamy ziarno i skóry. - Tak, na Zeusa - rzekł retor-
i gdzie też, jak podejrzewam, zakopujecie pieniądze. - Więc
przyjdź - powiedziałem - i wykop je, głupcze. Któżby zakopywał
pieniądze? Przecież nie urosną. - Wtedy wszyscy się śmiali, myślę,
że z niego".
  Gdy doszli do chaty myśliwego, Diona posadzono na miękkich
liściach przykrytych skórami, aby sobie podjadł pieczeni przygoto-
wanej przez synów i popił wina nalewanego do kubka przez córkę
gospodarza. Niebawem przyszedł szwagier myśliwego z synem, na-
rzeczonym córki myśliwego. Chłopak przyniósł dziewczynie żywego
zajączka. I tak się toczy to "ubóstwo z wolnością", penia te kai
eleutheria (66). Młodzi ze ślubem czekają na pełnię księżyca.

Równowaga ducha

Równowaga ducha

  Palatyn zaś po zgonie Domicjana (w roku 96 po Chr.) już na
pewno nie był "czerwoną oberżą". Trzeci z owych spokojnych
i sumiennych administratorów, jakimi byli Antonini, Hadrian (117-
138 po Chr.), założył w Rzymie Athenaeum, akademię literacką,
w której deklamowano poezję i retorzy wygłaszali mowy. Sam też
zapisał się w literaturze urzekającymi wierszazni. Jednym z nich
dobrodusznie odpiera zaczepkę, jakiej mu w przyjaźni nie oszczędził
dosyć niewyraźnie dostrzegany przez nas poeta Florus, prawdopo-
dobnie tożsamy z retorem Florusem (Publius Annius Florus), pocho-
dzącym z Afryki (urodził się około roku 74 po Chrystusie). Retor ów
przebywał w Rzymie w czasach Domicjana, potem osiedlił się
w Hiszpanii, a za panowania Hadriana wrócił do stolicy.
  Kiedy czwarty z Antoninów, Antoninus Pius, umierał w roku 161
po Chrystusie i oficer gwardii pałacowej pytał, jakie ma być hasło
przy zmienianiu warty, podał: aequanimitas, "równowaga ducha".
Odwrócił się na łóżku do ściany i zdawało się, że cicho zasnął. Po
nim objął władzę piąty Antonin, Marek Aureliusz, urodzony w 121
po Chrystusie, cesarz do roku 180. Konny jego posąg, brąz antyczny,
niegdyś był przy Lateranie, aż go Michał Anioł postawił na prze-
kształconym Kapitolu, gdzie cesarz trwał do naszych czasów. Adam
Mickiewicz widział w nim przeciwieństwo petersburskiego pomnika
Piotra Wielkiego, "cara odlanego w kształcie wielkoluda".


Nie w tej postawie świeci w starym Rzymie
Kochanek ludów, ów Marek Aureli,
Który tym naprzód rozsławił swe imię,
Że wygnał szpiegów i donosicieli.

Aż go zabrano, udręczonego aurą tylu wieków, do muzeum i miłoś-
nicy Rzymu zastanawiali się, czy kiedykolwiek wróci na opustoszały
plac, choćby w kopii. Tak właśnie, w zbroi, a łagodny, pozdrawiają-
cy lud wyciągniętą ręką, wjeżdżał nieraz do miasta Rzymu. I wrócił
niedawno temu, w kopu przynajmniej.
  W namiocie zaś cesarskim czy bastionie na tej czy innej zagrożo-
nej granicy państwa, jak na przykład w Karnuntum, mieście celtyc-

550 I 551



POZA CZAS


kim w górnej Panonii, które Rzymianie zrobili jedną z wojskowych
stacji obrony strefy Dunaju (Marek wojował tam z Markomanami
w latach 170-174), odbywał z oficerami narady wojenne, a niekiedy,
odprawiwszy ich w nocy, mógł w ciszy, przy lampie oliwnej, zapisy-
wać swoje myśli. Notował je po grecku. Oprócz listów, przeważnie
po łacinie, do preceptora z lat młodości, retora Frontona, przechował
się dla potomności spory zbiór owych greckich notatek. Najprawdo-
podobniej odnaleziono je dopiero po zgonie cesarza i skopiowano do
dwunastu ksiąg, bez pracy, jakbyśmy dziś powiedzieli, redakcyjnej,
co być może utrudnia niekiedy czytanie ich i rozumienie, lecz
upewnia nas też o tym, iż słyszymy tu żywy głos Marka. On to
wszystko notował nie dla nas, lecz dla siebie, aby pamiętać, czego
w tej czy innej chwili ma się szczególnie trzymać. Pocieszał się
także, podtrzymywał na duchu. Shzsznie więc zbiór nazwano Ta eis
heauton i należałoby ten tytuł zachować: Do siebie samego, a nie
pospolitować szczerozłotej książeczki napisem: Rozmyślania. Ona
dlatego jest taka, jaka jest, dlatego to jest taki głos, jedyny, nie do
naśladowania, że on sam do siebie mówi, opiera głowę na ręce,
dotyka rozpalonego czoła. A zaraz rano będzie urzędował albo na
koniu wizytował oddziały wojska. Właśnie dlatego ta książeczka
przez tysiąclecia nie przemawia, lecz mówi, szepcze. Do niezliczo-
nych ludzi, czy władcą kto jest, czy posiadaczem jednego zagonu.
  Dodajmy tylko, że cesarz podtrzymuje się wielką filozofią stoicką,
której mocy dotykaliśmy już w Seneki Listach do Lucyliusza. Studiu-
je ją pilnie. Znany mu jest stary stoicyzm założyciela, Zenona,
i dokonane przez Panajtiosa (ok. 185-109 przed Chr.), też nauczają-
cego w Atenach, wzbogacenie stoicyzmu pojęciami Platońskimi
i Arystotelesowskimi. Wiele waży dla niego doktryna ucznia Panaj-
tiosowego, Posejdoniosa (ok. 135#k. 50 przed Chr.) z Apamei nad
Orontesem, objeżdżającego - w swoich badaniach przyrody i społe-
czeństwa - świat śródziemnomorski, bez pominięcia Rzymu, gdzie
słucha jego wykładów Cycero i gdzie grecki filozof staje się zarazem
historykiem. Rzymskie imperium zaczął on pojmować jako formę,
w której różne ludy mogą osiągnąć egzystencję choć trochę podobną
do epoki pierwotnej, kiedy, jak wierzył, rządzili nimi mędrcy i nie
było przegrody między światem ludzi a sferą Boga, źródłem praw
moralnych. Napisał rozległą, zawierającą pięćdziesiąt dwie księgi

Szyderstwo i powaga

Historig, z której zostały niestety ubogie tylko strzępy. Przedstawiała
ona wydarzenia śródziemnomorskie do pory dyktatorskiej władzy
Sulli (około roku 80 przed Chr.), a zaczynała opowieść od połowy
II wieku przed Chrystusem, od epoki, na której się kończy (zaczęta
pierwszą wojną punicką około połowy III wieku przed Chr.) Historia,
na szczęście w niemałej mierze zachowana, wcześniejszego greckie-
go dziejopisarza kształtującego się rzymskiego imperium, Polibiusza
(Polybios, ok. 200-po 118 przed Chr.), jednego z Achajczyków,
których po bitwie pod Pydną (168 przed Chr.) deportowano do
Rzymu. Tu nauczył się on trzeźwego podziwu dla tego państwa
i będzie jego treść i rolę badał zimno i żarliwie, przeważnie nie
sprzeniewierzając się własnemu aforyzmowi (l, 14, 6): "Prawda jest
dla historii tym, czym wzrok dla żywych istot".
  Badania te i rozważania podjął w notatkach, w skąpej ciszy swo-
ich nocy, cesarz Marek Aureliusz, a skoro z nim weszliśmy w II
wiek po Chrystusie, w czasy dojrzałego cesarstwa i w epokę nieubo-
giej literatury, która, czy to po grecku jest pisana, czy po łacinie,
oddycha tym samym powietrzem, przyjrzyjmy się dwom innym jej
prozaikom.


Szyderstwo i powaga

  Jeden z nich jest grecki: Lukian (Lukianos, ok. 12#po 180 po
Chr.), urodzony w Samosatach, hellenistycznej stolicy krainy Kom-
magene w północnej Syru na zachód od Eufratu. Spotkaliśmy już
syryjskich Greków w Antologii Palatyńskiej; pamiętamy, że według
Isokratesa Grekiem jest raczej ten, kto żyje tradycją greckiej kultury,
nie ten, kto pochodzi od greckich rodziców. Takich Greków szczegól-
nie lubił przywoływany już nieraz w naszej książce aleksandryjczyk
Kawafis. W wierszu z roku 1911, To wfaśnie ten, wspomina on dwa
jeszcze inne miasta hellenistyczne Wschodu, Antiochię syryjską nad
Orontesem i Edessę, stolicę krainy Osroene w północno-zachodniej
Mezopotamii, na wschód od Eufratu. W wierszu tym zwierza się
ze swoich myśli dojrzany w wyobraźni przez Kawafisa antyczny
poeta z tamtych stron, który przeczytał jeden z Lukianowych esejów,
O śnie, czyli życie Lukiana, gdzie autor opowiadał, iż we wczes-

552 553



POZA CZAS


nej jego młodości przemówiła doń w sennym widzeniu Paideia (co
oznacza: wykształcenie humanistyczne), zapowiadając, iż jest ona
w mocy uczynić go bardzo sławnym (11): "Jeśli pojedziesz za
granicę, to nawet na obcej ziemi nie będziesz ani nieznany, ani
niepozorny. Nadam ci takie znamiona, że każdy, kto cię ujrzy, będzie
trącał sąsiada i mówił: ##To właśnie ten"".

Nikomu nie znany, rodem z Edessy, w Antiochii obcy
Pisze wiele. I oto pieśń ułożył
osiemdziesiątą trzecią. I to już chyba dosyć.

Dużo tych pieśni. A zresztą znużyło go ponad miarę
tak pilne składanie wierszy, takie długie pisanie,
takie wytrwałe o czystość frazy helleńskiej staranie-
to wszystko mu teraz ciąży na barkach wielkim ciężarem.

I nagle przychodzi to jedno - z niczym nieporównane-
co podnosi z rozpaczy: "To właśnie ten...' - niespodziewane,
te słowa, które niegdyś Lukianos we śnie usłyszał, w nocy.


  Esejów takich syryjski Grek zostawił nam wiele, a jeszcze więcej
dialogów, razem około osiemdziesięciu utworów, które zalecają się
i wybornym stylem greckim, i rozmaitością tematów. Gdy Paideia
zrobiła go Grekiem, Lukian był pono najpierw adwokatem, a potem
wędrownym prelegentem, sofistą w ówczesnym sensie, jak Dion
z Prusy. Jako nauczyciel retoryki dotarł aż do Galii. Mając około
czterdziestu lat zamieszkał w Atenach i wtedy porzucił retorykę dla
takiej dyscypliny, którą nazywał "filozofią". W późniejszym jeszcze
okresie życia przyjął stanowisko urzędnicze w administrowanym
przez Rzymian Egipcie.
  W porze "filozoficznej" urobił główny swój rodzaj literacki,
osobliwy dialog, który dla nas jest Lukianowym, choć nie zaprzeczy-
my, iż czerpie poetykę z różnych źródeł: z serio-komicznych, spudo-
geloia, dywagacji wspomnianego już przez nas cynickiego filozofa
(z pierwszej połowy llI wieku przed Chr.) Menipposa z Gadary,
z jego, jak je nazwie w I wieku przed Chrystusem w Italii Marcus
Terentius Varro, saturae Menippeae, "satyr menippejskich"; z mi-
mów, scenek poetyckich, powstających w różnych okresach (przyj-

Szyderstwo i powaga

rzeliśmy się im u Teokryta); z komedii attyckiej, zwłaszcza starej.
W późniejszych latach życia najwyraźniej też czarują Lukiana dialo-
gi Platońskie, nie stroniące przecież niekiedy od elementów buffo.
  U Lukiana rozmawiają z sobą najróżniejsze osoby, ludzkie i nad-
ludzkie, żyjące i umarłe. Na przykład Diogenes spotyka na tamtym
świecie Aleksandra Wielkiego, jak zetknął się z nim niegdyś w Ate-
nach, co pamiętamy z Plutarcha. W szyderczym tym dialogu dostaje
się i Arystotelesowi dosyć dotkliwie. Smiech Lukianowy nierzadko
jest płaski i jednostajny. Niekiedy jednak iskrzy się on niemal tak, jak
opowieść w hymnie homeryckim o przekomarzaniu się Hermesa
z Apollinem. Wtedy jest to ironia, która będzie szczególnie droga
Erazmowi z Rotterdamu, autorowi Pochwaly głupoty (Moriae enco-
mium, id est Stultitiae laus), elukubracji przecież Lukianowej w nie-
małej mierze. Śmiech podobny słyszymy zresztą w niejednym innym
też dziele literatury powstającej w rżymskim cesarstwie, jak choćby
w zbiorze fikcyjnych listów greckich (rybaków, rolników, pasożytów,
heter) Alkifrona, sofisty może z II, może z III wieku po Chrystusie,
pełnych gwaru zwyczajnego życia. Wzmaga się i zwyczajność (przy
całej fantastyczności zmyślonych przygód), i ironia w łacińskiej
(w niejasny dla nas sposób związanej z greckim, Pseudo-Lukiano-
wym Lukiosem, czyli Osłem) powieści Apulejusza o człowieku cza-
rodziejsko przemienionym w osła, nad którą za chwilę się pochylimy.
  Nie ma, jak myślę, prawdziwej tradycji europejskiej bez stałego
sprzeciwu ironii, która spala, jak ogień w lieraklesie złożonym na
górze Ojcie, wszystko to, co ma być spalone, aby pozostała najmoc-
niejsza powaga. Jak to określić? Tradycja, jaką mamy odzyskać,
Europa duchowa, jest, jak wierzę, trzeźwa i mężna, gorzka i wierna,
ironiczna i pobożna. Ale nie ma też tradycji greckiej ani europej-
skiej bez piękna lub może nawet bez elementu słodyczy, takiej,
jaką nazywa grecki wyraz meliedes, "słodkie jak miód". Słodyczy,
przed którą pokornie pochyla się głowę. Obecnej w tylu dziełach
sztuki i literatury śródziemnomorskiej, a wśród nich w niejednym
też utworze Lukiana, osobliwie zaś w długiej opowieści przewrotnie
nazwanej Alethes historia, Historia prawdziwa, będącej parodią fan-
tastycznych, a podawanych za prawdę, relacji podróżniczych. Wy-
przedzając Jonathana Swifta, któremu się ten grecki, w późniejszych
wiekach słynny wzór przygód Guliwera spodobał, Lukian sam siebie
554 555




POZA CZAS

czaruje dziwnymi wizjami, jakie zresztą gasną wobec większego
i piękniejszego czaru, gdy podróżnicy przybywają na łąkę elizejską.
Można by pomyśleć, że samo piękno, jak uśmiech attyckich kor,
przenosi ironistę w inny wymiar, w inną strefę istnienia. Uczta
Błogosławionych jest niemal prefiguracją obrazów Dantejskich, jeśli
nie z Raju, to przynajmniej z Czyśćca. Jeszcze więcej takiego zapo-
wiadającego przyszłe wieki, nieraz dalekie, piękna jest u rówieśnego
Lukianowi pisarza łacińskiego rodem z Afryki. Właśnie się do niego
zbliżamy.


Niepokój i poszukiwanie

  Apulejusz urodził się około roku 123 po Chrystusie (data zgonu nie
jest znana) w mieście Madaurze, kolonu rzymskiej w póhiocno-
-wschodniej Numidii. We wczesnej części jego życia spotykamy te same
miejsca, przez jakie będziemy wędrowali z innym Afrykańczykiem,
świętym Augustynem, który po studiach w Madaurze przyjedzie do Kar-
taginy. Póhiocna Afiyka była wówczas jednym z najbujniejszych w ce-
sarstwie rzymskim obszarów kultury łacińskiej. Apulejusz, syn zamoż-
nych rodziców, studiował w Kartaginie, następnie w Rzymie. Po długich
podróżach wrócił do swoich stron w Afryce, a stąd wybrał się do Egiptu,
lecz po drodze, około roku 155, rozchorował się w mieście Oea. Odwie-
dził go tu stary przyjaciel, Sicinius Pontianus, który nie chciał, żeby jego
owdowiała matka, Pudentilla, poślubiła swojego szwagra, Siciniusa Kla-
rusa, którego nie cierpiał. Zdołał namówić Apulejusza do ożenienia się
z bogatą i urodziwą wdową. Brat zaś Siciniusa Klarusa, Sicinius Emi-
lianus, oskarżył nowożeńca o uwiedzenie Pudentilli śroclkami magicz-
nymi. Sprawa stanęła w mieście Abrotonum przed prokonsulem, którego
miano znamy, Claudius Maximus, jak też możemy śledzić proces, bo
przechowała się długa mowa obronna Apulejusza, Apologia, zwana też:
Pro se de Magia, W swojej obronie o magu. Uniewinniony, wolał jednak
pożegnać niegościnne miasto. Około roku 161 spotykamy go w Karta-
ginie, gdzie cieszy się wielką renomą jako poeta, frlozof i retor. Był
sofistą w takim sensie tego wyrazu, jaki już dobrze znamy, retorycznym
deklamatorem tak cenionym, że w Kartaginie stawiano jego posągi; in-
skrypcję jednego z nich odnaleźliśmy.

Niepokój i poszukiwanie

  Wiersze Apulejusza, jak i wiele spośród dzieł prozą zaginęło.
Posiadamy, poza Apologią, wyciąg z wyciągu, Florida, część ułożo-
nej przez samego autora antologii wyimków z jego deklamacji
retorycznych, w której są pochwały urzędników rzymskich, sylwetki
greckich pisarzy i filozofów, jak i opisy krajobrazów i zwierząt.
Przechował się też esej, kto wie, czy nie oparty na jakiejś deklamacji
greckiej, O bóstwie Sokratesa; rzecz jest o dajmonionie jako gło-
sie wewnętrznym, który na pewno pamiętamy z ustępu Platońskiej
Obrony Sokratesa, jaki nazwaliśmy tu Pożegnaniem sędziów. Afry-
kańczyk żarliwie interesował się filozofią Platońską, której jednak
tradycja w jego czasach zabarwiła się już wieloma elementami
dodanymi, zarówno wschodnimi i egipskimi, jak i wysnutymi ze
wzmożenia ubocznych składników dawnego platonizmu, wśród nich
nauki o dajmonach.
  Był to platonizm na drodze między klasycznymi Atenami a późną
Aleksandrią i neoplatonizmem Plotyna, którego pora nadejdzie nie-
bawem, w III wieku po Chrystusie.
  Wśród przypisywanych Apulejuszowi esejów jest długa, zawarta
w trzech księgach rozprawa O Platonie i jego nauce, elukubracja
o tyle lichsza od eseju wymienionego tu przed chwilą i od innych
tekstów pisarza, że wątpi się dziś w jej związek z nim. Na pewno nie
jest Apulejuszowy, choć za taki uważano go przez wieki, dialog
Asclepius, powstały niewątpliwie po roku 100 po Chrystusie, ale
prawdopodobnie jeszcze o wiele później od tej daty. Ponieważ
jednak znaleźliśmy się teraz w kręgu i magii, i późnej filozofii
antycznej, warto, zanim zajmiemy się najważniejszym dziełem Apu-
lejusza, choćby przez chwilę przypatrzyć się nurtowi, w którym
Asklepiusz płynie. Jest to nurt misteriów późnej starożytności, a dia-
log należy do tak zwanych Hermetica, pism hermetycznych, które
powstały w Egipcie, w większości w II wieku po Chrystusie, w ję-
zyku greckim; łaciński Asklepiusz, być może późniejszy, łączy się
z nimi duchem.
  W pismach hermetycznych, traktatach i dialogach, przemawiają
usta proroków obdarzonych mianami boskimi, lecz pojmowanych
tak, jakby byli ludźmi, głęboko i wzniośle natchnionymi. Zresztą
imiona boskie rozszczepiają się. Egipski bóg księżycowy wyobrażo-
ny w postaci ibisa, "Thot bardzo wielki", staje się u egipskich

556 I 557



POZA CZAS


Greków "Pasterzem ludzi", Poimandres, najczęściej zwanym: Her-
mes Trismegistus, "Hermes Trzykroćnajwiększy", synem zaśjego jest
Tat. Prorok Hermes, niezbyt wiele mający wspólnego z wielkim
bogiem arkadyjskim, synem Zeusa i Mai, naucza Tata, jak dusza
ludzka powinna poprzez świat wznosić się do innego, lepszego bytu.
Właśnie o rozpadaniu się owego świata, o jego przemijaniu słyszymy
niemało w łacińskim dialogu, gdzie Trismegistus oświeca Tata
i Asklepiusza. W II albo dopiero w III wieku po Chrystusie Trisme-
gistus (Asclepius, 24) przepowiada upadek Egiptu, który jest tu
znakiem i obrazem całej antycznej cywilizacji:
  "Ta ziemia czcigodna, ojczyzna świątyń i ołtarzy, stanie się ziemią
mogił i trupów. O Egipcie, Egipcie! O świętościach twoich ocaleją
tylko opowieści, dla późnych potomków do wiary niepodobne.
Ocalejąjedynie słowa, wyryte na kamieniach, świadkach twej poboż-
ności. Egipt Scytowie zaleją, Indowie - ilu tylko jest barbarzyńców!
Bóstwo powróci do nieba. Ludzie, opuszczeni, wyginą wszyscy.
Opustoszeje kraina, przez bogów porzucona i ludzi. Ku tobie wołam,
rzeko święta, tobie przyszłość głoszę: krwią wrzącą napełnisz się aż
po brzegi. Boskie fale już nie splamione będą, ale do dna zatrute.
Liczba pogrzebanych przewyższy liczbę żywych. A ci, co przetrwali,
z języka tylko uchodzić będą za Egipcjan. Czynami swoimi staną się
obcy. - Ty płaczesz, Asklepiuszu?"..
  Wróćmy jednak do Apulejusza i podejdźmy do najsłynniejszego
dzieła, którego tytuł, tożsamy z tytułem poematu Owidiusza, będzie-
my odróżniać zachowując formę bliższą łacinie: Metamorfozy.
Wdzięczni czytelnicy jedynej łacińskiej powieści przetrwałej w cało-
ści, obszernej, obejmującej jedenaście ksiąg, a nigdy nie nużącej
nikogo, raczej bawiącej i urzekającej wszystkich, częściej ją nazywa-
ją drugim tytułem: Asinus aureus, Złoty osioł. Powieść napisana jest
w pierwszej osobie. Na początku (1,1-2) narrator przedstawia siebie
jako mieszkającego w Koryncie Greka, którego rodzina wywodzi się
z Tesalii; pod koniec powieści (11, 27) słyszymy o nim jako o "ubo-
gim madaurejczyku". Jest to Lucjusz (Lucius, w wersji greckiej imię
brzmiałoby: Lukios).
  Powieść inkrustowana jest świetnymi nowelami, opowiadanymi
przez różne osoby występujące w akcji głównej. Akcja ta zaś wysnu-
wa się z podróży, jaką młody Lucjusz postanowił odbyć do Tesalii,

Niepokój i poszukiwanie

ziemi rodzinnej, dla załatwienia interesów u przebogatego, a obskur-
nego i nędznie żyjącego lichwiarza Milona. Zresztą to nie tylko
ziemia rodzinna, lecz i uprzywilejowana kraina magii. Właśnie żona
Milona, Pamfile, jest czarodziejką. Lucjuszem opiekuje się młoda
niewolnica owego lichwiarza, Fotis. Dosyć prędko pogrążają się
w miłości. Dzięki wskazówkom dziewczyny młodzieniec, zacieka-
wiony magią, wkrada się cichaczem do pokoju czarodziejki, aby się
nasmarować maścią przemieniającą, na pewien czas, człowieka
w ptaka. Z tego jednak powodu, że Fotis pomyliła flakoniki, naciera
się maścią zupełnie inną i obraca się w osła, mającego jednak
i uczucia, i myśli nadal ludzkie.
  Aby odzyskać kształt człowieczy, musiałby podjeść płatków róży,
które są antidotum na magiczną przemianę. Fotis obiecuje, że
przyniesie je skoro świt. Ale jeszcze tej nocy Lucjusza-osła uprowa-
dzają bandyci rabujący dom Milona. Wykupywany, znowu zagarnia-
ny przez coraz to nowych patronów, przeżywa żałosne i komiczne
przygody, a przy tym obserwuje świat i ludzi jakby z dołu. Psychika
ludzka, prześwitująca przez oślą skórę, robi go osobliwością. Ostatni
z kolejnych właścicieli pokazuje takiego osła za pieniądze w cyrku.
Bardzo zaintrygowane są dziwnym stworem niektóre kobiety,
zwłaszcza nawiedzająca go starsza dama. Wykrywszy to, właściciel
postanawia zaprawić cyrkowe widowisko również takim elementem
i próbuje inscenizować uścisk Lucjusza i morderczyni skazanej na
śmierć. Jest to dla osła wyzwoleńczy szok: wchodząc na scenę, tak
jest wstrząśnięty gotowaną mu grozą, że z nabytą nagle siłą zrywa
pęta i ucieka. Ta treść, z dodatkiem wspomnianych już nowel, napeł-
nia dziesięć ksiąg Metamorfoz.
  Jedenasta księga, otworzona światłością księżyca nad biednym
osłem, leżącym na brzegu morza pod Koryntem, zstępuje na nas bło-
gosławieństwem. Wpatrując się w srebrny przestwór, biedak modli
się do "przemożnej bogini, królowej nieba", dea praepotens, regina
caeli (I-2), jakiekolwiek jest jej miano: Ceres (Demeter), Wenus
(Afrodyta), siostra Feba (czyli Diana, Artemida) czy Prozerpina
(Persefona). Modli się, by znowu był sobą, Lucjuszem. I znużony
swoim smutkiem zasypia. I oto w jego śnie wstaje z morza zjawisko
cudowne, boska postać tak dostojna, oblicze tak piękne, że chciałoby
się od razu uklęknąć przed tą władczynią. Mówi biedakowi, że

558 I 559



POZA CZAS

usłyszała jego modlitwy. W różnych krainach adorują ją pod różnymi
imionazni, Egipcjanie zaś, wyposażeni w pradawną wiedzę, czczą ją
najlepszymi obrzędami i nazywają właściwym mianem (5): Isis
regina, Izyda Królowa.
  Tu trzeba dorzucić komentarz. Było to miano egipskie. W panteo-
nie starej religii Egiptu Izyda jest małżonką Ozyrysa i matką boga
Słońca, Horusa. Kiedy Seth, bóg ciemności, zabił Ozyrysa, Izyda
poszła na wędrówkę i szukała męża - aż do jego zmartwychwstania.
Żyjący w hellenistycznym Egipcie Grecy rozpoznali w tej wędrówce
doświadczenie, jakie im dały tajemniczo odczuć różne ich mity,
zwłaszcza mit eleuzyński, bliskość tę zaś wzmagały należące do obu
kultów, Izydy i Demeter, obrzędy misteryjne. W II wieku po Chry-
stusie Izyda w synkretystycznej religijności, szeroko rozpowszech-
nionej w cesarstwie rzymskim, jest kobiecą władczynią wszechświa-
ta, tak panią morza i płodności przyrody, jak i panią umarłych, a przy
tym patronką magii i wszelkich przemian, również takiej metamorfo-
zy, jakiej został poddany Lucjusz.
  Słyszy więc biedak we śnie, że ona w tym samym czasie nawiedza
sen kapłana, który nazajutrz będzie wśród rzeszy wiernych celebro-
wał jej święto. Kapłan wiodący procesję sam przysunie do jego ust
wieniec różany. Pełen trwogi i radości Lucjusz-osioł budzi się i nie-
bawem, w słonecznym dniu, wchodzi w świętującą rzeszę, pożera
płatki róż zapowiedziane przez Izydę i przed oczami zdumionego nad
wszelki wyraz, lecz przychylnego z łaski bogini tłumu przeistacza się
powoli z osła w człowieka, nagiego; zaraz go tuniką okrywają.
Z woli bogini kapłani wtajemniczą Lucjusza w jej misteria, w któ-
rych zakosztuje i goryczy śmierci, i radości ocalenia. Ogoli głowę
i będzie kapłanem Izydy.


Bieda miłości

  Tak się zakończyła wędrówka Lucjusza, a my w tej chwili pochy-
limy się jeszcze nad jedną z Apulejuszowych nowel, nad "baśnią",
fabula, jaką we wcześniejszej części Metamorfoz (4, 28-6, 24)
staruszka niegodna estymy opowiada dziewczynie porwanej przez
rozbójników, którzy wloką z sobą i Lucjusza-osła, a on tę rzecz, nie

Bieda miłości


wymyśloną przez prostaczkę, słyszy. Oto w pewnym znieście król
i królowa mieli trzy córki, wszystkie urodziwe. Lecz najmłodsza,
Psyche, co po grecku znaczy: Dusza, była tak piękna, że ludzie czcili
ją ponad Wenus (Afrodytę). Bogini miłości, rozgniewana, przyzywa
Amora (Kupidyna, Erosa), który w późnych wiekach antycznych
uważany jest za jej syna. Nakazuje mu, żeby wydał Psyche w ręce
potwora. Rodzice poshzsznie, według nakazu wyroczni, zostawia-
ją dziewczynę na szczycie góry. Stąd ją porywa tchnieniem wiatru
Amor niewidzialny i niesie do swego zamku. Nie odda jej potwo-
rowi, chce ją, wbrew Wenus, mieć dla siebie, bo się w niej rozmi-
łował.
  "Psyche (5, 1) błogo położona na miękkiej łące, na skropionym
rosą zielonym łożu, po takiej burzy w sercu wreszcie ukojona,
słodko zasnęła. A dobrze się snem pokrzepiwszy, rzeźwa wstała.
Widzi wokół siebie gaj drzew wysokich i rozłożystych, w nim
źródło wody kryształowo przejrzystej. Nad zdrojem, w samym
środku gaju, stoi pałac królewski, o, nie ludzkim, lecz boskim
kunsztem zbudowany".
  Niewidzialni przewodnicy wprowadzają Psyche do pałacu jako
żonę ich pana. Przez całe dnie będzie się roił wokół niej wielce
troskliwy dwór niewidzialny. Nocą, tylko pod osłoną ciemności,
nawiedza ją małżonek, który musi się ukrywać. Niechże nigdy ona
nie zapragnie ujrzeć jego twarzy! Ale złe siostry, które znalazły do
niej drogę, z zawiści wmawiają dziewczynie, iż obcuje ona z potwo-
rem. Właśnie w porze, gdy się z radością dowiedziała, że niesie
w łonie dziecię, wsączają w nią tę wątpliwość. Psyche nocą zapala
lampę, widzi cudnego Amora, uśpionego. Budzi go kropla gorącej
oliwy. Kupido odlatuje, z rozpaczą. Psyche chce się utopić w rzece,
lecz ta tkliwie składa ją na brzegu. Ciągle tu przebywamy na łąkach
i w lesie. Dostrzega dziewczynę kozionogi Pan, grający na fletni. Od
razu rozpoznaje, jakie to jest cierpienie. Niechże ona teraz wytrwale
szuka swojej miłości. I Psyche przemierza drogi i bezdroża, Amor
zaś stale czeka na nią, chociaż musi się ukrywać przed gniewem
Wenus.
  Claude Lorrain na swoim obrazie noszącym tytuł Le chdteau
enchante przedstawi Psyche samotną, wygnaną, jak siedzi na łące tak
niedaleko od zamku, do którego wejść nie może. I Claude, i inni

561



POZA CZAS


mistrzowie XVII wieku nieraz nawiedzali wzgórza albo tarasy nad
przepastnym parkiem albo gajem. Na tym obrazie zamek Amora jest
nad morzem. John Keats na początku XIX wieku widział obraz
Claude'a w Londynie. Można mniemać, że z niego wywiódł strofę
Ody do słowika:

Nie dla śmierci stworzonyś, nic też tobie do niej.
Pochód głodnych pokoleń z pyłem cię nie zmiesza.
Pieśni, która wśród nocy, co przemija, dzwoni,
Słuchać mógł w dniach pradawnych i sługa, i cesarz.
Może to pieśń ta sama, co znalazła wiarę
W samotnym sercu Ruty (oczy zapłakane
Nagły promień, wśród zboża obcego, rozjaśnił),
  Ten sam ton, co swym czarem
Osnuwał okna zamku patrzące na pianę
Mórz niebezpiecznych w lnajach zagubionych baśni.

  Lecz wreszcie ulitował się nad kochankami Jowisz. Ukoił gniew
tamtej bogini. "I od razu (6, 23) nakazał Merkuremu porwać Psyche
i wprowadzić do nieba. A puchar ambrozji podając jej, rzecze:
##Psyche, wypij to, stań się nieśmiertelną. Nigdy już nie rozłączy się
z tobą Kupido. Wasze zaślubiny niechże na całą wieczność będą,##'.
Na weselu Bachus napełniał puchary, Wulkan warzył potrawy, Hory
rozrzucały kwiaty, Gracje rozsiewały balsam, Muzy śpiewały, Satyr
grał na flecie, a Pan na fujarce. "Tak prawowicie (6, 24) Psyche
przeszła pod rękę Kupidyna, a kiedy nastała pora, urodziła im się
córka, którą nazywamy Rozkoszą [Voluptas]".
  U platonika Apulejusza Amor wprawdzie jest nie szorstki, lecz
cudny, ale zarazem jest biedny, gdy odlatuje w rozpaczy i gdy czeka
na swoją Psyche, nie mniej biedny niż w opowieści Diotimy w Pla-
tońskiej Uczcie. Jego biedę uwydatnia groza dookolnego świata.
Takiego właśnie Amora spotka pod średniowieczną Florencją Dante
i opisze to spotkanie w jednym z sonetów Życia nowego (9), Caval-
cando 1'altr'ier per un cammino.

Wędrując kiedyś - może właśnie wczora?-
Ową, co serce tak utrudza, drogą,
Pośród gościńca spotkałem Amora:
Szedł jako pielgrzym, odziany ubogo.

Ćwiczenia duchowe


Postać mi jego zdała się tak cicha,
Jakby utracił swoją władzę wszystką;
Szedł zamyślony, tak boleśnie wzdychał
I, patrząc w ziemię, głowę chylił nisko.

I rzekł, z imienia kiedy mnie powitał:
"Niosę twe serce z krainy wygnania,
By znowu miłość poznało głęboką".

Wtedy w ramiona go z tęsknotą chwytam,
Lecz on w objęciach mych zaczął się słaniać
I znikł z mych oczu - dokąd odszedł, dokąd?...


Ćwiczenia duchowe

  Ku czci zaś samej bogini miłości, Wenus, napisany poemat
łaciński Pervigilium Veneris, którego manuskrypt, nastręczający
zresztą filologom wiele trudności, odkryto w XVI wieku, niewątpli-
wie nas uwodzi bogactwem obrazów, ale też prowadzi po zawiłych
szlakach. Cały rozjarzony słońcem, dźwięczy jednak jakby we mgle,
bo nie udało się zbadać, z jakiego pochodzi wieku: rokowania
uczonych wahają się przeważnie od II wieku po Chrystusie do
stulecia IV, kiedy żył Tiberianus, autor wiersza, który nazwaliśmy
Gaj nad strz#mieniem, na pewno bliskiego Pervigilium Veneris zarów-
no wersyfikacją, jak i odczuwaniem przyrody. W poemacie odbywa
się obrzęd nocny ku czci Wenus, wiosenne święto ludowe, należące
od czasów Hadriana do oficjalnej religii rzymskiej.
  Boginię nazywa się w tym utworze: Dione. Według ubocznej
tradycji w mitologii greckiej Afrodyta jest córką Zeusa i Dione.
Później imieniem tym nazywano niekiedy samą Afrodytę, jak to się
dzieje i w odczytywanym tu przez nas Czuwaniu ku czci Wenus.
Owiewa ją woń róż, kwiatów jej poświęconych, a przy tym magicz-
nych; niedawno byliśmy świadkami, jak odczarowały Lucjusza-osła.
Na trzy noce Diana-Artemida ma ustąpić Wenus-Afrodycie zniejsca
wśród lasów i pól; pamiętamy, że zawsze były one przeciwniczkami.
Warto zauważyć, że sceną wizji w poemacie jest Sycylia: tam jest
miasto Enna i łąki wokół niego, tam są pasieki hyblejskie. Nad

562 I 563



POZA CZAS


klasyczną zaś wyspą wznosi się zarówno dostojeństwo pradawnych
zaślubin Nieba i Ziemi, jak i pamięć o opiece Wenus nad rzymskim
otomstwem #e# s na, Eneasza.
P JJy
  Pod koniec poematu pada nam pod stopy, jak kamień, zagadka.
Słuchając śpiewu Filomeli (uwiedzionej przez okrutnego szwagra,
Tereusa), czyli - według Rzymian - słowika, poeta medytuje:

Ona śpiewa, a ja milczę.
Kiedyż moja wiosna przyjdzie?


  Milcząc, utracił Muzę; zginie, jak niegdyś przepadły Amikle,
miasto w pobliżu Sparty, w którym zabroniono trwożyć obywateli
wieściami o tym, że Spartanie nadchodzą; niebacznie milczące Spar-
tanie podbili. O czymże powiada się w poemacie? Dlaczego poeta
milczy, dlaczego odbiegła go Muza?
  Wracając do zagadki już nie tylko treści, lecz i autorstwa, wspomnij-
my, że ów tak wątpliwie powoływany na twórcę poematu Tiberianus jest
też sam postacią tajemniczą. Z Kroniki świętego Hieronima dowiaduje-
my się, że Tiberianus vir disertus, "mąż wymowny", piastował w Galii
urząd praefectus praetorio w roku 2352 według biblijnej chronologii,
czyli w roku 335 po Chrystusie. Może to ten sam, o którym słyszymy,
że zajmował ważne stanowiska w Afryce i w Hiszpanii. Wolno też
mniemać, że nasz poeta i vir disertus to jeden i ten sam człowiek.
Przechowało się kilka utworów, które z różnym stopniem pewności
tradycja przypisuje owemu poecie.
  Poza wierszem przeklinającym złoto jako podnietę do występku,
apostrofą do spadłego na ziemię ptaka, wspomnianym już Gajem
nad strumieniem i skąpymi fragmentami przechował się wiersz,
który nazwaliśmy Hymnem neoplatoriskim, według notatki w manu-
skryptach - przetłumaczony z greki na łacinę a quodam Tiberiano,
"przez jakiegoś Tiberianusa". Tytuł nie oznacza oczywiście, jakoby-
śmy rozpoznawali tu ścisły wyraz nauki Plotyna; raczej otwiera się
przed nami wizja, w której splatają się elementy różnych doktryn
religijno-filozoficznych późnego okresu wiary antycznej, takich jak
neopitagoreizm czy wspomniany tu już przez nas niedawno her-
metyzm, czy neoplatonizm właśnie, który był ostatnim wielkim
systemem filozoficznym czasów starożytnych. Wyrastał ponad

Ćwiczenia duchowe


  wspólnotę owych doktryn, ponad cały ich nurt, ale jednak też do
# niego należał.
  Plotyn (Plotinos, 205-270) urodził się w egipskiej miejscowości
  zwanej Liko albo Likopolis. Miano jego jest rzymskie, językiem
i rodzimym był dlań grecki. W dwudziestym ósmym roku życia
i poświęcił się filozofii. Razem z Orygenesem i innymi ludźmi głod-
  nymi wiedzy słuchał w Aleksandrii wykładów platonika Ammoniosa
# Sakkasa, który, jak Sokrates, nic nie pisał. Orygenes miał stać się
  wielkim myślicielem chrześcijańskim. Plotyn towarzyszył Ammonio-
#, sowi przez jedenaście lat. W latach 242-3 przyłączył się do wyprawy
  cesarza Gordiana III na Persję, nieudanej; liczył był na to, że czegoś
  się dowie o myśli orientalnej. Mając czterdzieści lat zamieszkał
  w Rzymie jako nauczyciel filozofii i skupił wokół siebie grono
  intelektualistów. Marzył, bezowocnie, o założeniu miasta filozofów
  w Kampanii na miejscu dawnego osiedla pitagorejczyków. Wyjechał
  z Rzymu pod Neapol dopiero czując, że jest śmiertelnie chory.
  Rzymski jego uczeń, Porfuiusz, pozostawione przez mistrza rozpra-
  wy skupił w sześciu Enneadach, czyli Dziewiątkach, po dziewięć
  esejów w każdej.
' Mistrz dodał do platonizmu nowe elementy. Narysowana nimi
  interpretacja bytu stanowiła zarazem naukę moralną. Od dawna
  mędrcy różnych filozoficznych orientacji wzywali ludzi do unieza-
  leżnienia się od przypadków tego świata. Plotyn dał temu wezwaniu
, radykalniejsze uzasadnienie. Nie dokonywał już, jak niegdyś Arysto-
' teles, syntezy platonizmu i wyruków badania przyrody, lecz uznał
  w egzystencji ludzkiej dwie strefy zupełnie odrębne, cielesną i du-
  chową; ta pierwsza była całkowicie poddana deterministycznym
  prawom materu, druga zaś stanowiła wedhzg Plotyna jedyną godną
  człowieka egzystencję. Na samym wstępie życiorysu mistrza napisa-
# nego przez Porfiriusza czytamy: "Plotyn, filozof nam współczesny,
# jakby się wstydził, że żyje w ciele. Z tego też powodu nie lubił
  opowiadać ani o swym pochodzeniu, ani o rodzicach, ani o ojczyź-
, nie. Nie dopuszczał do siebie malarza ani rzeźbiarza, kiedy zaś
  Ameliusz prosił, żeby pozwolił zrobić swój portret, rzekł Plotyn:
  ##Czy nie wystarczy znosić to widmo, w jakie mnie ustroiła natura?
  Czyż mam jeszcze z własnej woli zostawić widmo widma, trwalsze,
  i uznać je za coś, co byłoby godne widzenia?,#".

564 565



POZA CZAS


  W Enneadach zaś Plotyn pisze (1, 6, 5): "Słusznie powiemy, że
dusza traci piękno z powodu zmieszania, skażenia i ciążenia ku ciału
i materu. Źródłem bowiem brzydoty jest dla duszy to, że nie jest
całkowicie czysta, tak jak skazą złota jest przymieszka piasku, którą
jeśli się oddzieli, pozostaje samo złoto, piękne, bo od tego, co nie jest
złotem, wolne i już tylko ze złotem złączone. Podobnie dusza,
oddzielona od namiętności narzuconych przez ciało, z którym się
zbyt ściśle złączyła, i obmyta ze skazy cielesnej, wyzbywa się całej
brzydoty obcej jej naturze".
  Nurt, o którym mówimy, niecały płynął taką niechęcią do ciała,
jaka cechuje Plotyna. Lecz cały wytężony był tęsknotą ku głębi: ku
przeczuwaniu - pod mitami i wyobrażeniami antycznej religii-
głębszej rzeczywistości, niemożliwej do wypowiedzenia słowami,
albowiem boskość jest właśnie tym, czego nie da się wypowiedzieć,
to aporreton. I ku wyżynie: ku chwilom przynajmniej, chwilom
odczucia tej rzeczywistości w ekstazie, czyli w wyjściu z ograniczo-
nej egzystencji ku strefie boskiej. Gdybyśmy mieli uznać, że Pervi-
gilium Veneris napisał ten sam człowiek, któremu zawdzięczamy
Hymn neoplatoński, nie powinniśmy czuć się zakłopotani sprzeczno-
ścią, jak się okazuje: pozorną, między politeizmem pierwszego
utworu a monoteizmem (czy panteizmem) drugiego.
  To, że sprzeczność pojmowano jako pozorną, wynika z ważnego
dokumentu myśli IV wieku po Chrystusie, z greckiego traktatu Peri
theon kai kosmu, O bogach i śrviecie. Jego autor, Salustios, jest
prawie na pewno tożsamy z przyjacielem cesarza Juliana, znanym
nam pod imieniem Saturninus Sallustius Secundus. Julian od roku
355 po Chrystusie był współregentem cesarstwa z Konstancju-
szem II. Tocząc wojnę w Galii, miał tam przy sobie owego przyja-
ciela, którego jednak odwołała zazdrość Konstancjusza. Julian napi-
sał wówczas jedną ze swoich greckich mów, ósmą: Pocieszanie
siebie po odjeździe przezacnego Salustiosa. Przywołując z przeszło-
ści słynną przyjaźń Scypiona i Leliusza, władca zastanawia się
(244-245), czy także dziś nie jest prawdą, że jeden z przyjaciół, czyli
Julian, tylko wykonuje to, co drugi wymyślił. I odpowiada na to
pytanie aforyzmem jeszcze pitagorejskim: koina ta philon, "dobytek
przyjaciół jest wspólny". W roku 360 armia w Galii obwołała Juliana
Augustem. Od 361 do momentu, gdy poległ w bitwie z Persami na

Ćwiczenia duchowe


wschodniej rubieży państwa w roku 363, był cesarzem i starał się
urzeczywistnić wspólny mu z Salustiosem i z nie tak bardzo licz-
nymi innymi przyjaciółmi program restytucji i odnowienia religii
antycznej.
  Traktat Salustiosa jest być może katechizmem owego wyznania.
Ci, którzy mają dostąpić właściwego pojmowania bogów, powinni
być do tego wychowywani od dzieciństwa, by rozumieli, że wszelkie
bóstwo jest dobre, wolne od namiętności i od zmiany (1). O tym jak,
zdaniem Salustiosa, należy interpretować mity, przeczytamy w za-
mieszczonym tu w wypisach ustępie traktatu. "Świat można by
nazwać mitem, bo ciała i przedmioty są w nim widzialne, a dusze
i umysły ukryte". Taka definicja kieruje nasze myśli, znowu, ku
sztuce Johna Keatsa, ku temu, co pisał on w liście do brata George'a
(z lutego-maja 1819 roku): "Każde w jakimkolwiek stopniu warto-
ściowe życie ludzkie jest nieustanną alegorią - a tylko niewiele oczu
umie dojrzeć tajemnicę własnego życia - życia, które jest, jak Pismo
Święte, metaforyczne #guratave) - które tacy ludzie nie lepiej
potrafią przeniknąć niż Biblię po hebrajsku. [...] Szekspir wiódł życie
alegoryczne; jego utwory są komentarzem do takiego życia".
  Salustios nie pomija też zagadnienia czasu, gdy o wypadkach
mitycznych mówi tak (4, 9): "Te rzeczy nie zdarzyły się w jakimkol-
wiek momencie, lecz są zawsze. Bo i umysł widzi wszystko razem,
słowo zaś wypowiada jedne rzeczy najpierw, inne później". Chociaż
nie ma podstaw, by uznać autora traktatu za neoplatończyka w ści-
słym sensie tego wyrazu, wydaje się niewątpliwe, że przedstawia on
sposób myślenia, który był bardzo rozpowszechniony w warstwie
wykształconej cesarstwa rzymskiego IV wieku po Chrystusie, i to
zarówno po stronie chrześcijańskiej, jak i po stronie wyznawców
religii antycznej, nazywanych potem pagani, poganie, co pierwotnie
znaczyło tylko: mieszkańcy wsi (pagus), gdzie stare obrzędy najdłu-
żej się utrzymały.
  Ten sposób myślenia jeszcze się wzmoże w wieku V, zwłaszcza
po owej nocy z roku (według naszej chronologu) 406 na 407, kiedy
po zamarzniętym Renie przeszły zastępy Germanów, i we wszystkich
następnych dziesięcioleciach aż do usunięcia z tronu w roku 476
ostatniego cesarza, Romulusa Augustulusa, przez Odoakra. Żarliwą
i uduchowioną filozofią karmiło się wielu mieszkańców greckich

566 I 567



POZA CZAS


i łacińskich miast ze schyłku starożytności, z owego "czasu niepoko-
ju", który zostawił w sztuce i literaturze wiele dzieł tak dziwnie,
wyrafinowanie pięknych, że patrzymy na te wieki nieraz jak na
oświetloną promieniami zachodzącego słońca idyllę ze sztychów
Piranesiego, który z tamtej głównie epoki czerpał natchnienie (akwe-
dukty nad polami i winnicami Kampanii, u stóp akweduktów owce).
Jakimż jednak wysiłkiem wzniesienia się nad los musiała być oku-
piona ta przez artystów i filozofów usnuta idylla, gdy konieczność
fizyczna przejawiała się nie tylko w niezmiennych obrotach gwiazd,
lecz także w rozprzęganiu się państwa i w pochodzie coraz to no-
wych ludów, znaczących swoją drogę gruzami i pożarami?
  Przykładem urzekającej dziwności mogą być już w IV wieku
utwory Auzoniusza: te, których w osobliwy sposób dotknął sen - już
wiemy, że jest to szczególny żywioł rzymskiej literatury. Decimus
Magnus Ausonius (ok. 310-395), syn lekarza z miasta Burdigala
(Bordeaux), dzięki swemu wykształceniu i sławie znakomitego retora
(przez trzydzieści lat wykładał retorykę w mieście rodzinnym) został
przez cesarza Walentyniana I (364-375) mianowany wychowawcą
jego syna, Gracjana. Gdy Gracjan w roku 375 objął władzę nad
cesarstwem, na nauczyciela posypały się zaszczyty i zadania admini-
stracyjne, uwieńczone w roku 379 godnością konsula. Późne lata
przeżył w posiadłości rodzinnej w Galii, wytrwale pisząc epigramaty,
wiersze, poematy, zapatrzony w dziedzictwo zwłaszcza Wergiliusza
i Horacego. Był literackim opiekunem swojego krajana z Burdigali,
Paulinusa (Pontius Meropius Paulinus, ok. 354-431), wysokiego
urzędnika w Galii, a potem, po śmierci ukochanej żony, kapłana
i biskupa w italskiej Noli, mieście oddanym pod opiekę świętemu
Feliksowi, którego uroczystość obchodzono 14 stycznia.
  Z licznych utworów Auzoniusza może najbardziej zaciekawia nas
Ephemeris, opis jednego dnia własnego życia. A także poezja zmierz-
chu i cienia, jak poemat Cupido cruciatus, Męczeństwo Kupidyna. Na
mglistych polach innego świata i dnem głębokich lasów tamtejszych
wędrują heroiny dawnych dziejów. Pośród kwiatów, które niegdyś
były młodzieńcami - jak Narcyz, Hiacynt, Krokus - błąkają się
w cienistej otchłani Semele, Hero, Eryfile, Laodamia i wiele innych.
Nagle w świście skrzydeł rozcinających posępną ciemność nadlatuje
Amor, a one go rozpoznają, tego sprawcę ich cierpień. Kiedy się

Hieronim i Augustyn

bezsilny szamocze i na próżno próbuje uciec, w środek swojej ciżby
go wloką, przywiązują do drzewa mirtowego, katują narzędziami
swoich własnych mąk. Nadchodzi Wenus, jego matka. Ona także
wypomina gorzko Amorowi, że nieraz ją oszołomił. I wszystkie one
torturują go tak, że nagle wszystkie też zaczynają się nad nim
litować. I oto co czytamy (w. 95-99):


Takie obrazy, wyłonione z nocnych majaków,
Trwożą jego spoczynek nierzeczywistą grozą,
Dławią go w mrocznych godzinach, a kiedy wreszcie
Zdoła porywem skrzydeł ciemność snu rozproszyć,
Prze# eburnową bramę ulatuje ku bogom.


  Więc to wszystko Amorowi śniło się tylko: i kaźń jego, i kobiety,
i ich sny? Kto więc śni, a kto jest bohaterem snu? Wizja ta przywodzi
na myśl anegdotę, zawartą w jednej z ksiąg chińskiego taoizmu,
o Czuang-tsy, któremu śni się, że jest motylem: "Nagle zbudził się
i znów jest rzeczywistym Czuang-tsy. I teraz nie wiadomo, czy motyl
był snem Czuang-tsy, czy też Czuang-tsy jest snem motyla...". Także
w pięknym poemacie o Mozeli, rzece płynącej przez rodzinne strony
Auzoniusza i wpadającej do Renu, odzwierciedlona gałązka, daleka,
nie wiedzieć, gdzie jest: w wodzie? tam wysoko nad wodą?


Hieronim i Augustyn

  Gdyby tak nagle, roztrącając te gałązki i pieśni, i marzenia, ktoś
tu wszedł ostrym krokiem rzymskiego legionisty... Święty Hieronim
miał sen, znowu więc jednak sen, że właśnie tak się stało.
  Hieronymus (ok. 340-420 po Chr.) urodził się w zamożnej rodzi-
nie chrześcijańskiej w Stridonie w pobliżu Akwilei w Dalmacji.
Kształcił się w Rzymie u słynnego gramatyka (w antycznym sensie
tego słowa, a więc i gramatyka, i filologa) Eliusza Donatusa, autora
Ars grammatica, która będzie oświecać uczniów w szkołach średnio-
wiecznych, oraz ocalałego komentarza do Terencjusza i przechowa-
nego częściowo u Serwiusza komentarza do Wergiliusza. Wrócił do
Akwilei, potem mieszkał przez pewien czas w Antiochu nad Oronte-

568 I 569



POZA CZAS


sem. Lata 375-377 przeżył na pustyni Chalkis na skraju Syrii, wśród
pustelników, których jednak uznał za nieznośnych. Zaczął był już
wtedy swoje wielkie studia nad Biblią i nad językiem hebrajskim.
Wrócił do Antiochii, gdzie pouczeń i otuchy udzielił mu święty
Grzegorz z Nazjanzu (ok. 330#k. 390), autor mów pełnych poboż-
ności chrześcijańskiej i podziwu dla tradycji antycznej. W Rzyznie
w latach 382-385 zaprzyjaźnił się z papieżem Damazym i stał się
duchowym przewodnikiem grona pobożnych arystokratek, wśród
nich Pauli i jej córki Eustochium. Kiedy opuścił Rzym dla biblijnego
Wschodu, Paula i Eustochium podążyły za nim i zakładały w Ziemi
Świętej kobiece zgromadzenia zakonne, pozostając pod opieką Hie-
ronima. On sam, pracując bez tchu, od roku 386 do śmierci mieszkał
w Betlejem.
  W jednym z Listów (które obok serii biografii wczesnych pustel-
ników, Kroniki, nieraz wykorzystywanej tu przez nas, będącej prze-
kładem greckiej Kroniki Euzebiusza z Cezarei, opartego też na
Euzebiuszu cyklu O sławnych mężach, poświęconego pisarzom
chrześcijańskim, i licznych komentarzy do Pisma Świętego, stanowią
ważne, a przy tym czarujące dzieło Hieronima), w Liście 22, napisa-
nym do Eustochium w roku 384, powiada on:
  "Kiedy, przed wieloma laty, domu, rodziców, siostry, krewnych
i, co jeszcze trudniejsze, nawyku do lepszego jedzenia wyrzekłem
się ze względu na królestwo niebieskie i miałem powędrować
do Jerozolimy, aby tam toczyć bój, w żaden sposób nie mogłem
obyć się bez biblioteki, jaką sobie w Rzymie pilnie i pracowicie
zgromadziłem. Biedak więc pościłem, a potem czytałem Tuliusza
[Cycerona]. Po nocnych czuwaniach, po szlochu wydzieranym mi
z wnętrzności rozpamiętywaniem minionych grzechów, brało się
do rąk Plauta. Jeśli zaś, opamiętawszy się, zaczynałem czytać
proroków, raził mnie nieokrzesany styl, a winę za to, że ślepymi
oczyma nie widziałem światła, przypisywałem nie oczom, lecz
słońcu.
  Kiedy tak ze mnie stary wąż się naigrawał, mniej więcej w środku
Wielkiego Postu wżarła się we mnie gorączka i dręcząc mnie bez
chwili ulgi (co może się wydać nie do wiary) tak przetrawiła moje
ciało, że ledwie trzymało się kości. Szykowały się egzekwie. W styg-
nącym ciele ciepło życia już tylko gdzieś w zakątku piersi się

Hieronim i Augustyn

kołatało, gdy nagle porwany jestem w duchu i powleczony przed
trybunał sędziego. Tyle tam światła, tyle jasności biło od stojących
dokoła, że rzucony na ziemię, niemal nie śmiałem spojrzeć w górę.
Zapytany o mój stan, odpowiedziałem, żem ja chrześcijanin. Wtedy
ten, co przewodniczył: ##Kłamiesz - rzekł. - Cyceronianin z ciebie,
nie chrześcijanin. Gdzie bowiem skarb twój, tam i serce twoje".
Zamilkłem więc i dotkliwiej niż od razów (albowiem kazał mnie
chłostać) cierpiałem od wyrzutów sumienia, powtarzając w duchu ten
werset: ##W piekle któż będzie Ciebie wyznawał?#,".
  Była to jednak pomyłka, mistrzu Hieronimie, ośmielam się sądzić:
łudzący, a nie proroczy sen, bo przecież cyceronianizm, czyli zami-
łowanie do szlifowania łaciny, znać również na największym i naj-
bardziej błogosławionym twoim dziele, na tej Biblii łacińskiej, którą
nazywamy Wulgatą.
  Hieronimowa wersja Nowego Testamentu poprawiła i zastąpiła
dawniejsze tłumaczenia łacińskie oryginału greckiego, dokonanie zaś
przekładu Starego Testamentu było bardziej mozolnym dziełem, bo
Hieronima jako filologa nie zadowoliła grecka wersja aleksandryjska,
Septuaginta. Zgłębiał oryginał hebrajski i starał się odtwarzać go
w swojej łacinie, poddanej nowemu zadaniu, jak najwierniej, jak
najdosłowniej. Werbalizmy, które w wykonaniu mniejszych pisarzy
byłyby groteskowe, w rękach mistrza stawały się czymś takim, jak
wykuwanie nowych tuneli w odwiecznej skale, odnowieniem języka
łacińskiego, ośmielaniem go do nieznanych przedtem fraz i metafor;
w przyszłości - ośmielaniem kształconych przez łacinę języków no-
wożytnych; wespół z pisarstwem świętego Augustyna Wulgata otwo-
rzyła drogę dla Szekspira. Do nas wprowadziły ten styl oparte na
Wulgacie średniowieczne psałterze, a potem Biblia księdza Jakuba
Wujka (1599) i Biblia Gdańska (1632), Jan Kochanowski zaś w Psał-
terzu Dawidowym ( 1579) dokonał syntezy stylu biblijnego i stylu
klasycznej poezji łacińskiej, zwłaszcza Horacjańskiej. Jest to razem
z innymi utworami europejskimi odpowiedź na pełne zgryzoty pyta-
nia, jakie Hieronim zadał we wcześniejszej części cytowanego tu
przez nas Listu do Eustochium: Quid facit cum Psalterio Horatius ?
cum Evangeliis Maro ? cum Apostolo Cicero ? - "Co ma wspólnego
z Psałterzem Horacy? z Ewangeliami Maro [Wergiliusz]? z Aposto-
łem Cycero?".

570 571



POZA CZAS


  Głębiej sięgając i wyżej, nieśmiało wypowiadając się o księdze
przekraczającej wszelką literaturę i dotykając języka już nie łaciń-
skiego, lecz greckiego, można zastanowić się: czy to jest przypadko-
we, że Nowy Testament został napisany po grecku? Jestem głęboko
przekonany, że to nie jest przypadkowe. Przez wieki przygotowywało
się naczynie wybrane, mowa miłości.
  Drugim zaś wielkim pisarzem chrześcijańskim IV wieku w litera-
turze łacińskiej jest święty Augustyn (Aurelius Augustinus, 354-430
po Chr.). Urodził się w Tagaście w Numidii jako syn średnio zamoż-
nego obywatela tego miasta, Patrycjusza, i Moniki, która miała
odegrać w jego życiu wielką rolę. Po studiach retorycznych w Ma-
daurze dopełnia swojego wykształcenia w kwitnącej wówczas Karta-
ginie, gdzie też wiąże się z nie znaną nam z imienia kobietą, z którą
będzie dzielił życie przez kilkanaście lat. Obdarza ona Augustyna
synem, Adeodatem. Na młodym retorze wywiera wielkie wrażenie
dialog filozoflczny Cycerona (dla nas zaginiony), Hortensjusz. Jest to
początek długiej wędrówki w poszukiwaniu prawdy.
  Najpierw pr Lylgnął do manichejczyków, wyznawców doktryny mó-
wiącego językiem starosyryjskim Babilończyka Manesa (Mani, ok.
216-277 po Chr.), który żył i nauczał w Persji i zginął śmiercią mę-
czeńską z woli perskiego króla. Łącząc wyobrażenia zoroasteyjskie
i buddyjskie z pewnymi elementami zaczerpniętymi z judaizmu i nauki
chr Leścijańskiej, patrzał na świat jako na skutek wtargnięcia mocy
ciemności w dziedzinę światła: boska substancja światłości, z której
wywodzi się też dusza ludzka, została uwięziona w materii; do wyzwo-
lenia się z materii dążą manichejczycy, wśród których "wybrani" całko-
wicie się od niej oddzielają, nie uczestnicząc w życiu rodzinnym
i społecznym, a "shzchacze" praktykują etykę manichejską częściowo.
Przez dziewięć lat (37#383) Augustyn, studiując retorykę i nauczając
jej w Tagaście, w Kartaginie i wreszcie w Rzymie (ok. 383), skąd
pojedzie do Mediolanu, jest "słuchaczem" manichejskim.
  Ale w tym samym czasie zainteresowania badawcze wiodą go
drogą od fizyki do metafizyki - ku studiowaniu dzieł platoników.
Były to łacińskie przekłady tekstów Platona i komentatora Plotyna,
Porftriusza, a być może samego też Plotyna. Medytacja neoplatońska
pokonuje w jego umyśle doktrynę manichejską i prowadzi go ku
dalszym poszukiwaniom: afrykański retor bierze w ręce teksty Pisma

Hieronim i Augustyn

Świętego, zwłaszcza Listy świętego Pawła. Do Mediolanu, gdzie
mieszka od roku 384, przybywa doń matka, Monika, towarzysząca
jego intelektualnej wędrówce modlitwą.
  Jest tu też święty Ambroży, którego Monika bardzo ceni, a syn jej
nauczy się cenić. Aurelius Ambrosius (ok. 34#397) urodził się
w rodzinie chrześcijańskiej, w górnej warstwie społecznej (ojciec był
prefektem Galia Narbonensis). Już w młodości został rządcą Medio-
lanu z tytułem konsula. Potem wybrano go na biskupa tego miasta.
Poza traktatami teologicznymi i duszpasterskimi jest on autorem
wspaniałych hymnów łacińskich, jak podany tu przez nas w wypi-
sach Aeterne rerum conditor albo jak hymn Deus creator omnium,
którego początek Augustyn cytuje w Wyznaniach (9, 12), w porze
uspokojenia bólu, jakby widział nad głową wschodzący ogromną
łuną gwiazd wszechświat:

Boże, wszechrzeczy Stworzycielu,
Ty rządzisz obrotami nieba,
Ty dzień odziewasz pięknym światłem,
A noc nasycasz snu błogością,

Aby on ciałom utrudzonym
Przywrócił dawną moc do pracy,
Oszołomione myśli ściszył,
Ukoił smutki udręczonych.

  W jego tropy wejdzie Prudencjusz (Aurelius Prudentius Clemens,
348- po 405), urodzony w Hiszpanii, prawnik i retor, a potem zakon-
nik, w swoich równie wspaniałych hymnach.
  W Mediolanie, gdzie kłębi się wówczas życie bujniejsze niż
w Rzymie, Augustyn jako retor robi karierę w kręgu pałacu cesar-
skiego, a ponieważ skończył trzydzieści lat, żąda się od niego
stabilizacji rodzinnej, przede wszystkim tego, żeby odprawił "niezna-
ną matkę Adeodata", mater ignota Adeodati, zostawiając sobie syna.
Ulega temu, ciężko cierpiąc. Ale nie wejdzie do dobrego towarzystwa
przez jej krzywdę. Już niedługo bowiem przeżyje to, co w Wyzna-
niach (8, 6) nazwie wyzwoleniem "od wysługiwania się sprawom
doczesnym", de saecularium negotiorum servitute. Tradycja będzie
mówić o "nocy mediolańskiej", lecz była to raczej przedwieczorna

572 I 573



POZA CZAS


pora w ogrodzie. Augustyn wybiera drogę życia wskazaną w Nowym
Testamencie przez świętego Pawła.
  Po kilku zacisznych miesiącach w Kasycjakum u stóp Alp, wy-
pełnionych pracą, 24 kwietnia 387 w Mediolanie Augustyn wraz
z synem Adeodatem i przyjacielem Alipiuszem przyjmuje chrzest.
Jadą do portu pod Rzymem, Ostii, gdzie z matką, bratem i przyja-
cióhni czekają na okręt do Kartaginy. Właśnie podczas tego czekania
jest "chwila zrozumienia", momentum intelligentiae, upamiętniona
w Wyznaniach (9, 10) rozmowa Augustyna z Moniką u okna wy-
chodzącego na ogródek wewnątrz ostyjskiego domu, w którym
mieszkali, przeczucie innego bytu. Wznoszą się oboje "ku temu
jednemu", in id ipsum; to wyrażenie prawdopodobnie odtwarza
grecki termin neoplatoński to hen, "jedno", co jest określeniem
Absolutu. Była to ostatnia rozmowa z matką, która umiera w Ostii,
Augustyn zaś, zamiast płynąć do Afryki, jedzie do Rzymu, a potem
wreszcie żegluje do Tagasty, gdzie zakłada z przyjaciółmi pierwszą
wspólnotę augustiańską. W roku 389 pisze dialog O nauczycielu,
w którym występuje Adeodatus. Tego albo następnego roku Adeoda-
tus umiera.
  W roku 391 Augustyn przybywa do Hippony (Hippo Regius), miasta
w Numidu nad Morzem Środziemnym, położonego prawie wprost na
pdnoc od Tagasty. Wyświęcony na kaplana przez miejscowego biskupa
Waleriusza, zakłada tu drugą wspólnotę augustiańską. Po zgonie Wale-
riusza zostaje w roku 396 biskupem Hippony. Około roku 397#00
pisze Confessiones w trzynastu księgach, Wyzrzania, książkę, jakiej
dotychczas nigdy nie było w piśmiennictwie całego świata. Dzięki niej
znamy tego człowieka dokładniej niż kogokolwiek innego z ery staro-
żytnej. W roku 410 wdzierają się do Rzymu Wizygoci pod wodzą
Alaryka i plądrują nuasto; pada bezmierne przerażenie na całe państwo
rzymskie, jakby się zbliżał koniec świata. Augustyn z rozmyślań o za-
grożeniu cywilizacji zaczyna w roku 413 wysnuwać historiozofię
w wielkim dziele De civitate Dei, O paristwie Bożym. Otwiera dzieło
apostrofa do Marcellina, wysłannika cesarskiego, który głęboko podzi-
wia myśl biskupa Hippony. Wśród walk o władzę, jakie wstrząsają
państwem rzymskim, na Marcellina pada podejr Lenie o udział w spisku
antycesarskim. Augustyn daremnie próbuje go ocalić; jeszcze w tym
samym roku odbywa się egzekucja Marcellina.

Hieronim i Augustyn

  Pracowity biskup uzyskuje cennego towarzysza w młodym kapła-
nie, który z ojczystej Hiszpanii uciekł w roku 414 przed Wandalami,
Orozjuszu, przyszłym historyku Kościoła. W roku 426 Augustyn
kończy ostatnią, dwudziestą księgę dzieła O państwie Bożym. Wan-
dalowie zaś z Hiszpanii, jakby tropem Orozjusza, po wybrzeżu
afrykańskim ku Numidii idą żelaznymi zastępami w łunie wznieca-
nych pożarów. Augustyn nieznużenie, jak młody człowiek, rządzi
swoją diecezją i przygarnia rzesze uciekinierów. A nocami pisze.
W roku 430 Wandalowie buszują już w Numidii, broni się przed nimi
warowna Hippona. W sierpniu silna gorączka więzi biskupa w łożu;
28 sierpnia święty Augustyn umiera w Hipponie. W roku 431 duża
część miasta stanie w płomieniach; biblioteka jednak Augustyna, jak
się zdaje, ponad spodziewanie ocaleje.
  W tytule Wyz#ń, Confessiones, dzięki którym tak dobrze go
znamy, kryją się dwa znaczenia, związane z frazeologią biblijną;
zarazem "wyznawanie", spowiadanie się ze swego życia, i "wysła-
wianie", pochwała mądrości Boga, a więc i podziw nad światem.
Dlatego autobiograf#ia dobiega w tym dziele tylko do końca księgi
dziewiątej, cztery zaś pozostałe księgi poświęcone są owemu podzi-
wowi, za który będzie też podziwiał autora Francesco Petrarka, który
po wycieczce na Mont Ventoux pod Awinionem tak pisze 27 kwietnia
1336 roku do Dionizego da Borgo San Sepolcro:
  "Z prawej strony wyraźnie widniały góry prowincji liońskiej,
a z lewej zatoka Marsylii i ta, która smaga Aigues Mortes, odległe
o parę dni drogi. W dole Rodan się iskrzył. Gdy wszystkie po kolei
te obrazy piękne podziwiałem i syciłem się urodą ziemi, a potem
wznosiłem duszę - podobnie jak ciało podczas tej wspinaczki - ku
wyżynom, przyszło mi na myśl zajrzeć do Wyznań świętego Augusty-
na, które mi kiedyś z miłością podarowałeś. Przez pamięć zarówno
o autorze, jak i o tobie, przechowuję tę książeczkę i nigdy się z nią
nie rozstaję - z tą kieszonkową książeczką, malutką, a napełnioną
bezmiarem słodyczy. Otwieram, aby odczytać pierwszy fragment, na
który wzrok mój padnie. Bo przecież, na cokolwiek tu trafię, dobre
będzie i pobożne. I natrafiłem na dziesiątą księgę. Mój brat, chciwy
słów świętego Augustyna, stał przy mnie, nadstawiając uszu. Bogiem
się świadczę i tym, który mojego głosu słuchał, że pierwsze słowa,
na które padł mój wzrok, były takie: ##Oto ludzie wędrują, aby

574 575



POZA CZAS


podziwiać szczyty gór, spiętrzone fale morza, szeroko rozlane rzeki,
Ocean otaczający ziemię, obroty gwiazd. A siebie samych omijają,
siebie nie podziwiają" [I0, 8]. Muszę ci wyznać, że osłupiałem
  W tym miejscu Confessiones jest podziw dla mocy ludzkiej
pamięci, w następnej zaś księdze Wyznań, jedenastej, Augustyn staje
wobec wielkiej tajemnicy.


Tajemnica czasu

  Gdy myślę o krajach śródziemnomorskich, pierwszą rzeczą, jaką
we wspomnieniu widzę, jest samo światło. Inne niż na północy,
niektórzy mówią: bezlitosne, światło przenikające niejaskrawą zieleń
i szare albo bure kamienie. Wszystkie rzeczy w tym świetle wydają
się konieczne. Nie ma żadnej niejasności, żadnego rozchwiania
konturów, żadnych wybiegów. Nie dziwię się, że antyczni Grecy,
żyjąc w takim świetle, skłonni byli mniemać, iż świat jest taki, jaki
musi być (to znaczy: w swoich głównych cechach nie mógłby być
inny, niż jest), i jest wieczny. W tym się nieraz upatruje element
oddzielający religię antyczną od chrześcijaństwa. Czy trafnie? Ach,
powiem, co myślę: niektóre z przekonań przypisywanych potocznie
myśli chrześcijańskiej wynikają nie z niej, lecz z owej regresji
cywilizacyjnej, a w konsekwencji - także intelektualnej, jaka nastą-
piła po upadku cesarstwa rzymskiego i po przyjściu nad Morze
Śródziemne nowych ludów, wówczas jeszcze nieokrzesanych. Gdy
się czyta teksty myśliciela sprzed owej katastrofy, świętego Augusty-
na, na przykład owe cztery końcowe księgi Wyznań, widzi się, jaka
otchłań dzieli biskupa Hippony od wielu późniejszych egzegetów.
Dla niego niedorzeczne jest mniemanie, że świat powstał wtedy
a wtedy. Czas bowiem, powiada Augustyn (Wyznania,11,13), został
przez Boga stworzony razem ze światem. Przedtem nie było żadnego
czasu. A właściwie trzeba rzec inaczej: nie było żadnego "przedtem".
Po końcu zaś świata "czasu już nie będzie więcej", jak czytamy
w Apokalipsie (10, 6). Istnienie więc tego świata wypełnia cały czas.
Ten świat w żadnym czasie nie zaczął się i w żadnym się czasie nie
skończy. A wieczność transcendentna, Boża? A zaświat? A miejsce,
gdzie przebywają umarli? U któregoś z angielskich filozofów anali-

Tajemnica czasu

tycznych przeczytałem takie zdanie, nie mogę go zapomnieć: "Sąd
Ostateczny jest teraz, tylko głębiej". (Jest to śmiała próba zastąpienia
metafory czasowej metaforą przestrzenną w usiłowaniu powiedzenia
czegokolwiek o wieczności, próba dająca nam do zrozumienia, że
o tej strefie możemy tu, na ziemi, mówić tylko metaforycznie - jak
przemawiali oszołomieni ludzie, wyprowadzeni nagle z dołu, z mro-
ku, z jaskini opisanej przez Platona w Państwie).
  Nasz świat, świat konieczny, jak go widzieli Grecy, szczególnie
jasno się objawia w świetle śródziemnomorskim, w tym świetle nie-
ruchomym, w tej godzinie południa, której żar i smutek Fryderyk
Nietzsche odczuł aż do bólu, na progu szaleństwa. Smutek
śródziemnomorski. Gdy o nim myślę, zawsze przypomina mi się ta
chwila z Drugiej pieśni tanecznej Nietzscheańskiego Zaratustry (cy-
tuję wspaniały przekład Wacława Berenta): "Spojrzeliśmy na siebie,
potem przenieśliśmy wzrok na zieloną łąkę, ponad którą biegł
właśnie wieczór tchnieniem wilgotnym. I zapłakaliśmy oboje. O,
wówczas było mi życie stokroć droższe nad wszystką mądrość
moją". Dookoła tej łąki w nieskończoność się rozciąga nasz koniecz-
ny świat. Rządzi nim siła. Zrozumienie tego było wielkim odkryciem
antycznej literatury greckiej, ono od razu wydźwignęło ją tak wyso-
ko, wysoko ponad strefę zakłamania i obłudy (i do dziś ta literatura
broni nas przed łgarstwami hipokrytów, przeróżnych ideologów
społecznych). Poza tym jest tylko górska jaskinia, gdzie na progu
Eliasz staje i czeka na Pana, który jest ponad wszystkim: nie
przemawia wichrem ani ogniem, bo jest ponad wszelkimi mocami
i w ogóle ponad przeciwieństwem słabości i siły; to przeciwieństwo
nigdy dotknąć Go nie może. Jeszcze bardziej niż reszta Biblii Nowy
Testament oddycha transcendencją jako zupełną niezależnością od
wszelkiej struktury społecznej, gdy Pan utożsamia się z najmniejszy-
mi spośród swoich braci (Mt 25, 31#6), i zarazem transcendencją
metafizyczną, gdy Pan każe dawać jałmużnę w skrytości (Mt 6, 3#),
tylko przed oczyma Ojca, a dla modlitwy wejść do skrytej komory
(Mt 6, 6). "Umiłowany uczeń", który na Ostatniej Wieczerzy wspie-
rał głowę na piersi Pana, święty Jan, na początku swojej Ewangelii
mówi o transcendentnej boskości i wówczas przywołuje termin filo-
zofów greckich, heraklitejsko-stoicki Logos, boskie "Słowo". Na
początku zaś pierwszego swego Listu odnosi do tego Absolutu

576 I 577



POZA CZAS


zaimek rodzaju nijakiego: Ho en ap'arches - "Co było od początku",
a więc oddziela boskość od jakichkolwiek określeń wyłonionych ze
świata doczesnego.
  A transcendencja jest tu, zaraz, za tą nagą ścianą jak ściana
pokoju w Herkulanum, gdzie przechował się wyżłobiony kształt
krzyża zawieszonego przez jakiegoś rzemieślnika przed porą ruiny.
Co więc począć z czasem, jak pojmować czas? "Jaki#ś trzy dziedzi-
ny czasu - pisze święty Augustyn (Wyznania, 11, 20) - istnieją
w duszy, ale nigdzie indziej ich nie widzę. Obecnością rzeczy
przeszłych jest pamięć, obecnością rzeczy teraźniejszych jest do-
strzeganie, obecnością rzeczy przyszłych - oczekiwanie". I dalej
(11, 23): "Widzę, że czas jest pewnego rodzaju rozciągłością. Lecz
czy naprawdę widzę, czy tylko zdaje mi się, że widzę? Ty #ni to
rozświetlisz, który Światłem i Prawdą jesteś". I wreszcie (11, 26):
,Czego rozciągłością? nie wiem. Zastanawiam się, czy nie jest on
rozciągłością samego umysłu". Tylko umysłu? Szły przez tę rozcią-
głość żelazne zastępy Gotów i Wandalów, już niemal były na
horyzoncie.


Przemienić się w słowa

  Kroki i ciosy różnych najeźdźców dopiero dobijających się do
bram imperium, jak też trzeszczenie rozprzęgającego się państwa
dokładnie słyszał już w IV wieku po Chrystusie ostatni wielki
historyk rzymski, Ammianus Marcellinus (ok. 330-395), Grek z An-
tiochii, przez lata służący w rzymskiej armii. Pod wodzem Ursicinu-
sem bronił wschodniej rubieży, potem w zastępie cesarza Juliana
wojował w Galii, poszedł też z cesarzem w roku 363 na zmagania
z Partami w Persji, które Juliana zabiły. Shxżył pod rzymskimi
znakami również w Egipcie i Grecji. Dopiero w roku 378 zamieszkał
w Rzymie i tu napisał Historię po łacinie. Miała trzydzieści jeden
ksiąg i przedstawiała lata 96-378, była więc dalszym ciągiem dzieł
historycznych Tacyta. Księgi jednak 1-13 zaginęły. Zachowana nar-
racja zaczyna się od wydarzeń roku 353, posiadamy więc opis drugiej
połowy panowania cesarza Konstancjusza II oraz wszystkie lata
Juliana, Jowiana, Walentyniana I i Walensa, jak też początki rządów

Przemienić się w słowa

Gracjana. Dokładny, żarliwy, spokojny Ammianus ze szczególną
drobiazgowością roztacza przed czytelnikiem perską, tragiczną wy-
prawę cesarza Juliana, którego podziwia.
  Innym Grekiem, który z wyboru stał się mistrzem mowy łaciń-
skiej, był Klaudian (Claudius Claudianus). Nie znamy daty jego
urodzenia. Jak Ammianus wojował, tak on w młodości pisał greckie
wiersze w ogrodach Aleksandrii, skąd pochodził. Przed rokiem 395
przybył do Italii i w Rzymie ogarnęła go żarliwość walki, jaką
niektórzy ludzie upadającego już cesarstwa toczyli na wielu zagrożo-
nych granicach. Stał się poetą dworskim w latach cesarza Honoriusza
(395#23), związanym z jego niemal wszechwładnym ministrem,
magister militum, Stilichonem. Być może umarł około roku 404, bo
o późniejszych od tej daty dziejach Stilichona poezja Klaudianowa
milczy. Oprócz poematów sławiących współczesne wydarzenia i po-
stacie mamy jego poetycką opowieść, w trzech księgach, o porwaniu
Prozerpiny, Raptus Proserpinae, kto wie jednak, czy nie związaną
także z dziejącą się właśnie grozą, jak deficyt zboża w latach 395-
397 albo świętokradcze, okrutne zniszczenie Eleusis przez Alaryka,
króla Wizygotów. Z Klaudianowych carmina minora tchnie nieraz
cichy czar. Choćby z wiersza o człowieku, który nigdy nie ruszył się
spod swojej Werony nawet nad jezioro Benakus (dziś Garda) i sta-
rzeje się tu, gdzie pełzał w niemowlęctwie.
  Możemy choćby przez chwilę pomyśleć, że Romę, królową świa-
ta, żegnamy razem z Namatianusem. Rutilius Claudius Namatianus
był dzieckiem rzymskiej Galii, urodził się najprawdopodobniej w Tu-
luzie u schyłku IV wieku. Wybitną karierę urzędniczą jego ojca
uczczono posągiem w Pizie. On sam za cesarza Honoriusza (395-
423) piastował wysokie stanowiska w Rzymie, był w 412 magister
officiorum i w 414 praefectus urbis. W jego zaś dystychach elegij-
nych rozpoznaje się gruntowną kulturę literacką. Trwanie w rzym-
skości to nie było podówczas zadanie dla słabych. Rozbity walił się
na głowy świat: w roku 410 Alaryk łupił Rzym. W roku 412 następca
Alaryka, Ataulf, powiódł swoje wojsko z Italu do Galii i kroczył
przez nią w pożogach, aż został zamordowany w roku 415 podczas
przeprawy przez Pireneje do Hiszpanii. Niebawem nowy król Wizy-
gotów, Walia, zawarł pokój z Rzymem. Ale i w Italii, i w Galu
potykano się o zwalone kolumny. Właśnie wtedy, w roku 416, Na-

578 579



POZA CZAS


matianus jechał z Rzymu do rodzinnej Galii. Po co? Może po to
żeby zatroszczyć się tam o jakąś swoją posiadłość. Od ujścia Ty-
bru wędrował na północ samym brzegiem nadmorskim. Dłuższa to
była podróż niż Horacjańska niegdyś do Brundizjum, i przez jakże
zmieniony kraj. Opisujący drogę poemat w trzech księgach, De reditu
suo, O powrocie do Galii, zaczął medytacją o Romie i czułym pożeg-
naniem jej.
  A co z poezją pisaną w późnych wiekach cesarstwa po grecku?
Popatrzmy w małe zwierciadełka, epigramaty. W naszym wyborze
podaliśmy najpierw (w pustce, jaka w chronologii epigramatyki roz-
ciąga się między wielkim astronomem, Klaudiuszem Ptolemeuszem,
który żył w Aleksandrii w II wieku przed Chrystusem i wykreślił dla
Europy niebo mające trwać aż do Kopernika, a Grzegorzem z Na-
zjanzu i Palladasem, też aleksanciryjczykiem) utwory poetów, któ-
rych dat nie znamy nawet w przybliżeniu: Satyrosa, Kapitona, Rufi-
nusa, Kyrillosa. Świętego Grzegorza z Nazjanzu już spotkaliśmy; tu
składa on hołd swojej ukochanej matce, świętej Nonnie.
  O Palladasie wiemy tyle, że w IV wieku po Chrystusie żył
w Aleksandrii, gdzie był nauczycielem literatury greckiej, bardzo
biednym, a szamotanie się z nędzą zrobiło go najsmutniejszym bodaj
poetą. Ale jest też jednym z najświetniejszych. Przywrócił świeżość
uwiędłej sztuce epigramatu, kazał jej wydawać nowe kwiaty, prze-
ważnie o szarości popiołu, lecz nie rozsypujące się w :ękach, ścisłe
i mocne, jak twardy jest styl greckiej poezji najlepszych epok.
  I oto, po ostatecznym zawaleniu się w roku 476 cesarstwa na
Zachodzie, kształtuje się kultura bizantyńskiego już Wschodu. Wcho-
dzimy w progi dworu Justyniana, rzymskiego cesarza w Konstan-
tynopolu (527-565). Do krążących wokół niego epigramatyków
dołączyliśmy Kyrosa, poetę wcześniejszego, będącego jednak, jak się
zdaje, ojcem Pawła Silencjariusza, który z kolei był teściem Agatia-
sza. Silencjariusza (żył do ok. 575) szczególnie ceniono na dworze,
jego przydomek jest nazwą błyszczącego urzędu, jaki piastował - coś
w rodzaju "marszałka dworu" albo "mistrza ceremonii".ů Agatiasz

z Myriny w Azji Mniejszej (ok. 531-ok. 580), zwany Scholastykiem
(naukowy tytuł prawniczy), delikatny poeta, był też zbieraczem
epigramatów, a w późniejszych latach życia napisał Historigpanowa-
nia Justyniana.

Przemienić się w słowa


  Czytając epigramaty anonimowe, warto się zamyślić nad tym,
który nazwaliśmy Zegar:


Dla pracy wystarczy sześć godzin. Te, które po nich zostają,
Swoimi znakami śmiertelnym powiadają: Żyj.

' Greckie litery bowiem sąjednocześnie cyframi; cyfry-litery, jakie na
# zegarze słonecznym następowały po pierwszych sześciu (licząc od świ-
  tu), składały się na słowo ZETHI - "żyj". Jest w tym pewnie przesada.
  Komuż wystarczyłoby sześć godzin pracy dziennie? My przynajmniej
  pracujemy o wiele więcej, jeśli się weźmie pod uwagę wszystkie
  dzienne trudy. Ale najważniejsze tu jest ZE'THI. Śródziemnomorska
# miłość życia, tak w Grecji, jak w Italii, doświadczana i wtedy, gdy idzie
  się na wino z Horacym, i wtedy, gdy matki na dworcu odprowadzają
# dzieci jadące na kolonie. Bieganina nie do opisania. Kiedyś sobie
, powiedziałem i ciągle to powtarzam: muzyką Włoch jest gwar dzieci.
# Wracając do epigramatów greckich, opowiedzmy jeszcze trochę
  o wspomnianym już nieraz ich zbiorze, z którego pochodzą prawie
  wszystkie drobiazgi poetyckie, jakie są w naszej książce podane.
  O ludziach, którzy ułożyli i przechowali tę olbrzymią kolekcję, nie
  da się myśleć inaczej niż z wielką wdzięcznością. Z niektórych
  innych działów literatury greckiej, zwłaszcza z piśmiennictwa helle-
# nistycznego, przetrwały tylko strzępy. A epigramaty przeważnie do-
# znały lepszego losu - jakby je ocaliła właśnie kruchość, a także
  wdzięk, który kusił kolekcjonerów i kazał im pilnie troszczyć się
  o ustrzeżenie tych drobiazgów wśród zmiennych i burzliwych wy-
darzeń. Mówiliśmy już o Stephanos, Wiericu, skomponowanym
w I wieku przed Chrystusem przez Meleagra z Gadary. Drugi Wie-
niec ułożył w I wieku po Chrystusie Filippos z Tesaloniki, żyjący na
cesarskim dworze w Rzymie. Powstawały też inne kolekcje, ale żeby
spotkać takiego antologistę, który byłby godnym następcą tamtych
dwóch, musimy powędrować na dwór Justyniana, właśnie do pra-
cowni uczonego Agatiasza. Skomponował on duży zbiór wierszy
własnych i swoich współczesnych, który nazwał Kyklos, co można
przełożyć: Pierścieri.
  Wreszcie w średniowiecznym Konstantynopolu, około roku 900,
uczony Konstantyn Kefalas pracował nad połączeniem różnych anto-


580 581



POZA CZAS


logii i tomików poszczególnych poetów w jeden rozległy skarbiec,
ale pracy nie ukończył, bo musiał objąć ważne stanowisko w pałacu
cesarskim. Dzieła dokonał dopiero jakiś następca, albo może grupa
uczonych, u schyłku X wieku. Skomponowano olbrzymią kolekcję,
którą dobrze znają potomni, gdyż ona właśnie się przechowała:
Anthologia Palatina, nazwana tak dlatego, że została odkryta w Bib-
liotece Palatyńskiej w Heidelbergu przez młodego uczonego francu-
skiego, później słynnego, Claude'a de Saumaise, w roku 1606.
Przetrwała w jednym jedynym manuskrypcie; wystarczyłby jeden
pożar... W tym zbiorze poetyckim, podzielonym na piętnaście ksiąg,
jest około 3700 epigramatów.
  Jeszcze jeden kolekcjoner bizantyński, znakomity humanista Ma-
ksymus Planudes, na przełomie XIII i XIV wieku ułożył nową,
krótszą antologię w siedmiu księgach, opieraiąc się głównie na
tamtym zbiorze, ale sięgając też do innych, pokrewnych kolekcji,
nam nie znanych. Ową Antologię Planudejską, której editio princeps
wydrukowano w roku 1494, czytano w nowożytnej Europie znacznie
wcześniej niż Palatyńską. Właśnie zbiorem Planudesa zachwycał się
Jan Kochanowski i czerpał z niego wzory i natchnienie dla swoich
Dworzanek i Fraszek. Planudesowa kolekcja zawiera - oprócz wielu
utworów znajdujących się również w manuskrypcie palatyńskim-
niespełna 400 epigramatów, których w nim nie ma. Dołącza się je
dziś do Antologii Palatyrźskiej jako jej księgę 16. W całości swojej
Antologia jest nie tylko jednym z głównych pomników literatury
greckiej. Jest przede wszystkim księgą urzekającą wielu czytelników
przedziwnym, nie do nazwania czarem.
  Ciekawe, że łacinnicy też skomponowali antologię i że również
ona jest w jakiś sposób związana z tym samym Claude'em de Saumai-
se. Anthologia I.atirca - taki tytuł nadajemy zbiorowi łacińskiej poezji
ułożonemu w r Lymskiej, a już podbitej przez Wandalów Afryce Pół-
nocnej w początkach VI wieku po Chrystusie. Główny manuskrypt,
z VII stulecia, jaki przechował tę kolekcję dla potomności, był nie-
gdyś własnością Saumaise'a i nazywamy go Codex Salmasianus. Są
tu zarówno wiersze pisane przez biednych poetów ówczesnych, ży-
jących pod okupacją, jak i rzeczy ocalone z przeszłości, niekiedy per-
ły, jak Pervigilium Veneris. Jest sporo epigramatów bardzo rozmaitej
wartości.

Przemienić się w słowa

  Wśród nich zagadki Symfozjusza (może z IV, może z V wieku po
Chr.), kto wie, czy nie twórcy tego gatunku literackiego, mają wdzięk
"surrealistycznych motyli", paryskich papillons surrealistes z począt-
ków naszego stulecia. Groźne zaś krzyki Gotów przy biesiadzie
(transkrybowane przez epigramatyka: Eils! Skapia matzia ia drinkan
i pono mające znaczyć: "Na zdrowie! Dawajcie jeść! Dawajcie pić!")
natykają się na odpowiedź, na skupiony szept spokojnych epigrama-
tów, a także na głos strofy Boecjusza (Anicius Manlius Severinus
Boethius, ok. 480-524), którą tu wyjęto z Consolatio philosophiae,
Pocieszenia, jakie daje filozofia, napisanego przez "ostatniego Rzy-
mianina" w więzieniu u Teodoryka, króla Ostrogotów. Kto wie, czy
nie najmocniejsze jest to ciche w epigramacie łacińskim westchnie-
nie: "Tylko ty żyj, książeczko". Przesłanie dawnych mistrzów do
człowieka, który dziś bierze pióro do ręki.
  Wiedz o tym, że słowo jest materią sztuki tak twardą jak kamień.
I pokrewną kamieniowi. Grecja, od dzieeiństwa ukochana Grecja,
trwa najbardziej w kamieniach i w słowach. Zanim odejdziesz do
Innego Świata, masz tu przemienić się w słowa. Takie, które po tobie
zostaną wśród ludzi.





















582



POZA CZAS

Z epigramatów łacińskich


CESARZ HADRIAN



  DO FLORUSA
(Ego nolo Florus esse)




Z EPIGRAMATÓW ŁACIŃSKICH



FLORUS

  IMIĘ ZACZAROWANE
(Quando ponebam novellas arbores mali et piri)

Gdy sadziłem w mym ogrodzie młode grusze i jabłonie,
Na ich korze wypisałem imię mego zakochania.
Jakiż teraz będzie kres? Kiedyż serce się uciszy?
Rośnie drzewo, miłość rośnie. Duch litery przeistacza.



  APOLLO I BACHUS
(Sic Apollo, deinde Liber sic videtur ignifer)

Jak Apollo, tak i Bachus płomienistym jest bożyszczem.
Obaj z ognia się zrodzili, wynurzyli się z płomieni.
Obaj ciepło niosą w darze: żar słoneczny, żar winnicy.
Ten rozprasza ciemność nocy. Ten rozświetla serca mrok.



DO HADRIANA
(Ego nolo Caesar esse)

Ja tam nie chcę być cesarzem:
Błąkać się wśród Brytyjczyków,
Przez scytyjski szron wędrować

Ja tam nie chcę być Florusem:
Włóczyć się po wszystkich karczmach,
Wąchać sosy w różnych kuchniach,
Tuczyć swoją krwią komary.






O PRZYJACIELU, WOKONIUSZU
(Lascivus versu, mente pudicus eras)


W wierszu swawolny, w duchu ty byłeś cnotliwy






DO SWOJEJ DUSZY
(Animula vagula blandula)


Duszyczko, kochana wędrowniczko,
Ciała gościu i wspólniczko,
W jakie ty strony odejdziesz,
Bladziutka, naga, zziębnięta,
Gdzie żartować, jak zwykłaś, nie będziesz.









584 ! 585



POZA CZAS

Z EPIGRAMATÓW GRECKICH

Marek Aureliusz Do siebie samego

MAREK AURELIIJSZ

DO SIEBIE SAMEGO

  (2)

PTOLEMEUSZ ASTRONOM



POKARM NIEŚMIERTELNOŚCI
  (AP 9, 577)


Wiem, że jestem śxniertelny, jednndniowy. Lecz kiedy
Badam ścisłe tory okrężne gwiazd, już ziemi

Nie dotykam stopami, ale przy samym Zeusie
Do syta się karmię ambrozją, tym pożywieniem bogów

  Powiedzieć sobie z rana: dziś spotkam się z kimś wścibskim, kimś
niewdzięcznym, pysznym, podstępnym, złośliwym, niespołecznym. Wszyst-
kie te cechy przydarzyły się im z powodu niewiedzy o dobru i złu. Ja zaś,
skoro poznałem naturę dobra, że jest piękne, i zła, że jest haniebne, jak też
naturę winowajcy, że jest moim krewnym, nie przez tę samą krew czy
nasienie, lecz przez uczestnictwo w umyśle i posiadanie cząstki boskości,
ani nie mogę doznać szkody od kogokolwiek z nich, żaden bowiem nie
uwikła mnie w to, co haniebne, ani też nie mogę gniewać się na krewnego
czy nienawidzić go. Urodziliśmy się bowiem do współpracy, jak nogi, jak
ręce, jak powieki, jak rzędy zębów górnych i dolnych. Działanie więc
przeciw sobie nawzajem jest wbrew naturze, a czymże jest gniew i odwra-
canie się, jeśli nie takim właśnie działaniem?
  Oto czym jestem: trochę ciała, trochę tchnienia i moc kierująca. Porzuć
książki. Nie daj się uwodzić. Nie wolno. Lecz, jakbyś już umierał, wzgardź
ciałem. Brudna to jeno ciecz i kostki, i plątawisko ścięgien, żył, arterii.
Popatrz też, tchnienie jakie jest: powietrze, i nawet nie to samo stale, lecz
w każdej chwili wydychane i znowu wciągane. A po trzecie, moc kierująca.
Zastanów się więc. Stary już jesteś. Więcej nie pozwalaj, żeby była
zniewolona albo by sznurki samolubstwa tak i tak manewrowały nią jak
kukiełką, ani by niezadowolona była z obecnej doIi czy też wzdragała się
przed tą, jaka ma nadejść.
  Wszystko, co od bogów, jest pełne Opatrzności, a co od trafu, nie jest
oddzielone od przyrody, przędzie się razem i splata ze sprawami urządzany-
mi przez Opatrzność. Stamtąd wszystko płynie. A jest ponadto konieczność
i to, co pożyteczne dla całego wszechświata, którego jesteś cząstką. Dobre
jest dla każdej cząstki, co przynosi natura całości i co służy zachowaniu tej
natury. Zachowują zaś wszechświat przemiany zarówno pierwiastków, jak
i ciał z nich złożonych. Zasady te niech ci wystarczą, byleby były przeko-
naniami. A książek nie łaknij, abyś nie umierał szemrząc, lecz pogodnie,
szczerze, wdzięczny serdecznie bogom.
  Przypomnij sobie, od jak dawna to odraczasz i ile razy bogowie podsu-
wali ci sposobność, z której dotąd nie skorzystałeś. Powinieneś wreszcie
dostrzec, jakiego wszechświata jesteś cząstką i jakiemu Rządcy wszechświa-
ta zawdzięczasz swój początek. I rozumieć, że jest ci wyznaczona miara
czasu, której jeśli nie użyjesz do rozjaśnienia nieba nad sobą, ona przeminie
i ty przeminiesz, a nigdy już nie powróci.

586 I 587



POZA CZAS


  W każdej chwili statecznie, jako Rzymianin i jako mężczyzna, staraj się,
żebyś, co masz właśnie pod ręką, załatwiał z pilną i prostą godnością, czule,
swobodnie i sprawiedliwie, odsunąwszy wszystkie inne myśli. Zdołasz je
odsunąć, jeśli będziesz wykonywał każdą pracę tak, jakby była już ostatnią,
uwolniony od wszelkiej lekkomyślności i namiętnego buntu przeciw naka-
zom rozumu, od wszelkiego udawania i samolubstwa, i niezadowolenia
z wyznaczonej ci miary. Widzisz, jak nieliczne są te zasady, których
trzymając się można mieć życie spokojne i bogów godne. Bo i bogowie
niczego więcej nie zażądają od kogoś, co tych zasad przestrzega.
  Znieważaj, znieważaj sama siebie, duszo! A nie będziesz już miała
czasu, żeby siebie uczcić. Dla nikogo życie nie jest za krótkie. Ale to twoje
już niemal upłynęło, a nadal nie szanujesz siebie, lecz pokładasz szczęście
w duszach innych.
  Rozpraszają cię rzeczy, jakie na ciebie spadają z zewnątrz? Znajdź wolną
chwilę na nauczenie się czegoś dobrego, a przestań się szamotać. I.ecz nie
daj się też znosić innym prądem. Szaleją i ci, którzy się w życiu zamęczają
pracą, a nie mają przed sobą celu, do którego zmierzałby każdy ich ruch,
inaczej mówiąc: wszystkie ich myśli.
  Trudno znaleźć kogoś, kto by stał się nieszczęśliwy przez to, że nie bada,
co się dzieje w duszy innego. Ale ci, którzy nie śledzą poruszeń własnej
duszy, muszą być nieszczęśliwi.
  O tym zawsze trzeba pamiętać, jaka jest natura całości i jaka jest moja
natura, i jak ta się ma do tamtej, i jakiego rodzaju jest częścią jakiego
rodzaju całości. I o tym, że nikt ci nie przeszkadza w robieniu i mówieniu
zawsze rzeczy zgodnych z przyrodą, której częścią jesteś.
  Teofrast, porównując występki, jak je można porównywać wedhig ich
podziałów ogólnie przyjętych, filozoficznie powiada, że dokonane z pożą-
dania są cięższe od popełnionych w gniewie. Kto bowiem gniewa się, zdaje
się z jakimś bólem i sl#ytym oporem odwracać od rozumu. Kto zaś grzeszy
z pożądania, pokonany pragnieniem przyjemności, wydaje się bardziej
rozwiązły i rozmiękczony w swoich występkach. Shisznie więc i filozoficz-
nie rzekł Teofrast, że występek popełniony dla przyjemności zasługuje na
cięższe potępienie niż popełniony z bólem. W ogóle można powiedzieć, że
w drugim wypadku to jest tak, iż kogoś najpierw slQzywdzono i wtedy
przez ból zmuszono do gniewu. W pierwszym zaś wypadku ktoś sam rzuca
się ku złemu postępkowi wskutek pożądania.
  Skoro jest możliwe, że właśnie w tej chwili odejdziesz z życia, dostosuj
do tego każdy czyn i słowo, i myśl. Być oderwanym od ludzi, to wcale nie
jest straszne, jeśli bogowie istnieją, oni bowiem nie uwikłają cię w nic
złego. A jeśli ich nie ma albo jeśli nie dbają o ludzkie sprawy, to po cóż
miałbym żyć we wszechświecie wyzutym z bogów albo wyzutym z Opatrz-
Marek Aureliusz Do siebie samego


ności? Ale oni przecież istnieją i troszczą się o rzeczy ludzkie, i sprawili, że
całkowicie od człowieka to zależy, czy nie wpadnie on w prawdziwe
nieszczęścia. Gdyby jeszcze poza tym istniało jakieś zło, zadbaliby bogo=
wie, żeby unilmięcie go było w mocy każdego człowieka. Co zaś nie robi
człowieka gorszym, jakżeby to robiło gorszym ludzkie życie? Natura
wszechświata nie mogłaby takich spraw przeoczyć ani przez niewiedzę, ani
przez to, że nawet mając wiedzę nie umiałaby się przed złymi rzeczami
zabezpieczyć ani naprawić ich. Nie można też sobie wyobrazić, żeby przez
niedostatek mocy albo zręczności zrobiła tak wielką pomyłkę, by dobre i złe
rzeczy bezładnie przydarzały się ludziom dobrym i złym bez różnicy.
Śmierć jednak i życie, sława i niesława, ból i przyjemność, bogactwo
i bieda, wszystko to na pewno przypada jednako ludziom dobrym i złym,
nie czyniąc ich ani lepszymi, ani gorszymi. Nie są to więc ani dobre rzeczy,
ani złe.
  Jak prędko wszystko znika, we wszechświecie same ciała, w czasie
wspomnienie o nich; jaka jest natura wszystkich rzeczy dostrzeganych
zmysłami, zwłaszcza tych, które wabią nas przyjemnością albo trwożą
bólem, albo są niesione dymem rozgłosu; jak mame one są i godne
wzgardy, jak brudne i znikome, i martwe - to wszystko powinna ocenić
moc myślowa. A także - kim są ci, których opinie i głosy dają sławę.
I co to jest umrzeć; jeśli ktoś przypatrzy się samej śmierci i podziałem
myślowym oderwie od niej wyobrażenia, jakimi ją oblepiono, uzna, że
nie jest ona niczym innym, jak przejawem działania przyrody; kto zaś boi
się działania przyrody, ten jeszcze nie dorósł; jest to zresztą nie tylko
przejaw działania przyrody, lecz coś pożytecznego dla niej. A także to
powinna moc myślowa pojąć, jak człowiek dotyka bóstwa, jaką swoją
częścią, a nade wszystko jak owa część powinna być do tego przygoto-
wana.
  Nic biedniejszego od człowieka, który wszystko dokoła obchodzi
i nawet bada, jak powiada poeta, "to, co pod ziemią", i ze znaków docieka,
co się dzieje w duszach bliźnich, a nie pojmuje, że wystarczy zważać na
tego dajmona, jaki jest wewnątrz niego samego, i służyć mu rzetelnie.
Służba zaś dajmonowi polega na pilnowaniu, żeby był wolny od namięt-
ności i lekkomyślności, i od niechęci do tego, co przychodzi od bogów
i ludzi. Co od bogów, to czcigodne ze względu na ich cnotę, co zaś od
ludzi, to jest miłe z powodu naszego pokrewieństwa z nimi, a nieraz
w jakiś sposób budzi litość ową niewiedzą ludzką o dobru i zhi, która jest
kalectwem nie mniejszym od tego, jakie nie pozwala rozróżniać białego od
czarnego.
  Choćbyś miał żyć lat trzy tysiące i tyleż razy po dziesięć tysięcy lat,
pamiętaj, że nikt nie traci życia innego niż to, którym żyje, ani nie żyje

588 589



POZA CZAS


życiem innym niż to, jakie właśnie traci. Najdłuższe więc i najkrótsze
wychodzą na to samo. Obecna pora jest dla wszystkich równa, więc i co
ginie, jest równe. Chwilką tylko okazuje się to, co się traci. Nikt nie
może tracić ani przeszłości, ani przyszłości. Czego bowiem nie masz,
jakżeby to było można tobie zabrać? O dwojgu trzeba pamiętać. Po
pierwsze o tym, że od wieczności wszystko podobnie się dzieje i bez
końca się powtarza, więc nie ma różnicy, czy ktoś będzie patrzał na te same
rzeczy przez sto czy dwieście lat, czy przez czas nieskończony. A po
drugie o tym, że kto żyje najdłużej i kto najwcześniej ma umrzeć, tracą po
równi. Obecna bowiem chwila jest tym jedynym, czego masz być pozba-
wiony. Przecież tylko to jedno posiadasz, a nie możesz utracić tego, czego
nie posiadasz.
  "Że wszystko jest mniemaniem". Oczywiste jest, co powiedziano do
Monimosa cynika, i oczywisty jest pożytek, jaki można z tego wyciągnąć,
jeśli zgoda na to nie przekracza granic prawdy.
  Poniża sama siebie ludzka dusza najbardziej wtedy, gdy w takiej mierze,
w jakiej to od niej zawisło, staje się jakby wrzodem albo guzem na
wszechświecie; niezadowolenie bowiem z tego, co się dzieje, jest odstęp-
stwem od powszechnej natury, która w jakiejś swojej części zawiera naturę
każdego innego bytu. Następnie wtedy, gdy się odwraca z niechęcią od
jakiegokolwiek człowieka albo zwraca się ku niemu, by wyrządzić szkodę;
a tak się dzieje w gniewie. Po trzecie poniża siebie dusza, gdy daje się
pokonać przyjemności albo bólowi. Po czwarte, kiedy jest obłudna, kiedy
udaje i coś czyni albo mówi nieszczerze. Po piąte, kiedy pracy swojej i woli
nie kieruje ku żadnemu przedmiotowi, lecz wszystko robi na oślep, bezład-
nie, chociaż powinno się i najdrobniejsze sprawy odnosić do celu, a celem
istot rozumnych jest stosowanie się do zasad i praw najstarszego z państw
i rządów.
  Czas ludzkiego życia? Punkcik. Jego treść? Płynna. Spostrzeganie?
Niejasne. Kompozycja całego ciała? Łatwo gnijąca. Dusza? Wir. Traf?
Trudno go zbadać. Sława? Rzecz niepewna. Żeby to krótko ująć: wszystkie
sprawy ciała - rzeka; wszystkie sprawy duszy - sen i dym; życie - wojna
i przystanek w cudzym l#aju; wspomnienie pośmiertne - zapomnienie. Co
więc może być ostoją? Tylko jedno: filozofia. Ona zaś polega na bronieniu
swojego wewnętrznego dajmona przed zniewagą i szkodą, na pielęgnowa-
niu go jako górującego nad przyjemnością i bólem, żeby nic nie czynił ani
nierozważnie, ani fałszywie i obhidnie, i nigdy nie potrzebovc##ł, by ktoś
inny coś zrobił albo czegoś nie zrobił. I żeby zdarzenia, wszystko, co mu
przypadnie, przyjmował jako przychodzące stamtąd, skąd i on sam przy-
szedł. A nade wszystko, by w spokoju myśli nie bał się śmierci, nie będącej
niczym innym, jak tylko rozprzężeniem pierwiastków, z których składa się

Z pism Lukiana


każda żywa istota. Jeśli samym pierwiastkom niestraszne to jest, iź nieustan-
nie jeden w drugi się zmienia, dlaczegoż miałaby budzić trwogę przemiana
i rozprzężenie ich wszystkich? To jest według natury. A nic nie jest złe, co
według natury.

W Karnuntum

















Z PISM LUKIANA




DIOGENES I ALEKSANDER
  (Rozmowy umarfych, 13j

DIOGENES
  Cóż to, Aleksandrze? Ty też umarłeś, jak my wszyscy?

ALEKSANDER
  Jak widzisz, Diogenesie. Ale to przecież nic dziwnego, że człowiekiem
  będąc, umarłem.

DIOGENES
  Ammon więc kłamał, gdy mówił, żeś jego synem. Bo tyś Filipowy.

590 591



POZA CZAS


ALEKSANDER
  Z pewnością Filipowy. Nie umarłbym, gdybym był synem Ammona.

DIOGENES
  A opowiadano takie rzeczy o Olimpias, że obcował z nią smok, który
  dał się widzieć w jej łożu, i że tak się urodziłeś, a Filip łudził się
  mniemając, iż jego jesteś synem.

ALEKSANDER
  I ja to słyszałem, jak ty, lecz teraz widzę, że gadali bez sensu, tak moja
  matka, jak i prorocy Ammona.

DIOGENES
  Ale ich kłamstwo nie było bez pożytku dla ciebie, Aleksandrze, dla
  twoich czynów. Wielu poddało się tobie dlatego, że wierzyli, iż jesteś
  bogiem. Ale powiedz mi: komu zostawiłeś tak ogromne władztwo?

ALEKSANDER
  Nie wiem, Diogenesie. Nie zdążyłem tego dopatrzyć. Tylko wręczyłem,
  umierając, pierścień Perdikkasowi. Lecz z czego, Diogenesie, śmiejesz
  się?

DIOGENES
  Właśnie mi się przypomniało, jak ci schlebiała Hellada, ledwie wstąpiłeś
  na tron. Wybrali ciebie na obrońcę i wodza przeciw barbarzyńcom.
  Niektórzy nawet zaliczyli cię do grona dwunastu bogów, budowali ci
  świątynie i składali ofiary jako synowi smoka. Wyjaw przynajmniej:
  gdzie pochowali cię Macedończycy?

ALEKSANDER
  To już trzydzieści dni, gdy leżę ciągle w Babilonie, ale mój giermek
  Ptolemajos obiecuje, że kiedy złapie trochę oddechu po zamęcie, jaki się
  wokół niego teraz kłębi, sprowadzi mnie do Egiptu i tam pogrzebie,
  abym się stał jednym z bogów egipskich.

DIOGENES
  Miałbym się nie śmiać, Aleksandrze, widząc, że jeszcze tu w Hadesie
  wariujesz i spodziewasz się zostać Anubisem albo Ozyrysem? Nie licz
  na to, mój ty boski. Temu, kto raz przepłynął tutejszy moczar i wszedł
  w tutejszą dziurę, już nie wolno wrócić na górę. Czuwa nad tym Ajakos,
  jak i Cerber, z którym lepiej nie żartować. Chciałbym jednak dowi #dzieć

Z pism Lukiana


się od ciebie, co czujesz, gdy myślisz o tym, z jak wielkim pożegnałeś
się szczęściem na ziemi, o tym, że zostawiłeś stróżów, giermków,
satrapów, ogrom złota i ludy padające przed tobą na twarz, Babilon
i Baktrię, olbrzymie słonie, zaszczyty i chwałę? A także to błyszczenie
na czele kawalkady, gdyś jechał w purpurowym, spiętym klamrą płasz-
czu, z głową przepasaną białą wstęgą? Nie czujesz bólu, gdy sobie
wszystko przypominasz? O, czemu płaczesz, głuptasie? Czyż cię nie
uczył mądry Arystoteles, że nie można wierzyć w trwałość rzeczy, jakie
dała dola?

  ALEKSANDER
  Mądry? Ten najobrzydliwszy z pochlebców? Zgódź się, że ja dobrze
  znam Arystotelesa. Pamiętam, o co u mnie żebrał, jakie słał listy, jak
  mnie naciągał, czy to pieszcząc moje ambicje literackie, czy chwaląc
  moją urodę - jakby i to było jakimś dobrem - albo, na odmianę, moje
I czyny i bogactwo. Bo także to, pieniądze, uważał za dobro i wcale się
# nie wstydził ich brać. Kuglarz on był, Diogenesie, bardzo szczwany.
# Oprócz innych rzeczy taki mam pożytek z jego mądrości, że boleję,
# jakby nad największymi dobrami, nad tym wszystkim, co przed chwilą
' wyliczyłeś.

I DIOGENES
# Wiesz, co masz zrobić? Doradzę ci lek na ten ból. Ponieważ tu nie
  rodzi się ciemiernik, pij wielkimi łykami wodę Lete, a potem znowu,
  i tak pij wiele razy. Dzięki temu może przestaniesz boleć nad dobrami
! Arystotelesa. Lecz co to? Widzę Klejtosa i Kallistenesa, i mnóstwo
# innych. Idą ku tobie wściekli, pewnie chcieliby rozedrzeć cię w stczępy
# za to, co im zrobiłeś. Odejdź więc tą inną drogą i pij, wiele razy, jak
  ci powiedziałem.





ZEUS, HERAKLES I ASKLEPIOS
  (Roz#nowy bogów,13)



ZEUS
  Przestańcie wreszcie, Asklepiosie i Heraklesie, kłócić się z sobą jak
  ludzie. To nieprzyzwoite, obce biesiadom bogów.

592 593



POZA CZAS


HERAKLES
  Ale czy twoją jest wolą, Zeusie, żeby taki truciciel posiadł się wyżej ode
  mnie?

ASKLEPIOS
  O, z pewnością! Przecież góruję nad tobą.

HERAKLES
  Mianowicie czym, o spiorunowany? Może tym, że Zeus trzasnął gro-
  mem w twoje bezeceństwa, a teraz z litości odrobił cię jako nieśmier-
  telnego?

ASKLEPIOS
  Ty wypominasz mi ogień, ty? Zapomniałeś, Heraklesie, jak zrobiła się
  z ciebie żagiew na szczycie Ojty?

HERAKLES
  Podobnie się więc nam żyło, jednemu i drugiemu. Ja, syn Zeusowy, tyle
  się naharowałem broniąc ludzi, pokonując i ujarzmiając bestie, karcąc
  zbrodniarzy. A ty co? Zbieracz korzonków, szarlatan, może potrafisz
  przylepiać chorym plastry, ale nigdy nie zrobiłeś niczego godnego
  mężczyzny.

ASKLEPIOS
  Dobrze mówisz, ja ci przecież wygoiłem oparzeliny, kiedy niedawno
  przyszedłeś do mnie półupieczony, bo poszarpała cię ta dwójka: i szata,
  i ogień. Co mnie się tyczy, to przynajmniej nie byłem niewolnikiem, jak
  ty, nie prządłem wełny w Lidii odziany w purpurę i nie biła mnie po
  głowie Omfale swoim złotym sandałem. Nigdy też tak nie oszalałem,
  żeby zabić dzieci swoje i żonę.

HERAKLES
  Jeśli nie przestaniesz mi ubliżać, niebawem poczujesz, że nic ci nie
  pomoże nieśmiertelność, kiedy złapię cię i zrzucę z nieba na zbity łeb,
  a nie sklei ci go nawet Pajeon.

ZEUS
  No, dosyć już, powiadam, nie będziecie nam zakłócać biesiadnej gawę-
  dy. Albo wyrzucę obu z uczty. Zgódź się, Heraklesie, żeby Asklepios
  posiadł się wyżej, bo on przecież pierwszy umarł.

Z pism Lukiana


AFRODYTA I SELENE
  (Rozmowy bogów, 11 )

AFRODYTA
  Cóż to o tobie mówią, Selene? Że kiedy przybywasz do Karii, zatczymu-
  jesz rydwan, aby popatrzeć na Endymiona, który śpi, jak zwyczaj
  łowców, pod gołym niebem? A nieraz schodzisz do niego ze środka
  swojego szlaku?

SELENE
  Zapytaj, Afrodyto, własnego syna. On mi to wszystko sprawił.

AFRODYTA
  O, zuchwalec ! Nawet mnie, swojej matce, ileż takich rzeczy robi! To mi
  każe zejść na Idę do tcojańskiego Anchizesa, to na Liban do małego
  Asyriosa, w którym rozkochał także Persefonę, więc zabrał mi połowę tej
  mojej miłości. Nieraz groziłam, że jesli nie przestanie tak postępować, łuk
  mu i stnały w kolczanie połamię, a wyrwę też skrzydła. IVawet wytłukłam
  go już w pos'ladki sandałem. O1#-opnie się przeląkł, błagał i preepraszał, lecz
  niebawem o wszystkim zapomniał. Ale powiedz mi. Ładny jest Endymion,
  prawda? Żeby w tym zmartwieniu było choć trochę pociechy.

SELENE
  Mnie się wydaje przepiękny, Afrodyto, zwłaszcza gdy śpi na skale, na
  rozścielonej chlamidzie, i w lewej ręce trzyma strzały, które już sypią się
  przez palce, a prawa ręka, podłożona pod głowę, tak wdzięcznie obramia
  jego twarz. Śpiąc, oddycha ambrozyjskim tchnieniem. Wtedy podchodzę
  cichutko, na koniuszkach palców, żeby go nawet najlżejszym szmerem
  nie zbudzić... Chyba rozunuesz? Po co mówić więcej? Może tylko to, że
  wtedy umieram z miłości.





NA ELIZEJSKIEJ ŁĄCE
(Prawdziwa historia, 2, 15-16)

!, Uczta Błogosławionych roztacza się poza nuastem, na polu, które się
' zwie Elizjon. Przepiękna jest to łąka, a wokół niej gęstwi się las wszelkich
  rodzajów drzew, ocieniając biesiadników. Ich łoża są zaścielone kwiatami,
  a obsługują ich wiatry, które przynoszą wszystko, co potrzebne, tylko wina


594 595



POZA CZAS


im nie nalewają, bo to byłoby zbędne. Są bowiem dokoła biesiady wielkie
kryształowe drzewa, z najczystszego kryształu, owocujące pucharami
wszelkich kształtów i rozmiarów. Ktokolwiek przystępuje do uczty, zrywa
jeden albo dwa puchary i stawia je przed sobą, a one od razu napełniają się
winem. Tak piją. Zamiast strojenia się w wieńce mają oni słowiki i inne
ptaki śpiewające, które dziobami zbierają kwiaty z pobliskich łąk, aby ich
obsypywać nimi jak śniegiem, gdy latają nad nimi z pieśnią. Namaszczani
są w taki sposób: wielkie chmury nasycają się myrrą, którą wyssały ze
zdrojów i rzek, gromadzą się nad ucztą i kołysane łagodnymi powiewami
spuszczają na biesiadników jakby lekką rosę.
  Ucztując, zarazem oddają się muzyce i pieśniom. Śpiewa się im zwłasz-
cza wiersze Homera. On sam jest wśród nich i razem z nimi się weseli,
leżąc obok Odyseusza. Chóry ich składają się z chłopców i dziewcząt,
a Lokryjczyk Eunomos, Arion z Lesbos, Anakreon i Stesichoros kierują
nimi. Także tego ostatniego tam pośród nich zobaczyłem, bo Helena już się
z nim pojednała*. Kiedy zaś młodzież przestaje śpiewać, pojawia się inny
chór, złożony z łabędzi, jaskółek i słowików. Śpiewowi tego chóru towarzy-
szy cały las pod batutą wiatrów. Co jednak najbardziej shiży ich rozrado-
waniu: dwa biją przy stole biesiadnym zdroje, jeden śmiechu, drugi
rozkoszy. Wszyscy świętowanie biesiady zaczynają od tego, że z obu
zdrojów piją i reszta czasu już im schodzi na weseleniu się i śmiechu.





Z METAMORFOZ APULEJUSZA




PSYCHE PO ODEJŚCIU OBŁUDNYCH SIÓSTR
  (5, 21-26)

  Psyche została sama, ale nie jest sama, bo wrogie targają nią Furie.
W udręce miota się jak morze rozchlustane w burzy. Choć postanowienie,
w którym zakrzepł jej duch, już powzięła, to jednak, kiedy ma podać ręce
występkowi, znowu niepewna chwieje się pod naporem spr Lecznych uczuć,



* Zob.: Mitr#logia Grekciw i Rzymian, s. 508.

Z Metamorfoz Apulejusza


  jakimi ją rozdziera jej niedola. Śpieszy się, zwleka. Ośmiela się, drży. Nie
# ufa, gniewa się. Co wreszcie trzeba rzec: w tym samym ciele nienawidzi
I bestii i kocha małżonka. Wieczór już ciągnął za sobą noc, gdy Psyche jak
, w gorączce przysposobiła narzędzia okropnej zbrodni. Nadeszła noc,
  a z nią mąż. Po pierwszej utarczce miłosnej pogrążył się w głębokim śnie.
  Wtedy Psyche, tak słaba ciałem i duchem, ale wzmocniona siłą, jaką
!, wsącza w nią okrutne przeznaczenie, dobywa lampę i chwyta brzytwę,
! zbroi się w śmiałość nie swojej płci.
  Kiedy zaś przysunięta lampa odsłoniła tajemnicę łoża, Psyche widzi
  najczulszą i najsłodszą ze wszystkich bestii, samego Kupidyna, cudnego
  boga cudnie śpiącego. Płomień lampy rozradował się i rozjaśnił, a brzytwa
! pożałowała swojej świętokradczej ostrości. Psyche osłupiała wobec tego
  cudu, nie wiedziała, co się z nią dzieje. Blada, drżąca, upadła na kolana.
  Chce ukryć żelazo, nie gdzie indziej, lecz we własnej piersi. To by zaiste
  zrobiła, gdyby ono, przerażone takim strasznym zamiarem, nie wyśliznęło
  się z szalonych rąk i nie uciekło. Dopiero co niemal umierała z bólu, lecz
  im dhiżej wpatrywała się w piękność boskiej twarzy, tym bardziej ożywała.
  Widzi bujne, złote włosy, ociekające ambrozją, jak wiją się wdzięcznymi
  puklami na szyi białej jak mleko i na różanych policzkach, jedne opadają
  na czoło, inne na kark, a od ich przemożnego rozjarzenia sam płomień
  lampy się kołysze. U ramion lotnego boga bieleją skrzydła, iskrzące się rosą
  jak kwiaty. Spoczywają teraz, lecz koniuszki piór, miękkie, czułe, nie
  przestają dygotać swawolnie i rozkosznie. Reszta ciała gładka jest i świetli-
  sta, i taka, że nie żałowałaby Wenus swojego macierzyństwa. U stóp łoża
  łuk leży, kołczan i strzały, oręż łaskawy potężnego boga.
  Zaciekawiona, nienasycona, dotyka tego Psyche, ogląda, obraca w rę-
  kach i podziwia rynsztunek małżonka. Wyjmuje jedną strzałę z kołczana
  i chcąc wyczuć jej ostrze na opuszce kciuka drżącą ręką przysuwa je
i zanadto, aż na skórze ukłutego palca zaperliły się kropelki różanej krwi. Tak
  Psyche nieświadoma wikła się sama w miłosną sieć Kupidyna. Potem, coraz
  większą gorzejąc ku Amorowi tęsknotą, pochyla się nad nim, zacracona
! w tym zapatrzeniu, i wyciska na jego ciele mocne, plomienne pocałunki,
I bardzo śpiesznie, drżąc, by się nie zbudził. Ale gdy upojona takim niezmier-
  nym szczęściem, mając serce zranione, omdlewa, wtedy lampa, czy to przez
  podłe przeniewierstwo, czy przez występną zawiść, czy może dlatego, że
  i ona chciała dotknąć tak pięknego ciała i jakby pocałować je, rzuca ze
  skraju płomienia kroplę wrzącej oliwy na prawe ramię boga.
  Ach, lampo zuchwała, szalona, ty niegodna służebnico miłości! Przypa-
! lasz boga wszelkiego żaru, chociaż dobrze wiesz, że ciebie wynalazł
  najpierw jakiś miłośnik, aby dłużej, nawet w ciemnej nocy, swoim ukocha-
  niem się cieszyć.

596 597



POZA CZAS


  Oparzony, skoczył bóg na nogi, a widząc, że jego ufność zdradzono
i znieważono, odtrąca pocałunki i wyciągnięte ręce nieszczęsnej małżonki
i bez słowa odlatuje.
  Lecz właśnie kiedy się wzbijał, Psyche zdołała obiema rękami uchwycić
się jego prawej nogi, u której zwisając w powietrzu, żałosna wspólniczka
lotu, wzniosła się aż do krainy chmur, ale utrudzona stamtąd na ziemię
spadła.
  Boski nułośnik nie poniechał leżącej na ziemi, lecz sfrunął na najbliższy
cyprys i z jego wierzchołka tak do niej, głęboko wzburzony, rzecze:
  "To ja, o Psyche niedorzeczna, niepomny na wolę mojej matki, Wenus,
która kazała cię spętać nieodpartym zakochaniem się w człowieku nędznym
i marnym i poddać poniżającemu związkowi, wolałem, miłując, sam do
ciebie przylecieć! Lekkomyślnie postąpiłem, wiem. Przesławny łucznik,
sam siebie strzałą własną przeszyłem i zrobiłem cię moją żoną, po to, jak
widać, żebyś mnie uznała za bestię i próbowała ściąć mi głowę, w której są
te rozmiłowane w tobie oczy. To właśnie tego tyle ci razy kazałem się
strzec, tyle razy ciebie z serca upominałem! Ale rajczynie twoje wspaniałe
wnet zapłacą za złowrogie pouczenia, a ciebie tylko odejściem moim
ukarzę". Domawiając tych słów, znów się wzbił na skrzydłach ku wyżynie.
  Psyche, rzucona na ziemię, ścigając wzrokiem, dopóki dojrzeć mogła,
ulatującego małżonka, rozdzierała swoje serce płaczem bez miary. Kiedy
zaś, wachlując skrzydłami coraz wyżej, sprzed jej oczu zniknął w wielkiej
dali, Psyche pobiegła i rzuciła się w dół z brzegu pobliskiej rzeki. Ale rzeka
życzliwie, na pewno z szacunku dla boga, który nieraz rozniecał ogień

Z poezji łacińskiej

nawet i w wodach, i z lęku o samą siebie, wnet chwyciła ją w wir i nie-
tkniętą położyła na brzegu wyścielonym trawą i kwiatami.
  Zdarzyło się, że właśnie wtedy Pan, wiejski bóg, siedział na skraju owej
rzeki i trzymając w objęciach górską boginię Echo, uczył ją powtarzania
najróżniejszych głosów. Tuż blisko igrały sobie u nurtu, szczypiąc
nadrzeczną zieleń, kozy. Bóg kozioł złamaną, udręczoną Psyche, wiedząc
zresztą, co jej się stało, woła do siebie łaskawie i tak słowami dobrymi koi:
"Śliczna dzieweczko, ja wieśniak tylko, pasterz, ale że podeszły w latach,
mam bogactwo doświadczeń. Jeśli słusznie wnioskuję - ludzie świadomi
rzeczy nazywają to wróżeniem - z twojego niepewnego, nieraz chwiejne-
go kroku, z wielkiej bladości ciała i z tego, że tak bez końca wzdychasz,
a zwłaszcza z twoich podkrążonych oczu, ty cierpisz od nadmiernej miło-
ści. Posłuchaj mnie więc i już nie szukaj ani śmierci w przepaści, ani
jakiejkolwiek innej. Nie płacz, zamiast rozpaczać raczej modlitwami masz
kołatać do Kupidyna, największego z bogów, i przymilnymi hołdami zjed-
nać sobie łaskę tego boskiego młodzieńca, który tkliwy jest i rozmiłowany
w rozkoszy".
  Tak mówił bóg pasterz, a Psyche nic nie odrzekla, jeno pokłoniła się
dobroczynnemu bóstwu i poszła dalej przed siebie.






Z POEZJI ŁACIŃSKIEJ




CZUWANIE KU CZCI WENUS
  (Pervigilium Veneris)

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro miłuje?

Wiosna przyszła, dźwięczna wiosna,
W niej się świat na nowo rodzi.
Miłość łączy się z miłością,
Już ku sobie lecą ptaki.
Gaj rozwija włosy liści

598 599



POZA CZAS


W szumie miłosnego deszczu
I otula mchem zielonym
Pierwsze, co wyjrzały, kwiaty.
Jutro ta, co niesie miłość,
Pod szumiącym cieniem lasu
Będzie splatać witki mirtu
I wymości nam altany.
Jutro będzie głosić prawa,
Na wyniosłym siedząc tronie.

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro miłuje!

Ona sama, boska Dione,
Wokół nas roziskrzy ziemię
Klejnotami szkarłatnymi.
Pąki kwiatów, co nieśmiałe
Budzą się, przenika żarem.
I kroplami jasnej rosy,
Przyniesionej nocnym tchnieniem,
Skrapia błonia, wzgórza, gaje.
I migoczą łzy maleńkie,
Tak kołyszą się na pąkach,
Jakby miały spaść za chwilę,
Lecz ta chwila trwa w ich drżeniu.
Jutro wszystkie kwiaty wiosny
Pożegnają wstyd dziewiczy:
Nektar, który sączą gwiazdy
Przez pogodnej nocy ciszę,
Zwilży i rozchyli szaty,
Spięte na młodziutkich piersiach.
Jutro będą zaślubiny.
Taki rozkaz boskiej pani:
Z blasku wiosny, z tchnienia wiatru,
Z żaru słońca, z krwi Cyprydy
I z Amora pocałunków
Urodzona piękna róża,
Która swe dziewczęce łono
Okrywa płomienną sulmią,
Już o świcie, jednej żądzy
Poślubiona, suknię zrzuci.

Z poezji łacińskiej


Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!

Boska pani woła nimfy,
Aby szły przez gaj mirtowy;
"Idźcie, nimfy, idźcie śmiało,
Bo już Amor broń swą złożył.
Musi teraz iść łagodny,
Bez oręża, obnażony,
By nikogo nie ukrzywdził
Strzałą z łuku, srogim ogniem".
Kroczy teraz pośród dziewcząt.
Lecz czy ktoś uwierzyć zdoła,
Że ten chłopiec już niegroźny,
Skoro strzał się swoich wyzbył?
Lepiej, nimfy, uważajcie,
Bo Kupido bardzo piękny:
Kroczy zawsze w pełnej zbroi,
Nawet kiedy nagi kroczy.






















Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!


600 601



POZA CZAS


"My dziewicze do dziewiczej
Przychodzimy z woli Dione.
Z wielką czcią błagamy ciebie:
Odejdź stąd, władczyni Delos!
Niech nie trwoży teraz lasu
Krew i popłoch twoich łowów.
Sama chciała cię zaprosić,
Lecz twa cnota onieśmiela.
Sama chciała, żebyś przyszła,
Gdybyś mogła przyjść, dostojna,
I oglądać przez trzy noce
Świętowane, roztańczone,
Tu, gdzie z znirtu są altany,
Gdzie się jarzą wieńce kwiatów,
Jakie rzesze razem z nami
Będą szły przez twoją knieję.
Będzie Bachus i Cerera,
Przyjdzie także bóg poetów.
Całe noce przetańczymy,
Kantykami rozśpiewamy.
W lasach teraz włada Dione.
Odejdź stąd, dziewicza Delio!"


Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!


Rankiem tron jej będzie tonął
W mioclnych kwiatach z łąk hyblejskich
Siądzie tu, by głosić prawa.
Z boku Gracje będą stały.
Hyblo, kwietna, miodna góro,
Rozściel wszystkie swoje kwiaty!
Niech rozpostrze się kobierzec
Przez tę całą łąkę Enny!
Przyjdą tu dziewczęta polne
I dziewczęta z rzeźwych zdrojów-
Te, co w lasach, te, co w gajach,
Te, co w górach mają domy.
Wszystkie, wszystkie tu wezwała
Matka skrzydlatego chłopca

Z poezji łacińskiej


I szepnęła: "Uważajcie-
Choć on teraz nagi kroczy...'

Jutro niechaj mihije, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihzje!

Jutro znowu się powtórzą
Zaślubiny Nieba z Ziemią.
Ojciec wielki z chmur wiosennych
Stworzy nowy rok dIa świata.
To, co na początku było:
Spłynął bujny deszcz z Eteru
I w ogromne wniknął łono,
By wykarmić wszystkie płody.
Wtedy z owej krwi niebiańskiej
I z burzliwej morskiej piany,
Pośród ciżby fal ściemniałych,
Wśród dwunożnych koni wodnych,
Ona, Dione, zajaśniała,
Pani morza, z fal i z deszczu.

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!


















602 603



POZA CZAS


Ona tchnieniem swym przenika
Krew i dusze wszystkich stworzeń.
Rodzicielka, świat przesyca
Mocą, której nie docieczesz.
Płynie morzem, w ziemi żyje
I kolysze się w przestworzach.
Z jej rozkazu ten świat musi
Znowu żarzyć się i rodzić.

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!

Ona niegdyś tu przywiodła
Trojan w piękny kraj latyński
I synowi swemu pannę
Laurentyńską przeznaczyła,
I Marsowi przywabiła
Ze świątyni dziewczę trwożne.
Potem gody wyprawiła,
Gdy Sabinki w łożach legły,
By z nasienia Romulusa
Nowe wstały pokolenia,
Wielki ród wspaniałych mężów,
Pośród których Cezar błyszczy.

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro mihije!

Patrzcie, pola pragną rodzić,
Pola czują moc bogini.
Ponoć Amor, chłopiec Dione,
Też urodził się na polu.
Kiedy ziemia go wydała,
Wnet go Dione przygamęła,
Obsypując leciutkimi
Pieszczotami polnych kwiatów

Jutro niechaj mihzje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro miłuje!

Byki teraz sobie błogo
Spoczywają pod janowcem.

Z poezji łacińskiej


Ten bezpieczny, kto trzymany
W więzach spokojnego stadła.
W cieniu owce przy baranach.
Także ptakom boska pani
Nie pozwala dłużej milczeć.
Z dala, z bagien, krzyk łabędzi
Szorstki leci. Pod topolą
Już słowika głosem śpiewa
Filomela biedna. Słyszysz?
Zda się, pieśnią melodyjną
Tylko miłość opowiada,
Już niepomna cierpień siostry
W jej małżeństwie barbarzyńskim.
Ona śpiewa. A ja milczę.
Kiedyż moja wiosna przyjdzie'?
Kiedyż będę jak jaskółka,
Abym wreszcie przestał milczeć?
Milcząc, utraciłem Muzę.
Febus już nie wejrzy na mnie.
Tak Amikle, gdy milczały,
Zatraciło ich milczenie.

Jutro niechaj miłuje, kto nigdy nie miłował-
Kto miłował, niech jutro miłuje!





TIBERIANUS


  GAJ NAD STRUMIENIEM
(Amnis ibat inter arva valle fusus fr-igida)

Płynął strumień nurtem chłodnym przez zieloną, rzeźwą łąkę,
Śmiejąc się kamyków błyskiem, chłonąe w siebie barwy kwiatów.
Nad nim były modre laury i zielone krzewy mirtu,
Które trącał lekki powiew, kołyszący, szeleszczący.
W dole łąka miękką trawę dla wędrownych stóp ścieliła,
Wyzłocona szafranami, bielą lilii rozjaśniona,
I fiołków leśnych wonnym tchnieniem cały gaj oddychał.


604 605



POZA CLAS


A wśród wszystkich darów wiosny, hojnie wokół rozrzuconych,
Ta, co jest władczynią woni, jutrznią barw, miłości znakiem,
Złotokwietna królowała w blasku, płomień Dione, róża.
Drzewa, orzeźwione rosą, stały pośród mokrej trawy
I ze wszystkich stron błyszczały zdroje: gdzie omszałe głazy,
Gdzie zielona gęstwa bluszczu otulała półmrok pieczar.
I przeróżnych ptaków mnóstwo, nie do wiary rozśpiewanych,
Trzepotało się w gałęziach, wiosnę sławiąc swoją pieśnią.
W jedną pieśń się wszystko splotło: ptaków śpiew i szmer strumienia,
I wysoki szum listowia, drzew, co były harfą wiatru.
Więc kto szedł przez te zarośla, kto wędrował wśród zieleni,
Ptakiem cieszył się i wodą, wiatrem, cieniem, drzewem, kwiatem.




  HYMN NEOPLATOŃSKI
(Omnipotens, annosa poli quem suspicit aetas)

Wszechmocny, ku któremu spogląda z czcią prastare
Niebo, zawsze jedyny w tysiącu swoich mocy, którego
Nigdy nikt ani liczbą nie zdoła zmierzyć, ani czasem,
Bądź uwielbiony! Czyż wolno jakkolwiek Cię nazwać, kiedy
I zakrytym imieniem święcie radujesz się, gdy wielka
Ziemia drży i wędrowne konstelacje wściągają rączy bieg?
Jedyny i rozliczny, pierwszy i ostatni, w środku czasów
Trwasz i przetrwasz, kiedy świat się rozprzęgnie.
Albowiem sam kresu nie znając, pory prowadzisz do kresu.
Z wyżyny patrzysz odwiecznie, jak losy burzliwe świata
Wirują w ścisłych obrotach i jak się dusze żywe
Wikłają w gęstwinie czasu, a potem ku rodzimym przestworzom
Wracają, aby świat mógł odzyskać, co utracił,
Wyczerpując się dziełem rodzenia, i znów od pory do pory
Płynął. Czy nam wolno zmysły wznieść ku Tobie i próbować
Dojrzeć coś ze świętej piękności, jaką, niezmierzony,
Wieńczysz gwiazdy i ogarniasz szeroko rozpostarty eter?
Może Ty, z piorunnymi członkami, w nagłym rozbłysku jesteś
Podobny wybuchowi płomienia, którym wszechświat roziskrzasz
Przed swoimi oczyma i dla nas naglisz dnia słońce.
Tyś całym rodem bogów, przyczyną rzeczy i ich mocą,
Tyś całą przyrodą, jedyny Bóg nieprzeliczony,

Z traktatu Salustiosa platonika


Wszelką napehiiony płcią: dla Ciebie się rodzi w jakimś czasie
Tu bóg, tu świat, będący domem i ludzi, i bogów,
Promienny, rozgwieżdżony błogosławieństwem młodości.
Jak on się rodzi, jak stworzony jest, z czego się składa,
Pozwól, o Panie, by poznał ten, kto pragnie wiedzy.
Daj mi, Ojcze, zrozumieć przyczyny godne czci.
Jakim rzeczy przymierzem podźwignąłeś niegdyś
Ogrom świata i z jakiego lekkiego tworzywa,
Swojskiego a niepodobnego, utkałeś niegdyś duszę?
I czym jest ta siła, która w prędkich ciałach żyje?





Z TRAKTATU SALUSTIOSA PLATONIKA





CZYM JEST ŚWIAT
(O bogach i świecie, 3)

  O tym, że mity są boskie, można wiedzieć z rozpoznania, kto się nimi
poshigiwał: poeci, których natchnęło bóstwo, oraz najlepsi z filozofów, jak
też ci, którzy ustanowili misteria; a nawet sami bogowie w wyroczniach
odwoływali się do mitów. Dlaczego zaś mity są boskie, to kwestia do
zbadania przez filozofię.
  A więc: ponieważ wszystkie byty radują się tym, co im podobne,
a odwracają się od tego, co do nich nie przystaje, trzeba było, żeby słowa
o bogach były podobne bogom: by zarówno były godne ich istoty, jak
i mogły zjednywać ich życzliwość dla tych, którzy o nich mówią. To zaś
mogło się dokonać tylko przez mity.
  Co się tyczy samych bogów, mity przedstawiają ich stosownie do tego,
co wypowiedziane i co nie wypowiedziane, co niewidzialne i co jawne, co
jasne i co ukryte. Naśladują również dobroć bogów, albowiem jak bogowie
wszystkim udzielili dóbr zmysłowych, a intelektualnych jedynie ludziom
rozumnym, tak i mity wszystkim mówią, że bogowie istnieją; jacy zaś oni
są i jaka jest ich moc, to głoszą tylko ludziom zdolnym do ich poznania.
  Naśladują też działania bogów: świat bowiem można by nazwać mitem,
bo ciała i przedmioty są w nim widzialne, a dusze i umysły ukryte.

606 607



POZA CZAS


  Poza tym pragnienie nauczenia wszystkich ludzi prawdy o bogach
powoduje u głupców wzgardę, bo nie potrafią tego pojąć, a u dobrych
lekkomyślność. Zakrywanie zaś prawdy mitami nie pozwala głupcom
gardzić, a drugich zmusza do filozofii.
  Ale dlaczego w mitach umieścili cudzołóstwa, laadzieże, pętanie ojców
i inne niedorzeczności? Odpowiadamy: czyż nie jest i to godne podziwu, iż
dzięki zewnętrznej niespójności takich opowieści dusza od razu pojmuje, że
słowa to tylko zasłony, a prawda jest czymś, czego się nie da wypowiedzieć?

Z poezji łacińskiej


Pośród wiecznej trwa wiosny nie znająca łez uma.
Ja nie umarłem. Ja tylko jestem gdzie indziej.

Żadnej radości dawnego żywota nie utraciłem,
Czy mniemasz, że wszystko pamiętam, czy nie pamiętam nic.





  NARCYZ
(Epigramaty, 98)

Z POEZJI ŁACIŃSKIEJ



AUZONIUSZ

Najady płoche! Miłość wasza
Jest żądzą ślepą i daremną:
W kwiat się przemieni chłopiec ten.




  DO ŻONY
(Epigramaty, 40)

Tak jak żyliśmy, moja żono, żyjmy, strzegąc
Imion przyjętych niegdyś w komnacie naszych zaślubin.
Niech żaden nie sprawi dzień, aby nas wiek przemienił.
Niech zawsze dla ciebie młodzieńcem będę, ty dla mnie dziewczyną.
Choc'bym posunął się w latach dalej niż Nestor, a ty
Choc'byś się nimi zrównała z Sybillą Kumejską,

Nie przystoi nam wiedzieć, czym jest starość sędziwa;
Zasługę życia znać trzeba, nie lata jego obliczać.




CZŁOWIEK SZCZĘŚLIWY
  (Epitafia, 31 )

Pokrop te prochy winem i cudnie wonnyn nardem,
Przechodniu, połóż czerwone róże, nie bez balsamu.

NAD BRZEGIEM MOZELI W GALII
  (Mosella, 161-198)

Od podnóża najwyższych skał aż do najniższych stoków
Zieleń winnic okryła ziemię nadrzeczną.
Uczestnicy radosnej pracy, gospodarze niestrudzeni
To ku szczytom śpieszą, to znowu schodzą na zbocza.
Nawołują się głośno. Jeśli któryś z nich się ociąga,
Szydercze im śpiewki rzucają wędrowcy z brzegu rzeki
Albo żeglarze niesieni nurtem. Wzgórza, kołyszące się lasy
I rzeka w dole, wszystko rozbrzmiewa tym gwarem.

Nie tylko ludziom podoba się taka okolica. Myślę,
Że i satyrowie leśni, i błękitnie patrzące najady
W porze, gdy zuchwała wesołość ogarnia Panów kozionogich,
Często się spotykają na samym skraju nurtu
I stopami rozpryskują wodę, rękami w nią uderzają
Niewprawnymi, płosząc trwożne siostry zatulone w głębi.
Nieraz też na dalszych wzgórzach chyłkiem narwie winogron
Panope rzeczna, lecz wnet z miłymi jej oreadami
Ucieka przed swawolną czeredą wieśniaczych faunów.
A mówi się, że kiedy słońce stoi u szczytu nieba

608 609



POZA CZAS


I żar już wygnał ciżbę ludzką, w pustce nad rzeką
Satyrowie i siostrzane panny z fal kryształowych
Odprawiają swoje tańce. Igrając w nurcie rzeki, nimfy
Wciągają satyrów w toń i wymykają się pływakom niezdarnym,
Którzy usiłują pochwycić śliskie ciała prześladowczyń,
Lecz tylko fale ogarniają zawiedzionymi rękami.
O tych zabawach, nie widzianych przez nikogo z ludzi, że ukradkiem
Wspomniałem, niech zni będzie wybaczone. Co tajne, ma być tajne
Dostojeństwo niechże się kryje w zaciszu swoich strumieni.

Dosyć jest piękności, które można chłonąć oczami:
Gdy w modrym nurcie zwierciedlą się cieniste wzgórza,
Rzekłbyś, iż rzeka liśćmi się okryła, krzewami zarosła.
Jakąż barwę mają te wody, kiedy wieczór przywlecze cienie
I nasyci Mozelę zielenią odbitych winnic!
Całe wzgórza w nurcie chwiejnym się kołyszą.
Drży wśród fal gałązka, daleka. W wodnej głębi
Purpurowe nabrzmiewają grona. Ten obraz
Ludzi oczy żeglarza, który płynie w swoim czółnie
Środkiem nurtu, tam, gdzie wzgórza z rzeką
Są pomieszane, a rzeka dotyka skraju cienia.

Z Wyznań ś'<#iętego Augustyna

I zacnej gołębicy pokrewna turkawka,
Szczygły i wszystkie, jakie milcząc pośród szorstkich
Zarośli błądzą ptaki, aby w nowej wiośnie
Weselić się i śpiewać nie mniej rozmaicie,
Niż się mienią ich skrzydła, tak i ja poznaję
Ten dzień, mą własną wiosnę, co roku powrotną,
Gdy odprawiam obrzędy wielkiego Feliksa.
Odrodzenie mej duszy święcę nowym śpiewem,
Nową modlitwą. Boże, zstąp do mego serca
I niebiańskim pokarmem nasyć mój głód, Chryste!







Z WYZNAŃ ŚWI#TEGO AUGUSTYNA




TROPIENIE SWOICH POCZĄTKÓW
  (1, 6)



ŚWIĘTY PAULINUS Z NOLI


  WIOSNA WŚRÓD ZIMY
(Ver avibus voces aperit, mea lingua suum ver)

Wiosna wznieca śpiew ptaków. Lecz dla mojej pieśni
Dzień świętego Feliksa jest wiosną: w jasności
Nawet zima rozkwita, gdy lud się raduje.
Sam środek mroźnej pory. Pola szronem siwe.
Lecz w tym dniu zbożna radość dokoła nas rzeźwą
Roztacza wiosnę. Troski są wygnane z duszy,
Z nimi pierzcha udręka, ta zima umyshi,
I ciemne chmury smutku. Tak, jak dni przyjazne
Rozpoznaje jaskółka i ptak Iśniący czernią,

  Chociaż jestem tylko prochem i popiołem, pozwól mi przemówić do
miłosierdzia Twego. Pozwól mi mówić, bo oto jest przede mną miłosierdzie
Twoje, a nie jakiś człowiek, który by mnie wyśmiał. Może i Ty szydzisz ze
mnie, ale przecież w końcu nade mną się ulitujesz.
  O czymże będę mówić, Panie? Czyż nie o tym właśnie, że nie wiem,
skąd tu przybyłem, do tego życia, które ku śmierci biegnie. Czy może
do tej śmierci, która ku życiu wiedzie? Czekały tu na mnie wszystkie
pociechy, jakie zapewnia Twoje miłosierdzie. Opowiedzieli mi o tym
ojciec i matka, z którego i w której ukształtowałeś mnie w czasie; bo sam
tego okresu nie pamiętam. Była to najpierw słodycz mleka. To nie matka
moja ani mamki napełniały sobie piersi, lecz Ty, Panie, przez nie dawałeś
mi pokarm, jaki przeznaczyłeś dla niemowląt. Udzielałeś bogactw, jakich
nie odmówisz nawet najniższym częściom Twego stworzenia. Tyś także
sprawiał, że nie chciałem więcej, niż dawałeś, i że moje karmicielki
chciały mnie obdarzyć tym, czego im udzielałeś. Kochając mnie zgodnie
z Twoim postanowieniem, chętnie dawały mi to, co od Ciebie miały

610 611



POZA CZAS


w obfitości. Im także wychodziło na dobre, co mnie przynosiło pożytek-
pożytek, który nie był z nich, lecz tylko przez nie. Bo z Ciebie, Boże, są
wszystkie dobra; z Boga mojego - moje ocalenie. Zrozumiałem to później;
wołają o tym wszystkie wielkie dary, jakich udzielasz i duszy, i ciału.
W niemowlęctwie umiałem tylko ssać, a potem utulić się w błogim spokoju
nasycenia, płakać zaś, kiedy ciaht coś dolegało. Niczego więcej wtedy nie
umiałem.
  Po pewnym czasie zacząłem się uśmiechać, najpierw przez sen, potem
też na jawie. Tak mi przynajmniej opowiedziano później. Wierzę, bo widzę
to u innych dzieci; sam swego niemowlęctwa oczywiście nie pamiętam.
  Stopniowo też uświadamiałem sobie, gdzie się znajduję, i usiłowałem
wyrażać moje życzenia wobec ludzi, którzy mogli je spełniać. Nie udawało
mi się to, gdyż pragnienia te były we mnie, a ludzie przebywali w świecie
zewnętrznym i nie mieli takiego zmysłu, którym zdołaliby wniknąć do
wnętrza mojej duszy. Miotałem się i krzyczałem, aby nielicznymi znakami,
jakie potrafiłem dawać, wreszcie przejawić życzenia; ale znaki te nie były
podobne do tego, co miały naśladować. Gdy nie spehiiano mojej woli - czy
to dlatego, że jej nie rozumiano, czy też że domagałem się czegoś, co
mogłoby mi zaszkodzić - złościłem się, że starsi ode mnie nie chcą mi być
poshiszni i że ludzie wolni nie chcą służyć mi jak niewolnicy. Płaczem na
nich się mściłem. Takie zachowanie mogłem potem obserwować u dzieci;
one, nic nie wiedząc, pouczyły mnie, jaki byłem w niemowlęctwie,
w znacznie większej mierze, niż mogli to uczynić wyposażeni w wiedzę
ludzie, którzy mnie wychowali.
  To dzieciństwo moje dawno już umarło, a ja żyję. Ty zaś, Panie, żyjesz
zawsze i nigdy w Tobie nic nie umiera. Przed początkami wieków, przed
wszystkim, o czym można powiedzieć, że się stało wcześniej - Ty jesteś.
I Bogiem jesteś, Panem wszystkiego, co stworzyłeś. W Tobie istnieją przyczy-
ny wszystkiego, co niestałe, trwają niezmienne podstawy wszystkich rzeczy
zmiennych, żyją wieczne uzasadnienia wszystkiego, co nieobliczalne i co
przemija w czasie. I.Tlituj się, Panie, nade mną biednym; racz mnie oświecić.
Czy niemowlęctwo nastąpiło u mnie po jakimś okresie już umarłym? Czy tym
poprzednim okresem był czas, gdy przebywałem w łonie matki? I o tym nieco
się dowiedziałem; widzę też przecież kobiety w ciąży.
  A jeszcze przed tym okresem, jeszcze wcześniej? Panie mój, Panie
umiłowany! Czy byłem już gdziekolwiek? Czy byłem - już wtedy - kimś?
Nikt mi nie może powiedzieć o tym - ani ojciec, ani matka, ani doświad-
czenie innych ludzi, ani własna pamięć. Może teraz, kiedy tak się dopytuję,
Ty się uśmiechasz... Bo pewnie żądasz, abym chwalił Ciebie i wielbił za to,
o czym wiem. Wielbię Cię, Panie nieba i ziemi, dziękując Ci za początki
moje i niemowIęctwo. Okresów tych nie pamiętam. Ale pozwoliłeś, aby

Z Wyznań świętego Augustyna

człowiek wiele o sobie samym mógł wnioskować, kiedy się innym dzieciom
przypatruje; a i u kobiet nieco się rozpyta.
  Istniałem więc. Żyłem. I już pod koniec niemowlęctwa szukałem zna-
ków, którymi mógłbym uczucia moje oznajmić innym. Skądże to, jeśIi nie
od Ciebie, Panie, mogłaby pochodzić taka istota? Czyż istnieje jakiś
skądinąd biegnący kanał, przez który dociera do nas istnienie i życie? Nie!
To Ty stwarzasz nas, Panie, Ty, w którym nie ma różnicy między istnieniem
a życiem. Bo w najwyższym stopniu istnieć i w najwyższym stopniu żyć-
to jest to samo. Nieskończony jesteś i nie zmieniasz się. Nie przemija
w Tobie dzień dzisiejszy, a jednak przemija w Tobie, bo również takie
zjawiska wszystkie w Tobie istnieją. Nie znalazłyby dróg przemijania,
gdybyś Ty owych zjawisk w sobie nie zawierał. Ale ponieważ lata Twoje
nie ustaną, dniem dzisiejszym są Twoje lata. Ileż to dni naszych, ileż dni
naszych przodków przepłynęło już przez Twój dzień dzisiejszy. Z niego
zaczerpnęły miarę trwania i samo swoje istnienie, a to samo czerpać z niego
będą wszystkie dni, które jeszcze nadejdą. A Ty jesteś zawsze ten sam.
Wszystko, co jutrzejsze i jeszcze późniejsze, wszystko wczorajsze i jeszcze
dawniejsze dziś uczynisz, dziś uczyniłeś. Jakże to pojąć mogę? Jesli się nie
umie tego pojąć, trzeba samym pytaniem się radować. Lepiej jest bowiem
znaleźć Ciebie, choćby się nie znalazło odpowiedzi, niż byłoby - znaleźć
odpowiedź, a Ciebie nie odnaleźć.






LEKTURA KSIĄŻEK PLATONIKÓW
  (7,10)

  Te książki zachęcały mnie, abym wrócił do samego siebie. Zacząłem więc
wchodzić w głębię mej istoty za Twoim przewodnictwem. Mogłem w nią
wnikać, ponieważ Ty mnie wspomagałeś. Wszedłem tam i takim wzrokiem
duchowym, jaki był mi dany, dojrzałem w górze, ponad owym wzrokiem,
ponad moim umysłem, światłość Boga niezmienną: nie tę pospolitą światłość
dzienną, którą dostrzega każde żywe stworzenie, ani nawet nie jakieś rozleglej-
sze światło tego samego rodzaju, które mogłoby się rozjarzyć, gdyby światło
dzienne wielol#otnie się wzmogło i rozjaśniło, i całą napehiiło przestrzeń
ogromem jasności. Nie było to takie światło, lecz itine, zupehiie odmienne od
wszelkich takich rozjarzeń. Było ono nad moim umysłem, ale nie tak jak oliwa
jest nad wodą, ani nie tak, jak niebo jest nad ziemią. Była nade mną ta światłość
dlatego, że ona mnie stworzyła, a ja byłem w dole, bom został przez nią

612 613



POZA CZAS


stworzony. Kto zna prawdę, zna tę światłość, a kto zna tę światłość, zna
wieczność. To jest światłość, którą miłość ma.



OSTATNIA ROZMOWA Z MATKĄ
  (9,10)

  Gdy zbliżał się dzień, w którym miała odejść z tego życia - ów dzień Ty
znałeś, a my nie wiedzieliśmy o nim - zdarzyło się, jak myślę, za tajemnym
Twoim zrządzeniem, że staliśmy tylko we dwoje, oparci o okno, skąd się
roztaczał widok na ogród wewnątrz domu, gdzieśmy mieszkali - w Ostii
u ujścia Tybru. Tam właśnie, z dala od tłumów, po trudach długiej drogi
nabieraliśmy sił do czekającej nas żeglugi. W odosobnieniu rozmawialiśmy
jakże błogo. Zapominając o przeszłości, a wyciągając ręce ku temu, co było
przed nami, w obliczu prawdy, którą jesteś Ty - wspólnie zastanawialiśmy
się nad tym: czym będzie wieczne życie zbawionych, to, czego oko nie
widziało ani ucho nie słyszało i co w serce człowiecze nie wstąpiło.
W tęsknocie otwarliśmy nasze serca dla niebiańskiego strumienia płynącego
z Twojego zdroju, zdroju życia, który u Ciebie jest, abyśmy na tyle zroszeni
jego wodą, na ile to było dla nas możliwe, zdołali w jakiś sposób dosięgnąć
myślą owej wielkiej tajemnicy.
  Doszliśmy w tej rozmowie do rozpoznania, że żadna rozkosz cielesna,
choćby największa i najpromienniejszym światłem doczesnym rozjarzona,
nie zasługuje nawet na wspomnienie, a cóż dopiero na porównanie z błogo-
ścią życia wiecznego. Ku temu jednemu się wznosząc uczuciem coraz
gorętszym, przeszliśmy kolejno wszelkie rodzaje bytów materialnych, jak
też samo niebo, z którego słońce, księżyc i gwiazdy sieją blask na ziemię.
I jeszcze wyżej wstępowaliśmy, rozmyślając i mówiąc z zachwytem o Two-
ich dziełach. Doszliśmy do naszych dusz i przekroczyliśmy je, aby dotrzeć
wyżej, aż do lQainy niewyczerpanej obfltości, gdzie na wieki karmisz
Izraela pokarmem prawdy i gdzie życiem jest owa mądrość, przez którą
staje się wszystko, co kiedykolwiek było i co jeszcze będzie. Ona zaś sama
nie staje się, lecz jest, jak była, i tak zawsze będzie. A raczej nie odnosi się
do niej żadne "było" i żadne "będzie"; ona po prostu jest, albowiem jest
wieczna, a w wieczności nie ma przeszłości i przyszłości. I gdy tak w żar-
liwej tęslmocie mówiliśmy o niej, dotknęliśmy jej na krótkie mgnienie
całym porywem serca. Westchnęliśmy i, zostawiając przy niej uwiązane
pierwociny ducha, wróciliśmy do gwaru naszych ust, gdzie każde słowo
zaczyna się i kończy - jakże odmienne, Panie, od Słowa Twego, które
w samym sobie trwa, nie starzejąc się, a odnawiając wszystkie byty.

Z Wyznań świętego Augustyna

! Rozważaliśmy dalej: Frzypuśćmy, że dla kogoś umillmąłby łomot jego krwi,
I że rozwiałyby się wszystkie jego wyobrażenia o ziemi, wodzie i powień#zu, że
I ucichłoby niebo dla tego człowieka i nawet sama jego dusza Przypuśćmy, że
  przel#-oczyłaby ona siebie, wcale już o sobie nie myśląc. Przypuśćmy, że
  przestałyby do niego przemawiać sny i wizje, jak też słowa wszelkie i znaki,
  i w ogóle wszystko, co przemija. Wszystkie te rzeczy, jesli potrafuny dosłyszeć
  ich orędzie, mają nam tylko jedno do powiedzenia: "Nie stworzyłyśmy siebie
  same, lecz stworzył nas Ten, który na wieki tiwa". Ptzypuśćmy, że po
  wypowiedzeniu tego napomnienia, abyśmy ich Stwórcy słuchali, pogrążyłyby
  się już w milczeniu. I oto przemówiłby On sam nie poprzez owe rzeczy, ale
# swoim własnym głosem: usłyszelibyśmy, jak mówi nie językiem cielesnym ani
I głosem anioła, ani gromem z chmury, ani jakąkolwiek zagadkową przypowie-
# ścią. Przypuśćmy, że Jego samego, którego we wszystkich tamtych rceczach
  kochamy, usłyszelibyśmy już poza nimi - tak właśnie, jak wtedy wychyliliśmy
I się i w krótkiej chwili dotknęliśmy naszą myslą owej wiecznej Mądrości, która
  ponad wszystkimi rzeczami trwa niezmiennie; że prcedłużyłby się ten stan
'# i wygasłyby wszelkie inne wizje nieporównanie niższego rzędu, a ta jedna
I wizja porwałaby i wchłonęła widzącego, przenikając go radości# tak że
  wieczne życie byłoby zupełrtie tym samym, czym dla nas była owa chwila
  zrozumienia, za którą tak tęskniliśmy. Czy nie #kie jest znaczenie słów:
  "Wejdź do wesela Pana twego"? A kiedy się to stanie? Czy wtedy, gdy wszyscy
  wprawdzie zmartwychwstaniemy, ale nie wszyscy odmienieni będziemy?
  Taka była treść naszej rozmowy; lecz oczywiście nie wyrażałem tego
  dokładnie w taki sposób ani talsimi samy-
  mi słowami, jakie tu zapisuję. Ty wiesz,
#i Panie, że kiedyśmy w owym dniu to
  4#
i mówili, pośród tych słów rozsypywał się _
  nam w marność świat doczesny ze
  wszystkimi swoimi rozkoszami. Wresz-
  cie rzekła ona: "Synu, mnie już nic nie
  cieszy w tym życiu. Niczego już się po

  i#. r
  nim nie spodziewam, więc nie wiem, co
! ja tu jeszcze robię i po co tu jestem.
  Jedno było tylko życzenie, dla którego
  chciałam trochę dłużej pozostać na tym
  świecie: aby przed śmiercią ujrzeć ciebie
  chrześcijaninem katolikiem. Obdarzył
  mnie Bóg ponad moje życzenie, bo wi- '
  dzę, jak wzgardziwszy szczęściem do-
  czesnym stałeś się Jego sługą. Co ja tu
  robię jeszcze?".

614 615



POZA CZAS


DO PIĘKNOŚCI TAK DAWNEJ, A TAK NOWEJ
  ( 10, 27)

  Późno Cię umiłowałem, Piękności tak dawna, a tak nowa, późno Cię
umiłowałem. W głębi duszy byłaś, a ja się po świecie błąkałem i tam
szukałem Ciebie, bezładnie chwytając rzeczy piękne, które stworzyłaś. Ze
mną byłaś, a ja nie byłem z Tobą. One mnie więziły z dala od Ciebie-
rzeczy, które by nie istniały, gdyby w Tobie nie były. Zawołałaś, krzyknęłaś,
rozdarłaś głuchotę moją. Zabtysnęłaś, zajaśniałaś jak błyskawica, rozświetli-
łaś ślepotę moją. Rozlałaś woń, odetchnąłem nią - i oto dyszę pragnieniem
Ciebie. Skosztowałem - i oto głodny jestem, i łak##ę. Dotlmęłaś mnie-
i zapłonąłem tęsknotą za pokojem Twoim.





Z POEZJI ŁACIŃSKIEJ




ŚWI#TY AMBROŻY


PIEŚŃ W PORZE PIANIA KURA
  (Aeterne rerum Conditor)

Wieczysty rzeczy Stworzycielu,
'I#, który dniem i nocą rządzisz,
Ty, co odmieniasz pory czasu,
Aby nam ulżyć w trudach życia!

Już pieje dnia radosny zwiastun,
Który w głębokiej nocy czuwa.
Światło wśród mroku dla wędrowców,
Światło dzielące noc od nocy.

Wołaniem kura przebudzona
Jutrzenka nocny mrok rozprasza,
A cała zgraja błędnych duchów
Przestaje ludziom czynić szkodę.

Z poezji łacińskiej


Żeglarz z otuchą ster ujmuje,
Fale się morza cichsze ścielą.
Słysząc wołanie kura, Kościół
Opoka płacze grzechów swoich.

Powstańmy teraz pełni mocy!
Już kur leżących ze snu budzi,
Woła, omdlałych napomina,
Tych, którzy przeczą, przekonuje.

Nadzieja wraca z jego śpiewem
I zdrowie krzepi ciała chore.
W pochwę się kryje miecz mordercy
Kto zrozpaczony - znowu ufa.

Spójrz, Jezu, na tych, co upadli.
Spojrzeniem swoim nas podźwignij.
Gdy na nas patrzysz, giną grzechy
I we łzach wina się rozpływa.

Ty światłość jesteś. O, zabłyśnij
Zmysłom i mroki duszy rozprosz!
Ciebie niech sławi głos nasz pierwszy,
Ciebie niech sławi pieśń ostatnia!


















616 617



POZA CZAS


PRUDENCJUSZ


DZIECI Z BETLEJEM
(Cathemerinon, 12, 125-32)

Wy, kwiaty pośród męczenników,
Które na samym progu życia
Zgładził zażarty wróg Chrystusa,
Jak wicher, co porywa róże-

Pierwsza ofiara Chrystusowa,
Młodziutki orszak hostii białych
U stóp ołtarza, prostoduszne,
Bawicie się palmami chwały.






KLAUDIAN


STARZEC SPOD WERONY
  (Carmina minora, 20)

Szczęśliwy, kto na własnych polach wiek swój przeżył:
Dom, który widział chłopca, osłania i starca.
Kto się laską opiera o ziemię, gdzie pełzał,
Długie pod jednym dachem zna czasu koleje.
Nie szargała go dola wśród rozlicznych przygód
I nie pijał, wędrowiec, ciągle obcej wody.
Nie bał się fal, jak kupiec; huku trąb, jak żołnierz;
I nie słuchał wr Laskliwych wywodów przed sądem.
Nie chce nic poznać, miasta sąsiedniego nie zna,
Ale w szerzej otwartym oddycha przestworzu.
Plonami, nie konsulów władzą liczy lata:
Jesień to dlań owoców, wiosna - kwiatów pora.
Wśród tych samych łąk słońce zachodzi i wschodzi;
On każdy dzień w swym wiejskim mierzy widnokręgu.
Patrzy na dęby, które pamięta maleńkie,
I razem z nim starzeją się gaje rówieśne.

Z poezji łacińskiej


Werona odleglejsza mu od czarnych Indii,
A Benakus daleki jak Morze Czerwone.
Lecz niezmożone jego siły, ktzepkie ramię:
Trzecie już pokolenie go widzi mocnego.
Niechże inni wędrują aż po kres Hiszpanii:
Ci mają więcej drogi, on ma więcej życia.





RUTILIUS NAMATIANIlS


POZEGNANIE RZYMU
(Powrót do Galii, 1, 43-66)

Czule całuję bramy, które mam opuścić.
Próg święty moje stopy przekraczają z żalem.
Płacząc, o przebaczenie proszę. Dar pochwały
Składam, na ile łzy mi pozwalają mówić:

Słuchaj, królowo twego świata najpiękniejsza,
Romo błogosławiona pośród gwiazd, o, słuchaj,
Matko ludzi i bogów, przecież dzięki twoim
Świątyniom niedaleko jesteśmy od nieba.
Póki losy pozwolą, będziemy cię sławić.
Nie może być bezpieczny, kto ciebie zapomniał.
Prędzej niepamięć słońce pogrzebie nikczemna,
Niż w moim sercu zgaśnie cześć należna tobie.
Dobrodziejstwa, jak słońca promienie, po brzegi
Oceanu, co ziemię otacza, rozsiewasz.
On sam, żywiący wszystko, Feb u ciebie konie
Zaprzęga i u ciebie daje im odpocząć.
Ani Libia gorącym piaskiem, ani zbrojna
W mróz Niedźwiedzica ciebie odepchąć nie mogła.
Tak daleko, jak żywa szerzy się przyroda,
Twojemu męstwu cały świat rozesłał szlaki.
Jedną ludom rozlicznym zrobiłaś ojczyznę.
Dla bezprawnych to korzyść, że tobie ulegli.
Podbitym dając uczestnictwo w twoim prawie,
Przemieniłaś, co przedtem było światem, w miasto.

618 619



POZA CZAS

Późni epigramatycy Antologii Palatyń.skiej

  PÓŹNI EPIGRAMATYCY I KYRILLOS
  ANTOLOGII PALATYŃSKIEJ
  I EPIGRAMAT DOSKONAŁY
  (AP 9, 369)

SATYROS Świetny jest epigramat w dwóch tylko wersach. Przekraczasz
  Wersy trzy? Rapsodię, nie epigramat układasz!

  ECHO
  (AP 16, 153)

Hen po łące pasterskiej Echo bez ust zaśpiewa, ŚWIĘTY GRZEGORZ Z NAZJANZU
Pieśni ptaków spóźnionym powtarzając głosem.
  WSPOMNIENIE
  ! (AP 8, 30)

  "Grzegorzu!" - wołałaś, idąc przez pełen kwiatów ogród,
KAPITON Kiedy wracaliśmy z ziemi dalekiej, i ręce kochane
  Wyciągałaś, matko, ku synom kochanym. "Grzegorzu!"-
  PIĘKNOŚĆ BEZ WDZIĘKU Wołałaś i macierzyńska krew płonęła w miłości

  (AP 5, 67) Do obu, lecz zwłaszcza do tego, którego karmiłaś piersią.
  Przetom ci tyle poświęcił epigramatów, matko.
Piękność, gdy brak jej wdzięku, przyciąga, ale nie chwyta,
Jakbyś rzucił na wodę przynętę bez haczyka.

  PALLADAS


RUFINUS POETA I AKTOR
  (AP 11, 263)

MIĘKKIE RĄCZKI PRODIKE Przed Pawłem, aktorem, stanął we śnie Menander i rzecze:
  (AP 5, 66) "Nigdym źle o tobie nie mówił, a ty tak źle m n i e mówisz!"

Gdy zastałem Prodike samą, skorzystałem ze sposobności
I zacząłem ją błagać, objąwszy prześliczne jej kolana.
"Ocal - mówiłem - człowieka, który już niemal ginie.
Resztkę tchnienia, jakie się jeszcze szamocze, podaruj !"
Gdy tak mówiłem, płakała. A potem łzy otarła
I miękkimi rączkami wypchnęła mnie na ulicę.

  LEKARZ ZNAKOMITY
  (AP 11, 281)

Kiedy Magnos zszedł do Hadesu, Pluton zatrząsł się w trwodze
"Przyszedł mi tu wskrzeszać umarłych!"
620 621




1 1 1 ff 0 32 1
POZA CZAS

GDYBY NAWET SŁOŃCE...
  (AP 11, 301)

Słońce dla ludzi bóstwem blasku. Lecz gdyby ich i ono,
Świecąc, znieważało, nie chcieliby światła.



PRZEMIJANIE
  (AP 10, 79)

Po każdej nocy, dzień za dniem, rodzimy się na nowo,
Nic nam nie zostawia przeszły czas.

To, co się działo wczoraj, już jest obce, nie nasze,
Reszta życia zaczyna się dziś.

Więc nie powiadaj, starcze, że lat masz nazbyt wiele
W tych, co minęły, nie ma twojego nic.

Późni epigramatycy Antologii Palatyriskiej

DO PYSZNEGO BOGACZA
  (AP 11, 302)

Nie mnie znieważyłeś, lecz ubóstwo. Nawet Zeus, gdyby zstąpił
Na ziemię jako nędzarz, cierpiałby obelgi.




KIEDY NIEUK JEST MĄDRY
  (AP 10, 98)

Człowiek nieoświecony najmądrzejszy jest, kiedy milczy,
llkrywając swe słowo jak najwstydliwszą chorobę.




CÓRKA GRAMATYKA
  (AP 9, 489)

Córka pewnego gramatyka, gdy złączyła się z ukochanym,
Urodziła dziecko w rodzaju męskim, żeńskim, nijakim.

FINANSISTA
(AP 11, 290)

Gdy siedział nad rachunkami i swoje zyski obliczał,
Śmierć, zgoła się z nim nie licząc, wycofała go z liczby żyjących.

Rachunkowe kamyki zostały, opuszczone przez tego rachmistrza,
Gdy duszę, co zyski zgarniała, zagarnięto i wypędzono.



IGRASZKA TYCHE
  (AP 10, 80)

Igraszką Tyche jest życie, biedne życie ludzi, tułacze:
Między bogactwem a nędzą błąka się wciąż.

Ona jednych, których zdeptała, znów podbija w górę jak piłkę,
A innych z przestworzy, z chmur, rzuca w podziemny mrok.

SKUTEK WIELKICH AMBICJI
  (AP 11, 307)

Syn twój to Eros, powiadasz. Żona piękna jak Afrodyta.
Nic więc dziwnego, że nogę masz, jak Hefajstos, kulawą.




ŚMIERĆ NĘDZARZA I BOGACZA
  (AP 10, 63)

Biedny człowieczyna nie żył nigdy, więc nie umiera.
Bo i wtedy, gdy na pozór żyje, jest, nieszczęśnik, jako umarły.

Ale ci, którym wielki los przypadł, wielkie bogactwa!
O, dla nich to naprawdę śmierć jest zagładą życia.

622 623



  POZA CZAS Późni epigramatycy Antologii Palatyriskiej
ŻYJ W UKRYCIU PODAJ MI KIELICH
  (AP 15, 20) (AP 11, 55)

Przejdź przez to życie uznojone milcząc, Podaj mi kielich! Może wino przegna troski. Swoim żarem
Jak sam Czas milczy. Nie zauważony Jeszcze rozgrzeje to stygnące serce.
Żyj. Taki będziesz na pewno po zgonie.




  DOM POETY CIAŁO-GRÓB
  (AP 10, 86) (AP 10, 88)

Karxnię, bez przepychu, ale karmię: Udręką, piekłem, brzemieniem losu, ciężkim łańcuchem,
Dzieci, żonę, niewohiika, kury, psa. Narzędziem tortur: tym jest dla duszy ciało.
Pasożyt nie wejdzie w mój dom.
  Lecz kiedy wyrwie się z ciała, jak z więzów śmierci,
  Dusza wzlatuje tam, gdzie nieśmiertelny Bóg.

  PODZWONNE GINQCEMU ŚWIATU
  (AP 10, 90b)

  Hellenowie my, w proch obróceni, KYROS
  Pogrzebane umarłych nadzieje
  Wciąż chowamy w swoich sercach. Patrzcie;
  Nic już w świecie nie jest tym, czym było ! POSĄŻEK PINDARA U FONTANNY
  (AP 10, 809)
  Nad wodą postawił tu Kyros czarującego Pindara,
  NOMINACJA Bo on kiedyś rzekł do wtóru liry: "Najlepsza jest woda"
  (AP 10, 97)

Przeżywszy kopę lat i dwanaście w głodnym z gramatyką stadle,
Nominację mam do Hadesu: senatorem być wśród umarłych.
  LEONTIOS


  BŁAZEŃSTWO NA SCENIE JEJ WARGI
  (AP 10, 72) (AP 5, 295)

Życie, btazeństwo na scenie. Albo się naucz błaznować, Dotknij, kielichu, miodowych jej warg, a chłoń, gdy dotkniesz,
Wyzuwszy się z powagi, albo udrękę cierp. Tę słodycz. Nie gniewam się, lecz jakże ci zazdroszczę!

624 625



POZA CZAS


ERATOSTENES SCHOLASTYK


  DAR NIEBOGATY
  (AP 6, 77)

Pijak Ksenofon poświęca ci, Bakchu, pustą beczkę.
Przyjmij życzliwie! Niczego więcej on nie posiada.





JULIAN Z EGIPTU


  ZWIERCIADŁO LAIDY
  (AP 6, 18)

Lais, kiedy czas spustoszył jej urodę,
Nie chce mieć żadnych świadków starości swej i zmarszczek.

Znienawidziwszy gorzką prawdomówność zwierciadła,
Poświęca je opiekunce świetności przeminionej.

"Weź dla siebie, Kyprido, ten krąg, wspólnika młodości,
Albowiem twoja piękność wcale się czasu nie boi".





SIEĆ KINYRESA
  (AP 6, 25)

Strudzony latami połowów, te spracowane sieci
Składa w ofierze nimfom stary Kinyres, bo drżąca

Jego ręka już z takim rozmachem ich nie zarzuci,
Żeby się dobrze rozwarły wszystkie ich zwoje. Jeśli

Lichy to podarunek, nie gniewajcie się, nimfy!
To była dla Kinyresa jedyna ostoja życia.

  Późni epigramatycy Antologu Palatyrźskiej
  DOM BEZPIECZNY
! (AP 9, 654)
  Domów zasobnych w skarby szukajcie, złodzieje, gdzie indziej!
  Tego progu pilnuje niezawodna strażniczka, Bieda.
  MAKEDONIOS


  WINOBRANIE MIŁOŚCI
  (AP 5, 227)

Co roku jest winobranie. Gdy zbierają grona z winorośli,
Nikt nie patrzy z odrazą na sla-ęcone niteczki jej wąsów.

A oto ciebie oplotłem czułym łańcuchem uścisków,
Dziewczyno o różanych ramionach, skarbie mojego serca.

To winobranie miłości. I nie czekam już innego lata,
Nie czekam innej wiosny, bo wszystka piękność jest w tobie

Obyś zawsze tak rozkwitała. Ale nawet wtedy, gdy przyjdą
Kapryśne niteczki zmarszczek, nie dojrzy ich ten, kto miłuje.

















626 627



POZA CZAS


DO ARTEMIDY I ZIEMI
  (AP 7, 566)

Zrodziłaś mię, Ejlejtyjo. Ty mię okrywasz, Ziemio.
Pozdrawiam obie! Jednej i drugiej przebiegłem tor

Odchodzę, nie wiedząc, dokąd. Bo przecież i tego nie wiem,
Od kogo, kim będąc i skąd do was przyszedłem tu.




LEKARZ IGNORANT
  (AP 11, 61)

Wczoraj w chorobie wezwałem lekarza i taki nicpoń
Przyszedł, co mi zabronił sączenia nektaru z kielichów

Czystą wodę pić kazał nieuk! Nigdy nie słyszał,
Co sam powiada Homer: że wino ludzi krzepi.




DWIE SIOSTRY ŁASKAWE
  (AP 10, 67)

Pamięci i Niepamięci, witajcie mi! Przygarnij
Ty moje dni szczęśliwe, ty moje dni bolesne.





PAWEŁ SILENCJARIUSZ


OBŁĘD
(AP 5, 266)

Powiadają, że człowiek, którego ugryzł pies wściekły,
Gdy się pochyli nad wodą, dostrzega tam obraz bestii.

Późni epigramatycy Antologii Palatyri.skiej


We mnie więc chyba Eros, szalejąc, wbił gorzkie zęby
I poraził mi duszę obłędem. Bo gdziekolwiek

Spojrzę, czy na morze, czy w wir strumienia, czy w kielich
Pełen wina, wszędzie najdroższą twą postać widzę.






  JABŁKA ZACZAROWANE
  (AP 5, 290)

Unikając niespokojnych oczu matki, dziewczyna
Dwa czerwone jabłka wsunęła mi w ręce.
Zwykłe jabłka. Ale chyba ogień zaklęty
Potajemnie wsączyła w szkarłatne owoce.

Niosę je, ogarnia mię żar. Lecz jakże los mój żałosny
Zamiast piersi, jabłka w dłoniach pieszczę.





POCAŁUNEK I ŁZY
  (AP 5, 250)


Słodki - wierzcie mi, przyjaciele - jest uśmiech mojej Laidy,
Ale słodkie i łzy spod opuszczonych powiek.

Właśnie wczoraj tak się rozpłakała, całkiem bez przyczyny,
I szlochała długo, z głową wspartą na moim ramieniu.
Więc począłem całować dziewczynę. I na wargi nasze złączone
Kapały bez ustanku łzy, niby krople ze zdroju.

"Czemu płaczesz"? - zapytałem. Rzekła mi: "Tak się boję,
Że odejdziesz. Wiem, jak łatwo łamiecie przysięgi".

628 629



POZA CZAS


ODCZYTYWANIE EPITAFIUM
  (AP 7, 307)

"Zwałem się..." Czy to ważne? "Ojczyzną mą..." Cóż to znaczy?
"Pochodzę ze świetnego domu..." A gdyby z lichego, to cóż?

"Odszedłem w blasku sławy..." A gdyby w poniżeniu?
"Teraz tutaj spoczywam..." Kim jesteś? Komu rzeczesz to?



AGATIASZ


OKRUTNE JASKÓŁKI
  (AP 5, 237)

Przez całą noc narzekam, a kiedy świt przychodzi
Z łaskawym darem, chwilą snu, dokoła

Wybucha świergot jaskółek: znowu mi każą płakać,
Bo przepędziły sen. Nie patrzę na nic, leżę

Z zamkniętymi oczyma, cóż z tego, kiedy w sercu
Już się obraca bezsennie myśl o Rodante.

Cicho, złośliwe gaduły, cicho! Czy myślicie,
Że to ja wydarłem język Filomeli? Lećcie

W góry, tam płaczcie nad Itylosem, gdzie dudek
Uwił sobie gniazdo pośród urwisk,

A ja niech się trochę zdrzemnę. Może dobry sen zaświta,
W którym Rodante zarzuci mi ręce na szyję.



BACHANTKA NIEŚMIAŁA
  (AP 16, 59)

Nieśmiałą bachantkę, taką, co jeszcze nie bardzo umie
Uderzać w kastaniety, przedstawił mistrz w tym posągu.

Późne epigramaty anonimowe z Antologii Palatyriskiej


Tak się pochyliła. Zda się, że krzyczy: "Odejdźcie!
Ja rytm wybijać potrafię, kiedy nikt przy mnie nie stoi"




GROB ZWAŚNIONYCH MAŁŻONKÓW
  (AP 7, 596)

Na tę drogę ostatnią pod ziemię! Ani Eugenia
Żona nie żywiła do mnie nienawiści,

Ani ja, Teodotos, nie byłem jej wrogiem. Tylko
Zawiść jakaś, a może obłęd, powiodły nas na manowce

Lecz teraz, gdyśmy stanęli przed czystym trybunałem
Minosa, dla obojga biały rzucono kamyk.





PÓŹNE EPIGRAMATY ANONIMOWE
  Z ANTOLOGII PALATYŃSKIEJ




SOSNA ZŁAMANA
  (AP 9,105)

Czemu z sosny złamanej chcecie budować okręt?
Czy nie dosyć, że już mię raz roztrzaskał wicher?




POŻEGNANIE NADZIEI I TYCHE
  (AP 9, 49)

Nadziejo! Tyche! Na dobre was żegnam. Przybiłem do portu.
Odtąd nic wam do mnie. I#ajcie tymi za mną.

630 631



POZA CZAS


EPITAFIUM STAREGO KAWALERA
  (AP 7, 309)

Późne epigramaty anonimowe z Antologu Palatyńskiej


Niewidzialny, widzialnych czyni niewidzialnymi,
A niewidzialnych wyprowadza na światło.

Spoczywam tu, Dionizos z Tarsu. Dożyłem lat sześćdziesięciu,
Zawsze bezżenny. Czemuż ojciec w tym nie wytrwał!





  CO PRZEMIJA I CO ZOSTAJE
  (AP 11, 53)

Na l#ótko rozkwita róża. Kiedy jej pora przeminie,
Szukając, nie różę znajdziesz, lecz tylko kolce.

O, nie oznaczony kres żywota ludzi,
Którzy, dzień za dniem, ku ciemności wciąż idą!





  PRZYGODA EROSA
  (AP 5, 303)

Wrzawa się wielka obija o róg ulicy, niezmierny
Kłębi się zamęt. Ty się nie martwisz, Kyprido?

Przecież twojego to syna, kiedy ulicą przechodził,
Dopadli ci, których serca trawi ogień miłości.


NAPIS NA GROBIE
  (AP 7, 342)

Umarłem, lecz na ciebie czekam, czekać będziesz ty na innego:
Wszystkich śmiertelnych jeden Hades przyjmuje w swój dom.





SENTENCJA
(AP 10, 32)

Między wargami i brzegiem pucharu wiele się zdarza.

  ORZEŁ NAD GROBEM
  (AP 7, 62)

Orle, czemuś przysiadł nad grobem? Czyj to grób? I czemu
Patrzysz w górę, gdzie gwiezdny bogów kraj?

"Jam obraz duszy Platona, która uleciała na Olimp.
Ciało jego, z ziemi zrodzone, ziemia attycka ma".




ŁOWCA PTAKÓW
  (AP 7, 546)

SIWY CZAS
(AP 9, 499)

W milczeniu kroczy siwy Czas. Przechodząc,
Kradnie głos ludziom, którzy przemawiali.

Miał Ariston procę, oręż ubogiego życia,
I strzełał kamieniami w dzikie gęsi:

Podkradał się boczną ścieżką, gdy je wypatrzył z zarośli
I przydybał tam, gdzie się pasły.

632 633



POZA CZAS


Teraz on już w Hadesie. Proca z dłoni wypadła,
Cicha i bezczynna. Lecą nad mogiłą ptaki.





DROGA DO HADESU
  (AP 10, 3)


Prosta do Hadesu droga, skądkolwiek idziesz:
Czy w Atenach, czy aż w Meroe dosięgła cię śmierć
Niechże więc cię nie trapi zgon z dala od ojczyzny:
Ku Hadesowi zewsząd jeden wieje wiatr.





WŁASNOŚĆ
  (AP 9, 74)


Byłem gruntem Achemenida, dziś Menipposa
Jestem - i znów będę przechodzić z rąk do rąk.

Tamten miał się za mego właściciela, a teraz
Ten, lecz tak naprawdę mnie tylko Tyche ma.





SAMOTNOŚĆ
  (AP 7, 340)


Pod tym głazem Maratonis złożył Nikopolidę
Rzęsiste łzy zrosiły sarkofag marmurowy.

Tylko łzy, nic więcej nie miał. Co prócz smutku zostaje
Samotnemu na ziemi, gdy odeszła żona?

Późne epigramaty anonimowe z Antologu Palatyriskiej


  PAMIĘĆ
  (AP 7, 346)

Ten mały kamień na twym grobie to wielkiej
Miłości naszej znak, dobry Sabinosie.

Zawsze będę tęsknić za tobą. A ty, jeśli tak się godzi,
Nawet pijąc wodę letejską nie zapomnij o mnie.




  DAR DLA MATKI
  (AP 7, 333)
By i wśród podziemnych bogów nie zabrakło darów,
Jakie się tobie, mamo, od nas należą,
Ja Nikomachos i twoja córka Dione
Wznieśliśmy dla ciebie tę mogiłę i stelę.



















  OTRZYJCIE OCZY
  (AP 7, 667)

Czemu, płacząc na próżno, stoicie nad moim grobem?
U zmarłych nie doznaję nic godnego łez.

634 635



POZA CZAS


Otrzyjcie oczy, mężu i dzieci, już nie płaczcie!
Nie zapomnijcie o Amazonii. Pozdrawiam was.




  TEOGENES
  (AP 7, 543)
Niech się wszyscy modlą, by im żeglugi oszczędzono,
Gdyś i ty, Teogenesie, znalazł grób w Morzu Libijskim.
Stało się to, kiedy chmara utrudzonych żurawi
Zleciała jak obłok na obciążony statek.

Późne epigramaty anonimowe z Antologii Palaty>skiej


' BACHANTKA SKOPASA
  (AP 16, 60)

  Kto to jest? - Bachantka. - Kto ją wyrzeźbił? - Skopas.
  A kto ją oszołomił, Bakchos czy Skopas? - Skopas.





  IMIĘ ZŁUDNE
  (AP 10, 125)

Przyjaciel, rzecz bardzo rzadka. Wielu ich, prawie bez liczby,
Ale nie ma w nich nic prócz imienia.





JESZCZE O PRZYJAŹNI
  (AP 10, 40)

Kiedy masz przyjaciela, nie rzucaj go, aby szukać
Innego. Niech cię nie zwiodą rady ludzi nikczemnych





  DIOGENES PRZED OBLICZEM CHARONA
  (AP 7, 63)

Przewoźniku umarłych, Charonie, tego Psa przyjmij,
Diogenesa. On pustkę pychy żywota obnażył.

  JEŻ UWI#ZIONY
  (AP 6, 45)

Nastroszonego kolcami, łakomego łupieżcę
Słodkich winnic, właśnie wtedy, gdy zwinięty w kłąb

Pośród gron się toczył, tego jeża pochwycił
Komaulos, Bakchosowi żywego zawiesił tu.

MODLITWA
(AP 10, 108)

Zeusie Królu! Co dobre - czy prosimy, czy nie - racz spełniać.
A złe rzeczy odtrąć od nas, choćbyśmy błagali o nie!

636 637



POZA CZAS


  NADMIAR NIGDY NIE W PORĘ
  (AP 16, 16)

Nigdy nie w porę nadmiar. Jest takie stare przysłowie,
Że nawet i miód w nadmiarze staje się żółcią.





  ZEGAR
  (AP 10, 43)

Dla pracy wystarczy sześć godzin. Te, które po nich zostają,
Swoimi znakami śmiertelnym powiadają: Żyj.




  JESZCZE O PRZEMIJANIU
  (AP 11, 51)

Nie pozwól umknąć porze. Jak prędko przekwita wszystko!
Koziołka jedno lato w szorstkiego kozła przemienia.




  MYŚLI I CZYNY
  (AP 10, 109)

Wszelkie racje są próżne, jeśli ich czyn nie wypełni.
A cóż są warte czyny, którymi nie rządzi myśl?

  Z zagadek Symfozjusza

  Z ZAGADEK SYMFOZJUSZA



  MÓL
  (Littera me pavit, nec quid sit littera novi)

Pismem się żywię, lecz zgoła nie wiem, co pismo oznacza.
W księgach żywot swój pędzę, nie stając się przez to uczony.
Wszystkie Muzy pożarłem, bez żadnej dla siebie korzyści.





  MAK
  (Grande mihi caput est, intus sunt membra minuta)
Ogromną dźwigam głowę, a w niej ziarenka maleńkie.
Wciąż stoję na jednej nodze, bardzo, bardzo wysokiej.
Sen mnie wielce miłuje, lecz zasnąć nigdy nie mogę.





  ŻÓŁW
  (Tarda, gradu Ienlo, specioso praedita dorso)

Powolny, zawsze poważny, wspaniałym chlubiący się grzbietem,
Wielce jestem uczony, ale przez losu złośliwość
Nie mówię nic, póki żyję. Gdy umrę, przepięknie śpiewam.





, RYBA
  (Est domus in terris, clara quae voce resultat)
  Jest na ziemi dom taki, co jasnym głosem rozbrzmiewa.
  Dom wciąż woła i woła, a gość, jak milczał, tak milczy.
  Ale oboje biegniemy: i dom, i ja razem z domem.

638 639



POZA CZAS


  RÓŻA
(Purpura sum terrae, pulchro pe>fusa rubore)

Jestem purpurą ziemi, pięknym oblana szkarłatem.
Przed rękami zuchwalców kolce mnie bronią ostre.
Jakżebym była szczęśliwa, gdyby los dłuższe dał życie

Z księgi Boecjusza

Z KSI#GI BOECJUSZA




  IDŹCIE WCIĄŻ NAPRZÓD
(Consolatio Philosophiae, 4, 7, 32-35)

Idźcie wciąż naprzód, mężni, gdzie ku szczytom
Wiedzie was droga chwały dawnej. Czemuż
Lęk was ogarnia? Pokonana ziemia
  Gwiazdami darzy.


Z PÓŹNYCH EPIGRAMATÓW ŁACIŃSKICH




NA ENEIDĘ POŻARTĄ PRZEZ OSŁA
(Carminis Iliaci libros consumpsit asellus)

Księgę pieśni iliońskiej łapczywie pożarł osiołek.
Taki to los twój, Trojo: albo koń, albo osioł cię niszczy.




  GDY GOCI. . .
(Inter `eils' goticum `scapia matzia ia drinkan')

Gdy Goci zaczną wrzeszczeć: Eils! Skapia matzia ia drinkan!
O, jakże trudno wtedy układać dostojną poez#ę.




  CO MA PRZETRWAĆ
(Nil mihi morsfaciet: pro me monumenta relinquo)

Wcale nie dbam o śmierć. Zostawiam po sobie pamiątkę.
Tylko ty żyj, książeczko! Wcale nie dbam o śmierć.

640

 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

NOTA BIBLIOGRAFICZNA

  Utwory i zbiory utworów, które mają w kanonie literatury klasycznej
stałe miejsce i ustaloną przez nowożytnych wydawców numerację wewnę-
trzną, określone są w naszych wypisach antycznymi albo przynajmniej
tradycyjnymi tytułami (jak na przykład Prace i dnie, AP czyli Antologia
Palatyriska, Carneina, Epigramaty etc.) oraz cyframi; wskazówki te podaje
się przeważnie w nawiasach poniżej tytułów należących tylko do niniejszej
książki.
  Dotyczy to także przechowanego fragmentarycznie Satirikonu Petroniu-
sza i komedii Menandra.
  Spośród utworów, które stałego miejsca i numeracji nie mają, wiersze
łacińskie identyfikuję podaniem (poniżej naszych tytułów) oryginalnych
incipitów. Wobec zaś fragmentów, często drobnych, liryki greckiej, które
przez edytorów różnie są numerowane, metoda taka, z podawaniem trans-
krypcji, obciążałaby tekst książki, a byłaby mało użyteczna. O#aniczam się
więc tu do wskazania znakomitych edycji owych tekstów, gdzie nietrudno
będzie filologowi oryginały naszych ekscerptów odszukać, obie edycje
z The Loeb Classical Library: Greek Lyric, 5 tomów, D.A. Campbell,
1982-1993 ; Greek Elegy and Iambus, 2 tomy, J.M. Edmonds, 1931.
  To samo dotyczy aforyzmów Heraklita, przechowanych dla potomności
w przeróżnych źródłach, a sygnowanych przez rozmaitych wydawców roz-
maicie. Tylko tu, w przypisie, notuję, jakie cyfry podanych w naszej książce
zdań Heraklitowych przyjmuje wybitna edycja włoska tekstu greckiego
(Eraclito, I frammenti e le testimonianze; Carlo Diano, Giuseppe Sena,
1980, Fondazione Lorenzo Valla, Mondadori): 4, 6, 7, 9, 16, 23, 21, 24, 20
i 26, 27, 28, 31, 14, 15, 32, 33, 35, 37, 117, 67, 68, 69, 71, 43, 45, 48, 49,
51, 74, 80, 91, 92, 94, 107, 111, 108, 110, 93, 55, 56, 57, 61, 64, 65, 112,
113, 119, 120,126.

  Z.K.

INDEKS





Abrokomes, syn Dariusza I 143
Acheloos, bóg rzeki 219
Achilles 12, 17, 18,19, 20, 21, 22, 27, 28,
  31, 35, 36, 37, 56, 57, 72,157-159,161,
  202, 259, 327, 403, 432, 457, 461, 480
Aehilles Tatios 500
Adajos 415
Adejmantos, brat Platona 232
Adeodat, syn Augustyna 572, 573, 574
Admet, król Feraj 162,163,164,185,187-
  190
Adonis 82, 300, 301, 313, 313, 317, 319,
  334, 393
Afrodyta, Kyprida, Wenus, Cypryda 17,18,
  58, 71, 75, 77, 91, 95, 96,108,123,19l,
  209, 210, 214, 229, 242, 245, 301, 317.
  318"334, 337-339, 341, 378, 392, 409,
  412, 428, 444, 453, 457, 467, 469, 479,
  521, 524, 531, 559, 561, 563, 569, 597,
  599
Agamemnon 17, 18, 19, 21, 31, 155, 167,
  169, 170, 318, 509
Agatiasz, zw. Scholastykiem 580, 581,
  630
Agaton, przyjaciel Sokratesa 204, 205, 208,
  230, 231
Agaue, matka Penteusa 164,194
Agrikola Gneus Juliusz 514, 515
Agrippina Młodsza 505, 517, 544, 545
Ajakos 237
Ajas, syn Ojleusa 20, 28
Ajas, syn Telamona 15, 18, 19, 20, 28, 57,
  157, 237, 318, 404
Ajdos (Wstyd) 65
Ajgeidowie, ród 80
Ajgistos 155,161

Ajgyptos 155
Ajschines 226
Ajschylos 151, 153, 154, 155, 156, 157,
  158,166,167,172
Akademos heros 228, 437
Akis 300
Akteon 123
Akumenos 217
Alaryk 579
Aleksander Ajgeus, syn Aleksandra Wiel-
  kiego 265
Aleksander Helios, syn M. Antoniusza
  i Kleopatry 306
Aleksander Wielki, król macedoński 81,
  257, 258, 260-264, 266, 267, 270, 289,
  290, 307, 340, 555
Aleksis 273
Alfejos 410
Alfeos 143
Alipiusz 574
Alkajos z Messany 367
Alkajos z Mityleny 74, 75, 76, 78, 89,13l,
  445
Alkestis 16b, l62, 163,185, 188,189
Alkibiades 135, 205, 206, 215, 229, 231,
  307
Alkifron 555
Alkimos 36
Alkinoos 23, 46
Alkman 70, 71, 72, 84
Alkmene, matka Heraklesa 160
Amata, żona Latinusa 456
Amazis, faraon 118,133,138
Ambroży, biskup 229
Ambroży św. (Aurelius Ambrosius) 573,
  bl6
Ameliusz 565
Ammianus Marcellinus 578, 579

643



Ammonios Sakkas 565
Amyntas, ojciec Filipa II 265
Anacharsis 117,118
Anakreon 78, 96
Anaksagoras I 60
Anaksymander 119
Anaksymenes 119
Anchizes, ojciec Eneasza 453, 455, 457,
  458, 482, 485
Andromacha 12, 18, 22, 27, 28, 161, 294,
  454
Andromeda 522
Andronikos 363
Antalkidas 255
Antilochos, syn Nestora 19
Antinoos 47
Antistenes, biograf filozofów 121
Antonini, dynastia 515, 549, 551
Antoninus Pius 551
Antoniusz zob. Marek Antoniusz
Antygona 155, 156, 157, 158, 178, 179,
  181-185, 227, 294, 453
Antypater, wódz Aleksandra Wielkiego
  257, 264
Antypater z Sydonu 322, 328, 368
Antypater z Tesaloniki 412
Antystenes 226, 267
Anyte 323, 331
Apis, bóg egipski 292, 293
Apollo, Fojbos, Feb 17, 18, 22,45, 47, 57,
  58, 66, 70, 81, 86, 99, 116, 161-163,
  167, 197, 223, 230, 234, 235, 242, 266,
  306, 372, 427, 428, 432, 433, 451, 452,
  464, 470, 523-527, 530, 555, 559
Apollodoros 226, 241
Apollonides 413
Apoloniusz Rodyjski 296
Apulejusz 555-558, 560, 562, 596
Archelaos, król macedoński 160
Archiasz 409
Archidamos II, król Sparty 134
Archidamos III, król Sparty 256
Archiloch 57, 72, 73, 76, 85, 438
Archytas 227, 228
Ares, Mars 18, 32, 36, 63, 73, 85, 214, 242,
  415, 465, 473, 518, 530
Arete (Cnota, Dzielność) 80,104
Arete, żona Alkinoosa 23
Argeifontes ("Zabójca Argosa"), przydo-
  mek Hermesa (zob.)
Argonauci 267, 403
Ariadna 21, 34

Aristandros 2fil, 263
Aristarchos 263
Aristides z Miletu 499
Aristobulos 264
Aristodikos 360
Aristogejton 269
Aristokles zob. Platon
Ariston, ojciec Platona 205
Arktinos 57
Airian 507
Arsames, dziad Dariusza I 143
Arsinoe, siostra i żona Ptolemeusza II 300,
  318
Artakserkses II, król Persji 137
Artanes, brat Dariusza I 143
Artemida, Diana 20, 28, 45, 81, I 20, 121,
  123, 162, 242, 301, 335, 359-362, 379,
  403, 416, 452, 479, 524, 559, 562
Arystarch 51, 296
Arystofanes, komediopisarz 132, 152, 156,
  164, 165, 166, 195, 199, 200, 211, 229,
  230, 231, 273, 501
Arystofanes z Bizancjum, filolog 296
Arystoteles 15, 121, 151, 152, 158, 201,
  258, 259, 263, 265-267, 271, 272, 276,
  295, 296, 305, 449, 507, 555, 565
Arystydes 307
Asiniusz Polion Gajusz 401, 403
Askaniusz-Julus, syn Eneasza 453
Asklepiades 322, 323, 327, 336
Asklepios I56,163, 225, 241, 293, 299
Asklepiusz, postać z traktatu hermetyczne-
  go 557, 558
Assarak 486
Aster 204
Astianaks (Skamandrios), syn Hektora 27,
  28, 294
Ataulf 579
Atena, Pallas, Minerwa 17, 18, 20, 23, 25,
  26, 32, 40, 4I, 44, 49, 242, 317, 324,
  361, 366, 53 I
Atenajos z Naukratis 74
Atossa, żona Dariusza I 154
Atlas 20, 487
August zob. Oktawian August, cesarz
Augustyn św. 229, 497, 556, 569, 571-576,
  578, 611
Autolikos 267
Automedon, autor epigramatów 414
Automedon, woźnica Achillesa 36
Auzoniusz (Decimus Magnus Ausonius) 73,
  437, 568, 569, 608

644

Babrios 118
Bacon Francis 307
Bakchylides I 5 I
Baudelaire Charles 454
Baukis 321, 330, 331
Bellerofon 317, 480
Benedykt św. 448
Berenika, żona Ptolemeusza I Sotera 300,
  318
Berent Wacław 577
Bergk T. 95
Bessos, satrapa Baktrii 261, 262
Bia (Przemoc) 156
Bianor 413
Bias 111, 116
Bieda zob. Penia
Bion Borystenita 436
Biton, młodzieniec z Argos, brat Kleobisa
  139
Boccaccio Giovanni 398
Boecjusz 583, 641
Boreasz 218, 377, 428
Borgo San Sepolcro Dionizy da 575
Briseida 18,19, 21
Britanik, syn cesarza Klaudiusza 517
Brutus (Marek Brutus) 307, 399-401, 437
Bryaksis 292
Bulwer Lytton Edward 71
Burrus Sekstus Afraniusz 505
Butler Samuel 14



Ceneus 484
Centaury (także w 1. poj.) 219, 354, 461
Cerber 415, 48i, 522, 523, 592
Cezarion zob. Ptolemajos XV Cezar
Chadwick John 13
Chairemon 363
Chajrefon 223, 234, 251-254
Champollion Jean Fran#ois 291
Chaos 55
Charaksos, brat Safo 76,1 I 8
Chariton 500
Charnudes, wuj Platona 207
Charon 187
Charybda 25
Charyty, Gracje (także w l. poj. ) 93, 102,
  211, 335, 350, 361, 372, 377, 470, 478,
  531, 562
Chilon 111,114, 115, 116,117, 118

Choirilos z Aten 153
Chimera 219, 231
Chiron 56
C hryseida 17, 18
Chryses 17,18
Chrysippos 507
Claudius Maximus 556
Cybele 522
Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 307, 382,
  393, 395, 399#01, 444, 507, 508, 552,
  570-572
Cyklopi 24, 163
Cytvs Młodszy, wódz perski 137
Cyrus Starszy, władca Persji 133, 264
Czuang-tsy 569



Dafne, nimfa 523, 525
Dafnis, mityczny pasterz-poeta 300, 311;
  312, 347, 348, 357, 364, 365, 397, 407,
  426
Daifantos, ojciec Pin dara 80
Damagetos 362
Damazy, papież 570
Danaidy 473
Danaos 155
Dante Alighieri 456, 492, 509, 510, 556
Dardan 485
Dariusz I, król Persji 133, 134, 143, 154,
  211
Dariusz II, król Persji 137
Dariusz Ill, król Persji 260, 261, 262
Dedal 21, 34, 468
Deifob 482
Dejanira 157
Dejnokrates 290
Demaratos 261
Demeter. Cerera 58, 81,164,166,187, 242,
  258, 410, 416, 425, 518, 559, 560
Demetrios z Faleronu 273, 295, 296
Demetrios Poliorketes 273, 295
Demofilos, syn Diadromesa 142
Demofoon, syn Tezeusza 160
Demokryt 270, 271
Demostenes, wódz ateński 165, 195
Demostenes, mówca 256, 257, 259, 264,
  307
Dienekes 143
Dike (Sprawiedliwość, Prawość) 53, 403
Diodor 214
Diogenes Laertios 112, 114, 115, 116,117,

645



  119, 120, 121, 124, 160, 202, 267-270,
  272, 381
Diogenes z Sinope, zw. "Psem" 267-270,
  273, 328, 346, 415, 436, 500, 505, 555
Dioklecjan, cesarz 292
Diomedes, syn Tydeusa, Tydyda 18, 28
Diomedes, król Tracji 163
Dion z Prusy 549, 550, 554
Dion, przyjaciel Platona 204, 207, 211, 227,
  228, 307
Dione 563
Dionizjos I 227, 228, 256
Dionizjos II 228, 268, 269
Dionizjusz z Halikamasu 77,132, 400
Dionizos, Bakchos 58, 65, 67, 68, 96, 97,
  134, 151-153, 157, 162, 166, 191-195,
  205, 213, 226, 228, 263, 292, 293, 309,
  332, 341, 343, 349, 369, 378, 417, 425,
  428, 487, 530, 562
Dioskurowie 444
Diotima 231, 232, 24#246, 307, 562
Diotimos 324, 327, 361,
Diotimos z Miletu 418
Dityrambos 143
Dolabella 400
Domicjan, cesarz 510, 51#517, 550,
  55I
Domicjusz Ahenobarbus 505
Donatus 401, 443, 453, 459
Doricha (Rodopis) 76,118
Dostatek zob. Poros
Dryops 59, 68
Dydona 453, 454, 458, 484



Echekrates 226, 238, 240, 241
Echion, ojciec Penteusa 194
Echo, nimfa 58, 68, 599
Eckermann Johann Peter 9, 273
Edyp 54, 63, 157,179, 509
Eetion, ojciec Andromachy 27, 28
Efialtes 142,143
Ejlejtyja, Ilityja 452
Eksatres, brat Dariusza llI 262
Elektra I55, 161,162
Elian 205, 206
Eliasz prorok 577
Eliot Thomas Steams 60, 328
Eliusz Donatus 569
Emilian 59, 60
Empedokles z Akragas 122,123,124

Eneasz 18, 22, 388, 453#58, 478, 480,
  483-486, 528, 564
Engle Paul 203
Enipo, matka Archilocha 73
Eniusz (Quintus Ennius) 388, 389, 392,
  435
Enyalios, przydomek Aresa (zob.)
Eol, ojciec Alkyone, żony Keyksa 252
Eol, ojciec Syzyfa 90, 473
Eol, władca wiatrów 24, 444
Eos, Jutrzenka 11, 20, 49, 57, 543
Epafrodyt 507
Epicharm 152, 412
Epiganes 226
Epiktet 507
Epikur 270, 272, 273, 274, 277, 366, 381,
  392, 423, 476
Epiterses 59, 60
Erato, jedna z Muz 243
Eratostenes Scholastyk 296, 626
Erazm z Rotterdamu 555
Erechteus, mityczny król Aten 162
Erigyjos, brat Safo 76
Erinna 32#323, 330, 331, 340, 345
Eros, Amor, Kupido (także 1. mn.) 55, 78,
  94, 96, 97, 98, 209, 210, 213, 215,
  229-231, 24#246, 307, 318, 323, 337-
  341, 351, 365, 369-377, 408#10, 419,
  425, 523, 561, 562, 568, 569, 597, 600,
  601, 604
Eros, sługa Marka Antoniusza 309
Erucius 397
Eryda, Eris (Spór, Niezgoda; także w l.
  mn.) 17, 33
Eryfile 484, 568
Erynie, Eumenidy 129, 155,161
Eteokles 54,155
Euforbos I 9
Eugon 118
Euklides z Megary, uczeń Sokratesa 226,
  227
Eumajos 25, 46
Eumenidy zob. Erynie
Eupolis 164
Eurydike 443
Eurykleja 25
Eurypides 159, 160, 161, 163, 166, 185,
  190, 273
Eurysteus, król Myken 160-161, 163
Ewadne 484
Ewander 397, 454, 457
Ezop 115, 118,119,125, 127, 329

646

Faeton 480
Faidimos 362
Fajdonides 226
Fajdros 204, 206, 209, 216-220, 229, 243,
  244
Faniasz 327, 365
Farmakeja 219
Fedon 225, 226, 227
Fedra 484, 509
Fedrus 118
Feliks św. 568, 610
Femios 40
Ferekrates 164
Feres, ojciec Admeta 163
Feronia, bogini źródeł i gajów 439
Fidiasz I 34
Filemon 273
Filip II, król Macedonu 256, 257, 259, 263,
  264, 266, 269, 367, 415
Filippos, ojciec Arystofanesa 164
Filippos, rozmówca Plutarcha 59, 60
Filippos z Tesaloniki 581
Filochoros 160
Filodem 380-384, 396, 402, 404, 406, 449
Filomela 58, 564
Filopojmen 307
Filotas, syn Parmeniona 262, 263
Flaubert Gustave 329
Flawiusze, ród 515
Florus 551, 584, 585
Fojniks, piastun Achillesa 19
Frataguna, żona Dariusza I 143
Frazer James G. 454
Frynichos 152,153



Gaja (Ziemiaj 55
Galateja (Galatea), nereida 300, 311, 312,
  427
Galba, cesarz 515, 516
Gallio (1\larcus Annaeus Novatus) 503
Gallus Korneliusz 401
Ganimedes 82, 107
Geriones 473
Giganci 79
Glaukon, brat Platona 232, 247-251
Glaukos 364
Gneusz Sencjusz 459
Goethe Johann Wolfgang von 273, 274, 549
Gordian III, cesarz 565

Gorgiasz 200, 201, 256
Gorgony 219
Gracjan, cesarz 579
Granius Licinianus 394
Graves Robert 14
Grzegorz z Nazjanzu św. 570, 580, 621
Guercino Giovanni 398
Gyges, król lidyjski 71



Hades, Pluton, Orkus 30, 49, 63, 96, 101,
  168, 184, 187, 212, 213, 279, 293, 303,
  330, 338, 340, 34#346, 352, 354, 355,
  357, 366, 376, 378, 412, 472, 473
Hadrian, cesarz 294, 563, 584, 585
Hannibal 455
Harmodios 269
Harpalos 257, 264
Hebe 391
Hefajstion 264
Hefajstos, Wulkan 20, 31, 156, 172-176,
  242, 358, 457, 562
Hegemon 364
Hegesippos 324, 360
Hekabe 18, 22, 29,16I, 21l, 318
Hekale (HekaGnaj 326
Hektor 12,18,19, 22, 27, 28, 29, 30, 36, 38,
  294, 318, 327, 454, 480, 481
Helena, żona Menelaosa 17,18, 22, 23, 63,
  l61, #91, 318, 390, 467
Helenus 454
Heliodor, retor 439
Heliodor, romansopisarz 500
Helios (Słońce) 25, 39
Hellanikos 131
Helwia, żona Seneki Starszego 503
Hera 17,19,139, 161, 219, 242, 316, 335
Herakles, Alkides, Herkules, Alcydes 56,
  57, 115, 157, 160, 161, 163, 201, 238,
  309. 358, 391, 468, 487, 509, 555
Heraklit z Efezu I19, 120, 121, 123, 127,
  158, 454, 507
Heraklitos z Halikamasu, poeta, pn.yjaciel
  Kallimacha 341
Hermarchos 271
Hermes, Merkury 22, 23, 35, 41, 42, 58, 59,
  60, 67, 68,156,161, 242, 339, 366, 454,
  470, 555, 562
Hermes Trismegistus ("Trzykroćnajwię-
  kszy") 558
Hemiione, córka Menelaosa 161

647



Hermippos 115, 120
Hermodoros 364
Hermogenes 226
Hermolaos 263
Hero 568
Herodot 78, 80, 112, 118, 131, 133, 135,
  I36, 138, 151, 153
Herodotos, adresat listu Epikura 272
Herondas (lub Herodas), poeta grecki 298,
  299
Hesperos, patron gwiazdy wieczornej 95
Hestia 23, 242
Hezjod 26, 51, 52, 53, 55, 56, 62, 69, 73,
  123, 131, 132, 237, 295, 297, 403, 411,
  443
Hiacynt 568
Hieron, tyrannos Geli i Syrakuz 80, 81,
  106, 109
Hieronim św. 564, 569-571
Hikezjasz 267
Hipparchos, tvrannos Aten 269
Hippodameja 82,108
Hippokrates z Kos, lekarz 265
Hippolitos, syn Tezeusza 160, 479
H#lderlin Friedrich 124
Homer 11, t2,13,14,15,16,17, 20, 21, 25,
  SI, 52, 53, 56, 57, 58, 71, 73, 77, 118,
  123, 148, 158, 161, 202, 205, 237, 250,
  258-260, 289, 296, 297, 322, 323, 326,
  327, 389, 393, 396, 404, 442, 453, 456
Honestus 414
Honoriusz, cesarz 579
Horacjusz Kokles 387
Horacjusze, bracia 388, 394
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 75, 82,
  303, 326, 328, 434#39, 441, 442, 444-
  450, 452, 454, 456, 461, 467, 476, 477,
  490, 494, 508, 568, 571, 582
Horus, bóg egipski 560
Hory 317, 562
Hyady ("Dżdżyste") 20, 31
Hymenajos 330, 376
Hyperantes, syn Dariusza I 143
Hypermnestra, jedna z Danaid 522
Hystaspes, ojciec Dariusza I 143



Idajos, herold Priama 22, 35
Idomeneus 28
Ifigenia, córka Agememnona 162
Ikarios, ojciec Penelopy 40, 60

Ilia (Rea), matka Romulusa i Remusa 486
Ion, syn Apollina 162
Ismena 158
Isokrates 25#258, 275, 553
Itys, Itylos 58, 630
lulius Florus 450
Iwaszkiewicz Jarosław 124
Izajasz, prorok 404, 405
Izyda 560
Izydor z Egei 418



Jadmon 118
Jan Ewangelista św. 577
Janiejusz Klemens 492, 508
Janus 451
Japet 468
Jezus Chrystus 293, 294, 617, 618
Jolaos 238
Jowian, cesarz 578
Jowisz, Jupiter 386, 433, 454, 468, 469,
  493, 525, 562
Julia, córka Juliusza Cezara 504
Julia, córka Oktawiana Augusta 404, 496,
  504
Julia Liwilla, siostra Kaliguli 505
Julian, cesarz 566, 578, 579
Julian z Egiptu 626
Juliusz Cezar (Gaius lulius Caesar) 137,
  297, 306, 307, 382, 393-395, 399--401,
  421, 437, 453, 504
Junona 453, 530
Justynian, cesarz 580, 581
Juwenalis (Decimus lunius Iuvenalis) 437,
  509. 510



Kadmos 63, 67, 383
Kalchas 17
Kaligula, cesarz 496, 505, 506, 516
Kalipso 22, 23, 25, 41, 42, 393
Kallimach z Kyreny 57, 296, 297, 298, 324,
  326, 349, 358, 491
Kaliope, jedna z Muz 243, 433
Kallistenes 263
Kalpurniusze, ród 449
Kambizes, król perski 133
Kamilla, królewna Wolsków 457
Kapiton 580, 620
Kapys 486
Karakalla, cesarz 295

648

Karfylides 367
Karol III, król Hiszpanii 380
Kasandra 155,167-170
Kasandros, syn Antypatra 264, 273
Kasjusz (Gajusz Kasjusz) 399, 401, 476
Kasjusz Dion 308, 505
Kasmylos 105
Katon Starszy (Marcus Porcius Cato) 388
Katon Młodszy 504
Katullus (Gaius Valerius Catullus)382, 390,
  391, 401, 419
Katylina 393
Kawafis Konstandinos 154, 293, 294, 298,
  301, 303-306, 309, 310, 553
Keats George 567
Keats John 159, 562, 567
Kebes 226, 227, 238
Kebryon 19
Kenyon F. G. 298
Kera (także w 1. mn.) 21, 33, 48, 71, 90,
  144, 352
Kerkylas, mąż Safo 76
Keyks, syn Jutrzenki 252
Kimon 156
Kinyras, legendamy król Cypru 303
Kirke 24
Klaudian 579, 618
Klaudiusz, cesarz 496, 505, 516, 517
Kleantes z Assos 507
Kleis, córka Safo 76, 441
Kleis, matka Safo 76
Klejtos 263
Klemens św. 501
Kleobis, młodzieniec z Argos, brat Bitona
  139
Kleobulos 79, 103,111,114, 115
Kleon 134, 165
Kleopatra, królowa Egiptu 290, 306, 308,
  309, 445, 451
Kleopatra, 2. żona Filipa ll 259, 264
Klitajmestra, Klitemnestra 23, 155, 161,
  522
Klodia, ukochana Katulla, zob. Lesbia
Kloto, jedna z Mojr 107
Kochanowski Jan 9, 78,114,162, 270, 303,
  448, 571, 582
Kochanowski Piotr 392
Kodros, legendarny król Aten 204
Kolumb Krzysztof 296
Konstancjusz II, cesarz 566, 578
Konstantyn Kefalas 581
Kopemik Mikołaj 580

Komeliusz Lucjusz Scypion Brodaty 387
Komutus (Cornutus) 437, 503
Krasicki Ignacy 118
Krassus 45 l, 504
Kratinos 164
Krates 164
Kratos (Siła) 156,172-176
Kreon 157, 158, 178-185, 294
Kreuza, matka Iona 162
Krezus, król Lidii 112, 132,133, 138-141,
  156
Krinagoras 410
Kritiasz, wuj Platona 207
Kritobulos 226
Kriton 225, 226, 238-241
Krokus 568
Kronos, Satum 54, 55, 62, 64, 82, 91,110,
  403, 432, 487, 530
Ksantyppa, żona Sokratesa 204, 209, 209
Ksenofanes 122, l23
Ksenofon 136,137
Kserkses, król Persji 134, 142, 154, 261,
  303
Ktesippos 226
Kuriacjusze, bracia 388, 394
Kuros 293
Kwintus Lukrecjusz 459
Kwintus Sekstiusz 505
Kwintylian (Marcus Fabius Quintillianus)
  436, 449, 510
Kwirynus zob. Romulus
Kyrillos 580, 621
Kyrnos, przyjaeiel Teognisa 79,100, 101
Kyros 580, 625



Laertes 26
Lagidzi zob. Ptolemeusze
Lagos, ojciec Ptolemeusza I Sotera 290
Lais 210
Laktancjusz 437
Laodamia 390, 391. 484, 568
Larichos, brat Safo 76
Lartigue Jacques-Henri 448
Lary (też w 1. poj.) 447, 474, 518
Latinus, mityczny król Lacjum 456, 457
Lawinia, córka Latinusa 456, 457, 486
LeGusz (Gajusz Leliusz, zw. Sapiens) 566
Leonidas, wódz Spartiatów 14l,142,143
Leonidas z Tarentu 323, 324, 327, 342,
  347

649



Leontios 625
Lepidus 399
Lesbia (Klodia) 390, 419, 420
Lesches 57
Leśmian Bolesław 300, 324
Lete 521
Leto, Latona 43, 416
Leukippos 270, 271
Leukotea, Ino i83
Libityna 475
Likambes, niedoszły teść Archilocha 74, 87
Likofron, syn Periandra 117
Limnos 262
Linos, Linus 21, 34, 433
Liwiusz (Titus Livius) 388, 455, 456, 495
Lizander 135
Lizjasz 206, 216, 217
Lizyp 340, 508
Longinos (zw. też Pseudo-Longinosem), au-
  tor O wzniosfości 15, 16, 77, 404, 449
Longos500
Lorrain Claude 561, 562
Lucjusz Juniusz Gallion 503
Lucjusz Scypio 387
Lucjusz Wariusz (Lucius Varius Rufus)
  438, 440, 459, 460
Lucyliusz (Gaius Lucilius) 435, 507, 508,
  509
Lucyna ("Świetlista"), przydomek Artemi-
  dy (zob.)
Lukan (Marcus Annaeus Lucanus) 503, 504
Lukian 553-556, 591
Lukrecjusz (Titus Lucretius Carus) 391-
  393, 421, 443
Luna 543
Lygdamis, n#rannos Halikarnasu 132



Machiavelli Niccoló 7, 508, 509
Maja 59, 558
Makar, w Ifiadzie król Lesbos 37
Makcjusz 417
Makedonios 627
Maksymus Planudes 582
Manes (Mani) 572
Maniliusz (Marcus Manilius) 495, 528
Marcellin 574
Marcellus, siostrzeniec Oktawiana Augusta
  453
Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) 509-
  511. 542

Marcus Annaeus Mela 503
Marek Argentariusz 411
Marek Antoniusz 301, 30Cr310, 399#01,
  403, 439, 441, 451
Marek Aureliusz 551-553, 587
Mariusz 307, 393, 496
Maron 143
Mecenas (Gaius Cilnius Maecenas) 438-
  444, 446, 452, 456, 459, 463, 479, 490,
  491
Medea 160, 509
Megara, żona Heraklesa 161
Megistias 80, 141,142, 144
Melampus 56, 142
Melanchros, tvrannos Mityleny 74, 75
Meleager z Gadary 320, 328-330, 368, 376,
  377, 380, 581
Melikertes 383
Melpomene 476, 477
Memnon 57
Menander 270, 272-274, 282, 288, 385
Meneksenos 226
Menelaos 17, 18, 20, 23, 161, 290
Menippos 500, 554
Menojkeus, adresat listu Epikura 272, 277,
Menojkeus, syn Kreona 162
Mentes 23
Mentor 23, 26
Meriones 20
Messalina, żona cesarza Klaudiusza 517
Messius Cicirrus 440
Michał Anioł (Michelangelo Buonarotti)
  82, 448
Mickiewiez Adam 256, 551
Midas 79, 115, 202, 303
Milon 1 OS
Mimnermos 70, 7I
Minos 212, 237, 478, 483
Minotaur 226
Mnasalkas 359
Mojry, Parki (także w 1. poj.) 24, 86, 163,
  333, 390, 433, 452, 461
Molier (Jean Baptiste Poquelin) 274
Mommsen Teodor 120
Monika św. 497, 572-574
Monimos 590
Montaigne Michel de 61, 307
Morawski Kazimierz 403
Musil Robert 136
Musoniusz 549
Muzajos 237
Muzy, Pierydy (także w 1. poj.) 52, 53, 55,

650

  56, 67, 75, 76, 85, 99, 101, 209, 211,
  228, 243, 295, 322, 345, 347, 358, 377,
  378, 384, 385, 406, 407, 415, 427, 431,
  445, 477, 478, 562, 564
Myrinos 419
Myron 346
Myson 111,117



Namatianus (Rutilius Claudius Namatianus)
  579, 580
Narcyz 568
Nausifanes 270
Nausikaa 23, 25, 43, 44, 46
Neith, bogini egipska 112
Nemezis 65, 379
Neobule, niedoszła żona Archilocha 74, 87
Neoptolemos 157
Neron, cesarz 496, 499, 500, 502, 503, 505,
  506, 516, 517, 54#548
Nerwa, cesarz 515, 516, 549, 550
Nestor 19, 23
Nietzsche Fryderyk 9, 119, 224, 225, 231,
  577
Niezgoda zob. Eryda
Nikiasz 135, 165, 166, 307
Nikokles, ojciec Epikura 270, 271
Nikomachos, ojciec Arystotelesa 265
Nikomachos, syn Arystotelesa 266
Nino Antonio de 493
Nona śu'. 580
Nossis 323, 334, 336
Numa Pompiliusz, król Rzymu 386
Numitor 486



Odoaker 448, 567
Odyseusz 19, 22, 23, 25, 41, 42, 44, 46, 47,
  48, 49, 60, 157,160, 237, 453
Ojnomaos, ojciec Hippodamei 82, 108, 109
Okeanos 20, 21, 31, 35, 63,156
Oksyartes, król Baktru 262
Oktawia, siostra Oktawiana, żona M. Anto-
  niusza 441, 453
Oktawian August, cesarz 57, 77, 118, 290,
  306, 308, 388, 399#01, 403, 404, 439,
  441#43, 446, 450-453, 455#58, 459,
  460, 487, 490, 494-496, 505, 527
Olimpias, 1. żona Filipa II 259, 264
Orbiliusz 435, 437, 445
Orejtyja, córka Erechteusa 218, 219

Orestes 23,155,161,162, 294
Orfeusz 187, 299, 433, 443
Orion 20, 31
Orojtes 78
Orozjusz 575
Orygenes 565
Otho, cesarz 515, 516
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 328, 403,
  443, 491#95, 508, 508, 523, 558
Ozyrys, bóg egipski 292, 293, 301, 560



Palamedes 237
Palladas 580, 621
Pallas, syn Ew'andra 457
Pallas, ulubieniec cesarza Klaudiusza 506
Pamfilos 270
Pan 58, 59, 60, 61, 67, 68, 81, 212, 229,
  307, 331, 332, 343, 348, 364, 365, 397,
  419, 433, 561. 562, 599
Panajtios 507, 552
Pandaros 18
Pandora 53, 55
Pankrates 358
Panyassis, wuj Herodota 132
Parki zob. Mojry
Parmenides 122,123, 227
Parmenion 260, 261, 262, 263
Partenope 443, 444
Parys 17, 18, 214, 260, 364, 391
Pasek Jan Chryzostom 137
Patroklos 19, 22, 36, 202, 259
Patrycjusz, ojciec św. Augustyna 572
Paulinus z Noli św. 568, 610
Pauzaruasz, pisarz grecki 70, 81,111,154
Pauzaniasz, zabójca Filipa ll 259
Paweł Silencjariusz 580, 628
Paweł św. 573, 574
Pawlicki Stefan ks. 207
Pazyfae 484
Pegaz (także w I. mn.) 219
Pejsistratos, syn Nestora 23
Peleus 18. 19, 37
Pelops, syn Tantala 82, 107, 108
Penaty 475, 481
Penej, ojciec Dafne 523-525
Penelopa 25, 40, 49, 50, 60
Penia (Bieda) 245
Pentesileja, królowa Amazonek 57
Penteus. mityczny król Teb 164,19#195
Periander, tyrannos Koryntu 111, 116

651



Peritoos 479
Persefona, Kore, Prozerpina 164, 345, 360,
  378, 559, 579
Perses, brat Hezjoda 52, 53
Persjusz (Aulus Persius Flaccus) 436, 503,
  509
Perykles 72, 134-136, 145, 154, 156, 165,
  201, 258, 307
Petrarka Francesco 399, 400, 492, 508, 509,
  575
Petroniusz (Petronius Arbiter) 500, 517,
  533, 537, 547, 548
Pindar 76, 80, 81, 82, 106, 217
Piotr I, car Rosji 551
Piranesi Giambattista 568
Pitagoras 122
Pittakos 74, 75, 111, 114,115
Pizon (Lucius Calpurnius Piso Caesonius)
  381-383, 449, 546
Pizon (Gaius Calpurnius Piso), retor 504, 506
Pizonowie 449
Pizystrat, tvrannos Aten 114, 269
Platon (Aristokles) 70, 71, 111, 115, 116,
  121, 136, 193, 201, 203-207, 215, 220,
  223-233, 255, 256, 265, 268, 295, 354,
  499, 552, 555, 557, 562, 572
Plaut (Plautus Titus Maccius) 274, 385, 570
Plejady ("Gołębice") 20, 31, 94, 359
Pliniusz Młodszy (Gaius Plinius Caecilius
  Secundus) 511, 512, 514
Pliniusz Starszy 511, 512
Plotiusz Tukka 459, 460
Plotyn 557, 564-566, 572
Plutarch 59, 60, 74, 79, 80, 111, 161, 201,
  259, 261-264, 267, 289, 290, 296, 297,
  306, 307, 309, 326, 504, 508, 555
Plutos I 66
Ptolemeusz (Klaudiusz Ptolemeusz) 580, 586
Polemon, król Pontu 409
Polibiusz 553
Polifem 24, 300, 311, 324, 351
Polikrates, tyrannos Samos 78,116, 133
Polimachos 264
Polinejkes 54, 155
Polistratos 262
Pollis 227
Pompeja Paulina, żona Seneki Młodszego
  505, 546
Pompejusz 292, 307, 393, 394, 395, 400,
  435, 504
Poppea, żona Nerona 506
Porcius Licinus 389

Porfiriusz 565, 572
Poros (Dostatek) 245
Poros, król indyjski 264
Posejdon, Neptun 19, 23, 24, 25, 49, 50, 66,
  81, 82, 107,108, 242, 383, 453, 535
Posejdonios z Apamei 507, 552
Poussin Nicolas 398
Praksilla 82
Praksyteles 214
Pratinas 153
Priam 18, 22, 29, 35, 36, 38, 155,161, 481
Priap 347, 348, 396, 417, 427, 518
Probus 453, 460
Prodikos 201
Prokas, władca Alby 486
Prokne 58
Prokris 484
Prokulejus 309
Prometeusz 53, 55,15#158,172,176, 294,
  321, 441
Propercjusz (Sextus Propertius) 448, 453,
  491, 494, 521, 522
Protagoras 160, 200, 201, 202, 203
Protesilaos 390
Proteus, król egipski w Helenie Eurypidesa
  161
Prudencjusz 573
Prus Bolesław (Aleksander Głowacki) 113,
  496
Pseudo-Longinos zob. Longinos
Psyche 561, 562, 59#599
Ptolemajos zob. Ptolemeusz I Soter
Ptolemajos Filadelfos, syn Antoniusza i
  Kleopatry 306
Ptolemajos XV Cezar, zw. Cezarionem 306,
  309
Ptolemeusz I Soter, król Egiptu 273, 290,
  293, 295, 296, 300
Ptolemeusz II, król Egiptu 290, 296, 30b
Ptolemeusz llI Euergetes, król Egiptu 293,
  314, 315
Ptolemeusze, dynastia 290, 295, 306
Publiusz Komeliusz Scypion, zw. Africanus
  Starszy 388
Publiusz Komeliusz Scypion, zw. Africanus
  Młodszy 566
Pynus 307
Pytokles 272



Quintus Fabius Pictor 388

652

  Radamantys 237
  Radziwiłł Krzysztof 273
  Reinach Salomon 60
  Rej Mikołaj 508
  Rezos, w Ilincfzie król tracki 160
  Rodopis zob. Doricha
; Roksana, 1. żona Aleksandra Wielkiego
  262, 264, 265
  Romanus 506
  Romulus (Kwirynus) 389, 393, 435, 445,
  464, 486
, Romulus Augustulus, cesarz 448, 567
  Rozkosz (Voluptas) 562
  Rufinus 580, 620
  Rut Moabitka 562
  Rutilius Namatianus 402, 619



Safo 58, 75, 76, 77, 91, 95, 118,123, 131,
  211, 228, 322, 441, 445
Salustios (Satuminus Sallustius Secundus)
  566, 567, 6b7
Salustiusz (Gaius Sallustius Crispus) 394
Sannazzaro Jacopo 398
Sarmentus 440
Sarpedon l 9
Satyr 562
Satyros 580, 620
Saumaise Claude de 582
Savonarola 448
Schiller Friedrich 77
Schlegel 71
Schliemann Heinrich 13
Scypioni, ród 387
Semele 65, 67, 90, 568
Sen (Hypnos, Somnus) 18, 19, 370, 510,
  5l1.543
Seneka (Lucius Annaeus Seneca Młodszy)
  273, 44l, 442, 496, 502, 505, 506, 508,
  509, 510, 517, 538, 540, 546, 547, 552
Seneka Starszy (Lucius Annaeus Seneca
  Starszy) 502
Serapis, bóg egipski 292, 293, 2%, 411, 356
Sertoriusz 394
Serwiusz 569
Seth, bóg egipski 560
Sextus Empiricus 200
Siddharta Gotama zw. Budda 122
Sidney Philip 398
Siliusz Italikus 510

Silwanus Gawiusz 546, 547
Simonides z Keos 16, 79, 80,103,105,111,
  114,115, 144,151, 320, 321
Sinko Tadeusz 2b7
Siron 384, 393, 395, 398, 404
Skamandros (Skamander) 22
Skamandrios zob. Astianaks 27
Skamandrymos, ojciec Safo 76
Skribonia, żona Oktawiana Augusta 404
Skylla 25
Sofokles 134,152,156,157,158, 227, 273,
  396
Sofron 230
Sokrates 95,115,117,120,121,136,160,166,
  200, 201, 20#207, 215-221, 223-227,
  229, 231, 232, 234, 235, 23#244, 24lr
  254, 256, 267, 269, 294, 499, 508, 565
Solon 111, 112, 113, 114, 133, 138, 139,
  141, 156, 227, 307
Spór zob. Eryda
Stacjusz (PubLus Papinius Statius) 510, 543
Stasinos 57
Statejra, 2. żona Aleksandra Wielkiego 264,
  265
Statyliusz Flakkus 408
Stilichon 402, 579
Sulla 307, 393, 496, 530, 553
Sulpicjusz Kartagińczyk 459
Swetoniusz (Caius Suetonius Tranquiflus)
  437, 441, 446, 452, 496, 505, 511
Swift Jonathan 555
Sybilla 130, 196, 402, 454, 507
Sychej 485
Sylen 101
Symfozjusz 583. 639
Svmiasz 226, 227, 238
Symplicjusz 121
Syreny 25, 321, 330
Syzyf 90, 237, 473
Szekspir William 228, 274, 308, 57 I
Szymanowski KaroI 124



Tacyt (Publius 1. Gaius Cornelius Tacitus)
  442, 502, 505, 506, 512, 51#517, 549
Tais 261
Tales z Miletu 112,119
Tamus, sternik 59, 60
Tamuz, bóstwo orientalne 61, 301
Tanatos (Śmierć) 63,125, 162, 163
Tantal 82, l07

653



Tarkwiniusz, król Rzymu 402
Tat, postać z traktatów hermetycznych 558
Tejrezjasz 24, 25, 49
Teajtet 324, 348, 349
Telemach 23, 25, 40
Telesikles, ojciec Archilocha 73
Tenustokles 307
Tennyson Alfied 58, 458
Teodoridas 359
Teodoryk, król Ostrogotów 448, 583
Teofrast 121, 265, 266, 273, 295, 588
Teognis 78, 79, 100, 202, 279
Teokryt 298-300, 311, 324, 347, 393, 397,
  555
Terencjanus Postumiusz 15
Terencjusz (Publius Terentius Afer) 274,
  385, 569
Tereus, tracki król zamieniony w dudka 58,
  166, 196, 199, 564
Teron,tyrannos Akragas 80
Terpsjon 226
Terpsychora, jedna z Muz 243
Tespis 152, 153
Tetyda 12,18, 19, 20, 457
Teut, bóg egipski 229
Tezeusz 21, 161, 226, 326, 479
Thot, bóg egipski 557
Tiberianus 563, 564, 605
Tibullus Albius 450, 490, 494, 509, 518
Tifys,403, 432
Tigellinus Gajus Ofoniusz 502, 505, 548
Timoleon 307
Timon 121
Tomasz z Akwinu, św. 266
Toosa, nimfa, matka Polifema 24
Trajan, cesarz 515, 516, 550
Triptolemos 237
Tukidydes 16, 52, 58, 135, 136, 144, 151,
  154, 165, 258, 392
Turnus 456, 457, 458
Tyberiusz, cesarz 60, 118, 450, 495, 496,
  516, 517
Tyberyn Ojciec 387
Tyche (Dola, Traf, Fortuna) 86, 274, 286,
  287, 622
Tydyda zob. Diomedes syn Tydeusa
Tyfon 219
Tyrtajos (Tyrteusz) 69, 70, 71, 83
Tytani 55,
Tytios 473
Tytus, cesarz 512, 515, 516

Urania, jedna z Muz 243
Uranos 55
Ursicinus 578



Varro Marcus Terentius 554
Ventris Michael 13
Vettori Francesco 7, 508
Vibius Restitutus 329. 497



Walens, cesarz 578
Walentynian, cesan 568, 578
Waleriusz biskup 574
Waleriusz Messala Korwinus 441, 490
Waleriusz Prokulus 459
WaGa, król Wizygotów 579
Warus Alfenus 401
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 296,
  38#386, 389, 391-393, 395-399, 401,
  402, 404, 426, 434, 438, 440#45, 45#
  456, 458#60, 464, 467, 480, 493, 494,
  510, 568, 569, 571
Wespazjan, cesarz 511, 512, 514-516
Westa 426, 462, 464, 482
Wilamowitz Ulrich von 123
Wipsania Agrippina,1. żona Tyberiusza 496
Wisznu, bóstwo hinduizmu 203
Witeliusz, cesarz 515, 516
Wrzawa (Kydoimos) 33
Wujek Jakub ks. 571
Wyr Lykowski Stanisław 224
Wyspiański Stanisław 305-306



Zefu (także w 1. mn.) 212, 347, 369, 478, 493
Zelter Janina 273
Zenodotos 296, 365
Zenon z Kition 273, 383, 552
Zeus, Kronida, Zeus Ammon 15,18,19, 22,
  27, 28, 36, 37, 38, 40, 43, 45, 46, 47, 52,
  53, 54, 55, 56, 59, 62, 63, 64, 65, 66, 67,
  68, 81, 82, 86, 88, 90, 91,101,106,107,
  115, 126, 128, 156, 157, 163, 173-175,
  182,183, 191, 197, 202, 230, 242, 245,
  260, 263, 292, 293, 303, 316, 3I8, 341,
  343, 361, 370, 375, 377, 558, 563
Zonas 407



SPIS TREŚCI

JAK CZYTAĆ HOmERA? 11
Z Iliady 27
Z Odysei 39


NAUKI HEZJODA I HYMNY DO BOGÓW 51
Z Prac i dni Hezjoda 62
Z hymnów homeryckich 65


PORA LIRYKI 69
Z wczesnej liryki 83
Fragmenty zaginionych wierszy Archilocha 85
Z poezji anonimowej 88
Fragmenty zaginionych wierszy Alkajosa 89
Ody i fragmenty Safo 91
Z wierszy Anakreonta 96
Z anonimowych wierszy anakreontycznych 98
Z elegijnego cyklu Teognisa 100
Fragmenty zaginionych utworów Simonidesa 103
Inskrypcje przypisywane Simonidesowi 105
Z poezji Pindara 106


DAWNI MĘDRCY 111
Z bajek Ezopowych 125
Z aforyzmów Heraklita 127


€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€WIElCY HISTORYCY  131
Z Dziejów Herodota138
Z Wojny peloponeskiej Tukidydesa      144


W TEATRZE DIONIZOSA151
Z Agamemnona Ajschylosa     167
Z Prometeusza skowanego Ajschylosa      172
Z Antygony Sofoklesa        178
 Fragmenty zaginionych wierszy Z Alkestis Eurypidesa 185
Z Bachantek Eurypidesa 190
Z Rycerzy Arystofanesa 195
 Fragmenty zaginionych wierszy Z Ptaków Arystofanesa 196


W STRONĘ PLATONA 199
Epigramaty platońskie 208
Z dialogów i listów Platona 215
SOKRATES I PLATON 223
Z platońskich dialogów, listów i apokryfów    234


PRZED ZDOBYWCĄ I po NIM           255
Z myśli greckiej 275
Z teatru Menandra282
ALEKSANDRIA         289
Z poezji Teokryta     311
655



OD ERINNY DO MELEAGRA 320
Epigramaty z Wieńca Meleagra 330
Epigramaty anonimowe      378


SPOTKANIA POD NEAPOLEM              380
Wiersze Filodema i inne greckie epigramaty z jego epoki   406
Z wierszy Katulla         419
Z poematu Lukrecjusza     421
Z Appendix liergiliana    425
Z Eklog Wergiliusza       426


ODEJŚCIA I POWROTY             434
Z Epodów i Satyr Horacego      461
Z Georgik Wergiliusza          464
Z trójksięgu Pieśni Horacego   467
Z Listów Horacego              476
Z czwartej księgi Pieśni Horacego                       477
Z Eneidy Wergiliusza           480
SNY I POLITYKA 490
  Z elegii Tibulla 518
  Z elegii Propercjusza 521
  Z Przemian Owidiusza 523
  Z Astronomików Maniliusza 528
  Z anonimowej poezji łacińskiej 529
  Z Satirikonu Petroniusza 533
Z wierszy Petroniusza             537
Z wierszy Seneki                  538
Z Listów do Lucyliusza Seneki 540
Z poezji łacińskiej               542
Z Roczników Tacyta                544


POZA CZAS                         549
Z epigramatów łacińskich          584
Z epigramatów greckich            586
Marek Aureliusz Do siebie samego                  587
Z pism Lukiana                    591
Z Metamorfoz Apulejusza           596
Z poezji łacińskiej               599
Z traktatu Salustiosa platonika   607
Z poezji łacińskiej               608
Z Wyznań świętego Augustyna      611
Z poezji łacińskiej               616
Późni epigramatycy Antologii Palatyńskiej                     620
Późne epigramaty anonimowe z Antologii Palatyńskiej          631
Z zagadek Symfozjusza             639
Z późnych epigramatów łacińskich                        640
Z księgi Boecjusza                641
NOTA BIBLIOGRAFICZNA              642
INDEKS                            643


 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

