LUDWIK BAZYLOW HISTORIA ROSJI WYDANIE DRUGIE UZUPEŁNIONE I WROCł.AW. WARSZAWA. KRAKĆlW ţ GDAŃSK ' ZAKŁAD NARODOWY lMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO , 1975 Okładkę, obwolutę i wyklejkę projcktował JACEK SIKORSK1 ; L I ţ ţ ţ : !,. \ ţ :.i ţ ţ. . ţ,rj ţţ1ţ ţ'ar ţ'ţonţţţ;ego ţ... 3, Redaktorzy Wydawnictwa EWA RACZKOWIAKOWA I STEfţANIA SŁOWIKOWA Redaktor techniczny HELENAţREPA Printed tn Polarul OD AUTORA KsiĄżka niniejsza, kolejna w wy- dawanym przez Ossolineum cyklu historii narodowych, stawia sobie analogiczne cele jak i opublikowane już dotąd opracowania. Chodżi więc przede wszystkim o przedśtawienie najważniejszych elementów tego procesu dziejowego, który od czasów bardzo dawnych rozwijał się nieprzerwanie na terytorium Europy Wschodniej i którego ţ nosi- cielami byli głównie - choć może nie całkiem wyłącznie - przed- stawiciele wschodniosłowiańskiego pnia językowego i etnicznego. W ten sposób kształtowały się stosunki w starej Rusi Kijowskiej i potem, w okresie rozdrobnienia feudalnego; już od XIV w. zaczęły dochodzić do głosu tendencje zjednoczeniowe,. początkowo słabe, później coraz bardziej intensywne i na przełomie XV i XVI stulecia doszło rzeczywiście do zjednoczenia ziem Rusi pńłnocno- -wschodniej - kolebki narodu rosyjskiego. Dalsze dzieje są zatem dziejami Rosji i w kształtowaniu się ich naród rosyjski odegrał oczywiście rolę największą. Jego teżţrozwojowi politycznemu i kul- turalnemu, jego instytucjom gospodarczym i stosunkom społecznym poświęcona jest świadomie ta praca. Mimo że Rosja rozwijała się jako państwo wielonarodowościowe, cały szereg czynników, m. in. także wzgląd na rozmiary pracy, uprawniał autora do ześrodko- wania uwagi na narodzie rosyjskim. Kompendia historyczne wyda- wane w Związku Radzieckim słusznie noszą nazwę "Historia ZSRR", ponieważ dotyczą całokształtu zjawisk historycznych poprzedzających powstanie ZSRR i zajmują się dziejami wszystkich (w sensie do- słownym nie jest to oczywiście możliwe) narodów ZSRR, co zresztą jest sprawą bardzo skomplikowaną, choćby ze wżględu na trudności konstrukcyjne. Opracowanie tak szeroko pojętej historii ZSRR nie wydaje się u nas chyba jeszcze możliwe. S W grę wchodzi ponadto jeden bardzo istotny aspekt - sto- sunki polsţo-rosyjskie. Zajmując się historią Rosji mamy do czy- nienia z dziejami naszego odwiecznego sąsiada, z którym łączyły nas w toku stuleci bardzo różne stosunki. Znajdą się wśród nich za- snajdązś ę rówń eżnwś as k estwowe i długotrwałe konflikty polityczne, y rudności wynikające ze stosunku caratu z do narodu polskiego, który po rozbiorach utracił swą niezawisłość. Ale nie tylko konfliktami charakteryzowały się procesy rozwojowe obu narodów, nie brakowało bowiem też ani kontaktów handlo- wych, ani wzajemnego przenikania wpływów kulturalnych, ani nawct prób zawarcia jakiegoś trwalszego sojuszu. W XIX w., wtedy gdy Polska utraciła niepodległość, pojawiła się ideawnowae zrodzona z najistotniejszych potrzeb narodowych i społecznych- idea sojuszu rewolucyjnego, i wspólnej walki przeciw caratowi jusz ten przebył długą drogę historyczną, . So- racyjnych kontaktów między począwszy od pierwszych konspi rewolucjonistami polskimi i ro- syjskimi w okresie dekabrystów aż do masowego udziału Polaków w walce p utrwalenie zdobyczy rewolucji socjaliśtycznej w Rosji. Niektóre s ośród wyszczególnion c ą y h tu problemów musiały znaleźć w ksi żce jakieś odbicie, chociaż w ramach nie nazbyt szerokich; mamy w literaturze p j ę j p sunkach p olskie coraz wi ce rac traktujących o sto- olsko-rosyjskich i chętny czytelnik nie będţ;e miał kło- potu z dotarciem do bardziej szczegółowych informacji. Rosjţ je b ba d ókni wi lkiesie opracowań dotyczących całej historii , a niektóre publikacje pochodzą sprzed kilkudziesi ciu lat i ani nie są dostępne, ani nie nadają się dziś do rozpowszechniania. W tym rozumieniu praca niniejsza est edn z pierwszych w ogóle. Oparto p ją na wynikach najnowszych badań rowadzonych oczywiście przede wszystkim w Związku Radzieckim chociaż starano się nie pomijać zały się trwał również tych osiągnięć, które oka- e, mimo że zawdzięczamy je dawniejszym generacjom historyków. Praca traktuje o dziejach Rusi i Rosji od czasów możli- wie najdawniejszych do zwycięstwa Rewoluc i Październikowe nie. Najważniejsze wydarzeni ţ j włącz- nym zestawieniu chron 1 a okresu radzieckiego ujęto w odręb- o ogicznym, sięgającym do czasów nam współ- czesnych. Trudności nomenklaturowe starano się rozwiązać na podstawie istniejących u nas tradycji, przynajmniej tarn, gdzie to było możliwe. Podaje się więc w brzmieniu polskim - zgodnie zresztą z naszym nazewnictwem geograficznym - większość nazw miejscowych (nie zawsze dysponujemy odpowiednikami polskimi) oraz imion poszcze- nielk órhmi ulstości. Trzeba przyţtym zaznaczyć, że granice m y jęciami bywają płynne i n iędzy z tym rad iejednokrotnie trudno sobie przynamnizţć. Tak więc nie polszczy się nigdy imienia "Iwa " j ej jeśli chodzi o imiona władców. n, imioń w polskim brzmieniu ch , także nie używa się , oć istnieją, gdy zastośowanie ich może już stwarzać wrażenie pewnej sztuczności, np. gdybyśmy pisali kon- sekwentnie "Eliasz zamiast "Ilja ', czy "Hermolaus" zam. W książce nie używa się ob "Jermołaj". zykowemu form patronimicznych auWełnie polskiemu poczuciu ję- łowicz", lecz , ţ ięc nie "car ' czy o ro "Aleksy Michaj- "car Aleksy p p stu "Aleksy giusz Juliewicz Witte" , nie np. "Ser- , lecz "Sergiusz Witte" itd. Bez względu na ś ę z eţwać zde sţdó ţęcţu całkowitej precyzji na tym polu s tarano P y y apolskim pod lwţyWe łościami, które znalazły się w giśmiennictwie m niedbałego lub nieu- miejętne aţchczy ń ćzym nie uţwzorów rosyjskich. Nie stosuje się zatem s gaczew", "Murawiew" lec prawiedliwionych form typu " " , z zgodnie ze stanem faktyczn m: czow, "Murawiow" y "Puga- , i wcale nie przeszkadza tu fakt, że Pola sy abie ; pównieydobrzea akcentować te formy na drugiej od końca można wymówić po polsku "Mrawiew. Odrzucone musiały zo ,.Murawiow" jak używane form k, E stać takie dziwaczne, lecz czasem "y, ja , katerynosław ' cz p katerynosław i,P d" (ros y,ţ etrograd ', zarniast "Je- , iotrogró . Pietrograd). Osiągn dalej idącej jednolitości w ięcie jak naj- - powinno perce c tnazewnictwie - choć nie za wszelką cenę p ję ekstu poważnie ułatwić. Daty dzienne p y zaznaczano rodza ţdlu ano zasadniczo zawsze w obu st lach bądź j y - z wyjątkiem wypadków, gdy kwestia ta nie może budzić żadnych wątpliwości na tle kontekstu. g , gdy p j y W szcze- ólności zawsze stary styldW ţest t lko edna data dzienna, oznacza ona w odniesieniu do w dar ţesieniu do wydarzeń w Rosji, a nowy- - y zţń w Królestwie Polskim i na Zachodzie. 6 I. OKRES PRZEDHISTORYCZNY I PIERWSZE ZWIĄZKI PLEMIENNE TERYTORIUM CzEOGR AFICZNE ISTORIA Rosji w sensie etnicz- nym, kulturotwórczym i politycznym to przede wszystkim historia narodów wywodzących się z dawnych plemion wschodniosłowiańskich. Nie znamy i nie możemy znać dokładnie całego procesu kształ- towania sięţ tych plemion, które pojawiają się na widowni dziejo- wej w I tysiącleciu p.n.e., wiadomo nam jednak, że reprezentowały one względnie wysoki poziom rozwoju kultury materialnej i że łącz- nie z szeregiem innych jeszcze czynników świadczyć to może nie- mal ponad wszelką wątpliwość o ich autochtoniczności W grę wchodzić tu musi jednocześnie problem terytorium, szczegóţnie w da- nym wypadku charakterystyczny i szczególnie ważny. Terytorium, na którym w drugiej połowie IX w. powstać miało państwo staroruskie, a w parę stuleci potem rosyjskie, obejmuje w sensie możliwie najdokładniejszym całą Europę Wschodnią, a więc równinne głównie obszary ograniczone północnym wybrzeżem Morza l:zarnego środkiein dorzecza Dniestru i Prutu, linią Bugu i czę- ściowo Niemna, następnie pionową niemal linią dzielącą Słowian Wschodnich od plemion bałtyckich i Estów aż do Zatoki Fiń- skiej i wielkich jezior północnych - Ładogi i Onegi. Granica wsohoiinia jest raczej znacznie trudniejsza do schematycznego określe- nia; biegła ona od dolnego Dniepru na północny wschód, mniej więcej,do ujścia Oki do Wołgi, a potem na północny zachód znowu ku jezioru Onega. Na tych bardzo rozległych terenach miały też od niepamiętnych czasów swoje siedziby niektóre plemiona nie- słowiańskie, główńie ugrofińskie. Jeszcze dalej na wschód, w dorzeczu środkowej i dolnej Wołgi, na zachód od Gór Uralskich i na pół- nocy, w dorzeczu Dwiny i Peczory, dominowały już tylko różne plemiona turańskie, ugrofińskie i inne. Wszystkie te obszary znaleźć się miały w XVI w. w obrębie państwa rosyjskiego, a od końca tego stulecia zwierzchnictwo polityczne Rosji zaczęło się rozciągać także na tereny azjatyckie. Nie ma to jednak znaczenia, gdy chodzi o rozpatrywanie spraw związanych z genezą początków państwowości w Europie Wschodniej. Zanim doszło dó takiego stadium, mieszkańcy wielkiej Niziny Wschodnioeuropejskiej przebyli bardzo długą drogę rozwojową, głów- nie w ramach wielu kolejnych etapów wspólnoty pierwotnej, od pierw- szych form najprymitywniejszego bytowania aż do wysoko zorgani- zowanych sił wytwórczych, do pierwszych poważniejszych różnic ma- jątkowych i społecznych - do początków feudalizmu. Niewolnictwo odegrać miało w historii rozwoju tych społeczeństw tylko rolę mar- ginalną, chociaż na pewnych terenach rozwinęło się też przejściowo do rzędu formacji ekonomiczno-społecznej : na wybrzeżu czarnomor- skim, w Transkaukazji, w Azji Środkowej istniały przez pewien czas niewolnicze organizmy państwowe; ich związki jednak z plemionami wschodnioeuropejskimi były raczej znikome, wyjąwszy - w pewnym sensie - np. państwo Scytów nad Morzem Czarnym. Jednostajne na pozór oblicze Niziny Wschodnioeuropejskiej odzna- czało się jednak zawsze dużym stopniem zróżnicowania gleby, roślin- ności i dróg naturalnych. Zimna i niegościnna tundra na północy w bardzo niewielkim tylko stopniu mogła sprzyjać rozwojowi sił wytwórczych i dlatego mieszkały tam wyłącznie plemiona myśliw- skie, a gęstość zaludnienia była znikoma. Dalej na południe za- czynała się strefa lasów liściastych i iglastych, ongiś bardzo roz- legła, sięgająca aż do środkowego Dniepru, potem przechodząca wţ mieszany krajobraz leśno-stepowy. Całe południe, od Dniestru poprzez dorzecze dolnego Dniepru, Donu i Wołgi aż do Jaiku (dziś Ural), zajmowały niezmierzone stepy, tu i ówdzie występowały też obszary pustynne. Stepy nadczarnomorskie, nadazowskie i nad- kaspijskie stanowić miały przez długie stulecia szeroki i możliwie najdogodniejszy korytarz, którym dosłownie wlewały się na tereny europejskie niezliczone plemiona koczownicze z głębi Azji, szerząc często niepowetowane zniszczenia wśród plemion od dawna osiadłych i zagospodarowanych. Tym się też tłumaczy fakt, że obszary ste- powe znalazły się stosunkowo bardzo późno w orbicie ustabili- zowanej w pełni gospodarki rolnej. W takim układzie geograficznym strefa leśna i leśno-stepowa miały stać się głównym obszarem formowania się pierwszych spo- łeczeństw rodowych i rodowo-plemiennych. Gleba w tej strefie miała największą wartość, nie brak było i bardzo żyznego czarnoziemu. 8 9 Nie mogło się oczywiście obejść bez wielkich wysiłków i niezwykle ciężkiej pracy - las musiano karczować lub wypalać, lecz i w wielu innych rejonach Europy nie działo się inaczej. Poza tym w lesie można było uprawiać myślistwo i zajmować się bartnictwem, las był też nieograniczonym rezerwuarem budulca. Dołączał się do tego gęsty system rzeczny, właśnie w strefie leśnej, choć nie tylko. Rzeki Europy Wschodniej układały się szczęśliwie w taką sieć, dzięki której można było maksymalnie wykorzystywać je jako drogi prze- wozowe na ogromnym obszarze od Zatoki Fińskiej do mórz połu- dniowych, nie mówiąc już o korzyściach płynących z rybołówstwa. Doskonała sieć rzeczna rekompensowała jak gdyby w znacznym stop- niu bardzo niekorzystne ukształtowanie wybrzeży morskich; brzegami Morza Kaspijskiego i Czarnego nieustannie przeciągały hordy ko- czowników, a Ocean Lodowaty nie nadawał się do żeglugi. Wykopaliska archeologiczne pozwoliły zlokalizować w czasie i przestrzeni najwcześniejsze z dotąd znanych osad na terytorium dzisiejszego ZSRR. W dorzeczu środkowej i dólnej Wołgi, nad środkowym Dnieprem, na Krymie i Kaukazie ludzie żyli i pra- cowali już w okresie środkowego, górnego i późnego paleolitu, choć praca ta była jeszcze bardzo prymitywna. Uży;yano naj- prostszych narzędzi, nauczono się obrabiać kość, mieszkano w na- turalnych pieczarach, potem wykopywano też ziemianki. Luźnie z sobą związane i nieliczne wspólnoty prţzybierały powoli cechy organizacji rodowej. Zaczęły się też kształtować pierwsze wyobrażenia religijne. Później, w epoce neolitu, narzędzia pracy doskonalą się w tempie daleko szybszym, rozszerza się rolnictwo, rozwija hodowla bydła. Następuje zasiedlenie całej Europy Wschodniej aż do jej północnych i wschodnich krańców. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. po- jawiły się już wyroby z brązu, potem przyjść miała kolej i na żelazo. W związku z tym ukształtował się ostatecznie system pa- triarchalny, pogłębiała się nierówność majątkowa, powstawały wa- runki, w których dojść musiało do zakładania związków plemien- nych i - na ogół początkowo nietrwałego - wyodrębniania się zwierzchniej władzy jednostki. Najwcześniej zajmowały się w Europie Wschodniej rolnictwem ple- miona tzw. kultury trypolskiej - nazwa pochodzi od znalezisk ar- cheologicznych z końca XIX w. we wsi Trypole (Tripolje) nad Dnieprem, w odległości 50 km na południe od Kijowa. Plemiona te żyły w ustroju matriarchalnym, zamieszkiwały osady złożone z gli- nianych domostw, uprawiały pszenicę, jęczmień i proso, zajmowały się hodowlą bydła (w III i II tysiącleciu). W strefie lasów do- rzecza górnej Wołgi, a także Moskwy i Klaźmy, rozwinęła się w II tysiącleciu tzw: kultura fatianowśka (od cmentarzyska we wsi I~a- tianowo obok Jarosławia nad Wołgą), już patriarchalna. Plemiona fţltianowskie zajmowały się hodowlą bydła, rybołówstwem i myśli- stwem, umiały wyrabiać narzędzia i ozdoby z miedzi i brązu. Głównie w okresie brązu przebiegają też najbardziej intensywnie różnorodne migracje ludnościowe, zwłaszcza w południowych czę- ściach Europy Wschodniej; przy różnym natężeniu trwać one będą jeszcze bardzo długo i w okresach późniejszych. SCYTIA I KOLONIE GRECKIE Przejście do obróbki żelaza dokonało się zasadniczo w VII w. p.n.e. W tym też mniej więcej czasie północne wybrzeże Morza Czarnego, a także częściowo te- reny leżące jeszcze dalej na pół- noc, opanowane zostały przez Scytów. Był to prawdopodobnie bardzo niejednolity zespół ple- mion, w zasadniczym swoim trzonie jednak niewątpliwie po- chodzenia irańskiego. Wiado- mości o Scytach zawdzięczamy pisarzom greckim (głównie He- rodotowi), czerpiemyje też z wy- - Trn'r kopalisk, niekiedy bardzo obfi- tych. Grecy nie mogli się do- kładnie orientować w etnicznym składzie Scytów, toteż dzielili ich tylko z punktu widzenia za- jęć i sposobu bytowania, wyróż- niając Scytów-oraczy, Scytów- -rolników i Scytów-koczowni- Nţcţynie z płaskorzeźbą przedstawiającţ ków. Można przypuszczać z wiel- Scytów, znalezione w kurhanie Kul-Oba ką dozą prawdopodobieństwa, że nazwa Scytów odnosiła się do znacznie szerszego kręgu etnicznego niż do samych tylko Scy- tów irańskich, że przez Scytów rozumiano również wiele plemion 10 11 mieszkających dalej na północ, które można nazywać protosło- wiańskimi, ponieważ bezpośrednio od nich wywodzą się późniejsze plemiona wschodniosłowiańskie. Nie ma natomiast żadnych podstaw do tego, by Scytowie w sensie ściślejszym mogli być uważani za bezpośrednich przodków późniejszych Słowian. Niewątpliwe jednak powiązania między Scytami i plemionami protosłowiańskimi usprawiedliwiają metodologicznie nieco bliższe przypatrzenie się Scytom. Tworzyli oni w pewnym okresie nawet jak gdyby państwo, chociaż o bardzo nieokreślonych granicach i struktu- rze wewnętrznej, nazywane w źró- dłach greckich Scytią lub Wielką Scytią. Scytowie mieli też swoich ' wodzów i królów, ich kultura ma- " terialna stała na stosunkowo wyso- kim poziomie, utrzymywali ożywio- kţ . ne stosunki handlowe, m. in. z Gre- cją, czasami prowadzili wojny, w których odznaczali się zaciętością i męstwem. Zmarłych królów grze- bali razem ze specjalnie zabijanymi . : niewolnikami i końmi, wkładali rów- nież do mogił możliwie najcenniej- sze przedmioty. Stąd wielka ilość wykopalisk w kurhanach stepowych, które właśnie były grobami arysto- kracji scytyjskiej; znaleziono w nich mnóstwo przedmiotów ze złota, sre- bra i brązu, misternie wyrabianą Amfora z Olbii, koniec VI w. p.n.e. uprząż, amfory i wazy z wyobra- Na amforze: walka Heraklesa Żeniami SCen z ÓwCZeSnegO życia z Anteuszem oraz różne rodzaje broni. Handel z Grecją prowadzili Scy- towie za pośrednictwem licznie w tym czasie rozsianych na wy- brzeżu czarnomorskim kolonii greckich. Tiras u ujścia Dniestru, Olbia u ujścia Bohu, Chersonez na południowym wybrzeżu Półwy- spu Krymskiego i Pantikapeum (Pantikapaion) na wschodnim, nad Cieśniną Kerczeńską (Kimmeryjską), Fanagoria po przeciwległej stro- nie tej cieśniny, na Półwyspie Tamańskim, Tanais u ujścia Donu do Morza Azowskiego oraz Dioskurias i Fasis na wschodnim wy- brzeżu Morza Czarnego w znanej z mitu o Argonautach Kol- chidzie (dziś Gruzja), były świetnie na ogół zorganizowanymi mia- stami państwami i utrzymywały ożywione stosunki handlowe z ma- cierzą, ze Scytami i plemionami mającymi swe siedziby dalej na północ. Z ziem scytyjskich wywożono zboże i niewolników, z Grecji przywożono głównie przedmioty zbytku i wino. Kolonie greckie nie ograniczały się do samych tylko miast, posiadały też zwykle pewne, niewielkie zaplecze terytorialne, gdzie uprawiano zboże, za- kładano winnice i zajmowano się rybołówstwem; w samych mia- stach rozwinęło się wybitnie rzemiosło. Dzięki tym czynnikom ko- lonie te (było ich zresztą znacznie więcej) odegrały dużą rolę, a niektóre z nich zrobiły nawet poważną karierę polityczną, np. Pantikapeum, Fanagoria i kilka pomniejszych, z których powstało w V w. Królestwo Bosporańskie. Przechodziło ono różne koleje losu, pod koniec II w. p.n.e. stało się widownią wielkiego po- vrstania niewolników pod wodzą Scyty Saumakosa i przetrwało osta- tecznie aż do najazdu Hunów. RUCHY MIGRACYJNE Pod koniec starej ery sytuacja w rejonie Morza Czarnego za- częła ulegać dość istotnym zmianom. W II w. p.n.e. pojawili się na stepach czarnomorskich Sarmaci, wypierając Scytów, których nazwa po pewńym, dość dhzgim zresztą jeszcze czasie zanikła zupełnie. Sarmaci również stanowili zespół bardzo różnorodnych i niedosta- tecznie dzisiaj znanych plemion o poziomie kultury materialnej wyraźnie niższym od scytyjskiego. Bardzo luźne też i zmienne były wytworzone wtedy formy państwowe, jeśli w ogóle może o nich być mowa. Okres ten charakteryzuje się ciągłymi zmianami w za- kresie rozsiedlania się poszczególnych plemion; przede wszystkim Sarmaci nie wyparli Scytów od razu, tak że używa się nawet terminu scytyjsko-sarmacki zarówno w odniesieniu do pewnego okre- su, zwykle II I w. p.n.e., jak i do niektórych plemion. Scytyj- sko-sarmackim nazywa się np. plemię bądź zwiąZek plemienny Jazygów, którzy osiedlili się w dzisiejszej Besarabii, a potem do- tarli do Niziny Panońskiej, gdzie około połowy V w. ulegli wchło- nięciu przez różne inne plemiona. Duże znaczenie w zespole plemion sarmackich przypisuje się 12 Alanom, ludowi pochodzenia irańskiego, który stosunkowo późno, bo dopiero w I w., osiedlił- się na stepach między dolną Wołgą, Kaukazem i dolnym Donem. Alanowie, z których rekrutowała się arystokracja sarmacka, przesunęli się z biegiem czasu dalej na zachód, dochodząc do Prutu; część ich wywędrowała później pod naciskiem Hunów aż do Galii i Hiszpanii, gdzie nastąpiło zmie- szanie ich z germańskimi plemionami Wandalów i Swewów. Nie- którzy uczeni dopatrują się bardzo wielu elementów ścisłego po- wiązania czy nawet powinowactwa kulturalnego Alanów i plemion wczesnosłowiańskich, np. w dziedzinie folkloru, sztuki, wierzeń re- ligijnych, urządzeń wojskowych, a niekiedy także i w zakresie słow- nictwa. Są to jednak analogie opierające się z reguły na indy- widualnych tylko podobieństwach, często bardzo ryzykowne i pozba- wione jakiejkolwiek siły przekonywającej; dotyczą też raczej nie tylko przodków późniejszych Słowian Wschodnich, lecz w ogóle całej Słowiańszczyzny. Niezależnie od tego trudno przeczyć możliwościom wzajemnego oddziaływania na siebie plemion protosłowiańskich i sarmackich czy sarmacko-scytyjskich, w grę bowiem wchodzić muszą nie tylko sa- mi Alanowie. Co więcej, w orbicie tego oddziaływania ţa pewno znajdowały się niejednokrotnie też plemiona turańskie, tak licznie przecież występujące na obszarach Europy Wschodniej w różnych okresach. Jest jednak inna rzecz, daleko ważniejsza. Oto właśnie w tzw. okresie scytyjskim i sarmackim działa i rozwija się w Eu- ropie Środkowej i Wschodniej mnóstwo plemion ściśle związanych z sobą pod względem języka i obyczajów, plemion autochtonicznych, reprezentujących wówczas stosunkowo wysoki poziom rozwoju kul- turalnego, które były bezpośrednimi przodkami późniejszych plemion słowiańskich. I właśnie w I i II w. n.e. pojawiają się w źródłach pisanych pierwsze, bardzo jeszcze urywkowe, ale już całkowicie pewne wiadomości o tych plemionach. Kiedy piszący w V w. p.n.e. Herodot wspomina o Neurach, których można umiejscowić na Podolu i częściowo na Wołyniu, czy o Budynach, którzy mieli swe siedziby najprawdopodobniej nad środkowym Dnieprem, wielu badaczy zagadnienia genezy Słowian widzi w tych plemionach poprzedników późniejszych Słowian, co jest chyba jak najbardziej słuszne, choć może też wywoływać dys- kusje i spory. Za absolutnie bezdyskusyjną uważa się natomiast wzmiankę Tacyta z końca I w. n.e. o Wenedach, których autor ten lokalizuje między Germanami i Sarmatami. To samo określenie spotykamy u Pliniusza Młodszego i u geografa greckiego z II w. Klaudiusza Ptolemeusza, informującego, że Wenedowie mieszkali w dorzeczu Wisły, czyli na terytorium dzisiejszej Polski. Tenże Ptolemeusz zanotował, jak wiadomo, bardzo dokładnie nazwę na- szego Kalisza jako "Calisia". Domyślać się można, że wymienieni pisarze nazywali Wenedami nie tylko późniejszych Słowian Zachod- nich, lecz w ogóle wszystkie czy prawie wszystkie plemiona sło- wiańskie. Wytworzyła się też wtedy jak gdyby pewna tradycja w greckiej nomenklaturze Słowian, bo i późniejsi o kilka wieków pisarze bizantyjscy używali nazwy ţ"Wenedowie" ("Wenetowie"), choć tylko w odniesieniu do Słowian Wschodnich. Nie jedyne miało to być zresztą określenie plemion słowiań- skich w Europie Wschodniej. Ci sami pisarze bizantyjscy posługują się jeszcze nazwą "Antowie", odnoszącą się do Słowian Wschodnich w okresie od IV do VII w. Niektóre plemiona słowiańskie okre- ślano również jako Sklawinów, przy czym zakres użycia tej nazwy był daleko mniej precyzyjny, a sama nazwa stać się miała potem wspólnym mianem dla całego wielkiego szczepu słowiańskiego (Skla- winowie, Sclavini, Słowianie). Później też nazwa Antów ustąpi w źródłach nazwie Rusów. Zanim do tego doszło, południowe rubieże Europy Wschodniej miały jeszcze niejednokrotnie stać się areną nowych ruchów migra- cyjnych i wielu wiążących się z tym zmian, także o charakterze politycznym. Na przełomie II i III w. n.e. zaczyna się już wyraźnie zmierzch supremacji politycznej plemion sarmackich na stepach czarnomorskich. Łączy się to m.in. z przybyciem na te tereny Gotów, którzy po długich wędrówkach dotarli tam prawdopodobnie od północy, ze Skandynawii, choć istnieją również koncepcje, w myśl których Goci przybyli nad Morze Czarne z Azji. Wojownicze ple- miona gockie dały się we znaki przede wszystkim miastom grec- kim, pustosząc je w licznych wyprawach i oblężeniach; napadali Goci również na leżące za Dunajem prowincje rzymskie. W IV w. znalazła się we władaniu Gotów znaczna część Krymu; jest zresztą rzeczą najbardziej charakterystyczną, że resztki ludności mówiącej językiem gockim utrzymały się na Krymie aż do XVI w., mimo iż od setek lat nie było już wtedy w Europie Gotów. Nie mogło się też w tej sytuacji obejść bez nacisku Gotów na plemiona słowiańskie, głównie na Antów, choć istnieją pewne ślady mogące śţviadczyć o krótkotrwałym zwierzchnictwie Gotów nad czę- ścią Wenedów znad dolnej Wisły bądź też nad niektórymi plemio- l4 IS nami niesłowiańskimi z da)szych,północnych i-egionów.Niezależnie 7:ţIţ>kramoły<< [buntu, buntow- nictwa]". PIERWSZY ETAP REAKCJI Po ogłoszeniu manifestu, nazwanego w historii manifestem o nie- wzruszoności samowładztwa, nie pozostało już miejsca na żadne nie- domówienia - sytuacja stała się najzupełniej jasna. Loris-Mielikow i Milutin podali się do dymisji, ministrem spraw wewnętrznych został z poręki Pobiedonoscewa Mikołaj Ignatiew, doświadczony i zręczny dyplomata w sensie przenośnym i dosłownym, bo był długo posłem w Konstantynopolu; na stanowisku tym działał tak przebiegle, że Turcy nazwali go "ojcem kłamstwa. Rządy Igna- tiewa trwały rok - był to mimo wszystko ciągle jeszcze okres pewnego lawirowania i bardzo zresztą oględnego kokietowania spo- łeczeństwa; nie chciano przede wszystkim od razu i jawnie cofnąć 360 perspektyw wciągania działaczy terenowych do jakiejś doradczej współpracy z najważniejszymi organami. Przystąpiono natomiast do zdecydowanej walki z nastrojami rewolucyjnymi i do umocnienia systemu policyjnego. Do r. 1883 trwała działalność Świętej Drużyny, utworzonej nieoficjalnie, lecz za wiedzą najwyższych czynników; Tyflis. Stare miasto i twierdza w skład jej wchodziły osobistości bardzo różnego autoramentu, głównie jednak przedstawiciele młodszego pokolenia arystokracji. Zadaniem Świętej Drużyny było dezawuowanie działalności rewolu- cyjnej, przede wszystkim za granicą, przy pomocy.takich metod, jak szpiegowanie, prowokacje i wydawanie pism o treści pozornie rewolucyjnej. Niewiele z tego wszystkiego wyszło, ale sam fakt to- lerowania i subsydiowania tego rodzaju awanturniczych przedsię= wzięć stanowił wystarczające świadectwo rzeczywistych zamierzeń reżimu. W sierpniu 1881 r. car zatwierdził uchwałę Komitetu Ministrów "o środkach mających służyć ochronie porządku państwowego i ładu społecznego". Nowy dekret upoważniał władze do wprowadzania stanu wyjątkowego ("wzmocnionej lub nadzwyczajnej ochrony") w gu- berniach czy miastach zagrożonych przez działalność rewolucyjną. 361 Wszystkie organy policyjne otrzymywały w takich wypadkach daleko idące pełnomocnictwa - prawo aresztowania i zsyłania podejrzanych oraz zamykania gazet, szkół i przedsiębiorstw. Dekret miał być ważny trzy lata, nie cofnięto go jednak aż do rewolucji lutowej 1917 r. W ścisłym związku z tym zarządzeniem pozostawało utwo- rzenie oddziałów ochrony porządku państwowego i ładu społecznego, zwanych zwykle w skrócie oddziałami ochrany; mówi się też ogólnie o ochranie jako o całym systemie, ograniczonym początkowo do Petersburga, Moskwy i Warszawy i dopiero potem rozbudowanym. Głównym zadaniem ochrany było tropienie i wykrywanie przestępstw o charakterze politycznym - później sprawy przechodziły do re- sortu sądownictwa. Ze względu na tajemnicę, jaką otaczano jej działalność, i na specyficzne metody tej działalności - szpiegowanie obywateli, opłacanie donosicieli i prowokatorów, przenikanie do organizacji rewolucyjnych celem rozsadzania ich od wewńątrz- ochrana była instytucją tak śamo nienawidzoną i budzącą grozę, jak dawniej III Oddział. Zresztą, zniesienie III Oddziału przez Loris- -Mielikowa też nie oznaczało całkowitego zerwania z samymi me- todami. Fachowcy w dziedzinie wywiadu przeszli z III Oddziału do Departamentu Policji w ministerstwie spraw wewnętrznych, który stał się najwyższą władzą policyjną w Rosji. Ponieważ jednocześnie nadal istniał, nawet rozbudowany i w pewnym stopniu zreorganizo- wany, Korpus Żandarmów, dość było zatem ogniw aparatu, przy którego pomocy carat mógł walczyć z wszelkimi niepożądanymi wystąpieniami. I rzeczywiście, właśnie za Aleksandra III aresztowano i osadzono w twierdzy Pietropawłowskiej i w Schlusselburgu wielu wybitnych działaczy narodnickich, rozprawiano się z ruchem robotniczym, tłu- miono bezwzględnie wszelkie próby antypaństwowych wystąpień. W połowie lat osiemdziesiątych grupa studentów petersburskich podjęła próbę zorganizowania terrorystycznej frakcji Woli Ludu; jednym z aktywniejszych członków tej grupy był starszy brat Lenina, Aleksander Uljanow. Młodzi rewolucjoniści postanowili w r. 1887 dokonać zamachu na cara w tym samym dniu, w którym zginął Aleksander II. Zamach udaremniono i 15 osób postawiono przed sądem, który na pięciu z nich, łącznie z Uljanowem, wydał wyrok śmierci. W okresie rządów Ignatiewa wydano jeszcze kilka dekretów dość ważnych dla ludności chłopskiej. Z końcem 1881 r. obniżono wy- sokość spłat wykupowych i zarządzono - wspomnianą już- 362 przymusową likwidację stanu czasowego zobowiązania z terminem ostatecznym 1 I 1883 r. Zaczęto przygotowywać zniesienie wprowa- dzonego jeszcze przez Piotra I podatku pogłównego; realizacja tego projektu przeciągnęła się jednak o 3 lata. Założono też Wło- ściański Bank Rolny, który miał się zająć skupywaniem ziemi Schliisselburg obszarniczej i udzielaniem chłopom pożyczek na zakup gruntów; powołanie do życia tej instytucji zainteresować musiało jednak przetie wszystkim chłopów lepiej sytuowanych. Przez cały rok 1881 żywiono jeszcze w kołach liberalnych pewne nadzieje na zwołanie jakiegoś przedstawicielstwa społecznego i w tym duchu często wypowiadano się i układano odpowiednie memoriały na niektórych zebraniach ziemskich. Nie dementował takich pogłosek i sam Ignatiew, chcąc za wszelką cenę utrzymać się w roli li- berała, bo go początkowo dość powszechnie za takiego uważano. Reputacja ta zatarła się jednak szybko, zwłaszcza że zaczęto go obwiniać o dwuznaczną postawę wobec zakrojonych na niepoko- jącą skalę ekscesów antyżydowskich, które w r. 1881 wybuchły w różnych miastach Rosji, a w latach następnych przynieść miały jeszcze o wiele więcej zła i nieszczęścia. Z początkiem r. 1882 Ignatiew zdecydował się wreszcie przedstawić carowi plan zwołania Sóboru Ziemskiego z udziałem aż 3000 osób; miałoby to nastąpić podczas uroczystości koronacyjnych na Kremlu. Projektu nie przyjęto, 363 a zaniepokojony tym obóz reakcjonistów zaczął naciskać na cara, ażeby dał dymisję Ignatiewowi. W połowie r. 1882 Rosja miała już nowego ministra spraw wewnętrznych - jednego z najbardziej za- ślepionych w swoim fanatyzmie przeciwników wszelkiego postępu; był nim Dymitr Tołstoj. Z objęciem przez niego resortu spraw wewnętrznych Rosja carska weszła w fazę najskrajniejszej reakcji politycznej. POLITYKA WEWNĘTRZNA DYMITRA TOŁSTOJA Reakcja ta odzwierciedlała się w różnych oficjalnych wypowie- dziach oraz w wydawanych niemal co roku reskryptach i dekretach, które albo ograniczały krąg działania szeregu pożytecznych instytucji, albo wprowadzały w życie jakieś nowe i niekorzystne dla społeczeń- stwa przepisy i postanowienia. Zamiast zwoływać Sobór Ziemski podczas swojej koronacji, co zresztą w niczym nie naruszałoby samo- władztwa, car wykorzystał te uroczystości, ażeby rozwiać resztki złudzeń tlących się jeszcze wśród chłopstwa od ostatniej sytuacji rewolucyjnej. Uroczystości koronacyjne odbyły się w Moskwie w maju 1883 r. W trakcie ich urządzano różne przyjęcia, jedno z nich wydano dla kilkuset wójtów gromadzkich i wtedy car wygłosił prze- mówienie, oświadczając m. in. : "Słuchajcie rad waszych harszałków szlachty i nie wierzcie nonsensownym plotkom o nowym podziale ziemi, o dodatkowych bezpłatnych przydziałach itp. Pogłoski te roz- puszczają nasi wrogowie". Enuncjacja moskiewska Aleksandra III miała podwójną wymowę: z jednej strony dementowała pogłoski i kładła kres żywionym dotąd nadziejom, z drugiej zaś stwierdzała jeszcze raz, że Rosja jest monar- chią szlachecką i supremacja tej klasy nie może ulegać wątpliwości. Niedługo potem nastąpiły jeszcze bardziej znamienne pod tym wzglę- dem pociągnięcia. W 1885 r. upływało 100 lat od wydania przez Katarzynę II przywileju zasadniczego. Z tej okazji wydany został reskrypt do szlachty rosyjskiej: car stwierdzał w nim z wdzięcznością, że szlachta zawsze była dla władców Rosji główną oporą w kierowaniu sprawami państwowymi i w obronie kraju przed wrogiem zewnę- trznym. Car dawał wyraz przekonaniu, że najkorzystniejsze dla interesów państwa jest właśnie pierwszeństwo szlachty w sprawach związanych z dowodzeniem wojskami, z samorządem terenowym i sądownictwem, z utwierdzaniem zasad wiary i wychowania młodego pokolenia. Reskrypt zapowiadał również podjęcie kroków umożliwiają- cych szlachsie stałe przebywanie w swoich dobrach w celu bardziej 364 intensywnego i osobistego zajęcia się gośpodarką. Chodziło przy tym po prostu o zapobieżenie pewnym nieuchronnym następstwom refor- my chłopskiej, w tym wypadku - zmniejszaniu się szlacheckiego sta- nu posiadania. Dlatego znalazła się w reskrypcie zapowiedź utworze- nia Szlacheckiego Banku Ziemskiego, wcielona zaraz potem w życie. Bank ten rozwinął szeroką akćję udzielania właścicielom ziemskim pożyczek na niski procent, co umożliwiało pokrywanie długów czy też dokonywanie najniezbędniejszych inwestycji gospodarczych; za- ciągając taką pożyczkę, ziemianin odsuwał od siebie konieczność sprzedaży ziemi. Rząd pomyślał nie tylko o materialnym zabezpieczeniu obszarni- ków na wypadek ewentualnych trudności finansowych. Bodajże jeszcze ważniejszy był problem siły roboczej w gospodarstwach szlacheckich. Wprawdzie z tytułu różnych dzierżaw niektórzy chłopi nadal musieli pełnić powinności odrobkowe, lecz to już nie mogło wystarczać; po zniesieniu czasowego zobowiązania trzeba było w znacznie szerszym niż dotąd zakresie posługiwać się pracownikami najemnymi. Robotnicy rolni pracowali bardzo ciężko i otrzymywali mizerne wynagrodzenie, tak że choćby tylko w związku z tym mogły się zdarzać różne trudności i kłopoty; w ostateczności najemny robotnik rolny mógł po prostu pracę porzucić. Ażeby temu zapobiec, wydano w r. 1886 specjalny dekret o najmie na roboty rolne. Odtąd robotnikowi nie wolno było naruszyć warunków najmu - za odmowę kontynuowania pracy przed upływem określonego w umowie terminu, w przypadku niepodjęcia pracy, a nawet za nieposłuszeństwo groziła odpowiedzial- ność karna. Dekret wyliczał szczegółowo okoliczności, które mogły usprawiedliwić nieobecność robotnika, odnośne dane musiały jednak zostać zatwierdzone przez organy policyjne. Na niewłaściwe postę- powanie najemcy można było wprawdzie zanosić skargę do sądu, lecz nawet wtedy robotnik nie mógł się uchylić od obowiązków sprecyzowanych w umowie; przepis ten nie łagodził zatem wcale treści całego zarządzenia. Następstwa reakcyjnej polityki dały się szczególnie silnie odczuć w dziedzinie oświaty. Za sprawą właściwego kierownika całej polityki wewnętrznej Dymitra Tołstoja, który nieco wcześniej sam kierował tym resortem oraz ówczesnego ministra oświaty Iwana Dielanowa rozszerzano coraz bardziej wpływy duchowieństwa na szkolnictwo podstawowe, m. in. poprzez hamowanie rozwoju sieci szkół świeckich i zakładanie dalszych sźkół parafialnych. W 1884 r. znowu zniesiono autonomię uniwersytetów (przypomnieć warto, że po raz pierwszy 365 stało się to za Mikołaja I), a w latach następ.nych wprowadzono do szkolnictwa wyższego dalsze ograniczenia: konieczność przedsta- wiania zaświadczeń ze średniej szkoły o "sposobie myślenia", pod- wyższenie opłat za naukę, zmniejszenie do minimum liczby żeńskich zakładów naukowych, z wyjątkiem kursów bestużewowskich w Peters- burgu. Jeszcze gorzej ukształtowała się sytuacja w szkolnictwie średnim, gdzie nie cofnięto się nawet przed wydaniem zarządzenia praktycznie zamykającego dzieciom ludzi niższego stanu drogę do tych szkół- chodzi tu o głośny w historii okólnik ministra Dielanowa do kuratorów z 1887 r., nazwany ironicznie cyrkularzem "o dzieciach kucharek". Powołując się na troskę o skład uczniów w gimnazjach i progimna- zjach Dielanow polecał przyjmować do nich tylko dzieci znajdujące się pod opieką osób, które w dostatecznym stopniu gwarantowały "należyty nadzór domowy". Po sprecyzowaniu takich założeń okólnik stwierdzał dalej wyraźnie i niedwuznacznie, że w ten sposób gimnazja i progimnazja uwolnią się od konieczności przyjmowania dzieci stangretów, lokai, kucharzy, praczek, drobnych sklepikarzy i innych osób tego pokroju. Dzieci takich rodziców powinny pozostać w swoim środowisku, w przeciwnym bowiem wypadku zaczynają pogardzać rodzicami i stają się niezadowolone ze swoich warunków życiowych, co z kolei przekształca się w nienawiść do istniejącej i r 'euniknionej nierówności majątkowej między ludźmi. Znowu zaostrzyły się znacznie przepisy dotyczące cenzury. Stoso- wano najrozmaitsze szykany i utrudnienia w odniesieniu do prasy, m. in. systern ostrzeżeń; po otrzymaniu trzeciego ostrzeżenia redakcja danego czasopisma musiała przedstawiać do ocenzurowania tekst numeru najpóźniej do godziny 11 w nocy, co nie dawało już możliwo- ści zamieszczania informacji o wydarzeniach z ostatniej chwili. Były jednak i o wiele gorsze sankcje; zespół czterech ministrów - spraw wewnętrznych, oświaty, sprawiedliwości i oberprokurator Synodu- upoważniony został do podejmowania decyzji w sprawie zamykania czasopism. Los ten spotkał w 1884 r. "Otieczestwiennyje Zapiski" , jeden z najbardziej znanych i zasłużonych periodyków rosyjskich w XIX w. Z bardzo szerokich możliwości korzystała natomiast prasa reakcyj- na. Największy w sensie ujemnym wpływ wywierały "Moskowskije Wiedomosti", redagowane od lat przez Michała Katkowa; nazwisko jego łączyli współcześni stale z Pobiedonoscewem i Dymitrem Tołs- tojem, tych trzech właśnie ludzi uważając za sztandarowe postaci całego systemu wstecznictwa. W okresie powstania styczniowego Kat- 366 kow był jednym z najczynniejszych działaczy w kampanii antypolskiej, czemu dał wyraz w serii artykułów przepojonych skrajnym szowiniz- mem. Potem, w latach intensywnej działalności rewolucyjnego narodnictwa, Katkow próbował dowieść, że wszystkiemu winni są Polacy, bo rzekomo inspirują nawet zamachy terrorystyczne w Rosji. Niezależnie od swojej postawy wobec sprawy polskiej i.Polaków Katkow naświetlał od strony jak najbardziej reakcyjnej wszystkie najważniejsze wydarzenia z dziedziny polityki wewnętrznej i po- suwał się nawet do krytyki niektórych poczynań rządu, jeśli wydawały mu się za mało konsekwentne; szczególnie zaś intensywnie propago- wał ideę rusyfikacji innych narodów Rosji i dlatego ponosi w dużej mierze współodpowiedzialność za to, czego na tym polu dokonał reżim Aleksandra III. Katkow umarł w r. 1887, ale "Moskowskije Wiedomosti" pod- trzymywały jego tradycje także za następnych redaktorów i do marca. 1917 r. były jednym z najbardziej reakcyjnych dzienników rosyjskich. Do innych periodyków tego pokroju należał "Grażdanin" ("Obywa- tel"), wydawany przez ks. Włodzimierza Mieszczerskiego, aferzystę nie liczącego się ani z prawdą, ani z etyką, mającego jednak duże wpływy na dworze i możliwości osobistego kontaktowania się z carem. Dużą poczytnością cieszył się petersburski dziennik "Nowoje Wrie- mia" ("Nowe Czasy"), wydawany przez jednego z najbardziej znanych i ruchliwych wydawców rosyjskich, Aleksego Suworina. Pismo to, początkowo raczej umiarkowane, odznaczało się później przez wiele lat obliczem wyraźnie reakcyjnym. Rząd Aleksandra III przystąpił do tak ostrej polityki rusyfikator- skiej, że w porównaniu z nią nawet działalność Mikołaja I wydaje się znacznie łagodniejsza. Nowy kurs odbił się szczególnie dotkliwie na ludności polskiej w Królestwie; wprowadzał go z bezwzględną stanowczością Józef Hurko, mianowany tam generał-gubernatorem w r. 1883. Za czasów Hurki wprowadzono język rosyjski do wszyst- kich urzędów, szkół i sądownictwa, a nawet do przedsiębiorstw prywatnych. Utrzymywały się w całej rozciągłości wszystkie zarządze- nia Murawiowa-Wieszatiela na Litwie i z tego powodu dochodziło do tak strasznych scen, jak masakra ludności w Krożach na Żmudzi w r. 1893 w związku z zamknięciem kościoła, co wywołało liczne sprzeciwy w całej Europie. Rozpoczęły się najcięższe lata dla ludności żydowskiej w imperium: pogromy w r. 1881, a potem.coraz dalej idące ograniczenia, przede wszystkim w przyjmowaniu do szkół i w możliwościach osiedlania 367 się. Wprowadzono przepis, na mocy którego ludność żydowska riiogła zasadniczo mieszkać tylko w tzw. strefie osiedlenia, w guberniach zachodnich - i w związku z tym wysiedlono z Moskwy 20000 Żydów. Represje skierowano i przeciwko innym narodowościom. Gdy w r. 1892 znaleziono we wsi Stary Multan, w guberni wiackiej, ciało ni znanego mężczyzny, władze wszczęły sprawę o popełnienie mordu na tle rytualnym - wieś zamieszkiwali Wotiacy, z których część nie przeszła jeszcze wówczas na chrystianizm. Sąd uwolnił wprawdzie oskarżonych, lecz stało się to tylko dzięki prowadzonej przedtem i szeroko zakrojonej akcji społecznej, w której odznaczył się szczególnie piśarz Włodzimierz Korolenko. Za Aleksandra III wydano też pewne zarządzenia zwrócone przeciw Niemcom, czego w Rosji na ogół nigdy nie robiono. Chodziło przede wszystkim o ograniczenie dalszego osiedlania się w Rosji Niemców, do których już należało sporo ziemi w Królestwie, na Wołyniu i w guberniach noworosyjskich, a także nad środkową Wołgą, gdzie tysiące ich osiedliło się jeszcze za Katarzyny II. Osadnicy niemieccy na ogół szybko dochodzili do zamożności, niechętnie jednak stosowali się do obowiązujących ustaw, często nie przyjmowali obywatelstwa rosyjskiego, zdarzały się nawet takie nie bardzo normalne sytuacje, że synowie ich wyjeżdżali do Niemiec dla odbycia służby wojskowej. Sprawy te budziły z różnych powodów zaniepokojenie, zwłaszcza że pogorszyły się wtedy stosunki rosyjsko-niemieckie; obawiano się, że podczas ewentualnej wojny zbyt liczne kolonie niemieckie w zachodniej części imperium mogą stać się ogniskami akcji dywersyjnych. Ostatecznie wprowadzono pewne ograniczenia, gdy chodziło o możliwość przekazywania ziemi w spad- ku, a tak samo zakazano Niemcom administrowania majątków w Królestwie. W 1893 r. wprowadzono język rosyjski jako wykładowy zamiast niemieckiego na uniwersytecie dorpackim; nazwę miasta zmieniono oficjalnie na Juriew. KONTRREFORMY Ostatnie lata panowania Aleksandra III przyniosły jeszcze kilka zmian bardzo niekorzystnych dla społeczeństwa; nazwano je kontr- reformami, ponieważ wprowadzały ograniczenia do trzech wydanych poprzednio ustaw o reformach: ziemskiej, miejskiej i sądowej. Po- przedza je chronologicznie dekret z r. 1889 o ustanowieniu funkcji naczelników ziemskich. Nazwa ta nie dotyczyła "żiemstw" jako orga- nów samorządowych, lecz "ziemi" w sensie określonego terenu, pewnego okrggu administracyjnego. Poszczególne powiaty rozdzielono na mniejsze okręgi, liczące od 10 do 30000 mieszkańców i w każdym z tych okręgów gubernatorzy mianowali naczelników ziemskich, wybierając ich spośród kandydatów, którzy musieli spełniać określone warunki. Naczelnikiem ziemskim mogła zostać tylko osoba mająca szlachectwo dziedziczne i odpowiadająca prócz tego pewnemu cenzu- sowi wieku, wykształcenia i majątku. Naczelnik ziemski otrzymywał władzę nad samorządową administracją gromad chłopskich, mógł ingerować w sprawy będące przedmiotem debat na zgromadzeniach gminnych, mógł też zawieszać ich uchwały. W kompetencjach naczel- ników ziemskich leżało nakładanie kar pieniężnych na chłopów do 6 rubli i aresztu do 3 dni. Przyznano im też pewne uprawnienia w zakresie sądownictwa wiejskiego, należące przedtem do sędziów pokoju; same sądy pokoju zaczęto wszędżie likwidować. Wprowadze- nie instytucji nacżelników ziemskich przywracało w znacznym zakresie dawną, patriarchalno-policyjną władzę ziemian nad chłopami i dlatego spotkało się na wsi z wielką niechęcią, a niejednokrotnie też stawało się dodatkową przyczyną różnych zaburzeń. Kontrreforma ziemska (1890) umożliwiała znaczne zwiększenie liczby radnych szlacheckich w ziemstwach, co uzyskano dość łatwo poprzez obniżenie cenzusu majątkowego dla ziemian. Chłopi tracili prawo bezpośredniego wybierania swoich radnych; odtąd ustalali już tylko kandydatów, a wyboru radnych spośród nich dokonywały organy administracyjne. W ten sposób wprowadzono właściwie z powrotem zasadę stanowości do instytucji ziemskich i uzależniono je w znacznie silniejszym stopniu niż:przedtem od władz gubernialnych. Według ustawy z r. 1864 gubernator miał prawo nadzoru nad zgodnością uchwał ziemskich z prawem, kontrreforma pozwalała mu również kontrolować ich celowość. Nowa ustawa o miastach z r. 1892 jesźcze bardziej ograniczała krąg tych mieszkańców miast, którzy mieli prawo brać udział w wy- borach do organów samorządu miejskiego. Ustawa faworyzowała właścicieli nieruchomości, eliminując mniej zamożny element handlo- wy i przemysłowy oraz całkowicie - Żydów. Tylko w stanowiących strefę osiedlenia guberniach zachodnich mogli być w dumach miejskich radni żydowscy, lecz nie wybrani, tylko mianowani przez władze administr cyjne, i to w liczbie nie przekraczającej jednej dziesiątej całego składu osobowego. Nie zdołano przeprowadzić konsekwentnie kontrreformy sądnwej, 368 24 - Flistoria Rosji 369 chociaż wydano kilka zarządzeń ograniczających dotychczasowe po- zytywne strony sądownictwa. Najbardziej niekorzystne było wyjęcie spraw politycznych spod kompetencji sądów przysięgłych, zmiana cenzusu w trybie powoływania sędziów przysięgłych - chodziło o to, ażeby liczniej był reprezentowany wśród nich czynnik szla, checki, oraz ograniczenie jawności przewodów sądowych. Do kontr- reformy sądowej można także zaliczyć dekret o naczelnikach ziem- skich, którzy przejęli znaczną część uprawnień sędziów pokoju. Aleksander, III umarł po niespełna czternastoletnim panowaniu, w listopadzie 1894 r. Car miał niezwykle silną budowę fizyczną i cieszył się zawsze jak najlepszym zdrowiem, które pogorszyło się na skutek obrażeń wewnętrznych doznanych podczas katastrofy ko- lejowej w r. 1888. Obok stacji Borki na linii Kursk - Charków spadł z nasypu pociąg, w którym znajdował się Aleksander III z żoną i innymi członkami rodziny; wszyscy ocaleli, chociaż innych ofiar było dużo. Następca Aleksandra III, Mikołaj II (1894-1917), ostatni car Rosji, postanowił trzymać się nadal systemu wprowadzonego przez ojca i nie odstępować ani na krok od samowładztwa. Z wyjątkiem pewnych zmian personalnych, np. wycofania Hurki ze stanowiska generał-gubernatora Królestwa, reakcyjny system utr2 mywał się w całej rozciągłości i dopiero wypadki rewolucyjne 1905 r. miały zmusić carat do częściowych ustępstw. XVI. RUCH ROBOTNICZY POCZĄTKI ROSYJSKIEJ KLASY ROBOTNICZEJ ZASTOSOWANIE maszyn w- produk- cji i rozwój ośrodków przemysłowych pociągać musiały za sobą stały wzrost liczby robotników najemnych. Proces ten uwidoczniał się wyraźnie już w pierwszej połowie XIX w., choć nie można jeszcze wtedy mówić o proletariacie przemysłowym, bo znac ną część ogólnej liczby robotników stanowili chłopi czynszowi, najmujący się często do pracy w manufakturach i fabrykach. Pierwsze wskaźniki ilościowe nie mogą imponować : w r. 1799 było w Rosji około 33 000 robotników najemnych, w 1825 r. - 115 000, lecz w prze- dedniu reformy 186ł r. - już pół miliona. Robotnik rosyjski pra- cował w niewiarygodnych wręcz warunkach, musiał kontentować się mizerną płacą, znosić różne szykany i nadużycia, mieszkać w naj- gorszych pomieszczeniach. Nie istniało żadne ustawodawstwo fa- bryczne, nikt nie chronił interesów robotnika, do nikogo właściwie nie można było się odwołać, nawet w wypadku nie zawinionych nieszczęśliwych wypadków sprawa jakiegoś odszkodowania zależała wyłącznie od dobrej woli przedsiębiorcy. W sytuacji takiej rodzić się musiały różne formy protestu. Pó- czątkowo miały one charakter skarg i suplik przesyłanych pod adre- sem różnych osób, od właściciela przedsiębiorstwa do ministra spraw wewnętrznych, czasem próbowano też pisać petycje do samego cara. Stosunkowo wcześnie, już za Aleksandra I, dochodziło też czasem do pewnych zaburzeń lokalnych, głównie w ośrodkach górniczych i górniczo-hutniczych; władze musiały wzywać wojsko, a winnych karano knutem i zesłaniem. Dopóki w stosunkach społecznych Rosji dominowało prawo pań- szczyźniane, bardziej dojrzałe formy walki nie mogły się rozwinąć. Po zniesieniu poddaństwa sytuacja szybko zaczęła się zmieniać. 37I Produkcja wzrastała we wszystkich gałęziach przemysłu, i to nie tylko w rozwiniętych już ośrodkach (Petersburg, niektóre gubernie centralne, w rriniejszym stopniu Ural); powstawały zupełnie nowe rejony przemysłowe, np. w Zagłębiu Donieckim i Krzywym Rogu, potem także okręg naftowy z głównym ośrodkiem w Baku. Wzrost wydobycia węgla i rud oraz rozwój hutnictwa wymagały coraz większej ilości różnych maszyn i coraz gęstszej sieci komunikacyjnej, toteż stale zwiększała się liczba zakładów budowy maszyn, przede wszystkim w Petersburgu, a w dziedzinie kolejnictwa i transportu wodnego też notowano szybkie postępy. Do r. 1880 budowano przeciętnie 1000 km linii kolejowej rocznie, potem zdarzały się lata, w których przyrost ten był znacznie większy. Tylko jednak w okre- ślonych częściach Rosji europejskiej udało się zbudować stosunkowo gęstą sieć kolejową, w Azji sytuacja wyglądała inaczej - do budowy kolei transsyberyjskiej miała Rosja przystąpić dopiero w ostatnim dziesiątku lat XIX w. W każdym jednak razie rozwój kolejnictwa wiązał z sobą ściślej poszczególne rejony Rosji, a jednocześnie musiała stale wzrastać produkcja nowych parowozów, szyn i innych urządzeń kolejowych. W okresie reformy pracowało w transporcie kolejowym tylko 11000 osób, liczba ta wzrosła pod koniec stulecia do 350000. Ogólna liczba robotników zatrudnionych w rzemyśle, górnictwie i kolejnictwie dochodziła w r. 1890 do półtora miliona, a w następnych dziesięciu latach zwiększyła się jeszcze prawie o milion. Przemysł Rosji podlegał oczywiście tym samym prawom ekono- micznym, co przemysł zachodni, i nie mógł uniknąć np. kryzysów- w latach 1872 - l 873, przez pewien czas po r. 1880 i najcięższe przesilenie na początku XX w. Produkcja rosła jednak w zasadzie stale. Bezpośrednio przed wejściem w życie reformy chłopskiej wy- dobywano rocznie około 300 000 ton węgla, 200 000 ton rudy żelaza i bardzo niewielką ilość ropy; liczby te zwiększyły się pod koniec stulecia do 16 mln. ton węgla, 6 mln. ton rudy i 10 mln. ton ropy. Wytop surówki wzrósł w tym samym okresie z 300 000 do 3 mln. ton. POŁOŻENIE KLASY ROBOTNICZEJ PO REFORMIE Nieustanny dopływ nowych ludzi z ośrodków wiejskich do miast zwiększał podaż siły roboczej i stawiał przedsiębiorców fabrycznych w bardzo korzystnej sytuacji. Co więcej, ze względu na tańsze koszty utrzymańia robotnika często nawet przenoszono pewne zakłady prze- mysłowe lub budowano nowe fabryki w rejonach.wiejskich - zja- wisko szczególnie charakterystyczne dla Centralnego Okręgu Prze- mysłowego (gubernie: moskiewska, włodzimierska, jarosławska, ko- stromska, kałuska, twerska i smoleńska). Nie normowany żadnymi przepisami dzień pracy wynosił przeciętnie 14 godzin, czasem zmu- szano robotników nawet do pracy dłuższej. Dzień roboczy nie ulegał żadnemu skróceniu, nawet gdy chodziło' o kobiety i dzieci, dość powszechnie zresztą zatrudniane. Wynagrodzenia wypłacano w nie- regularnych terminach, obniżając je aż nadto często za rzeczywiste i urojone wykroczenia - ten system egzekwowania kar pieniężnych wywoływać miał najostrzejsze formy protestu. Część wynagrodzenia za- mieniano z reguły na wypłatę towarami, które pochodziły ze sklepów fabrycznych. Nikt nie zmuszał przedsiębiorcy do ulepszania warun- ków pracy czy też zapewnienia robotnikom większego bezpieczeń- stwa. W pierwszym dziesięcioleciu po reformie ruch robotniczy był jeszcze słaby, choć i wtedy nie brak zasługujących na uwagę wy- stąpień. Zaliczyć można do nich zaburzenia wśród robotników ural- skich w latach 186I -1863 czy strajk w tzw. Manufakturze Nikol- skiej, w miejscowości Oriechowo-Zujewo (na wschód od Moskwy) w r. 1863. Zaburzenia na Uralu miały jednak w większości cha- rakter bardzo specyficzny i wiązały się bezpośrednio z niekorzystnymi następstwami reformy. Od r. 1870 w wystąpieniach robotniczych zaczął już zdecydowanie przeważać strajk. Pierwszy ruch strajkowy na większą skalę nastąpił w r. I870 w petersburskiej Przędzalni Newskiej, obejmując 800 robotników. Strajk wybuchł na tle szcże- gólnie ciężkich warunków p.racy, a przyczyną bezpośrednią była od- mowa na prośbę o podwyżkę płac. Bardziej aktywnych uczestników strajku aresztowano i postawiono przed sądem, który po zaznajo- mieniu się ze sprawą skazał ich jednak tylko na kilkudniowy areszt. Żaniepokojone tym władze centralne zaleciły wtedy gubernatorom, ażeby unikając w miarę możności dopuszczania do przewodów sądo- wych, działali raczej w trybie administracyjnym. Kolejna wielka akcja strajkowa, w wielkiej Manufakturze Kreen- holmskiej pod Narwą (1872) ogarnęła już ponad 4000 robotników, którzy wysunęli żądanie podwyżki płac, skrócenia czasu pracy dla młodocianych, zmian w systemie nakładania kar pieniężnych i usu- nięcia najbardziej brutalnych przedstawicieli administracji. Podczas strajku robotnicy okupowali fabrykę i ustąpili dopiero po czynnej ingerencji oddziałów wojskowych. Wystąpienie zakończyło się znowu 372 373 ciężkimi represjami, lecz mimo to ruchy strajkowe trwały nadal, rozszerzając się też na Centralny Ośrodek Przemysłowy i Ukrainę. PIERWSZE FORMY ORGANIZACYJNE Zataczający coraz szersze kręgi ruch robotniczy nie mógł się już ograniczać tylko do samorzutnych wystąpień; na tle dotychczaso- wych akcji musiało dojść do ukształtowania się pierwszych form organizacyjnych. Pracę w tym kierunku zaczęły najpierw mniejsze kółka robotnicze, zakładane w dużych ośrodkach przemysłowych, w Petersburgu, w Moskwie, Charkowie i Odessie. Działacze kółkowi, rekrutujący się także spośród propagandystów narodnickich, wy- głaszali prelekcje dla robotników i prowadzili z nimi rozmowy i dyskusje, zaopatrywali ich w broszury i książki oficjalnie zakazane. W 1872 r. pojawił się rosyjski przekład pierwszego tomu Kapitah. Marksa; autorem tego przekładu był należący ideologicznie do kie- runku narodnickiego socjolog i publicysta Mikołaj Danielson. O nie- których pracach Marksa i Engelsa pisano też w legalnych gazetach rosyjskich. Oprócz tych kółek robotniczych zasługiwałaby na uwagę grupa działaczy, która w r. 1875 zajmowała się przez kilklf miesięcy szerzeniem propagandy wśród robotników moskiewskich. Grupa miała właściwie charakter narodnicki, członków jej nazywano "mos- kwiczami", dokładna zaś nazwa organizacji brzmiała: Wszechrosyjska Organizacja Socjalno-Rewolucyjna. Działalność "moskwiczów" prze- rwały aresztowania, po czym nastąpiło śledztwo i tzw. "proces pięć- dziesięciu" w r. 1877, głośny w historii ze względu na dwa odważne przemówienia po raz pierwszy demaskujące publicznie politykę władz i wyzysk robotników. Wygłosili je Zofia Bardina i robotnik tkacz Piotr Aleksiejew, skazany potem na dziesięć lat katorgi. Pierwszą właściwą organizacją róbotniczą był Związek Robotni- ków Południowej Rosji, założony w 1875 r. w Odessie przez stu- denta Eugeniusza Zasławskiego przy czynnym współudziale Polaka Jana Rybickiego. Związek liczył kilkudziesięciu członków, prawie wyłącznie robotników, i zajmował się pracą propagandowo-agitacyjną w fabrykach. W statucie tej organizacji znalazły się sformułowania świadczące już o wysokim poziomie wyrobienia politycznego i spo- łecznego - np. że robotnicy mogą wywalczyć należne sobie prawa tylko drogą przewrotu, który zlikwiduje wszystkie dotychczasowe przywileje klas posiadających. Związek miał swoje grupy filialne 374 w Rostowie, Taganrogu i w kilku innych miastach południa Rosji; propagandę wśród robotników prowadzono w sposób ostrożny i roz- sądny, wysuwając początkowo na plan pierwszy cele ekonomiczne, głównie zaś sprawę podniesienia poziomu życiowego robotników. W działalności praktycznej najważniejszy był współudział w akcjach strajkowych. Organizacja przetrwała tylko do końca r. 1875 i została rozgromiona przez policję. Najbardziej aktywnych działaczy sądzono w połowie r. 1877 w Petersburgu; skazany na 10 lat katorgi Za- sławski umarł już w rok później. Środowisko robotnicze nie przestawało być żywotne. W grudniu 1876 r. doszło na placu przed Soborem Kazańskim w Petersburgu do demonstracji, organizowanej także przez narodników. W ostatnich dniach 1878 r. (wg nowego stylu - na początku 1879) powstała w Petersburgu, w oparciu o kółko działające od r. 1876, druga z kolei organizacja robotnicza, założona przez Wiktora Obnorskiego i późniejszego terrorystę narodnickiego Stefana Chałtu- rina - Północny Związek Robotników Rosyjskich. Celem Związku było organizowanie kcji strajkowych i prowadzenie walki politycznej, program zawierał postulaty obalenia niesprawiedliwego ustroju poli- tycznego i ekonomicznego, zamiany prywatnej własności ziemskiej na gminną oraz oddania narzędzi i wytworów pracy robotnikom. Przyszłą Rosję wyobrażano sobie jako wolną federację gmin, z cał- kowitym równouprawnieniem politycznym i samorządem wewnętrz- nym; deklarowano również w programie solidarność z zachodnio- europejskim ruchem robotniczym. W założeniach programowych Związku odzwierciedlały się zatem i wpływy narodnickie, znalazło się też sformułowanie o charakterze idealistyczno-religijnym: "za- mierzamy wskrzesić wielką naukę Chrystusa o braterstwie i równości". Mimo to Związek szedł o wiele dalej w swoich zamierzeniach niż dotychczasowe organizacje, a postulat prowadzenia walki poli- tycznej zasługuje na specjalne podkreślenie. -Bardziej szczegółowe żą- dania obejmowały także wolność słowa i druku, prawo do od- bywania wieców i zebrań, bezpłatne i obowiązkowe nauczanie, zakaz przyjmowania dzieci do pracy w fabrykach, zniesienie praw i przy- wilejów stanowych. Do Związku przyjmować miano tylko robotni- ków, organem kierowniczym był dziesięcioosobowy komitet; ogółem Związek liczył około dwustu członków. Członkowie Związku brali czynny udział w organizowaniu akcji strajkowych, m. in. już w styczniu 1879 r. podczas strajku 700 tkaczy w Nowej Przędzalni. W lutym aresztowano Obnorskiego na 375 skutek donosu prowokatora, a wydarzenia styczniowe też pociągnęły za sobą straty w ludziach; mimo to Związek nadal kontynuował swą działalność, starając się rozszerzyć ją poza granice Petersburga, choć w tym zakresie udało się zorganizować tylko jeden oddział- w Mośkwie. Podjęto również starania o uruchomienie własnego organu, co udało się osiągnąć dopiero po wielu miesiącach. W lu- tym 1880 r. wydano jedyny numer pisma "Raboczaja Zaria" ("Ju- trzenka Robotnicza"). Działalność Północnego Związku Robotników Rosyjskich i jego udział w licznych akcjach strajkowych 1879 i po- czątku 1880 r. przyczyniły się w niemałej mierze do ukształtowania się sytuacji rewolucyjnej w Rosji, mimo że głównym jej czynnikiem były ówczesne osiągnięcia rewolucyjnego narodnictwa. Zaraz jednak po wydaniu "Jutrzenki Robotniczej" policja wykryła organizację i aresztowała prawie wszystkich działaczy; aresztowanego przedtem Obnorskiego skazano na dziesięć lat katorgi. DALSZY ROZW6J RUCHU ROBOTNICZEGO Inne organizacje robotnicze, które powstawały w tym samym czasie, głównie na południu, miały charakter efemeryczny znaczenie tylko lokalne. Niezależnie od tego, lata osiemdziesiąte przyniosły dalszy istotny wzrost ruchu. Z początkiem tych lat zaczął się drugi z kolei kryzys w przemyśle rosyjskim, co pociągnęło za sobą obni- żenie płac i masowe zwalnianie robotników z pracy, a w rozwija- jących się coraz bardziej ośrodkach przemysłowych na terenach językowo nierosyjskich dołączał się do tego jeszcze ucisk narodowo- ściowy. Dalsza walka klasy robotniczej nie mogła zatem ulec żadne- mu zahamowaniu. Od r. 1881 strajkowano wielokrotnie w Peters- burgu, w różnych ośrodkach fabrycznych guberni petersburskiej, w Moskwie i guberni moskiewskiej, w Kij wie i w miastach Kró- lestwa. Największym i najlepiej zorganizowanym wystąpieniem był strajk w Manufakturze Nikolskiej w styczniu 1885 r. Ogromne to przedsiębiorstwo stanowiło własność znanego milionera Sawwy Mo- rozowa, a warunki pracy należały tam do najcięższych. W strajku wzięło udział 8Ó00 robotników; w pierwszych dniach zdemolowano kilka magazynów fabrycznych i dwa mieszkania urzędników, szybko jednak zapanował porządek, a robotnicy okupowali pomieszczenia fabryczne. Całą akcją kierowało kilku aktywniejszych działaczy, wśród nich były członek Związku Północnego Piotr Moisiejenko, 376 który po powrocie z zesłania podjął pracę w zakładach Morozowa. Robotnicy żądali przywrócenia zmniejszonych przedtem stawek wynagrodzeniowych i zlikwidowania systemu kar - administracja nie chciała wyrazić na to zgody. Wezwane oddziały wojskowe po- czątkowo nie wkraczały do akcji, ale już po kilku dniach użyto siły i zaczęły się aresztowania. Kilkuset robotników wysłano z Ońe- chowa-Zujewa, 33 oddano pod sąd. Proces odbył się w r. 1886 we Włodzimierzu; po zapoznaniu się w toku przewodu sądowego z wa- runkami pracy w Manufakturze Nikolskiej przysięgli wydali werdykt uniewinniający. Strajk "morozowowski" dał poważny impuls wielu innym akcjom strajkowym i zmusił koła rządowe do poważniejszych kr ków w dziedzinie ustawodawstwa fabrycznego. Pierwsze dekrety odnoszące się do pracy robotników w fabrykach pojawiły się w r. 1882. Powołano wówczas do życia instytucję in- spektorów fabrycznych i wydano zakaz zatrudniania dzieci podczas nocnych zmian. W dwa lata później nałożono na fabrykantów obo- wiązek organizowania nauki szkolnej dla pracujących w fabrykach małoletnich robotników, a w r. 1885 rozciągnięto zakaz pracy nocnej także na kobiety i młodocianych. Bezpośrednio po zakończeniu pro- cesu uczestników strajku w Manufakturze Nikolskiej wydano dekret ustalający maksymalną granicę kar pieniężnych, których nie wolno już było fabrykantom sobie przywłaszczać; sumy egzekwowane z kar pieniężnych musiano zużywać tylko na potrzeby samych robotników. W latach 1885-1889 zanotowano około 300 wystąpień strajko- wych, głównie w guberni petersburskiej i w Centralnym Ośrodku Przemysłowym, ale także na Ukrainie i w Transkaukazji. Nie bra- kowało i wielotysięcznych akcji strajkowych, np. strajk 4000 tkaczy w Manufakturze Twerskiej (1885) czy 5000 tkaczy w miejscowości Szuja w guberni włodzimierskiej (1889). Natężenie ruchu stawało się coraz większe, nie odpowiadały mu już jednak dotychczasowe formy organizacyjne. Ruch robotniczy w tym czasie potrzebował silnej, sprężystej organizacji rewolucyjnej, która by mogła przystąpić do rozwiązywania zadań o wiele szerzej zakrojonych i znacznie trud- niejszych niż przedtem. Nie przynosiła też dotąd żadnego specjalnego pożytku ruchowi robotniczemu infiltracja myśli socjalistycznej do Rosji, głównie ze względu na to, że na przełomie ósmego i dzie- wiątego dziesiątka lat XIX w. dominowały w rosyjskiej myśli spo- łecznej ideały narodnickie i narodnicki socjalizm utopijny. Już w tym samym jednak czasie uwydatniły się na tym polu pierwsze bardzo doniosłe zmiany. 377 PIERWSZE ORGANIZACJE MARKSISTOWSKIE W 1880 r. wyemigrował za granicę jeden z wybitniejszych działaczy organizacji narodnickich Ziemia i Wola oraz Czarny Podział - Jerzy Plechanow. Osiedliwszy się wraz z kilku towarzyszami (Paweł Axelrod, Wiera Zasulicz, Leon Deutsch) w Szwajcarii, Plechanow założył w r. 1883 w Genewie pierwszą rosyjską organizację marksistowską- Wyzwolenie Pracy. Ta niewielka organizacja, raczej nawet tylko gru- pa, i to pozbawiona możliwości bezpośredniego oddziaływania na ruch robotniczy w kraju, odegrać miała jednak znaczną rolę w szerze- niu ideologii marksistowskiej. Członkowie grupy pisali artykuły i bro- szury, a także tłumaczyli na język rosyjski różne prace Marksa i Engelsa. Najcenniejsze studia naukowe i prace publicystyczne wyszły spod pióra Plechanowa, który w dziełach swoich formułował pod- stawowe zasady socjalizmu naukowego i poddawał ostrej krytyce doktrynę narodnicką (Socja/izm i w a/ka polityczna, Nasze rozbieżno- .ści), przedstawiał marksistowski system filozoficzny (Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów) i pokazywał wielki dorobek historyczny rosyjskiej myśli społecznej, m. in. Czerny- szewskiego i Hercena. Plechanow był również autorem dwóch programów Wyzwolenia Pracy, opublikowanych w latach 1884 i 1888, które odegrały dużą rolę w procesie późniejszego roz oju założeń programowych socjal- demokracji rosyjskiej. Drugi z kolei tekst programu podkreślał znacze- nie proletariatu przemysłowego jako klasy, która ma wywalczyć socjalizm w Rosji i we wszystkich innych krajach. Poszczególne orga- nizacje socjaldemokratyczne - podkreślał Plechanow - mogą się w swoich programach nieco różnić, gdyż różne mogą być warunki lokalne: oto np. masy pracujące w Rosji znosić muszą podwójny ucisk - przedsiębiorców kapitalistycznych i ciągle jeszcze istniejącego starego systemu. Program Plechanowa zawierał również sformułowa- nia uznane potem za niesłuszne; chodzi tu przede wszystkim o jego zapatrywania na rolę chłopstwa; Plechanow nie uważał chłopstwa za siłę, która mogłaby być sojusznikiem proletariatu w przyszłej rewolucji. Grupa Wyzwolenie Pracy prowadziła w ogóle szeroką działalność wydawniczą. Wiele popularnych broszur i ważniejszych tekstów (np. tekst przemówienia Piotra Aleksiejewa przed sądem w r.1877) wydano w specjalnej serii zatytułowanej "Biblioteka Robotnicza". Działalność grupy trwała lat dwadzieścia, do zjednoczenia rosyjskiego ruchu robotniczego w r. 1903. 378 Od 1883 r. zaczęły również powstawać w samej Rosji różne grupy robotnicze, nazywane ogólnie kółkami marksistowskimi, ponieważ członkowie ich wkraczali już wyraźnie na drogę marksizmu i stawiali sobie m. in. za cel propagandę socjalizmu naukowego poprzez pracę w robotniczych kółkach samokształceniowych. Pierwszą grupę marksi- stowską na terenie Rosji założył z końcem 1883 r. w Petersburgu student prawa, Bułgar Dymitr Błagojew. Grupa Błagojewa, nazwana Partią Rosyjskich Socjaldemokratów, działała głównie wśród metalow- ców; potrafiła też uruchomić tajną drukarnię, w której wydrukowano dwa numery czasopisma "Raboczij". Założenia programowe grupy uznano po konsultacji z Wyzwoleniem Pracy za niewłaściwe i wtedy grupa Błagojewa przyjęła program organizacji genewskiej. Działalność Partii Rosyjskich Socjaldemokratów skończyła się na skutek licznych aresztowań w r. 1886 ; już przedtem jednak rozpoczęło pracę inne kółko marksistowskie - Stowarzyszenie Robotników Petersburskich, utworzone przez Polaka Pawła Toczyskiego. Gdy z kolei rozgromiono i tę organizację, powstało Towarzystwo Socjaldemokratyczne, na którego czele stał student Instytutu Techno- logicznego w Petersburgu Michał Brusniew. Grupa Brusniewa miała o wiele ściślejsze kontakty z robotnikami, działacze jej stale pojawiali się w fabrykach, kolportując ulotki i proklamacje i organizując składki pieniężne na rzecz strajkujących. Uczestnicy grupy zapocząt- kowali organizowanie majówek, które przekształcały się w wiece z politycznymi prżemówieniami. Pierwszą majówkę zorganizowano 1 V 1891 r., wygłoszone wtedy przemówienia powielono w celu dalszego rozpowszechniania, a w rok później wydrukowano je w Ge- newie. Już o rok wcześniej, w r. 1890, urządzono obchód pierwszo- majowy w Warszawie; od majówki urządzonej w Petersburgu przez grupę Brusniewa odbywano corocznie w tym dniu nielegalne wiece lub - później - jawne demonstracje. Grupa Brusniewa działała do r. 1892. Spośród kółek prowincjo- nalnych większe znaczenie miały kółka kazańskie, kierowane w latach 1888-1889 przez Mikołaja Fiedosiejewa. W jednym z tych kółek pracował też Lenin. PIERWSZE LATA DZIAŁALNOŚCI LENINA Lenin (Włodzimierz Uljanow) urodził się w Symbirsku (dziś Uljanowsk) 10 (22) IV 1870 r. jako syn inspektora szkolnego za- trudnionego w ziemstwie symbirskim. Rozpocząwszy bardzo wcześnie 379 swoją działalność rewolucyjną w Kazaniu, kontynuował ją Lenin potem w Samarze, a od r. 1893 w Petersburgu. Jego zasługą miało być wyprowadzenie rosyjskiego ruchu robotniczego ze stadium kółko- wości i utworzenie zjednoczonej partii marksistowskiej. Głównie dzięki Leninowi marksizm związał się jak najbardziej z rosyjskim ruchem robotniczym, coraz bardziej intensywnym i zakreślającym sobie coraz szersze cele. Najpoważniejszym osiągnięciem teoretycznym Lenina z tego okre- su jest krytyka poglądów ekonomicznych, platformy politycznej i tak- tyki działania ówczesnego narodnictwa, które utraciło już od dość dawna łączność z nurtem rewolucyjnym. Krytykę przeprowadził Lenin w swojej pracy Kto to są przyjaciele ludu i jak oni walczą przeciw socjaldemokratom (napisana w 1894 r.) dowodząc, że narodni- ctwo przekształciło sig z rewolucyjnego w liberalne i że wyraża obecnie tylko interesy chłopstwa bogatego, gdy dawniej wyrażało interesy chłopstwa w ogóle. W tejże pracy Lenin wysunął tezę o hegemonii proletariatu w walce rewolucyjnej, o sojusznikach prole- tariatu w tej walce i o konieczności utworzenia jednolitej.partii robotniczej. W połowie ostatniego dziesiątka lat XIX w. rozpowszechnił się wśród liberalnej inteligencji rosyjskiej i stał się na pewien"czas modą w tych kołach tzw. "marksizm legalny". Jego główny przedstawiciel, filozof i publicysta Piotr Struve (1870-1944), wydał w r. 1894 książkę pt. Uwagi krytyczne do zagadnienia ekonomicznego rozwoju Rosji, która rozeszła się bardzo szybko i wywołała żywy oddźwięk w salonach Petersburga i Moskwy. Inteligencję zainteresowała żywo ekonomiczna strona marksizmu; jego treść polityczna, rewolucyjna, nie przedstawiała oczywiście dla niej nic interesującego i mogła ją co najwyżej odstraszać. Rozwój przemysłu, powstawanie nowych fabryk, kwestia robotnicza - wszystko to od dawna widziano jak na dłoni i trudno było to ukrywać przed własnym środowiskiem. Struve podkreślał w Uwagach, że kapitalizm nie musi prowadzić do ciągłego zaostrzania się tkwiących w nim przeciwieństw, że może osiągać szczeble coraz większego postępu bez rewolucji. Struve za- atakował również poglądy liberalnego narodnictwa, które nadal kur- czowo trzyma się gmin wiejskich i tylko z nimi wiąże przyszłość Rosji. Rosja jest krajem zacofanym, ale kapitalizm w niej zwyciężył i trzeba pójść do tego kapitalizmu "na naukę", ażeby rozwój i postęp mogły poczynić dalsze postępy. Takie same poglądy głosili i inni legalni marksiści, przede wszystkim wybitny ekonomista Michał Tuhan-Baranowski, autor pracy Fabryka rosyjska wprzeszlości i teraź- niejszości, a także Mikołaj Bierdiajew, później jeden z głównych przedstawicieli rosyjskiej filozofii idealistycznej, oraz Sergiusz Bułha- kow, autor książki Kapitalizm i rolnictwo, po latach duchowny na emigracji. Zapatrywania legalnych marksistów, chociaż bardzo ograniczone środowiskowo, stanowiły duże niebezpieczeństwo dla rozwijającego się w-tedy ruchu robotniczego, gdyż były równoznaczne z rewizją najistotniejszych podstaw marksizmu i całkowicie negowały sens walki politycznej. Bardzo żywa była przy tym działalność publicystyczna tej grupy myślicieli - periodyki rosyjskie wciąż zamieszczały nowe artykuły Struvego i jego towarzyszy. Z tego powodu Lenin wystąpił przeciw legalnemu marksizmowi w artykule pt. Treść ekonomiczna narodnictwa ijego krytyka w książce p. Struvego, a także w innych artykułach, wymierzonych m. in. przeciw tezom Bułhakowa. Artykuł Lenina o książce Struvego ukazał się w. r. 1895 w zbiorze zniszczonym zaraz potem przez cenzurę i został przedrukowany w r. 1908. NA DRODZE DO ZJEDNOCZENIA Praktyczna działalność Lenina po przyjeździe do Petersburga po- legała początkowo na kierowaniu pracą kółek żnarksistowskich i pro- wadzeniu indywidualnych dyskusji z robotnikami. Pośród licznych i różnorodnych kółek peterśburskich wysunęły się w r. 1895 na plan pierwszy dwie grupy: "starych", do których zaliczał się i Lenin, oraz "młodych". Pod koniec tego roku aktywiści z obu grup na- wiązali z sobą ścisłe kontakty, po czym nastąpiło utworzenie jedno- litej organizacji o wyjątkowym znaczeniu w dziejach ruchu robotni- czego Rosji. Organizacja ta, która nieco później przybrała nazwę Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, potrafiła jako pierwsza z wszystkich rosyjskich grup socjaldemokratycznych zespolić marksizm z działalnością praktyczną wśród mas; dlatego powstanie Związku Walki stanowi początkową datę nowego, ostatniego etapu w rosyjskim ruchu rewolucyjnym - etapu proletariackiego. . Trzon Związku stanowiła kilkunastoosobowa grupa centralna, w ra- mach której działał organ kierowniczy - pięćioosobowe Biuro Organizacji ; w skład Biura wchodzili m. in. oprócz Lenina : Martow (pseudonim Juliusza Zederbauma) i Gleb Krzyżanowski. Bardzo aktywnie pracowały w Związku dwie kobiety : późniejsza żona Lenina Nadzieja Krupska i jego siostra Anna Uljanowa-Jelizarowa. Członko- 380 381 wie Związku prowadzili agitację w zakładach przemysłowych i w szko- łach niedzielnych, wydawali ulotki i proklamacje oraz organizowali akcje strajkowe. Najgłośniejszą z nich był powszechny strajk tkaczy petersburskich w lecie 1896 r. W ślad za petersburskim Związkiem Walki zaczęły powstawać takie same organizacje i w innych miastach, przybierając nazwę "Związków" lub "Komitetów" socjaldemokrą- tycznych. Organizowanie strajków w r. 1896 odbywało się już bez udziału Lenina, aresztowanego w grudniu 1895 r. wraz z wielu innymi członkami organizacji. W miesiąc później nastąpiła druga seria are- sztowań, a następnie więcej niż rok śledztwa i z początkiem r. 1897 - zesłanie. Lenin spędziłje w osiedlu Szuszenskoje nad górnym Jenisejem. Głównym jego zajęciem była praca naukowa, prowadzona na pod- stawie materiałów nadsyłanych z Rosji europejskiej. Właśnie na zesłaniu ukończył Lenin największe swoje dzieło - Rozw ój kapita- /iz u Hů Rosji. Zesłanie Lenina zakończyło się w styczniu 1900 r. W okresie pobytu Lenina na Syberii nadal powstawały w całej Rosji różne kółka, grupy i większe organizacje socjaldemokratyczne i socjalistyczne. Istniały już od r. 1892 i 1893 na terenie Królestwa i Litwy - PPS oraz SDKPiL, tworzyły się nielegalne organizacje w Gruzji, Armenii i na Łotwie; w r. 1897, na gruncie prz 'gotowanym przez działalność żydowskich kółek socjalistycznych w tzw. Kraju Północno-Zachodnim (gubernie litewskie i białoruskie) i w Królestwie, powstała duża organizacja pod nazwą Bund (Wszechrosyjski Żydo- wski Związek Robotników w Rosji, w Polsce i na Litwie). Działalność Bundu obejmowała organizowanie zebrań i strajków, prowadzenie propagandy, tworzenie oddziałów samoobrony dla przeciwstawiania się pogromom oraz szeroką akcję wydawniczą. W Bundzie przeważały tendencje do wyłącznego reprezentowania proletariatu żydowskiego; na zjazdach tej organizacji wysuwano postulat przekształcenia Rosji w federację autonomicznych narodów i także na zasadzie federacji wyrażano chęć wstąpienia do przyszłej ogólnorosyjskiej partii socjal- demokratycznej. Na początku XX w. wpływy Bundu miały się jeszcze ugruntować dość silnie na Ukrainie. W ostatnich latach XIX w. podjęły działalność i inne jeszcze organizacje nielegalne. W Petersburgu, Kijowie, Wilnie i Białymstoku powstały koła grupy Raboczeje Znamia (Sztandar Pracy), która wydawała też gazetę pod tą samą nazwą. W stolicy ukonstytuowała się grupa Raboczaja Mysl (Myśl Robotnicza) i w latach 1897 -1902 wydała 16 numerów pisma pod tymże tytułem. W 1897 powstał w Kijowie Związek Walki, przy czym utworzono oddzielną grupę wydawniczą "Raboczaja Gazieta". Nadmierna ilość luźnie z sobą złączonych grup i kółek wykluczała jednolitą i bardziej intensywną działalność, toteż z coraz większą siłą zaczęły się ujawniać tendencje zjednoczeniowe. Liczne rozmowy i pertraktacje, do których wciągnię- to także rosyjskie organizacje socjaldemokratyczne z zagranicy, otwo- rzyły wreszcie pewne perspektywy zjednoczenia. Postanowiono je przeprowadzić na Zjeździe w Mińsku (1-3 III 1898 r.). Zjazd doszedł do skutku przy udziale tylko dziewięciu delega- tów; sześciu reprezentowało Petersburg, Moskwę, Kijów i Jekatery- nosław, pozostali trzej byli wysłannikami Bundu. Na Zjeździe wy- brano trzyosobowy Komitet Centralny nowej partii, któxą po dłuż- szej dyskusji nazwano Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Ro- sji - SDPRR (w skrócie rosyjskim RSDRP). Na polecenie Zjazdu wydano nieco później manifest głoszący konieczność walki o swo- body polityczne i dający wyraz nadziei, że proletariat zrzuci jarzmo samowładztwa i potem rozprawi się też z kapitałem. Autorem ma- nifestu był Struve, który w tym czasie uważał, się za marksistę i współpracował z niektórymi działaczami socjaldemokratycznymi na płaszczyźnie teoretycznej. Niedługo potem jednak nastąpiły areszto- wania, przestał istnieć wybrany w Mińsku Komitet Centralny i do rzeczywistego zjednoczenia nie doszło. Mimo to Zjazd miński uwa- żany jest oficjalnie za pierwszy Zjazd SDPRR. WALKA Z "EKONOMIZMEM". ZNACZENIE,.ISKRY" Na tle rozdrobnienia organizacyjnego w ruchu socjaldemokra- tycznym szybko zaczęły się szerzyć i zdobywać grunt tendencje "ekonomistyczne", wyrażane najpierw na łamach petersburskiej "Rabo- czej Mysli", a wywodzące się teoretycznie z zachodnioeuropejskiego rewizjonizmu, którego głównym przedstawicielem był Edward Bern- stein. Ekonomizm stał się poglądem grupy nie związanych z sobą organizacyjnie działaczy i publicystów; uważali oni, że klasa robo- tnicza nie powinna zajmować się zdobywaniem swobód politycznych, lecz tylko i wyłącznie walką o polepszenie swoich warunków by- towych. Sytuacja sprzyjała wówczas rozpowszechnianiu się. takich poglądów, bardzo ciężkie warunki życiowe robotników mogły ich skłaniać do zaniechania walki politycznej - i rzeczywiście, ekono- mizm szybko zaczął przenikać do organizacji robotniczych. Z początkiem 1899 r. Rosja zapoznała się z bardzo osobliwym dokumentem ekonomistów, przywiezionym z zagranicy przez działa- 382 . 383 czkę tzw. Zagranicznego Związku Socjaldemokratów Rosyjskich, Ka- tarzynę Kuskową. Było to głośne Credo napisane przez Kuskową przed przyjazdem do Rosji (tytuł nie pochodzi od autorki) i formułu- jące określone postulaty pod adresem klasy robotniczej Rosji: nie . tworzyć własnej partii polity- \i111J\iJJlltlJ, /V Vl lll VjJ4V1 l V Lenin w r. 1897 wano go w tym samym jeszcze . r. 1899 za granicą, m. in. na łamach organu Zagranicznego Związku Socjaldemokratów Rosyj- skich - "Raboczeje Dieło" ("Sprawa Robotnicza") ; zespół redakcyjny tego periodyku sam zresztą ulegał wpływom ekonomizmu. Ogłoszenie Protestu rozwiązywało w pewnym sensie sprawę sporu z ekonomistami na gruncie teoretycznym, nadal jednak najważniejszym zadaniem po- zostawało zjednoczenie rosyjskiego ruchu robotniczego i utworzenie jednolitej, rewolucyjnej partii. Lenin podjął się energicznie tego zadania po powrocie do Rosji europejskiej. W kwietniu 1900 r. Lenin znalazł się w Pskowie, gdzie doszło do narady działaczy socjaldemokratycznych, z udziałem także Stru- vego i Tuhana-Baranowskiego. Ustalono tam, że w najbliższym czasie przystąpi się do wydawania ogólnorosyjskiej gazety rewolucyjnej w ce- lu prowadzenia systematycznej walki z ekonomizmem i.przygotowania gruntu dla utworzenia partii. Struve i Tuhan-Baranowski przyrzekali współpracę z przyszłym periodykiem, choć nie godzili się z jego rewolucyjnym kierunkiem. W lipcu Lenin wyjechał za granicę i zaczął przeprowadzać rozmowy z Wyzwoleniem Pracy i z innymi rosyjskimi organizacjami ; rezultatem rozmów było pojawienie się słynnej "Iskry". W kolegium redakcyjnym znaleźli się Lenin, Plechanow, Martow, Axelrod, Wiera Zasulicz i jeszcze jeden działacz socjaldemokratyczny, Aleksander Potresow. Pierwszy numer "Iskry" wyszedł 11 (24) XII 1900 r. w Lipsku, potem "Iskra" wychodziła też w Monachium, Londynie i Genewie - do października 1905 r. - łącznie wyszło 112 numerów. Od numeru 52 "Iskra" była już organem miensze- wików bez udziału Lenina. W marcu 1901 r. zaczęto również wy- dawać organ teoretyczny "Zaria"; łącznie wyszły 4 numery, ostatni w sierpniu 1902 r. "Iskra" poruszała bardzo szeroką tematykę, poczynając od za- gadnień taktycznych i programowych oraz artykułów ogólnych o kwes- tii robotniczej. Na łamach "Iskry" prowadzono walkę z ekonomiz- mem, naświetlano różne aspekty ruchu liberalnego i stosunku do innych partii, zamieszczano szczegółowe sprawozdania ze straj- ków i procesów w Rosji, otrzyrnywane od wielu korespondentów. Najwięcej artykułów napisali Lenin, Martow i Plechanow. Zespół redakcyjny "Iskry" był właściwie także organizacją polityczną, pro- wadzącą konkretną działalność w celu oderwania poszczególnych organizacji socjaldemokratycznych w Rosji od ekonomizmu. Na rzecz "Iskry" pracowali w Rosji tzw. agenci, którzy objeżdżali główne ośrodki organizacyjne, prowadzili,dyskusje z działaczami i stopniowo likwidowali nastroje przychylne ekonomizmowi. Na przełomie r. 1902 i 1903 zwolennicy ekonomizmu w Rosji nie przedstawiali już żad- nego realnego niebezpieczeństwa. "Iskrę" przewożono do Rosji różnymi drógami i przy użyciu różnych sposobów. Agenci zajmowali się także organizacją transportu i kolportażem, pomagali przy zakładaniu tajnych drukarń (czasem przedrukowywano w nich "Iskrę") i organizowali tzw. grupy współ- działania z "Iskrą". Była to praca polityczna o bardzo wielkim znaczeniu, a całokształt tych osiągnięć umożliwiał przystąpienie do realizacji idei zjednoczeniowej. Jednocześnie, po kilku latach względnego spokoju, zaczęły stopnio- wo od r.1900 przybierać coraz bardziej na sile wystąpienia robotnicze. Najwcześniejszą oznaką nowego ożywienia w ruchu robotniczyni była wielotysięczna demonstracja pierwszomajowa w Charkowie, podczas której władze musiały wprowadzić do akcji oddziały wojskowe, przy czym aresztowano około 200 osób. Także w innych miastach Rosji 384 zs - Historia Rosji 385 odbyły się w tym dniu demonstracje i masówki. W sierpniu strajko- wało w Tyflisie 3000 robotników zatrudnionych w tamtejszych war- sztatach kolejowych, w październiku nastąpiły zaburzenia w Zagłębiu Donieckim. Rok 1901 przyniósł dalszy wzrost ożywienia. Gdy w ol- brzymich Zakładach Obuchowskich w Petersburgu zwolniono z pracy 26 osób, nie stawiło się w dniu 7 V 1901 r. do pracy 4000 ro- botników; po wezwaniu oddziałów policyjnych nastąpiło starcie z robotnikami zgromadzonymi na szosie w pobliżu fabryki, po czym robotnicy przejściowo się rozbiegli; dla ostatecznego opanowania sytuacji musiano jednak użyć oddziałów wojskowych. "Obrona obu- chowska" była pierwszym poważnym starciem proletariatu rosyjskiego z policją i wojskiem. Strajki i demonstracje nie ustawały mimo najbardziej brutalnych wyczynów ze strony policji i żandarmerii. Do najbardziej zdecydo- wanych wystąpień robotniczych należał strajk w Rostowie nad Donem w listopadzie l902 r. Przyczyną były stale powtarzające się nad- użycia przy wypłacie wynagrodzeń w warsztatach kolejowych; przy- stępując do strajku kolejarze zażądali jeszcze skrócenia dnia robo- czego do 9 godzin i podwyżki płac. Zaraz potem włączyli się do akcji robotnicy z innych zakładów przemysłowych i strajk prze- kształcił się w powszechny. Przez 10 dni z rzędu robotnicy inajdowali się nieustannie na ulicach, a ciągle urządzane wiece nie przechodziły bez haseł i żądań o charakterze politycznym. I mimo że władze opanowały wreszcie sytuację po ściągnięciu oddziałów wojskowych i rot kozackich, znaczenie strajku rostowskiego wykracza w pew- nym sensie poza wszystkie dotychczasowe osiągnięcia - odtąd bo- wiem coraz rzadziej oddzielane będą w ruchu rohotniczym sprawy ekonomiczne od politycznych,.a postulaty polityczne nabierać będą coraz większej wagi. W 1903 r. wystąpienia robotnicze zaczęły osiągać punkt kulmi- nacyjny. Gdy w marcu doszło do konfliktu między robotnikami huty w miejscowości Złatoust w guberni ufijskiej i administracją przedsiębiorstwa, żołnierze zmasakrowali tłum na rozkaz gubernatora, zabijając 31 osób i raniąc 250. W lecie strajki objęły całe południe Rosji - Transkaukazję, Jekaterynosław, Jelizawetgrad, Kijów i Odes- sę, w jesieni doszło do wystąpień robotniczych nawet w Tomsku, na początku 1904 r. znowu zastrajkowano w Tyflisie i w Batum, zanotowano także zaburzenia w.guberniach nadbałtyckich. W Rosji zaczęła się kształtować nowa sytuacja rewolucyjna i tylko wybuch wojny z Japonią rozładował przejściowo napięcie. II ZJAZD SDPRR Ostatnie wydarzenia nastąpiły już po zjednoczeniu socjaldemo- kracji rosyjskiej. Przygotowania musiały trwać dość długo - ko- mitet organizacyjny wybrano na konferencji partyjnej w Białymstoku (w marcu 1902 r.) przy udziale przedstawicieli,;Iskry", Zagranicz- nego Związku Socjaldemokratów Rosyjskich, Bundu i kilku komi- tetów krajowych. W tym samym czasie pojawiła się pi-aca Lenina pt. Co robić, precyzująca jeszcze raz zasadnicze poglądy na rolę partii jako najwyższej formy organizacji klasowej i awangardy w walce proletariatu. Wybrany w Białymstoku komitet uległ rozbiciu na skutek are- sztowań i dopiero na konferencji w Pskowie, pod koniec 1902 r., wyłoniono nowy komitet organizacyjny. Wybory na II Zjazd przy- niosły wyraźny sukces zwolennikom kierunku reprezentowanego przez Lenina i "Iskrę". Ogółem 26 organizacji wysłało na Zjazd 57 dele- gatów, z czego 14 miało głos tylko doradczy. Komitet przyznał niektórym jednostkom terenowym głos podwójny, tak że 43 dele- gatów dysponowało 51 głosami. Wśród delegatów znajdowało się tylko 3 zwolenników ekonomizmu, poza tym 5 bundowców i około 10 tzw. "chwiejnych". Zjazd. obradował w dniach 17 (30) VII -10 (23) VIII 1903 r. najpierw w Brukseli, a potem w Londynie. Na zjeździe odrzucono sugestie Bundu w sprawie utworzenia partii na zasadzie federacyjnej. Zaproszeni na zjazd delegaci SDKPiL żądałi uchwalenia rezolucji, która by stwierdzała, iż proletariat polski nie może brać udziału w walce o odbudowę państwa polskiego; wniosek ten też nie spotkał się z przychylnym przyjęciem. Po rozpatrzeniu szeregu innych jeszcze zagadnień zajęto się najważniejszym problemem: programem i sta- tutem partii. Przyjęto program marksistowski, rewolucyjny, formułu- jący zdecydowanie tezę o rewolucji socjalistycznej i o dyktaturze proletariatu, co oznaczało istotny przełom w dotychczasowym pro- cesie kształtowania się form organizacyjnych rosyjskiego ruchu ro- botniczego. Uwzględniono również tżw. program-minimum, w którym wyszczególnione zostały najbliższe zadania partii: obalenie samo- władztwa i przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną, równo- uprawnienie wszystkich narodowości, wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy i lik vidacja wszystkich przeżytków dawnego systemu na wsi. Znalazło się ponadto w programie stwierdzenie dotyczące taktyki partii w najbliższym okresie - że SDPRR nie odmówi swego 386 .; 387 poparcia także innym formom ruchu rewolucyjnego i opozycyjnego, jeśli ruch ten skierowany będzie przeciw panującemu w Rosji ustrojowi. Ostrą dyskusję wywołało sformułowa-nie pierwszego punktu sta- tutu. Lenin i jego zwolennicy bronili tezy, że członkiem partii może być tylko ten, kto uznaje bez zastrzeżeń jej program, po- piera ją materialnie i co najważniejsze - bierze osobisty udział w pracy jedńej z organizacji partyjnych. Według poddanego również pod dyskusję sformułowania Martowa nie był konieczny ten oso- bisty udział, lecz "regularna współpraca osobista pod kierownictwem jednej z organizacji". Sformułowanie Martowa odpowiadało bardziej tym wszystkim uczestnikom Zjazdu, którzy w jakimś przynajmniej stopniu ulegali nastrojom oportunistycznym, wśród ńich także mniej zdecydowanym, tzw. "miękkim" iskrowcom. Dlatego ten jeden tylko punkt przyjęto w brzmieniu odmiennym niż propozycje leninowskie (28 głosami przeciw 22, przy jednym wśtrzymującym się). Zwolen- nik6w Lenina i linii "Iskry", którzy uzyskali zgodę Zjazdu na wszystkie prawie swoje propozycje i odnieśli też zwycięstwo w wy- borach do centralnych organów partii, nazwano bolszewikami (od wyrazu bo/sze - więcej), oportunistyczna mniejszość otrzymała nazwę mienszewików. Różnice między bolszewikami i mienszev kami, po- czątkowo mało istotne z wyjątkiem zapatrywań na kwestię człon- kostwa partii, później miały się znacznie pogłębić. Niedługo po Zjeździe zaczęły się spory na temat składu re- dakcji "Iskry". Zgodnie z postanowieniem Zjazdu dawną sześcio- osobową redakcję zmieniono ůna trzyosobową: Lenin, Plechanow i Martow, który jednak pracy ni podjął. Plechanow stał podczas trwania Zjazdu po stronie Lenina, lecz potem zaczął grawitować ku mienszewikom i zaproponował dokooptowanie wszystkich po- przednich redaktorów do składu redakcji. W związku z tym Lenin ustąpił i "Iskra" stała się pismem mienszewickim. Partia znalazła się w stadium impasu - wyjście z niego mogło nastąpić tylko poprzez zwołanie kolejnego Zjazdu, na co mienszewicy nie chcieli się zgodzić. Walka o zwołanie III Zjazdu trwać miała jeszcze przez cały rok.1904. PARTIA SOCJALISTÓW REWOLUCJONISTÓW Mimo że pod koniec XIX stulecia narodnictwo rewolucyjne prze- stało już istnieć, nie wygasły całkowicie idee narodnickie ani pamięć po bohaterach Woli Ludu, którzy albo zginęli, albo znajdowali się wówczas w Schlusselburgu. Dlatego ciągle jeszcze powstawały orga- nizacje i kółka pragnące kontynuować myśl narodnicką. Grupy te tworzono w ostatnim dziesiątku lat XIX w. w różnych miastach Rosji ; przyjmowały one z reguły nazwę socjal-rewolucyjnych. Również i za granicą, głównie w Szwajcarii, zaczął się kształtować ośrodek złożony z przebywających na emigracji działaczy narodnickich. Orga- nizacje krajowe były słabe i nie m rały większych wpływów, ale powstawało ich coraz więcej- i dlatego dość szybko podjęto pierwsze próby w kierunku zjednoczenia całego ruchu. Proces ten zakończył się w zasadzie w r. I901 i od tego czasu mówi się o PSR- Partii Socjalistów Rewolucjonistów, i o eserowcach - jej członkach. Program PSR, zatwierdzony zresztą przez Zjazd partyjny dopiero po kilku latach, przewidywał prowadzenie walki rewolucyjnej w celu obalenia absolutyzmu i przekształcenia Rosji w republikę demokra- tyczną na zasadzie federacyjnej. Ważną rolę w programie odgrywała kwestia agrarna; eserowcy zgodnie z tradycjami narodnickimi przy- wiązywali do niej dużą wagę i w ogóle cenili chłopstwo najwyżej jako siłę rewolucyjną. Ich założenia programowe przewidywały uspo- łecznienie wielkiej własności ziemskiej i utrzymanie wspólnot gmin- nych. Pracę swoją musieli, przynajmniej początkowo, prowadzić jednak głównie w ośrodkach miejskich, większe wpływy na wsi mieli zdobyć dopiero znacznie później. Jednym ze środków bez- pośredniego działania rewolucyjnego miały być akty terrorystyczne. Spośród byłych działaczy narodnickich znaleźli się w szeregach PSR: Katarzyna Breszko-Breszkowska, Michał Gotz i Osip Minor, z młodszych Mikołaj Awksientiew, Ilja Bunakow-Fondamiński i głów- ny teoretyk partii Wiktor Czernow. Organem partii była "Riewo- lucjonnaja Rossija", wychodząca za granicą w latach 1901-1905, dobrze redagowana i przynosząca informacje o sprawach chłopskich, o wydarzeniach wewnętrznych w Rosji i o działalności terenowych komitetów PSR. Pod koniec 1901 r. powstała w ramach PSR oddzielna Orga- nizacja Bojowa (BO - Bojewaja Organizacja), dysponująca odpowied- nimi środkami materialnymi i mająca dużą samodzielność w dzia- łaniu. Na czele jej stanął Grzegorz Gerszuni, przedtem działacz w środowisku proletariatu żydowskiego w Mińsku. Dziełem BO był udany zamach na ministra spraw wewnętrznych Sipiagina w r. 1902 oraz zabójstwo gubernatora Ufy, Mikołaja Bogdanowicza, sprawcy masakry robotników złatoustowskich, w r. 1903. Zaraz potem 388 389 Gerszuni został aresztowany i skazany na bezterminową katorgę. Na czele BO stanął wtedy Eugeniusz Azef, od lat pozostający na usługach ochrany, jeden z najbardziej nikczemnych prowokatorów w dziejach rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Przez wiele lat Azef odgrywał tę podwójną rolę - zdemaskowano go dopiero pod koniec 1908 r. r XVII. POLITYKA ZAGRANICZNA W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU ZMIANA POSTANOWIEŃ P I TRAKTATU PARYSKIEGO ORAŻKA w wojnie krymskiej uniemożliwiła Rosji prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej w od- niesieniu do sprawy cieśnin czy też w ogóle do zagadnień czarno- morskich i bałkańskich. Rosja utraciła w znacznej mierze swój prestiż międzynarodowy i musiała się poddać uciążliwym warunkom traktatu paryskiego. W takiej sytuacji tylko zniesienie postanowień z r. 1856 o restrykcjach na Morzu Czarnym mogło wprowadzić rosyjską politykę zagraniczną na pożądane tory. Zrealizowanie takiej koncepcji nie przedstawiało się bynajmniej łatwo. Ze zrozumiałych przyczyn nie mogła wchodzić w grę nowa wojna, pozostawały jedynie zabiegi dyplomatyczne, a Rosja po za- warciu pokoju znalazła się w wyraźnej izolacji. Anglia i Francja należały do zwycięskiej koalicji, Austria także w trakcie wojny za- znaczyła niejednokrotnie swoje nieprzychylne względem Rosji stano- wisko. Musiano działać ostrożnie i liczyć się z tym, że wyjście ' z kręgu izolacji nie nastąpi zbyt szybko, przynajmniej dopóty, dopóki nie znajdzie się odpowiednich sojuszników. I w tym kie- runku poszły starania dyplomacji rosyjskiej, kierowanej przez nowego ministra spraw zagranicznych, księcia Aleksandra Gorczakowa; jego poprzednik, Karol Nesselrode, ustąpił w r. 1856 po 40 latach przebywania u steru tego resortu. Gorczakow postanowił przede wszystkim wykorzystać pewne coraz wyraźniej zarysowujące się rozbieżności między głównym przeciwni- kiem Rosji - Anglią, i Francją, w której interesach nie leżało ani nadmierne osłabienie Rosji, ani zbytnie umocnienie pozycji Anglii. Na horyzoncie politycznym Europy zarysowywały się wów- czas perspektywy wojny francusko-austriackiej - Napoleon III chciał ją wywołać, ażeby doprowadzić do zjednoczenia Włoch i osłabić 39l Austrię. Na wypadek takiej wojny sojusz z Rosją, a przynajmniej neutralność Rosji nabierały dla Francji szczególnie dużej wartości. Przesłanki te umożliwiły obopólne zbliżenie; podczas osobistego spotkania w r. 1857 w Stuttgarcie Napoleon III i Aleksander II uzgodnili częśtiowo swoje poglądy, zajmując m. in. przychylną postawę wobec tendencji do połączenia się obu księstw naddunaj- skich w jedno państwo rumuńskie. Poróżniła ich natomiast już wtedy sprawa polska, nie na tyle jednak jeszcze, żeby to miało wykluczyć dalsze rozmowy. Trwały one rawie dwa lata i zakończyły się w r. 1859 tajnym układem, na mocy którego Francja przyrzekała poparcie dla zabiegów Rosji o zniesienie klauzuli w sprawie neu- tralności Morza Czarnego, Rosja zaś - eutralność w konflikcie zbrojnym Francji z Austrią. W tym samym jednak roku nastąpiło rozluźnienie z takim trudem montowanego sojuszu. Wojna z Austrią trwała krótko i zakończyła się szybkim zwycięstwem Francji i częściowym zjednoczeniem Włoch; ponieważ jednocześnie przypadły Francji w udziale pewne nabytki terytorialne, Napoleon III uznał ten kompleks spraw za wyczerpany i przestał się aktywnie zajmować koncepcją sojuszu z Rosją. Nie odniósłszy na tym polu sukcesu, Gorczakow skierował swoje wysiłki w stronę Prus. Możliwości porozumienia się były teraz o tyle większe i bardziej realne, że zarówno Rosja, jak i Prusy odnosiły się negatywnie do jakichkolwiek prób podnoszenia sprawy polskiej. Zaraz po wybuchu powstania styczniowego, w lutym 1863 r., pod- pisano w Petersburgu konwencję upoważniającą wojska obu stron do przekraczania granicy każdego z państw w trakcie działań przeciw powstańcom. Układ ten, zwany także konwencją Alvensle- bena (od nazwiska przedstawiciela Prus, który go podpisał), zawarto głównie z inicjatywy Bismarcka. Kanclerz pruski chciał nawet pójść jeszcze dalej i zaoferował Rosji współdziałanie zbrojne w walce z Polakami, czemu jednak się w Petersburgu musiano przeciwstawić ze względów prestiżowych. Następstwem konwencji były noty dypbma- tyczne szeregu państw europejskich w sprawie polskiej; Rosja od- powiedziała na nie z początku wymijająco, potem odmownie, co było niepowodzeniem dyplomatycznym przede wszystkim dla Napo- leona III, który sprawę polską najbardziej eksponował. Wypadki 1863 r. oznaczały oczywiście także zerwanie Rosji z Francją. Zacieśniać się natomiast miała odtąd stale przyjaźń rosyjsko-pruska, świetnie wykorzystywana przez Bismarcka, który przygotowywał się do zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus. Po 392 zwycięskich wojnach z Danią (1864) i Austrią (1866) Bismarck po- stanowił usunąć ostatnią przeszkodę i rozgromić Francję. Na spo- tkaniu w Ems (miejscowość uzdrowiskowa w pobliżu Koblencji) Aleksander II obiecał królowi pruskiemu Wilhelmowi I, że w wypadku wojny prusko-francuskiej Rosja nadal pozostanie neutralna, co więcej, nie -dopuści -do udzielenia pomocy Francji p zez Austrię; w zamian za to Prusy przyrzekły Rosji poparcie w zabiegach o zmianę po- stanowień traktatu paryskiego. Niebawem nastąpiły działania wo- jenne, seria ciężkich klęsk militarnych Francji i wzięcie do niewoli Napoleona III. Po kilkunastu latach starań dyplomacja.rosyjska uznała ten mo- ment za najodpowiedniejszy i 19 (31) X 1870 r. Gorczakow rozesłał do wszystkich państw europejskich notę cyrkularną z zawiadomie- niem, że Rosja przestaje uznawać klauzulę traktatu paryskiego o ne- utralności Morza Czarnego, motywując to faktem, że inne państwa naruszały niejednokrotnie warunki tego układu. Odpowiedzią na notę były protesty ze strony Anglii, Francji i Włoch; realnie mógł się liczyć tylko protest angielski, lecz w ówczesnej sytuacji Anglia nie miała poważniejszych sojuszników w Europie. Francja nie liczyła się, znaczenie Włoch było jeszcze niewielkie, Prusy stały po stronie Rosji, Austria obawiała się występowae przeciw Prusom. Ostatecznie załatwiono całą sprawę na konferencji w Londynie z początkiem 1871 r. Rosja uzyskała z powrotem prawo utrzymywania floty wojen- nej na Morzu Czarnym i budowania umocnień na wybrzeżach, a prawo udzielania zezwoleń na przepuszczanie okrętów przez cieś- niny - pozostawiono Turcji. Przyjaźń rosyjsko-niemiecka utrzymywała się jeszcze przez pe- wien czas i po zjednoczeniu Niemiec, dla których w związku z dalszymi planami Bismarcka neutralność Rosji ciągle miała wielką wagę. Coraz ściślej też wiązały się z polityką Berlina poczynania dyplomatyczne Austrii, tak że najbliższe lata miały przynieść za- cieśnienie więzów między tymi trzema państwami. W 1873 r. doszło do podpisania kilku aktów dyplomatycznych, m. in. konwencji wojskowej rosyjsko-niemieckiej w Petersburgu i rosyjsko-austriackiej w Sch nbrunnie i dlatego mówi się zwykle, choć nie całkiem ściśle, o ukonstytuowanym wtedy "sojuszu trzech cesarzy". I mimo że sojusz ten ulegnie jeszcze potem dalszemu zacieśnieńiu, już około 1875 r. zarysowały się poważne pęknięcia w dość jednolitej dotąd budowie. Na tle zamierzeń Bismarcka, dążącego do powtórnej wojny z Francją, oraz przeciwieństw austńacko-rosyjskich na Bałkanach - utrzymanie 393 jednolitej linii politycznej stało się niemożliwe, zwłaszcza gdy nastąpiły kolejne komplikacje polityczne w Turcji europejskiej. ROSJA i STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ Stosunki polityczne Rosji ze Stanami Zjednoczonymi datują się już od pierwszych lat egzystencji nowego państwa na kontynencie amerykańskim. Początkowy etap - rzecz szczególnie charakterysty- czna w porównaniu z długim okresem późniejszym - ukształtował się pod nie najlepszymi auspicjami. Już w 1781 r. zjawił się w Peters- burgu dyplomata amerykański, Francis Dana, podejmując zabiegi o uznanie przez Rosję. Ani energia, ani cierpliwość nie pomogły jed- nak, bo chociaż Dana ponawiał swoje próby przez dwa lata, Kata- rzyna II nie wyraziła zgody, nie chcąc podważać dobrych stosunków Rosji z Wielką Brytanią. Sytuacja zmieniła się pod tym względem dopiero za Aleksandra I, za to jednak radykalnie i trwale. Wstąpiwszy na tron w aureoli liberalnego władcy, dla którego największe znaczenie mają dobrobyt i szczęście poddanych, Aleksander nawiązał korespondencję z To- maszem Jeflf ersonem, prezydentem Stanów w latach I 801- I 809 ; wymieniane listy świadczą o wielkim szacunku i głębokiej admiracji wzajemnej obu mężów. Później, gdy Aleksander zwiąże się ściśle z reakcyjnymi monarchami Europy w Świętym Przymierzu, zapał i uwielbienie Jeflfersona ostygną; nie będzie on już jednak wtedy prezydentem. Niemal jednocześnie z pierwszymi rozmowami politycznymi za- częły dochodzić do głosu potrzeby coraz bliższych związków eko- nomicznych, chociaż i na tym polu miała się pojawić niejedna trudność. Przełom XVIII i XIX w. był dla Rosjan okresem usta- bilizowania się na Alasce. Zaczęły tam wówczas powstawać pierwsze osiedla rosyjskie, słabe jeszcze liczebnie, zaopatrywane z niemałymi trudnościami i działające w atmosferze nieustanne o niebezpieczeń- stwa, które zagrażało przede wszystkim od strony plemion miejsco- wych. Alaska przynosiła jednak też krociowe dochody. Korzystało z nich zresztą nie tyle państwo, ile założona w 1799 r. Kompania Rosyjsko-Amerykańska; nazwa nie oznacza, że w skład jej wchodzili także Amerykanie - była to po prostu kompania rosyjska do spraw związanych z posiadłościami amerykańskimi. Z jej ramienia długo i sprężyście rządził Alaską i Aleutami w latach 1790-1819 "mały car", Aleksander Baranow, jeden z wybitniejszych i na pewno 394 ; bardzo oryginalnych działaczy w historii śmiałych wyczynów Rosjan na Pacyfiku. W 1808 r. podjęto nawet próbę osiedlenia się w Kali- fornii, na terytorium wówczas politycznie hiszpańskim. Po czterech latach doszło tam rzeczywiście do założenia osiedla rosyjskiego, zwa- nego "Ross" (osiedle Ross lub Fort Ross), które przetrwało do r.1848. Osiedla rosyjskie ńa Alasce mogły stać się przyczyną poważnych konfliktów - zarówno Anglicy, jak i Amerykanie z niechęełą obserwowali działalność Kompanii i sami myśleli o jak najaktywni ej- szym włączeniu się do eksploatacji terenów północnych. Dość szybkó wziął jednak górę rozsądek polityczny i jeszcze za Aleksandra I podpisano dwa układy: szczególną wagę miała konwencja rosyjsko- -amerykańska (1824), która oprócz problemów żeglugi i połowu ryb regulowała także sprawy terytorialne, ustalając, że południową granicą posiadłości rosyjskich będzie 54 równoleżnik. W rok później zawarto analogiczny układ z Anglią. Kolejny traktat między Rosją i Stanami Zjednoczonymi w sprawie handlu i żeglugi morskiej podpisano w Petersburgu (1825). W ukła- dzie tym poręczono sobie nawzajem prawo wpływania statków do tych wszystkich portów na terenie drugiego państwa, w których była w ogóle dozwolona wymiana towarowa z zagranicą. Obie strony uzyskiwały też prawo utrzymywania swoich konsulów i ajen- tów handlowych w portach partnera. Traktat pozostawał w mocy do końca r. 1838, a także i później, gdyby go nie wypowiedziano na rok przed ewentualnie żądanym terminem. Układ ten okazał się wyjątkowo żywotny - dopiero w 1913 r. wypowiedział go rząd Stanów Zjednoczonych, zresztą na tle konfliktu o innym charakterze. Jasną jest rzeczą, że w stosunkach Rosji ze Stanami postawa Anglii musiała mieć bardzo istotne znaczenie. Bywało pod tym wzglę- dem różnie, nigdy jednak Anglia i Rosja nie walczyły przeciw sobie i dopiero wojna krymska przyniosła przełom.. Anglia znalazła się w koalicji przeciwrosyjskiej, a jej najbardziej wpływowy minister, Henry Palmerston, wystąpił - co prawda nieoficjalnie - z postu- latem oderwania od Rosji szeregu prowincyj: Finlandii z Wyspami Alandzkimi, guberni nadbałtyckich, Krymu i Gruzji. W takiej sytuacji zacieśnienie więzów przyjaźni ze Stanami Zjednoczonymi stawało się oczywiście nakazem chwili. Tylko postawa Stanów Zjednoczonych mogła hamować temperament ówczesnych kierowników polityki angielskiej, a we wzajemnych stosunkach Stanów i Anglii było nie- mało punktów spornych. 395 Dlatego też wszystkie rozmowy rosyjsko-amerykańskie odbywały się wówczas w atmosferze zaufania i wyraźnej sympatii; przejawem jej była m. in. podjęta w połowie 1854 r. przez Stany próba za- pośredniczenia w likwidacji konfliktu między Rosją a koalicją. Stara- nia te nie dały rezultatu, ale przyczyniły się do umocnienia stosunków. Za najważniejszy przejaw przyjaźni rosyjsko-amerykańskiej podczas wojny krymskiej uważa się ten bardzo znamienny fakt, że Stany Zjednoczone ostrzegły podobno Rosję o mającym nastąpić napadzie floty sojuszniczej na Pietropawłowsk Kamczacki. Sprawa nie jest zbyt jasna i przedstawia się ją różnie, w każdym jednak razie co najmniej dobre intencje ze strony amerykańskiej nie mogą przy rozpatrywaniu genezy tych wydarzeń budzić wątpliwości. Jeszcze w ciągu całego 1855 r. nadal wchodziło w grę ewentualne pośrednictwo Stanów Zjednoczonych w toczącej się wojnie krym- skiej - także bez konkretnych rezultatów. Nie pociągnęło to jednak za sobą żadnego rozdźwięku w stosunkach między Stanami i Rosją, nawet wprost przeciwnie: obie strony jeszcze bardziej zbliżyły się do siebie w trakcie częstych konsultacji. A gdy minęło parę tylko lat od zakończenia tej wojny, nastąpiły z kolei w Ameryce wydarze- nia, które jeszcze bardziej podniosły rangę stosunków amerykańsko- -rosyjskich. Wybuch wojny domowej w Stanach Zjednoczo nych, zwa- nej także secesyjną lub abolicjonistyczną, zapoczątkował długotrwałe napięcie na arenie międzynarodowej. Tylko że sytuacja jak gdyby się odwróciła: teraz już nie Rosja, lecz Amerykanie potrzebowali poparcia. Ponieważ stany południowe miały za sobą sympatie Anglii i Francji, Unia północnoamerykańska pokładać mogła nadzieję głównie w Rosji. Nie było to jednak takie proste, m. in. ze względu na odmien- ność urządzeń państwowych i społecznych; konserwatywne ziemiań- stwo rosyjskie mogło bardziej sympatyzować ze stanami południowy- mi, plantatorskimi - obie strony stosowały przecież podobne metody w gospodarce i taką samą niechęć wykazywały do postępu społecz- nego. Zadecydować jednak musiały siła i znaczenie międzynarodowe, a tymi walorami legitymowała się tylko Unia, a nie stany połud- niowe. Dlatego jasne było, że Rosja stanie po stronie Unii, dlatego ambasador rosyjski rezydował podczas wojny w Waszyngtonie, a nie w Richmondzie. Co prawda, Rosja mimo wszystko zachowywała długo ścisłą neutralność i nie rezygnowała z prób nakłaniania obu stron do zgody. Wyraźnie zmieniło się wszystko dopiero w r. 1863, gdy współ- 396 działanie rosyjsko-amerykańskie nabrało konkretnego charakteru; szkoda tylko, że i sprawa polska odegrała przy tym rolę jednego z czynników. Stany Zjednoczone nie przyłączyły się do protestów Anglii i Francji przeciw polityce Rosji w okresie powstania stycz- niowego. Nie był to czynnik najważniejszy ani też jedyny - jeśli chodzi o inne, trudno nie wspomnieć o zniesieniu poddaństwa w Rosji w r. 1861 i niewolnictwa w Stanach w r. 1862. W drugiej połowie r. 1863 rząd rosyjski podjął akcję bardzo śzńiałą i bardzo oryginalną: w portach amerykańskich pojawiły się wtedy jednostki floty rosyjskaej. We wrześniu wpłynęła do Nowego Jorku eskadra dowodzona przez admirała Stefana Lesowskiego, a w październiku znalazły się w San Francisco statki rosyjskie z Oceanu Spokojnego; dowodził nimi admirał Andrzej Popow. Moty- wy obu tych pociągnięć były bardziej skomplikowane, niżby się mogło wydawać - Rosjanom chodziło m. in. o koncentrację swoich własnych jednostek, ażeby nie dać nieprzyjacielowi możliwości napadu na rozdrobnione siły. Niezależnie jednak od całej różnorodności celów słusznie uznano to w Ameryce za akt prawdziwej i szczerej przyjaźni. Podkreślić jeszcze trzeba, że te oryginalne manewry floty rosyjskiej wywołały oczywiście także w Londynie odpowiedni re- zonans. Po dwóch latach od żakończenia wojny secesyjnej, w 1867 r., zrealizowana została inna oryginalna transakcja: Rosja sprzedała. Stanom Zjednoczonym Alaskę i Wyspy Aleuckie. Nie było już wtedy Kompanii Rosyjsko-Amerykańskiej, uprawnienia jej wygasły ostate- cznie w 1862 r. i nie zostały wznowione. Powodów sprzedaży Alaski da się wyliczyć sporo: trudności w utrzymaniu i przede wszystkim w zaopatrywaniu tak odległych punktów, wyraźnie zmniejszona do- chodowość z eksploatacji (nie wiedziano jeszcze o złocie), kłopoty finansowe Rosji, chęć utrzymania dobrych stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Wbrew temu, czego można by się spodziewać, Amerykanie nie bardzo kwapili się do tej transakcji i rząd musiał używać różnych środków, aby wreszcie do niej doprowadzić. W ogóle zaś stosunki Rosji ze Stanami wkroczyły wtedy w fazę bardzo dłu- giej i silnej stabilizacji. DALEKI WSCHÓD I AZJA ŚRODKOWA W okresie wzmożonych akcji dyplomatycznych na Zachodzie Rosja nie przestawała się zajmować intensywnie sprawami azjatyckimi. Uwagę zwrócono przede wszystkim na Kraj Nadamurski, rozległe 397 tereny na półnoć od Amuru, należące od zawarcia traktatu nerczyń- skiego w r. 1689 nominalnie do Chin, a w rzeczywistości raczej bezpańskie i mimo znacznych bogactw naturalnych, głównie leśnych, bardzo słabo zaludnióne. Powrót do północnej części dorzecza Amuru zapewniał Rosji nowe tereny kolonizacyjne, możność eksploatacji tamtejszych bogactw i znacznie dogodniejsze wyjście na Ocean Spo- kojny; posiadane dotychczas wybrzeże Morza Ochockiego i Beringa miały znaczenie o wiele mniejsze. W latach 1849 -1855, podczas ekspedycji kierowanych przez kapitana Genadiusza Newelskiego, dokonano wa nych ustaleń geo- graficznych w rejonie północnego Sachalinu i ujścia Amuru. Stwier- dzono wówczas ostatecznie, że Sachalin jest wyspą, i zaczęto zakładać pierwsze osiedla rosyjskie nad Amurem, wśród nich Nikołajewsk w pobliżu ujścia tej rzeki. W 1853 r. Rosjanie opanowali północny Sachalin ; do południowego rościli sobie pretensje Japończycy, = lecz oddali go Rosji w r. 1875 w zamian za Wyspy Kurylskie. Sprawę Kraju Nadamurskiego rozstrzygnięto w pertraktacjach z Chinami, które traktatem zawartym w Ajgunie (w Mandżurii, na prawym brzegu Amuru) w r. 1858 wyraziły zgodę na przejęcie przez Rosję terytoriów leżących na lewym brzegu Amuru. Żeglugę na trzech głównych rzekach tamtejszych, na Amurze i jego rdopływach, Sungari i Ussuri, zastrzeżono wyłącznie dla statków rosyjskich i chińskich. Nieco potem podpisały obie strony korzystny dla Rosji traktat handlowy, a w r. 1860 układ w Pekinie, na mocy którego Rosja otrzymałajeszcze Kraj Ussuryjski, między Ussuri a wybrzeżem. W tym samym roku założono w południowej części tego kraju Władywostok, który bardzo szybko nabrać miał wyjątkowego zna- czenia handlowego i strategicznego. Po wojnie krymskiej ukształtowały się również realne możliwości ekspansji w kierunku Azji Środkowej. Istniały tam od dawna trzy organizmy państwowe: największy - chanat Kokandzki (Kokand), na południe od stepów kazachskich, między Morzem Aralskim a Chi- nami; chanat Chiwański (Chiwa), na południe od Morza Aralskiego, i emirat Buchary na granicy z Afganistanem. Między Chiwą, Bucharą, Afganistanem i Persją rozciągały się stepy turkmeńskie, zaludnione główńie przez koczowniczych Turkmenów. Ludność państw środko- woazjatyckich była bardzo różnorodna. Najwyższy poziom kultury materialnej i duchowej reprezentowali Uzbecy i Tadżykowie, którzy prowadzili życie osiadłe i zajmowali się rolnictwem, ogrodni- ctwem i rzemiosłem; głównym zajęciem innych plemion - Kirgizów, Kazachów i Karakałpaków - była hodowl patriarchalno-feudalny, despotyzm władcbw i między ugrupowaniami feudalnymi uniemo2 c; czny i kulturalny i pogrążały w ruinie w l , także niezależnie od tego znosić musiałd ja d ' ,' stwa. Istniało również oficjalnie niewol ictw ; ; Rosja utrzymywała ożywione stosun i ek . ;' , !., Azji Środkowej od początku XIX w., zak p0 ,, ; bawełnę i wywożąc tam tkaniny i ró ne użytku. Z końcem lat trzydziestych zaGzęły 2e ' "1I , Afganistanu przez Anglię i wtedy towary Si p ' "' , na rynkach środkowoazjatyckich. Rywal iza j dhg ; l ;!,, utratą tych rynków i dlatego już przed wOjh 2 ( I i, , ;, wano się w Petersburgu do ekspansji poůlity k , ,; , Zbyt wielkich sił nie można było w ty hej 4 ,' wodu wiążących Rosję wydarzeń w E uropi el ;i 1 marszów przez okolice pustynne i bezw dneei i działać stopniowo, etapami, z przygobl.owy dldt I zaplecza. dhie ii W 1853 r. Rosjanie zdobyli kokandlzką prawym brzegu Syr-Darii i zaczęli budD w r tej rzeki, równolegle do granisy z Ko lcat ' , wano taką samą linię po wschodniej et suwając się od Semipałatyńska na pol i w tym rejonie warownię Wiernyj (d2i północno-wschodnich granic.Kokandu. hamowanie dalszej ekspansji, lecz gdy w czono, rozpoczął się w r. 1864 dwud przyłączono całą Azję Środkową. W 18 miast Kokandu - Taszkient, potem się również na terytorium Buchary. W uznały swą zależność od Rosji, tracąc j z których utworzono generał-gubernators przyszła kolej na Chiwę; musiała on odstąpić część swoich terenów, przyzn wileje handlowe i zapłacić kontrybucję, aż do końca istnienia caratu państwa Kokand jako chanat zlikwidowano zu i resztę terytorium kokandzkiego przył fergański. 3 g 399 Na zwycięstwa rosyjskie złożyły się głównie przewaga techniczna i dobre wyszkolenie wojsk. Te same czynniki odegrały decydującą rolę w akcji podboju stepów turkmeńskich, prowadzonej od końca ósmego dziesiątka lat XIX w. i zakończonej w r. 1884 zdobyciem centrum Turkmenii - oazy Merw, a w r. 1885 - afgańskiej twierdzy Kuszka. Wydarzenia te omal nie stały się przyczyną wybuchu wojny rosyjsko-angielskiej., ponieważ Anglicy nie bardzo chcieli się pogodzić z utratą możliwości ekspansji politycznej w kierunku na północ od Afganistanu i obawiali się też ewentualnej, chociaż nie zamierzonej, dalszej penetracji Rosjan na południe. Ostatecznie udało się jednak rozładować bardzo. napiętą sytuację : na mocy porozumienia zawarte- go w r. 1885 w Petersburgu doszło do zadowalającego obie strony wytyczenia granicy rosyjsko-afgańskiej, która miała być jednocześnie linią rozgraniczającą wzajemne sfery wpływów. Podbój Azji Środko- wej przez Rosję przyniósł tamtejszym narodom takie niewątpliwe osiągnięcia, jak położenie kresu nieustannym walkom wewnętrznym, zniesienie niewolnictwa, określony rozwój ekonomiczny i budowę dróg kolejowych; z drugiej jednak strony, twardy i bezwzgl ędny reżim wojskowy utrzymywano w Turkiestanie celowo przez wiele lat; urzędnicy carscy egzekwowali brutalnie wszelki należności skarbowe i niemal na każtiym kroku wymuszali łapówki w pienią- dzach i naturaliach; ludnością miejscową pogardzano i tłumiono bezlitośnie każdy odruch niezadowolenia. WOJNA Z TURCJĄ Upadek prestiżu politycznego Rosji po wojnie krymskiej musiał spowodować również osłabienie wpływów rosyjskich wśród znajdują- cych się pod panowaniem Turcji narodów bałkańskich.. Nie trwało to jednak długo, bo ruchy narodowowyzwoleńcze na Półwyspie Bał- kańskim rozwijały się z coraz większą siłą; w dążeniach tych można było liczyć głównie na pomoc Rosji, jedynego niepodległego państwa słowiańskiego i od lat zainteresowanego w wyparciu Turków z Europy. Interesy polityczne Rosji zbiegały się całkowicie z walką wyzwoleńczą Bułgarów, Macedończyków, częściowo także jeszcze Serbów, Rumu- nów i Greków. Ani Serbia, ani Rumunia nie miały całkowitej niepodległości. Garnizony tureckie znajdowały śię jeszcze w niektó- rych miastach autonomicznego księstwa serbskiego, niewielkiego zre- sztą i nie obejmującego wszystkich ziem zamieszkanych przez Serbów. Pozostawała pod zwierzchnictwem sułtana i Rumunia, chociaż Turcja nie mogła przeciwstawić się jej utworzeniu: w r. 1859 Mołdawia i Wołoszczyzna wybrały tego samego księcia, Aleksandra Jana Cuzę, który z końcem 1861 r. proklamował unię obu księstw. Pod bez- pośrednim panowaniem Turcji znajdowały się jeszcze także ziemie greckie, np. Epir, Tesalia, Kreta. Wszystkie narody bałkańskie, w szczególności Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy, liczyły na pomoc Rośji. Oprócz przesłanek ściśle politycznych niemałą rolę odgrywała wspólność religii - Słowianie bałkańscy byli w przeważającej większości prawosławni - także pokre- wieństwo językowe i wspólność alfabetu. Dochodził do tego jeszcze je- den moment: w samej Rosji z ajmowano się czynnie problemem Sło- wian pozostających pod panowaniem tureckim, otaczano rzeczywistą opieką wychodźców, uciekinierów i emigrantów politycznych z Buł- garii i Serbii, udzielano w różnorodnych formach pomocy studiującym w Rosji Bułgarom, Macedończykom i Serbom. W niektórych miastach Rosji powstały nawet w tym celu specjalne komitety słowiańskie. Niejeden zgrzyt wywoływała tylko działalność, głównie publicystyczna, niektórych słowianofilów rosyjskich, zaczęto bowiem w tyeh kołach. wysuwać ideę wielkomocarstwowego panslawizmu. i szerzyć m. in. pogląd, że wszyscy Słowianie powinni się jednoczyć tylko na grun- cie prawosławia i że osobom innego wyznania nie powinno się udzielać praw obywatelskich. Nie te poglądy przecież zadecydowały o wypadkach. Turcja nie zamierzała jednak dobrowolnie rezygnować ze swojej pozycji w Europie i utrzymywała ją nadal bezwzględnie i nieustępli- wie. Komplikująca się ciągle na Bałkanach sytuacja doprowadziła w r. 1875 do powstania w Bośni i Hercegowinie, a zaraz potem wybuchły silne ruchy antytureckie w Bułgarii. Powstanie wywołało szczególnie żywy oddźwięk w Europie, zarówno na dworach, jak i w szerokich kręgach społeczeństwa. Przybywali nawet do Bośni ochotnicy z różnych krajów, najwięcej z Rosji; jest rzeczą chara- kterystyczną, że znalazło się wśród nich sporo działaczy narodnic- kich, którzy dali w ten sposób przykład, że chcą walczyć nie tylko o wolność własnego ludu. Turcy dławili surowo wszystkie ruchy powstańcze. Nie na wiele zdały się próby mediacyjne podejmowane przez Rosję, która pro- ponowała przyznanie Bośni i Hercegowinie szerokiej autonomii, i przez Austrię, o wiełe bardziej powściągliwą w swoich wysiłkach. Turcja nie chciała przyjąć dalej idących propozycji, powstańców nie 400 ; zb - Historia Rosji 401 mógł oczywiście zadowolić projekt austriacki. Anglia godziła się tylko na minimalne ustępstwa na rzecz Bośni, nie chcąc w żadnym wy- padku dopuścić do dalszego o łabienia Turcji. Okrucieństwa tureckie w Bułgarii stały się przyczyną nowych powikłań: w połowie r. 1876 Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji. W tym czasie zmieniły się także już poważnie nastroje na dworze petersburskim- zaczęto coraz śmielej mówić o wojnie i wywierać w tym kierunku nacisk na cara. Nie chciał dopuścić do wojny Gorczakow i na razie też do niej nie doszło, rozwinięto natomiast zeroką kampanię po- mocy na rzecz Serbii. Wyjechało tam kilka tysięcy ochotników ro- syjskich, a naczelne dowództwo armii serbskiej objął generał Michał Czerniajew, zdobywca Taszkientu w r. 1865. Jednocześnie zaczęły się pertraktacje rosjůjsko-austriackie. Rosji chodziło o zapewnienie sobie neutralności ze strony Austrii na wy- padek wojny z Turcją, coraz bardziej prawdopodobnej. Obie strony zawarły w czerwcu 1876 r. porozumienie w Reichstadt (Zakupy, w północnych Czechach) i podpisały w styczniu 1877 r. tajną kon- wencję w Budapeszcie. Na mocy układu reichstadzkiego Rosja i Au- stria postanowiły na razie przestrzegać neutralności w konflikcie Turcji z Serbią i Czarnogórą, na wypadek zaś zwycięstwa Turcji przeciw- działać aktom przemocy i skłonić Turcję do wprowadz nia reform w Bośni. Austria zastrzegała sobie prawo do aneksji pewnej części Bośni i tureckiej Chorwacji, gdyby Turcja wojnę przegrała; Rosja otrzymać miała wtedy z powrotem południową Besarabię. W kon- wencji budapeszteńskiej była już mowa o o upacji Bośni i Herce- gowiny przez Austrię, która zobowiązywała się do neutralności pod- czas przyszłej wojny rosyjsko-tureckiej. W tym czasie zarządzono w Rosji częściową mobilizację, a próby skłonienia Turcji do wprowadzenia instytucji autonomicznych w Boś- ni, Hercegowinie i Bułgarii nie dały rezultatu. Serbia musiała kapitu- lować, tak że już jedna tylko mała Czarnogóra kontynuowała wojnę z Turcją. W takiej sytuacji Rosja, pozostając nadal neutralną, ry- zykowała cały swój autorytet wśród Słowian bałkańskich; nie było już innego wyjścia i w kwietniu 1877 r. wypowiedziano Turcji wojnę. Rosja zaczynała kolejną wojnę z Turcją w nie najbardziej ko- rzystnych warunkach. Jeszcze ciągle odgrywały rolę pewne następstwa wojny krymskiej, jeszcze nie zakończono reorganizacji armii po przeprowadzeniu reformy wojskowej. Dowództwo rosyjskie składało. się z ludzi częściowo nawet bardzo zdolnych, w większości jednak mało energicznych i przyzwyczajonych do starych metod w operacjach bojowych. Dołączyły się do tego poważne kłopoty z dostawami i nadużycia w intendenturze. Plany rosyjskie zakładały przemarsz przez Rumunię, sforsowanie Dunaju i później możliwie najszybsze posuwanie się w kierunku Konstantynopola. Dowództwo tureckie postanowiło zastosować taktykę obronną - główną linią obrony miał być Dunaj z kilku silnymi twierdzami na prawym brzegu. Nie udało się jednak Turkom utrzymać tej linii, chociaż wojska rosyjskie przeprawiły się przez Dunaj nieco później, niż początkowo zamierzano. Z końcem lipca generał Hurko obsadził najważniejsze przejście w Górach Bałkańskich - przełęcz Szypkę, i zaraz potem próbował rozwijać ofensywę dalej w kierunku południowym, spotkał się jednak z niezwykle silnym kontratakiem armii tureckiej i musiał odstąpić z powrotem za Bałkany. Szypki Rosjanie nie oddali, mu- sieli jej jednak bronić przez parę miesięcy z największym poświęce- niem, ponieważ Turcy chcieli zdobyć tę przełęcz za wszelką cenę. Obie strony poniosły bardzo duże ofiary, Turcy w swoich nieustan- nych atakach, a Rosjanie z powodu ciężkiej zimy - w okopach na Szypce zamarzło kilka tysięcy żołnierzy rosyjskich. W tym samym mniej więcej czasie, gdy Hurko docierał do Bałkanów, inne oddziały rosyjskie podeszły pod najsilniejszą twierdzę turecką w Bułgarii - Plewnę (dziś Plewen, na północny wschód od Sofii). Niewielka zwłoka w podjęciu decydującego uderzenia umożli- wiła Turkom znaczne umocnienie garnizonu Plewny, tak że nie- podobna już było wziąć jej szturmem, mimo że próbowano go trzy- krotnie. Plewna, świetnie broniona przez Osmańa-paszę, odpierała wszystkie ataki z tak wielkimi stratami dla szturmujących, że wy- wołało to poważne zaniepokojenie w Rosji. Dowództwo rosyjskie postanowiło ostatecznie przejść do długotrwałego oblężenia; po wy- czerpaniu zapasów żywności Osman-pasza usiłował wyjść z twierdzy i przedrzeć się przez pierścień blokady, lecz nie było to możliwe i 28 XI (10 XII) 1877 r. Rosjanie weszli do Plewny. TRAKTATY POKOJOWE Dalsze działania wojenne rozwijały się już bardzo szybko i po- myślnie dla wojsk rosyjskich - w styczniu 1878 r. kapitulował Adrianopol i jeszcze w tym samym miesiącu Rosjanie dotarli prawie do samego Konstantynopola. Sytuacja Turcji była beznadziejna, 402 403 zwłaszcza że na froncie zakaukaskim, gdzie także toczyły sig walki; Rosjanie stale odnosili sukcesy; już w pierwszych tygodniach wojny wzięto Bajazet i Ardahan, w listopadzie 1877 r. Kars, a w lutym 1878 r. nawet Erzerum. Nie mogąc już liczyć na żadne nadzwyczajne okoliczności, które by spowodowały jakiś zwrot w wojnie, Turcja wyraziła zgodę na zawarcie pokoju. Pertraktakcje ukończono bardzo szybko, co leżało także w interesie Rosji, gdyż zaniepokojona jej zwycięstwami Anglia zaczęła już grozić wojną. Rosjanie zrezygnowali więc z zamiaru opanowania Konstantynopola; 19 II (3 III) 1878 r. podpisano traktat pokojowy w San Stefano (na południowy zachód od Konstantynopola). Rosja otrzymywała Ardahan, Bajazet, Kars i Batum w Trans- kaukazji oraz zwrot południowej Besarabii. Turcja uznawała w całej pełni niezawisłość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, wyrażając jedno- cześnie zgodę.na powiększenie terytorium tych państw : Serbii o tzw. Starą Serbię (Nowy Bazar i Nisz), Czarnogóry o częś Hercegowiny, Rumunii o Dobrudżę. Powstawało autonomiczne, oidzielne księstwo bułgarskie, nominalnie tylko zależne od Turcji, a obejmujące tery- torium od Dunaju do Morza Egejskiego, łącznie z Macedonią. Turcja zobowiązywała się do bezzwłocznego wprowadzenia reform w Bośni i Hercegowinie. r Ani Anglia, ani Austria nie chciały jednak zaaprobować tego traktatu, niewątpliwie korzystnego dla Rosji, lecz przede wszystkim dla Słowian bałkańskich. Sytuacja znów się zaostrzyła, znowu zaczęto w Anglii mówić o wojnie. Bismarck uchylił się od bezpośredniego poparcia i Rosja musiała się zgodzić na zwołanie konferencji, która miała się zająć rewizją traktatu w San Stefano. Zrobiono to na kongresie w Berlinie ź udziałem.iViemiec, Anglii, Rosji, Austrii, Francji, Włoch i Turcji. Akt ostateczny, podpisany 1 (13) VII 1878 r., wprowadzał zmiany bardzo niekorzystne przede wszystkim dla narodu bułgarskiego. Mocarstwa wyraziły wprawdzie zgodę na utworzenie Bułgarii, ale okrojonej do o bszaru między Dunajem i Bałkanami, bez dostępu do Morza Egejskiego i bez Macedonii, która pozosta- wała przy Turcji; przyszły książę bułgarski miał być lennikiem suł- tana: Południowa część terytońów bułgarskich przekształciła się w au- tonomiczną prowincję - Wschodnią Rumelię, przy czym była to tylko autonomia administracyjna, a władzę polityczną i wojskową nadal sprawować miała Turcja. Zarówno w Bułgarii, jak i we Wschodniej Rumelii pozostawał do określonego Ierminu rosyjski korpus okupacyjny. Zmniejszano serbskie i czarnogórskie nabytki terytorialne, przyznane obu tym krajom na mocy traktatu w San Stefano, nastąpiło jednak też wreszcie uznanie całkowitej niezawisłości Serbii, Czarnogóry i Rumunii przez Turcję i wszystkie państwa biorące udział w kongresie berlińskim. Postanowienia dotyczące Rosji zmieniły się w stosunkowo nie- wielkim stopniu. Rosja otrzymywała południową Besarabię, między dolnym Prutem i północnym ramieniem deity Dunaju, a w Trans- kaukazji - Ardahan, Kars i Batum; Bajazet wracał do Turcji. Bośnia i Hercegowina przechodziły pod administrację Austro-Węgier, które miały wprowadzić tam swoje wojska; po 30 latach okupacja ta zostanie zamieniona po prostu na aneksję. Turcja poniosła zatem dość duże straty, utrzymała,jednak jeszcze w swoim posiadaniu wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego między Morzem Egejskim i Bałkanami, a poza tym północne prowincje greckie, terytorium albańskie, Macedonię i wysunięty najdalej na północny zachód sandżak nowobazarski, wciśnięty między Serbię, Hercegowinę i Czarnogórę. Największym osiągnięciem było utworze- nie Bułgarii, zwłaszcza że ani jej zależność lenna od Turcji, ani sztuczna egzystencja Wschodniej Rumelii nie trwały długo. Księciem bułgarskim został Aleksander Battenberg, syn księcia Hesji, który dość szybko zmienił, początkową orientację prorosyjską i zbliżył się do Austrii. Stosunki z Rosją popsuły się ostatecznie, gdy w r. 1883 Bułgaria zawarła z Austrią umowę w sprawie budowy linii kolejo- wej z Wiednia przez Belgrad i Sofię do Konstantynopola; Rosja natomiast usiłowała nakłonić rząd bułgarski do budowy linii bieg- nącej od Dunaju ku Bałkanom, która mogła mieć duże znaczenie strategiczne. W 1885 r. wybuchło powstanie we Wschodniej Rumelii i zaraz potem książę Aleksander proklamował połączenie i.ej pro- wincji z Bułgarią. Wtedy Rosja zaprotestowała przeciw ter-.u, jako przeciw naruszeniu postanowień kongresu berlińśkiego - oczywiście tylko dlatego, że Bułgaria zbliżyła się do Austrii. Doszło nawet do konferencji ambasadorów w Konstantynopolu i decyzji o,ko- nieczności przestrzegania tych postanowień, lecz w praktyce nie dało się to przeprowadzić. Pod naciskiem Anglii Turcja musiała zrezygno- wać ze Wschodńiej Rumelii, a Austria żagroziła Rosji wojną na wypadek interwencji rosyjskiej w Bułgarii. Dyplomacji rosyjskiej udało się tylko doprowadzić do przewrotu wewnętrznego w Bułgarii i oba- lenia Aleksandra Battenberga, po czym rządy objęła partia ruso- filska; trwało to jednak krótko - ostatecznie zwyciężyły i ugrun- towały się w Bułgarii, a także w Rumunii i Serbii wpływy austriackie. 404 405 POLITYKA ZAGRANICZNA ROSJI PO KONGRESIE BERLIŃSKIM Kongres berliński zapoczątkował poważne zmiany w dotychczaso- wym układzie sił politycznych Europy. Nastąpiło przede wszystkim ochłodzenie stosunków niemiecko-rosyjskich, które bardzo szybko odzwierciedliło się także w pociągnięciach natury ekonomicznej. W rok po kongresie rząd Bismarcka zamknął granice Niemiec dla importu rosyjskiego bydła i podniósł cło na wwożone z zagranicy zboże, co naruszało głównie interesy ziemian rosyjskich. W tymże r. 1879 Niemcy zawarły ścisły sojusz z Austrią, a po przystąpieniu do niego Włoch w r. 1882 ukonstytuowało się tzw. trójprzymierze. Mimo to Niemcy i Rosja potrzebowały się jeszcze nawzajem; dla Niemiec ciągle wielką cenę miała neutralność Rosji w zamierzonej przez Bismarcka rozprawie z Francją, a Rosja tylko z Niemcami mogła jeszcze prowadzić rozmowy o sprawach bałkańskich i tureckich. Przesłanki te umożliwiły w r. 1881 restytucję "sojuszu trzech cesarzy". Odnośny układ mówił o neutralności poszczególnych stron, gdyby jedna z nich znalazła się w stanie wojny, i poruszał też pewne kwestie związane z cieśninami i z układem sił na Półwyspie Bał- kańskim. Sojusz zawarto na trży lata i przedłużono go tylkoł'jeden raz. Gdy upłynął ostateczny termin, w r. 1887, Rosja i Niemcy zawarły tzw. układ reasekuracyjny, zobowiązując się w nim nawzajem do neutralności na wypadek wojny, ale nie bez wyjątków; układ nie obowiązywał w razie wojny Niemiec z Francją lub Rosji z Austrią, pozostawać miał natozńiast w mocy, gdyby wojnę zaczęła Francja czy Austria. Nie na wiele się jednak już to wszystko przydało- układu reas kuracyjnego, zawartego też na trzy lata, nie przedłużano, a stosunki rosyjsko-niemieckie pogarszały się z każdym rokiem. W dzie- dzinie kontaktów ekonomicznych doszło w pewnym momencie do prawdziwej wojny celnej między obu państwami, a Niemcy - wbrew poczynionym w układzie zobowiązaniom - nie popierały polityki rosyjskiej na terenie Bułgarii. W 1890 r. dostał dymisję Bismarck, który mimo wszystko zawsze dbał o poprawne stosunki z Rosją (zawsze chodziło mu zresztą także o sprawę polską o i zapewnie- nie Niemcom bezpieczeństwa od strony wschodniej na wypadek wojny z Francją), i wtedy Rosja zwróciła się ku Francji. Już wcześniej rząd francuski udzielił Rosji znacznej pożyczki, capoważnie ułatwiło rozmowy, które zaczęły się w r. 1891. Głównym elementem formalnym kształtującego się. sojuszu była wymiana not dyploma- tycznych między francuskim i rosyjskim ministrem spraw zagranicz- nych; tym ostatnirrx był wówczas Mikołaj Giers, zresztą germanofil, który wiele zrobił przedtem dla podtrzymania dobrych stosunków z Niemcami. Prócz tego obie strony opracowały konwencję wojskową, podpisaną w Petersburgu w r. 1892, ale zatwierdzoną dopiero z koń- cem roku następnego. Konwencja stwierdzała wyraźnie, że jeśli Niemcy lub przy ich poparciu Włochy uderzą na Francję, Rosja wystąpi przeciw Niemcom.z całą siłą, jaka będzie do jej rozpo- rządzenia; do tego samego zobowiązała się Francja - w wypadku napadu Niemiec lub przy ich poparciu Austrii na Rosję. Francja miała wystawić przeciw Niemcom 1 300000 żołnierzy, a Rosja 700-800 000, i to jak najszybciej, tak żeby Niemcy od razu musiały prowadzić wojnę na dwu frontach. Pod koniec XIX w. zaktywizowała się znacznie działalność dy- plomacji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie. W latach 1894-1895 Chiny toczyły niepomyślną dla siebie wojnę z Japonią i po jej zakończeniu musiały oddać Japonii Formozę, leżące na zachód od niej wyspy Peskadory oraz półwysep Liaotung na Morzu Żółtym; na południowym cyplu tego półwyspu znajdowały się dwa ważne porty: Talien i Port Artur. W wyniku zbiorowej interwencji mocarstw Japonia musiała zrezygnować z aneksji Liaotungu, ale Chinom po- została do zapłacenia bardzo wysoka kontrybucja; dzięki pośrednic- twu Rosji udzielono im pożyczki w Paryżu. Rosja od dawna utrzymywała dość ożywione stosunki handlowe z Chinami, a w tym momencie postanowiła przejść do silniejszego nacisku ekonomicznego; politykę taką mocno popierał ówczesny rosyjski minister finansów Sergiusz Witte; za jego sprawą utworzono m. in. bank rosyjsko- -chiński. W 1896 r. oba państwa zawarły sojusz obronny przeciw Japonii, przy czym Chiny wyraziły zgodę na poprowadzenie trans- syberyjskiej linii kolejowej (budowanej od r. 1891) przez Mandżurię. W 1897 r. nastąpiły wypadki, które umożliwiły rozszerzenie wpływbw rosyjskich, dotąd w zasadzie tylko ekonomicznych. W listo- padzie tego roku Niemcy zagarnęły port Tsingtao w zatoce Kiao- -Czao, a zaraz potem, jeszcze przed końcem roku, rosyjskie desanty morskie opanowały Talien i Port Artur. W 1898 r. Chiny zgodziły się na wydzierżawienie Rosji półwyspu liaotuńskiego i na budowę bardzo ważnego dla Rosji w takim układzie odgałęzienia kolei transsyberyjskiej - od Charbina do Portu Artura. Jednocześnie i inne mocarstwa poczyniły na wybrzeżu chińskim określone zdo- bycze, w odpowiedzi na co wybuchło w Chinach "powstanie bo- 406 407 kserów" zwrócone przeciw zaborcom. Mocarstwa stłumiły je działając solidarnie, a w toku tych działań wojska rosyjskie znalazły się na terytorium Mandżurii. Nie wywołało.to zadowolenia w Tokio, lecz Japonia chciała jednak uznać Mandżurię za rosyjską strefę wpły= wów - pod warunkiem, że Rosja uzna takie same prawa Japonii w Kórei. Rząd rosyjski nie przyjął tej propozycji, w Petersburgu bo- wiem zyśkiwali coraz większą prze- wagę zwolennicy agresywnej polityki na Dalekim Wschodzie, popierani przez bardzo wpływową wówczas klikę aferzystów, którym marzyły się olbrzymie dochody z eksploatacji bogactw Korei. Wtedy Japonia za- częła się przygotowywać do wojny i w r. 1902 zawarła sojusz z Anglią. Carat nie wyciągnął żadnych . wniosków z sytuacji i. coraz inten- sywniej realizował "wielki program azjatycki", mimo że w nowym ukła- dzie z Chinami (26 III (8 IV) 1902 r.) Rosja zobowiązywała się wycofać wojska z Mandżurii w ciągu Sergiusz Witte kilkunastu miesięcy. W 1903 r. do- stał dymisję Witte, zwolennik poko- jowej penetracji w Chinach, i utworzone zostało oddzielne na- miestnictwo Dalekiego Wschodu, obejmujące tereny generał-guberna- torstwa amurskiego (Kraj Nadamurski, I raj Ussuryjski, wybrzeże Morza Ochockiego, Sachalin, Kamczatka i Półwysep Czukocki) oraz obwód kwantuński (Liaotung). Namiestnikiem został zwolennik awan- turniczej i agresywnej polityki, admirał Eugeniusz Aleksiejew. Utw rzenie namiestnictwa spowodowało jeszcze większe zadraż- nienie w stosunkach z Japonią. Dopiero poniewczasie zorientowano się, że warto pójść na jakieś ustępstwa, bo wynik wojny nie musi być korzystny dla Rosji, było już jednak za późno. 27 I (9 II) 1904 r. Japończycy uderzyli niespodziewanie, bez wypowiedzenia wojny, na znajdujące się w Porcie Artura jednostki floty rosyjskiej, przyprawiając ją o ciężkie straty. Zaczęła się bardzo ciężka i bardzo kosztowna wojna z Japonią. P obszarniczej, i zawsze zależało mu bardziej na dochodowości własnego majątku niż na polityce. Toteż w okresie jego rządów nie działo się nic szczególnego; pewien wyjątek stanowić może wysunięty przez niego projekt wprowadzenia ziemstw w dziewięciu guber- niach zachodnich i w czterech innych, m. in. w archangiel- skiej i astrachańskiej. Sprawa nie należała do zbyt prostych, bo chciano za wszelką cenę uniknąć przewagi elementu polskiego w ziemstwach, i dlatego Goremykin proponował szerokie zastosowa- nie systemu nominacji. Ostatecznie projekt upadł, znalazłszy zbyt wielu oponentów; był wśród nich i jeden z.wybitniejszych rosyjskich mężów stanu, od r. 1892 minister finansów Sergiusz Witte, .który w r. 1897 przeprowadził gruntowną reformę finansową, opierając kurs rubla na parytecie złota. Z upadkiem projektu Goremykina skończył się również ten okres kariery jego twórcy; z końcem r.1899 ministrem spraw wewnętrznych został Dymitr Sipiagin, bardzo przeciętny działacz, ale jednocześnie bardzo energiczny i aktywny realizator drastycznie reakcyjnego kursu. EKONOMIKA ROSJI W OKRESIE IMPERIALIZMU Pierwsze dziesięciolecie panowania Mikołaja II zbiega się dość dokładnie z ostatecznym ukształtowaniem się tych przejawów w dzie- dzinie gospodarczej i politycznej, które pozwalają zaliczyć Rosję do mocarstw imperialistycznych. Ludność imperium wynosił.a, według pierwszego powszechnego spisu ludności w r. 1897, ponad 126 mln., przy czym największą gęstość zaludnienia wykazywały zachodnie i centralne terytoria Rosji europejskiej, częściowo także np. Trans- kaukazja. Pod koniec XIX w. więcej niż 2 mln ludzi pracowało w fabrykach i kopalniach, a liczbę tę należałoby znacznie powiększyć, gdyby się wzięło jeszcze pod uwagę robotników budowlanych, za- trudnionych w transporcie, przy budowie dróg kolejowych i różnych pracach sezonowych. Produkcja przemysłowa rosła nieustannie - rok 1894 i lata następne zaliczyć trzeba w ogóle do okresów koniun- ktury i np. budownictwo kolejowe też szło wówczas dosłownie mi- lowymi krokami naprzód, mimo związanych z tym afer, spekulacji, wysokich kosztów i wielu innych przeszkód. Najwięcej robotników pracowało w przemyśle włókienniczym- około 650 000; potem szedł przemysł ciężki - 550 000, spożywczy- 225 000 i ceramiczny - około 150 000, reszta zatrudniona była 4ll , . w przemyśle drzewnym, papierniczym i w różnych innych, mniej istotnych gałgziach przemysłu. Najsilniejszymi ośrodkami przemysło- wymi były Zagłębie Donieckie i ze względu na ropę Transkaukazja, a przede wszystkim okręg bakiński; nie traciły też znaczenia starsze centra przemysłowe: okręg centralny, okręg petersburski, a nawet Ural. Wskaźniki ilościowe produkcji, jeśli chodzi o najważniejsze jej dziedziny, przedstawiały się następująco: w r. 1900 wydobyto 630 mln pudów (10 320 000 ton) ropy naftowej i 1 mld pudów (16 380 000 ton) węgla, wytopiono około 180 mln pudów (3 mln ton) surówki i wyprodukowano około 135 inln pudów (2 200 000 ton) stali. Datujący się od tegoż roku kryzys ekonomiczny spowo- dował dość znaczne niekiedy obniżenie liczb produkcyjnych, które potem znowu zaczynają się podnosić, osiągając najwyższy pułap w r. 1913. Wydobycie węgla dochodziło w tym okresie aż do 36 mln ton, wytop surówki do 4 mln ton, produkcja stali do 3,5 mln ton. Wydobycie ropy utrzymywało się do r. 1904 na po- ziomie mniej więcej 11-11,5 mln ton ; od r. 1905 następuje bardzo znaczny spadek i od 1907 r. znowu wzrost, choć już w tempie mniej intensywnym. Przemysł Rosji odznaczał się wyjątkowo wysokim stopniem kon- centracji - niewiele mniej niż połowę robotników zatrudnia y wielkie przedsiębiorstwa, z załogami liczącymi ponad 500 osób. Działały również przedsiębiorstwa-giganty, jak specjalizujące się w produkcji parowozów, wagonów i dział Zakłady Putiłowskie w Petersburgu, gdzie zatrudniano do 12000 robotników. Nieustannie powstawały nowe wielkie przedsiębiorstwa monopolistyczne, a kryzys pierwszych lat XX w. dał tylko nowy impuls temu procesowi. Przesilenie eko- nomiczne zaczęło się już w drugiej połowie 1900 r. i trwało do początku r. 1903, odzwierciedlając się bardzo różnie w różnych gałęziach przemysłu i w poszczególnych rejonach. Niezależnie od zwykłych następstw kryzysu, a więc znacznego pogorszenia się sytuacji klasy robotniczej, nastąpić musiały również dość istotne zmiany w środowisku samych producentów: sporo przedsiębiorstw uległo likwidacji, niektóre, głównie największe i najsilniejsze, potrafiły czasem stosunkowo łatwo przetrwać najcięższe chwile. Tak czy inaczej, ten- dencje do tworzenia wielkich zrzeszeń monopolistycznych, częściowo zresztą już istniejących, zaznaczyły się ze szczególną siłą. Powstawały przede wszystkim syndykaty - dominująca w Rosji forma monopolu ekonomicznego: syndykat metalowców pohxdnia "Prodamiet" (nazy- wany także "Prodamieta"), syndykat fabryk produkujących wagony kolejowe "Prodwagon", syndykat producentów rur żelaznych "Trubo- prodaża" i inne, głównie w przemyśle naftowym i cukrowniczym. Kapitaliści korzystali w dziedzinie ekonomicznej z pomocy rządu w bardzo szerokim niekiedy zakresie. Najważniejszą rolę odgrywały zamówienia rządowe, następnie różne ulgi, pożyczki, premie i pro- tekcyjna polityka celna. Cła na towary importowane musiano pod- wyższać, ażeby umożliwić fabrykantom rosyjskim przezwyciężenie konkurencji obcej; najlepszym wyjściem mogło być stworzenie silnego rynku wewnętrznego, równoznaczne ze zwiększeniem siły nabywczej chłopa, czyli z polepszeniem jego warunków bytowych - rzecz nie do przeprowadzenia w Rosji carskiej. Wreszcie znaczną rolę w prze- myśle Rosji stale odgrywał też kapitał obcy. . Już w połowie XIX w. zadłużenie skarbu rosyjskiego za granicą dochodziło do bardzo poważnych sum i rosło nadal z każdym rokiem, osiągając w przededniu pierwszej wojny światowej wysokość 5,6 mld. rubli. Napływ kapitałów zagranicznych stał się szczególnie silny począwszy od ostatniego dziesiątka lat XIX w. w. związku z koniunkturą w przemyśle rosyjskim. Główną rolę odgrywały ka- pitały francuskie, inwestowane przede wszystkim w hutnictwie i w ko- palniach węgla, potem angielskie (przemysł naftowy, wydobycie zło- ta), niemieckie i belgijskie. Ekonomika Rosji wykazywała też i inne cechy właściwe im- perialistycznemu stadium rozwoju kapitalizmu. Oprócz monopolizacji przemysłu występował bardzo wyraźnie proces splatania się ze sobą kapitału przemysłowego i handlowego, czyli powstawanie tzw. kapi- tału finansowego, który starał ię uzyskiwać jak najlepsze źródła dochodów także poza granicami impeńum, głównie w krajach gra- niczących z Rosją, a zacofanych pod względem przemysłowym, jak Persja i Chiny. Coraz większe stawało się znaczenie banków, zwła- szcza w okresie kryzysu. Jeśli zaś chodzi o politykę zagraniczną, to właśnie na przełomie XIX i XX w. odznaczała się ona takimi ten- dencjami, jak dążenie do opanowania Mandżurii i Korei, nie mówiąc już o ciągle żywym, choć wtedy z różnych względów mało uze- wnętrznianym, zainteresowaniu cieśninami. Imperializm rosyjski róż- nił się też jednak od tego zespołu cech, którymi przywykło się określać imperializm amerykański czy angielski; chodzi tu z jednej strony o słabszy rozwój takich procesów, jak wywóz kapitałów za granicę, z drugiej natomiast o wszystkie pozostałości i przeżytki dawnego systemu, utrzymujące się w Rosji mimo wszystkich reform. Całokształt tych zjawisk pozwala zrozumieć przyczynę, dla której 412 413 Rosja carska do końca swego istnienia nie potrafiła dotrzymać kroku przodującym państwom Zachodu, bo nie mogła przezwyciężyć włas- nego zacofania zarówno w gospodarce, jak i w kwestiach ustrojowych. PROBLEM AGRARNY Sytuacja na wsi nie zmieniała się na lepsze, chociaż co roku chłopi masowo odpływali ku miastom w poszukiwaniu pracy. Mimo to ludność rosła nieustannie, a mieszkańcy wsi stanowili 3/4 całej ludności Rosji. Gospodarka rolna, mimo dużych skądinąd rezultatów produkcyjnych, stała na niskim poziomie, jeśli chodzi o technikę uprawy roli i wydajność pracy. Nawet w latach rekordowego uro- dzaju wydajność zbóż podstawowych z jednej dziesięciny ziemi była o wiele niższa niż w państwach zachodnich, w Ameryce czy w Japo- nii. .Zestawienia takie rzucają się również w oczy przy porówny- waniu danych dotyczących hodowli bydła, zwłaszcza zaś nierogacizny. Zajmowała natomiast Rosja pierwsze miejsce w świecie pod względem ilości koni. Stały wzrost liczby ludności, częste nieurodzaje i po- głębiająca się z roku na rok pauperyzacja mas chłopskich wywoły- wały następstwa, z których i czynniki państwowe nie mogły sobie nie zdawać sprawy; stąd dość liczne próby odgórne zaradzenia złu, podejmowane oczywiście z takim nastawieniem, ażeby w żadnym wypadku nie naruszyć obszarniczego stanu posiadania. Oprócz nie- licznych i raczej mało istotnych wyjątków nie wyszły też te próby poza nie kończące się debaty w niezliczonych komitetach i komisjach. W 1899 r. powołana została do życia specjalna komisja w celu zbadania przyczyn zubożenia guberni centralnych. Po dwuletnim obradowaniu członkowie komisji zdobyli się na oświadczenie, że najważniejszą wśród tych przyczyn jest rozdrabnianie się działek gruntowych we wspólnotach gminnych. Archaiczne wspólnoty zaczęły w ogóle budzić coraz większe zastrzeżenia, lecz o rozwiązaniu ich nikt jeszcze właściwie nie myślał - miało to nastąpić później i oka- zało się czymś niezwykle trudnym. Wspomniana komisja nie była ani pierwszą, ani ostatnią, narady trwały, a sytuacja na wsi stawała się coraz bardziej niepokojąca. Od lat 1898-1900 zaczęła przechodzić przez wsie w wielu guberniach nowa fala fermentu, osiągając naj- większe nasilenie w r. 1902. Chłopi stawiali coraz częściej opór policji przy próbach aresztowania, zanosili skargi do sądów, zajmo- wali na własną rękę łąki i grunty obszarnicze pochodzące z "odcin- ków" - rozwijały się i różne inne formy protestów. Rok 1900 stanowił też początek dość szeroko zakrojonej akcji propagandowo- 414 -rewolucyjnej na wsi, prowadzonej przez socjaldemokraeję i grupy socjalrewolucyjne. Działalność tę prowadzono zarówno poprzez bro- szury i ulotki, pisane językiem prostym i zrozumiałym dla chłopa, jak też i drogą agitacji bezpośredniej. Nie najlepsze urodzaje w r. 1901 i coraz częściej pojawiające się wiadomości o ruchach strajkowych i demonstracjach w ośrodkach miejskich poruszyły wieś jeszcze bardziej i stały się właśnie przyczyną nowej fali rozruchów i zaburzeń, przypadających na r. 1902. Na Powołżu, w guberniach centralnych i na Ukrainie chłopi masowo odmawiali stawiania się do pracy na gruntach obszarniczych, palili dwory ziemiańskie, zabierali zboże i inwentarz obszarników, stawiali opór policji i oddziałom wojskowym. Liczne ekspedycje karne i brutalne represje umożliwiły rządowi pewne rozładowanie sytuacji, chociaż i w roku następnym daleko było do zupełnego spokoju. Koła rządowe spróbowały zresztą jeszcze jednego "teoretycznego" wyjścia z impasu; dokonać tego miała kolejna komisja utworzona 22 I (4 II) 1902 r., a więc bezpośrednio przed kulminacją zaburzeń na wsi. Działalność tej komisji, nazwanej Radą Nadzwyczajną do Spraw Związanych z Potrzebami Produkcji Rolnej, postanowiono ująć w znacznie szersze ramy niż dotychczas. Na czele Rady stanął Witte, w skład jej weszło jeszcze kilku ministrów, można było do udziału w pracach zapraszać fachowców z głosem doradczym. Po ukonstytuowaniu się Rady powołano oddzielne komitety w posz- czególnych guberniach i powiatach całego imperium. Zadaniem tych komitetów - a powstało ich aż ponad 600 - miało być tylko dokładne wyjaśnienie najpilniejszych potrzeb gospodarki rolnej w tere- nie i zgromadzenie odpowiednich materiałów. Mimo surowych zastrzeżeń co do ram działalności komitetów podejmowano w terenie dyskusje nie tylko na tematy ekonomiczne; można nawet powiedzieć, że dominowały oświadczenia, iż przyczyny złej sytuacji w gospodarce rolnej sięgają o wiele głębiej, że samymi pociągnięciami administracyjnymi nie zaradzi się złu, i wysuwano takie postulaty, jak podniesienie poziomu oświaty ludu, większa samodzielność inicjatywy społecznej, zmiana uciążliwego systemu po- datkowego, konieczność prowadzenia szeroko zakrojonych prac me- lioracyjnych, wprowadzenie ziemstw w guberniach, które ich nie miały, zlikwidowanie ingerencji czynników administracyjnych, znie- sienie istniejących przeżytków starego systemu. Za likwidacją wspól- not gminnych wypowiadano się tylko częściowo. 415 Rada Nadzwyczajna przetrwała do pierwszych miesięcy r. 1905, a działalność jej nie dała w praktyce prawie żadnych rezultatów. Pozostały po niej jednak bardzo cenne i bogate materiały, wydruko- wane współcześnie aż w kilkudziesięciu wielkich tomach i dające dokładny obraz rolnictwa w Rosji na początku XX w. W jakimś stopniu wiązał się z pracazzL Rady Nadzwyczajnej wydany 26 II (11 III) 1903 r. manifest Mikołaja II O perspektywach udoskonalenia porządku państwowego, w którym zapowiedziano rewizję ustawoda- wstwa dotyczącego wsi z zastrzeżeniem nienaruszalności wspólnot gminnych. Zapowiadał jednak również manifest zniesienie poręki gromadzkiej, co rzeczywiście zaraz później nastąpiło. ZABURZENIA WŚRÓD MŁODZIEŻY Od czasu zniesienia autonomii uniwersyteckiej przez Aleksandra III sytuacja w szkołaćh wyższych stale się pogarszała. Młodzież nie entuzjazmowała się programem zajęć, w którym dominowały dyscy- pliny uznawane dość powszechnie za zbędne lub nadmiernie rozbu- dowane, np. języki klasyćzne. Mocno dawał się też we znaki zakaz sto- warzyszania się, odbywania zebrań i zajmowania się polityk . W związ- ku z tym, mimo całej ostrości reżimu przedostatniego cara; zdarzały się i za jego rządów rozruchy wśród studentów, .radzono sobie jednak z nimi stosunkowo łatwo. Ferment przybrał poważnie na sile od r. 1899 i przez trzy prawie lata dawał się poważnie we znaki kołom rządowym. Ówczesną działalność studentów szkół wyż- szych można już nazwać bez przesady opozycyjną, była bowiem w pewnych okresach tak intensywna i szeroka, że trudno jej od- mówić znaczenia politycznego. I nie zmienia tego fakt, iż młodzież studencka nie stanowiła żadnego jednolitegó stronnictwa ani nie miała jednolitego programu, ani też cała nie była nastrojona opo- zycyjnie. W lutym 1899 r. doszło do pewnych incydentów w uniwersytecie petersburskim, a gdy bezpośredniq potem większe grupy studentów zaczęły się zbierać na ulicach, nastąpiły starcia z policją. W odpo- wiedzi na to urządzono w dniach następnych całą serię protestacyj- nych zebrań, młodzież przestała uczęszczać na zajęcia, tak samo i w innych uniwersytetach. Znaczna część społeczeństwa dawała w różny sposób wyraz swemu oburzeniu skierowanemu przeciw orga- nom policyjnym. Na czele resortu oświaty stał wówczas minister Mikołaj Bogolepow, profesor prawa rzymskiego; wiedziano o nim, że jest konserwatystą i nie ma zamiaru przeprowadzania jakichkolwiek reform. Licząc się w pewnej mierze z opinią publiczną, rząd powołał komisję do zbadania przyczyny zaburzeń; komisji przewodniczył generał Piotr Wannowski, do r. 1898 minister wojny. Na podstawie materiałów zebranych przez tę komisję rząd wydał oficjalny komunikat zrzucający na młodzież winę za wypadki lutowe, a z końcem lipca 1899 r. ogłoszono tzw. "przepisy przejściowe". Pozwalały one pociągać do natychmiastowego odbywania służby wojskowej studentów wykluczonych z wyższych uczelni za udział w rozruchach, nawet gdy nie osiągnęli jeszcze wieku poborowego lub gdy byli niezdolni do pełnienia służby; w tym ostatnim wypadku nie wchodziła oczywiście w grę służba w szeregach. Nowy dekret wzmógł jeszcze bardziej oburzenie społeczeństwa. Czynnikiem hamującym było jednak przekonanie, że rząd nie zasto- suje "przepisów przejściowych" i dzięki temu przez dość długi czas panował w wyższych uczelniach Rosji prawie zupełny spokój. Dopiero pod koniec 1900 r. doszło do zaburzeń na uniwersytecie kijowskim, nastąpiły wiece, demonstracje oraz wypadki relegowania z uczelni. W styczniu 1901 r. 183 studentów uniwersytetu kijowskiego wcielono do szeregów wojskowych. Odpowiedzią była cała fala proklamacji i rezolucji, uchwalanych także za granicą. W takiej atmosferze stu- dent Piotr Karpowicz dokonał zamachu rewolwerowego na Bogolepo- wa i zranił go śmiertelnie; Karpowicz działał na własną rękę i nie żywił wcale przekonań terrorystycznych, dopiero potem, po ucieczce z katorgi (skazano go na 20 lat), wstąpił do partii eserowskiej. Wystąpienia młodzieży trwały nadal, przede wszystkim w Peters- burgu, w Moskwie, Charkowie i Kijowie. W dniu 4(17) III 1901 r. doszło do wielkiej manifestacji w stolicy na placu Kazańskim, na którym przed 25 laty odbyła się pierwsza narodnicko-robotnicza demonstracja. W tłumie złożonym z kilku tysięcy ludzi dominowali oczywiście studenci, nie brakowało jednak i robotników, a także przedstawicieli liberalnej inteligencji. Policja pobiła uczestników ma- nifestacji, aresztowano wiele osób, było kilkudziesięciu rannych. Rząd nie dawał żadnej odpowiedzi na protesty i petycje, ciągle stosując różne środki represyjne w odniesieniu do osób, które brały aktywny udział w akcjach protestacyjnych. Drobne i mało istotne zmiany przeprowadzono natomiast w resorcie oświaty; kierował nim po śmierci Bogolepowa Wannowski, człowiek może i nie pozbawiony dobrych chęci, ale niefachowiec; mało energiczny, bardzo stary już zresztą, bo prawie 80-letni. Za Wannowskiego pozwolono studentom 416 ?7 Historia Rcisji 417 urządzać zebrania, chociaż zrobiono przy tym dużą ilość zastrzeżeń i ograniczeń, a w szkolnictwie średnim zwiększono liczbę zajgć przyrodniczych, zmniejszając przy tym zajęcia z języka łacińskiego; język grecki stał się językiem nadobowiązkowym. "Reformy" te nie zaspokoiły jednak studentów, ani też nie znalazły przychylnego przy- jęcia na. szczycie i Wannowski musiał odejść. Jego następcy, a było ich kilku, z różnych przyczyn nie zapisali się nazbyt chlubnie w dziejach szkolnictwa rosyjskiego. Ruchy młodzieżowe wybuchały jeszcze nieraz później z różnym natężeniem, na ogół jednak od poło- wy r. 1902 zapanował spokój. Rząd zresztą też wycofał się z naj- bardziej drastycznych pozycji, m. in. zaprzestano zupełnie stosowania "przepisów przejściowych". DZIAŁALNOŚĆ ZUBATOWA Mimó że przez długi czas władze nie w pełni zdawały sobie sprawę z niebezpieczeństwa, które groziło od strony ruchu robotni- czego, i mimo przejawiających się niejednokrotnie tendencji do ba- gatelizowania tego niebezpieczeństwa, akcje strajkowe i inne, podej- mowane przez klasę robotniczą, musiały budzić poważne zaniepoko- jenie. Istoty problemu sfery rządowe mogły nie rozumieć, l cz byłoby przesadą utrzymywać, że miały zupełnie zamknięte oczy na sytuację życiową mas robotniczych; w każdym razie przynajmniej niektórzy przedstawiciele aparatu państwowego i policyjnego uświadamiali sobie czasem, iż nie wystarczy tłumienie akcji strajkowych, wytaczanie procesów,i ferowanie surowych nawet wyroków - w związku z tym zaczęto myśleć o jakichś innych metodach, które by zapobiegły dalszemu rozszerzaniu się ruchu. Metodę taką wynalazł - w swoim rozumieniu - naczelnik moskiewskiego oddziału Ochrony Porządku Państwowego i Ładu Społecznego, czyli ochrany (od r. 1895; przedtem był zastępcą), Sergiusz Zubatow. Człowiek niewątpliwie zdolny, energiczny i spręży- sty w działaniu, wolał jednak robić karierę w trybie przyspieszonym i już w młodym wieku, w r. 1885, zaproponował ochranie swoje usługi, zobowiązując się do informowania tajnej policji o działalności kół studenckich i organizacji rewolucyjnych ; już w cztery lata później otrzymał stanowisko zastępcy szefa ochrany w Moskwie. Zarówno na tym stanowiśku, jak i później, będąc już szefem oddziału, Zubatow próbował w okresie aresztowań na większą skalę rozmawiać z niektórymi, wybranymi przez siebie działaczami i na- kłaniać ich do pracy na rzecz ochrany, niekoniecznie zresztą bez- pośredniej. Głównym jego argumentem była teza, że rząd rozumie kwestię robotniczą i żywi szczere zamiary udzielenia robotnikom pomocy w ich dążeniach do poprawienia swojego bytu; cała ta działalność - twierdził - musi być jednak legalna, a organizacje rewolucyjne tylko przeszkadzają rządowi w jej realizowaniu. Nieco później przystąpił Zubatow do tworzenia nowego systemu organizacji robotniczych - takich, które by prowadziły działalność właśnie w ramach "monarchicznego socjalizmu", określonego też już współ- cześnie z dużą trafnością jako "socjalizm policyjny". Na przełomie XIX i XX w. starania Zubatowa zaczęły dawać pewne widoczne rezultaty. Z jednej strony zdołał on uporządkować swój własny oddział i dobrać możliwie najodpowiedniejszych współ- pracowników, a z drugiej - nakłonić niektórych działaczy, co prawda niewielu, do wstąpienia na drogę współpracy z ochraną, innych zaś pozyskać sobie w sensie ogólniejszym, jako skłonnych do lojalnego współdziałania. W oparciu o te osiągnięcia można było pójść jeszcze dalej : dzięki poparciu w. księcia Sergiusza, który w ogóle od- niósł się bardzo przychylnie do inicjatywy Zubatowa, powstało w r..1901 w Moskwie Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Robotników Przemysłu Maszynowego. Działalność Stowarzyszenia polegała na urządzaniu zebrań z odczytami zapraszanych naukowców i publicy- stów oraz na ankietowym zbieraniu materiałów o warunkach życio- wych robotników. Inną organizacją, utworzoną w tym samym roku w celu propagowania socjalizmu policyjnego, była Żydowska Nieza- leżna Partia Robotnicza; założyli ją pozostający pod wpływem Zu- batowa secesjoniści z Bundu. Z biegiem czasu organizacje zubatowowskie zaczęły rozszerzać swo- ją działalność. W 1902 r., w dniu rocznicy reformy chłopskiej, członko- wie Stowarzyszenia moskiewskiego urządzili manifestację pod pomni- kiem Aleksandra II. W parę dni później doszło mimo to w jednej z moskiewskich fabryk jedwabiu do strajku, podczas którego kierow- niczy organ Stowarzyszenia udzielił strajkującym pomocy i w ogóle zajął stanowisko przeciwne właścicielom przedsiębiorstwa. Wywołało to ostry protest wszystkich moskiewskich producentów jedwabiu, przesłany na ręce Wittego. Niechętnie odnosił się do Zubatowa i ówczesny minister spraw wewnętrznych Sipiagin, ale niedługo miał zginąć w zamachu, a protekcja w. księcia Sergiusza miała większe znaczenie niż protesty rozżalonych kapitalistów. Zubatow przetrwał kryzys i otrzymał nawet awans: pod koniec 1902 r. został przenie- 418 / 4l9 siony do Petersburga na stanowisko kierownika Wydziału Specjalnego w Departamencie Policji i od razu podjął próby organizowania sto- łecznych robotników. W tym samym czasie rozwinęła ożywioną działalność na południu, głównie w Odessie, Żydowska Niezależna Partia Robotnicza. Urzą- dzano różne zebrania, a podczas strajków wzywano właścicieli za- kładów przemysłowych do ustępstw na rzecz robotników. Zaniepoko- jone władze miejscowe słały do Petersburga listy i depesze z prośbami o instrukcje; odpowiedzi jednak - niewątpliwie pod wpł wem Zuba- towa - miały ton ogólnikowy, lecz w zasadzie przychylny dla "niezależnych". Wszystko zmieniło się, gdy w lecie 1903 r. wybuchł w Odessie wielki strajk, który ogarnął nie tylko robotników fabry- cznych, lecz także tramwajarzy i pracowników handlowych. Rozsze- rzając się stale, strajk przybierał także coraz wyraźniejszy odcień polityczny i wtedy dopiero nadeszły z Departamentu Policji nowe instrukcje, nakazujące traktować wszystkie akcje "niezależnych" jako przeciwne prawu. Rezultatem były aresztowania na terenie Odessy, a także koniec kariery Zubatowa, którego zwolniono ze służby; bezpośrednio po zwycięstwie rewolucji lutowej w r. 1917 Zubatow popełnił samobójstwo. PLEHWE U STERU MINISTERSTWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH. RUCH ZIEMSKI Zasadniczy zwrot w postawie władz wobeć przedsięwzięć Zubato- wa dokonany został za sprawą nowego ministra spraw wewnętrznych Wacława Plehwego. Jego poprzednik, Sipiagin, zginął ? (15) IV 1902 r., zastrzelony w Petersburgu przez eserowca Stefana Bałmaszowa, straconego za to w miesiąc później. Zaraz potem stanowisko ministra objął Plehwe, jeszcźe bardziej brutalny i bezwzględny realizator róż- nych reakcyjnych posunięć niż Sipiagin. Bardzo niejasnego, najpraw- dopodobniej niemieckiego pochodzenia, Plehwe uczęszczał przez pe- wien czas do gimnazjum w Warszawie, a po ukończeniu studiów prawnych w Moskwie.pracował dhxgo w sądownictwie, nieustannie krocząc w górę po szczeblach swojej kariery, od praktykanta i sekretarza sądu okręgowego do prokuratora trybunału sądowego w stolicy; na tym stanowisku odegrał m. in. dużą rolę w trakcie śledztwa po zabójstwie Aleksandra II. Następnie został dyrektorem Departamentu Policji, a w latach następnych wiceministrem spraw wewnętrrnych i sekretarzem stanu do spraw związanych z Wielkim Księstwem Finlandzkim. Ukoronowaniem tej kariery był fotel mi- nisterialny, na którym Plehwe postanowił - bez względu na środki- działać jak najenergiczniej w kierunku utrwalenia samowładztwa. Utrwalając je, Plehwe występował nie tylko przeciw działaczom rewo- lucyjnym, lecz przeciw wszelkim przejawom postępowej działalności społecznej i dlatego walczył zdecydowanie także z liberalizmem. Jedną z najbardziej ponurych kart w dziejach Rosji były urządzane za czasów Plehwego ekscesy antyżydowskie, wśród nich sft-aszny pogrom w Kiszyniowie 6 i 7 (19 i 20) IV 1903 r. Ponieważ po- grom był zorganizowany, oskarżano powszechnie Plehwego, że przy- czynił się do jego wywołania. Sprawa nie wygląda nadto jasno, jeśli chodzi o działanie bezpośrednie, nie może jednak też ulegać wątpliwości, że i cały rząd, i sam Plehwe ponoszą odpowiedzialność za stwarzanie atmosfery, w której mogło dojść do masowych mordów i grabieży, przy czym przez dłuższy czas ani wojsko, ani policja nie wkraczały w Kiszyniowie do akcji. Pierwsze lata XX w. były także okresem znacznego ożywienia w ruchu liberalnym - tendencje te zaczęły się przejawiać głównie w kołach związanych z ziemstwami. Opozycja ziemska miała swoje tradycje, sięgające końca ósmego dziesiątka lat XIX w.; w latach następnych ruch liberalny ożywiał się rzadziej, nastąpić to miało dopiero zaraz po r. 1900, gdy dołączyli się do ruchu także niektórzy wybitniejsi przedstawiciele inteligencji zawodowej i działacze spod znaku legalnego marksizmu, wśród nich Piotr Struve. Cele ruchu nie szły zbyt daleko, można by je najwyżej określić jako konsty- tucyjne, a formy organizacyjne zawsze były raczej luźne. Mimo to działalność rosyjskiej opozycji liberalnej w okresie poprzedzającym pierwszą rewolucję ma niemałe znaczenie, choćby dlatego, że ruch dysponował na ogół ludźmi dużego talentu i poważnymi środkami finansowymi, które umożliwiały m. in. ważną działalność wydawniczą. Ostrą walkę z ziemstwami podjął już Sipiagin, wydając liczne cyrkularze ograniczające kompetencje ziemstw i narzucające różne restrykcje o charakterze bardziej szczegółowym. Skutek był wręcz odwrotny do zamierzonego - urażeni działacze.ziemscy zaczęli się właśnie pod wpływem tych rozporządzeń mobilizować do działalności. Od r. 1900 urządzano pod różnymi pozorami zjazdy działaczy ziem- skich, na których poruszano także pewne sprawy ogólniejsze; skonkretyzowano je podczas narady przewodniczących gubernialnych urzędów ziemskich w Moskwie w r. 1902. W opracowanym przez uczestników narady programie znalazły się różne punkty dotyczące 420 42I ziemstw, żądanie zrównania chłopów w prawach z innymi stanami oraz postulat zwołania Dumy Państwowej. Rezultatem zjazdów i narad było też postanowienie dotyczące wydawania oddzielnego periodyku społeczno-politycznego "Oswo- bożdienije" ("Wyzwolenie"). Zaczął on wychodzić jako dwutygodnik pod redakcją Struvego w Stuttgarcie 18 VI (1 VII) 1902 r.; prze- niesiony potem do Paryża, przestał się ukazywać w październiku 1905 `r. Redaktor naczelny zaznaczył już w pierwszym artykule wstępnym, że pismo nie będzie miało charakteru rewolucyjnego, będzie natomiast współdziałało w kierunku zlikwidowania samowoli biurokracji na rzecz praw jednostki i społeczeństwa. Inny artykuł precyzował podstawowe hasła ziemskiego programu politycznego, wśród nich swobody obywatelskie i zwołanie przedstawicielstwa naro- dowego. Wysunięto również postulat, ażeby program nie ograniczał się do poglądów żywionych przez koła ziemskie, lecz by uwzglgdniał w jak najszerszej mierze zapatrywania całej inteligencji rosyjskiej. W oparciu o grupę współpracującą najbliżej z "Oswobożdienijem" potoczyły się w Szwajcarii rozmowy na temat utworzenia organizacji. W rozmowach wzięli udział najbardziej aktywni działacze ziemscy, jak Iwan Pietrunkiewicz i Fiodor Rodiczew oraz wielu przedstawicieli legalnego marksizmu i ekonomizmu z okresu o kilka lat rwcześniej- szego. W ten sposób powstał około połowy r. 1903 tzw. Związek Wyzwolenia, a pod koniec tego roku - jeszcze Związek Ziemców Konstytucjonalistów, działający głównie na terenie Rosji. Wpływy "Oswobożdienija", które dość szeroko przenikały do Rosji, oraz utworzenie obu organizacji wywołały jeszcze większe ożywienie w dzia- łalności samych ziemstw. Plehwe odpowiadał na to ostrymi i zdecy- dowanymi pociągnięciami, przeprowadzając rewizje w urzędach ziem- skich i odmawiając zatwierdzenia niektórym wybranym przewodni- czącym tych urzędów. Działalność Plehwego jako ministra spraw wewnętrznych wywoły- wała głębokie oburzenie w całym społeczeństwie, a zwłaszcza w ko- łach rewolucyjnych. Konsekwentnie stosowaną politykę represyjną, nieustanne aresztowania i zsyłki, prześladowanie ziemstw - kontynuo- wano za rządów Plehwego bez umiaru, także po wybuchu wojny z Japonią. Strajki tłumiono przy użyciu wszelkich możliwych środ- ków, nierzadko z okrucieństwem, wysyłano na wieś ekspedycje karne, nakładano na chłopów wysoką kontrybucję. Wybuch wojny z Japonią, w czym Plehwe też odegrał pewną rolę, jeszcze bardziej umocnił nastroje antyrządowe, prócz tego oburzano się na politykę rządu 422 w Finlandii, której prawa autonomiczne stale ograniczano, zresztą już od czasów Sipiagina. I w samej Finlandii nie ustawał ferment, rodziły się różne formy oporu, a w czerwcu 1904 r. zamordowany został generał-gubernator Mikołaj Bobrikow. W kilka tygodni póź- niej miała przyjść kolej na Plehwego. Wyrok śmierci na rosyjskiego ministra sp raw wewnętrznych po- stanowiła wykonać Organizacja Bojowa eserowców. Dzięki machi- nacjom Azefa, który w swojej podwójnej roli wykonywał czasem nie bardzo zrozumiałe pociągnięcia, przygotowania do zamachu za- częto dopiero z końcem 1903 r., lecz prowadzono je bardzo grun- townie i ostrożnie. Zamachu postanowiono dokonać na jednej z ulic Petersburga - Plehwe przejeżdżał riią raz w tygodniu na dworzec, skąd udawał się do Peterhofu (w zimie jeździł do Carskiego Sioła) dla złożenia carowi raportu. Dnia 15 (28) VII 1904 r. członek Organizacji Bojowej Jegor Sazonow rzucił bombę prosto pod nad- jeżdżającą karetę ministra, który zginął na miejscu. Rannego Sazo- nowa ujęto i w parę miesięcy potem skazano na bezterminową katorgę; Sazonow odbywał ją w Kraju Zabajkalskim i w r. 1910 popełnił tam samobójstwo. MINISTERSTWO ŚWIATOPEŁKA-MIRSKIEGO Zamach na Plehwego wywarł wielkie wrażenie w Rosji i za granicą. Przez parę tygodni zastanawiano się na dworze usilnie nad tym, czy kontynuować dawny kurs, czy zdecydować się na bardziej łagodne postępowanie, i ostatecznie przeważyło to drugie. Nowym ministrem spraw wewnętrznych został Piotr Światopełk-Mirski, przed- tem generał-gubernator wileński. Obejmując urzędowanie, Światopełk- -Mirski zapowiedział generalną zmianę w stosunku rządu do in- stytucji społecznych, tzn. przede wszystkim do ziemstw. I rzeczy- wiście, zaprzestano brutalnej nagonki na działaczy ziemskich, a nie- którym z nich, przedtem pozbawionym prawa do działalności pu- blicznej, prawo to przywrócono. Odetchnęła również w jakimś sto- pniu i prasa. I choć była jesień, zaczęto mówić i pisać o "wio- śnie politycznej", o przebudzeniu się jakichś nowych prądów, o dal- szych możliwościach, rozwojowych. Nie znaczy to wcale, że działalność Światopełka-Mirskiego- który zresztą żadnego konkretnego programu nie przedstawiał, ogra- niczając się do postulatu wzajemnego zaufania między rządem i społeczeństwem - wywoływała powszechny entuzjazm. Pewne zli- 423 beralizowanie kursu umożliwiło jednak kołom liberalno-ziemskim rozwinięcie określonych akcji; najważniejsze zaś było to, że opo- zycja ziemska mogła przejść do przedstawiania swoich postulatów w drodze legalnej czy prawie legalnej. W listopadzie 1904 r. odbył się w Petersburgu zjazd działaczy ziemskich z udziałem stu osób; zjazd miał charakter na pół legalny, a jego rezolucje przesłano ministrowi w odpisie. Stwierdzano w nich, że system rządów w Rosji nie jest normalny, że aparat biurokratyczny izoluje spo- łeczeństwo od władzy. najwyższej i że nadto często nie przestrzega się praworządności. Część szczegółowa rezolucji.obejmowała m. in. postulat powołania instytucji przedstawicielskiej. W listopadzie również zaczęła się w Rosji szeroko zakrojona seria bankietów, przy czym przeważająca ich większość miała zna- czenie polityczne. Pierwsze bankiety urządzano w związku ze zjazdem ziemskim, następne z okazji 40-lecia wprowadzenia reformy sądowej, dalsze - trwające do stycznia 1905 r. - z różnych innych okazji. Podczas bankietów uchwalano z reguły rezolucje o charakterze konstytucyjnym; na niektórych bankietach zjawiali się działacze socjaldemokratyczni i wygłaszali przemówienia rewolucyjne, urządza- no też niekiedy demonstracje o mniejszym zasięgu. W ogóle ta kampania ziemska wywołała ożywiony spór polityczny w nstancjach zagranicznych SDPRR. Jedep z przywódców mienszewickich, Paweł Axelrod, ułożył nawet cały plan "kampanii ziemskiej", zgodnie z którym należało podtrzymać burżuazyjno-szlachecki ruch opozycyjny, radykalizując go jednocześnie w miarę możliwości. Jeśli klasa ro- botnicza - argumentował Axelrod - będzie czynnie współdziałała z tym ruchem, uwzględniającym przecież bardzo różne interesy, to w rezultacie nastąpi poważne rozszerzenie i wzbogacenie agitacji po- litycznej treścią klasową. Planowi temu Lenin zarzucał oportunizm, stwierdzając, że kampania ziemska w żadnym wypadku nie wyjdzie poza petycje i adresy do władz i że trudno przyznawać porozu- mieniu z działaczami ziemskimi wyższość nad masowymi akcjami robotniczymi. Raczej należy przekonać proletariat, iż "ruch wyzwo- leńczy w społeczeństwie niechybnie i nieuchronnie okaże się taką samą bańką mydlaną, jak ruchy poprzednie, jeśli nie wkroczy siła mas robotniczych, zdolnych i gotowych do powstania". W trakcie największego nasilenia kampanii bankietowej carat po- stanowił jednak zarysować przed społeczeństwem pewne nieco dalej idące obietnice. Sprecyzowano je w dekrecie z 12 (25) XII 1904 r. O perspektywach udoskonalenia porządka państn owego, a więc pod 424 I takim samym tytułem, jak przed niespełna dwoma laty. Znalazła się w nim zapowiedź nadania instytucjom ziemskim i miejskim większej samodzielności, była również mowa o pewnych zmianach w dzie- dzinie ustawodawstwa i o ujednoliceniu systemu sądowego. Dekret grudniowy nie znalazł jednak aprobaty w społeczeństwie- na to było już za późno. Koła liberalne spodziewały się przynaj- mniej czegoś w rodzaju konstytucji, klasie robotniczej zapowiedzi dekretu nie przynosiły dosłownie nic. W dzień po ogłoszeniu de- kretu wybuctił wielki strajk w Baku, przygotowany przez organi- zacje socjaldemokratyczne w Transkaukazji. Strajk trwał dwa tygodnie i zakończył się zwycięstwem robotników, którzy uzyskali m. in. podwyżkę płac i dziewięciogodzinny dzień pracy. Wypadki bakińskie wywołały duże wrażenie w całej Rosji, spotęgowane wiadomościami o dalszych niepowodzeniach na froncie - 20 XII (2 I 1905) ka- pitulował Port Artur. Sytuacja w kraju szybko doszła do naj- wyższego napięcia i najbliższe już wydarzenia miały spowodować wybuch pierwszej rewolucji rosyjskiej: XIX. PIERWSZA REWOLUCJA ,.KRWAWA NIEDZIELA" iMo że wybuch wojny z Japonią osłabił w znacznym stopniu napięcie rewolucyjne i nierńal cały rok 1904 przeszedł względnie spokojnie, właśnie wtedy dojrzeć miały ostatecznie przesłanki rewolucji, narastające od wielu już lat. W prze- dedniu rewolucji ruch robotniczy miał za sobą wiele wystąpień a wypadki bakińskie z grudnia 1904 r. świadczyły wyraźnie o tym, że natężenie walki znowu będzie wzrastać. Ruchy chłopskie osiągnęły swój punkt kulminacyjny w r. 1902, ale problem agrarny nadal daleki był od rozwiązania i chłop rosyjski utwierdzał' się coraz mocniej w przekonaniu, iż bez aktywnej działalności sytuacja się nie zmieni. Wzmogła również znacznie swoje wysiłki opozycja libe- ralna, przechodząc w okresie rządów Światopełka-Mirskiego nawet do jawnego wysuwania postulatów o charakterze konstytucyjnym. Niezależnie od różnic między ruchem liberalnym i rewolucyjnym atakowano zatem reżim od wielu stron i na bardzo szerokim froncie. Od dawna carat odpierał wszelkie ataki przy użyciu różnych środków represyjnych, z rzadka także drogą realizowania jakichś skromnych przemian czy rozsnuwania ogólnikowych obietnic: tak było za Loris-Mielikowa, to samo, choć mniej zręcznie, powtarzał Światopełk-Mirski. Bardziej przenikliwi i dalekowzroczni przedstawi- ciele aparatu państwowego stosowali jeszcze czasem metodę rozsa- dzania ruchu robotniczego od wewnątrz - w obawie, że same re- presje nie osiągną celu; nie tyle chodzi tu o indywidualne akty prowokacji czy o korzystanie z usług zdrajców i donosicieli, ile o taką dźiałalność, jaką rozwinął np. Zubatow. I wprawdzie w r. 1903 Plehwe zlikwidował za jednym zamachem wszystkie "osiągnięcia" Zubatowa. lecz mimo to nie wygasła przy tym całkowicie idea "socjalizmu policyjnego": dla reżimu dobre były wszystkie koncepcje, 426 ;: które mogły się przyczynić do osłabienia naporu sił przeciwnych temu reżimowi. Tym się tłumaczy fakt powołania do życia nowej organizacji typu "zubatowowskiego", z którą - w wyniku działania dalszych przyczyn - związać się miały jak najściślej bezpośrednie przyczyny rewolucj i. Krótkotrwałą, lecz bardzo istotną i ważną rolę w tym okresie odegrał założyciel tej organizacji, pop Jerzy Gapon. Urodzony w r. 1870 na Ukrainie zadnieprzańskiej, Gapon ukończył seminarium du- chowne w Połtawie, a w kilka lat później, po różnych ciężkich przejściach osobistych, przeniósł się do Petersburga i zaczął studia w akademii duchownej. Jednocześnie pracował na różnych, stano- wiskach, a po ukończeniu studiów w r. 1903 został kapelanem więziennym. Był człowiekiem zdolnym, miał doskonałą aparycję i wygłaszał świetne przemówienia, toteż dość szybko zdobył sobie dużą popularność w środowisku najbiedniejszych mieszkańców Peters- burga, zwłaszcza że żywo interesował się ich losem i pisał do władz memoriały w ich sprawie. Gapon znał też osobiście Zuba- towa, a po jego upadku postanowił działać bardziej zdecydowanie i za zgodą policji przystąpił do organizowania stowarzyszenia ro- botniczego. Korzystał też przy tym z pewnych zasiłków pieniężnych, co bardzo zaciemniło jego osobistą rolę w całym ruchu. W lutym 1904 r. ministerstwo spraw wewnętrznych zatwierdziło statut założonego przez Gapona Stowarzyszenia Rosyjskich Robotni- ków Fabrycznych Miasta Petersburga, które szybko się rozwinęło, zrzeszając dużą liczbę robotników. Pod koniec roku organizacja ta miała w Petersburgu 11 oddziałów i 8000 członków; Gapon stał się zatem "wodzem" dużej armii. Na przełomie 1904 i 1905 r. zaszły w Petersburgu wydarzenia, które miały wynieść Gapona na naj- wyższe szczyty popularności ; trwanie jej można jednak mierzyć tylko dniami. W ostatnich dniach grudnia zwolniono z pracy w Zakładach Putiłowskich czterech robotników, członków Stowarzyszenia. Gdy interwencja Gapona w dyrekcji okazała się daremna, zastrajkowała 3 I 1905 r. cała załoga Zakładów, a w dniach następnych do- łączyli się do strajku robotnicy innych fabryk. Wtedy zaczęły się w oddziałach Stowarzyszenia dyskusje nad sytuaćją i trwały przez kilka dni z rzędu, po prostu bez przerwy. l Vszędzie obecny i ciągle wygłaszający przemówienia Gapon miał w trakcie tych obrad wpaść na pomysł opracowania petycji zawierającej wszystkie żale i żądania robotnicze; z petycją tą robotnicy powinni byli w określonym dniu 427 pomaszerować pod Pałac Zimowy. Cała koncepcja wywołała duże ożywienie i tylko petersburska organizacja socjaldemokratyczna zda- wała sobie w pełni sprawę z utopijności przedsięwzięcia, dostrze- gając jednak również, że żywiołowego wystąpienia robotników nie da się już powstrzymać. Dlatego socjaldemokraci wzięli udział w osta- tecznym opracowaniu tekstu petycji, do której pod ich wpływem włączono radykalne postulaty polityczne: powołanie przedstawiciel- stwa narodowego, nadanie swobód politycznych i ogłoszenie amnestii, zapewnienie wszystkim równości wobec prawa, wprowadzenie odpo- wiedzialności ministrów i zakończenie działań wojennych. Petycja zawierała także żądanie ośmiogodzinnego dnia pracy i szereg po- stulatów natury ekonomicznej. Zaniepokojone mającą nastąpić demonstracją władze poczyniły odpowiednie przygotowania, ściągając do stolicy liczne oddziały woj- skowe. W niedzielę, 9 (22) I 1905 r., od wczesnego rana zaczęły nad- ciągać tłumy z wszystkich przedmieść; w spokojnym pochodzie szli robotnicy z żonami i dziećmi, śpiewano przy tym pieśni cer- kie %ne, niesiono ikony, chorągwie i portrety cara. Jeden z po- chodów prowadził Gapon, w szatach liturgicznych i z krzyżem w ręku. Władze nie chciały za żadną cenę dopuścić robotników do centrum miasta; na wszystkich trasach próbowano-=wstrzymać pochód, a gdy nie dało to rezultatu - wszędzie użyto broni. Tysiące robotników dotarło jednak pod Pałac Zimowy, gdzie też powtórzyła się masakra. Łącznie utraciło życie w tym dniu ponad tysiąc ludzi, kilka tysięcy było rannych. Gapon zdołał ujść cało i ukryć się przy pomocy przyjaciół, a wkrótce potem wyjechał za granicę, gdzie nawiązał kontakt z działaczami rewolucyjnymi, przede wszyst- kim z eserowcami, rozmawiał z Leninem i Plechanowem, był przyj- mowany przez zachodnich mężów stanu. Oszołomiony powodzeniem i przyzwyczajony do wysokich honorariów za wywiady prasowe, Gapon przeszedł jednak w zdumiewająco krótkim czasie fatalną metamorfozę. Powróciwszy pod koniec roku na podstawie amnestii, nawiązał kontakty z Departamentem Policji i zaproponował wyda- nie - za pieniądze - przywódców eserowskich; poniósł za to śmierć z rąk rewolucjonistów 28 III (10 IV) 1906 r. Rola, jaką próbował Gapon wówczas odegrać, zaciążyła fatalnie i na ocenie jego, przeszłości, zwłaszcza zaś udziału w wypadkach styczniowych. Zarzuca mu się niejednokrotnie, że celowo, w porozumieniu z po- licją, wyprowadził masy na ulice Petersburga, ażeby sprowokować masakrę i osłabić w ten sposób ruch rewolucyjny. Teza ta jednak 428 nie ma żadnych cech prawdopodobieństwa ani też dowodów, a wy- starczająco przeczy jej choćby fakt, że Gapon sam też wziął udział w pochodzie i przypadkowo tylko uniknął śmierci. Rosja nie zapomniała nigdy ofiar poniesionych przez mieszkańców Petersburga w tym tragicznym dniu. Bez śladu zniknęły resztki wiary w dobrego cara, utrzymującej się jeszcze przedtem w sercach dziesiątków tysięcy robotników, a na bezpośrednią reakcję znacznej części społeczeństwa nie trzeba. było długo czekać : "krwawa nie- dziela" zapoczątkowała pierwśzą rewolucję w Rosji. PIERWSZA I=AZA WYDARZEŃ REWOLUCYJNYCH Wiadomości o masakrze petersburskiej bardzo szybko dotarły do wszystkich części imperium, wywołując wszędzie najwyższe oburzenie i natychmiastowe akcje protestacyjne. Komitety socjaldemokratyczne Petersburga, Moskwy i wszystkich większych miast Rosji wydawały proklamacje rewolucyjne i wzywały do strajków. Niektóre z nich zaczęły się już w dzień po "krwawej niedzieli", około połowy stycznia zaś strajkowano w dziesiątkach miast, w Moskwie, Sara- towie, Tyflisie, na Ukrainie, Białorusi i Łotwie, w Syberii Za- chodniej i Wschodniej. Widownią szczególnie burzliwych wypadków stało się Królestwo - Warszawa, Łódź, Radom, Częstochowa i Za- głębie Dąbrowskie; na ulicach Warszawy i Łodzi byli zabici i ranni. Przerwały też pracę niektóre ziemstwa i dumy miejskie, przestała przychodzić na zajęcia młodzież w wyższych uczelniach. Rząd stanął w obliczu bardzo trudnej sytuacji, której nie mogła zmienić dy- misja Światopełka-Mirskiego, nie ponoszącego zresztą bezpośredniej odpowiedzialności za wypadki z 9 stycznia. 4 (17) II 1905 r. członek eserowskiej BO, Iwan Kalajew, do- konał w Moskwie zamachu bombowego na w. księcia Sergiusza. W dwa tygodnie później, 18 lutego (3 marca), car wydał reskrypt na nazwisko nowego ministra spraw wewnętrznych, Aleksandra Buły- gina, z zapowiedzią wciągnięcia pochodzących z wyboru przedstawi- cieli ludności do działalności ustawodawczej; złożona z tych przed- stawicieli Duma miałaby jednak tylko gło.s doradczy. Ukazywały się i inne dekrety, np. o prawie do składania petycji, lecz nie osiągały zamierzonego celu - nie wpłynęły też na rozładowanie sytuacji. Trudno było uspokoić społeczeństwo dekretem o Dumie z głosem doradczym i dlatego nigdy nie doszło do jej zwołania; wprawdzie w sierpniu opublikowano nawet ustawę o wyborach do tej Dumy, 429 lecz w toku dalszych wypadków rewolucyjnych carat musiał pójść na większe ustępstwa i ostatecznie zgodzić się na zwołanie Dumy ustawodawczej. Na przełomie lutego i marca wybuchła nowa fala strajków; masowy strajk polityczny w Petersburgu skupił kilkadziesiąt tysięcy robotników. Pod wpływem wystąpień robotniczych rzucili się do walki chłopi. Znów zaczęło się demolowanie dworów i zaorywanie gruntów obszarniczych, w niektórych guberniach, np. w saratowskiej, ruchy przybrały o wiele ostrzejszy charakter niż w r. 1902. W wirze walk rewolucyjnych szczególnie dawała się odczuć po- trzeba jednolitego kierownictwa partyjnego, zwłaszcza wobec poważ- nego już wtedy rozdźwięku między bolszewikami i mienszewikami. Dlatego kolejny III Zjazd SDPRR, obradujący w Londynie od 12 (25) IV do 27 IV (10 V) 1905 r., podjął dyskusję przede wszystkim nad kwestiami taktycznymi. Na Zjeździe (brali w nim udział tylko bolszewicy) podkreślono rolę hegemonii proletariatu w rewolućji i sojuszu klasy robotniczej z chłopstwem oraz omówiono zagadnienie powstani i zbrojnego i rządu rewolucyjnego, który po- winien powstać w wyniku zwycięstwa rewolucji. Stwierdzono, że re- wolucja jest rewolucją burżuazyjno-demokratyczną, ponieważ prole- r tariat w sojuszu z chłopstwem walczy o zniesienie sazńowładztwa, ustanowienie republiki demokratycznej i likwidację przeżytków pod- daństwa. Po zwycięskim zakończeniu tego etapu rewolucji proletariat będzie musiał przystąpić do dalszej walki o realizację następnych celów - o to, ażeby rewolucja burżuazyjno-demokratyczna prze- kształciła się w socjalistyczną. Ponadto Zjazd zmienił brzmienie pierwszego paragrafu w statucie partii, wyraził poparcie dla rewolu- cyjnych postulatów chłopstwa i przyjął rezolucję potępiającą oportu- nistyczne zapatrywania mienszewików, którzy uważali, że na czele rewolucji stoi burżuazja, proletariat zaś spełnia tylko rolę pomocni- czą. Samych mienszewików, jak już wiadomo, na Zjeździe nie było - zwołali w tym czasie oddzielną konferencję w Genewie. Wreszcie Zjazd postanowił też przystąpić do wydawania nowego organu centralnego. Po wycofaniu się Lenina z redakcji "Iskry" bolszewicy nie mieli przez pewien czas własnego organu; od 22 XII 1904 (4 I 1905) do 5 (18) V 1905 r. wychodził tygodnik "Wpie- riod" ("Naprzód"). Na mocy uchwały Zjazdu pojawił się na jego miejscu "Proletarij", 14 (27) V-12 (25) XI 1905 r. - łącznie wyszło 26 numerów. Kolejną falę rewolucyjną zapoczątkowały strajki i demonstracje pierwszomajowe. 12 (25) m.aja zaczął się 72-dniowy strajk tkaczy w Iwanowo-Wozniesieńsku i przyległych rejonach; liczba strajkują- cych dochodziła do 30000. Już w pierwszych dniach strajku wy- brano Radę złożoną ze I 51 osób ; jej głównym zadaniem miało być kierowanie wszystkimi akcjami i prowadzenie pertraktacji z admi- nistracją przedsiębiorstw. W ten sposób powstała pierwsza w Rosji Rada Delegatów Robotniczych, która potrafiła też zorganizować ! pomoc żywnościową i pieniężną dla strajkujących, utworzyć oddziały milicyjne, kontrolować drukarnie, rozstrzygać skargi i zażalenia. W długim okresie trwania strajku nie obeszło się też bez ofiar w ludziach - 28 osób padło na jednym z mityngów od kul ko- I zackich. I chociaż wycieńczeni głodem robotnicy musieli ostatecznie podjąć pracę, to przecież i przedsiębiorcy zgodzili się na pewne ustępstwa, przede wszystkim na podwyższenie płac i ulepszeńie warunków sanitarnych. ; Rady Delegatów Robotniczych powstawały też w niektórych in- ; nych ośrodkach, przy czym różne były ich nazwy i stopień efektyw- I ności w działaniu. Podczas lipcowego strajku w Kostromie wyło- ! niono spośród robotników tzw. Zebranie Delegatów złożone ze ; 108 osób, inne organizacje tego typu ukształtowały się w znaczniej- szych ośrodkach przemysłowych Ukrainy i Uralu. W czerwcu doszło do trzydniowych walk barykadowych w Łodzi i strajków w innych miejscowościach Królestwa. W tym samym miesiącu wybuchł bunt na czarnomorskim pancerniku "Książę Potiomkin Taurydzki"- pierwsza poważniejsza próba rewolucyjnego wystąpienia sił zbrojnych, mimo że nie przyczyny polityczne spowodowały wybuch powstania. "Potiomkin" wyruszył w połowie czerwca z Sewastopola dla odbycia swego rejsu ćwiczebnego. Po dwóch dniach wybuchł spór w sprawie żywności - marynarze uznali mięso za nie nadające się do spożycia i nie chcieli podporządkować się orzeczeniu lekarza okrętowego, który wbrew oczywistym faktom uznał, że nie mają racji. Mimo wszystko sytuacja nie była już daleka od rozładowania, gdyż znaczna większość marynarzy ostatecznie ustąpiła, lecz dowódz- two, nie kontentując się tym, zamierzało rozstrzelać 30 najbardziej opornych. Wtedy załoga chwyciła za broń i wywiązało się starcie, w którym zginął kapitan pancernika i kilku oficerów; pozostałych człońków dowództwa statku aresztowano. Tym samym załoga "Potiomkina" odcięła się od wszystkich dróg oficjalnych i pozostawała jej już tylko łączność z ogólnorosyjską rewolucją. W nowej sytuacji konieczne było sprężyste i uświado- 430 431 mione politycznie kierownictwo ; nie można było go jednak zapewnić- najbardziej wyrobiony politycznie członek załogi i predestynowany do objęcia tego stanowiska bolszewik Grzegorz Wakuleńczuk odniósł śmiertelną ranę w starciu z oficerami. Mimo to podjęto słuszną decyzję zawinięcia do Odessy, ogarniętej wtedy strajkiem powsze- chnym; w takiej sytuacji pojawienie się pancernika pod czerwoną flagą mogło mieć zupełnie wyjątkowe następstwa. Tymczasem stało się inaczej: marynarze nie wyszli na ląd w Odessie i ostateczńie musiano znów wyjechać na pełne morze, gdzie znalazły się inne wielkie jednostki floty wysłane w celu uśmierzenia buntu; członkowie ich załóg oświadczyli jednak, że nie będą strzelać do "Potiomkina". Przez kilka dni "Potiomkin" pływał samotnie po Morzu Czarnym. Daremnie starano się zdobyć węgiel i żywność naprzód w portach rumuńskich, a potem w Teodozji na Krymie - załoga musiała zawinąć do Konstancy i 25 VI (8 VII) 1905 r. poddać się władzom rumuńskim. Niektórzy marynarze wrócili potem do Rosji, gdzie czekały ich bardzo surowe kary. PRZEBIEG I ZAKOŃCZENIE WOJNY Z JAPONIĄ W lecie 1905 r., gdy pierwsza faza wypadków rewolucyjnych osiągała najwyższe napięcie, toczona od półtora roku i bardzo dla Rosji niekorzystna wojna z Japonią miała się już ku końcowi. Pr e- waga Japonii, wynikająca przede wszystkim ze znacznie lepszego i wszechstronniejszego przygotowania, uwydatniała się od samego początku działań wojennych. W niespodziewanym ataku na Port Artur Japończycy znacznie osłabili flotę rosyjską. Dowódca tej floty na Oceanie Spokojnym, admirał Stefan Makarow, próbował z niezwy- kłą energią nadrobić straty i przygotować się do generalnego stareia z siłami marynarki japońskiej, lecz pracę swoją mógł prowadzić tylko niedługo : 31 marca ( 13 kwietnia) zginął na pancerniku "Pietro- pawłowsk", który natknął się na minę. Przed wybuchem wojny lekceważono w Rosji przyszłego przeciw- nika i dlatego nawet nie zgromadzono dostatecznych sił zbrojnych na Dalekim Wschodzie; nie był też należycie umocniony Port Artur. Wysyłano wprawdzie ciągle nowe oddziały na ten daleki front, ale przy jedynej linii kolejowej łączącej Rosję europejską z wybrzeżem .Oceanu Spokojnego akcja ta nie mogła przebiegać w pożądanym tempie. Dowództwo też pozostawiało wiele do życzenia, przy tym zaś nie rozgraniczono należycie kompetencji: naczelnym wodzem 432 wszystkich sił zbrojnych był namiestnik Dalekiego Wschodu Aleksie- jew, armia lądowa znajdowała.się pod rozkazami generała Aleksego Kuropatkina, któremu podlegał dowódca twierdzy Port Artur, generał Anatol Stoessel. Desanty japońskie dość szybko znalazły się na Korei i rozpoczęły marsz w kierunku północnym. Wkrótce potem Rosjanie ponieśli porażkę nad rzeką Yalu, co umożliwiło Japończykom wkroczenie do Mandżurii ; dalsze operacje japońskie doprowadziły do zamknięcia Portu Artura od strony lądu. Z końcem lipca zaczęła się zaciekła walka o twierdzę, lecz Rosjanie odpierali wszystkie ataki. Zwycię- stwem armii japońskiej zakończyła się natomiast wielka bitwa pod Laojangiem (w Mandżurii, na południowy zachód od Mukdenu), a gdy Kuropatkin postanowił przełamać dotychczasowe niepowodzenia i przejść do ofensywy, pokonano go.w bitwie nad rzeką Szahe. Największe nieszczęście wydarzyło się 20 XII 1904 r. (2 I 1905): Port Artur kapitulował, mimo e według powszechnej opinii i zdania wielu fachowców mógł się jeszcze długo bronić. Wieść o upadku tej twierdzy wywołała w Rosji duży wstrząs, teraz przestano już całko- wicie wierzyć w jakiekolwiek możliwości wygranej wojny. Lenin pisał w dwa tygodnie później: "Wydarzenie to jest jednym z naj- większych wydarzeń nowoczesnej historii. . . Zapada wyrok na cały system polityczny, urywa się długie pasmo roszczeń, załamują się potężne wysiłki". Stoessla oskarżono później o zdradę, sądzono i ska- zano na śmierć, lecz car go ułaskawił. I dalszy przebieg wydarzeń nie przyniósł zmian korzystnych dla Rosjan, nic też nie pomogło powierzenie Kuropatkinowi (jeszcze przed upadkiem Portu Artura) naczelnego dowództwa nad wszystkimi siłami zbrojnymi na Dalekim Wschodzie. Po klęsce pod Mukdenem w lutym I905 r. także Kuropatkin dostał dymisję i musiał oddać naczelne dowództwo generałowi Mikołajowi Liniewiczowi. Obie stro- ny były już wtedy poważnie wyczerpane i niedługo po Mukdenie zaczęto za pośrednictwem ambasadora amerykańskiego w Tokio roz- mowy o zawarciu traktatu pokojowego. Zanim do tego doszło, carat musiał przeżyć jeszcze jedną porażkę, chyba najcięższą z dotych- czasowych. W jesieni 1904 r. wysłano na Daleki Wschód część floty bałtyckiej pod dowództwem admirała Zenobiusza Rożestwieńskiego. Ta chybiona od początku wyprawa trwała nieprawdopodobnie długo i obfitowała w szczególne perypetie : z różnorodnych względów część floty Rożestwieńskiego nie mogła płynąć przez Morze Śródziem- ne i musiała okrążać Afrykę; inne przyczyny spowodowały aż za - H S,o,;a RoS; 433 10-tygodniowy postój na Madagaskarze. Dopiero w maju 1905 r. okręty bałtyckie znalazły się na Morzu Japońskim: 14 (27) V 1905 r. stoczono bój z flotą japońską na wschód od Wysp Cuszimskich (na południe od Korei), zakończony pogromem. Po katastrofie cuszim- skiej Rosja nie mogła już prowadzić wojny i mimo oporu ze strony pewnych kół dworskich Mikołaj II zgodził się na rokowania pokojo- we. Prowadzono je w Portsmouth w Stanach Zjednoczonych i tamże podpisano traktat pokojowy 23 VIII (5 IX) 1905 r. Żądania japońs- kie szły bardzo daleko i delegacja rosyjska, na której czele stał Witte, miała cigżkie zadanie. Ostatecznie zgodzono się na następujące warunki: Rosja musiała oddać Japonii południowy Sachalin, zrzec się praw do dzierżawy terytorium półwyspu Liaotung i Portu Artura, wycofać się całkowicie z Mandżurii i zgodzić się na uznanie Korei za strefę wpływów Japonii. KULMINACJA WYDARZEŃ REWOLUCYJNYCH Klęski militarne nie mogły oczywiście wpłynąć na złagodzenie sytuacji wewnątrz kraju. Wypadki rewolucyjne rozwijały się nadal, przy czym zasadniczą formą walki klasy robotniczej stał się strajk polityczny, związany zwykle z demonstracjami. Na przełoinie września i października zastrajkowali moskiewscy drukarze, a niebawem do- łączyli się do nich i inni robotnicy, także w Petersburgu, Sara- towie, Kałudze i na Ukrainie. W październiku ruszyli masowo do walki kolejarze i w ciągu bardzo krótkiego czasu strajk urządzony przez nich przybrał charakter strajku powszechnego. Za przykładem kolejarzy poszli robotnicy fabryczni w Petersburgu, w Centralnym Okręgu Przemysłowym, na Ukrainie, w Królestwie, w guberniach bałtyckich i w Transkaukazji. Ponad dwa miliony ludzi wzięło udział w powszechnym strajku październikowym, największym w historii ruchu robotniczego Rosji. Stanęły nie tylko fabryki i koleje, przerwa- no też zajęcia w szkołach i wyższych uczelniach, przestali pra- cować przedstawiciele inteligencji zawodowej, urzędnicy, aktorzy i eks- pedienci sklepowi. W takiej sytuacji carat musiał okazać się skłonny do jakichś wyraźniejszych ustępstw. Dnia 17 (30) X 1905 r. ukazał się manifest cara z zapowiedzią darowania ludności "niewzruszonych swobód obywatelskich" i zwołania Dumy z kompetencjami ustawodawczymi. Jednocześnie ustanowiono po raz pierwszy urząd premiera, którym został Sergiusz Witte. Zaraz po ogłoszeniu manifestu październikowe- go rozwścieczone ustępstwem rządu żywioły reakcyjne, szowinistyczne i monarchistyczne zaczęły organizować w całej Rosji straszne pogro- my, których ofiarą padali przede wszystkim działacze rewolucyjni. Głównym narzędziem reakcyjnych organizacji (tzw. czarnosecińskich, np. Związek Narodu Rosyjskiego) były najgorsze szumowiny społe- czne, które z inicjatywy swoich mocodawców i przy jawnym nieraz poparciu policji bezkarnie grasowały na ulicach miast i miasteczek, grabiąc i mordując. Agenci ochrany wyrównywali przy okazji różne porachunki: z tego m. in. powodu zginął w Moskwie jeden z wy- bitniejszych działaczy bolsze vickich, Mikołaj Bauman. Podczas strajku październikowego dalej rozwijał sig zapoczątkowa- ny w maju proces tworzenia się Rad. Największe znaczenie miało ukształtowanie się Rady Delegatów Robotniczych w Moskwie : w skład jej weszło 204 delegatów, wybranych przez załogi 184 fabryk. Po- wstały również Rady w Petersburgu, w Niżnym Nowogrodzie, w Jekaterynosławiu i innych miastach. Sytuacja zaostrzała się coraz bardziej i u schyłku 1905 r. zaczęto coraz poważniej myśleć o powstaniu zbrojnym przeciw caratowi. Strajki nie ustawały, wieś była ciągle w ogniu, zaczęły się buntować garnizony wojsk lądowych i załogi okrgtów wojennych; te ostatnie w Kronsztadzie, we Władywostoku i w Sewastopolu, gdzie powstała Rada Delegatów Marynarskich, Żołnierskich i Robotniczych. Akcją kierował lejtnant Piotr Szmidt; powstanie trwało jednak tylko cztery dni, po czym oddziały rządowe opanowały sytuację; Szmidt i inni przywódcy zostali straceni. 7 (20) XII 1905 r. moskiewska Rada przyjęła propozycję miejskiej konferencji partyjnej w sprawie ogłoszenia natychmiastowego strajku i przekształcenia go w powstanie zbrojne. W dwa dni później budo- wano już pierwsze barykady, po czym zaczęły się zaciekłe walki uliczne trwające dziesięć dni ; najdłużej trzymali się powstańcy w za- chodniej dzielnicy. Presnia. Dopiero po ściągnięciu z Petersburga. jednego z pułków gwardyjskich i innych oddziałów wojskowych walka stała się tak nierówna, że przedstawiciele organizacji SDPRR i komitetu wykonawczego Rady zdecydowali się przerwać bezskute- czny już opór. Setki robotników poniosło śmierć zarówno w toku samych walk, jak i potem w wyniku krwawych represji. Przykład Moskwy pociągnął jednak za sobą wiele innych miast. Do starć zbrojnych proletariatu z wnjskiem doszło na Łotwie, w różnych miejscowościach na Uralu, w Transkaukazji, w Krasnojarsku i w Czycie. 434 435 wiono wyłączne kompetencje, jeśli chodzi o władzę wykonawczą, politykę zagraniczną, sprawy związane z armią i flotą. Wbrew zapo- wiedziom manifestu październikowego Duma nie stała się jedynym organem prawodawczym, ponieważ na podstawie nowych dekretów uległa reorganizacji Rada Państwa i przekształciła się w drugą izbę ustawodawczą. Każda nowa ustawa musiała w przyszłości zostać uchwalona najpierw przez Dumę, potem przez Radę Państwa, a mocy obowiązującej nabierała dopiero po zatwierdzeniu jej przez monarchę. Ponadto artykuł 87 ustaw zasadniczych upoważniał cara do wydawa- nia rozporządzeń z mocą ustawy w przerwach między posiedzeniami Dumy i dopiero w ciągu dwóch miesięcy po -wznowieniu sesji izb musiały te rozporządzenia zostać przyjęte lub odrzucone. Moskiewskie powstanie zbrojne było punktem kulminacyjnym re- wolucji, chociaż walka mas przeciw reżimowi trwała jeszcze półtora roku - w okresie tym rozwijały się bardzo duże akcje strajkowe, buntowały się oddziały wojskowe, nie cichły akcje terrorystyczne. Nie ulegało już jednak wątpliwości, że carat nie załamie się pod naporem rewolucji, że ten pierwszy szturm udało mu się przetrzymać. Niedługo po stłumieniu powstania moskiewskiego,przystąpiono do prac związanych z powołaniem Dumy Państwowej. I i II DLjMA, STOŁYPIN NA CZELE RaĄDU Dekręt o ordynacji wyborczej do Dumy ukazał się jeszcze w gru- dniu 1905 r.; w miesiącach następnych wydano ustawę o reorganizacji Rady Państwa oraz tzw. ustawy zasadnicze, które precyzowały zakres władzy cesarskiej, porządek następst.wa tronu, prawa i obowiązki obywateli oraz ogólne zasady dotyczące pxawodawstwa. W ustawach zasadniczych znalazły się sformułowania mające sugerować, że ustrój Rosji uległ zmianie i nabrał ch arakteru konstytucyjnego, np. : "Cesarz sprawuje władzę prawodawczą w łączności z Radą Państwa i Dumą Państwową". Nie użyto jednak ani razu wyrażenia "konstytucyjny" , także potem nigdy nie używano go oficjalnie. Jeden z pierwszych artykułów ustaw zasadniczych stwierdzał wyraźnie: "Do cesarza Wszechrosji należy władza samowładna", cesarzowi również pozosta- Wybory do Dumy miały być pośrednie i opierać się na zasadzie kurialnej. Upoważnieni do głosowania obywatele nie wybierali bez- pośrednio posłów do Dumy, lecz tylko elektorów, którzy później na odrębnych zgromadzeniach dokonywali właściwego wyboru. Elek- torów wybierano w kuriach: ziemiańskiej, miejskiej, wiejskiej i robot- ś 436 / `= 43 7 Powstanie grudniowe 1405 r. w Moskwie. Spalone domy w dzielnicy Presnia Piotr Stołypin niczej. Przy całym tym skomplikowanym systemie ordynacja wyborcza dawała stosunkowo duże możliwości chłopom i dlatego znalazło się ich w I Dumie dość wielu ; carat liczył na lojalność i wiernopoddańcze nastroje tych warstw ludności. Zgodnie z postanowieniami konferencji w Tammerforsie (w Fin- landii) bolszewicy zbojkotowali wybory do I Dumy, licząe na dalszy wzrost napięcia rewolucyjnego i na powstanie zbrojne. W okresie wyborów okazało się jednak, że zaczyna się zdecydowany odpływ fali rewolucyjnej i że wobec tego trzeba wykorzystać również legalne formy walki - dlatego taktykę bojkotu musiano uznać za błędną. Bezpośrednio przed zwołaniem Dumy wzmogli natomiast bolszewicy wysiłki w kierunku przezwyciężenia wewnętrznopartyjnego rozłamu. Sprawa ta znalazła się na porządku dziennym IV Zjazdu, tzw. zjazdu zjednoczeniowego, który obradował w Sztokholmie od 10 (23) do 25 IV (8 V) 1906 r. Mimo większości mienszewickiej Zjazd zgodził się na przyjęcie pierwszego paragrafu statutu partyjnego w sfor- mułowaniu leninowskim oraz na włączenie polskiej partii socjal- demokratycznej do SDPRR. Nie na wiele przydało się natomiast formalne zjednoczenie; różnice między bolszewikami i mienszewikami pogłębiały się nadal, wybrany na Zjeździe Komitet Centralny miał większość mienszewicką, wyłącznie z mienszewików składał się zespół redakcyjny gazety "Socjał-diemokrat" (wyszło tylko 7 numerów). 438 i Dlatego bolszewicy musieli przystąpić do wydawania własnego nie- legalnego organu, znowu pod nazwą "Proletarij": 50 numerów tego pisma wyszło pod redakcją Lenina od 21 VIII (3 IX) 1906 do 28 XI (11 XII) 1909 r. w Finlandii, Genewie i w Paryżu. I Duma rozpoczęła obrady w Pałacu Taurydzkim w Petersburgu 27 łV (10 V) 1906 r. Posłowie w liczbie około 500 (z różnych względów trudno podać liczbę całkiem ścisłą) należeli do różnych frakcji, w wyborach do Dumy bowiem brały udział pierwsze rosyj- skie legalne partie polityczne, które ukonstytuowały się zaraz po wyd aniu manifestu z 17 X 1905 r. Przedstawiciele wielkiej burżuazji i bardziej prawicowi działacze ziemscy skupili się w Związku 17 Paź- dziernika, w którym najważniejszą rolę odgrywali tacy działacze, jak Aleksander Guczkow, Dymitr Szypow i hr. Piotr Heyden. Ci "październikowcy" lub "oktiabryści" stali na gruncie realizacji posta- nowień manifestu, ponadto zaś postulowali co najwyżej pewne nie- znaczne zmiany i reformy w tych dziedzinach, które bezwzględnie domagały się jakiegoś u.regulowania. Najwięcej posłów wprowadziła do I Dumy partia tzw. "kadetów", właściwie Partia Wolności Ludu lub Partia Konstytucyjno-Demokratyczna; w skład jej weszli człon- kowie Związku Wyzwolenia, a częściowo też - Związku Ziem- ców-Konstytucjonalistów, z takimi działaczami, jak Iwan Pietrun- kiewicz, Wasyl Makłakow, Piotr Struve, Fiodor Rodiczew i uznawa- ny za przywódcę partii historyk Paweł Milukow. "Kadeci" byli ugrupowaniem liberalnym i początkowo, w trakcie silnego jeszcze oży- wienia rewolucyjnego, wysuwali nawet dość daleko idące postulaty; szybko jednak przeszli na pozycje reformistyczne i opowiedzieli się zde- cydowanie za monarchią parlamentarną, chociaż domagali się np. wprowadzenia odpowiedzialności ministrów przed Dumą, ośmiogo- dzinnego dnia pracy i częściowego wywłaszczenia obszarników za wy- kupem. Dość znaczna część posłów włościańskich w Dumie utworzyła luźną organizacyjnie frakcję "trudowików" (właśc. Partia Pracy- Trudowaja Gruppa), którzy w swoich przemówieniach zaczęli ostro i zdecydowanie domagać się oddania chłopom całej ziemi obszarniczej. Domagano się również ogłoszenia powszechnej amnestii i wprowa- dzenia odpowiedzialności ministrów - w ten sposób pogłębiał się dosłownie z każdym dniem coraz bardziej konflikt między Dumą i rządem, na którego czele stanął w przededniu otwarcia Dumy Iwan Goremykin. Zorientowawszy się, że opanowanie opozycyjnych nastrojów w Dumie nie jest możliwe, rząd postanowił ją rozwiązać, 439 Pałac Taurydzki w Petersburgu co też nastąpiło na mocy dekretu carskiego z 8 VII 1906 r.; nowe wybory wyznaczono dopiero na początek przyszłego roku. Na wiado- mość o tym prawie 200 posłów, przede wszystkim kadeckich, wy- jechało natychmiast do Wyborga i tam ogłosiło manifest do ludności impeńum z protestem przeciw niepraworządnemu rozwiązaniu izby ustawodawczej i z wezwaniem, by nie płacono podatków i nie stawiano się do poboru wojskowego. Wezwanie podpisał m. in. przewodniczący I Dumy, "kadet" Sergiusz Muromcew. Sprawa zakoń- czyła się aresztowaniami i procesem sądowym w trybunale petersbur- skim, który niemal wszystkim oskarżonym wymierzył karę trzymie- sięcznego więzienia (18 (31) XII 1907 r.). Rozwiązując Dumę, car,dał dymisję Goremykinowi i powołał na stanowisko przewodniczącego Rady Ministrów Piotra Stołypina, który w poprzednim gabinecie był ministrem spraw wewnętrznych. Stołypin, człowiek bardzo zdolny, ale jednocześnie ambitny i bez- względny, miał za sobą długie lata pracy na stanowisku powiatowego i gubernialnego marszałka szlachty.w guberni kowieńskiej oraz na stanowiskach gubernatorskich w Grodnie a potem w Saratowie; będąc gubernatorem saratowskim Stołypin dał się poznać podczas rewolucji jako człowiek umiejący sobie radzić z różnymi przeciw- nościami i dlatego car powołał go do gabinetu Goremykina, a niedługo później powierzył mu nawet stanowisko premiera, z zachowaniem teki ministra spraw wewnętrznych. W trudnej i ciężkiej sytuacji wybrano człowieka, który miał jak najbardziej umocnić kruszejące podstawy caratu; Stołypin postanowił to zadanie za wszelką cenę wykonać. A sytuacja ciągle jeszcze była rzeczywiście niecodzienna. W, dziesięć dni po rozwiązaniu Dumy bunty ogarnęły prawie całą flotę bał- 440 tycką ; wybuchło powstanie marynarzy w Sweaborgu i w Kronsztadzie, zerwała się do buntu załoga krążownika "Pamięć Azowa" w Rewlu. Wystąpienia te wzbudziły na dworze poważny niepokój, choć stłu- miono je bardzo szybko, zwłaszcza że i w wojskach lądowych wy- buchła cała fala buntów i powstań, od Brześcia do Krasnojarska i Czyty. Organizacje eserowskie wzmogły terror - w niezliczonych zamachach ginęli wysocy dostojuicy państwowi, gubernatorzy, przed- stawiciele aparatu policyjnego i sądowego oraz ci, którzy w okresie najwyższego napięcia wypadków rewolucyjnych wsławili się szczegól- nym okrucieństwem. 28 VI 1906 r. zastrzelony został w Sewastopolu naczelny do- wódca floty czarnomorskiej, wiceadmirał Grzegorz Czuchnin, za bez- względne uśmierzenie powstania marynarzy w Sewastopolu w jesieni poprzedniego roku. 12 (25) VIII 1906 r. dokonano strasznego za- machu bombowego na willę Stołypina na tzw. Wyspie Aptekarskiej w północnej części Petersburga. Zamach był dziełem odrębnego ugrupowania socjalistów-rewolucjonistów (tzw. maksymaliści), a na- stąpił wczesnym popołudniem w porze przyjęć, tak iż w willi znaj- dowało się wiele osób. W wyniku bardzo silnej eksplozji budynek 44l Zamach na Stołypina, 12 VIII 1906 r. Widok zdemolowanej willi Sweaborg. Ogólny widok twierdzy uległ zupełnemu prawie zniszczeniu, zginęło około 30 osób wraz z dwoma sprawcami zamachu, syn i jedna z córek Stołypina od- nieśli bardzo ciężkie obrażenia; sam premier ocalał. Niedługo po- tem ukazał się dekret o utworzeniu sądów wojskowo-polowych, k-tóre wydały mnóstwo wyroków śmierci. Mimo to jednak akty terrorystyczne nie ustawały. Już w dzień po zamachu na Wyspie Aptekarskiej terrorystka Zinaida Konoplannikowa zastrzeliła w No- wym Peterhofie (ok. 2 km od Peterhofu) generała Jerzego Mina, dowódcę siemionowskiego pułku gwardii i głównego sprawcę masakry robotników moskiewskich podczas powstania grudniow.ego. Kono- plannikową powieszono w Schlusselburgu w dwa tygodnie potem. We wrześniu umarł od ran odniesionych w zamacfiu bombowym gubernator symbirski, generał Konstanty Starynkiewicz = syn tego Starynkiewicza, który zasłużył się dla rozbudowy Warszawy. W gru- dniu zastrzelony został gradonaczalnik Petersburga, generał Włodzi- mierz von der Launitz. Zamachów takich, udanych i nie udanych, było bez liku. Walczył również, na przekór wszelkim represjom, proletariat Rosji. Już 9 I 1906 r. strajki polityczne w wielu miastach upa= miętniły pierwszą rocznicę "krwawej niedzieli", potem nastąpiły strajki pierwszomajowe i dopiero od jesieni ruch zacz 'ł opadać. Ogółem w 1906 r. wzięło udział w strajkach I 108000 robotników, przy czym od października do grudnia już tylko 63000. Mimo wszystko była to liczba ogromna, nawet mimo to, że stanowiła mniej niż połowę strajkujących w r. 1905 - 2 863 000 robotników. Wybory do II Dumy odbyły się na początku 1907 r., przy- nosząc duży sukces socjaldemokratom, którzy zdobyli łącznie 65 man- datów. "Kadeci" znaleźli się w Dumie w liczbie około 100, tak samo "trudowicy", było również prawie 50 posłów polskich z Kró- lestwa i z guberni zachodnich. Skład Dumy po raz drugi za- wiódł nadzieje kół rządowych, znowu zaczęły się ostre przemówienia i wysuwanie postulatów, których rząd nie chciał spełnić. Przeciw- stawiano się też Stołypinowi, gdy dnia 6 (19) III 1907 r. wystąpił w Dumie z deklaracją programową rządu, zapowiadając pewne, pożyteczne może, ale mało istotne reformy. Premier replikował również ostro, kończąc swoje drugie przemówienie butnym zapew- nieniem, że rząd nie da się zastraszyć ("nie zapugajetie"). Pierwsze miesiące 1907 r. odznaczały się jeszcze wysokim natęże- niem akcji strajkowych, sytuacja stawała się jednak coraz gorsza, strajki w większości kończyły się porażkami. Na terenie Dumy najwięcej do powiedzenia miały legalne partie burżuazyjne i dlatego wyłoniła się konieczność określenia stosunku socjaldemokracji do tych ugrupowań politycznych. Dokonał tego V Zjazd SDPRR w Londynie, 30 IV ( 13 V) - 19 V ( 1 VI) 1907 r., opowiadając się zdecydowa- nie za zwalczaniem partii czarnosecińskich, obszarniczo-burżuazyj- nych (Związek 17 Października) i liberalno-monarchistycznych (Partia Konstytucyjno-Demokratyczna); dopuszczono natomiast możliwość wspólnych wystąpień z eserowcami i "trudowikami", jednakowoż bez jakichkolwiek odstępstw od programu i taktyki socjaldemokracji. W połowie roku carat zdecydował się na pociągnięcie jak naj- bardziej bezwzględne: 1 czerwca zawiadomiono prezydium Dumy o zamiarze pociągnięcia do odpowiedzialności członków frakcji socjal- demokratycznej za organizację spisku wojskowego i zażądano po- zbawienia ich nietykalności poselskiej. Zanim jednak Duma zdo- łała zająć ośtateczne stanowisko w tej sprawie, ukazał się dekret Mikołaja II o rozwiązaniu Dumy, a jednocześnie nastąpiła też zmiana prawa wyborczego - 3 (16) VI 1907 r. Dzień ten oznacza definitywny koniec okresu rewolucji. Znaczenie wydarzeń rewolucyjnych w latach 1905 -1907 polega przede wszystkim na tym, że nigdy przedtem reżim nie znajdo- wał się w tak trudnej sytuacji i nigdy robotnicy i chłopi nie mogli tak jasno zrozumieć, że zwycięstwo jest jednak możliwe. Rewolucja wywarła też wielki wpływ na inne kraje i narody, na rozwój międzynarodowego ruchu robotniczego i walk narodowowy- zwoleńczych w krajach kolonialnych. Rewolucja dokonała pierwszego wyłomu w absolutystycznym ustroju Rosji, zmuszając carat do sze- regu ustępstw, a dla partii stała się źródłem cennych doświad- czeń politycznych. 442 XX. POLITYKA WEWNFTRZNA PIOTRA STOŁYPINA KADENCJA NOWEJ DUMY OZWIĄZANIE II Dumy i ogłosze- nie dekretu o zmianie prawa wyborczego uważa się za wydarzenie mające charakter przewrotu państwowego, i to przewrotu na wskroś reakcyjnego, ponieważ wszystko nastąpiło z jawnym pogwałceniem zarówno manifestu październikowego, jak i praw zasadniczych z r. 1906. Chodziło zresztą nie tylko o tę sprzeczność, lecz i o samą treść nowego dekretu, który w poważnym stopniu ograniczał prawa polityczne różnych warstw ludności, pozostawiając jednocześnie w mocy ograniczenia dawniejsze, a więc np. pośredni i kurialny system wyborów. Pozbawiono zupełnie praw wyborczych narody Azji Środkowej i wszystkie ludy koczownicze, zmniejszono trzy- krotnie liczbę posłów polskich z Królestwa i posłów z Kaukazu, ograniczono możliwości wyborcze robotników, nie przyznając im w ogóle prawa wyborczego w dziewięciu guberniach, a tylko w sześciu utrzymując oddzielną kurię robotniczą. Z góry zapewniono właścicielom ziemskim przewagę w przyszłej Dumie; w większości guberni zgromadzenia ziemiańskie otrzymały prawo wyboru znacznie większej liczby elektorów niż pozostałe kurie - przeciętnie zaś kuria ziemiańska wybierała 50,5% elektorów (poprzednio tylko 31%). Nastąpiło to kosztem kurii chłopskiej, procent bowiem wybieranych przez nią elektorów spadł z 42 do 22,5. Pozostało, jak poprzednio, 25% elektorów dla kurii miejskiej, rozdzielonej jednak teraz na dwie w zależności od cenzusu majątkowego; oczywiście, pierwsza z nich wybierała większą liczbę elektorów. Głosować mogli tylko mężczyźni mający ukończone 25 lat życia. Posłów wybierano na zebraniach gubernialnych, przy czym elektorzy musieli wybrać po jednym przed- stawicielu z każdej kurii (z wyjątkiem robotniczej w tych guber- niach, gdzie jej nie było); pozostałą liczbę posłów, przewidzianą dla danej guberni, wybierano już niezależnie od kurii i wtedy, rzecz jasna, odgrywała rolę przewaga liczebna elektorów ziemiańskich. Wybory do III Dumy przeprowadzono w jesieni 1907 r., otwarcie nastąpiło 1 listopada. Duma ta miała wreszcie taki skład, jakiego rząd sobie życzył - inaczej zresztą być nie mogło przy nowej or= dynacji wyborczej: 147 posłów prawicowych, w tym 50 najbardziej zaciekłych i agresywnych reakcjonistów, "czarnosecińców", i 154 " oktiabrystów" ; "kadetów" było już tylko 54, "trudowików" 13, socjaldemokratów 19, w tym mniej niż jedna trzecia bolszewików. Przewodniczącym Dumy został "oktiabrysta" Mikołaj Chomiakow, od marca 1910 r. był nim Aleksander Guczkow, a od marca 1911 r. Michał Rodzianko - wszyscy z tejże organizacji. Liczebn stan frakc i oktiab stowskie zmnie sz ł si óźnie y J n'. J J y ę p J dość poważnie, część bowiem posłów przeszła do innych frakcji, głównie do "nacjonalistów", najbardziej bliskiego "oktiabrystom" ugrupowania na prawicy. Mimo to do końca obrad III Dumy, która przetrwała całą, pięcioletnią kadencję, przedstawiciele Związku 17 Października odgrywali najważniejszą rolę w Dumie. Przez dość długi czas "oktiabryści" popierali różrie poczynania Stołypina, i to raczej bez większych zastrzeżeń; później uległo to zmianie i Stoły- pin zaczął przechylać się jeszcze bardziej na prawo. Ogółem biorąc można powiedzieć, że "oktiabryści", "nacjonaliści" i około 70 posłów "umiarkowanie prawicowych" stanowiło tzw. "stołypinowską wię- kszość" i dzięki nim głównie premier mógł przeprowadzać w Dumie różne projekty. Opozycja była mała, głównie socjaldemokraci i "tru- dowicy", czasem dołączali się do niej - w sensie nie solidarności, lecz zajmowania z jakichś przyczyn postawy przeciwrządowej- i przedstawiciele grup narodowościowych; bardzo dużo utracili ze swego opozycjonizmu "kadeci", chociaż przem_ówienia ich bywały bardzo ostre. Podczas swoj pięcioletniej kadencji III Duma rozpatrzyła aż 2500 różnych projektów ustaw, aprobująć znaczną ich większo ć. Wśród tylu projektów musiały być oczywiście i wnioski bardzo nie- istotne i błahe, tak że zwykle, ale nie zawsze słusznie, pisze się z ironią o takiej "działainośći" Dumy. Nie członkowie Dumy jednak określaii swoje własne kómpetencje, nie zawsze wyraziste, największe w sprawach budżetowych. Dzięki ordynacji wyborczej Duma przed- stawiała rzeczywiście zgromadzenie o charakterze obszarniczo-burżu- azyjnym i na to nic nie można było poradzić; gorzej, że posłowie czarnosecińscy zachowywali się z reguły skandalicznie, wygłaszali 444 445 prowokacyjne i antysemickie przemówienia, domagali się rozwiązania Dumy, przerywali w sposób bardzo niewybredny innym przemawia- jącym itd. Najgłośniejsze pod tym względem były wystąpienia obszar- nika z guberni besarabskiej Włodzimierza Puryszkiewicza i innego lidera tego ugrupowania - Mikołaja Markowa (Markow drugi, Grupa,.trudowików" z Dumy Państwowej w swoim klubie partyjnym według oznaczenia przyjętego w Dumie, gdy w grę wchodziły dwa te same nazwiska). Z projektów najważniejszych znalazły się na porządku dziennym III Dumy ustawy agrarne Stołypina, sprawy związane z reorgani- zacją armii. i floty; różne sprawy dotyczące systemu oświatowego. Niestety, Duma zaaprobowała także projekty wysokiej rangi pań- stwowej, ale jednocześnie bardzo reakcyjne: ograniczenie kompetencji sejmu fińskiego, wprowadzenie ziemstw w kilku guberniach zachod- nich i przede wszystkim - wydzielenie Chełmszczyzny z Królestwa. W takim układzie stosunków z Dumą Stołypin realizował swoją politykę wewnętrzną, kontynuując najsurawsze represje w stosunku do działaczy rewolucyjnych i w odniesieniu do wszystkich aktów antyrządowych, jak np. zamachy czy akcje ekspropri cyjne. Zastra- szająca ilość wyróków śmierci i egzekucji spadała wprawdzie z każ- dym rokiem, ale tylko dlatego, że trudno było przejściowo stawiać czoła tak silnemu terrorowi rządowemu. Rewolucja znalazła się na fali odpływu, co zresztą odzwierciedliło się jeszcze w całym szeregu innych zjawisk. Reakcja podnosiła głowę nieustannie i w Dumie, i w związkach czarnosecińskich, w prasie i publicystyce prawicowej. Przy tym wszystkim Stołypin konsekwentnie usiłował przekonywać ů społeczeństwo, że nie rezygnuje z roli reformatora, że reformy są konieczne i będą systematycznie wprowadzane w życie, ale "po uspokojeniu". Reformy rzeczywiście były potrzebne nawet w systemie stołypi- nowskim, bo trudno było inaczej myśleć o utrzymaniu takiego stanu rzeczy, jak samowładztwo łącznie z Dumą, o ciągłym zapewnianiu sobie większości w Dumie, o lawirowaniu między obszarnikami i wielką burżuazją. Ale żadne lawirowanie nie mogło zapobiec coraz silniejszemu przechylaniu się premiera w stronę prawicy, nic i też nie mogło zmienić faktu, że w zapowiedzi jego wierzono coraz ; mniej. Deklaracja Stołypina z 6 (19) III 1907 r., tak ostro przyjęta , przez II Dumę, zawierała przynajmniej kilka obietnic, które w wy- padku wprowadzenia ich w życie dałyby może jakiś pożytek. W de- ' klaracji rządowej, przedstawionej przez Stołypina w III Dumie 16 (29) XI 1907 r., mówiło się już bardziej ogólnikowo o rozszerzeniu i reorganizacji samorządu terenowego, o rozwoju oświaty, o ubez- pieczeniach robotniczych. A jednocześnie Stołypin powiedział wtedy: "Dla wszystkich stało się teraz jasne, że destrukcyjny ruch, wytwo- rzony za sprawą skrajnie lewicowych partii, przekształcił się w jawne rozbójnictwo i wysunął na plan pierwszy wszystkie antyspołeczne, przestępcze elementy, rujnując uczciwych ludzi pracy i deprawując młode pokolenie. Przeciwstawić temu zjawisku można tylko siłę. Rząd trzymał się dotychczas polityki tępienia takich przestępczych wystą- pień i będzie tą drogą -kroczył nadal". Odpowiadając na interpelację w sprawie ograniczania praw Finlandii, Stołypin oświadczył w Dumie 5 (18) V 1908 r., że Finlandia to część składowa imperium i że trzeba położyć kres działalności "grup przestępczych" na tym terenie, bo np. w jednym tylko r. 1907 odbyło się tam 25 konferencji i zebrań rewolucyjnych, nie mówiąc już o tym, że zorganizowano tam wiele zamachów na wybitnych działaczy państwowych. W od- powiedzi na interpelację,o Azefie Duma usłyszała na początku 1909 r., że Azef to taki sam współpracownik policji jak wielu innych, żaden prowokator, i że dopóki będzie stosowany terror rewolucyjny, dopóty będzie istniał policyjny wywiad. 446 447 REFORMA AGRARNA STOŁYPINA Dnia 9 (22) XI 1906 r., a więc w okresie między I i II Dumą, opublikowany został słynny dekret, na mocy którego każdy chłop - członek wspólnoty gminnej zyskiwał prawo wystąpienia z niej wraz z użytkowanym przez siebie w danej chwili nadzia- łem. W sprawę przygotowania tej reformy Stołypin był osobiście jak najbardziej zaangażowany i uważał ją za jedno z najważniejszych dzieł swojego życia. Nie chcąc oczywiście dopuszczać do dyskusji nad wywłaszczeniem obszarników, Stołypin postanowił spowodować rozwiązanie wspólnot, uważał bowiem, że gminny system władania ziemiąjest największą przeszkodą w rozwoju gospodarstw chłopskich. Była to zresztą tylko jedna strona medalu, rzec by można- ekonomiczny czy ekonomiczno-społeczny punkt widzenia Stołypina. Pozostawał jeszcze moment polityczny, niemniej ważny - Stołypin żywił przekonanie, iż realizując to pociągnięcie, potrafi doprowadzić do ukształtowania się stosunkowo licznej warstwy zamożnego chłop- stwa; wtedy wieś stałaby się najbardziej niezawodną ostoją całego systemu państwowego. Do osiągnięcia tego celu służyć miał właśnie specjalnie przygotowany dekret (bgły też różne zarządzenia dodatko- we, uzupełniające), wydany dla pewności jako dekret z mocą ustawy wtedy, gdy nie było Dumy. Od razu zaczęto go wprowadzać w życie, ażeby jak najszybciej tworzyć fakty dokonane, chociaż do całkowitego uprawomocnienia się dekretu trzeba było aprobaty ze strony Dumy i Rady Państwa, oczywiście także cara; opublikowa- nie dekretu jako ustawy nastąpiło w r. 1910, gdy realizacja re- formy znajdowała się już w stadium dalekiego zaawansowania. Dekret listopadowy wprowadzał własność osobistą zamiast do- tychczasowej gminnej, grornadzkiej - w sensie prawnym, a ro- dzinnej, gdy chodziło o użytkowanie. Członek współnoty miał prawo żądać przyznania nadziału utytkowanego jako własności osobistej; jeśli nadział składał się z rozdrobnionych gruntów, można było żądać przydzielenia go w jednej całości. Powstawał wtedy tzw. otrub, a gdy grunty przydzielano poza terenem wsi - chutor. Tak więc występowanie ze wspólnot stawało się najbardziej dogodne dla chłopów, bogatych, dysponujących w użytkowaniu większymi nadzia- łami, i głównie oni mogli zakładać gospodarstwa o typie chuto- rów, im też udzielał pożyczek Bank Włościański, ażeby mogli do- kupywać ziemię i zaopatrywać swoje chutory we wszystkie potrzebne 448 Zalączn rzeczy. Chłopi biedni opuszczali często wspólnotę, nie mogąc wyżywić rodzin ze zbyt małych działek, które z reguły sprzedawali, a sami przesiedlali się za Ural. Rząd wszystko to przewidział i dlatego reforma agrarna Stołypina łączyła się z bardzo szeroko zakrojoną i w znacznej mierze zawczasu przygotowaną akcją przesiedleńczą. Przeprowadzeniem reformy zajęły się specjalne komisje powiatowe, pochodzące częściowo z wyboru. Akcja wymagała całej armii geo- metrów; w 1910 r. pracowało ich w terenie około 5000. Realizacja : reformy, hamowana przez opór wielu członków wspólnot gro- ' madzkich i atakowana przez prasę niektórych ugrupowań politycz- . nych, przebiegała bardzo nierówno, najlepiej na terytoriach ze sto- sunkowo niedawnymi tradycjami rodzinnego władania ziemią, np. w guberniach noworosyjskich. Rozwiązywanie wspólnot trwało do r. 1916, z tym że od chwi li wybuchu wojny w r. 19 I 4 załatwiano ' już tylko wnioski zaległe; liczbę chłopów, którzy wystąpili ze wspól- not i objęli ziemię w posiadanie osobiste, można określić tylko w przybliżeniu na około dwa i pół miliona, co stanowiło nieco mniej niż jedną czwartą ludności chłopskiej z gospodarstw gro- madzkich. Ponad trzy miliony chłopów przeniosło się w tym czasie na Syberię, do Azji Środkowej i na Kaukaz. Z samego zesta- wienia ogromnej liczby kolonistów i stosunkowo krótkiego okresu :r- całej akcji wynika wyraźnie, że przesiedlanie musiało się odbywać . w bardzo ciężkich warunkach. Przesiedleńcom przydzielano często ziemię mało nadającą się db użytku, przy czym zwykle odbierano ją przedtem ludności miejscowej, co stawało się źródłem nieustan- nych konfliktów - i dlatego kilkaset tysięcy chłopów w stanie cał- kowitej ruiny wróciło wraz z rodzinami do Rosji europejskiej. Stołypinowska reforma agrarna nie dała zatem oczekiwanych re- - zultatów, bo ani nie rozwiązała całkowicie problemu ziemi, ani nie spowodowała uspokojenia wsi. Mniej podstaw ma natomiast często . spotykany zarzut, że w wyniku reformy usamodzielniło się "tyllco" 23% członków wspólnot i że to ma być główny dowód niewspół- mierności zamierzeń z rzeczywistością. W istoCie zaś niemożliwe było chyba objęcie akcją rozwiązywania wspólnot większej liczby jednostek, gdyż wszystko trwało zbyt krótko. Trudno nie przyznać, że reforma stała się przyczyną dalszej pauperyzacji mas biednego chłogstwa, nie może jednak też ulegać wątpli vości fakt stanowczego zerwania z wy- raźnym anachronizmem w rolnictwie i przyśpieszenia rozwoju sto- sunków kapitalistycznych na wsi. 449 KRYZYS SYSTEMU Niewielu wierzyło Stołypinowi, gdy w pierwszych latach swoich rządów usiłował niejednokrotnie przekonywać społeczeństwo o swoich reformatorskich zamierzeniach. Nawet takie jednak bardzo nieokre- ślone iluzje musiały całkowicie pierzchnąć, gdy Stołypin zaczął się zdecydowanie oświadczać po stronie różnych reakcyjnych projektów. Bardzo charakterystyczny był pod tym względem rok 1909, kiedy ten całkowity przełom w polityce premiera zaznaczył się ponad wszelką wątpliwość. Naprzód wystąpił w Radzie Państwa jeden z naj- zagorzalszych reakcjonistów, Dymitr Pichno, przedstawiając wniosek w sprawie zmiany systemu wyborczego w guberniach zachodnich; chodziło mu o to, że przy istniejącym systemie w każdej z tych dziewięciu guberni (wileńska, kowieńska, grodzieńska, mińska, mohy- lewska, witebska, wołyńska, kijowska i podolska) wybierano z re- guły jednego Polaka do Rady Państwa, a procent ludności polskiej w niektórych guberniach był bardzo niewielki. Wniosek ten uzyskał dość niespodziewane poparcie Stołypina. Inna sprawa wywołała głębszy znacznie konflikt, tak że przez krótki caas spodziewano się nawet kryzysu rządowego. Po przyjęciu przez Dumę projektu ustawy o etatach sztabu generalnego marynarki odrzuciła go Rad Państwa; w mntywacji podkreślono, że do kompetencji żadnej z obu izb nie należą sprawy etatów wojskowych, tylko sprawy kredytów. Wtedy ministerstwo marynarki jeszcze raz przedstawiło Dumie ten wniosek, ograniczając go do spraw związanych z kredytem. Duma nie chciała rezygnować z poprzedniego stanowiska i przyjęła projekt powtórnie, dołączając do niego sprawę etatów. Po burzliwych debatach przyjęła projekt w takiej redakcji b rdzo nieznaczną większością i Rada Państwa. Sytuacja skomplikowała się ostatecznie, gdy Mikołaj II odmówił zatwierdzenia ustawy, co interpretowano słusznie jako prze- jaw negatywnego stosunku do Dumy. Nie związany bezpośrednio z ostatnią fazą tej sprawy Stołypin (był przez dwa miesiące ciężko chory) pozostał na swoim stanowisku, choć mówiono o jego odejściu. W jesieni 1909 r. Stołypin wystąpił z projektem w prowadzenia ziemstw w dziewięciu zachodńich guberńiach; sprawa ta miała prze- biegać w bardzo osobliwy sposób i zakończyć gię niemal drasty- cznymi następstwami. W oficjalnych motywacjach Stołypin podkreślał, że uznaje pracę ziemstw za niezwykle pożyteczną dla społeczeństwa i dlatego pragnąłby przystąpić do stopniowego wprowadzania ich także tam, gdzie ich dotąd nie było. Nie taił przy tym, że chodzi mu o zneutralizowanie tak silnego w tych guberniach polskiego stanu posiadania ; ponieważ istniej ca ordynacja wyborcza do ziemstw dawała znaczną przewagę właścicielom ziemskim, a więc w guberniach zachodnich dałaby ją Polakom, Stołypin proponował zastosowanie przy wyborach systemu kurialnego, tzn. podziału na kurię rosyjską i polską. Projekt ten łączy się też ściśle z wcześńiejszym wnioskiem Dymitra Pichno; w wypadku wprowadzenia ziemstw w guberniach zachodnich właśnie te ziemstwa m. in. wybierałyby'. deputowanych do Rady Państwa i nie trzeba by już obawiać się, że wybiorą zbyt wielu Polaków. Zasada kurii narodowościowych wywołała oStre sprzeciwy, bo zawsze dotąd unikano, przynajmniej oficjalnie, tak krańcowego prze- ciwstawiania sobie dwu narodowości. Nie godziło się z tym nawet wielu konserwatystów uważając, iż obrona interesów elementu rosyj- skiego przy pomocy tak sztucznych środków uwłacza po prostu godności Rosjanina. A tymczasem Stołypin szedł coraz dalej drogą, z której nie było wyjścia; w r. 1910 ograniczono kompetencje sejmu fińskiego, zaczęto debatować nad wyodrębnieniem Chełmszczy- zny, a na przełomie 1910 i 1911 r. astąpiły znowu poważne zakłócenia w pracy szkół wyższych. Odbywały się, też, w listopadzie 1910 r., burzliwe demonstracje studenckie w związku ze śmiercią Lwa Tołstoja. W takiej atmosferze prowadzono dyskusje nad projektem wpro- wadzenia ziemstw w guberniach zachodnich, przy czym Stołypin zdecydował się ostateczńie ograniczyć liczbę tych guberni do sześciu: 450 I 451 Projekt nowego gmachu Dumy na Polu Marsowym w Petersburgu kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, mińskiej, mohylewskiej i witebskiej. Duma przyjęła projekt w r. 1910, a Rada Państwa przystąpiła do dyskusji nad nim dopiero po upływie kilku miesięcy i odrzuciła go 4 (17) lil 1911 r. Następnego dnia Stołypin przedstawił carowi prośbę o dymisję; zgadzał się pozostać na stanowisku tylko w tym wypadku, gdyby car rozpuścił obie Izby na kilka dni, umożliwiając w ten sposób przeprowadzenie projektu ustawy o ziemstwach w try- bie paragrafu 87. Przez kilka dni ważyły się losy gabinetu Stołypina, w całej Rosji nie mówiono o niczym innym, niemal dla nikogo nie było wątpliwości, że Stołypin odejdzie. Tymczasem Mikołaj II ugiął się i wyraził zgodę nawet na tak daleko idące żądania; sesje Dumy i Rady Państwa zostały przerwane na trzy dni, od 12 do 14 marca, i w dniu 1_4 (27) marca ogłoszono tekst dekretu o ziem- stwach. Bezprzykładny triumf Stołypina był jednocześnie początkiem jego zagłady. Brutalne naruszenie obowiązujących ustaw oburzyło niemal wszystkich, głównie w Dumie i Radzie Państwa. Odwrócili się od Stołypina nawet "oktiabryści" i popierający go dotąd konsekwentnie ich lider - Guczkow, który zrzekł się funkcji przewodniczącego Dumy. Działacze prawicowi byli wszystkiemu przeciwni, bo w ogóle nie życzyli sobie rozszerzania systemu ziemstw - oni tĆ głównie obalili przedtem projekt w Radzie Państwa. I sam Mikołaj lI wprawdzie spełnił życzenia premiera, lecz po długim namyśle, ciągle w przekonaniu, iż Stołypina nikt nie zastąpi ; panowało jednak po- wszechne przekonanie, że monarcha nie zniesie długo takiego upo- korzenia i że miesiące, a może tygodnie supremacji politycznej Stoły- pina są policzone. W miesiącach letnich przeprowadzono wybory do ziemstw w gu- berniach zachodnich i na pierwsze dni września wyznaczono w Kijo- wie uroczystości wiążące się z odsłonięciem pomnika Aleksandra II; nowo wybrani radni mieli teź wziąć w nich udział. O odejściu Stołypina mówiono coraz uporczywiej i on sam zdawał już sobie z tego sprawę. W dniu 1 (14) IX 1911 r. znaleźli się w Kijowie, oprócz cara i kilku członków jego rodziny, najwyżsi dostojnicy dworscy i rządowi. Wieczorem zaproszono wszystkich do teatru na galowe przedstawienie opery; w przerwie przed trzecim aktem podszedł do stojącego przy pierwszym rzędzie foteli premiera młody człowiek i strzelił do niego dwukrotnie. Lekarze nie potrafili uratować Stołypina od śmierci, która nastąpiła 5 września wieczorem. Zabójcą okazał się syn miejscowego adwokata Dymitr Bogrov , postać bardzo charakterystyczna, której działalność pozostała do dziś niejasna, mimo że opublikowano różne dotyczące jej szczegóły. Bogrow miał kon- takty - także organizacyjne - z anarchistami i eserowcami, a jedno- cześnie oddawał usługi ochranie. Ujęto go na miejscu przestępstwa i w niezwykle szybkim trybie osądzono i stracono. Nie zachowały się oficjalne akta śledztwa ani przewodu sądowego, nikt nie wiedział i nie wie, dlaczego nie ujawniono całej prawdy, choć opinia publi- czna domagała się tego gwałtownie i w związku z tym szerzyło się przekonanie, rozpowszechniane nawet w prasie, że Stołypin zabity został na rozkaz czy z inicjatywy ochrany. Prawdy absolutnej nie poznano do dnia dzi iejszego, nikt też nie potrafił wytłumaczyć, z czyjej inspiracji ochranu mogła się podjąć takiego zadania. RUCH ROBOTNICZY PO PIERWSZEJ REWOLUCJi. SYTUACJA W PARTII Zwycięstwo caratu nad rewolucją pociągnęło za sobą wiele nie- korzystnych dla ruchu robotniczego następstw. Więzienie, zesłanie i wyroki śmierci wyczerpywały arsenał represji bezpośrednich, lecz carat posługiwał się jeszcze innymi środkami. Tak więc położono kres dalszemu rozwojowi dobrze się zapowiadającego ruchu zawodo- wego, zamykając większość spośród istniejących organizacji związko- wych; z fabryk usuwano pod różnymi pozorami robotników, na których padały jakiekolwiek podejrzenia o związki z ruchem rewo- lucyjnym; obniżano płace, znowu podjęto próby powrotu do systemu nakładania kar pieniężnych i nie krępowano się w przeprowadzaniu lokautów. Jedynym właściwie obrońcą interesów klasy robotniczej stawała się w takich warunkach garstka posłów socjaldemokratycznych w Dumie. Praca tej małej frakcji początkowo pozostawiała wiele do życzenia, głównie z powodu braku doświadczeń, lecz z biegiem czasu uległa wyraźnej zmianie na lepsze. Wpłynęły na to zalecenia Komitetu Centralnego dla organizacji terenowych, by przekazywano frakcji materiały ze środowisk robotniczych, mogące stanowić pod- stawę do odpowiednich wystąpień w Dumie; było ich też niemało, a do najważniejszych należała interpelacja w sprawie Azefa. W du- żym stopniu przyczyniły się też do usprawnienia działalności frakcji artykuły krytyczne zamieszczane w bolszewickiej gazecie "Proletarij", wychodzącej, jak już zaznaczono, do r. 1909. Zadania te kon- tynuowała legalna bolszewicka gazeta "Zwiezda"; wydawana w Pe- tersburgu od 16 (29) X I I 1910 do 22 1V (5 V) 19 l 2 r. 452 453 Natężenie ruchu strajkowego w okresie rządów Stołypina po 3 VI 1907 r. było oczywiście daleko mniejsze niż przedtem: w r. 1908 wzięło udział w strajkach 176000 robotników, w 1909 r. - 64000, a w 19ł0 r. już tylko 46000, choć pod koniec tego roku uwidoczniać się zaczęły pewne oznaki ożywienia. Wyraźniej wystąpiło ono w r.1911, kiedy liczba strajkujących doszła do 100 000 i objęła więcej ośrodków, a jednocześnie rozszerzył się zakres postulatów politycznych, z który- mi występowano podczas różnych akcji. Szczególnie ciężka była w latach porewolucyjnych sytuacja partii. Niektórzy działacze opuścili jej szeregi; w ogóle wielu ludzi, przed- tem aktywnie sympatyzujących z postępowymi ideami, przestawało się zajmować jakąkolwiek działalnością społeczną i często przecho- dziło do pracy w przemyśle, handlu lub nawet w aparacie pań- stwowym . Zapanował powszechny pesymizm, przejawiający się szcze- gólnie dobitnie w ówczesnej literaturze pięknej, sztuce i publicystyce, paraliżujący ducha oporu i chęć do walki. W 1909 r. wyszły głośne Wiechi (Drogowskazy), zbiór artykułów siedmiu autorów, wśród któ- rych znaleźli się tacy myśliciele i publicyści, jak były wódz legalnych marksistów Piotr Struve i zbliżeni kiedyś do tego samego kierunku Mikołaj Bierdiajew i Sergiusz Bułhakow. "Wiechowcy" w stępowali przeciw postępowej inteligencji rosyjskiej, oskarżając ją ó antypań- stwowość, o ateizm, o w.ykorzystywanie filozofii wyłącznie w celu udokumentowania określonych poglądów politycznych, o oderwanie się od prawdziwego życia ludu. Autorzy ujmowali swoje poglądy historycznie, wykazując rodowód tej inteligencji i potępiając ją także wstecz, aż do Bielińskiego i Czernyszewskiego. To ostre wystąpienie przeciw najlepszym tradycjom rosyjskiej myśli społecznej musiało w ówczesnych warunkach pogłębić ogólny pesymizm i było - świado- mie czy nieświadomie - wodą na młyn kontrrewolucji. Dlatego przeciw Wiechom podniosło się wiele tak samo ostrych głosów pole- micznych, a Lenin nazwał je "encyklopedią renegactwa liberalnego". W kręgach niektórych intelektualistów zapanowała moda na tzw. "poszukiwanie Boga" (bogoiskatielstwo) ; nawet poszczególni przedsta- wiciele środowiska socjaldemokratycznego (Anatol Łunaczarski) usiło- wali łączyć filozofię z religią i tworzyć w ten sposób coś w rodzaju "religii socjalistycznej" (bogostroitielstwo - kształtowanie, tworzenie Boga). Wśród mienszewików zaczęły się szerzyć tendencje likwidatorskie- występowano z koncepcją zlikwidowania organizacji konspiracyjnej i utworzenia partii legalnej. Sytuację komplikowały inne jeszcze zja- 454 wiska, pozornie przeciwne tym tendencjom; znaleźli się bowiem działacze bolszewiccy, którzy występowali przeciw legalnym środkom walki, żądając odwołania posłów socjaldemokratycznych z Dumy i wycofania przedstawicieli partii ze związków zawodowych. Przed- stawicieli tego kierunku nazywano "otzowistami", ponieważ chcieli "odwołać" (ros. otozwat) posłów z Dumy i z organizacji związ- kowych. Niebezpieczeństwo grożące ruchowi robotniczemu ze strony tych kierunków dostrzegł szybko Lenin i natychmiast przystąpił do działa- nia. Referat wygłoszony przez niego na V Ogólnorosyjskiej Kon- ferencji SDPRR w Paryżu (grudzień 1908) stał się podstawą bardzo ważnej rezolucji. Stwierdzano w niej, że mimo porażki rewolucji proces rozkładu samowładztwa nie uległ zahamowaniu i że carat w sojuszu z najbardziej reakcyjnymi ugrupowaniami obszarniczymi i z najbogatszą burżuazją prowadzi brutalną i nieubłaganą walkę z klasą robotniczą i chłopstwem. Podotinie więc jak przed rewo- lucją nadal czekają na realizację podstawowe cele rewolucji burżu- azyjno-demokratycznej. W tych warunkach partia musi utrzymać jak najściślejszą więź z masami zarówno poprzez działalność nielegalną, jak i przy pomocy środków legalnych. , Otzowistów" wykluczono z organizacji bolszewickich na.rozsze- , rzonej naradzie redakcji pisma "Proletarij" w czerwcu 1909 r. w Paryżu. Przejawiające się wśród niektórych socjaldemokratów ten- dencje. do ulegania różnym niemarksistowskim koncepcjom filozo- ficznym znalazły odprawę w wydanej w tym samym roku książce Lenina pt. Materializm i empiriokrytycyzm. Szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju partii miała VI Ogólno- rosyj ska Konferencja SDPRR w Pradze 5 -17 ( 18 - 30) I 1912 r. z udziałem niemal wyłącznie bolszewików. Konferencja położyła kres dotychczasowej formalnej jedności bolszewików i mienszewików w ra- mach tej samej organizacji i wyodrębniła oddzielną partię bolszewi- cką - SDPRR (b), wybierając nowy Komitet Centralny z Leninem na czele. MASAKRA LEŃSKA Kolejne wzniesienie fali ruchu rewolucyjnego wiąże się z wy- darzeniami, które miały miejsce w pierwszej połowie 1912 r. w ko- palniach złota nad Leną i w różnych innych punktach jej dorzecza. Rozrzucone na dużych przestrzeniach stanowiska wydobycia złota należały do bardzo wpływowego towarzystwa akcyjnego "Lenzoto" 455 (Lenskoje Zołotopromyszlennoje Towariszczestwo), w którym znaczne udziały mieli kapitaliści angielscy, a także różni dostojnicy rosyjscy i członkowie rodziny carskiej. Dzięki temu zarząd spółki zajmował pozycję zupełnie wyjątkową, a pewna bezkarności administracja ko- palń eksploatowała robotników ponad wszelką miarę i traktowała ich brutalnie i pogardliwie. Trudno było znieść same warunki pracy, która często wymagała dłuższego stania w zimnej wodzie; ponadto dzień pracy wynosił zawsze co najmniej 11 godzin, zarobki dowolnie obniżano, część ich wydawano w nie nadających się do spożycia produktach. W marcu 1912 r. rozpoczął się strajk w kopalni Andrejewskiej (nazwa od osady Andrejewsk nad r zeką Bodajbo, dopływem Wi- timu - w guberni irkuckiej), szybko przerzucając się na inne i obejmując około 8000 robotników. Akcją kierował komitet straj- kowy, a w jego ramach tzw. biuro centralne; w skład biura wchodzili także działacze bolszewiccy. Górnićy żądali ośmiogodzin- nego dnia pracy, 30-procentowej podwyżki oraz zniesienia systemu kar i pracy w dni świąteczne. W trakcie trwania strajku are- sztowano kilku działaczy bolszewickich. Chcąc wymusić ich uwol- nienie, robotnicy ruszyli 4 (17) kwietnia w liczbie kilku tysięcy ku osadzie, w której znajdował się wówczas prokura or i od- działy wojskowe. Spokojny pochód przyjęto salwami - rezulta- tem była największa od stycznia 1905 r. masakra w Rosji, gdyż zabitych i rannych było łącznie aż 500, wśród nich także kobiety i dzieci. Już w parę dni później zaczęły się w całej Rosji mityngi i demonstracje, przystąpiono także do strajków tak szeroko za- krojonych, że w jednym tylko tygodniu zastrajkowało 300000 lu- dzi. Na interpelację w Dumie minister spraw wewnętrznych Alek- sander Makarow odpowiedział: "tak było i tak będzie w przy- szłości", co musialo jeszcze bardziej rozdrażnić klasę robotniczą; na kolejnych wiecach zaczęto też wysuwać hasło zwołania Konstytu- anty. Po krótkim okresie względnego uspokojenia_ jesień przyniosła znowu sporo wystąpień, m. in. w związku z wyborami do IV Dumy. Akcje strajkowe nie ustawały aż do wybuchu wojny, a ich wpływ na społeczeństwo wzmagał się w miarę dalsźego usprawnie- nia systemu informacyjnego. Od 22 IV (5 V) 1912 r. wychodził w Petersburgu legalny dziennik bolśzewicki "Prawda" (kontynuowany do chwili obecnej), poświęcając wiele uwagi i miejsca właśnie strajkom oraz publikując mnóstwo listów z terenu o różnych prze- jawach ruchu robotniczego. Organizatorem i najaktywniejszym pu- blicystą "Prawdy" był Lenin, który napisał dla tej gazety blisko 300 artykułów. Współpracował z "Prawdą" Maksym Gorki, a w skła- dzie redakcji znaleźli się tacy wybitni działacze, jak Michał Olmiński (właśc. Aleksandrow), Nadzieja Krupska i Michał Kalinin. Ruch robotniczy wzrastał nieustannie: w r. 1912 strajkowało łącznie milion osób, w roku następnym 1272000, w pierwszych siedmiu miesią- cach 1914 r. - 1300 000. W przededniu pierwszej wojny światowej sytuacja w Rosji nabierała wyraźnie wszelkich cech sytuacji rewolu- cyj nej. OSTATNIE LATA PRZED WOJNĄ Po śmierci Stołypina premierem został były minister finansów Włodzimierz Kokowcow. Zmiana na stanowisku premiera nie przy- niosła żadnych przełomowych następstw, z tą tylko różnicą, że Ko- kowcow był indywidualnością o znacznie mniejszym temperamencie politycznym niż Stołypin, toteż poczynania jego miały charakter nieco inny, także w formie zewnętrznej mniej zdecydowany i impul- sywny. Doprowadzono jednak np. do końca sprawę utworzenia guberni chełmskiej i nie cofnięto się przed zorganizowaniem w r. 1913 w Kijowie skandalicznego procesu, w którym Żyd Mendel Bejlis oskarżony został o dokonanie mordu rytualnego. Sprawa ciągnęła się od r. 1911 i mimo niewątpliwych dowodów niewinności Bejlisa i oburzenia całego społeczeństwa nie została umorzona; sąd przy- sięgłych Bejlisa uniewinnił. W czerwcu 1912 r. Duma zakończyła swoje obrady w ostatniej już sesji; po okresie wakacyjnym odbyły się wybory do IV Dumy, która rozpoczęła działalność w listopadzie. Skład Dumy pozostał mniej więcej taki sam, jeśli chodzi o rozkład poszczególnych ugru- powań - zmniejszyła się tylko znacznie (do 98) liczba posłów oktiabrystowskich; "prawicowców" było 65, "nacjonalistów" 88, "ka- detów" 59, tzw. "progresistów" 48, "trudowików" 9, socjaldemokra- tów 14, w tym 6 bolszewików, którzy w r. 1913 utworzyli od- dzielną frakcję. Przewodniczącym Dumy został znowu Michał Ro- dzianko. Działalność IV Dumy i. rządu Kokowcowa przebiegała w atmo- sferze nieustannego rozszerzania się nastrojów opozycyjnych. Bardzo specyficzna była też sytuacja gospodarcza Rosji, charakteryzująca się 456 457 takimi skrajnościami, jak klęska głodu w r. 1911 i wielka koniunktura przemysłowa w r. 1913. I ona jednak nie mogła stłumić nastrojów, tym bardziej niespokojnych, że na całym świecie trwał intensywny wyścig zbrojeń, a sprzeczności w obozie imperialistycznym docho- dziły do zenitu. W takich trudnych chwilach carat niejednokrotnie dokonywał pociągnięć, których nikt nie mógł zrozumieć: jednym z nich była - po dymisji Kokowcowa - nominacja Iwana Gore- mykina na stanowisko premiera, 30 I 1914 r. Pod jego też kie- rownictwem rząd rosyjski musiał podejmować decyzje związane z ko- niecznością prowadzenia wojny. r XXI. KULTURA ROSJI W XIX I XX WIEKU (DO 1917 ROKU) OGÓLNE WARUNKI ROZWOJOWE zWIĄzKlJ z całym szeregiem przyczyn pierwsza połowa XIX w. była okresem szczególnie szyb- kiego rozwoju kultury rosyjskiej. Mimo skomplikowanych stosunków wewnętrznych i trudnych warunków, w jakich żyło społeczeństwo pod uciskiem caratu, osiągnięcia w dziedzinie nauki, sztuki i li- teratury pięknej tego czasu stanowią nie przemijający pod względem wartości wkład do kultury światowej; tym bardziej że ideowa treść w dziełach przeważającej większości twórców kultury rosyjskiej zwra- cała się przeciwko uciskowi, przeciwko reakcji, przeciwko niespra- wiedliwości społecznej. I przede wszystkim literatura piękna, może jak w żadnym kraju; najśmielej przedstawiała złe strony życia w Rosji i najczęściej sięgała do społecznej problematyki, mimo wszelkich trudności, jakie stały na przeszkodzie w publicznym wyrażaniu od- ważniej szych myśli. Osiągnięcia kulturalne, zainicjowane z takim rozmachem w pier- wszej połowie XIX w., rozwijały się z jeszcze większą siłą i na znacznie szerszą skalę w okresie późniejszym, po zniesieniu poddań- stwa. Nadal wprawdzie istniało w Rosji samowładztwo, nadal apa- rat państwowy walczył z różnymi przejawami postępowej myśli spo- łecznej, lecz mimo to likwidacja prawa pańszczyźnianego, stwarzając zupełnie nowe możliwości rozwoju dóbr materialnych, stworzyła jednocześnie inny, o wiele bardziej korzystny klimat dla twórczości kulturalnej. Niemały wpływ na ukształtowanie się nowych wartości kulturalnych miała też ideologia rewolucyjna. SZKOLNICTWO I NAUKA Oświata i nauka musiały stać się główną podstawą rozwoju kulturalnego Rosji. Dzięki powołaniu do życia kilku nowych uni- wersytetów i liceów za Aleksandra I wyróść mógł liczniejszy zastęp 459 inteligencji, a w związku z tym nastąpił szybki rozwój czasopiśmien- nictwa i literatury. Dowodem tego są żywe w drugim ćwierćwieczu XIX w. dyskusje intelektualne, zarówno w podekabrystowskich kół- kach rewolucyjnych, jak i w obozie okcydentalistów i słowianofilów. Ruch umysłowy rozszerza się odtąd stale, mimo że dziesięciolecia późniejsze przynoszą zbyt skromne w stosunku do potrzeb spo- łeczeństwa rezultaty w zakresie szkolnictwa wyższego. W 1834 r. otwarto uniwersytet w Kijowie (przeniesiony zresztą z Wilna), w 1865 r. w Odessie, w 1869 r. uniwersytet rosyjski w Warszawie, w 1888 r. w Tomsku, i w 1909 r. w Saratowie; nadto w r. 1916 zaczęto organizować uniwersytet w Permie. Powstały też szkoły wyższe i średnie specjalnego typu, głównie techniczne i rolnicze: Instytut Technologiczny w Petersburgu, Wyższa Szkoła Techniczna w Mo- skwie, tamże Akademia Rolnicza, Instytut Politechniczny w Rydze i wiele innych. Większość ich utworzono oczywiście po r. 1861 w związku z szybkim rozwojem przemysłu i większą różnorodnością potrzeb w zakresie rolnictwa. Wiele zawdzięczało szkolnictwo.podstawowe ziemstwom, które już w pierwszym dziesięcioleciu swojej działalności potrafiły urucho- mić około 10000 nowych szkół; potem nastąpił okres, w którym z kolei zwiększyła się znacznie liczba szkół cerkiewno-parafi alnych. Ogólnie rzecz biorąc, uczyło się w Rosji na przełomie w. XIX i XX ponad 4 200 000 uczniów w 80 000 szkół. Sieć szkół średnich rosła natomiast w znacznie wolniejszym tempie; w tym samym czasie kształciło się w nich około 150 000 uczniów i 75 000 uczennic. W grę wchodziły zarówno gimnazja, jak i szkoły tzw. realne, handlo- we, a dla młodzieży męskiej - jeszcze wojskowe i duchowne. Procentowy udział młodzieży żeńskiej w szkołach średnich nie był jeszcze najgorszy - kłopoty uwydatniały się mocno dopiero na stopniu najwyższym. Kobiety mogły w zasadzie studiować tylko na Wyższych Kursach Żeńskich w Moskwie i Petersburgu, choć do 1911 r. kursy te nie dawały żadnych praw. Liczba "kursantek" zwiększyła się bardzo znacznie w latach 1904 (1000 studentek)- 1916/1917, gdy studentek było już 9500. Dziewczęta pochodzenia szlacheckiego mogły też kształcić się w zakładach zamkniętych, z najbardziej znanym Instytutem Smolnym w Petersburgu na czele. Jeśli chodzi o uczelnie rzeczywiście specjalistyczne, warto wspo- mnieć o założonym w r. 1899 we Władywostoku Instytucie Wscho- dnim. Kształcono tam urzędników, dyplomatów i osoby wojskowe, a w programie szczególną uwagę zwracano na naukę języków wschodnich - chińskiego i japońskiego, także zresztą koreańskiego, mandżurskiego i mongolskiego. W Rosji ukazywało się w ogóle bardzo wiele publikacji nauko- wych i drukowano je chętnie. Powstawały one z reguły w óparciu o uniwersytety i inne szkoły wyższe, o Rosyjską Akademię Nauk i towarzystwa naukowe. Setki publikacji różnego typu wydało np. Wolne Towarzystwo Ekonomiczne. Nieocenioną usługę oddało nauce Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, założone w r. 1845 i mające swoje oddziały w kilku ośrodkach; zasługą jego było popieranie podróży i badań naukowych w różnych częściach imperium. Istniały i działały towarzystwa : techniczne, geologiczne, mineralogiczne, przy- rodnicze, matematyczne i medyczne. Przy wszystkich uniwersytetach powstały też towarzystwa historyczne, a każde z nich prowadziło działalność wydawniczą. Największymi osiągnięciami na tym polu poszczycić się mogło Moskiewskie Towarzystwo Historii i Staro- żytności, założone w r.1804 ; wydawało ono bardzo wiele materiałów źródłowych, a od r. 1845 - stały organ periodyczny "Cztienija" ("Rozprawy"), wychodzący regularnie do r. 1918. Dużo materiałów historycznych drukował w latach 1841-1856 periodyk "Moskwitia- nin", redagowany przez Michała Pogodina. W drugiej połowie XIX w. przyszła kolej na inne wartościowe periodyki historyczne. W latach 1851-1856 wychodził w Moskwie rocznik "Propilei" ("Propyleje"), specjalizujący się w starożytnościach klasycznych i zaznajamiający czytelników z historią, literaturą, nauką, sztuką i religią Greków i Rzymian, "Russkij Archiw" (1863-1917) publikował dokumenty archiwalne, pamiętniki i listy oraz materiały do dziejów życia i działalności różnych wybitnych osób, także do historii cerkwi. "Russkaja Starina" ("Przeszłość Rosji", 1870-1918) drukowała nawet źródła do historii ruchu rewolucyjnego, m. in. do powstania dekabrystów. Największą popularnością cieszył się "Istori- czeskij Wiestnik" ( 1880 -1917), który w przystępnej formie zaznaja- miał czytelników z wszystkimi bieżącymi osiągnięciami w dziedzinie nauk historycznych. "Ruskij Archiw" wychodził w Moskwie, dwa pozostałe periodyki w Petersburgu. W latach 1867 -1916 wyszło 148 tomów zbioru materiałów Rosyjskiego Towarzystwa Historycz- nego w Petersburgu (Sbornik Russkogo istoriczeskogo obszczestwa). W Kijowie wydawano (1859-1914) zbiór dokumentów historycznych i zabytków literackich południowo-zachodniej Rosji XIV - XVIII w., tzw. Archiw Jugo-zapadnoj Rossii. Różne wydawnictwa periodyczne z dziedziny historii wychodziły też m. in. w Kijowie (miesięcznik 460 461 "Kijewskaja Starina", 1882 -1906), w Wilnie, Odessie, Kazaniu, Charkowie i Tyflisie. Publikacja materiałów uwarunkowała w znacznym stopniu dalszy rozwój oryginalnych badań historycznych. W 1816 r. zaczęła wycho- dzić dwunastotomowa Historia państwa rosyjskiego Mikołaja Karam- zina, najwybitniejszego przedstawiciela rosyjskiej historiografii szla- checkiej. O napisanie dziejów Rosji pokusił się również wydawca czasopisma "Moskowskij Tielegraf", wspomniany już Mikołaj Polewoj (1796-1846), autor sześciotomowej Historii narodu rosyj kiego, .wy- danej w latach 1829-1833. Tzw. kierun.ek oficjalny w historio- grafii reprezentował Michał Pogodin (1800-1875), autor trzytomo- wego dzieła Dawna historia Rosji do jarzma mongolskiego (1872) i wielu innych prac, oraz Mikołaj Ustriałow (1805-1870), którego najlepszym dziełem była Historia panowania. Piotra Wielkiego. W drugiej połowie XIX w. rozwija się w historiografii rosyjskiej "szkoła państwowościowa"; przedstawiciele jej uważali państwo za najwyższą formę życia społecznego i przypisywali mu - oczywiście także państwu rasyjskiemu - najważniejszą rolę twórczą w procesie historycznym. Twórcami tej szkoły byli Konstanty Kawielin (1818- 1885) i Borys Cziczerin (1828-1904), a filarem jej - najwybitniejszy historyk rosyjski XIX w. Sergiusz Sołowiow (1820-1879),'który jako pierwszy doszukiwał się w swoich badaniach wpływu czynników na- turalnych, klimatycznych i topograficznych na rozwój społecżeństw. Z podziwu godną systematycznością wydawał Sołowiow corocznie jeden tom swojej monumentalnej Historii Rosji od czasów najdaw- niejszych (w latach 1851-1879, łącznie 29 tomów), doprowadzając dzieje Rosji do r. 1775. Postępowym ujęćiem odznaczały się prace Tymoteusza Granowskiego z dziejów zachodnioeuropejskiego śred- niowiecza. Cenne materiałowo, choć jednostronne, są obszerne mono- grafie panujących w Rosji, pióra Mikołaja Szyldera (Schildera 1842- 1902) i Sergiusza Tatiszczewa (1846-ł906). Schilder opisał pano- wanie Pawł.a I, Aleksandra I i Mikołaja I (w odrębnych dziełach). Tatiszćzew jest autorem dwutomowej książki Imperator Aleksander II. W pracach historycznych Bielińskiego i Czernyszewskiego poja- wiły się próby zupełnie odmiennego spojrzenia na historię, nie jako na dzieje władców, lecz ludu i jego walki. Kierunek zbliżony do narodnickiego miał w historiografii wybitnego przedstawiciela w oso- bie Wasyla Siemiewskiego (1848-1916), którego dzieła imponują warsztatem historycznym (Chlopi za panowania Katarzyny II, Robo- tnicy w syberyjskich kopalniach zlota). O historii Ukrainy pisał 462 wiele Mikołaj Kostomarow (ł817-1885). Szczytowym osiągnięciem rosyjskiej historiografii przedrewolucyjnej były badania profesora uniwersytetu moskiewskiego Wasyla Kluczewskiego (1841-1911), autora świetnego podręcznika uniwersyteckiego historii Rosji (Kurs historżi Rosji, 5 tomów) i wielu innych dzieł: Duma Bojarska w dawnej Rusi, Pochodzenie prawa pańszczyźnianego w Rosji, Historia stanów w Rosji. Kluczewski kładł w swoich pracach duży nacisk na problematykę społeczno-ekonomiczną. Przed rewolucją zaczęły również pojawiać się prace późniejszych wybitnych historyków ra- dzieckich, Michała Pokrowskiego i Eugeniusza Tarle. W drugiej połowie XIX w., mimo ciężkiej sytuacji Królestwa po powstaniu styczniowym, rozszerzyły się znacznie i nabrały wszech- stronniejszego charakteru polsko-rosyjskie kontakty naukowe. Nauka rosyjska po raz pierwszy zainteresowała się na większą skalę pro- blematyką polską; niektórzy uczeni rosyjscy poświęcali się też ba- daniom dziejów Polski i historii literatury polskiej, a publikowane przez nich dzieła przynosiły nieraz szereg ważnych i naukowo obiektywnych sądów (np. Sołowiow i Kostomarow). Tak samo i uczeni polscy zajmowali się niekiedy bardzo intensywnie tematyką rosyjską, przede wszystkim historią, literaturą i rozwojem rosyjskiej myśli społecznej. Inteligencja polska znała na ogół język rosyjski i rozczytywała się w utworaćh wielkich pisarzy rosyjskich. Studio- wali też Polacy na uniwersytetach rosyjskich i zasiadali czasem na katedrach tych uniwersytetów. Filozofia rosyjska miała swoich wybitnych reprezentatów w o- sobach Bielińskiego, Hercena i Czernyszewskiego, krytyków idea- lizmu, o światopoglądzie bardzo zbliżonym do materialistycznego. Potem przyszli teoretycy narodnictwa i wreszcie - myśliciele mar- ksistowscy. Po wcześniejszych chronologicznie pracach Plechanowa najwigkszy wysiłek twórczy dla rozwoju filozofii marksistowskiej uczynił Lenin. Wystarczy tu jeszcze raz wspomnieć najważniejsze w tym zakresie dzieło filozoficzne - Materializm i empiriokrytycyzm, w którym Lenin wystąpił przeciw idealistycznym szkołom w filo- zofii, dowodząc, że jedynie prawdziwy naukowo obraz świata może dać tylko materializm dialektyczny. Z filozofów rosyjskich hołdują- cych idealizmowi najbardziej znany w Europie był Włodzimierz Sołowiow (1853-1900), syn wybitnego historyka. W dziedzinie nauk przyrodniczych Rosja miała wiele nazwisk światowej sławy. Mikołaj Łobaczewski (1792-1856) był jednym z twórców geometńi nieeuklidesowej. Zasłużoną sławą cieszyła się 463 petersburska szkoła matematyczna Pafnucego Czebyszowa ( 1821- 1894). Zofia Kowalewska (1850-1891) była autorką studiów z ra- chunku różniczkowego i całkowego. Profesor uniwersytetu mo- skiewskiego, fizyk Aleksander Stoletow (1839-1896), wsławił się od- kryciami z dziedziny magnetyzmu i fotometrii. Aleksander Popow ( 1859 -1906) udowodnił możliwość zastosowania fal elektromagne- tycznych w komunikowaniu się na odległość bez pomocy przewo- dów. Chemik Dymitr Mendelejew (1834-1907), profesor uniwersytetu petersburskiego, jeden z największych uczonych świata, odkrył perio- dyczny układ pierwiastków chemicznych i położył wielkie zasługi pracując nad systemem podziemnej gazyfikacji węgla kamiennego. Pawłowi Jabłoczkowowi ( 1847 -1894) i Aleksandrowi Łodyginowi (1847-1923) zawdzięcza się wynalezienie i udoskonalenie lamp ele- ktrycznych. Nauczyciel z Kaługi Konstanty Ciołkowski (1857-1935) był pionierem teorii ruchu odrzutowego i konstrukcji rakietowych. W naukach biologicznych zasłynęli: Iwan Sieczenow (1829 -1905), twórca teorii refleksów mózgu; Klemens Timiriazew (1843-1920), badacz procesów biologiczno-chemicznych zachodzących w roślin- ności; Iwan Pawłow (1849-1936), twórca nauki o refleksach uwa- runkowanych; Ilja Miecznikow (1845-1916) był twórcą embriologii porównawczej; Wasyl Dokuczajew (1846-1903) - glrboznawstwa. Świetne tradycje miała medycyna rosyjska, reprezentowana już w pier- wszej połowie XIX w. przez uczonego i pedagoga tej miary, co Mikołaj Pirogow (1810-1881). Jeżeli mowa o pedagogach, to nie należy zapominać o naj- wybitniejszym z nich - Konstantym Uszyńskim (1823 lub 1824- 1870), któremu nieraz nadaje się w literaturze miano ojca peda- gogiki i psychologii rosyjskiej. Na polu starań o umożliwienie ko- rzystania z oświaty jak najszerszym kręgom odznaczył się szcze- gólną aktywnością lekarz i pedagog Piotr Leshaft (1837-1909), pierwszy w Rosji wielki entuzjasta idei wychowania fizycznego w ścisłej łączności z umysłowym. ODKRYCIA I PODRÓŻE W XIX w. Rosja kontynuuje na coraz większą skalę tradycje swoich podróży morskich, a bez przerwy też odbywają się różne ekspedycje naukowe oraz badania geologiczne i geograficzne, przede wszystkim w posiadłościach azjatyckich. W latach 1803 -1806 Iwan Krusenstern (1770-1846) i Jerzy Lisiański (1773-1837) zrealizowali pierwszą w dziejach Rosji podróż dookoła świata. Rezultatem była m. in. sporządzona przez Krusensterna mapa Sachalinu (wtedy uwa- żano, że Sachalin jest półwyspem); Lisiański dopłynął do wysp przy Alasce - na jednej z nich (Kodiak) rezydowa przedstawiciel admi-- nistracji rosyjskiej, wspomniany już Aleksander Baranow. Na lata 1807 -1811 i I 817 -1819 przypadają dwie wyprawy do- okoła świata pod dowództwem Wasyla Gołownina ( 1776 -1831 ). W latach 1819-1821 ekspedycja Michała Łazariewa (1788 -1851) i Fabiana Bellingshausena_; ( 1778 -1852) dotarła do rejonu bieguna południowego. Trzykrotnie podejmował podróż dookoła świata Otton Kotzebue (1787 -1846), ostatnią w 1823 -1826 ; dwa razy odbył taką samą podróż Fiodor Litke (1797 -1882) - najpierw jako uczestnik drugiej wyprawy Gołownina, a w 1826-1829 samodzielnie. O wszystkich ekspedycjach wspominać trudno, było ich znacznie więcej. Wyprawy podejmowane w drugiej połowie XIX w. miały głównie, na celu wszechstronne zbadanie arktycznych terenów Rosji, różnych mniej znanych jeszcze częśći Syberii z jej najbardziej północnymi rejonami, Dalekiego Wschodu i Azji Środkowej: Dwaj zwłaszcza badacze działali na tym polu niezwykle intensywnie i dokonali wielu cennych odkryć. Wybitny uczony, geograf i działacz spo- łeczny, wieloletni przewodniczący Rosyjskiego Towarzystwa Geogra- ficznego, Piotr Siemionow Tienszański (1827-1914; nazwisko Tien- szański otrzymał za swoje zasługi w r. 1906), zbadał dokładnie Ałtaj, Dżungarię i Tienszan. Jeden z najbardziej głośnych podróżni- ków rosyjskich Mikołaj Przewalski (1839-1888) prowadził badania w Kraju Ussuryjskim, w Azji Środkowej oraz na pograniczu mon- golskim i tybetańskim. Rosjanie badali także obce lądy i morza, jak np. Mikołaj Mikłucho-Makłaj (1846-1888) - Morże Czerwctne, Nową Gwineę, Filipiny, wyspy Mikronezji i Melanezji. Niemałą rolę w rosyjskich ekspedycjach naukowych i w rozwoju związanych z nimi nauk, głównie geograficznych, ale także geologii, klimatologii i biologii, odegrali Polacy. Benedykt Dybowski (1833- 1930), zoolog i lekarz, zesłany za udział w powstaniu stycznio- wym, prowadził przez wiele lat badania nad fauną Bajkału i Kam- czatki; w pracach towarzyszył mu i pomagał Wiktor Godlewski (1831-1900). Inny zesłaniec, Aleksander Czekanowski (1833 -1876), zajmował się strukturą geologiczną Syberii Wschodniej, a Jan Czerski ( 1845 - I 892) zebrał cenne materiały paleontologiczne ; imieniem Czer- 464 3U - Historia Rosji skiego nazwano dwa pasma górskie - w Syberii Wschodniej i w Kraju Zabajkalskim. Syn zesłanego na Syberię uczestnika po- wstania styczniowego, Bronisław Grąbczewski (1855-1926), kierował ekspedycjami naukowymi w Hindukuszu, Kaszgarii i na Pamirze. Zesłaniec i znany później pisarz Wacław Sieroszewski (1858 -1945) po dokładnym zapoznaniu się z życiem i obyczajami Jakutów na- pisał cenną pracę Dwanaście lat w kraju Jakutów. W wielu ekspe- dycjach syberyjskich brał udział Karol Bohdanowicz (1864r--1947), kierownik wyprawy na Półwysep Czukocki w 1900 r. Badaniom folkloru Aj_nów i Gilaków na Sachalinie poświęcił się Bro_zfiśław Piłsudski ( I 866 -1918). LITERATURA PIĘKNA Pierwsza połowa XIX w. to okres zupełnie wyjątkowego rozkwitu rosyjskiej literatury pięknej. W niej najdobitniej odzwierciedlały się postępowe idee, a zarówno wtedy, jak i w dziesięcioleciach później- szych właśnie utwory literackie uczyły najlepiej poznawać rzeczy- wistość i właśnie pod ich wpływem budziła się chęć walki z istnie- jącym porządkiem. Walory ideologiczne i artystyczne pozwalają za- liczyć twórczość wielu pisarzy do najważniejszych osiągnięć literatury światowej. Na czele ich kroczy Aleksander Puszkin ( 1799 -1837), twórca nowożytnego języka rosyjskiego i najwybitniejsza postać w li- teraturze rosyjskiej. Realizm jego utworów, pełen współczucia i sym- patii stosunek do ludu oraz urzekające piękno wiersza sprawiają, że twórczość Puszkina jest zjawiskiem nie przemijającym. Najbardziej znane utwory: poemat Eugeniusz Oniegin, powieść Córka kapitana, dramat historyczny Borys Godunow i wspaniałe utwory liryczne. W wierszu Do Czaadajewa Puszkin przepowiedział zagładę samo- władztwa. Starszy od Puszkina Aleksander Gribojedow (1795-1829) znany .jest głównie jako autor komedii Mądremu biada, wystawionej w Mo- skwie już po jego śmierci w 1831 r. W tym utworze scenicznym odzwierciedla się aktualny wówczas konflikt między młodzieżą (oczy- wiście szlachecką) a wyrazicielami starego systemu społecznego i po- litycznego: charakteryzując poszczególne osoby, nie oszczędza też autor środowiska ziemiańskiego i wytyka różne jego wady. W 1828 r. Gribojedow został posłem w Persji; w rok później zamordowano .go podczas zamieszek w Teheranie. 466 I 467 Michał Lermontow Aleksander Puszkin Za jednego z głównych twórców rosyjskiej literatury roman- tycznej uchodzi Wasyl Żukowski (1783-1852),który zdobył sławę - m.in.dzięki swoim balladom,pięknym i zgodnie z duchem epoki przesyconym fantastyką,pierwiastkiem ludowym i nastrojami melan- . cholii (Ludmila,Swietlana). Silnym protestem przeciwko reakcji mikołajowskiej była twórczość Michała Lermontowa (1814-1841).Jego utwory poetyckie (Demon, Mcyri świadczą o gorącym umiłowaniu wolności,a wiersz Śmierć poety,napisany w związku ze śmiercią Puszkina w pojed nku,jest niesłychanie odważnym oskarżeniem rzuconym pod adresem caratu. Powieść Bohater naszych czasów przedstawia losy człowieka,który mimo swoich wielkich walorów osobistych staje się na tle ciężkiej rzeczywistości ówczesnej postacią zbędną i nie może znaleźć sobie w niej miejsca. Wzorem satyry społecznej, demaskującej w naj- drobniejszych szczegółach wszystkie wynaturzenia syst.emu,pozostały Martwe dusze i Rewizor Mikołaja Gogola (1809-1852) ; na inną skalę robił już przedtem to samo najznakomitszy bajkopisarz ro- syjski Iwan Kryłow (1769-1844),krytykując,ośmieszając i oskarża- jąc w swoich krótkich bajkach zacofanie Rosji,nadużycia biuro- kracji,wielkopańską pychę i ignorancję.W ścisłym związku z ro- zwojem literatury rozpatrywać t.rzeba studia krytyczne Bieiińskiego, a potem Czernyszewskiego,Dobrolubowa i Dymitra Pisariewa (1840- 1866). Druga połowa XIX w.to przede wszystkim rozwój powieści. Iwan Gonczarow (1812-1891) w świetnej powieści Obromow po- kazał na przykładzie jej bohatera i napiętnował pasożytnictwo i zu- pełną nieprzydatność społeczną obszarników. Iwan Turgieniew (1818- 1883) dał w swoich opowiadaniach jaskrawy obraz ciężkiej doli chłopów poddanych (Zapiski myśliwego) i rozdźwięku między mło- dzieżą demokratyczną lat sześćdziesiątych a starszym pokoleniem (powieść Ojcowie i dziect).Fiodor Dostojewski (1821-1881) sięgnął do przeżyć prostych,ludzi,z wietką siłą przedstawiając ich cierpienia . (Skrzywdzeni i poniżeni,Zbrodńia i kara,Bracia Karamazow).Jego Wspomnienia z domu.umarlych są obrazem strasznych warunków życia na katordze.W późniejszych latach Dostojewski zmienił po- glądy,występując zdecydowanie przeciw rewolucjonistom (powieść Biesy). Najgłośniejsze nazwisko rosyjskie w literaturze światowej, Lew Tołstoj (1828-1910),odtworzył w swoich powieściach Rosję drugiej połowy XIX w.Bodajże najlepsza rosyjska powieść histo- ; ryczna Wojna i pokój daje przekrój tego społeczeństwa w okresie 468 wojen napoleońskich. Problemy natury moralnej i obyczajowej w epo- ce współczesnej pisarzowi charakteryzuje inna jego znakomita po- wieść - Anna Karenina.- Kontynuatorem satyry gogolowskiej był Michał Sałtykow-Szcze- drin (1826-1889), z wielką śmiałością przedstawiający samowolę obszarników (Państwo Golow lewowie) i wybryki czynownictwa. Pisarz dramatyczny Aleksander Ostrowski (1823-1886) pokazał różne aspe- kty "królestwa mroku" - świat zrujnowanego ziemiaństwa, klasy urzędniczej i kupiectwa, drapieżny, sprzedajny, nie liczący się z wy- borem środków (Do wójta nie pójdziemy, Intratna posada, Burza, Las, Wilki i olvce, Niewinni winowajcy). Kierunek zbliżony do na- rodnickiego znalazł odzwierciedlenie przede wszyśtkim w twórczości Gleba Uspieńskiego (1843-1902). O życiu robotników uralskich pisał Dymitr Mamin-Sibiriak (właśc. Mamin, 1852-1912), a rozwar- stwienie społeczne wsi rosyjskiej uwydatnia się w utworach Wło- dzimierza Korolenki ( 1853 -1921 ). Na przełomie XIX i XX w. 469 Maksym Gorki rozkwitł talent Antoniego Czechowa (1860-1904), najznakomitszego rosyjskiego nowelisty, szczerego demokraty, autora cieszących się do dziś wielk m powodzeniem sztuk dramatycznych ( Wiśniowy sac ; w niezrównany sposób odtwarzał Czechow szarość i nudę życia na prowincji rosyjskiej. W ostatnim dziesiątku lat XIX w. pojawiły się pierwsze utwory pisarza, który miał zyskać sławę Puszkina i Toł- stoja. Był nim Maksym Gorki (Aleksy Pieszkow, 1868-1936), wła- ściwy twórca realizmu socjalistycznego, z niezwykłą siłą wyrazu artystycznego ukazujący przepaść między proletariatem a burżuazją (powieści : Matka, Foma Gordiejew ; sztuki : Mieszczaństwo, Na dnie). Najważniejsze nazwiska w poezji rosyjskiej po Puszkinie i Ler- montowie to ze starszej generacji wielki piewca niedoli ludu Mikołaj Niekrasow (1821-1877; wg nowego stylu zm. 8 I 1878 r.), a po- tem Atanazy Fet, Apollon Majkow, Fiodor Tiutczew, Jakub Po- łoński. W latach dziewięćdziesiątych i później zaczyna się twórćzość pisarzy i poetów dekadenckich i przedstawicieli symbolizmu. Utwory ich, czgśto zupełnie wyjątkowe pod względem artystycznym, ogra-. niczają się już z reguły do tematyki związanej z przeżyciem jedno- stek i są przeniknięte pesymizmem. Do grupy tej należą m. in.: Konstanty Balmont (1867-1943), Walery Briusow (1873-1924), Dymitr Mereżkowski (także` autor wielu powieści hist rycznych, 1865-1941), bardzo wybitny poeta - później afirmujący rewolucję- Aleksander Błok (1880-1921), Fiodor Sołogub (właśc. Tietiernikow, 1863-1927), Leonid Andrejew (1871-1919), Andrzej Biełyj (właśc. Borys Bugajew, 1880 -1934y. W 1912 r. zaczął publikować swoje utwory sławny później Wło- dzimierz Majakowski (1893-1930). W tym samym roku pojawiły się pierwsze liryki Anny Achmatowej (właśc. Gorienko, 1889 -1966), jednej z najwybitnt jszych kobiet w literaturze rosyjskiej. PRASA Czasopiśmiennictwo rosyjskie rozwijało się stale, imponując od połowy XIX,w. ciągle wzrastającą liczbą tytułów. Na początku stulecia notuje się tylko 64 tytuły, około 1850 r. - 230, a w 1900 r.- 1000. Już w r. 1905 wychodziło 1419 periodyków tylko w języku rosyjskim, a w r. 1913 łączna ilość czasopism i gazet wydawanych w imperium dochodziła do 2400. - O roli, jaką odegrały przodujące czasopisma pierwszej połowy XIX w., m. in. "Moskowskij Tielegraf" i "Tieleskop", była mowa w rozdziale poświęconym trzydziestoleciu 470 i ; reakcji mikołajowskiej. W tym samym okresie cieszył się dużą po- czytnością założony przez Mikołaja Karamzina w r. 1802 dwu- tygodnik "Wiestnik Jewropy" ("Goniec Europejski"); wychodził w Moskwie do r. 1830. W latach 1834-1865 ukazywał się w Peters- burgu miesięćznik "Biblioteka dla Cztienija", uwzględniający bardzo szeroki wachlarz zainteresowań czytelniczych; jego redaktorem był przez długi czas Józef Sękowski, zrusyfikowany Polak, znawca języ- ków wschodnich. Najwiękśze znaczenie w okresie połowy stulecia miały wspomniane już dwa postępowe czasopisma : "Sowriemiennik" i "Otieczestwiennyje Zapiski".'Pierwszy z nich, założony przez Puszkina w 1836 r., wy- chodził regularnie nieco później, od r. 1839 w Petersburgu; od r. 1843 jako miesięcznik. Wydawany przez Mikołaja Niekrasowa i Iwana Panajewa "Sowriemiennik" mógł poszczycić się takimi współ- pracownikami, jak Bieliński, Hereen, Dobrolubow i Czernyszewski. Zawieszony w r. 1862 na osiem miesięcy, potem wznowiony, przestał ostatecznie wychodzić w r. 1866. "Otieczestwiennyje Zapiski", mie- sięcznik o charakterze encyklopedycznym, z przewagą artykułów naukowych, literackich i krytycznych, wychodził w Petersburgu w la- tach 1839 -1884. Także na jego łamach pojawiały się artykuły Bie- lińskiego i Czernyszewskiego. Czernyszewski równi ż był przez krótki czas jednym z redaktorów petersburskiego miesięcznika "Wojennyj Sbornik" (zbiór materiałów wojskówych), wydawanego w latach 1858 -1917 i mającego do r. 1870 odrębny dział literacki. W drugiej połowie XIX w. zyskują coraz większe znaczenie 47I Uniwersytet moskiewski po przebudowie w latach 1817 -1819 dzienniki, reprezentujące dość szeroką skalę zabarwienia politycznego, chociaż ze względu na reżim. nie mogły się ukazywać czasopisma zdecydowanie opozycyjne. Oficjalnym organem imperium był "Pra- witielstwiennyj Wiestnik" ("Goniec Rządowy", 1869-1917). Bardzo zbliżoną linię do oficjalnej reprezentowały "Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti", najstarsze czasopismo rosyjskie (1728-1917, dziennik od r. 1800). Od 1813 r. wychodził w stolicy "Russkij Inwalid", dziennik od I816. Również już w XVIII w. zaczęły wychodzić "Moskowskije Wiedomosti" (1756-1917, od r. 1859 dziennik), jedna z najbardziej reakcyjnych gazet rosyjskich, tak samo jak wspomnia- ne już "Nowoje Wriemia" ("Nowe Czasy", 1868 -19 I 7) ; pismo to później zmieniło trochę swój charakter. Podóbne oblicze miał "Graż- danin" ("Obywatel"), wydawany w Petersburgu (1872 -1914, od 1885 r. dwa razy tygodniowo). Bardzo zbliżona do rządu "Rossija" (Petersburg, 1905-1914) była właściwie organem ministerstwa spraw wewnętrznych. Jest rzeczą charakterystyczną, że pod tym samym tytułem wychodził przedtem w Petersburgu (I899-1902) dziennik liberalny, zamknięty za opublikowanie artykułu pisarza Aleksandra Amfiteatrówa, charakteryzującego ujemnie rodzinę carską. Spośród dzienników bardziej niezależnych politycznie niektóre dysponowały szczególnie rozległym serwisem informacyjn n i miały stosunkowo dużą liczbę czytelników. Z wychodzącym w Moskwie (1863-1918) liberalnym dziennikiem "Russkije Wiedomosti" współ- pracowali wybitni uczeni, pisarze, publicyści i działacze ziemscy, reprezentujący postępową i d,emokratyczną ideologię. Także w Mo- skwie zaczęło się ukazywać w r. 1895 "Russkoje Słowo", gazeta dobrze redagowana, korzystająca z aktywnego udziału literatów i świetnie postawiona pod względem finansowym. Wychodziła do r. 1917, w okresie wojny nakład jej przekraczał 700 000 egzempla- rzy. Chętnie czytano oczywiście gazety nie stroniące od podawania wiadomości bardziej fascynujących, sensacyjnych i bulwarowych. Gazet takich było sporo, poważniejsze znaczenie wśród nich mają petersburskie "Birżewyje Wiedomosti" ("Wiadomości Giełdowe", 1880-1917) i "Pietierburgskaja Gazieta" (1867-1917, od 20 VIII 1914 - "Pietrogradskaja Gazieta"). Od rewolucji 1905 r. szczegól- nego znaczenia nabrały też czasopisma partyjne, przede wszystkim zaś kadecka "Riecz" ("Mowa",1906-1917) i oktiabrystowski "Gołos Moskwy" (1906-1915). O znaczeniu nielegalnych i legalnych czaso- pism bolszewickich oraz niektórych innych partii była mowa już przedtem. 472 Również i na prowincji ukazywało się sporo dzienników, często bardzo dobrze redagowanych i mających rozległą sieć koresponden- tów; zasięg ich musiał być jednak ograniczony. Dla przykładu wy- mienić można najlepsze pod tym względem: bakiński "Kaspij", Samarskaja Gazieta", kazański "Wołżskij Wiestnik", "Odiesskije " Nowosti", kronsztadzki "Kotlin" czy wydawaną w Tomsku liberalną gazetę "Sibirskaja Żyzń". Bardzo charakterystyczne dla ówczesnego czasopiśmiennictwa ro- syjskiego są miesięczniki o wielkiej objętości, do 400 stronic i więcej, tzw. tolstyje żurnaly. Na łamach ich pojawiały się artykuły naukowe i popularnonaukowe, recenzje i eseje krytyczne, przeglądy wydarzeń za granicą i wewnątrz kraju, omówienia książek i czasopism oraz utwory literackie, własne i tłumaczone, prozą i wierszem. Większość tych periodyków odznaczała się zabarwieniem liberalnym: "Wiestnik Jewropy" (wskrzeszona nazwa,1866-1918), "Russkaja Mysl" (I880- 1918), organ liberalnych narodników "Russkoje Bogatstwo" (1876- 1918), "Obrazowanije" ("Oświata",1892-1909), "Mir Bożyj" (1892- 1906) i jego kontynuacja "Sowriemiennyj Mir" ("Świat Współczesny", 1906-1918). "Russkaja Mysl" wychodziła w Moskwie, pozostałe w Petersburgu. Na'łamach niektórych spośród tych czasopism ("Mir Bożyj", "Obrazowanije") zamieszczał także swoje artykuły Lenin. Periodyków typu to styje żurnaly było daleko więcej, niektóre z nich zajmowały się wyłącznie problematyką sztuki, literatury, estetyki i filozofii, np. organ moskiewskiego Towarzystwa Psycholo- gicznego - "Woprosy Fiłosofii i Psichołogii" ("Problemy Filozofii i Psychologii", 1889 -1918). W latach I 856 -1906 wychodził w Mo- skwie i w Petersburgu miesięcznik "Russkij Wiestnik", redagowany także przez Katkowa, co świadczyć może o obliczu politycznym tego periodyku. Miesięczniki o charakterze reakcyjnym wydawano również na prowincji. W dużym na ogół nakładzie wychodziły bogato ilustrowane tygodniki: "Niwa" (Petersburg, 1870-1917), Wokrug Swieta" ("Dookoła świata", Moskwa, 1885-1917), "Ro- " dina" ("Ojczyzna", Petersburg, 1879 - I 9 I 7) i inne. Postępowe miesięczniki rosyjskie zamieszczały przekłady utworów pisarzy polskich: Sienkiewicza, Orzeszkowej, Prusa, Konopnickiej , Sieroszewskiego, Micińskiego, .Żeromskiego i wielu innych, publiko- wano również recenzje i artykuły o ich twórczości. Zresztą także niezależnie od czasopism tłumaczono i wydawano w odrębnych edycjach dzieła autorów polskich, przede wszystkim Sienkiewicza. 473 MALARSTWO Kierunek demokratyczny nierzadko uwydatniał się równie silnie w sztukach plastycznych. Pierwsi wielcy realiści w malarstwie rosyj- skim, Aleksy Wieniecjanow ( 1780 -1847) i Paweł Fiedotow ( I 815 - 1852), malowali sceny z życia wiejskiego i postaci z "królestwa mro- ku". Malarstwo Wasyla Pierowa (1833 lub 1834-1882) to realistyczne sceny z -życia codziennego (Łowcy ptaków), często stanowiące wy- raźny protest przeciw systemowi (Wielkanocna procesja wiejska, Przy- jazd guwernantki). Rozgłos w Rosji i w całej Europie zyskał Karol Briułłow (i799-1852), twórca wielkich płócien historycznych (Na- jazd Genzeryka na Rzym) i niezrównanych, realistycznych portretów, m. in. Sperańskiego, Żukowskiego i Kryłowa. W malarstwie oficjal- nym długo utrzymywała się tradycja tematyki klasycystycznej i mi- tologicznej. W r. 1863 zbuntowało się przeciw. temu niepotrzebnemu zrutynizowaniu sztuki 14 elewów Akademii Sztuk Pięknych, opu- szczając uczelnię i zakładając oddzielny artel malarzy-artystów. W r. 1870 grupa ta przekształciła się w Stowarzyszenie Artystycz- nych Wystaw Objazdowych i rozpoczęła działalność, dzięki której szerokie kręgi społeczeństwa mogły się zapoznać z ich świetnymi płótnami. Przywódcą i organizatorem tego nowego kierunkurbył Iwan Kramskoj (1837 -1887), wybitny portrecista (m. in. portrety Tołsto- ja i Niekrasowa) i odtwórca przeżyć wewnętrznych człowieka. Człon- ków towarzystwa nazywano itinerantami (pieriedwiżniki), a należało do nich wielu wybitnych mafarzy: Pierow, Gay, Surikow, Riepin. Mikołaj Gay (1831-1894j uprawiał głównie tematykę religijną (Golgota). Wasyl SurikoW (1848 -1916) reprezentuje szczytowe osiąg- nięcia rosyjskiego malarstwa historycznego, a jęgo płótna, świetne pod względem kolorystycznym i kompozycyjnym, uderzają prawdzi- wością ujęcia scen i postaci (Poranek rozprawy ze strzelcami, Bójaressa Morozowa, Przeprawa Suworowa przez Alpy, Stieńka Ra- zin, Opanowanie Syberii przez Jermaka, Mienszykow w Bieriozowie). Ilja Riepin (1844-1930) manifestował wyraźnie sympatie prorewo- lucyjne (Pod konwojem, Areszrtowanie agitatora) i po mistrzowsku przedstawił życie najnędzniejszych warstw spmłecznych (Burlacy). Był również wybitnym pórtrecistą i malarzem historycznym, m. in. namalował jeden z najbardziej wstrząsająćych obrazów (Car Iwan Groźny i jego syn Iwan), przedstawiający straszną rozpacz cara po zadaniu śmiertelnego ciosu własnemu synowi. Najwybitniejszym przedstawicielem rosyjskiego malarstwa impre- 474 sjonistycznego był Walentyn Sierow (1865-1911; Dziew czyna z brzo- skwiniami, Zarośnięty staw), także znakomity portrecista. Do tematyki staroruskiej i baśni ludowych nawiązywał w swojej twórczości Wiktor Wasniecow (1848=1926, Po bitwie Igora Świato- srawicza z Po owcamr). W pewnym sensie.na uboczu od dominu- jących w malarstwie rosyjskim nurtów tworzył Michał Wrubiel ( 1856 -1910), nieustanny poszukiwacz nowego stylu i nowych form. (Demon). . Ostrym protestem przeciwko okropnościom wojen była twórczość Wasyla Wereszczagina (1842-1904), który zginął podczas katastrofy krążownika "Pietropawłowsk". Wereszczagin odtwarzał wojny, ekspe- dycje kolonialne i krwawe akcje pacyfikacyjne (Egzekucja powstańców hinduskich). Malarstwo pejzażowe miało swoich przedstawicieli w oso- bach Archipiusża Kuindżi (poch. greckiego, 1842-1910), Aleksego Sawrasowa ( 1830 -1897) oraz Izaaka Lewitana ( 1861=1900). Tema- tyka marynistyczna dominuje w twórczości Iwana Ajwazowskiego (1817-1900). ARCHITEKTURA Rozwój rosyjskiej architektury i rzeźby łączy się przede wszystkim, choć oczywiście nie wyłącznie, z nieustanną rozbudową i upiększa- niem stolicy Rosji w XIX w. W latach 1801-1818 zbudowano sobór Matki Boskiej Kazańskiej (architekt Andrzej Woronichin, 475 Sobór Matki Boskiej Kazańskiej (Kazański) w Petersburgu 1759-1814, chłop uwolniony od poddaństwa w 27 roku życia), przed którym później stanęły pomniki Kutuzowa i Barclaya de Tolly dłuta Borysa Orłowskiego (właśc. Smirnow, 1793-1837). W latach 1805-1809 powstał Pałac Smolny, w 1917 r. siedziba bolszewickiego sztabu powstania zbrojnego. Pałac ten budował Włoch Giacomo Quarenghi, który przebywał w Rosji stale od 1780 r. Quarenghi projektował też wiele inńych budowli. W 1818 r. rozpoczęła się budowa jednego z najświetniejszych pomników architektonicznych Petersburga - soboru Św. Izaaka. Trwała ona 40 lat i pochłonęła ogromne zasoby pieniężne i pracę 100000 ludzi. Imponująca ta budowla pomieścić mogła 15 000 osób. Budował ją Francuz August de Montferrand (1786-1858), prze- bywający w Rosji od 1816 r: W latach 1827 -1834 Wasyl Stasow (1769-1848) wzniósł triumfalne Wrota Narwskie dla upamiętnienia powrotu gwardii rosyjskiej z Paryża w r.. 1814. Architekt Karol Rossi (1775-1849, syn artystki włoskiej, urodzony już w Rosji) zbudował gmach Sztabu Głównego, Senatu i Synodu (dziś siedziba archiwum historycznego) oraz Teatru Aleksandryjskiego (dziś im. Puszkina). W 1834 r. stanęła na placu przed Pałacem Zimowym Kolumna Aleksandrowska, o wysokości 47,5 m, wagi 600 ton i średnicy 3,66 m, wykuta z jednego odłamu granitu i posta- wiona na cokole bez żadnych spoideł (architekt Montferrand). Liczne budowle drugiej połowy XIX i pierwszych lat XX w. mają już znacznie mniejszą wartość architektoniczną. Lubowanie się w wątpliwej wartości zdobnictwie i nie zawsze udanym naśladowaniu różnych obcych, a nawet własnych wzorów dawniejszych, jak np. s bór Okrwawionego Zbawiciela (nazwa używana potocznie; oficjal- nie - cerkiew Zmartwychwstania), zbudowany w poprzek ulicy na tym samym miejscu, gdzie zginął Aleksander II, budowla będąca dość problematycznej wartości próbą imitowania słynnego soboru Wasyla Błogosławionego w Moskwie. Lepiej udała się, choć też bez oryginalnej koncepcji, budowa meczetu mahometańskiego na wzór mauzoleum Tamerlana w Samarkandzie (ukończono go w 1912). Rozbudowywały się oczywiście i inne miasta, przede wszystkim Moskwa, w krtórej także po zniszczeniach 1812 r. utrzymano Kreml jako centralny ośrodek architektoniczny. Z wybitniejszych osiągnięć 476 ; 477 Gmach Sztabu Głównego w Petersburgu (1819-1829) Sobór Zbawiciela w Moskwie w tej dziedzinie trzeba wspomnieć o odbudowaniu gmachu uniwersy- tetu moskiewskiego, .z wielu zresztą zmianami ; dokonał tego architekt Domenico Gilardi (1788-1845). W 1839 r. inny architekt, Konstanty Thon ( 1794 -1881 ) zaczął budowę monumentalnego Soboru Zbawi- ciela; ukończona w 1883, budowla ta przetrwała do 1931 r. Thon był również twórcą bardzo udanego i świetnie zestrojonego z oto- czeniem Wielkiego Pałacu Kremlowskiego. Rozwój rzeźby rosyjskiej w XIX w. nie łączy się z takim rozgłosem jak w dziedzinie malarstwa czy architektury, ale wybitnych osiągnięć też nie brak. W 1818 r. odsłonięto na placu Czerwonym w Moskwie pomnik Minina i Pożarskiego; twórcą pomnika był Iwan Martos (1754-1835). Oprócz wspomnianego już Borysa Or- łowskiego uprawiali rzeźbę monumentalną Stefan Pimienow (1784- 1833) i Wasyl Demut=Malinowski (1779-1846), twórcy kompozycji nad arkadą gmachu Sztabu Głównego w Petersburgu. Pod koniec stulecia najwyżej ceniono twórczość rzeźbiarską Marka Antokolskiego (1843-1902), który głównie w historii Rosji szukał tematyki do ,swoich dzieł. TEATR, TWÓRCZOŚĆ MUZYCZNA, BALET, KINEMATOGRAFIA Rosja szczyciła się również od dawna swoim realistycznym te- atrem. Grywano sżtuki różne, często - głównie za Mikołaja I- także sztuczne i ckliwe, przepojone oficjalną ideologią, ale były to raczej tylko epizody. Zwykle artyści rosyjscy.interpretowali tak swoje role, że zbliżały się one jak najbardziej do życia, a większość widzów wiedziała, jakie jest życie w Rosji,. i rozumiała wszystko. Najwybitniejszym talentem aktorskim pierwszej połowy XIX w. był Michał Szczepkin (1788 -1863), podobnie jak architekt Woronichin- syn pańszczyźnianego chłopa, sam dopiero oswobodzony od więzów poddaństwa. Najlepszym odtwórcą głównych ról w sztukach Ośtrow- skiego był Prowiusz Sadowski ( 1818 -1872). Przez wiele lat za- chwycała publiczność swoją grą największa artystka rosyjska Maria Jermołowa (1853-1928). W 1898 r. powstał w Moskwie słynny MCHAT - Moskiewski Teatr Artystyczny, założony przez Kon- stantego Stanisławskiego (wł. nazwisko Aleksiejew) i Włodzimierza .Niemirowicza-Danczenkę. Teatr ten odegrał wielką rolę w rozwoju rosyjskiej sztuki teatralnej, opierając na zupełnie nowych podsta- wach swoją strukturę i organizację, dobór repertuaru oraz stosunek do widzów i wystawiając m.in. sztuki Czechowa i Gorkiego. 478 Z kręgu MCHAT-u wyszedł m. in. jeden z najśmielszych ekspery- mentatorów scenicznych, Wsiewołod Meyerhold. Pod znakiem realizmu rozwijała się od pierwszej połowy XIX w. także muzyka rosyjska. Jej najwybitniejszym przedstawicielem w tym okresie był Michał Glinka (1804-1857), który w twórczości swojej potrafił wyzyskać zarówno muzykę klasyczną, jak i skarbiec melodii ludowych. Jego opery: Iwan Susanin (bardzo długo używany też tytuł: Życie za cara) oraz Ruslan i Ludmila, uznawane są za opery narodowe. Glinka był również autorem utworów symfonicznych. Tą samą drogą kroczył w swojej twórczości Aleksander Dargomyżski (1813-1869), autor opery Rusalka. Jeśli chodzi o kompozytorów starszych, do dziś ceni się wysoko twórczość Aleksego Wierstowskiego (1799-1862), autora kilku oper (Grób Askolda - 1835), a także romansów, pieśni i muzyki wodewilowej. Rozwój oświaty i kształtowanie się inteligencji raznoczyńskiej spowodowały znaczne rozszerzenie się kręgu amatorów i odbiorców muzyki. Zaczęły działać pierwsze stowarzyszenia muzyczne (Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne), upowszechniały się koncerty, w latach 1862 -1866 powstały konserwatoria w Petersburgu i w Moskwie i bezpłatna Szkoła Muzyczna w Petersburgu. Jednym z jej kie- rowników był kompozytor Miliusz Bałakirew (1836, wg nowego stylu 1837=1910), który skupił wokół siebie innych młodych kompo- zytorów, bliskich pod względem zapatrywań na cele sztuki. W ten sposób powstała tzw. "potężna gromadka" (moguczaja kuczka), w któ- rej skład weszli oprócz Bałakirewa : Modest Musorgski ( 1839 -1881 ), autor oper Borys Godunow i Chowańszczyzna; Aleksander Borodin ( 1834 -1887), autor opery monumentalnej Książę Igor ; Mikołaj Rimskij-Korsakow (1844-1908), twórca oper Sadko, Noc majowa, Śnieżka oraz poeinatu symfonicznego Szeherezada, i Cezar Cui (1835-1918), autor oper Angelo, Saracen i in. Członkowie "potężnej gromadki" komponowali również utwory symfoniczne, ale największą sławę zdobył na tym polu Piotr Czaj- kowski (1840-1893), twórca sześciu symfonii, poematów symfonicz- nych Burza i Francesca da Rimini oraz dziewięciu oper (m. in. Eugeniusz Oniegin, Dama pikoH,a). Bardzo różnorodna była również twórczość sceniczna Antoniego Rubinsteina (1829-1894), autora opery lirycznej Demon. Wybitniejsi kompozytorzy najmłodszego po- kolenia przedrewolucyjnego to oprócz starszego Sergiusza Taniejewa (1856-1915): Sergiusz Rachmaninow (1873-1943), Mikołaj Mia- skowski ( 1881-1950) i Igor Strawiński ( 1882 -1971 ). 479 Od połowy XIX w. datuje się szczególny rozwój baletu rosyj- skiego, który miał swoje dobre tradycje sięgające czasów Katarzyny II. W latach 1890 -1895 wystawiono w Petersburgu balety Czajkow- skiego: Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów i słynne Jezioro la- bgdzie, w układzie Mariusza Petipy (1822-1910) i Lwa Iwanowa (1834-1901). W latach następnych cieszyły się największym powo- dzeniem balety z muzyką Aleksandra Głazunowa (1865 -1936) : Rajmonda, Pory roku. Technikę widowisk baletowych nieustannie doskonalono ; duże zasługi w tym kierunku położył Sergiusz Diagilew ( 1872 -1929), twórca znanego później na całym świecie zespołu Ballets Russes (1909). Ten właśnie zespół odnosił największe sukcesy w baletach zachodnioeuropejskich i rosyjskich, jak Ogni.stv ptak, Pietruszka i Świgto wiosny z muzyką Igora Strawińskiego, Szehere- zada i Zloty kogucik z muzyką Rimskiego-Korsakowa oraz Tamuru Bałakirewa. Większość z nich skomponował znakomity choreograf Michał Fokin (1880-1942), który przez kilka lat współpracował z zespołem Ballets Russes. Tancerze rosyjscy cieszyli się rzeczywiście światową sławą, np. w okresie supremacji tańca klasycznego Adam Głuszkowski (1793- ok. 1870), Awdotia Istomina (1799-1848) i Aleksandra Kołośówa (1802-1880). W drugiej połowie XIX w. i późńiej zasłynęli: Alek- sander Gorski (1871-1924), Polka Matylda Krzesińska (1872 -1972), Anna Pawłowa (właśc. Matwiejewa, 1881-1931), Tamara Karsa- wina (ur. 1885), czy rodzeństwo Niżyńskich (Nieżyńskich), Wacław (1890-1950) i Bronisława (ur. 1891) - oboje występowali też w Ballets Russes. W 1896 r. odbył się w Petersburgu pierwszy publiczny seans kinowy, na którym pokazano kilka "żywych obrazów". W latach następnych kinematografia rosyjska rozwijała się w tempie dość szybkim. Produkcja krajowa zaczęła się w r. 1907, a w r. 1916 rezultaty jej wyrażały się już liczbą około 500 filmów, w tym także krótkometrażowych i dokumentalnych, oczywiście o bardzo rQżnym poziomie. Obok melodramatów o możliwie najbardziej fascynujących tytułach produkowano jednak też sporo filmów wartościowych, np. Milionowy spadek według powieści Mamina-Sibiriaka, oraz filmy naukowe. Pojawili się pierwsi rosyjscy aktorzy filmowi. Najwybitniej- szym i najbardziej popularnym wśród nich był Iwan Mozżuchin (1889-1939); przez pewien czas Mozżuchin występował też w teatrze, lecz już od r. 1911 zaczął zdobywać sławę jako odtwórca ról w filmach psychologicznych. :1, 480 a twórcze we wszystkich gałęziach rosyjskiej nauki, Osiągnięci r u tego, co w latach 1801- i sztuki wcale nie wycze p ją literatury kultury światowej narody Rosji. Dla 1917 wniosły do skarbca kulturalnych narodu pomnieć o wysiłkach przykładu wystarczy ws h reżimu carskiego zdobył się ukraińskiego, który w trudnych latac w dziedzinie literatury a imponujący dorobek przede wszystkl dem i jego żj ciem. Naj-- n także jak najściślej związanej z ko (1814-1861), również pięknej, większy poeta ukraiński źarWy up óny n rzez p y rz jaciół z niewoli bardzo uzdolniony malar, p polit cznej Bractwo Cy- zczyźniane, uczestnik tajnej bi ńa ch utworów poetyckich, p pańs j rzed- ryla i Metodego, był autorem ' ce sceny z przeszłości ludu ukraiń- stawiających najbardziej wstrząsa) lkę we współczesnej poecie skiego, j ego ciężki byt ora te- raźniejszości. g OV g Histońa Rosji XXII. UDZIAŁ ROSJI W PIERWSZEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ. REWOLUCJA LUTOWA POLITYKA MOCARSTW W OKRESIE POPRZEDZAJĄCYM WOJN PRZYGOTOWANIA państw imperiali- stycznych do decydującego starcia zbrojnego trwały co najmniej około 30 lat, lub nawet więcej, jeśli wziąć pod uwagę, że pierwszy wielki blok polityczny - tzw. trójprzymierze, ukształtował się już w latach 1879 i 1882, gdy Niemcy, Austro-Węgry i Włochy za- warły z sobą ścisłe sojusze militarne. Rozwijająca się od tego czasu walka o nowy podział świata przybierała na ostrości i sile z każdym dosłownie rokiem, i to właśnie dlatego, że wszystkie kraje kolonialne zostały już podzielone. Szczególnie xgresywnie przejawiał swoje pretensje imperializm niemiecki. Zjednoczenie Nie- miec zrealizowano dopiero w r. 1871, po czym nastąpił tak in- tensywny rozwój ekonomiczny tego państwa, że nie chciało ono żadną miarą pogodzić się z istniejącym stanem rzeczy, w którym Anglia i Francja władały przeważającą częścią terytoriów kolonial- nych; dlatego wśród pogłębiających się stale sprzeczności między państwami imperialistycznymi najostrzejsze i najbardziej niebezpieczne były przeciwieństwa między Niemcami z jednej strony a Francją i Anglią z drugiej - tym bardziej że dołączały się do nich prze- ciwieństwa niemiecko-francuskie także na terenie Europy, gdzie cho- dziło m. in. o Alzację i Lotaryngię. Rosja również znajdowała się w orbicie poważnych tarć gospo- darczych i politycznych z niektórymi mocarstwami. Zbliżenie do Prus, a potem do Niemiec, trwało stosunkowo krótko i zaczęło ulegać rozluźnieniu już w r. 1875, gdy Rosja przeciwstawiła się zdecydowanie zaborczym planom Bismarcka w odniesieniu do Fran- cji. Próby zgalwanizowania sojuszu rosyjsko-niemieckiego w latach następnych, do układu reasekuracyjnego z r. 1887 włąćznie, kończyły się tylko doraźnymi rezultatami; przenikanie wpływów politycznych i kapitałów z Niemiec i Austro-Węgier na Bałkany i Bliski Wschód kładło ostatecznie kres wszelkim możliwościom bardziej długotrwa- łego porozumienia. Bardzo silne i trudne do rozładowania były także przeciwieństwa między Rosją i Anglią, zaznaczające się wyraźnie przez cały wiek XIX we wszystkich konfliktach Rosji z Turcją i Persją, we wszystkich próbach rozwiązania przez Rosję problemu cieśnin oraz w rywalizacji o wpływy na Środkowym Wschodzie; w r. 1885, po zakończeniu przez Rosję podboju Azji Środkowej, cały świat sądził, że wojna angielsko-rosyjska jest nieunikniona. Najmniej istotne były przeciwieństwa między Francją i Rosją i dlatego oba te państwa zdołały stosunkowo wcześnie osiągnąć po- rozumienie i związać się ścisłym sojuszem politycznym i wojskowym w latach 1891-1893. Niebezpieczeństwo grożące coraz wyraźniej od strony Niemiec zbliżało też do siebie Francję i Anglię, chociaż ich interesy kolonialne niejednokrotnie krzyżowały się z sobą, i to bardzo poważnie; załagodził je ostatecznie układ zawarty w r. 1904. Ostatnim ogniwem w tym łańcuchu sojuszów stać się miał układ angielsko-rosyjski, zawarty dopiero 18 (31) VIII 1907 r. Nieco wcześniej, lecz w tym samym roku, Rosja uregulowała różne sporne problemy polityczne i gospodarcze z Japonią, podpisując z nią traktat handlowy i konwencję o utrzymaniu status quo na Dalekim Wschodzie; nie opublikowano przy tym tajnej klauzuli, w myśl której południowa Mandżuria i Korea wchodziły w sferę vpływów japońskich, a północna Mandżuria i tzw. Mongolia Zewnętrzna (dzisiejśza Mongolska Republika Ludowa) stawały się sferą wpływów Rosji. Układ z Anglią, podpisany w Petersburgu, rozgraniczał z kolei sfery wpływów w Persji i przynosił też postanowienia dotyczące Afganistanu i Tybetu. Rosja uznawała Afganistan i Persję połu- dniowo-wschodnią za sferę wpływów Anglii, utrzymując w tym sensie dla siebie Persję północną; środkową część terytorium Persji obie strony uznały za neutralną i otwartą dla swobodnej konkurencji gospodarczej, a Tybet za integralną część Chin, w bdniesieniu do której nie miano wywierać żadnego nacisku gospodarczego. W ten sposób uregulowano podstawowe sprzeczności rosyjsko-angielskie na Dalekim Wschodzie, a jednocześnie - ukonstytuowało się osta- tecznie tzw. trójporozumienie Anglii, Francji i Rosji, czyli Ententa. Od r. 1907 zatem stają naprzeciw siebie dwa wielkie bloki impe- rialistyczne i każdy ostrzejszy konflikt może się przekształcić w bez- pośrednią przyczynę wojny. 483 Układ z Anglią nie obejmował sojuszu wojskowego, o którym była mowa podczas spotkania Mikołaja II z królem Edwardem VII w Rewlu 28 V (10 VI) 1908 r. Obaj monarchowie uzgodnili tam swoje poglądy na szereg kwestii związanych z przygotowaniami woj- skowymi, konwencji wojskowej jednak car nie podpisał w obawie przed ewentualnym przyśpieszeniem wojny. Jednocześnie nastąpiły bardzo poważne komplikacje na Półwyspie Bałkańskim. Korzystając z powikłań wewnętrznych w Turcji (tzw. rewolucja młodoturecka w lipcu 1908), Austria postanowiła dokonać aneksji Bośni i Hercegowiny, okupowanych dotąd przez siebie na zasadzie traktatu berlińskiego. Zdawano sobie przy tym s,prawę, że naj- większe przeszkody wystąpią ze strony Rosji, i dlatego dyplomacja austriacka przygotowała plan działania bardzo przebiegle. Minister spraw zagranicznych Austro-Węgier, baron Alois Aehrenthal, odbył rozmowę ze swym rosyjskim kolegą, Aleksandrem Izwolskim, za- pewniając go, że Austria nie będzie się sprzeciwiała otwarciu cieśnin czarnomorskich dla rosyjskiej floty wojennej, jeśli Rosja zgodzi się na włączenie Bośni i Hercegowiny do monarchii Habsburgów. Iz- wolski przyjął tę propozycję, zastrzegając się, że ostateczne decyzje będą musiały zostać podjęte na konferencji międzynarodowej, po- nieważ w r. 1878 taka właśnie konferencja zadec,ydowała o losie tych prowincji. Jednakowoż wkr6tce po spotkaniu Izwolskiego z Aehrenthalem rząd austriacki ogłosił oficjalnie aneksję Bośni i Her- cegowiny; daremne były protesty ze strony Serbii i Rosji, która przekonała się przy tym znowu, że w kwestii cieśnin nie może liczyć ani na Anglię, ani nawet na Francję. Silne i dość dhzgo trwające napięcie międzynarodowe skończyło się w marcu 1909 r., gdy rząd carski ugiął się przed ultymatywną notą niemiecką i wy- raził zgodę na dokonany przez Austrię zabór. Rosja ciągle jeszcze nie była przygotowana do wojny i dopiero po tej klęsce dyplo- matycznej podjęła bardziej intensywne wysiłki w kierunku szybszego powiększenia i wzmocnienia swojej armii i ftoty. W roku następnym Niemcy przedsięwzięły pewne próby rozluź- nienia Ententy; w szczególności namawiał na to cara podczas osobistego spotkania w Poczdamie (1910) cesarz Wilhelm II. Kon- kretnych rezultatów jednak nie osiągnięto, a pewna poprawa sto- sunków rosyjsko-niemieckich trwała bardzo krótko - już w r. 1911 Rosja stanęła po st onie Francji w jej sporze z Niemcami o sprawy marokańskie. Rosyjskim ministrem spraw zagrańieznych był wtedy już nie Izwolski, lecz zdecydowany przeciwnik Niemiec Sergiusz Sazonow. 484 i I KONFLIKTY BAŁKAŃSKIE. WYBUCH WOJNY ŚWIATOWEJ Rosja nie rezygnowała z polityki zdobywania wpływów na Bał- kanach i w znacznej mierze za sprawą dyplomacji rosyjskiej doszło z początkiem 1912 r. do zawarcia sojuszu bułgarsko-serbskiego, zwróconego przeciw Turcji. Odnośny układ zawierał tajne punkty dodatkowe - sprecyzowano w nich sposób rozdziału terytoriów, które miały zostać w najbliższej przyszłości zdobyte w wojnie z Turcją. Sytuacja zaostrzyła się znacznie, gdy nieco później przy- stąpiła do tego układu i Grecja, zresztą wbrew stanowisku Rosji, która wprawdzie zmierzała do wywołania konfliktu państw bałkań- skich z Turcją, lecz dopiero po przeprowadzeniu odpowiednich przygotowań. W połowie roku wybuchły ruchy powstańcze w Albanii, i Macedonii, a gdy Turcja odpowiedziała na nie masakrowaniem ludności, doszło do wojny; pierwsza wystąpiła przeciw Turcji Czarno- góra, zaraz potem stanęły po jej stronie państwa związku bałkań- skiego - Serbia, Bułgaria i Grecja. Ta tzw. pierwsza wojna bałkańska zakończyła się szybkim zwy- cięstwem sojuszników. Na mocy traktatu pokojowego w Londynie, podpisanego 30 V 1913 r., rozgromiona Turcja musiała się zgodzić na daleko idące żądania zwycięzców i odstąpić im wszystkie swoje posiadłości bałkańskie, z wyjątkiem Albanii, Konstantynopola i nie- wielkiego terytorium na zachód od niego, do linii Enos (tur. Enez, u ujścia Maricy do Morza Egejskiego) - Midia (tur. Midye, nad Morzem Czarnym). Odpadały od Turcji wszystkie inne dotychczasowe terytoria bałkańskie: sandżak nowobazarski, Mace- donia, Epir i Tracja z Adrianopolem. Państwa sojusznicze nie potrafiły jednak osiągnąć porozumienia w sprawie podziału zdo- bytych terytoriów. Największe pretensje kierowano pod adresem Bułgarii: Serbia żądała od niej zachodniej Macedonii, Grecja wiodła spór o znaczny odcinek wybrzeża Morza Egejskiego, a dołączyła się do nich nawet Rumunia, domagając się od Bułgarów południowej Dobrudży. Przeciwieństwa te spowodowały wybuch drugiej wojny bałkańskiej ( I 913), krótkotrwałej i zakończonej porażką Bułgarii, która pokojem w Bukareszcie (sierpień 1913) musiała poczynić ustępstwa na rzecz sojuszników. W trakcie tej wojny wystąpiła przeciw Bułgarii i Turcja, zajmując z powrotem Adrianopol. W ten sposób, mimo zakończenia obu wojen, wrzenie w "kotle bałkańskim" właśnie osiągało zenit. Turcja poniosła duże straty w pierwszej wojnie bałkańskiej, Bułgaria w drugiej, a Serbia nie 485 uzyskała dostępu do Adriatyku, od którego oddzielały ją należąca do Austrii Dalmacja oraz Czarnogóra i Albania, niepodległa od r. 1913; zaludnione przez Serbów Bośnia i Hercegowina zostały- jak już wspomniano - zaanektowane przez Austrię. Przeciwieństwa między Serbią i Austrią odznaczały się największą ostrością i wła- śnie na tym tle dojść miało do wydarzenia, które stało się bez- pośrednią przyczyną pierwszej wojny światowej: 28 VI 1914 r. zabity został w Sarajewie następca tronu Austro-Węgier, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Niedługo potem znalazło się w Belgradzie bardzo ostre i daleko idące ultimatum austriackie, przyjęte zresztą przez Serbię z wyjątkiem jednego tylko punktu - rząd serbski nie chciał się zgodzić na to, ażeby urzędnicy austriaccy przepro- wadzali na terytorium Serbii śledztwo w sprawie zabójstwa. Wtedy Austro-Węgry wydały Serbii wojnę, 28 lipca, a w dwa dni potem car podpisał dekret o powszechnej mobilizacji. 1 sierpnia (19 VII s. st.) Niemcy wydały wojnę Rosji, w dniach następnych uczyniły to też Austro-Węgry, ponadto zaś wciągnięte zostały do wojny Belgia, Francja i Anglia, w sierpniu Japonia, w listopadzie Turcja. Ogółem w wojnie wzięło udział ponad 30 państw; po jednej stronie tzw. państwa centralne - Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, i Buł- garia, po drugiej reszta (Ententa). W obozie Ententy zn lazły się od r. 19I5 i Włochy, początkowo - mimo sojuszu z Austro-Węgrami i Niemcami - neutralne. Wypowiedzenie wojny przez Niemcy wywołało wśr8d znacżnej części społeczeństwa rosyjskiego wielką falę patriotycznego uniesienia, w pewnej mierze szczerego, a w jakimś też zakresie nie bez do- datkowych pociągnięć reżyserskich. Przejawiało się to początkowo w częstych manifestacjach oraz w deklaratywnych zapewnieniach ze strony ziemstw, dum miejskich i innych organizacji o jak najdalej idącej ofiarności w pracy dla frontu, o gromadzeniu środków na potrzeby armii i o opiece nad rannymi. Oficjalne i półoficjalne gazety zamieszczały liczne artykuły mające wpoić w społeczeństwo jak najgłębsze przekonanie, że zdecydowane i szybkie zwycięstwo nad nieprzyjacielem nie może ulegać żadnej wątpliwości. Naprawdę szybko natomiast wzięto się do zacierania możliwie wszelkich śla- dów niemczyzny w życiu rosyjskim. Przede wszystkim zmieniono nazwę stolicy kraju z Petersburga na Piotrogród (Pietrograd) i za- mknięto wychodzące przedtem gazety niemieckie ; potem zaczęto w spi- sach towarzystw naukowych wykreślać nazwiska uczonych niemiec- kich i austriackich; po kilku miesiącach pojawił się dekret o przy- musowym wywłaszczeniu wychodźców z Niemiec i Austro-Węgier w szerokim pasie pogranicznym oraz inne rozporządzenia o po- dobnym charakterze. Wielu Rosjan zmieniało brzmiące z niemiecka nazwiska, wśród nich oczywiście też wyżsi dostojnicy państwowi: np. oberprokurator Synodu Włodzimierz Sabler zmienił swoje na- zwisko na Diesiatowski, a późniejszy premier Borys Sturmer na- Panin. W połowie 1915 r , po klęskach poniesionych na froncie, dokonano w Moskwie pogromu sklepów i domów należących do obywateli państw centralnyc i osób mających nierosyjskie nazwiska. W chwili wybuchu wojny Rosja nie by_ła jeszcze do niej na- leżycie przygotowana - wysiłki podjęte w tym kierunku po zała- godzeniu sporu o Bośnię zaplanowano w ten sposób, żeby cał- kowicie zadowalający potencjał militarny można było osiągnąć w r. 1917. Chodziło tu głównie o stronę techniczną przygotowań - pod tym względem Rosja wyraźnie ustępowała Niemcom, nie dysponując dostateczną ilością dział, karabinów i innych rodzajów broni oraz amunicji. W imponujący natomiast sposób potrafiła Rosja przepro- wadzić mobilizację około 4 mln. żołnierzy; łącznie z armią utrzy- mywaną w stanie pokojowym można było przeciwstawić nieprzy- jacielowi w pierwszym etapie wojny 5,5 mln. ludzi. Nie najlepiej przedstawiała się za to sprawa z dowództwem. Naczelnym wodzem armii rosyjskiej mianowany został w. książę Mikołaj Mikołajewicz, a szefem sztabu generał Mikołaj Januszkiewicz; tzw. frontem pół- nocno-zachodnim; sięgającym od granicy rosyjsko-niemieckiej na Bał- tyku do rejonu Brześć - Kowel, dowodził generał Jakub Żyliński, a południowo-zachodnim, do granicy rumuńskiej - generał Mikołaj Iwanow. Żaden z nich nie wyróżniał się niczym szczególnym, może oprócz głównodowodzącego, który znał się nieźle na sprawach woj- skowych, lecz w późniejszym nieco okresie nie potrafił sprostać wy- maganiom sytuacji, nadto zaś splotły się wokół jego osoby bardzo niebezpieczne intrygi dworskie. PRŻEBIEG DZIAŁAŃ WOJENNYCH NA FRONCIE (1914-1915) Wymienione wyżej oba odcinki frontu tworzyły razem jedną linię. W r. 1915 dokonanA na tej samej linii nieco innego po- działu, na trzy fronty : północny, zachodni i południowo-zachodni ; w r. 1916, gdy Rumunia zgłosiła akces do wojiiy po stronie Ententy, utworzono jeszcze czwarty front, tzw. rumuński, wysunięty 486 487 najbardziej na południe. Ponadto od listopada 1914 r. istniał wzdłuż granicy rosyjsko-tureckiej front kaukaski, którym dowodził namiestnik Kaukazu, generał Hilańon Woroncow-Daszkow. Jednym z pierwszych pociągnięć w. ks. Mikołaja Mikołajewicza było wydanie odezwy do Polaków, 1 (14) VIII 1914 r. W tym Odezwa w. ks. Mikołaja Mikołajewicza do Polaków z 14 VIII 1914 r. bądź co bądź oficjalnym akcie znalazły się po raz pierwszy od rozbiorów słowa o zjednoczeniu ziem polskich pod berłem cara po zwycięstwie nad państwami centralnymi i patetyczne wspomnienie miecza, "który poraził wroga pod Grunwaldem". Różnie oceniano dotąd ten manifest, na ogół ujemnie, ponieważ nie przyniósł Po- lakom żadnych korzy ci i niewielu też wierzyło w zawarte tam obietnice; trudno również orzec, czy intencje inicjatorów manifestu były sżczere, czy też należy go uważać tylko za manewr taktyczny, mający na celu pozyskanie przychylności społeczeństwa polskiego. Spotyka się również w historiografii opinie, że manifest wywarł określony wpływ na nastroje ludności w Królestwie i że po jego ogłoszeniu niemożliwe stawały się właściwie wszelkie nagonki na Polaków w Rosji. Już w kilkanaście dni po ogłoszeniu stanu wojennego wkroczyły na terytorium Prus Wschodnich dwie armie rosyjskie: pierwszą do- wodził generał Paweł Rennenkampf, drugą - Aleksander Samso- now. Wywiązały się starcia, zakończone porażką Niemców, którzy stanęli w obliczu utraty całej prowincji. W tej ciężkiej sytuacji Niemcy przerzucili pośpiesznie do Prus Wschodnich duże oddziały wojskowe z Francji i zmienili naczelne dowództwo armii na tym froncie; objął je generał Paweł Hindenburg. Losy tej kampanii zmieniły się bardzo szybko - poważne błędy taktyczne popełnione przez Rennenkampfa umożliwiły Niemcom otoczenie armii Samsó- nowa i uderzenie na nią zmasowanymi siłami. W bitwie pod Tan- nenbergiem (26 - 30 sierpnia n.st.) przestała istnieć połowa dwustu- tysięcznej armii Samsonowa, który popełnił samobójstwo. Musiał się potem cofnąć i Rennenkampf, poniósłszy przy tym bodaj nie mniejsze straty. Cała operacja wschodniopruska zakończyła się więc katastrofalnie dla Rosjan. Niemal jednocześnie z rozpoczęciem tej operacji wywiązały się zaciekłe boje w Galicji Wschodniej. Dowództwo austriackie popro- wadziło początkowo atak w kierunku Lublina, lecz uwieńczyło go tylko mało istotnymi i krótkotrwałymi sukcesami. Ostatecznie Rosja- nie przełamali front i wypierając Austriaków na zachód, opanowali Halicz i Lwów (3 września n.st.), okrążyli Przemyśl i przeszli San. Setki tysięcy żołnierzy austriackich, głównie zresztą Słowian - Po- laków i Czechów - znalazło się w niewoli rosyjskiej. Na zimę front ustalić się miał na linii Tarnów - Gorlice; obie te miejsco- wości również zostały zdobyte przez Rosjan. Przemyśl kapitulował, na bardzo krótko zresztą, dopiero 22 III 1915 r. Dla zrekompensowania ciężkich następstw klęski austriackiej w Galicji Niemcy pośpiesznie sformowali nową armię i podjęli wespół z Austriakami gwałtowną ofensywę na Warszawę, spod której jednak musieli się cofnąć w połowie października 1914 r. W listopadzie toczyły się ze zmiennym szczęściem ciężkie walki w rejonie Łodzi, zdobytej przez wojska niemieckie. Tak więc w kam- paniach pierwszego roku wojny Rosja utraciła częściowo zachodnie gubernie Królestwa, zyskując znaczną część Galicji. Front uległ przez to pewnemu wyrównaniu, co pozornie mogło wydawać się 488 489 czymś korzystnym. Staranne opracowanie planów kontrofensywy i zdecydowana przewaga techniczna pozwoliły jednak przeciwnikom Rosji na szybkie odrobienie poniesionych strat; 2 V 1915 r. wojska niemieckie i austriackie przerwały po huraganowym ogniu linie rosyjskie pod Gorlicami, w dwa tygodnie później wyparły Rosjan za San, a w czerwcu zdobyły z powrotem Przemyśl i Lwów. Zaraz potem nastąpiło wyparcie wojsk rosyjskich z Królestwa i z Litwy: 5 sierpnia padła Warszawa, w połowie tego miesiąca Kowno, we wrześniu Wilno, prócz tego zajęto też znaczną część Łotwy, z wyjątkiem Rygi. Pod koniec 1915 r. front wschodni przebiegał od Zatoki Ryskiej łukiem do Dyneburga, a potem dość prostą linią na południe, przez Baranowicze, Pińsk, Tarnopol do granicy z Rumunią. SYTUACJA WEWNĘTRZNA Poniesione klęski wpłynęły bardzo poważnie na sytuację we- wnętrzną Rosji i w znacznym stopniu ją skomplikowały. Początkowo, w okresie patriotycznego entuzjazmu, wszystko wyglądało jak naj- lepiej. Gdy zaraz po rozpoczęciu działań wojennych zwołano nad- zwyczajną sesję Dumy, wszyscy posłowie z wyjątkiem socjaldemo- kratów głosowali za uchwaleniem kredytów wojennych, a przedstawi- ciel ludności niemieckiej powiedział w swoim przemówieniu, że "wszyscy Niemcy oddadzą życie za wielką Rosję". Nieco tylko inaczej wyglądała sesja Dumy w styczniu 1915 r. - wprawdzie i wtedy przyjęto budżet i uchwalono kredyty przeważającą większością głosów, lecz już np. "trudowicy" wstrzymali się od głosowania. Wkrótce potem jednak zaczęły się rozchodzić ńiepokojące pogłoski o zdradzie i szpiegostwie; społeczeństwo dowiedziało się o straceniu pułkownika Sergiusza Miasojedowa, który miał prowadzić działalność szpiegowską. Po upadku Przemyśla doszło do wspomnianych za- burzeń w Moskwie. Opinia publiczna uporczywie łączyła klęski na froncie z osobą ministra wojny Włodzimierza Suchomlinowa; w czer- wcu 1915 r. pozbawiono go stanowiska i oddano je generałowi Aleksemu Poliwanowowi. 23 VIII (5 IX) 1915 r. nastąpiła zmiana ńa stanowisku główno- dowodzącego. Objął je sam car, mimo że prawie wszyscy mini- strowie prosili go, ażeby od tego zamiaru odstąpił. Oficjalnie wy- suwano obawy, że w wypadku dalszych klęsk narażony będzie na szwank prestiż monarchy, faktycznie chodziło o to, że umiejętności 490 i. wojskowe Mikołaja II nie budziły zachwytu. Sprawa nie jest nadto jasna, utrzymywano też, że w grę wchodziły bardzo szeroko za- krojone, bo sięgające aż tronu, plany osobiste Mikołaja Mikoła- jewicza. Na tym polegać miała główna przyczyna pozbawienia go naczelnego dowództwa, czego domagała się też uporczywie carowa. Mikołaj Mikołajewicz został mianowany namiestnikiem Kaukazu (po Woroncowie-Daszkowie) i naczelnym dowódcą tamtejszego frontu; razem z nim odszedł na Kaukaz generał Januszkiewicz, a stano- wisko szefa sztabu objął generał Michał Aleksiejew. Od połowy 1915 r. coraz śmielej zaczęła również występować z różnymi postulatami wielka burżuazja rosyjska, ciągle pozbawiona dot.ąd możliwości uczestniczenia w organach władzy politycznej. Sytuacja na froncie wymagała jak najśpieszniejszego przestawienia produkcji przemysłowej na potrzeby wojny, a tego nie można było zrobić bez dobrej woli ze strony kół burżuazyjnych. W celu reali- zacji spraw z tym związanych ukonstytuował się w czerwcu tzw. Komitet Wojskowo-Przemysłowy z Aleksandrem Guczkowem na czele. Kierownictwo komitetu powołało z kolei do życia mnóstwo komitetów terenowych i w ten sposób powstał monstrualny i mało sprężysty aparat, za którego pośrednictwem zamówienia rządowe do- chodziły do poszczególnych przedsiębiorstw. Absurdalność sytuacji polegała zresztą nie tylko na tym, działało bowiem wiele innych jeszcze komitetów i komisji, z kompetencjami nie zawsze ściśle określonymi. Ponadto jeszcze na początku wojny powstał Wszech- rosyjski Związek Ziemski i Wszechrosyjski Związek Miast. Oba Związki nakreśliły sobie bardzo konkretny zakres działalności- opiekowanie się rannymi i chorymi żołnierzami, lecz od połowy r. 1915 przystąpiły także, jako jeszcze jedna z kolei instytucja, do zaopatrywania armii; co więcej, utworzyły nawet wspólny komitet (tzw. Ziemgor). Wszystkie związki i komitety hojnie subsydiowało państwo, szafując setkami milionów rubli po to, ażeby zwiększyć chaos i podciąć własną egzystencję. Nie miano jednak innego wyjścia, jakieś ustępstwa na rzecz burżuazji należało poczynić. Ciągle jednak nie były to ustępstwa polityczne. Nie mogąc ich otrzymać, zaczęto stawiać żądania: w Komitecie Wojskowo-Prze- mysłowym, w dumach miejskich, na zebraniach ziemskich. Domagano się zmian w gabinecie i powołania rządu cieszącego się "zaufa- niem społeczeństwa". W sierpniu 1915 r. niechętne rządowi frakcje Dumy i Rady Państwa utworzyły "blok postępowy", główny odtąd ośrodek opozycji burżuazyjnej, a częściowo też burżuazyjno-ziemiań- 49l skiej. Napór ze strony bloku stawał się coraz silniejszy i w kołach rządowych zaczęto nawet myśleć o znalezieniu jakichś dróg wyjścia- niebezpieczeństwo grożące od tej strony można było stosunkowo łatwo zażegnać, powołując kilku działaczy opozycyjnych w skład Rady Ministrów. We wrześniu jednak nastąpiło odrocze,nie sesji Dumy do początku następnego roku.- RUCH ROBOTNICZY W OKRESIE WOJNY Po burzliwych pierwszych miesiącach r.1914 nastąpiło tak znaczne osłabienie ruchu robotniczego, że od sierpnia do grudnia włącznie strajkowało w całej Rosji najwyżej kilkadziesiąt tysięcy osób. To przejściowe uspokojenie, analogicznie jak w pierwszej fazie wojny rosyjskojapońskiej, trwało niedługo; już w r. 1915 liczba strajku- jących znów podniosła się znacznie, przekraczając pół miliona. Ko- stroma w czerwcu i Iwanowo-Wozniesieńsk w sierpniu stały się widownią krwawej masakry robotników. Przez cały wrzesień trwały strajki polityczne z udziałem 150000 robotników w Piotrogrodzie i 90 000 w Moskwie, ożywił się także znacznie ruch związkowy. Tocząca się wojna spowodowała głębokie wyrwy w gospodarce Rosji. Wyludniła się wieś, poszła do szeregów znaczna część ro- botników, trudności transportowe stale rodziły nie dający:"się opano- wać chaos, ustał prawie całkowicie import towarów z zagranicy. Niektóre przedsiębiorstwa przemysłowe wstrzymały produkcję, inne ograniczały ją, najdotkliwiej zaś odbijało się na całokształcie gospo- darki zmniejszenie wydobycia węgla i ropy naftowej. Co prawda zabiegi czynione gorączkowo dla przestawienia ekonomiki kraju na tory wojenne nie pozostały bez pozytywnych rezultatów, jeśli chodzi o zaopatrzenie wojsk, nie wystarczało to jednak na całkowite rozwiązanie problemu. Niezależnie zaś nawet od zaopatrzenia frontu, w samym kraju, na tyłach, sytuacja pogarszała się coraz wyraźniej. Wzrastała drożyzna, rozwijała się spekulacja, coraz trudniej było o żywność, zwłaszcza w miastach uprzemysłowionych, a z drugiej znowu strony fabrykanci żądali od załóg w swoich przedsiębior- stwach nadmiernego wysiłku, przedłużali dzień. pracy i znowu- jak w pierwszych dziesiątkach lat rozwoju kapitalizmu - eksploato- wali pracę kobiet i dzieci. Szczególnie trudne było również poło- żenie wsi, gdzie zaczęła się kolejna fala zaburzeń. Życie wewnętrzne komplikowały poważnie setki tysięcy uciekinierów, dobrowolnych i przymusowych (ewakuacja fabryk), którzy po klęskach r. 1915 naptynęli masowo z Królestwa i Litwy. 492 Szczególnie trudną rolę miała do odegrania podczas wojny partia bolszewicka. Wojna ńie leżała w interesie mas pracujących, prawie wszystkie prowadzące ją państwa miały na oku cele zaborcze, a jednocześnie w dążeniu do zwycięstwa nad przeciwnikami rządy tych państw starały się przekonać własne społeczeństwa, że chodzi wyłącznie o cele obronne. Partie burżuazyjne popierały oczywiście politykę swoich rządów bez zastrzeżeń, na tym samym jednak stanowisku stanęły wchodzące w skład II Międzynarodówki partie socjaldemokratyczne ; mienszewicy i eserowcy zasadniczo też podzie- lali ten punkt widzenia. W ten sposób II Międzynarodówka sprze- niewierzyła się przyjętym przedtem zasadom, że należy wszystkimi siłami przeciwstawiać się wojnie imperialistycznej. Stanowisko bolszewików było zupełnie odmienne, a najdobitniej wyrażił je napisany przez Lenina manifest Komitetu Centralnego, Wojna a socjaldemokracja Rosji, opublikowany w piśmie "Socjał- -Diemokrat" z 1 XI 1914 r. "Dla nas - pisał Lenin - ro- syjskich socjaldemokratów, nie może ulegać wątpliwości, że z puńktu widzenia klasy robotniczej i mas pracujących wszystkich narodów Rosji najmniejszym złem byłaby klęska carskiej monarchii, najbar- 493 Na froncie rosyjsko-tureckim dziej reakcyjnego i barbarzyńskiego rządu, uciskającego największą ilość narodów i największą część ludności Europy i Azji. . . Prze- kształcenie obecnej wojny imperialistycznej w wojnę domową jest jedynym słusznym hasłem proletariackim". A w kilka miesięcy po- tem, na konferencji sekcji zagranicznych SDPRR w Bernie, Lenin przedstawił m. in. następujące sformułowania, które weszły do uchwalonej przez konferencję rezolucji: "Jedną z form oszukiwania klasy robotniczej stanowi pacyfizm i abstrakcyjne głoszenie pokoju... Propaganda pokoju w czasach obecnych, której nie towarzyszy wezwanie.do rewolucyjnej akcji mas, może tylko siać złudzenia, demoralizować proletariat przez wpajanie mu zaufania do humani- tarności burżuazji i robić zeń igraszkę w rękach tajnej dyplomacji krajów wojujących". W dniach 23 - 26 VIII (5 - 8 IX) 1915 r. odbyła się w Zim= żnerwaldzie (w Szwajcarii, w pobliżu Berna) konferencja delegatów partii socjalistycrnych i socjaldemokratycznych, na której doszło do starcia między lewicą, tzn. rewolucyjnymi internacjonalistami z Le- ninem na czele, i znajdującym się w większości prawym skrzydłem. Mimo to konferencja uchwaliła manifest, który - mimo pewnych niedomówień - zwrócony był przeciw wojnie. Nowy manifest anty- wojenny uchwalono na drugiej konfErencji, w Kientalu (Ś zwajcaria), 11-17 (24-30) IV 1916 r. W tym samym roku Lenin napisał jedną z najdonioślejszych swoich prac, Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, dając w niej analizę monopolistycznego stadium kapitalizmu i dowodząc, że istnieją już obiektywne warunki rewolucji socjalistycznej oraz możliwość jej zwycięstwa w kilku krajach lub nawet tylko w jednym. ROSJA W l916 ROKU W Rosji rok 1916 przyniósł znaczny wzrost produkcji w prze- myśle zbrojeniowym, ale i to już nie wystarczało, zwłaszcza że ogólny rozstrój gospodarczy pogłębił się jeszcze bardziej. Ciężkie położenie ludności pracującej i ogólne niezadowolenie mas odzwierciedliło się w kilkakrotnie powracających falach potężnych strajków politycznych i ekonomicznych. W rocznicę "krwawej niedzieli", zorganizowaną- jak i wiele innych zresztą wystąpień - przez piotrogrodzki Komitet SDPRR, strajkowało w samej stolicy prawie 70000 robotników. O stałym wzroście natężenia ruchu świadczyć może fakt, że w rok później, 9 I 1917 r., strajkowało w Piotrogrodzie dla upamiętnienia tej rocznicy 145 000 osób; w innych miastach Rosji strajki styczniowe objęły 270 000 robotników, a w lutym, ostatnim miesiącu egzystencji caratu - aż 400000. Zapoczątkowane w r. 1915 zmiany personalne w składzie rządu przeprowadzano nadal od czasu do czasu, chociaż wszyscy nowi ministrowie pochodzili wyłącznie z kół ziemiańskich. Na początku 1916 r. dostał dymisję Goremykin i premierem został Sturmer, nie lubiany i niepopularny; zarzucano u przy tym niemieckie po- chodzenie, a zmiana nazwiska niewiele mu pomogła. Znów zwołaną sesję Dumy wypełniały spory między przedstawicielami skrajnej pra- wicy i człońkami "bloku postępowego". W marcu odbyły się zjazdy Związku Ziemstw i Związku Miast - uchwalono na nich rezolucję, w której była mowa o konieczności powierzenia władzy ludziom cieszącym się powszechnym zaufaniem. Nieprawdopodobne wprost wpływy na dworze uzyskał Rasputin. Car spędzał wiele czasu w kwa- terze głównej (w Mohylewie), a podczas jego nieobecności rządy spoczywały właściwie w ręku carowej, która obdarzała Rasputina nieograniczonym zaufaniem i uzyskiwała nawet korespondencyjnie zgodę swojego małżonka na różne propozycje "świętego starca". A propozycje te szły coraz dalej, obejmując nawet nominacje mi- nistrów, w związku ż czym wzmagała się stale nienawiść do Ras- putina, nawet w kołach. prawicowych ; uważano że Rasputin ponosi w znacznej mierze winę za panujący w kraju zamęt, nazywano go szpiegiem niemieckim, potępiano za skandaliczny tryb życia. W ogóle coraz głośniej i częściej mówiono o zdradzie, posądzano o nią także carową i wiele osób z jej otoczenia, nie milkły pogłoski o winie Suchomlinowa, którego w kwietniu 1916 r. aresztowano. Po dłuższej przerwie naczelne dowództwo rosyjskie zdecydowało się podjąć działania ofensywne na froncie południowo-zachodnim. Uderzeniem kierował generał Aleksy Brusiłow; w pierwszych dniach czerwca (n. st.) udało mu się przełamać front austriacki pod Łuckiem i wziąć ogromną liczbę jeńców. Poważne sukcesy osiągnięto również w Galicji i na Bukowinie, zdobywając Halicz, Stanisławów, Koło- myję i Czerniowce. Nie dał rezultatu źle przygotowany atak w re- jonie Baranowicz. Ciężkie walki na Wołyniu, gdzie Niemcy przedsię- wzięli zaciekły kontratak od strony Kowla, doprowadziły do usta- bilizowania się linii frontu nad Stochodem. Cała ofensywa miała duże znaczenie prestiżowe, przyprawiła Niemców, a zwłaszcza Austria- ków, o ůpoważne straty, lecz.nie zadecydowała o losach frontu, który tylko nieznacznie przesunął się na zachód. 494 495 Bardzo pomyślnie przebiegały w r. 1916 operacje rosyjskie na froncie kaukaskim. W lutym wojska rosyjskie wzięły Erzerum, a na wiosnę Trapezunt, zabezpieczając całkowicie Transkaukazję przed ewentualnym niebezpieczeństwem i wiążąc przez to połowę tureckich sił zbrojnych. Sukcesy te jednak również nie mogły spowodować żadnych zasadniczych zmian. W drugiej połowie roku, gdy przestały nadchodzić z frontu wieści o zwycięstwach, nastroje stały się osta- tecznie bardzo minorowe. Także ministrowie zmieniali się jak w kalej- doskopie. Odszedł ze stanowiska ministra spraw zagranicznych Sa- zonow, po czym Sturmer połączył urząd premiera z tą teką, lecz nie na długo; w listopadzie car musiał dać mu dymisję, nowym zaś premierem został - na bardzo już krótki okres - dotych- czasowy minister komunikacji Aleksander Trepow. W ostatnich dniach 19 16 r. (s. st.) objął ten urząd ostatni premier.,Rosji car- skiej, książę Mikołaj Golicyn. Coraz śmielsze stawały się przemówienia w Dumie, a na posie- dzeniu w dniu 1 listopada Paweł Milukow nie wahał się, mówiąc o działalności rządu, użyć wyrażenia "głupota czy zdrada". W noc z 16 na 17 grudnia s. st. zamordowano Rasputina po zwabieniu go do pałacu ks. Feliksa Jusupowa w Piotrogrodzie; wśród spiskowców znaleźli sig, oprócz Jusupowa, Włodzimierz Puryszkiewicz i w. książę 496 Dymitr Pawłowicz. Car i carowa nie chcieli ulec nawet namowom członków rodziny, nie godzili się na żadne ustępstwa i odmawiali powołania rządu spośród przedstawicieli opozycji burżuazyjno-zie- miańskiej. W takiej sytuacji dojrzewać zaczęła koncepcja przewrotu pałacowego - zamierzano zmusić cara do abdykacji i powołać na tron jego brata, Michała, lub w. księcia Mikołaja Mikołajewicza; w odnośnych kołach mówiło się również o ewentualnym powierzeniu korony następcy tronu Aleksemu, przy czym do osiągnięcia przez niego pełnoletności miała być uśtanowiona regencja. W grudniu od- było się w tej sprawie żebranie wtajemnićzonych w Moskwie pod przewodnictwem ks. Jerzego Lwowa, znanego działacza ziemskiego i przewodniczącego "Ziemgoru". Przyjęto tam propozycję zwrócenia się do Mikołaja Mikołajewicza, który miał jednak odmówić. Zebranie moskiewskie nie było zresztą jedyne w tej sprawie, odbywano takich narad więcej i w różnych miejscach; do uczestników tego spisku należeli różni aktywni politycy ówcześni, m. in. Aleksander Guczkow. Spiskowcom tym bardziej zależało na śpiesznym wykonaniu tego planu, że obawiali się zawarcia odrębnego pokoju - wtedy zaś musiano by wyrzec się myśli o nowych nabytkach terytorialnych, przede wszystkim o Konstantynopolu. Właśnie jednak dlatego można było liczyć na natychmiastowe uznanie przez Ententę w wypadku udanego przewrotu, dopóki bowiem Rosja brała udział w wojnie, dopóty dywizje niemieckie i austriackie musiały stać na froncie wschodnim. REWOLUCJA Inicjatorzy przewrotu pałacowego nie zdołali już jednak wykonać swoich zamierzeń ani też przynajmniej podjąć realnych prób w tym kierunku: ubiegły ich wydarzenia rewolucyjne, które właśnie na początku 1917 r. osiągnęły swoje apogeum. Strajków robotniczych, wystąpień chłopskich i coraz bardziej wzmagających się rewolucyjnych nastrojów w armii nie można już było opanować. Najodważniej manifestował swoją postawę proletariat stolicy, gdzie od połowy lutego strajki właściwie wcale nie ustawały. 23 II (8 III) 1917 r. strajkowało 90000 robotników, a przez ulice miasta przeszła de- monstracja z transparentami, na których widniały hasła witające rewolucję i wzywające do zaprzestania wojny. Na drugi dzień już 200 000 osób wzięło udział w strajkach i demonstracjach. W takiej sytuacji piotrogrodzki komitet partii bolszewickiej postanowił wezwać 3? - Historia Rosji 497 Spisywanie jeńców niemieckich klasę robotniczą stolicy do powszechnego strajku politycznego i wydał też odezwę do żołnierzy, wzywającą ich do przechodzenia na stronę rewolucji. Daremnie Mikołaj II słał z kwatery głównej rozkazy opa- nowania sytuacji za wszelką cenę. Komendant piotrogrodzkiego okręgu wojskowego, generał Sergiusz Chabałow, dysponował nawet dość znacznymi siłami, lecz żołnierze przejawiali coraz mniejszą ochotę do wypełniania rozkazów. 26 lutego polała się krew na ulicach, lecz tego samego też dnia pierwsze oddziały wojskowe wystąpiły przeciw swoim dowódcom. 27 lutego (12 marca) oficerowie zaczęli opuszczać koszary, a pułki wyległy na ulice, śpiewając re- wolucyjne pieśni. Szybko rozbrajano oddziały wierne jeszcze rządowi, zajęto arsenał, uwolniono więźniów politycznych, zdemolowano gmach Departamentu Policji i komisariaty policyjne. Najwyżsi dostoj- nicy państwowi z premierem Golicynem na czele zostali aresztowani. Chabałow ściągnął oddziały, na które jeszcze mógł liczyć, do Pałacu Zimowego, oczekując bezskutecznie na posiłki, a wieczorem wycofał się do gmachu Admiralicji. Żołnierze jego przetrwali jednak tylko jeszcze jeden dzień i 28 lutego złożyli broń. Rewolucja od- niosła całkowite zwycięstwo. XXIII. RADY I RZĄD TYMCZASOWY. ZWYCI STWO REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ DWUWŁADZA Np SZYBKIE 1 stosunkowo łatwe zwycięstwo rewolucji złożyło się wiele różnych czynników, a wśród nich powszechna nienawiść do istniejącego systemu rządów oraz rewolucyjna walka proletariatu odegrały niewątpliwie rolę najważ- niejszą. Bardzo szybki triumf zrodził jednak i poważne trudności, nie było bowiem żadnego konkretnego planu działania; dlatego już w toku działań rewolucyjnych, 27 lutego, klasa robotnicza Piotro- grodu przystąpiła - idąc za wzorem osiągnięć 1905 r. - do two- rzenia Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Wybory do Rady, przeprowadzone w bardzo specyficznej sytuacji, dosłownie w ogniu walk barykadowych, dały istotną większość eserowcom i mienszewikom, a więc obu pat om dość silnie już wtedy prze- nikniętych oportunizmem, skłonny do współpracy z burżuazją, a nie- chętnych prawdziwie rewolucyjnym pociągnięciom. Osłabieni poprzed- nimi represjami i pozbawieni w danym momencie swoich przy- wódców, bolszewicy w niewielkiej stosunkowo liczbie weszli do Rady, której kierownictwo, tzw. Centralny Komitet Wykonawczy Rady Piotrogrodzkiej, także ukształtowało się spośród mienszewików i ese- rowców. Na przewodniczącego Rady powołano mienszewika Mikołaja Czcheidzego; jego zastępcami zostali przywódca nielicznych "trudo- wików" w IV Dumie, adwokat Aleksander Kiereński (zalicza się go też do eserowców), i mienszewik Matwiej Skobielew. Jednakowoż aktywniejsi działacze Dumy nie mieli zamiaru za- niedbać okazji przejęcia władzy. Po dłuższej przerwie świątecznej Duma wznowiła obrady, lecz już 26 lutego jej przewodniczący Rodzianko otrzymał z kwatery głównej dekret cara odraczający sesję na czas nieograniczony. Mimo to niektórzy członkowie Dumy postanowili działać nadal; 27 lutego wyłoniono Tymczasowy Komitet 499 Dumy Państwowej; także z Rodzianką na czele. Następnego dnia Komitet wyznaczył komisarzy do kierowania ministerstwami i po- lecił nie puszczać w kierunku stolicy pociągu Mikołaja II, który na wiadomość wydarzeniach w Piotrogrodzie wyjechał z kwatery głównej; ostatecznie skierowano jego pociąg do Pskowa. Aleksander Guczkow 1 marca zaczęły się rozmowy mię zy Tymcźasowym Komitetem Dumy i przedstawicielami Rady na temat utworzenia nowego rządu. Pertraktacje te przebiegały dość gładko, właśnie ze względu na oportunistyczną postawę kierownictwa Komitetu Wykonawczego Rady, które godziło się na przekazanie władzy burżuazji i miało zamiar co najwyżej sprawować pewnego rodzaju kontrolę nad dzia- łalnością rządu. A tymczasem, nawet niezależnie od swojego składu, Rada Piotrogrodzka i inne Rady, powstające wówczas masowo w różnych miejscowościach Rosji, były rzeczywistymi organami re- wolucyjno-demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa; przy zdecydowanie rewolucyjnym kierownictwie Rada Piotrogrodzka mogła wziąć całą władzę sama, mogła sama stać się rządem. Rada cie- szyła się wielkim autorytetem wśród mas, ylko Radzie podpo- rządkowały się jednostki wojskowe stolicy, Rada wydała 1 (I4) marca rozkaz nr 1, na mocy którego wszystkie te jednostki miały odtąd podlegać pochodzącym z wyboru komitetom żołnierskim. Mimo to sytuacja ukształtowała się inaczej i po dwudniowych rozmowach podano 3 marca do wiadomości publicznej skład Rządu Tymczasowego. Na czele rządu stanął ks. Jerzy Lwow, Milukow został ministrem spraw zagranicznych, Guczkow - wojny, tekę ministra finansów otrzymał przemysłowiec Michał Tereszczenko, na czele zaś resortu sprawiedliwości stanął Kiereński, odtąd przez kilka miesięcy jedna z centralnych postaci w ówczesnych wydarzeniach politycznych. Nowy rząd był zatem rządem burżuazyjnym, a nawet burżuazyjno-ziemiańskim, i to musiało w dużym stopniu zaważyć na jego poczynaniach. W tym samym czasie rozstrzygnęła się też właściwie sprawa monarchii; choć formalnie załatwiono to znacznie później. Z ra- mienia Dumy wyjechali do Pskowa Guczkow i Wasyl Szulgin (z frakcji "nacjonalistów" w Dumie), 2 marca car zgłosił na ich ręce abdykację, w imieniu swoim i syna zrzekając się tronu na rzecz swego brata, Michała. Już w dzień później dowiedziano się, że Michał tronu nie przyjmie - w ówczesnej sytuacji nie mogło zresztą być o tym mowy. Powołanie Rządu Tymczasowego zapoczątkowało okres tzw. dwu- władzy, ponieważ zarówno Rząd, jak i Rada uważały się za organy najwyższe, wydawały dekrety i rozporządzenia, odbywały narady i zjazdy, ogłaszały deklaracje dotyczące przyszłości. Pod egidą Rady robotnicy wprowadzali w poszczególnych przedsiębior- stwach ośmiogodzinny dzień pracy i organizowali milicję robotniczą. Rada poczyniła różne konkretne zabiegi w sprawie kontrolowania prawidłowości wydatków państwowych i rozdziału żywności, pod jej również naciskiem zamknięto od razu najbardziej reakcyjne, czarnosecińskie gazety. Dnia 15 (28) marca ukazała się odezwa Rady Piotrogrodzkiej do Polaków, w której.prawo narodu pol- skiego do niepodległości i suwerenności podkreślono w całej pełni. W tym początkowym okresie, w pierwszych tygodniach i mie- siącach po rewolucji lutowej; cała Rosja upajała się dosłownie atmosferą wolności politycznej. Otwarto więzienia, działacze partyjni wracali z katorgi i z zagranicy, dotychczasowe partie nielegalne uzyskały możność prowadzenia zupe#nie swobodnej działalności, od- bywania posiedzeń, wydawania czasopism i głoszenia różnych haseł. Rząd Tymczasówy nie przeciwdziałał temu, choć z każdym tygo- dniem stawało się coraz bardziej jasne, że sytuacja taka wiecznie trwać nie będzie mogła. Bodajże najbardziej drastycznie zarysowywała się sprawa udziału Rosji w wojnie; społeczeństwo w znacznej większości wojny nie chciało, masy burzyły się przeciwko niej, rząd zaś trwał niezmiennie na stanowisku kontynuowania działań 500 501 wojennych u boku sojuszników aż do zwycięstwa. Reprezentując interesy burżuazji, Rząd Tymczasowy musiał oświadczyć się za pro- wadzeniem wojny i m. in. dlatego państwa zachodnie uznały go bardzo szybko: nie biorące jeszcze udziału w wojnie Stany Zjedno- czone - 9 marca, a Francja, Anglia i Włochy w dwa dni potem. Rozdźwięk między polityką Rządu Tymczasowego i rzeczywi- stymi potrzebami i pragnieniami ludności pogłębić się miał nieco później. Pierwsze poczynania Rządu cec owała jak gdyby troska o pozyskanie sobie społeczeństwa - dekretami likwidującymi różne poprzednie, a szczególnie niepopularne instytucje bądź rozszerza- jącymi zakres działania tych, które uznano za pożyteczne. Już 4 (16) marca zlikwidowano formalnie Korpus Żandarmów i ochrang oraz wydano dekret o powołaniu Komisji Nadzwyczajnej dla zba- dania nadużyć popełnionych przez najwyższych urzędników starego reżimu. Odeszli wszyscy gubernatorży i wicegubernatorzy, a na ich miejsce powołano przewodniczących gubernialnych urzędów ziem- skićh i ich zastępców jako komisarzy rządowych. Przywrócono w pełni konstytucję Wielkiego Księstwa Finlandzkiego, a 17 (30) marca wydano manifest proklamujący prawo Polski do niezawisłości politycznej, z zastrzeżeniem, że ó granicach przyszłej Polski będzie mogła ostatecznie zadecydować wszechrosyjska Konstytuańta. Zawie- szono działalność naczelników ziemskich, przywrócono samorząd kozacki, wprowadzono lokalny samorząd w Estonii; wydano dekret o wolności zgromadzeń, dekret regulujący sprawę wyborów do dum miejskich, ogłoszono, że dzień 1 maja (18 kwietnia s. st.) staje się oficjalnym świętem.. Zmieniono sposób wybierania radnych do ziemstw, utworzono ziemstwa gromadzkie, rozszerzono instytucję ziemstw na terytoria, na których ich przedtem nie było, na gu- bernię archangielską, Azję Środkową i Syberię. Wydano prócz tego mnóstwo innych dekretów, także dotyczących oświaty, szkolnictwa i wyższych uczelni. Ostateczne uregulowanie stosunków wewnętrznych w Rosji, ustale- nie trwałych organów władzy i wytyczenie odpowiednich perspektyw na przyszłość - to były podstawowe problemy, którymi miało się zająć wszechrosyjskie Zgromadzenie Narodowe - Konstytuanta. Tak przedstawiał sprawę społeczeństwu Rząd Tymczasowy i tak sobie to wówczas dość powszechnie wyobrażano. Po różnych wahaniach Rząd powołał specjalną komisję, która miała się zająć opracowaniem ordynacji wyborczej do Konstytuanty; w połowie czerwca ogłoszono, że 17 sierpnia odbędą się wybory, a 30 sierpnia - otwarcie 502 Zgromadzenia Narodowego. Na skutek różnych przyczyn nie doszło jednak wówczas do tego, sprawę ciągle odkładano i wybory odbyły się dopiero po Rewolucji Październikowej, kiedy idea Konstytuanty mocno przybladła i straciła zwolenników. Spośród póprzednio działających wyższych instytucji państwowych wszystkie jeszcze właściwie pozostały, chociaż skurczył się znacznie zakres ich działalności, niejasne śtały się kompetencje, a praktyczne znaczenie - niemal żadne. Najuporczywiej próbował kontynuować swoją działalność Komitet Tymczasowy Dumy, który dość długo jeszcze odbywał posiedzenia i ogłaszał różne enuncjacje; rzeczy- wistość nie pozostawiała jednak zbyt wiele już miejsca dla dzia- łalności Dumy, którą rozwiązano formalnie w październiku. Dopiero po Rewolucji Październikowej uległy ostatecznie formalnej likwidacji Senat, Rada Państwa i Synod. POWRÓT LENINA DO ROSJI. TEZY KWIETNIOWE Przebywający od r. 1914 w Szwajcarii Lenin przyjechał do Pio- trogrodu 3 (16) kwietnia. Przyjazd przekształcił się w wielką mani- festację polityczną, ponieważ na placu przed Dworcem Finlandzkim witały go tłumy robotników. Następnego dnia Lenin wygłosił na zebraniu działaczy bolszewickich referat, znany w historii jako Tezy kwietniowe. Istota rzeczy w odniesieniu do ówczesnej sytuacji została w tym referacie ujęta jak najbardziej odważnie i zdecydowanie. Oto nastąpiło - mówił Lenin - zwycięstwo pierwszego, burżuazyjno- -demokratycznego etapu rewolucji,w Rosji. Jest to jednak tylko pierwszy etap, na którym nie można poprzestać, od którego należy przejść do etapu drugiego, socjalistycznego. Rewolucja rozwija się nadal, nie zaspokojono bowiem interesów mas, sytuacja zmieni się całkowicie dopiero wtedy, gdy w Rosji powstanie republika Rad. bo właśnie Rady są najlepszą formą władzy państwowej, a n republika parlamentarna. Rząd Tymczasowy tó rząd imperialistycz burżuazji i nie można liczyć na to, że wycofa on Rosję z or państw biorących udział w wojnie; dlatego nie należy użyczać rządowi żadnego poparcia. Władza musi przejść -w ręce Rad, na razie proces ten może się odbywać tylko drogą pokoj przez syśtematyczne przekonywanie mas, że jest to absc nieczność; zresztą w danej chwili nie można sobie jeszc na jakikolwiek bezpośredni konflikt z Rządem Tymcza Tezy kwietniowe zawierały również postulaty ek 503 nacjonalizacji ziemi i banków oraz kontroli produkcji i rozdziału produktów przez Rady. Jako strategiczny plan walki o przejście od jednego do drugiego etapu rewolucji, dokument ten miał niezwykle wielkie znaczenie, bo mogła się na nim oprzeć w następnym okresie działalność organizacji bolszewickich. Sformułowania Lenina wyda- wały się początkowo wielu działaczom zbyt śmiałe i po prostu nie do przyjęcia, szybko jednak zdołano się przezwyciężyć. Odtąd wpły- wy bolszewickie rosną w środowiskach robotniczych nieustannie, zwłaszcza w tzw. komitetach. fabryczno-zakładowych, wybieranych. przez całą załogę danej fabryki i stanowiących niejako najniższe ogniwo władzy rewolucyjnej. Partia bolszewicka interesowała się rów- nież intensywnie działalnością związków zawodowych. Przeciwieństwa mię zy klasą robotniczą i kapitalistami nie zniknęły po rewolucji, burżuazja nie dawała za wygraną i starała się różnymi pociągnięcia- mi łamać jednolitą postawę robotników: i w tym okresie nie brakowało lokautów, indywidualnych zwolnień, wstrzymywania wy- płat, czy nawet świadomej dezorganizacji procesu produkcji. Tylko że proletariat miał teraz w ręku środki o wiele skuteczniejsze niż kiedykolwiek przedtem, mogąc np. bezpośrednio wprowadzać w życie różne uchwały Rad. Nie przestawano jednak też strajkować, gdy inaczej nie można było zmusić przedsiębiorców do usfępstw. MIĘ.DZY MAJEM A LIPCEM Polityka zagraniczna Rządu Tymczasowego stała się przyczyną pierwszego kryzysu personalnego wjego składzie.18 kwietnia (1 maja) Milukow skierował do rządów państw sprzymierzonych notę, w któ- rej dawał wyraźnie do zrozumienia, że Rosja zdecydowana jest prowadzić wojnę do ostatecznego zwycięstwa; nota sugerowała też, że jest to jakoby zgodne z przekonaniami całego społeczeństwa. W odpowiedzi na to zapewnienie Milukowa zaczęła się seria pro- testów; najsilniejszym wystąpieniem była demonstracja 100 000 robot- ników na ulicach Piotrogrodu 21 kwietnia. Demonstranci wystę- powali przeciw zaborczej polityce i wznosili bolszewickie hasła zaprzestania wojny i oddania całej władzy Radom. Sytuacja znów w najwyższym stopniu sprzyjała realizacji tego hasła, Komitet Wy- konawczy Rady Piotrogrodzkiej zadowolił się jednak oddelegowa- niem kilku swoich działaczy do rządu. Guczkow i Milukow mu- sieli bowiem ustąpić, a 5 (18) maja ogłoszono skład nowego rządu, tzw. pierwszego rządu koalicyjnego, stanowiącego koalicję partii burżuazyjnych z mienszewikami i eserowcami. Książę Lwow pozostał na stanowisku premiera, Kiereński oddał tekę ministra sprawiedliwości eserowcowi Pawłowi Pieriewierzewowi, sam zaś został ministrem wojny i marynarki; jeszcze jeden eserowiec wszedł do rządu - Wiktor Czernow, jako minister rolnictwa; znaleźli się też w rządzie dwaj mienszewicy, Skobielew jako minister pracy i Herak- liusz Cereteli - poczt i telegrafów (to i kilka innych ministerstw utworzono wówczas po raz pier vszy). Sprawy zagraniczne przejął Tereszczenko. . W tym samym dniu pojawiła się ofi,cjalna deklaracja rządu. Stwierdzano w niej, że "Rząd Tymczasowy, zreorganizowany i wzmoc- niony przedstawicielami rewolucyjnej demokracji, oświadcza, iż będzie z całą energią realizował idee wolności, równości i braterstwa, pod sztandarem którego zrodziła się wielka rewolucja rosyjska". Rząd Tymczasowy - głosiła dalej deklaracja - odrzuca wszelką myśl o za- warciu oddzielnego pokoju, będzie natomiast dążył do ustanowienia pokoju powszechnego bez aneksji i odszkodowań. Klęska Rosji i jej sprzymierzeńców byłaby jednak największym nieszczęściem dla na- rodu, toteż wyrażono nadzieję, że rosyjska rewolucyjna armia nie dopuści do tego, by Niemcy mogli pokonać sprzymierzeńców i potem rzucić wszystkie swoje siły na Rosję. Prócz tego deklaracja przynio- sła jeszcze zapewnienia, że rząd będzie nieugięcie zwalczał dezor- ganizację ekonomiczną kraju, będzie chronić interesy ludzi pracy i w jak najszybszym praktycznie terminie postara się o zwołanie Konstytuanty. Jednocześnie zaczęła się długa seria różnych zjazdów i kongresów. Już w przededniu powołania rządu koalicyjnego rozpoczął w Piotro- grodzie obrady I Wszechrosyjski Zjazd Delegatów Rad Chłopskich, na którym wystąpił też Lenin, wygłaszając przemówienie dotyczące kwestii agrarnej i przedstawiając projekt rezolucji z postulatem likwi- dacji prywatnej własności ziemskiej. Rezolucji nie przyjęto, ponieważ Zjazd składał się w większości z eserowców i mienszewików. W maju również odbyła się ogólnorosyjska konferencja mienszewików, którzy wyrazili swoje poparcie dla Rządu Tymczasowego, oraz kolejny zjazd partii "kadetów". W czerwcu obradowała m. in. konferenćja komitetów fabryczno-zakładowych oraz konferencja organizacji woj- skowych SDPRR (b). Największe znaczenie wśród wszystkich zjazdów miał, a przynaj- mniej mógł mieć, I Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotni- czych i Żołnierskich, otwarty w Piotrogrodzie 3 ( 16) VI 1917 r. 504 2 z udziałem 1090 uczestników, w tym tylko jedna dziesiąta delegatów bolszewickich. Mimo to potrafili oni na trybunie Zjazdu odsłonić właściwe cele Rządu Tymczasowego i oportunistyczną postawę partii eserowskiej i mienszewickiej. Gdy w dniu otwarćia Zjazdu Cereteli zaczął dowodzić - chcąc oczywiście w ten sposób usprawiedliwić współpracę swojej partii i SR z burżuazją - że w Rosji nie ma partii, która by potrafiła wziąć w tym momencie władzę, Lenin przerwał mu, oświadczając z miejsca: "Jest taka partia". W dzień później Lenin wygłosił przemówienie, podkreślając, że Rady nie mogą istnieć w ramach państwa burżuazyjno-parlamentarnego i że tylko ostateczne zwycięstwo rewolucji i przejście władzy w ręce proletariatu zapewnić może powszechny pokój. 8 czerwca Zjazd uchwalił rezolucję aprobującą utworzenie rządu koalicyjnego i politykę tego rządu, uznając, że jest ona zgodna z "interesami rewolucji". Zjazd zalecał Rządowi Tymczasowemu dalsze systematyczne realizowanie dotychczasowych założeń demokra- tycznych, wysuwając przy tym postulat jak najśpieszniejszego zwoła- nia.Konstytuanty. Następnego dnia Komitet Centralny SDPRR(b) wydał odezwę do wszystkich robotników i żołnierzy Piotrogrodu, wzywając ich do urządzenia pokojowej demonstracji dla zaprotesto- wania przeciw dalszemu prowadzeniu ciężkiej wojny, przeciw dezor- ganizacji gospodarczej, drożyźnie i brakowi chleba oraz przeciw coraz wyraźniej się przejawiającej kontrrewolucji. Zjazd Rad zakazał urządzenia tej demonstracji i bolszewicy dla uniknięcia zadrażnień dostosowali się do tego, odwołując swoją odezwę. Wtedy z kolei przywódcy Żjazdu postanowili urządzić ogólną demonstrację w dniu 18 czerwca (1 lipca), licząc na to, że większość demonstrujących wysunie hasła zaufania do Rządu Tymczasowego. Uważano to za tym bardziej konieczne, że tego samego dnia wojska rosyjskie przy- stępowały w Galicji Wschodniej do wielkiej ofensywy - największej od akcji Brusiłowa w r. 1916. 18 czerwca okazał się jednak "dniem bolszewickim". Na ulicach Piotrogrodu znalazło się pół miliona ludzi. Większość z nich wy- rażała zdecydowanie swoją niechęć do Rządu Tyinczasowego. Demonstranci nieśli transparenty z bolszewickimi hasłami: "Cała władza w ręce Rad", "Precz z dziesięcioma ministrami - kapita- listami!" i in. Takie same demonstracje odbyły się w dniach następnych w innych miastach Rosji; Rząd Tymczasowy tracił wy- raźnie zwolenników, a iluzje wiązane początkowo z jego działalnością rozpraszały się ostatecznie. Nowy kryzys rządowy był nieunikniony, zwłaszcza wobec niepowodzeń na froncie. Atakujące wojska rosyjskie przerwały wprawdzie linie obronne przeciwnika i rozpoczęły marsz w kierunku Lwowa, lecz wszystko to trwało bardzo krótko ; działania ofensywne po dziesięciu dniach ustały, ochota bowiem do walki wyczerpywała się niezwykle szybko. Wiadomość o poniesieniu olbrzy- mich strat - 60000 zabitych - wywołała w kraju oburzenie i stała się bezpośrednią przyczyną nowej fali protestów. Nie tylko jednak protesty przeciw ofensywie wywołały nowe na- pięcie rewolucyjne, które rozwinęło się jeszcze przed fiaskiem akcji militarnej. Czynnikiem najważniejszym była sytuacja gospodarcza- brak żywności, ciągle wzrastająca drożyzna i drastyczne pociągnięcia ze strony fabrykantów, którzy niezależnie od braków w zakresie zaopatrzenia w surowce i węgiel hamowali produkcję, byle tylko podwyższyć ceny towarów. W okresie od maja do lipca zamknięto ponad 400 zakładów przemysłowych. Dlatego coraz częściej robotnicy świadomie przerywali pracę, a strajki przybierały charakter polity- czny; chodziło bowiem już nie o to, ażeby strajkując wywalczyć określone ustępstwa ekonomiczne, lecz o przyśpieszenie przemian politycznych, o to, żeby władza przeszła w ręce Rad. Robotnicy przestali już wierzyć, iż w dotychczasowym układzie stosunków sytuacja może ulec zasadniczej zmianie. Dołączały się do tego coraz bardziej intensywne ruchy chłopskie, a w samym Piotrogrodzie- ferment w tamtejszym garnizonie; obawiano się, że garnizon ten, ulegający w znacznej mierze nastrojom rewolucyjnym, zostanie od- wołany ze stolicy i użyty do akcji.na froncie. 2 (15) lipca podali się do dymisji ministrowie kadeccy, co ogólnie uznane zostało za prowokacyjny manewr przedsięwzięty w celu zmuszenia mienszewików i eserowców do zgody na wprowadzenie systemu dyktatorskiego. Następnego dnia w jednym z pułków stołecz- nych zapadła decyzja urządzenia demonstracji przeciw rządowi, po czym żołnierze tego pułku rozeszli się po fabrykach, wzywając robotników do współdziałania. W ciągu 24 godzin doszło do takie- go napięcia, że można było się liczyć nawet z powstaniem zbroj- nym. W kierownictwie partii bolszewickiej uznano je - i to ze wszech miar słusznie - za przedwczesne i postanowiono nie do- puścić do wystąpienia, co jednak okazało się niemożliwe. W noc z 3 na 4 lipca Komitet Centralny partii zdecydował się stanąć na czele demonstracji, pragnąc w maksymalnym stopniu wpłynąć na żywiołowe odruchy i zapobiec następstwom, które w danym momencie mogły przynieść korzyść tylko rządowi. 506 507 i I. znowu setki tysięcy robotników i żołnierzy pojawiły się na ulicach Piotrogrodu, 4 (17) VII 1917 r., manifestując pod hasłem przekazania całej władzy Radom. Sytuacja sprzyjała temu bardziej niż kiedykolwiek przedtem, zdecydowana postawa Komitetu Wy- konawczego Rady Piotrogrodzkiej mogła zapewnić stosunkowo łatwą realiźację tego hasła. Stało się inaczej. Rząd Tymczasowy wprowadził do akcji oddziały zbrojne, które zrobiły użytek. z broni, zabijając i raniąc 400 ludzi. Potem przeprowadzono masowe aresztowania działaczy bolszewickich i zdemolowano lokal "Prawdy" i Komitetu Centralnego. Lenin zdołał się ukryć, początkowo w Piotrogrodzie, a następnie w szałasie - 33 km na północny zachód od Piotrogrodu w osadzie Razliw. RZĄDY KIEREŃSKIEGO Wydarzenia lipcowe spowodowały. kolejną zmianę w składzie rządu. 7 (20) lipca ks. Lwow zrzekł się przewodniczenia w Radzie Ministrów, a następnego dnia stanowisko premiera objął Kiereński. W nowym oświadczeniu podawano do wiadomości, że za swoje najgłówniejsze zadanie rząd uznaje walkę z wrogiem zewnętrznym i obronę kraju przed wszelkimi zakusami kontrrewolucyjnymi i przed anarchią; Rząd Tymczasowy wyrażał nadzieję, że bieżący kryzys "zakończy się uzdrowieniem, a nie śmiercią". Zaraz potem przywró- cono karę śmierci na froncie, zaostrzono cenzurę i wyprawiono na prowincję ekspedycje karne dla stłumienia rozruchów. W związku z tymi pociągnięciami nastąpił właściwie koniec dwuwładzy. Mimo to kryzys rządowy nie od razu został całkowicie przezwy- ciężony i w pewnym momencie nawet Kiereński podał się do dymisji, choć bardzo szybko cofnął swoją decyzję. Ostatecznie uformowano drugi rząd koalicyjny, 24 VII (6 VIII) 1917 r. Kiereński jako premier zatrzymał tekę ministra wojny oraz marynarki; zastępcą premiera został "kadet" Mikołaj Niekrasow, jednocześnie minister finansów (w rządzie poprzednim był ministrem komunikacji); tekę ministra sprawiedliwości otrzymał Aleksander Zarudny, członek mało wpływowej partii ludowych socjalistów, przedtem wiceminister tegoż resortu. Tereszczenko pozostał przy resorcie spraw zagranicznych, sprawy wewnętrzne przejął eserowiec Mikołaj Awksientiew. Po wydarzeniach lipcowych i tak zasadniczej zmianie sytuacji partia bolszewicka musiała poddać rewizji swoją dotychczasową taktykę. Już w lipcu Lenin napisał na ten temat kilka artykułów, stwierdzając w nich, że w bieżącym momencie nastąpiło daleko idące wzmocnienie kontrrewolucji i że faktycznie panuje w Rosji dyktatura. W takim układzie stosunków nie ma już sensu mówić o pokojowym rozwoju rewolucji ani wysuwać hasła oddania całej władzy w ręce Rad. Rady są obecnie organami ugody z burżuazją i nie te Rady, lecz inne, nowe, prawdziwie rewolucyjne, odegrają w najbliższej przyszłości główną rolę. Obecnie partia musi skierować wszystkie swoje wysiłki nie ku realiza- cji hasła "cała władza w ręce Rad", lecz ku przygotowa- niu powstania zbrojńego i zamiany istniejącej dykta= tury burżuazji na dyktaturę proletariatu. Taktykę tę przyjął VI Zjazd SDPRR(b), obradu- jący w Piotrogrodzie w wa- runkach na pół legalnych od 26 VII (8 VIII) do 3 (16) VIII 1917 r. Oprócz przyję- cia taktyki przygotowań do powstania zbrojnego Zjazd załatwiłjeszcze szereg innych ważnych spraw i przyjął kil- ka rezolucji - o wojnie, o sytuacji ekonomicznej Aleksander Kiereński i o związkach młodzieżo- wych. W rezolucji ekonomicznej mówiło się o tym, że katastrofa gospodarcza jest nieunikniona, jeśli proletariat nie weźmie władzy w ręce i nie zrealizuje prawdziwie rewolucyjnych pociągnięć w dzie- dzinie ekonomii: nacjonalizacji banków, przedsiębiorstw przemysło- wych i transportu oraz wprowadzenia kontroli robotniczej nad pro- dukcją. Rząd Tymczasowy też zbierał siły. Jeszcze 12 lipca, a więc w okresie między rezygnacją ks. Lwowa i utworzeniem drugiego rządu koalicyjnego, zapadła decyzja zwołania wielkiej Konferencji Państwowej, z udziałem przedstawicieli wszystkich "zorganizowanych sił" kraju, tzn. przede wszystkim szeroko rozumianych kół burżuazyj- 508 . nych, a także wojska i niektórych partii politycznych. Chodziło o to, ażeby po przedstawieniu uczestnikom Konferencji zamierzeń rządu - na tle istniejącej sytuacji - uzyskać poparcie dla przyszłych poczynań rządowych. Konfercncja Państwowa odbyła się w Moskwie w dniach 12 -15 (25 - 28) sierpnia ; zaproszono na nią ponad 2000 osób, przedstawicieli kół przemysłowych, handlowych i ziemiańskich, delegatów chłopskich, robotniczych i żołnierskich, wojska i ftoty, miast i ziemstw, związków zawodowych i organizacji spółdzielczych oraz członków wszystkich czterech Dum. Konferencję otworzył Kiereński, wymieniając w swoim przemówieniu przyczyny, dla których ją zwołano; mówił o powadze sytuacji, o śmiertelnym niebezpieczeń- stwie, o oznakach osłabienia na froncie, o tym, że położy bez- względnie kres wszelkim podejmowanym przez bolszewików próbom rozluźnienia dyscypliny. Przemawiali i inni ministrowie i różni działacze, bądź to aprobując poczynania i zamierzenia rządu, bądź wysuwając najróżnorodniejsze zagadnienia i domagając się zastosowa- nia nadzwyczajnych środków w celu ustabilizowania sytuacji. Wystąpił też wódz naczelny, generał Ławr Korniłow, żądając ograniczenia kompetencji komitetów wojskowych, podniesienia prestiżu oficerów i zapowiadając "skruszenie anarchii". Przewodniczący Komitetu Wy- konawczego Rady Piotrogrodzkiej Czcheidze przedstawił deklara- cję "zjednoczonej demok.racji", zawierającą różne postulaty pod adresem rządu, lecz jednocześnie też aprobującą jego linię działania. Ogólną atmosferę Konferencji Państwowej można ocenić jako raczej przychylną dla Kiereńskiego, jeśli się oczywiście pominie to, co się działo na zewnątrz: zakrojone na bardzo wielką skalę strajki protestacyjne w dniu otwarcia Konferencji, w Moskwie i w innych miastach. Trudno jednak było wiązać z Konferencją nadzieje na jakieś konkretne rezultaty i z punktu widzenia interesów burżuazji można by do nich zaliczyć tylko pewną aktywizację kół kontr- rewolucyjnych. W kołach tych od jakiegoś czasu torowała sobie drogę koncepcja bezpośredniego i bezwzględnego rozprawienia się z niebezpieczeństwem poprzez wprowadzenie w Rosji dyktatury wojskowej. Plany te, lansowane szczególnie aktywnie od dni Kon- ferencji moskiewskiej, wiązano z osobą generała Korniłowa. Korniłow został mianowany głównodowodzącym 18 (31 ) lipca. W okresie Rządu Tymczasowego dość często zmieniano się na tym stanowisku: w marcu sprawował je formalnie i krótko (powtórnie) Mikołaj Mikołajewicz, potem generał Michał Aleksiejew, 22 maja (4 czerwca) objął je Brusiłow i wreszcie - Korniłow. Po zakończeniu Konferencji moskiewskiej Korniłow powrócił do kwatery głównej i tam w ciągu krótkiego czasu poczynił przygotowania do puczu wojskowego; 25 sierpnia (7 września) specjalnie dobrane oddziały wojskowe ruszyły pod dowództwem generała Aleksandra Krymowa na Piotrogród. Korniłow wystąpił jednocześnie z żądaniem, ażeby wszyscy ministrowie podali się do dymisji - chodziło mu oczywiście o wzięcie całej władzy w swoje ręce. Na tym tle musiało dojść do zerwania stosunków z Kiereńskim, przy czym bliższe okoliczności z tym związane nie są nadto jasne. Wiadomo tylko, że Kiereński był wtajemniczony w spisek i wobec tego musiał wiedzieć, iż Kor- niłow nie zadówoli się rolą wykonawcy i nie poprzestanie na ewen- tualnym zajęciu stolicy po to, by Rząd Tymczasowy mógł dalej kontynuować działalność. W danej sytuacji Kiereński oskarżył Korniłowa o zdradę stanu i nie przeciwstawiał się przygotowaniom, które gorączkowo zaczęto robić w Piotrogrodzie dla odparcia zbliżających się oddziałów Krymo- wa. W pewnym sensie patronował tym poczynaniom Komitet Wy- konawczy Rady, lecz była to działalność mało konkretna i nie wystarczająca. Uratować rewolucję można było już tylko poprzez mobilizację mas i tego zadania podjęła się partia bolszewicka. Pod wpływem odezw bolszewickich nastąpił masowy zaciąg robotników do Czerwonej Gwardii, zwiększono doraźnie produkcję w fabrykach broni i amunicji, zaczęto wznosić okopy wokół stolicy, poddano dokładnej kontroli drogi kolejowe, a niektóre tory nawet niszczono, ażeby utrudnić marsz przeciwnikowi. Do oddziałów Krymowa wysła- no wielu agitatorów, którzy informowali żołnierzy, jakie są właściwe cele całej imprezy. W takich warunkach żaden pucz nie mógł się udać i już 30 sierpnia zakończył się całkowitym fiaskiem. Krymow po- pełnił samobójstwo, Kiereński objął stanowisko głównodowodzącego, Korniłow i dwaj inni jeszcze generałowie zostali 1 (14) września aresztowani. Znalazłszy się potem na wolności, Korniłow usiłował jeszcze odegrać jakąś rolę w okresie początków wojny domowej; ginął jednak już z końcem marca 1918 r. pod Jekaterynodarem (dziś Krasnodar). Od nieudanego puczu Korniłowa wpływy bolszewickie zaczęły wzrastać niezwykle szybko - najistotniejszym przejawem tego wzro- stu była tzw. bolszewizacja Rad. Już 31 sierpnia (13 września) Rada Piotrogrodzka przyjęła rezolucję bolszewicką, w której postulowano oddanie władzy w ręce proletariatu i chłopstwa, a w kilka dni później przeszły na stronę bolszewików Rady w Tyflisie, w Moskwie 510 SII i wielu innych miastach. Ustąpiło kierownictwo Rady Piotrogrodzkiej z Czcheidzem na czele i niedługo potem objęli je bolszewicy. Sytuacja zaczęła się bardzo zasadniczo zmieniać i w połowie września partia mogła znowu wysunąć hasło : "Cała władza w ręce Rad ! ", choć w nowych warunkach nie odnosiło się to już do pokojowego rozwoju rewolucji; tylko powstanie zbrojne mogło rozstrzygnąć o losach Rosji. Kraj, nękany wojną i głodem, stał w obliczu całkowitej ruiny gospodarczej. Wartość rubla zmniejszyła się więcej niż dziesięciokrotnie w stosunku do przedwojennej, ceny rosły za- wrotnie, spekulację zbożem uprawiano bez żadnych hamulców, zwiększały się też ciągle długi państwowe za granicą. Ruch strajkowy przeradzał się w jawną walkę rewolucyjną, robotnicy często usuwali w ogóle administrację fabryk i sami przejmowali ich kierownictwo. Takie samo napięcie wykazywał ferment na wsi i w rejonach na- rodowościowych. Wszystkie te okoliczności wywierały decydujący wpływ nawet na niektórych członków tych partii, które dotąd udzie- lały poparcia Rządowi Tymczasowemu ; w ten sposób usamodzielniło się w znacznej mierze np. lewe skrzydło partii eserowców; przed- stawiciele tej grupy, przekształconej później w odrębną partię, pro- testowali przeciw wszelkim przejawom ugody z burżuazją. Rząd Kiereńskiego nie pozostawał bezczynny i podejmował roz- liczne zabiegi, pragnąc umocnić swoje stanowisko i znaleźć drogę wyjścia z impasu. Działalność rządu we wrześniu odznaczała się szczególną intensywnością, lecz więcej było w tym teorii niż prak- tyki - rozdźwięk między poczynaniami i możliwościami rządu a rzeczywistością stawał się już nie do zlikwidowania. Dekretem z 1 (14) września proklamowano w Rosji republikę, ogłaszając jednocześnie, że do chwili ostatecznego utworzenia nowego gabinetu bezpośrednie kierownictwo sprawami państwowymi spoczywać będzie w ręku pięcioosobowego Dyrektoriatu w składzie : Kiereński, Teresz- czenko, minister wojny generał Aleksander Wierchowski, mary- narki - admirał Dymitr Werderewski, poczt i telegrafów - Aleksy Nikitin (mienszewik). Nowy kryzys rządowy zaczął się w dniach puczu Korniłowa - zgłosili wtedy rezygnację ministrowie kadeccy (w związku z tym należy przypomnieć, że w lipću kadeci zrobili oodobnie, ale potem znowu weszli w skład rządu); nowi ministro- wie wojny i marynarki powołani zostali w związku z objęciem naczelnego dowództwa przez Kiereńskiego (30 sierpnia), który nie mógł już odtąd tych tek utrzymywać. 14 (27) wrz eśnia otwarto w Piotrogrodzie tzw. Naradę Demo- kratyczną, z udziałem ponad ł500 delegatów Rad Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich oraz przedstawicieli ziemstw, organizacji wojskowych, związków zawodowych, organizacji społecznych i in- nych. Celem Narady było rozstrzygnięcie problemu "organizacji władzy rewolucyjnej", czyli uzyskanie zgody na koalicję z partiami burżuazyjnymi. Naradę otworzył Czcheidze. Rosji grozi wielkie niebezpieczeństwo - mówił - rewolucja uwolniła wprawdzie kraj od caratu, lecz pozostawione po caracie dziedzictwo, m. in. wojna, jest o wiele trudniejsze do usunięcia, niż się początkowo wydawało; Rosja czeka zatem na silny, odpowiedzialny rząd, zdolny do roz- wiązania wszystkich bieżących zadań. Wygłosił dłuższe przemówienie i Kiereński, kończąc groźbą, że ktokolwiek "targnie się na wolną republikę, ktokolwiek ośmieli się wbić nóż w plecy armii rosyjskiej, pozna potęgę rewolucyjnego Rządu Tymczasowego, który sprawuje władzę w oparćiu o zaufanie całego kraju". Już tylko takimi patetycznymi wypowiedziami mógł się pocieszać wówczas Kiereński, nawet bowiem dalszy przebieg Narady Demo- kratycznej nie uprawniał pod tym wzglgdem do optymizmu. Wpraw- dzie głosowanie nad sprawą koalicji z partiami burżu zyjnymi dało wynik pomyślny dla kierownictwa Narady - większością 78 głosów wyrażono zgodę na koalicję - lecz inaczej już wypadło głosowanie nad wnioskami dodatkowymi, które brzmiały: "Czy kadeci i człon- kowie innych partii zamieszani w spisek Korniłowa mają pozostać poza koalicją? Czy Partia Wolności Ludu (kadetów) ma pozostać poza koalicją?" Przytłaczającą większością głosów wnioski przyjęto w taicim właśnie brzmieniu; wyłączając w ten sposób "kadetów" z koalicji. Następnie poddano pod głosowanie całą formułę łącznie, a Narada odrzuciła ją jeszcze znaczniejszą większością. Kilkudniowe obrady skończyły się kompletnym fiaskiem. Chcąc ratować sytuację, wyłoniono spośród uczestników Narady tzw. Wszechrosyjską Radę Ilemokratyczną, zaraz potem przekształ- coną w Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiej (Przedparlament), złożoną z 555 członków i mającą - do czego zresztą w praktyce nie doszło - stać się organem kontrolnym w stosunku do rządu. Nowy skład rządu, trzeciego i ostatniego rządu koalicyjnego, ustalono . 25 września (8 października). Stanowisko premiera i szereg tek po- zostało w ręku tych samych osób; jest rzeczą charakterystyczną, że mimo zdecydowanego sprzeciwu Narady Demokratycznej weszli do rządu i "kadeci". 6 (ł9) października Rząd Tymczasowy rozwiązał Dumę i unie- 512 39 ' - Historin Rosl 5l3 ważnił mandaty członków Rady Państwa. W dzień później rozpoczęły się obrady Przedparlamentu, poprzedzone znowu dłuższym prze- mówieniem Kiereńskiego. W trakcie obrad bolszewicy opuścili salę, zaznajomiwszy uprzednio zebranych ze swoją deklaracją protestującą przeciw polityce Rządu Tymczasowego. Kolejne posiedzenia Tymcza- sowej Rady Republiki też nie mogły doprowadzić do żadnego rezultatu. W PRZEDEDNIU REWOL,UCJI. ZWYCIlĘSTWO Przebywający ciągle jeszcze w ukryciu Lenin pilnie ślcdził rozwój sytuacji, utwierdzając się coraz bardziej w przekonaniu, że w pełni dojrzały już warunki do przeprowadzenia powstania zbrojnego. Prze- konaniu temu dawał wyraz w listach pisanych do Komitetu Central- nego, a sam zajął się organizacją odpowiednich przygotowań, gdy 7 (20) października przybył nielegalnie z Finlandii do Piotrogrodu. Dnia 10 (23) października Lenin przedstawił na posiedzeniu Komi- tetu referat, stwierdzając w nim jeszcze raz na podstawie anali y sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej, że powstanie ma wszelkie szanse powodzenia. W oparciu o referat Lenina przyjęto odpowiednią rezolucję, z którą nie zgodzili się tylko dwaj członkowie Komitetu, Lew Kamieniew i Grzegorz Zinouview, wysuwając argumenty: że pówstanie nie będzie miało charakteru masowego i że nie poprze go arinia. 12 (25) października Komitet Wyko awczy Rady Piotro- grodzkiej utworzył Komi.tet Wojskowo-Rewolucyjny, który stawał się głównym organem.przygotowującym powstanie. Bezpośrednię kierownictwo powstaniem zbrojnym sprawować miał specjalny ośro- dek wojskowo-rewolucyjny, utworzony w parg dni później przez Komitet Centralny. Ośrodki takie powołane zostały również do życia w wielu innych miastach. W stolicy zwiększał się eo dzień stan liczebny Czerwonej Gwardii.- O prowadzonych w tajemnicy przygotowaniach dowiedzieli.się wszyscy, gdy w dniu 18 października ukazała się w gazecie "Nowaja Żyzń" ("Nowe Życie" - organ zbliżony do mienszewików) notatka Kamieniewa protestująca w imieniu jego własnym i Zinowiewa. prze- ciw decyzjom Komitetu Centralnego dotyczącym powstania. Trzeba było odtąd mobilizować wszelkie środki z jeszcze większą intensyw- nością, bo i Rząd Tymczasowy myślał o zdecydowanym rozprawieniu sig z grożącym mu niebezpieczeństwcm. Sztab rewolucji i powstania - Komitet Centralny partii bolsze- wickiej i Komitet Wojskowo-Rewolucyjny -. rnieścił się w Pałacu 514 Smolnym i utrzy nywał bezpośredni. kontakt z wszystkimi oddziałami Czerwonej Gwardii oraz ze zrewolucjonizowanymi pułkami i jedno- stkami floty. Opracowano jak najbardziej szczegółowy plan :postępo- wania, wyznaczając konkretne cele każdemu oddziałowi. Pierwsze starcie nastąpiło 24 października (6 listopada) rano, gdy pozostający na usługach rządu oddział podchorążych, tzw. junkrów, zajął dru- karnię, w której ukazywała się gazeta bolszewicka "Raboczij Put" ("Droga Robotńicza''), a inne wojska rządowe obsadziły mosty na Newie i najważniejsze budynki. Szybko zdołeno jednak wyprzeć ju nkrów z . drukarni ; na tle wydarzeń przedpołudniowych stawało się jasne; że zwlekanie z natarciem oznaczać musi klęskę. :Losy powstania ważyły się przez pewien czas - niektórzy działacze partyjni radzili czekać na decyzję IF Zjazdu Rad, który miał roz- począć obrady 25 października. Lenin domagał się jednak natych- miastowego obalenia Rządu Tymczasowego, pisząc o tyrri w liście do Komitetu Centralnego 24 października wieczorem; w parę go- dzin później Lenin przybył sam do Smolnego i zajął się realizacją całego planu. 25 października (7 listopada) rano oddziały Komitetu Wojskowo- -Rewolucyjnego sprawoviały już kontrolę nad wszystkimi mostami i miały w swoim posiadaniu wszystkie najważniejsze punkty w mie- ście, m. in. dworce, elektrownie i banki. Kiereński zdołał w ostatniej chwili uciec z Pałacu Zimowego, w którym obradować jeszcze mieli przez cały dzień ministrowie, nie mający już kontaktu z nikim na zewnątrz. O godzinie 10 opublikowano odezwę Komitetu Wojskowo- -Rewolucyjnego - Do obywateli Rosji. Mieszkańcy stolicy dowie- dzieli się, że rewolucja zwyciężyła, że Rząd Tymczasowy został obalony, a władza przeszła w ręce Komitetu Wojskowo-Rewolu- cyjnego. Wczesnym wieczorem skierowano do zamkniętych w Pałacu Zi- mowym ministrów ultimatum, a nie otrzymawszy na nie odpowiedzi, oddano najpierw wystrzał ostrzegawczy z krążownika "Aurora", a po- tem przystąpiono do ostrzeliwania i szturmu. O godzinie 2 w nocy zdobyto Pałac i aresztowano ministrów. W tym czasie toczyły się już w Smolnym, od godziny 1045, obrady II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Na 700 prawie delegatów było 390 bolszewików i 179 lewicowych eserowców; mienszewicy i prawicowi eserowcy opuścili salę obrad. Zjazd przyjął uchwałę o przejęciu władzy i postanowił, że wszędzie mają tę władzę sprawować Rady. Następnego dnia, 26 października (8 listo- 515 pada). Zjazd uchwalił dwa historyczne dekrety - o pokoju i o zie- mi; na podstawie pierwszego z nich miano się zwrócić do wszy- stkich państw prowadzących wojnę z propozycją natychmiastowego rozpoczęcia pertraktacji na temat zawarcia pokoju; dekret o ziemi przekazywał chłopom wszystkie grunty obszarnicze i cerkiewne razem z inwentarzem i budynkami (uc.hwalenie dekretu o ziemi nastąpiło wła ciwie 27 października, było bowiem już po północy). Zjazd powołał również pierwszy rząd radziecki - Radę Komisarzy Ludo- wych z Leninem na czele i wybrał członków Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego. Tak zwyciężyła Wielka Paź- dziernikowa Rewolucja Socjalistyczna, początkowo tylko w Piotro. grodzie; lecz już od następnych dni miał się rozpocząć jej triumfalny marsz przez niezmierzone obszary byłego imperium. WAŻNIEJSZE WYDARZENIA OKRESU WŁADZY RADZIECKIEJ ROK 1917 2 (15) listopada. Prżyjęcie Deklaracji praw narodów Rośji przez Radę Komisarzy Ludowych. 10 (23) listopada. Dekret Wszechrosyjskiego Centralnego Komi- tetu Wykonawczego o zniesieniu stanów i rang cywilnych. 2 (15) grudnia. Dekret o utworzeniu Najwyższej Rady Gospo- darki Narodowej. 7 (20) grudnia. Uchwała Rady Komisarzy Ludowych w sprawie utworzenia Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej tio Walki z Sa- botażem i Kontrrewolucją (WCzK). 9 (22) grudnia. Początek pertraktacji pokojowych w Brześciu. 12 (25) grudnia. tJtworzenie Ukraińskiej SRR. 14 (27) grudnia. Dekret o nacjonalizacji banków. ROK 1918 5-6 (18-19) stycznia. Otwarcie Konstytuanty i jej rozwiązanie. 10-18 (23-31) stycznia. III Wszechrosyjski Zjazd Rad. Przyjęcie Deklaracji praw pracującego i wyżyskiwanego ludu. Utworzenie RFSRR. 15 (28) stycznia. Dekret Rady Koinisarzy Ludowych o utworzeniu Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Armii. 21 stycznia (3 lutego). Dekret WCKW o anulowaniu długów państwowych. 1 (14) lutego. Wprowadzenie nowej rachuby czasu w RFSRR. 3 rriarca. I'odpisanie traktatu pokojowego w Brześciu. 6 - 8 marca. VII Zjazd partii. Zmiana nazwy partii z SDPRR(b) na RKP(b). 9 marca. Początek interwencji. Lądowanie oddziałów angielskich w Murmańsku. SI7 10-11 m tc . -Przeniesienie rządu radzieckiego z Piotrogrodu do Moskw . 14-16 marca. IV Wszechrosyjski Zjazd Rad. Ratyfikacja traktatu brzeskiego. 5 kwietnia. Początek interwencji japońskiej na Dalekim Wschodzie. 22 kwietnia. Dekret Rady Komisarzy Ludowych o nacjonalizacji handlu zagranicznego. 25 maja. Bunt Korpusu Czechosłowackiegó. 11 czerwca. Dekret WCKW o utworzeniu komitetów biedoty wiejskiej ("kombiedów"). . 28 czerwca. Dekret Rady Komisarzy Ludowych o nacjonalizacji transportu kolejowego i wielkich przedsiębiorstw przemysłowych. 4-10 lipca. V Wsżechrośyjski Zjazd Rad. . 6 - 7 lipca. ,Stłumienie buntu eserowskiego w Moskwie. 10 lipca. Przyjęcie konstytucji RFSRR rzez Zjazd Rad. 17 lipca. Stracenie cara z rodziną w Jekaterynburgu. . 2 sierpnia. Lądowanie oddżiałów angielskićh w Archangielsku. 30 sierpnia. Zamach na Lenina w Moskwie,.- 10 września. Dekret o wprowadzeniu metrycznego systemu miar i wag. , 10 października. Dekret o wprówadzeńiu nqwej órtogtafii. 29 października.- 4 listopada. Zjazd rosyjskich robotniczych i chłopskich organizacji młodzieżowych. Powstanie Komsomołu. 6-9 listopada. VI Wszechrosyjski Zjażd Rad. 13 listopada. Uchwała WCKW o anulowaniu traktatu brzeskiego. 26 listopada. Początek interwencji angielskiej i francuskiej na po- łudniu (na wybrzeżu czarnomorskim). . 30 czerwca. Zajęcie Carycyna przez generała Denikina. 6 lipca. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Afganistanem. 11 października. Początek kontrofensywy przeciwko Denikinowi. 5-9 grudnia. VII Wszechrosyjski Zjazd Rad. ROK 192 0 2 lutego. Podpisanie układu pokojowego z Estonią. . 21 lutego. Zajęcie Archangielska przez Armię Czerwoną. 27 marca. Zajęcie Noworosyjska przez Armię Czerwoną. Likwi- dacja armii Denikina. 29 marca - 5 kwietnia. IX Zjazd RKP(b). 4 kwietnia. Generał Wrangel na czele białej armii. 6 kwietnia. Utworzenie Republiki Dalekiego Wschodu. 25 kwietnia. Początek wojny polsko-radzieckiej. 28 kwietnia. Powstanie Azerbejdżańskiej SRR. 27 maja. Utworzenie Tatarskiej, ASRR. 12 lipca. Podpisanie układu pokojowego z Litwą. 19 lipca - sierpnia. II Kongres Kominternu. 11 sierpnia. Podpisanie układu pokojowego z Łotwą. 26 sierpnia. Utworzenie Kirgiskiej ASRR. 14 października. Podpisanie układu pokojowego z Finlandią. 28 października. Początek kontrofensywy przeciw Wranglowi. 29 listopada. Zwycięstwo władzy Rad w Armenii. 22-29 grudnia. VIII Wszechrosyjski Zjazd Rad. Przyjęcie planu GOELRO. ROK I921 ROK 1919 1 stycznia. Utworzenie Białoruskiej.SRA. 11 stycznia. Dekret Rady Komisarzy Ludowych o wprowadzeniu repactycji żywnościowych. 2-6 marca. I Kongres III Międzynarodówki w Mosk vie. Po- wstanie Kominternu. , - . . 4 - 6 marca. Początek ofensywy Kołczaka. 18-23 marca. VIII Zjazd partii. Uchwalenie nowego programu partii. 23 marca. Utworzenie Baszkirskiej. ASRR. - . 13 maja. Uderzenie generała Judenicza w kierunku Piotrogrodu. 20 stycznia. Utworzenie Dagestańskiej ASRR. 25 lutego. Zwycięstwo władzy Rad w Gruzji. 26 lutego. Układ o przyjaźni z Persją. 28 lutego. Układ o przyjaźni z Afganistanem. Pucz kronsztadzki. 4 marca. Utworzenie Abchaskiej ASRR. 8 -16 marca. X Zjazd RKP(b). 16 marca. Układ o przyjaźni z Turcją. 18 marca. Ziikwidowanie puczu w Kronsztadzie. Podpisanie po- koju ryskiego. . 21 marca. Zamiana repartycji na podatek żywnościowy. Początek Nowej Polityki Ekonomicznej (Nepu). 518 5l9 16 czerwca. Utworzenie Adżarskiej ASRR. 22 czerwca - 12 lipca. III Kongres Kominternu. 5 listopada. Układ o przyjaźni i współpracy z Mongolią. 23 - 28 grudnia. IX Wszechrosyjski Zjazd Rad. ROK 1922 12 marca. Powstanie związku federacyjnego Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. 27 marca - 2 kwietnia. XI Zjazd RKP(b). 16 kwietnia. Podpisanie traktatu z Niemcami w Rapallo. 27 kwietnia. Utworzenie Jakuckiej ASRR. 25 października. Wyzwolenie Władywostoku. 5 listopada - 5 grudnia. IV Kongres Kominternu. l5.listopada. Dekret WCKW o połączeniu Republiki Dalekiego Wschodu z RFSRR. 13 grudnia. Utworzenie Zakaukaskiej FSRR. 30 grudnia. I Zjazd Rad ZSRR. Utworzenie ZSRR. r ROK 1923 17 - 25 kwietnia. XII Zjazd RICP(b). 30 maja. Połączenie Buriacko-Mongolskiego Obwodu Autono- micznego Syberii Wschodniej i Dalekiego Wschodu. Utworzenie Buriacko-Mongolskiej ASRR. 25 lipca. Utworzenie Karelskiej ASRR. ROK 1924 21 stycznia. Śmierć Lenina. 26 stycznia - 2 lutego. II Zjazd Rad. 31 stycznia. Zatwierdzenie pierwszej Konstytucji ZSRR przez Zjazd Rad. 2 lutego. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Anglią. 7 lutego. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Włochami. 9 lutego. Utworzenie Nachiczewańskiej ASRR. 23 - 31 maja. XIII Zjazd RKP(b). 1 maja. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami. c ą. 17 czerwca - 8 lipca. V Kongres Kominternu. 27 października. Utworzenie Turkmeńskiej SRR i Uzbeckiej SRR. 28 października. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Fran- ROK 1925 20 stycznia. Układ z Japonią o nawiązaniu stosunków dyplo- matycznych i o zwróceniu północnego Sachalinu Związkowi Ra- dzieckiemu. 21 kwietnia. Utworzenie Czuwaskiej ASRR. 13 - 20 maja. III Zjazd Rad. 18 - 31 grudnia. XIV Zjazd partii. Zmiana nazwy partii na WKP(b). ROK 1926 24 kwietnia. Podpisanie układu o neutralności z Niemcami. 17 grudnia. Pierwszy wszechzwiązkowy spis ludności. 19 grudnia. Uruchomienie wołchowskiej elektrowni wodnej. ROK 1927 18 - 26 kwietnia. IV Zjazd Rad. Uchwała o opracowaniu pier- wszego pięcioletniego planu rozwoju gospodarczego kraju. 27 maja. Zerwanie stosunków ze Związkiem Radzieckim przez Wielką Brytanię. 2-19 grudnia. XV Zjazd WKP(b). ROK 1928 17 lipca - 1 września. VI Kongres Kominternu. LATA 1928/29-1932 Pierwszy. plan pięcioletni. ROK 1929 9 lutego. Podpisanie protokołu o przedterminowej realizacji paktu Kellogga-Brianda. 520 52l 23 - 29 kwietnia. XVI Konferencja WKP(b). Przyjęcie pierwszego planu pięcioletniego. 20 - 28 maja. V Zjazd Rad. Zatwierdzenie pierwszego planu pięcioletniego. 3 października. Podpisanie protokołu o procedurze regulowania spornych kwestii z Wielką Brytanią. 5 grudnia. Utworzenie Tadżyckiej SRR. ROK 1930 1 maja. Otwarcie turkiestańsko-syberyjskiej linii kolejowej (Tur- ksibu). 17 czerwca. Uruchomienie zakładów budowy traktorów w Sta- lingradzie. 26 czerwca - 13 lipca. XVI Zjazd WKP(b). 10 grudnia. Nowe okręgi narodowościowe, m. in. : Chanty-Man- syjski (do r. 1940 - Ostiacko-Wogulski), Czukocki, Ewenkijski, Jamalsko-Nieniecki, Koriacki i Tajmyrski (Dołgańsko-Nieniecki). ROK 1931 8-17 marca. VI Zjazd Rad. 10 grudnia. Uruchomienie kombinatu hutniczego w Magnito- gorsku. ROK 1932 1 stycznia. Uruchomienie fabryki samochodów w Gorkim. 20 marca. Utworzenie Karakałpackiej ASRR. 25 lipca. Polsko-radziecki pakt o nieagresji. 10 października. Uruchomienie dniepropietrowskiej elektrowni wodnej. LATA 1933-1937 Drugi plan pięcioletni. ROK 1933 1 lipca. Uruchomienie zakładów budowy :traktorów w Czela- bińsku. 522 15 lipca. Uruchomienie uralskich zakładów budowy maszyn. 16 listopada. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z.USA. ROK 1934 23 stycznia. Uruchomienie zakładów budowy turbin w Charkowie. 26 stycznia - 10 lutego. XVII Zjazd WKP(b). 18 września. Wstąpienie ZSRR do Ligi Narodów. 1 grudnia. Zabójs'two Kirowa w Leningradzie. 20 grudnia. Utworzenie Mordwińskiej SRR. 28 grudnia. Utworzenie Udmurckiej ASRR. ROK 1935 28 stycznia - 6 lutego. VII Zjazd Rad. 2 maja. Podpisanie paktu wzajemnej pomocy z Francją. , 15 maja. Oddanie do eksploatacji pierwszego odcinka kolei pod- ziemnej w Moskwie. 16 maja. Podpisanie paktu wzajemnej pomocy z Czechosłowacją. 25 lipca - 25 sierpnia. VII Kongres Kominternu. 20 października. Utworzenie Kałmuckiej ASRR. ROK 1936 21 sierpnia. Podpisanje paktu o nieagresji z Chinami. 25 listopada - 5 grudnia. VIII Wszechzwiązkowy Zjazd Rad. 5 grudnia. Przyjęcie nowej konstytucji ZSRR przez Zjazd Rad. Utworzenie Kazachskiej SRR, Kirgiskiej SRR, Maryjskiej ASRR, Kami ASRR, Czeczeńsko-Inguskiej ASRR, Północnoosetyńskiej ASRR i Kabardyńsko-Bałkarskiej ASRR (1944-1957 : Kabardyńska ASRR).. ROK 1937 15 lipca. Przekazanie.do eksploatacji Kanału Moskwa-Wołga. LATA 1938 -1942 Trzeci plan pięcioletni. ROK 1939 10-21 marca. XVIII Zjazd WKP(b). 523 23 sierpnia. Radziecko-niemieckt pakt o nieagresji. 1-2 listopada. Włączenie zachodnich terytoriów ukraińskich i białoruskich w skład ZSRR. 30 listopada. Początek wojny radziecko-fińskiej. ROK 1940 12 marca. Podpisanie traktatu pokojowego z Finlandią w Mo- skwie. 31 marca. Utworzenie Karelsko-Fińskiej SRR. 28 czerwca. Przyłączenie Besarabii i Bukowiny Północnej. 21 lipca. Ustanowienie władzy Rad na Litwie, Łotwie i w Estonii. 2 sierpnia. Utworzenie Mołdawskiej SRR. 3 - 6 sierpnia. Włączenie republiki litewskiej, łotewskiej i estoń- skiej w skład ZSRR. ROK 1941 13 kwietnia. Zawarcie paktu o neutralności z Japonią. 6 maja. Stalin przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych. 22 czerwca. Początek agresji niemieckiej na ZSRR. 30 cżerwca. Utworzenie Państwowego Komitetu Obrony. 12 lipca. Układ między ZSRR i Wielką Brytanią w sprawie wspólnych działań podczas wojny. 6 grudnia. Pierwsze klęski Niemców pod Moskwą. ROK 1942 26 maja. Podpisanie układu z Anglią dotyczącego sojuszu w działaniach wojennych przeciw Niemcom oraz współpracy i po- mocy wzajemnej po wojnie. 17 lipca. Początek bitwy stalingradzkiej. ROK 1943 2 lutego. Zakończenie bitwy stalingradzkiej. 22 maja. Deklaracja o rozwiązaniu III Międzynarodówki. 5 lipca. Początek bitwy pod Kurskiem. 5 sierpnia. Zdobycie Orła i Biełgorodu. 6 listopada. Wyparcie Niemców z Kijowa. 2 listopada - 1 grudnia. Konferencja teherańska. 524 I ROK I 944 27 stycznia. Koniec blokady Leningradu. 10 kwietnia. Wyzwolenie Odessy. 9 maja. Zdobycie Sewastopola. 13 lipca. Zdobycie Wilna. 31 sierpnia. Wkroczenie wojsk radzieckich do Bukaresztu. 10 września. Podpisanie zawieszenia broni z Finlandią. 16 września. Wkroczenie wojsk radzieckich do Sofii. 1 października. Przekroczenie granicy jugosłowiańskiej przez wojska radzieckie. 11 października. Przyjęcie Tuwińskiej Republiki Ludowej w skład ZSRR - na prawach obwodu autonomicznego. 13 października. Wyparcie Niemców z Rygi. 23 października. Wkroczenie wojsk radzieckich do Prus Wscho- dnich. 28 października. Podpisanie zawieszenia broni z Bułgarią. ROK 1945 4 -11 lutego. Konferencja w Jałcie. 13 lutego. Zakończenie walk o Budapeszt. 9 kwietnia. Zdobycie Królewca. 21 kwietnia. Podpisanie w Moskwie układu między ZSRR i Polską o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy po wojnie. 25 kwietnia. Spotkanie oddżiałów radzieckich i amerykańskich nad Łabą. 2 maja. Zdobycie Berlina. 9 maja. Dzień Zwycięstwa. 24 czerwca. Parada Zwycięstwa w Moskwie. 29 czerwca. Układ z Czechosłowacją w sprawie Ukrainy Za- karpackiej. . 17 lipca - 2 sierpnia. Konferencja poczdamska. 9 sierpnia. Początek wojny radzieckojapońskiej. 19 sierpnia. Wojska radzieckie w Charbinie i Mukdenie. 28 sierpnia. Zajęcie południowego Sachalinu. . 2 września. Kapitulacja Japonii. LATA 1946 -1950 Czwarty plan pięcioletni. 525 RO K 1946 15 marca. Przemianowanie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR na Radę Ministrów ZSRR (także w republikach związkowych i autono- micznych). ROK 1947 29 sierpnia. Ratyfikacja traktatów pokojowych (podpisanych 10 II 1946 r.) z Włochami, Węgrami, Bułgarią i Finlandią przez 'Pre- zydium Rady Najwyższej ZSRR. ROK 1948 4 lutego. Zawarcie układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej z Rumunią. 18 lutego. Zawarcie układu o przyjaźńi, współpracy i wzajemnej z Węgrami. 18 marca. Zawarcie układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej z Bułgarią. 6 kwietnia. Zawarcie układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej z Finlandią. LATA 1951-1955 Piąty plan pięćioletni. ROK 1952 . 31 maja. Otwarcie Kanału 5 -14 października. XIX z WKP(b) na KPZR. ROK 1953 pomocy ROK 1954 I sierpnia. Otwarcie Wszechzwiązkowej Wystawy Rolniczej w Mo- skwie. ROK 1955 8 lutego. Mikołaj Bułganin przewodniczącym Rady Ministrów ZSRR. 14 maja. Podpisanie układu warszawskiego. LATA 1956 -1958 Szósty plan pięcioletni (potem zmieniony na siedmioletni). pomocy , ROK 1956 pomocy , 14-25lutego.XX Zjazd KPZR. pomocy 30czerwca.Uchwała Komitetu Centralnego KPZR o przezwycię- żeniu kultu jednostki i jego następstw. 16 lipca. Przekształcenie Karelsko-Fińskiej SRR w Karelską ASRR (jak w latach 1923-1940). 15sierpnia.Uchwała KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR o przy- znawaniu nagród leninowskich za wybitne osiągnięcia na polu nauki, techniki,.literatury i sztuki. 19października.Deklaracja radzieckojapońska o przywróceniu stosunków dyplomatyczriych. Wołga-Don. Zjazd partii. Zmiana nazwy partii 5 marca. Śmierć Stalina. Jerzy Malenkow przewodniczącym I Rady Ministrów ZSRR. 7 września. Nikita Chruszczow I sekretarzem Komitetu Central- nego KPZR. . 526 ROK 1957 9 stycznia. Restytucja Czeczeńsko-Inguskiej ASRR (przejściowo zlikwidowana, od 7 III 1944 r.). 22 - 29 czerwca. Plenum Komitetu Centralnego KPZR ; potępienie działalności grupy frakcyjnej i usunięcie Malenkowa, Kaganowicza i Mołotowa z kierowniczych organów partii. , 4 października. Wypuszczenie pierwszego sztucznego satelity (sput- nika). , 3 listopada. Start drugiego sputnika.. 527 ROK 1958 27 marca. Nikita Chruszczow przewodniczącym Rady Ministrów ZSRR. 7 lipca. Przekształcenie Buriacko-Mongolskiej ASRR w Buriacką ASRR. 29 lipca. Restytucja Kałmuckiej ASRR (istniała 1935-19A3 i od 9 stycznia 1957 jako obwód autonomiczny). LATA 1959 -1965 Siedmioletni plan rozwoju gospodarczego ZSRR. ROK 1959 27 stycznia - 5 lutego. XXI Zjazd KPZR. 14 września. Radziecka rakieta kosmiczna na Księżycu. ROK 1960 5 maja. Leonid Breżniew przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. ROK 1961 12 kwietnia. Pierwszy w dziejach lot kosmiczny człowieka - Jurij Gagarin na statku.kosmicznym "Wostok". 6 - 7 sierpnia. Drugi lot kosmiczny - Herman Titow na statku " Wostok 2". 10 października. Przekształcenie Tuwińskiego Obwodu Autono- micznego w Tuwińską ASRR. 17-31 października. XXII Zjazd KPZR. Uchwalenie trzeciego programu partii. ROK 1962 11-15 sierpnia. Wspólny lot kosmiczny Andriana Nikołajewa (na statku "Wostok 3") i Pawła Popowicza (na statku "Wostok 4"). Popowicz startował 12 sierpnia. ROK 1963 14-19 czerwca. Wspólny lot kosmiczny Walerego Bykowskiego (na statku "Wostok 5") i Walentyny Tierieszkowej (na statku) , Wostok 6"). Start Tierieszkowej nastąpił 16 czerwca. , ROK I 964 12 -13 października. Pierwszy lot statku kosmicznego z trzy- osobową załogą. (Włodzimierz Komarow, Borys Jegorow, Konstanty Fieoktistow). 14 października. Leonid Breżniew I sekretarzem Komitetu Cen- tralnego KPZR (od 8 IV 1966 sekretarz generalny). 15 października. Aleksy Kosygin premierem ZSRR. ROK 1965 18-19 marca. Paweł Bielajew i Aleksy Leonow w kosmosie. Opuszczenie kabiny statku kosmicznego przez 1 eonowa. 8 kwietnia. Podpisanie w Warszawie układu o przyjaźni, współ- pracy i wzajemnej pomocy z Polską - na 20 lat. 12 listopada. Wypuszczenie automatycznej stacji międzyplanetarnej "Wenus 2", która w dniu 27 II 1966 r. przeszła obok planety Wenus w odległości 24000.km. 16 listopada. Wypuszczenie automatycznej stacji międzyplanetarnej "Wenus 3", która w dniu 1 III 1966 r. znalazła się na powierzchni planety Wenus. 9 grudnia. Mikołaj Podgorny przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. LATA 1966 -1970 Ósmy plan pięcioletni. ROK I 966 31 stycznia - 3 lutego. Wypuszczenie statku kosmicznego "Łuna 9", lądowanie na Księżycu i przekazanie na Ziemię zdjęć foto- graficznych. 528 34 - Histońa Rosji 529 19 lutego. Uchwała plenum Komitetu Centralnego KPZR : "Pro- jekt dyrektyw XXIII Zjazdu KPZR w związku z pięcioletnim pla- nem rozwoju gospodarczego ZSRR w latach 1966 -1970". 29 marca - 8 kwietnia. XXIII Zjazd KPZR. 31 marca. Wystrzelenie rakiety kosmicznej z automatyczną stacją międzyplanetarną "Łuna 10"; 3 kwietnia "Ł na 10" znalazła się na orbicie okołoksiężycowej (pierwszy sztuczny satelita Księżyca). ROK 1967 23 kwietnia. Wystrzelenie na orbitę okołoziemską statku kosmi- cznego "Sojuz 1", z Włodzimierzem Komarowem na pokładzie. 24 kwietnia - tragiczna śmierć Komarowa w ostatniej fazie lotu. 29 kwietnia. Opublikowanie komunikatu o uchwale Rady Mini- strów w sprawie dalszego rozwoju ekonomiki i kultury narodów Północy. 21 czerwca. Uchwalenie tez; z okazji 50-lecia Rewolucji Paździer- nikowej na plenum KCKPZR. 8 września. Przekazanie do eksploatacji Brackiej Elektrowni Wod- nej (w pobliżu Bracka, nad Angarą, w obwodzie irkuckim) o mocy 4,5 tys. MW. 3 - 4 listopada. Wspólne posiedzenie KC KPZR, Rady Najwyższej ZSRR i Rady Najwyższej RFSRR w Moskwie, poświęcone SO-leciu Rewolucji Październikowej. 19 grudnia. Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o odzna- czeniu RFSRR Orderem Rewolucji Październikowej. ROK 1968 10 sierpnia. Opublikowanie uchwały KC KPZR o przygotowa- niach do setnej rocznicy urodzin Włodzimierza Lenina. 26 - 30 października. Gieorgij Bieriegowoj w kosmosie na statku kosmicznym "Sojuz 3". ROK 1969 14 stycznia. Wystrzelenie statku kosmicznego "Sojuz 4" n orbitę okołoziemską, z Włodzimierzem Szatałowem na pokładzie. 15 stycznia. Statek kosmiczny "Sojuz 5" na orbicie. Załoga statku: Borys Wołynow, Aleksy Jelisiejew, Eugeniusz Chrunnw. 16 stycznia - połączenie się obu pojazdów, opuszczenie kabiny przez Chrunowa i Jelisiejewa, rozdzielerYie się statków i lądowanie. 13 arca. Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o odznacze- niu Akademii Nauk Orderem Lenina. ` 11-16 pażdziernika. Statek kosmiczny "Sojuz 6" w kosmosie (Gieorgij Szonin, Walery Kubasow). 12-17 października. Statek kosmiczny "Sojuz 7" w kosmosie (Anatol Filipczenko, Władysław Wołkow, Wiktor Gorbatko). 13 -18 października. Statek kosmiczny "Sojuz 8" w kosmosie (Włodzimierz Szatałow, Aleksy Jelisiejew). ROK 1970 21-22 kwietnia. Wspólne posiedzenie KC KPZR, Rady Naj- wyższej ZSRR i Rady Najwyższej RFSRR, poświęcone setnej rocznicy urodzin Lenina. 1-19 czerwca. Statek kosmiczny "Sojuz 9" na orbicie około- ziemskiej (Andrian Nikołajew, Witalij Siewastianow)., 10 listopada. Wystrzelenie bezzałogowego statku kosmicznego , ,Łuna 17". Łagodne lądowanie na powierzchni Księżyca (17 listo- pada) i pozostawienie samobieżnego aparatu automatycznego "Łuno- chod 1 ". LATA 1971-1975. .Dziewiąty plan pięcioletni. ROK 1971 30 marca - 9 kwietnia. XXIV Zjazd KPZR. Zatwierdzenie dyrektyw dziewiątego planu pięcioletniego. 23 - 25 kwietnia. Statek kosmiczny "Sojuz 10" na orbicie (Wło- dzimierz Szatałow, Aleksy Jelisiejew, Mikołaj Rukawisznikow). 6 czerwca. Start statku kosmicznego "Sojuz 11 " (Gieorgij Do- ! browolski, Władysław Wołkow, Wiktor Pacajew). ', 7 czerwca. Połączenie się statku "Sojuz 11 " i orbitalnej stacji naukowej "Salut", wystrzelonej 19 kwietnia. W ten sposób powstała 530 531 pierwsza pilotowana stacja orbitalna "Salut-Sojuz", która konty- nuowała lot przez 23 dni. W trakcie powrotu na Ziemię, 30 czerwca, wszyscy trzej kosmonauci zginęli. 9 czerwca. Podpisanie układu o przyjaźni i współpracy między ZSRR i Republiką Indii. 2 grudnia. Łagodne lądowanie automatycznej stacji międzypla- netarnej "Mrtrs 3" (wystrzelonej 28 maja) na powierzctini Marsa. ROK 1972 22 lutego. Opublikowanie uchwały KC KPZR "O przygotowa- niach do 50 rocznicy utworzenia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich". 14 lutego. Wystrzelenie automatycznej stacji międzyplanetarnej "Łuna 20"; po łagodnym lądowaniu na powierzchni Księżyca i za- braniu próbek gruntu powrót na Ziemię nastąpił 25 lutego. 9 kwietnia. Podpisanie w Bagdadzie układu o przyjaźni i współ- pracy między ZSRR i Republiką Iraku. 10 kwietnia. Moskwa. Podpisanie konwencji o zakazie produkcji, gromadzenia.zasobów i przerabiania broni bakteriologicznej (biolo- gicznej) i toksycznej ; konwencję podpisali w Moskwie przedśtawiciele ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. 22 - 30 maja. Prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon w Moskwie. Narady radziecko-amerykańskie, podpisanie szeregu waż- nych dokumentów państwowych, m. in. o podstawach wzajemnych stosunków między obu państwami, o współpracy w wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej i in. 22 lipca. Łagodne lądowanie pojemnika z aparaturą naukową na powierzchni Wenus. Pojemnik oddzielił się od automatycznej stacji międzyplanetarnej "Wenus 8" po 117 dobach lotu (od 26 marca). 12 października. Podpisanie w Moskwie układu o rozwoju współ- pracy ekonomicznej i technicznej między ZSRR i Cesarstwem Iranu. 17 grudnia. Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o usta- nowieniu Orderu Przyjaźni Narodów. 21-22 grudnia. Wspólne uroczyste posiedzenie KC KPZR, Rady Najwyższej ZSRR i Raiiy Najwyższej RFSRR, z referatem sekretarza generalnego KCKPZR Leonida Breżniewa, "O 50-leciu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckićh", i uchwalenie apelu "Do narodów świata" - 22 grudnia. 532 ROK 1973 16 stycznia. Łagodne lądowanie stacji automatycznej "Łuna 2I" na Księżycu. 19 kwietnia. Przyznanie Leonidowi Breżniewowi Nagrody Leni- nowskiej za działalność dla utrwalenia pokoju między narodami. 18 - 27 czerwca. Wizyta Leonida Breżniewa w Stanach Zjedno- czonycti (do 25 VI) i we Francji. 27-29 września. Statek kosmiczny "Sojuz 12" w kosmosie (Wa- syl Łazariew, Oleg Makarow). 18-26 grudnia. Statek kosmiczny "Sojuz 13" w kosmosie (Piotr Klimuk i Walentyn Lebiediew). ROK 1974 28 stycznia. 250-lecie Akademii Nauk ZSRR. 27 czerwca - 3 lipca. Druga wizyta prezydenta Stanów Zjedno- czortych Richarda Nixona w ZSRR. 3-19 lipca. Statek kosmiczny "Sojuz 14" na orbicie okołoziem- skiej (Paweł Popowicz i Jurij Artiuchin). 5 lipca nastąpiło połączenie statku ze stacją orbitalną "Salut 3". 19-22 lipca. Leonid Breżniew w Polsce - udział w uroczysto- ściach 30-lecia Odrodzenia Polski. 26 - 28 sierpnia. Statek kosmiczny "Sojuz IS" na orbicie około- ziemskiej (Giennadij Sarafanow, Lew Demin). 23 - 24 listopada. Spotkanie sekretarza generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa i prezydenta Stanów Zjednoczonych Geralda Forda. Podpisanie wspólnego komunikatu we Władywostoku. 2 - 8 grudnia. Statek kosmiczny "Sojuz I 6" na orbicie okqła ziemskiej (Anatol Filipcz nko, Mikołaj Rukawisznikow). 4-7 grudnia. Wizyta Leonida Breżniewa we Francji. ,. . r I w r \ INDEKS NAZWISK W indeksie zastosowano następujące skróty: c. - córka, gen. - generał, hr. - hrabia, kr. - król, ks. - książę, min. = minister, prof. - profesor, s. - syn, um. - umarł, ur. - urodzony, zob. - zobacz, ż. - żona. Daty w nawiasach oznaczają okres życia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy. . Abdul Medżid (ur: 1823), sułtan turecki 1839-1861 310, 3t2- Achmat (um. 1480j, chan Złotej Ot'dy 84 - 86 Achmatowa Anna (właśc. Gorienko, 1889 -1966) 4 70 Adaszew Aleksy (um. 1561), doradca Iwana IV, członek Rady Wybranej 98, 109, 110 Adrian, patriarcha moskiewski 1690- 1700 I 93 Aehrenthal Alois (1854-1912), min. spraw zagranicznych Austro-Węgier 484 Ajwazowski Iwan (1817-1900), malarz rosyjski 475 Aksakow Iwan (1823-1886), działacz społeczny i publicysta słowianofilski 291 Aksakow Konstanty (1817-1860), dzia- łacz spoleczny i publicysta słowiano- filski 291, 297 Aleksandec Newski (ok. 1220-1263), ks. nowogrodzki 1236=1252, w. ks. wło- dzimierski 1252 -1263 56 - 60 Aleksander (1301-1339), ks. twerski, w. ks. włodzimierski 1326 -1327 63, 65, 66 Aleksander (ur. 1461), w. ks. litewski od 1492 r., kr. polski 1501-1506 86 Aleksander I (ur. 1777), imperator ro- syjski 1801-1825 242, 250, 251, 255- 258, 266, 268, 269, 27I, 277, 281, 283, 286, 293, 303, 371, 394,. 395, 459, 462 Aleksander II (ur: 1818), imperator ro- syjski 1855-1881317, 3l9-322, 328, 335, 336, 340, 348, 353, 354, 356; 359, 360, 362, 392, 393, 409, 4l9, 420, 452, 477 Aleksander III (ur. 1845), imperator ro- syjski 188 I -1894 332, 358 - 360, 362, 364, 367, 368, 370, 409, 4l6 Aleksandra Teodorówna (A.łicja heska, 1872-1918), ż. Mikołaja II 409 Aleksandrow zob. Olmiński Michał Aleksiejew Eugeniusz (1843-f1909), admi- rał rosyjski, namiestnik Dalekiego Wschodu 408, 433 Aleksiejew K. zob. Stanisławski Konstanty Aleksiejew Michał (1857-1918), gen., szef sztabu 1915 -1917, naczelny wódz armii rosyjskiej marzec - maj 1917 491, 510 Aleksiejew Piotr (1849-1891), działacz robotniczy 374, 378 Aleksy Komnenos (ur. 1048), cesarz bi- zantyjski 1081-1118 41 Aleksy (ur. 1629), car rosyjski 1645- 1676 I50,154 - /56, 163 -165, 167- l69, 173-175, l77 Aleksy (1690-1718), s. Piotra 1 202-204 Aleksy (1904-1918), w. ks., s. Mikołaja II 442, 497 d'Alembert Jean le Rond (1717-1783), pisarz i uczony francuski 2l8, 219 Alvensleben Gustaw (1803-1881), dyplomata pruski 392 Amfiteatrow Aleksander (1862-1938), pisarz rosyjski 472 538 Anastazja (Staqa, 1867-1935), ż. w. ks. Mikołaja Mikołajewicza 409 Andrejew Leonid (1871-1919), pisarz ro- syjski 470 Andrzej Bogolubski (ur. ok. 1111), ks. włodzimiersko-suzdalski 1157 -1174 44, 45 Andrzej (um. 1264), brat Aleksandra Newskiego, w. ks. włodzimierski 1248 -1252 58 Andrzej (um. 1304), s. Aleksandra New- skiego, w. ks. włodzimierski 1281- 1283, 1294-1304 60, 62 Andrzej (1490-1537), ks. na Staricy, brat Wasyla III % Anna (um. 1011), siostra cesarza bizanů tyjskiego Bazylego II, ż. Włodzimie- rza Wielkiego 31, 32 Anna (ur. 1693), c. Iwana V, carowa rosyjska 1730 - I 740 204 - 210, 213 Anna (1718-1746), wnuczka Iwana V, matka Iwana VI, regentka Rosji 1740 -1741 209 Anna (1708-1728); c. Piotra I, siostrd carowej Elżbiety 2l2 Anna (1795-1865), siostra Aleksandra I 262 Annienkow Paweł (1813-1887), rosyjski historyk literatury i krytyk 291 Anteusz, postać mitologiczna 12 Antokolski Marek (1843 -1902), rzeibiaiz rosyjski 478 Antoni Ulryk (um. 1774), ks. brunszwicki 209, 2I0 Apraksin Stefan (1702-1758), feldmar- szałek rosyjski 2l3 Arakczejew Aleksy (1769-1834), gen., faworyt Aleksandra 1 266-270, 280 Arseniusz, metropolita rostowski (druga poł. XV111 w.) Z21 Artiuchin Jurij (ur. 1930), kosmonauta radziecki 533 Askold, ks. kijowski (wspólnie z Direm) do 882 r. 25 - 27. Astafiew Iwan, malarz rosyjski XIX w. 540 Atlasow Włodzimierz (um. 1711), Kozak sybirski, badacz Kamczatki i Wysp Kurylskich I76 August II Mocny (ur.1670), elektor saski, kr. polski 1697-1733 I83-186,188, 209 August III (ur. Ib96), kr. po1ski 1733- 1763 225 Awksientiew Mikołaj (1878-1943), dzia- łacz eserowski, min. spraw wewnę- trznych w Rządzie Tymczasowym 389, 508 Awwakum Pietrowicz (1620-1682), pro- topop, główny ideolog staroobrzę- .dowców 157, 158 Axelrod Paweł (1850-1928), działacz so- cjaldemokratyczny, mienszewik 378, 385, 424 Azef Eugeniusz (1869-1918), działacz eserowski (przywódca Organizacji Bojowej) i jednocześnie agent policji 390, 423, 447, 453 Babst Iwan (1824-1881), ekonomista ro- syjski 291 Bagration Piotr (1765-1812), gen. ro5yj- ski 262, 263 Bakunin Michał (1814-1876), rewolucjo- nista rosyjski, teoretyk anarchizmu 297, 346 - 349 Balmont Konstanty (1867-1943), poeta rosyjski 470 Bałakirew Miliusz (1837-1910), .kompo- zytor rosyjski 479, 480 Bałmaszow Stefan (1880-1902), bojowiec eserowśki, zabójca Sipiagina 420 Baranow Aleksander (1746-1819), zarzą- dca rosyjskich osiedli w Ameryce 394, 465 Barclay de Tolly Michał (1761-1818), feldmarszałek rosyjski, min. wojny 1810-1812 262, 263, 476 Bardina Zofia (1853-1883), rewoluejoni- stka rosyjska 374- Bariatyński Fiodor (1742-1814), ks. 216 Bariatyński Jerzy, ks. (druga poł. XVl1 w.) 167 Basma ow Piotr (um. I606), bojarzyn 128 Battenberg Aleksander (1857- I893), ks. Bułgarii I 879 -1886 405 Batu-chan (um. I255), chan mongolski, 539 organizator i władca Złotej Ordy 51, 52, 56 Bauman Mikołaj (1873-1905), działacz bolszewicki 435 Bayer Gottlieb (1694-1738), uczony nie- miecki 23 Bazyli II (ur. 959), cesacz bizantyjski 976 -1025 31 Bażenow Wasyl (1737-1799), architekt rosyjski 247 Beauharnais Józefina ( 1763 - I 814), pierw- sza ż. Napoleona I 262 Beccaria Cesarc (1738-1794), prawnik włoski 223 Bejlis Mendel (1873-1934), mieszkaniec Kijowa 457 Bellingshausen Fabian (1778-1852), po- dróżnik rosyjski 465 Benckendorff Aleksander ( 1783 -1844), hr., gen., szef żandarmerii i naczel- nik III Oddziału 282 Bennigsen August (1745 - I 826), gen., Nie- miec w służbie rosyjskiej 242 Bering Vitus (1681-1741), komandor floty rosyjskiej 246 Bernstein Edward (1850-1932), socjal- demokrata niemiecki. ideolog rewi- zjonizmu 383 Bestużew (Marliński) Aleksander (1797- 1837), pisarz rosyjski, dekabrysta 274 Bestużew-Riumin Aleksy (1693-1766), hr., kanclerz cosyjski 211 Bestużew-Riumin Konstanty (1829- '897), historyk rosyjski 341 Bestużew-Riumin Michał (1803-1826), dekabrysta 274, 279, 328 Bielajew Paweł (ur. 1925), kosmonauta radziecki 529 Bieliński Wissarion (1811-1848), krytyk i filozof rosyjski 289, 290, 296 - 298, 454, 462, 463, 468, 471 Bielscy, ród bojarski 96 Bielski Grzegorz zob., Skuratow Maluta Bielski Marcin (1495-1575), kronikarz polski 174 Biełyj Andrzej (Borys Bugajew, 1880- 1934), poeta rosyjski 470 Bierdiajew Mikołaj (1874-1948), filozof rosyjski 381, 454 Bieriegowoj Włodzimierz (ur. 1921), ko- smonauta radziecki 530 Biron (Biren, Biihren) Ernest (1690- 1772), faworyt carowej Anny 204, 207-211, 225 Biron Piotr (1724-1800), s. Ernesta. ostatni ks. kurlandzki I 769 -1795 225 Bismarck Otto (1815-1898), kanclerz Prus i Niemiec 392, 393, 404, 406, 482 Błagojew Dymitr ( I 856 -1924), rewolu- cjonista bułgarski, założyciel Partii Rosyjskieh Socjaldemokratów 379 Błok Aleksander (1880- l921), poeta ro- syjski 470 Bobrikow Mikołaj (1838-1904), gen.-gu- bernator Finlandii od 1898 r. 423 Bogdanowicz Mikołaj (1856-1903), gu- bernator Ufy 389 Bogolepow Mikołaj (1846-1901), min. oświaty 1898-1901 416, 417 Bogrow Dymitc (1887-1911), zabójca Stołypina 452, 453 Bohdanowicz Karol (1864-1947), geo- graf i podróżnik polski 466 Bolesław Chrobry (ur. ok. 967), kr. polski 992-1025 33 Bolesław Szczodry (ok. 1040-1081), _kr. polski 1058 -1079 39 Bołotnikow Iwan (um. 1608), przywódca powstania chłopskiego I31-133 Bołtin Iwan (1735-1792), historyk ro- syjski 246 Bonaparte zob. Napoleon Borecka Marta (druga poł. XV w.), posadnica nowogrodzka 83, 84 Borodin Aleksander (1834-1887), kom- pozytor rosyjski 479 Borowski Leon (1784-1846), prof. uni- wersytetu wileńskiego 254 Borys (um. 1015), s. Włodzimierza Wiel- kiego, zaliczony w poczet świętych kościoła prawosławnego 33 Borys (um. 1394), ks. niżnonowogrodz- ki 74 Borys, ks. twerski 1425-1461 77 540 i Borys Godunow (ur. 1551), car rosyjski 1598-1605104, ll8-l25, 127-132 Botkin Wasyl (1811-1869), krytyk i pu- blicysta rosyjski 297 Boz (Bus), ks. Antów (druga poł. N w.) l6 Breszko-Breszkowska Katarzyna (1844- 1934), działaczka narodnicka i es rowska 389 Breżńiew Leonid (ur. 1906), sekretan generalny KC KPZR 528, 529, 532, 533 Briand Aristide (1862-1932), francuski mąż stanu 52l Briułłow (Brulleau) Karol (1799-1852), malarz rosyjski 474 Briusow Walery (1873-1924), poeta ro- syjski 470 Brusiłow Aleksy (1853-1926), gen., na- czelny wódz armii rosyjskiej maj-li- piec 1917 495, 506, 5l0 Brusniew Michał (1864-1937), organiza- tor Towarzystwa Socjaldemokratycz- nego 379 Bugajew zob. Biełyj Buławin Konrad (ok. 1660-1708), przy- wódca powstania Kozaków dońskich 200 - 202 Bułganin Mikołaj (ur. 1895), przewodni- czący Rady Ministrów ZSRR 1955- 1958 527 Bułhakow Sergiusz (1871-1944), ekono- mista i filozof rosyjski 38l, 454 Bułharyn Tadeusz (1789-1859), publicy- sta i powieściopisarz rosyjski, Polak z pochodzenia 284, 285 Bułygin Aleksander (1851-1919), min. spraw wewnętrznych 1905 429 Bunakow-Fondamiński Ilja (1881-1942), działacz eserowski 389 Burboni, rodzina panująca we Francji 238 Butaszewicz-Pietraszewski Michał (1821- 1866), założyciel kółka konspiracyj- nego 299 Buturlin Dymitr (1790-1849), senator, przewodniczący komitetu cenzury 284, 321 Buturlin Wasyl (um. 1656), bojarzyn 163 541 Bykowski Walery (ur. 1934), kosmonauta radziecki 529 Cancrin Georg zob. Kankrin Jegor Cantemir Dymitr (1673-1723), hospodar mołdawski 1710-1711 188, 243 Cereteli Herakliusz (1882-1959), działacz mienszewicki, minister poczt i tele- grafów w Rządzie Tymczasowym 505, 506 Chabałow Sergiusz (1858-1924), gen., dowódca piotrogrodzkiego okręgu wojskowego 498- Chabarow Jerofiej (XVII w.), podróżnik rosyjski I 76 Chałturin Stefan (1856-1882), rewolucjo- nista rosyjski 354, 375 Chłopko, ataman, przywódca buntu chłopskiego w 1603 r. 125 Chmielnicki Bohdan (1595 -1657), het- man kozacki 16l - I64 Chodkiewicz Jan Karol (1560 -162 I ), het- man w. litewski i wojewoda wileń- ski 142 Chojecki Edmund (1822-1899), pisarz i publicysta polski 299 Chomiakow Aleksy (1804-1860), pisarz i publicysta słowianofilski 291 Chomiakow Mikołaj (1852-1925),jeden z przewodniczących III Dumy 445 Chowański Iwan (um. 1682), ks. 177, l79 Chrunow Eugeniusz (ur. 1933), kosmo- nauta radziecki 53I Chruszczow Nikita (1894-1971), prze- wodniczący Rady Ministrów ZSRR 1958-1964 526, 528 Ciołkowski Konstanty (1857-1935), uczony i wynalazca rosyjski 464 Cui Cezar (1835-1918), kompozytor ro- syjski 479 Cuza Alcksander Jan (1820-1873), ks. rumuński 1859 -1866 401 Czaadajew Piotr (1794-1856), myśliciel rosyjski 285, 286, 290 Czajkowski Mikołaj (1850-1926), dzia- łacz narodnicki i eserowski 349 Czajkowski Piotr(1840-1893), kompozy- tor rosyjski 479, 480 Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861), ks., działacz polityczny 252, 256, 257, 307 Czcheidze Mikołaj (1864-1926), działacz mienszewicki, przewodniczący Rady Piotrogrodzkiej 499, 510, 512, 513 Czebyszow Pafnucy (182t -1894), mate- matyk rosyjski 464 Czechow Antoni (18b0-1904), pisarz ro- syjski 470, 478 Czekanowski Aleksander (1833-187b), geograf i geolog polski 465 Czerepanow Jefim (1774-1842), budo- wniczy pierwszego odcinka kolei w Rosji 30l Czerepanow Miron (1803-1849), budow- niczy pierwszego adcinka kolei w Ro- sji 301 Czerniajew Michał (1828-1898), gen. rosyjski 402 Czernow Wiktor (1873-1952), działacz eserowski, min. rolnictwa w Rządzie Tymczasowym 389, 505 Czernyszewski Mikołaj (1828 -1889), my- śliciel i pisarz, przywódca rewolucyj- nej demokracji rosyjskiej 328, 329, 33/, 332, 378, 454, 462, 463, 468, 471 Czerski Jan (1845-.1892), geoiog i pa- leontolog polski 465 Cziczerin Borys (1828-1904), historyk rosyjski 462 Czochow Andczej (um. 1630), ludwisari rosyjski 101, 173 Czuchnin Grzegorz (1848-1906); wice- admirał rosyjski 441 Czyka Zarubin Iwan (um. 1775), jeden z dowódców Pugaczowa 230 Dana Francis (1743-1811), dyplomata amcrykań%ki- 394 Daniel (120t -1264), ks. halicko-wołyń- ski, w 1254 r. przyjąt tytuł królew= ski 50 Daniel (ur. 1261), s. Aleksandra Nevi - skiego, pierwszy ks. moskiewski ok. 1283 -1303 60 - 62 Danielson Mikołaj f1844-1918), publi- . cysta i socjológ rosyjski, jeden z ideo- logów liberalnego narodnictwa 374 Dargomyżski Aleksander ( 1813 -1869), kompozytor rosyjski 479 Dąbrowski Jarosław (1836-1871), gen:, polski działacz rewolucyjny 330 Demin Lew (ur. t926), kosmońauta ra- dziecki 533' Demut-Malinowski Wasyl (1779-1846), rzeźbiarz rosyjski 478 Denikin Antoni (1872-1947), gen. ro- syjski Sl9 Deutsch Leen (1855-1941), dzialacz na- rodnicki 378 Dewlet-Girej (ok. 1511-1577), chan krymski od 1551 r. 115 Diagilew Sergiusz (1872-1929), organi- zator zespołu Ballets Russes 480 Diderot Denis (1713-1784), filozof fran- cuski 218 Dielanow Iwan (1818-1897), hr., min. oświaty 1882 - 1897 365; 366 Dierżawin Gabriel (1743-1816), poeta rosyjski 246 Diesiatowski zob. Sabler d Vłodzimierz Dieżniow Siemion (ok. 1605-.ł672), że= glarz rosyjski 176 Dir, ks. kijowski wspólnie z Askoldem do r. 882 25-27 Dobrolubow Mikołaj (1836-1861), pisarz i krytyk rosyjski, rewolucyjny demo- krata 329, 468, 471 Dobronega (1012-1087); księżniczka rus- ka, ż. Kazimierza Odnowiciela 34. Dobrowolski Gieorgij (1928-1971), kos- monauta radziećki 53l Dokuczajew Wasyl (1846-1903), geolog i gleboznawca rosyjski 464 Dołgorucy, .rodzina bojarska 203, 204, 207, 208 Dołgoruka Katarzyna (1712-1745), nie- doszta ż. Piotra II 204, 207, 208 Dołgoruka Praskowia, ż. Aleksego Doł- gorukiego 207 Dołgoruki Aleksy (um. 1734), członek Najwyższej Tajnej Rady 207 Dołgoruki Iwan (1708-1739), faworyt Piotra ll 207; 208 542 Dolguszyn Aleksander (1848-1885), re- wolucjonista rosyjski 349, 350 Doroszenko Piotr (1627-1698), hetman kozacki l68 Dorota Augusta (Maria Fiodorowna, 1759-1828), księiniczka wirtember- ska, druga ż: Pawła I 242 Dostojewski Fiodor (1821-1881), pisarz rosyjski 300, 468 Drenteln Aleksandec (1820-1888), gen. rosyjski, szef III Oddziału t878- 1880 351 ' Dybicz (Diebitsch) Iwan (1785-1831), feldmarszałek rosyjśki, Niem ec z po- chodzenia 306, 307 Dybowski Benedykt (1833-1930), zoolog polski 465 Dymitr (um. 1294), s. Aleksandra New- skiego, w. ks. włodzimierski. 1276- 1281, 1283-1294 59, 60 Dymitr Doński (ur. 1350), ks. moskiew- ski 1359-1389, w. ks. włodzimier- ski 1362 -1389 68, 71- 74, 76 Dymitr (1299-1326), ks. twerski, w. ks. włodzimierski 1322 -1325 63 Dymitc (1582-1591), s. Iwana Groźnego, zabity w Ugliczu I1B-120, l22, 125-127, I31, 132 Dymitr, ks. suzdalski, w. ks. włodzimier- ski 1360 -1362 68 Dymitr Samozwaniec I (Gciśzka Otrie- piew, Łżedymitr), car rosyjski 1605- : 1606 I25 =132, 135 Dymitr Samozwaniec (II), (um. 1610), pretendent do tronu rosyjskiego 134 - 141, l43, 146 ! Dymitr Pawłowicz (1891-1942), w. ks., uczestnik zabójstwa Rasputina 497 Dymitr Szemiaka zob. Szemiaka Dżuczi (um. ok. 1227), s. Dżyngis-chana, chan mongolski 5l Dżyngis-chan zob. Temudżyn Edward VII (ur. 1841), kr. angielski 1901-1910 484 Edygej (Edyga, um. 1419), jeden z wo- dzów Złotej Ordy 75 Elżbieta (ur. 1709), c. Piotra I, carowa rosyjska 1741-1762, 204, 210-2I4 Elżbieta (Luiza badeńska, 1779-1826), ż. Aleksandra I 25l Engel s Fryderyk (1820 -1895), współtwór- ca socjalizmu nau-lCowego 374, 378 Eudokia (1672-1731), pierwsza ż. Piotra I 202 . Eugeniusz (1758-1822), s. ks. wirtember- skiego 242 Fermor Wilhelm (1704=1771), gen. ro- syjski pochodaenia angielskiego 2l3 Fet Atanazy (Szenszyn, I 820 - I 892), poe- ta rosyjski 470 Fiedosiejew Mikołaj (I871-1898), organi- zator kółek socjaldemokratycznych w Kazaniu 379 Fiedotow Paweł (1815-1852), malari ro yjski 474 Fieoktistow Konstanty (ur. 1926), kosmo- nauta radziecki 529 . Figner Wiera (1852-1942), rewolucjoni- stka rosyjska, uezestniczka ruchu narodnickiego 353 Filaret zob. Romanow Fiodor Filip (1507-1569), metropolita moskiew- ski I13 Filipczenko Anaiol (ur.1928), kosmonau- ta radziecki 53l, 533 Fiodor (ur. 1557), ś. Iwana Groźnego, car rosyjski 1584 -1598 l 18 - l23,132 Fiodór II (um. 1605), s. Borysa Godu- nowa, car rosyjski ł605 127, 128 Fiodor III (ur. 1661), s. cara Aleksego, car rosyjski 1676-1682 167, 173, 174, l77 Fiodorow Iwan (um. 1583), drukarz co- syjski 172 Fokin Michał (1880-1942), choreograf rosyjski 480 Fonwizin Denis (1744-1792), komedio- pisarz rosyjski 246 Ford Gerald (ur. 1913), prezydent Sta- nów Zjednóczonych od 1974 r. 533 Franciszek Ferdynand (1863-1914), arcyks., następca tronu austriacłciego 486 543 Frolenko Michał (1848 -1938), rewolucjo- nista rosyjski, narodnik 353 Fryderyk III (I); (1657-1713), od r. 1688 elektor brandenburski, od r. 1701 kr. prus_ki '(jako Fryderyk I) 182 Fryderyk II (ur. 1712), kr. pruski 1740- 1786 212-2I5, 2l7, 224, 227, 257 Fcyderyk Wilhelm III (ur. 1770), kr. pruski 1797 -1840 25 7, 265 Gagarin Jurij (1934-1968), pierwszy kos- monauta 528 Gapon Jerzy (1870-1906), pop, założy- ciel legalnej organizacji robotniczcj, potem prowokator 427 - 429 Gay Mikołaj (1831-1894), malarz rosyj- ski 4 74 Geismar Fiodor (1783-1848), gen. ro- syjski pochodzenia niemieckiego 279 Gerszuni Grzegorz (1870-1908), działacz cserowski, przywódca Organizacji Bo- jowej 389, 390 Giedymin (uc. ok. 1275), w. ks. litewski 1316- 1341 69-71 Gicdyminowicze, książgta z codu Giedy- mina 70, 74, 89 Giers Mikołaj (1820-1895), min. spraw 'zagranicznych 1882-1895 407 Gilardi Domenico (1788-1845), architekt rosyjski 478, 541 Girejowie, dynastia panująca na Krymie 92, 102 Gleb (um. 1015), s. Włodzimierza,Wiel= kiego, zaliczony w poczet świętych kościoła prawosławnego 33 Glinka Michał (1804-1857), kompozytor rosyjski 479 Glińscy, rodzina bojarska 97 Glińska Helena (um. 1538), druga ż. Wasyla III, matka Iwana Groźnego %, 97 Głazunow Aleksander(1865 -1936), kom- pozytor rosyjski 480 Głuszkowski Adam (1793-ok. 1870), tancerz rosyjski 480 Godlewski Wiktor (1831-1900), współ- pracownik Dybowskiego 465 Godunow zob. Borys Godunow Godunowowie l28 Gogol Mikołaj (1809-1852), pisarz ro- syjski 289, 468 Golicyn Mikołaj (1850-1925), ks., ostat- ni premier Rosji styczeń-luty 1917 496, 498 Golicyn Wasyl (um. 1619), ks. l39, 140 Golicyn Wasyl (1643-1714), ks., fawo- ryt cacówny Zofii 174,178- I80,19l Golicynowie, rodzina książęca w Rosji 203, 204, 247 Gołowin Fiodor (1650-1706), dyplomata rosyjski, współpracownik Piotra I 182 Gołownin Wasyl (1776-1831), żeglarz rosyjski 465 Gołuchowski Józef (1797-1858), filozof polski, prof. uniwersytetu wileńskie- go 254 Gonczarow Iwan (1812-1891j, pisarz ro- syjski 468 Gonta Iwan (um. 1768), jeden z przy- wódców koliszczyzny 226 Gorbatko Wiktor (ur. 1934), kosmonauta radziecki 531 Gorezakow Aleksander (1798-1883), ks., min. sprawzagranicznych 1856-1882 39l - 393, 402 Gorczakow Ilja zob. Piotr (Ilja Gor- czakow) Gorczakow Michał (1793-1861), gen., dowódca wojsk rosyjskich w wojnie krymskiej 316, 3l7 Gordon Patrick (1635-1699), działacz wojskowy w służbie rosyjskiej, po- chodzenia angielskiego 181 Goremykin Iwan (1839-1917), min. spraw wewnętrznych 1895 -1899, premier 1906 i 1914-1916 410, 4ll, 439, 440, 458, 495 Gorienko zob. Achmatowa Gorki Maksym (Aleksy Pieszkow, 1868- 1936), pisarz rosyjski, twórca realizmu socjalistycznego 457, 469, 470, 478 Gorski Aleksander (1871-1924), tancerz rosyjski 480 Gosiewski Aleksander (um. 1639), do- wódca załogi polskiej na Kremlu /39, I40, I42 544 i Gotz Michał (1866-1906), działacz ese- rowski 389 Granowski Tymoteusz (1813-1855), hi- storyk rosyjski 290, 29l, 462 Grąbczewski Bronisław (1855 -1926), po- dróżnik, Polak w służbie rosyjskiej 466 Grecz Mikołaj (1787-1867), pisarz i dziennikarz rosyjski 284 Gribojedow Aleksander (1795-1829), dramaturg rosyjski 467 Grzegorz VII, papież 1073-1085 39 Gczymułtowski Krzysztof ( 1620 -1687), wojewoda poznański l 79 Guczkow Aleksander (1862-1936), przy- wódca Związku 17 Października, min. wojny w Rządzie Tymczasowym, je- den z przewodniczących III Dumy 439, 445, 452, 491, 497, 500, SOl, 504 Gustaw I Waza (ur. 1496), kr. szwedzki 1523 -1560 l08 Gustaw II Adolf (ur. 1594), kr. szwedzki I611-1632 145, 255 Gustaw IV Adołf (1778-1837), kr. szwedzki 1792 -1809 258 Habsburgowie, dynastia austriacka 34, 484 Helfman Hesia (1855-1882), rewolucjo- nistka rosyjska 357 Herakles, postać mityczna I2 Herakliusz II (1720-1798), kr. Gruzji Wschodniej od 1762 r. 256. Hercen Aleksander (1812-1870), pisarz i cewolucjonista rosyjski 286, 297- 299, 328 - 330, 333, 334, 346, 348, 378, 463, 47l Hermanaryk, kc. Gotów (druga poł. IV w.) 16 Hermogenes (ok. 1530 -1612), patriarcha rosyjski od 1606 r. 135, 140, l42 Herodot (485 - 425 p.n.e.), historyk grecki II, l4 Heyden Piotr (1840-1907), hr., działarz ziemski 439 Hindenburg Paweł ( I 847 -1934), feldmar- szałek niemiecki, prezydent Rzeszy 1925 -1934 489 35 - Historici Rosji Hiob (um. 1607), pierwszy patriarcha rosyjski 1589-1605 ll9, I21, l28 Hryniewiecki Ignacy (1855 -1881), dzia- łacz rewolucyjny, żabójca Aleksandra I 1 35 7, 358 Hurko Józef (1828-1901), gen.-guberna- tor Petersburga 1879 i Królestwa Polskiego 1883-1894 352, 367, 370, 403, 410 . Ibrahim pasza (1789-1848), s. Mehmeta Alego, dowódca wojsk egipskich 304, 309, 310 Ignatiew Mikołaj (1832-1908), poseł ro- syjski w Turcji 1864 -1877, min. spraw wewnętrznych 1881-1882 360, 362 - 364 Igor (um. 945), ks. kijowski 27-29 Igor (um. 1059), s. Jarosława Mądrego, ks. wołyński od 1054 r. 38, 39 Igor (1151-1202), ks. nowogrodzko-sie- wierski, bohater eposu 92 Imeretyński Aleksander (1837-1900), ks. gen.-gubernator Królestwa Polskiego 1897 - I 900 410 Innocenty IV, papież 1243 -1254 69 Irena (um. 1603), siostra Borysa Godu- nowa 118, 12l Istomin Włodzimierz (I 809 - I 855), kontr- admirał rosyjski 3l6 lstomina Awdotia (1799-1848), tancerka rosyjska 480 Iszutin Mikołaj (1840-1879), rewolucjo- nista rosyjski 348 Iwan I Kalita (ur. 1304), ks. moskiew- ski 1325-1340, w. ks. włodzimier- ski 1328 -1340 63 - 66 Iwan II Piękny (ur.1326), ks. moskiewski, w. ks. włodzimierski 1353-1359 67, 68 lwan III Srogi (ur. 1440), w. ks. mo- skiewski I 462 -1505 78, 82 - 91, 94, 96 Iwan IV Groźny (ur. 1530), w. ks. mo- skiewski od 1533 r.. pierwszy car rosyjski 1547 -1584 96 - 99, IOI,102, I04- lll, Il3- ll8, 122, 124, )25, l29,13I, l32, l47, I55, l70, l72, l83 545 Iwan V (ur. 1666), w. 1. 1682-1696 car wespół z Piotrem 1 l77, 178, 180, 203, 204, 209 Iwan V1 (1740-1764), imperator rosyj- ski 1740-1741 209, 2I0, 217, 219, 220 Iwan (1496.-1534), ostatni ks. riazański 1500-1521 91 Iwan(1554-1581),s. Iwana Groźnego 118 lwanow Iwan (um.1869), członek organi- zacji narodnickiej 348 Iwanow Lew (1834-1901), choreograf rosyjski 480 Iwanow Mikołaj (1851-1919), gen. ro- syjski 487 Izasław, s. Jarosława Mądrego, ks. ki- jowski 1054-1078 (z przerwami) 38-41 , Izwolski Aleksander (1856-1919), min. spraw zagranicznych 1906 -1910 484 Izydor z Peloponezu (um. 1463), me tropolita kijowski 77 Jabłoczkow Paweł (1847 -1894), elektro- technik rosyjski 464 Jagiellonowie, dynastia polska 137 Jan Kazimierz (1609-1672), kr. polski 1648-1668 l61, l87 Januszkiewicz Mikołaj (1868-1918), gen. rosyjski, szef sztabu 1914-1915 487, 491 Jarosław Mądry (ur. 978), ks. kijowski 1019-105430,32-36, 38-40, 43, 47 Jarosław Ośmiomysł, ks. halicki 1153- 1187 49 Jarosław (um. 1211), brat Aleksandra Newskiego, ks. nowogrodzki 59 Jarosław (1191-1246), s. Wsiewołoda "Duże Gniazdo", ks. perejasławski, w. ks. włodzimierski 1243-1246 55-57 Jaworski Stefan (1658-1722), metropo- lita riazański 193 Jefferson Thomas ( 1743 -1826), prezydent Stanów Zjednoczonych 1801-1809 394 Jegorow Borys (ur. 1937), kosmonauta radziecki 529 Jelisiejew Aleksy (ur. 1934), kosmonauta radziecki 531 Jermak Timofiejewicz (um.1585), ataman kozacki, zdobywca znacznej części chanatu sybirskiego 105, 106 Jermołaj-Erazm, rosyjski pisarz politycz- ny w XVI w. 172 Jermołowa Maria (1853-1928), aktorka rosyjska 478 Jerzy Długoręki (Jurij Dołgorukij, ur. ok. 1090), ks. włodzimiersko-suzdal- ski (rostowsko-suzdalski) 1 I 25 -1157 44 Jerzy II (ur. ok. 1188), w. ks. włodzi- mierski 1212-1238 45, 51, 55 Jerzy, s. Daniela, ks. moskiewski 1303- 1325, w. ks. włodzimierski 1318- 1322 62, 63 Jerzy (1374-1434), ks. galicki, brat Wa- syla I 76 Jerzy (1480-1536), brat Wasyla III 96 Jerzy z Podiebradów, kr. czeski 1458- 1471 83 Joachim, patriarcha rosyjski 1674-1690 158, 177, 180 Jonasz (um. 1461), biskup riazański 77, 78 Józef II (ur. 1741), cesarz rzym.-niem. 1780-1790 234, 237 Judenicz Mikołaj (1862-1933), gen. ro- syjski 518 Jusupow Feliks (1887-1967), ks., uczest- nik zabójstwa Rasputina 496 Kachowski Piotr (1797-1826), dekabry- sta 278, 279 Kaganowicz Łazar (ur. 1893), radziecki działacz partyjny i państwowy 527 Kalajew Iwan (1877-1905), bojowiec eserowski, zabójca w. ks. Sergiusza 429 Kalinin Michał (1875-1946), działacz bolszewicki 457 Kamieniew Lew (1883-1936), działacz bolszewicki Sl4 Kankrin Jegor (Georg Cancrin, 1774- 1845), min. finansów 1823-1844 295 546 Kantemir Antioch (1708-1744), pisarz i poeta rosyjski 243 Karakozow Dymitr (1840-1866), rewo- lucjonista rosyjski 348, 35l Karamzin Mikołaj (1766-1826), pisarz i historyk rosyjski 246, 462, 471 Karol Wielki (742-814), kr. Franków od 768 r., od 800 r. cesarz rzymski l7 Karol II (ur. 1661), kr. hiszpański 1665- 1700 183 Karol XII (ur.1682), kr. szwedzki 1697- 1718 183-I89 Karol Fryderyk, s. Augusta III, ks. kur- landzki 1758 -1762 225 Karol Leopold (1678-1747), ks. meklem- burski 209 Karpowicz Piotr 1874-1917), działacz eserowski, zabójca Bogolepowa 417 Karsawina Tamara (ur. 1885), tancerka rosyjska 480 Katarzyna 1 (Skawrońska, ur. 1684), carowa rosyjska 1725-1727 202, 203 Katarzyna II (Zofia Augusta Anhalt- -Zerbst, ur. 1729), carowa rosyjska 1762-1796 212, 215-225, 227, 228, 232, 234 - 242, 245, 246, 249 - 253, 280, 364, 368, 394, 479 Katarzyna (1691-1733), c. Iwana V, siostra carowej Anny 209 Katkow Michał (1818-1887), publicysta rosyjski 366, 367, 473 Kawiełin Konstanty (1818-1885), histo- ryk i filozof rosyjski 297, 335, 462 Kazakow Matwiej (1738-1812), architekt rosyjski 247 Kazimierz Jagiellończyk (ur. 1427), kr. polski 1447-1492, od 1440 r. w. ks. litewski 83, 85 Kazimierz Odnowiciel (ur. 1016), ks. pol- ski 1034-1058 34 Kellogg Frank (1856-1937), polityk ame- rykański 52l Kettler Ferdynand (1655-1737), ks. kur- landzki od 1711 r., ostatni z dy- nastii Kettlerów 209 Kettler Fryderyk Wilhelm ( 1692 -1711 ), ks. kurlandzki od 1698 r. 205 Kettler Gotthard ( 1517 -1587), ostatni mistrz zakonu kawalerów mieczo- wych, ks. kurlandzki od 1561 r. 7Dl Kettlerowie, dynastia panująca w Kur- landii 1561-1737 209 Kibalczyc Mikołaj (1853-1881), rewolu- cjonista rosyjski, narodnik 353, 357 Kiereński Aleksander (1881- )970), min. sprawiedliwości, potem wojny i ma- rynarki w Rządzie Tymczasowym, od lipca 1917 r. premier 499, 50l, 505, 509 - 515 Kij, legendarny pierwszy ks. kijowski (pierwsza poł. IX w.) 25 Kiriejewski Iwan (1806-1856), filozof rosyjski, słowianofil 285, i91 Kiriejewski Piotr (1808-1856), rosyjski badacz folkloru, słowianofil 29I Kirow Sergiusz (1886-1934), dżiałarr bolszewicki 523 Kisielow Paweł (1788-1872), hr., gen., min. dóbr państwowych 1837-1856 294 Klimuk Piotr (ur. 1942), kosmonauta radziecki 533 Kluczewski Wasyl (1841-1911), historyk rosyjski 463 Koczubej Wiktor (1768-1834), hr., przy- jaciel Aleksandra I, min. spraw we- wnętrznych 1802 -1807 i 1819 -1823 252, 283 Kokowcow Włodzimierz (1853-1943), min. finansów 1904-1905 i 1906- 1914, premier 1911-1914 457, 458 Koloman (1208-1241), królewicz węgier- ski, kr. halicki 1215-1216 i 1219- 1221 49 Kołczak Aleksander (1873-1920), admi- rał rosyjski 518 Kołosowa Aleksandra (1802-1880), tan- cerka rosyjska 480 Komarow Włodzimierz (1927-1967), ko- smonauta radziecki 529, 530 Konaszewicz Sahajdaczny Piotr (um. 1622), hetman kozacki 146 Konoplannikowa Zinaida (1879-1906), bojowniczka eserowska 442 Konopnicka Maria (1842-1910), poetka polska 473 54 Konrad Mazowiecki (1187-1247), ks. na Mazowszu i Kujawach od r. 1202 49 Konstanty (1779-1831), s. Pawła I, w. ks., naczelny wódz wojsk polskich w Królestwie 1816-1830 235, 236, 271, 277, 281, 307 Konstantyn IX Monomach, cesarz bizan- tyjski 1042 -1054 41 Korff Modest (1800-1876), rosyjski dzia- łacz państwowy 321 Koriatowicze, jedna z gałęzi rodu Gie- dyminowiczów 70 Korniłow Ławr (1870-1918), gen., głów- nodowodzący armii rosyjskiej lipiec- -sierpień 1917 r. 510-513 Korniłow Włodzimierz (1806-1854), wi- ceadmirał rosyjski. 316 Korolenko Włodzimierz (1853-1921), pi- sarz rosyjski 368, 469 Kostomarow Mikołaj (1817-1885), histo- ryk rosyjski 30Ą 463 Kosygin Aleksy (ur. 1904), przewodni- czący Rady Ministrów ZSRR 529 Kościuszko Tadeusz (1746-1817), gen. i naczelnik powstania 1794 r. 240 Kotzebue Otton (1788-1846), żeglarz rosyjski 465 Kowalewska Zofia (1850-1891), mate- matyk rosyjski 464 Kramskoj Iwan (1837-1887), malarz ro- syjski 474, 540 Kraszewski Józef Ignacy (1812-1887), pisarz polski 254 Krawczyński Sergiusz (1851-1895), re- wolucjonista rosyjski, zabójca Mie- ziencowa 349 - 35l Kritski Michał, uczestnik kółka konspi- racyjnego (1827) 296 Kritski Piotr, uczestnik kółka konspira- cyjnego 296 Kritski Wasyl, uczestnik kółka konspi- racyjnego 2% Kropotkin Dymitr (um. 1879), guberna- tor charkowski 351 Kropotkin Piotr (1842-1921), filozof i działacz rewolucyjny, teoretyk anar- chizmu 349 Krupska Nadzieja (1869-1939), działacz- ka rewolucyjna, ż. Lenina 38I, 457 Krusenstern Iwan (1770-1846), admirał, podróżnik rosyjski 465 Kryłow Iwan (1769-1844), bajkopisarz rosyjski 468, 474 Krymow Aleksander (1871-1917), gen. rosyjski 511 Krzesińska Matylda (1872-1972), tancer- ka rosyjska pochodzenia polskiego 480 Krzyżanowski Gleb (1872-1959), rewo- lucjonista rosyjski 381 Krzyżanowski Seweryn (1787-1839), pol- ski działacz patriotyczny 276 Ksenia (um. 1622), c. Borysa Goduno- wa 128 Ksenia (um. 1631), ż. Fiodor Roma- nowa (Filareta) I22 Kubasow Walery (ur. 1935), kosmonauta radziecki 531 Kuczum (um. ok. 1600), ostatni chan sybirski 105 Kuindżi Archipiusz (1842-1910), malarc rosyjski 475 Kukolnik Nestor (1809-1868), pisarz rosyjski 285 Kulibin Iwan (1735-1818), wynalazca . rosyjski 245 Kupecky Jan (1667-1740), malarz czeski 189 Kurbski Andrzej (1528-1583), ks., wy- raziciel poglądów opozycji bojarskiej 98, 109, 110, 172 Kuropatkin Aleksy (1848-1925), min. sprawwojskowych 1898 -1904, głów- nodowodzący w wojnie z Japonią, 433 Kuskowa Katarzyna (1869-1958), rosyj- ska działaczka społeczna 384 Kutuzow Michał ( 1745 -1813), feldmar- szałek rosyjski 264, 265, 476 Kwiatkowski Aleksander (1853-1880), rewolucjonista-narodnik 353, 356 Laharpe Fryderyk Cezar (1754 - 1838), Francuz, wychowawca Aleksandra 1 250, 251 548 Lampi Giovanni Battista (1751-1830), malarz włoski 539 Lapunow Prokop (um. 1611), wojewoda riazański I41 Laudon Gedeon Ernest (1717 -1790), gen. austriacki ll3 Launitz Włodzimierz von der (1855- 1906), naczelnik miasta Petersbur a 442 Lebiediew Walentyn (ur. 1942), kosmo- nauta radziecki 533 Lefort Franz (1656-1699), Szwajcar, admirał w służbie ros: jskiej IRI, 182 Lelewel Joachim (1786-1861), historyk polski, prof. uniwersytetu wileńskie- go 254 Lenin Włod imierz Iljicz (Uljanow,1870- 1924), najwybitniejszy teoretyk mark- sizmu XX w., twórca państwa ra- dzieckiego 289, 328, 362, 379-382, 384, 385, 387, 388, 424, 428, 430, 433, 439, 454, 455, 457, 463, 473, 493, 494, 503-506, 508, 514-5l6, 518, 520, 530, 53l Leonow Aleksy (ur. 1934), kosmonauta radziecki 529 Lermontow Michał ( 1814 -1841 ), poeta rosyjski 289, 328, 467, 468, 470 Leshaft Piotr (1837-1909), pedagog i le- karz rosyjski 464 Lesowski Stefan (1817-1884), admirał rosyjski 397 Leszczyński Stanisław (1677-1766), kr. polski 1704-1709 i 1733-1736 186, 187, 209 Leszek Biały (ur. 1186), ks. krakowski 1194-1227 49 Lewitan Izaak (1861-1900), malarz ro- syjski 475 Liniewicz Mikołaj (1838-1908), gen. ro- syjski, głównodowodzący w wojnie z Japonią 433 Lisiański Jerzy (1773-1837), podróżnik rosyjski 465 Lisowski Aleksander (um. 1616), dowód- ca oddziałów najemnych - lisowczy- ków 145 549 Litke Fiodor (1797-1882), admirał i geo- graf rosyjski 465 Litowczenko Aleksander (1835-1890), malarz rosyjski 539 Loris-Mielikow Michał (1825-1888), gen.-gubernator charkowski, min. sprawwewnętrznych 1880-1881352, 355, 356, 359, 360, 362, 426 L&wenhaupt Adam (1659-1719), gen. szwedzki 187 Ludwik XVI (1754-1793), kr. francuski 1774 -1792 238, 239 Ludwik Filip (1773-1850), kr. francuski 1830-1848 284, 311 Ludwik Napoleon (1808-1873), prezy- dent Francji 1848 -1852, cesarz Na- poleon I11 1852-1870 299, 3l2; 391- 393 Lwow Jerzy (1861-1925), ks., działacz ziemski, premier Rządu Tymczaso- wego 497, 501, 505, 508, 509 Łanskoj Sergiusz (1787-1862), min. spraw wewnętrznych 1855-1861 32l Ławrow Piotr (1823-1900), teoretyk na- rodnictwa 346, 347 Łazariew Michał ( 1788 -1851), podróżnik rosyjski 465 Łazariew Wasyl (ur. 1928), kosmonauta radziecki 533 Łobaczewski Mikołaj (1792-1856), ma- tematyk rosyjski 463 Łodygin Aleksander (1847-1923), elek- trotechnik rosyjski 464 Łomonosow Michał (1711-1765), uczony rosyjski 212, 244 Łukasiński Walerian (1786-1868), polski działacz patriotyczny 276 Łunaczarski Anatol (1875-1933), dzia- łacz socjaldemokratyczny, pisarz i krytyk 454 Magnicki Michał (1778-1855), kurator kazańskiego okręgu szkolnego 267 Magnus (1540-1583), brat kr. duńskie- go Fryderyka I1, osadzony przez Iwana Groźnego w Gzęści Inflant jako król I09, I76 Mahmud II (ur. 1785), sułtan turecki 1808-1839 306, 309, 310 Majakowski Włodzimierz (1893-1930), poeta rosyjski 470 Majkow.Apollon (1821-1897), poeta rosyjski 470 Makarow Aleksander (1857-1919), min. spraw wewnętrznych 1911-1912 456 Makarow Oleg (ur. 1939), kosmonauta radziecki 533 Makarow Stefan (1849-1904), admirał rosyjski 432 Makary (1482-1563), metropolita mos- kiewski l73 Makłakow Wasyl (1870-1957), rosyjski działacz liberalny 439 Makow Lew (1830-1883), min. spraw wewnętrznych 1878 -1880 360 Maksimow Aleksy (1810-1865), malarz rosyjski 539 Maksymilian II (ur. 1527), cesarz rzym.- -niem. 1564-1576 109 Malenkow Jerzy (ur. 1902), przewodni- caący Rady Ministrów ZSRR 1953- 1955 526, 527 Mamaj (um. 1380), chan Złotej Ordy 72, 73, 75 Mamin-Sibiriak Dymitr (właśc. Mamin; 1852-1912), pisarz rosyjski 469, 480 Maria (um. 1608), ż. Iwana Groźnego 118-120 . Maria Fiodorowna zob. Dorota Augusta Maria (1711-1729), c. Aleksandra Mien- szykowa 204, 207 Markow Mikołaj (Markow drugi, ur. 1866), reakcyjny działacz polityczny 446 Marks Karol (1818-1883), twórca socja- lizmu naukowego 374, 378 Marliński zob. Bestużew Aleksander Martos Iwan (ok. 1752-1835), rzeźbiarz rosyjski 478 Martow L. (Zederbaum Juliusz, 1873- 1923), działacz socjaldemokratyczny, mienszewik 38l, 385, 388 Macyna Mniszchówna (1588-1614), ż. Samozwańców 126, I30, l3l, I36, I39, l4/, l43, I44 Matwiejew Andrzej (1701-1739), malan rosyjski 244 Matwiejew Artamon (1625 -1682), bo- jarzyn 174, I 78 Matwiejewa zob. Pawłowa Mazepa Iwan (1644-1709), hetman Ukra- iny Zadnieprzańskiej od 1687 r. 187 Mehmet Ali (1769-1849), pasza Egiptu 1808 -1848 304, 309, 3 I I Mendelejew Dymitr (1834-1907), chemik rosyjski 464 Mendog (Mindowe, um. 1263), ks. litew- ski od ok. 1235 r., w 1253 r. otrzymał tytuł królewski 69 Mengli-Girej, chan krymski 1468-1515 84, 85, 92 Mereżkowski Dymitr (186S -1941), pisarz rosyjski 470 Metternich Klemens (1773 -1859), kan- clerz austriacki 271 Meyerhold Wsiewołod (1874-1940), re- żyser i aktor rosyjski 478 Miaskowski Mikołaj (1881-1950), kom- pozytor rosyjski 479 Miasojedow Sergiusz (1865 -1915), puł- kownik rosyjski 490 Michajłow Aleksander (1855 -1884), re- wolucjonista rosyjski, narodnik 350, 352, 353, 356 Michajłow Michał (1829-1865), rewo- lucyjny demokrata rosyjski 329 Michajłow Piotr zob. Piotc I Michajłow Tymoteusz (1859-1881), na- rodnik 357 Michajłowski Mikołaj (1842-1904), soc- jolog i publicysta rosyjski 348 Michał (1271-1318), ks. twerski od r. 1286, w. ks. włodzimierski 1304- 1318 62, 63 Michał (ur. 1333), ks. twerski 1367- 1399 7l Michał (1453 - um. po 1505), ostatni ks. twerski 1461-1485 85 Michał Olelkowicz (um. 1481), ks. z ro- dziny Giedyminowiczów 83 - 85 Michał Romanow (ur. 1596), car rosyj- ski 1613-1645, założyciel dynastii 550 I22, l43-145, l47, 148, 150, 168, 169, I 73 Michał (1878-1918), w. ks., brat Mi- kołaja II 497, 501 Michelson Iwan (1740-1807), gen. ro- syjski 230 Miciński Tadeusz (1873-1918), pisarz polski 473 Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta polski 254, 299 Miechowita Maciej (1457-1523), kroni- karz polski I 74 Miecznikow Ilja (1845-1916), embriolog rosyjski 464 Mienszykow Aleksander (1673 -1729), ro- syjski mąż stanu, przyjaciel Piotca 1 l81, 187, 188, 203, 204, 207 Mienszykow Aleksander (1787-1869), ks., dowódca wojsk rosyjskich w woj- nie krymskiej 3l5, 316 Mieszczerski Włodzimierz (1838-1914), ks., wydawca "Grażdanina" 367 Mieziencow Mikołaj (1827 -1878), gen., szef III Oddziału 1877-1878 359 Mikłucho-Makłaj Mikołaj (1846-1888), podróżnik rosyjski 465 Mikołaj I (ur. 1796), imperator rosyjski 1825-1855 277, 278, 280-284, 286, 287, 292-295, 297, 298, 303, 304, 307, 3l0-314, 317, 320, 341, 366, 367, 409, 462, 478 Mikołaj I1 (ur. 1868), ostatni imperator rosyjski 1894-1917 370, 409-411, 4I6, 434, 443, 45I, 452, 484, 491, 498, 500 Mikołaj (1843-1865), w. ks., najstarszy s. Aleksandra II 360 Mikołaj Mikołajewicz (1856-1929), w. ks., naczelny wódz armii rosyjskiej 1914-1915 409, 487, 488, 49l, 497, Sl0 Milica (1866-1951), ż. w. ks. Piotra Mi- kołajewicza 409 . Milukow Paweł (1859-1943), historyk, przywódca partii kadeckiej, min. spraw zagranicznych w Rządzie Tym- czasowym 439, 496, SOl, 504 Milutin Dymitr (1816-1912), hr., feld- marszałek, min. spraw wojskowych 1861-1881 339, 340, 359, 360 Milutin Mikołaj (1818-1872), rosyjski działacz polityczny 321 Miłoradowicz Michał (1771-1825), hr., gen.-gubernator petersburski 278 Miłosławscy, rodzina pierwszej ż. cara Aleksego 150, 177 Miłosławska Maria (1625-1669), pierw- sza ż. cara Aleksego 177 Miłosławskie, siostry, małżonki cara Alek- sego i bojarzyna Borysa Morozowa l50 Min Jeczy (185S-1906), gen., dowód- ca siemionowskiego pułku gwardii 442 Minin Kuźma (um. 1616), kupiec niżno- nowogrodzki, współorganizatoc po- spolitego ruszenia 141, 478 Minor Osip (1861-1932), działacz ese- rowski 389 Mirowicz Wasyl (1740-1764), oficec ro- syjski 220, 221 Mniszech Jerzy (um. 1613), wojewoda sandomierski 126, l31, 136 Mohiła Piotr (1596-1647), archimandry- ta Ławry Peczerskiej 175 Moisiejenko Piotr (18S2-1923), działacz robotniczy 376 Mołotow Wiaczesław (ur. 1890), polityk radziecki 527 Montferrand August (1786-1858), archi- tekt francuski 476, 477 Monteskiusz Karol (Montesquieu,1689- 1755), prawnik i filozof francuski 219, 223 Morozow Borys (ok. 1590 -1662), bo- jarzyn l50, l51, l58 Morozow Gleb (daty życia nieznane), brat Borysa l58 Morozow Mikołaj (1854-1946), rewolu- cjonista rosyjski, narodnik 353, 356 Morozow Sawwa (1862-1914), przemy- słowiec rosyjski 376, 377 Morozowa Teodozja (um. 1672), boja- ressa rosyjska I58 Mozżuchin Iwan (1889-1939), rosyjski aktor filmowy 480 S Sl Mścisław um. 1036), ks. tmutarakański, brat Jarosława Mądrego 33 Mścisław (ur. 1076), s. Włodzimierza Monomacha, ks. kijowski l125- 1132 4l Mścisławiec Piotr (um. o.k. 1580), dru- karz rosyjski 172 Mścisławski Fiodor (um. 1622), ks. 138 Murawiow Michał (1757-1807), pisarz rosyjski, jeden z nauczycieli Aleksan- dra I 250, 251 Murawiow Michał ("Wieszatiel", 1794- 1866), gen. rosyjski, gen.-gubernator litewski 1863 -1865 334, 367 Murawiow Nikita (1796-1843), deka- brysta 273 - 276 Murawiow-Apostoł Sergi usz ( 1796- 1826), dekabrysta 273, 274, 279, 328 Muromcew Sergiusz (1850-1910), kadet, przewodniczący I Dumy 440 Musin-Puszkin Aleksy (1744-1817), hr., historyk i kolekcjoner, wydawca Slo- ssůa o Kůyprawie Igora 92 Musorgski Modest (1839-1881), kompo- zytor rosyjski 479 Miiller Gerard (1705-1783), uczony ro- syjski, Niemiec z pochodzenia 23 Miinnich Burkhard (1683 -1767), Nie miec, działacz wojskowy.w służbie rosyjskiej 208 - 211 Myszkin Hipolit (1848 -1885), rewolucjo- nista rosyjski 350 Nachimow Paweł (1802-1855), wice- admirał rosyjski 313, 3l6 Nadieżdin Mikołaj (1804-1856), publicy- sta i krytyk rosyjski 285, 286 Napoleon Bonaparte (1769 -1821), cesarz Francuzów 1804-1814 i 1815 241, 242, 256 - 258, 261- 266, 268 Napoleon III zob. Ludwik Napoleon Naryszkina Natalia (1651-1694), druga ż. cara Aleksego, matka cara Piotra I 177, 178 Naryszkinowie, rodzina drugiej ż. cara Aleksego l77, 178 Natanson Marek(1850-1919), rewolucjo- nista rosyjski 349, 350 Nazimow Włodzimierz (1802 -1874), gen.-gubernator wileński 321 Neron, cesarz rzymski 54 - 68 284 Nesselrode Karol (1780-1862), dyplo- mata rosyjski, min. spraw zagranicz- nych 1814-1856 39l Nestor (1053 - um. po 1113), współautor Pow'ieści doroc nej 41 Newelski (Niewielskoj) Genadiusz (1813 lub 1814 -1876), podróżni k rosyjski 398 Nieczajew Sergiusz (1847-1882), rewolu- cjonista rosyjski 348, 349 Niekrasow Mikołaj (1821-1877, wg n. st.1878), poeta rosyjski 470, 471, 474 Niekrasow Mikołaj (1879-1940), dzia- łacz kadecki, min. komunikacji i fi- nansów w Rządzie Tymczasowym 508 Niemirowicz-Danczenko Włodzimierz (1858-1943), reżyser i krytyk ro- syjski 478 Nikita (1841-19ź1), ks. Czarnogóry od r. 1860, kr. 1910-1918 409 Nikitienko Aleksander (180d-1877), li- terat, publicysta i cenzor 284, 286 Nikitin Afanasij (um. 1472), kupiec twer- ski, podróżnik 93 Nikitin Aleksy (ur. 1876), działacz mien- szewicki, min. poczt i telegrafów oraz spraw wewn. w Rządzie Tymczaso- wym 512 Nikitin Iwan (1688-1741), malarz rosyj- ski 244 Nikołajew Andrian (ur. 1929), kosmo- nauta radziecki 528, 531 Nikon (Nikita Minow, 1605-1681), pa- triarcha rosyjski 1652-1658 153, 156 - I59 Nixon Richard (ur. 1913), prezydent Stanów Zjednoczonych 1969 - 19?4 532, 533 Niżyńska (Nieżyńska) Bronisława (ur. 1891), tancerka rosyjska pochodzenia polskiego 480 Niżyński (Nieżyński) Wacław (1890- 1950), brat Bronisławy, tancerz ro- syjski 480 552 Nogaj (um. 1299), założyciel Ordy No- gajskiej 79 Nowikow Mikołaj (I744-1818), pisarz rosyjski 248, 249 Nowosilcow Mikołaj (1761-1836), poli- tyk rosyjski, przyjaciel Aleksandra 1 252 Obnorski Wiktor (1852-1919), założyciel Północnego Związku Robotników Rosyjskich 375, 376 Oboleński Eugeniusz (1796-1865), ks., dekabrysta 278 Oboleński Iwan (um. 1538), ks., faworyt Heleny Glińskiej 96 Odojewski Nikita (um. 1689), ks. 153 Ogariow Mikoła (1813-1877), rosyj= ski działacz rewolucyjny 297, 298, 33l Oleg (um. 912), ks. kijowski 26-28 Oleg (um. 1402), ks. riazański 72 Olelkowicz zob. Michał Olelkowicz Olga (um. 969), ż. Igora, rządziła Ru- sią Kijowską w okresie małoletności syna 945-957 29 Olgierd (ur. ok. 1296), w. ks. litewski 1345 -1377 70, 7l, 74, 83, l37 Olmiński (Aleksandrow) Michał (1863- 1933), działacz socjaldemokratyczny 457 Ordin-Naszczokin Atanazy (Afanasij, 16U5-1681), polityk i dyplomata ro- syjski 164, 174 Orłow Aleksy (1737-1807), hr., polityk rosyjski 216, 2l7 Orłow Fiodor (1741-1796), hr. 2l6, 217 Orłow Grzegorz (1734=1783), hr., poli- tyk rosyjski, faworyt Katarzyny II 2l6, 277 Orłowski Borys (właśc. Smirnow, 1793- 1837), rzeźbiarz rosyjski 476, 478 Orzeszkowa Eliza (1841-1910), pisarka polska 473 Osman-pasza (1832-1900), dowódca gar- nizonu tureckiego w Plewnie 403 Osterman Andrzej (1687-1747), polityk rosyjski pochodzenia niemieckiego 204, 208, 2I0 553 Ostromir, posadnik nowogrodzki (XI w.) 4l Ostrowski Aleksander (1823-1886), ro= syjski pisarz dramatyczny 469, 478 Otriepiew zob. Dymitr Samozwaniec I Pacajew Wiktor (1933-1971), kosmo- nauta radziecki 531 Padlewski Zygmunt (1835-1863), gan. polski, członek tajnego Koła Oficer- skiego, jeden z działaczy i przy- wódców w okresie powstania stycz- niowego 330 Pahlen Piotr (1745-1826), hr., gen.-gu- bernator Petersburga 242 Palmerston Henry (1784-1865), angielski mąż stanu 395 Panaje v Iwan (1812-1862), pisarz i pu- blicysta rosyjski 471 Panin Borys zob. Sturmer Panin Nikita (1718-1783), dyplomata rosyjski 219 Pantelejew Longin (1840-.1919), rewolu- cyjny demokrata rosyjski 331 Paskiewicz Iwan (1782-1856), feldmar- szałek rosyjski, namiestnik Króle- stwa Polskiego 1832-1856 305, 307, 312 Paweł I (ur. 1754), imperator rosyjski 1796-1801 2l7, 2l9, 239-242, 247, 249, 250-252, 256, 280, 281, 462 Pawłow Iwan (1849-1936), fizjolog ro- syjski 464 Pawłowa (właśc. Matwiejewa) Anna (1881-1931) 480 Perowska Zofia (1853-1881), rewolucjo- nistka rosyjska 349, 350, 353, 357 Pestel Paweł (1793-1826), dekabrysta, przywódca Towarzystwa Południo- wego 273-276, 279, 328 Petipa Mariusz (1822-1910), choreograf francuski, dyrektor baletu w Peters- burgu 480 Pichno Dymitr (1853- l913), ekonomista rosyjski, reakcyjny działacz politycz- ny 450, 451 Pierieswietow lwan, rosyjski pisarz po- lityczny XV1 w. 99, l72 Pieńewłerzew Paweł, eserowiec, min. spra- wiedhwości w Rządzie Tymczaso- wym 505 Pierow Wasyl (1834-1884), malarz ro- . syjski 474, 540 Pieszkow zob. Gorki Pietraszewski zob. Butaszewicz-Pietra- szewski Pietrunkiewicz Iwan (1844-1928), dzia- łacz ziemski 422, 439 Piłsudski Bronisław (1866-1918), polski badacz folkloru Ajnów i Gilaków 466 Pimen (um.1571), arcybiskup nowogrodz- ki od 1559 r. 114 Pimen (um. 1389), metropolita kijowski 93 Pimienow Stefan (1784-1833), rzeźbiarc rosyjski 478 Piotr I (pseud. Michajłow Piotr, ur.1672), car rosyjski 1682-1696 wespół z bra- tem Iwanem V, samodzielnie 1696- 1725, od r. 1721 imperator 173, l77, 178, 180-204, 207-210, 212, 215, 242, 243, 290, 363 Piotr II (ur. 1715), imperatoc 1727- 1730 204, 207, 208 ' . Piotr III (Karol Piotr Ulryk, ur. 1728), ks. holsztyński, imperator Rosji 1762 212, 214-217, 224, 230, 239, 240 Piotr (Ilja Gorczakow), samozwaniec, rze- komo s. cara Fiodora (pocz. XVII w.) 132, 133 Piotr Mikołajewicz (1864-1931), w. ks. 409 Pirogow Mikołaj (1810-1881), pedagog rosyjski 464 Pisariew Dymitr (1840-1868), krytyk rosyjski 468 Plechanow Jerzy (1856-1918), działacz w ruchu robotniczym i teoretyk mark- sizmu 350, 352, 378, 385, 388, 428, 463 Plehwe Wacław (1846-1904), min. spraw wewnętrznych 1902-1904 420-423, 426 Pleszczejew Leoncjusz (um. 1648), naczel- nik Prikazu Ziemskiego ISI Pliniusz Młodszy (ok. 61-114), pisari rzymski IS Pobiedonoscew Konstanty (1827-1907), polityk rosyjski, oberprokurator Sy- nodu 1880-1905 359, 360, 366, 410 Podgorny Mikoła (ur. 1903), przewodni- czący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR 529 Pogodin Michał (1800-1875), historyk i publicysta rosyjski 461, 462 Pojarkow Wasyl, podróżnik rosyjski w XVII w. 176 Pokrowski Michał (1868-1932), historyk rosyjski i radziecki 463 Polewoj Mikołaj (1796-1846), historyk i publicysta rosyjski 285, 462 Poliwanow Aleksy (1855-1920), min. wojny 1915-1916 490 Połocki zob. Symeon Połocki Połoński Jakub (1819 - 1898), poeta ro- syjski 470 Połzunow Iwan (1728-1766), wynalazca rosyjski 245 Poniatowski Józef (1763-18,13), ks., gen. polski, uczestnik wojen napoleoń- skich 265 Popow Aleksander (1859-1906), fizyk rosyjski 464 Popow Andrzej (1821-1898), admirał rosyjski 397 Po_powicz Paweł (ur. 1930), kosmonauta radziecki 528, 533 Pososzkow Iwan (1652-1726), teoretyk merkantylizmu rosyjskiego l96, 243 Possevino Antonio (1534-1611), dyplo- mata papieski Il7 Potebnia Andrzej (1838-1863), porucz- nik, założyciel tajnej organizacji ofi- cerów rosyjskich w Polsce 334 Potiomkin Grzegorz (1739-1791), poli- tyk rosyjski, fawocyt Katarzyny II 235 - 238 Potresow Aleksander (1869-1934), dzia- łacz socjaldemokratyczny 385 Pożarski Dymitr (1578-1642), ks., do- wódca pospolitego ruszenia w 1611 r. l41- I43, 478- 554 Priesniakow Andrzej (18S6-1880), rewo- lucjonista rosyjski, narodnik 356 Prokopowicz Teofan (1681-1736), arcy- biskup nowogrodzki 243 Prus Bolesław (1847-1912), pisarz pol- ski 473 Przewalski Mikołaj (1839-1888), podróż- nik rosyjski 465 Ptolemeusz Klaudiusz (ok. 100-168), uczony grecki 15 PugaczowJemelian(17401ub 1742-1775), przywódca wojny chłopskiej 229- 231, 233, 249, 293 Pułaski Kazimierz (1747-1779), gen. pol- ski, konfederat barski 226 Puryszkiewicz Włodzimierz (1870-1920), prawicowy działacz rosyjski 446, 496 Puszkin Aleksander (1799-1837), naj- większy poeta rosyjski 289, 296, 328, 466-468, 470, 471 Quarenghi Giacomo (1744-1817), archi- tekt włoski 247, 476 Rachmaninow Serg:iusz (1873-1943), kompozytor rosyjski 479 Radiszczew Aleksander (1749-1802), pi- sarz i myśliciel rosyjski 249, 253, 272 Radoneżski Sergiusz (właśc. Bartłomiej Ki- riłłowicz, um. 1391), mnich ruski, założyciel klasztoru Troicko-Siergi- jewskiego 94 Radziwiłł Kacol (1734-1790), magnat litewski 225 Rasputin Grzegorz (1872-1916), faworyt rodziny Mikołaja 11 ĄIO, 495, 496 Rastrelli Bartłomiej ( 1700 -1771 ), archi- tekt rosyjski, z pochodzenia Włoch 24 7 Razin Stefan (ok. 1630-1671), Kozak doński, przywódca powstania chłop= skiego 164, l66, l67, 230 Razumowski Aleksy (1709- I771), hr., fa- woryt carowej Elżbiety 2ll Razumowski Cyryl (1728-1803), hr., ostatni hetman Ukrainy 2ll, 221 Rennenkampf Paweł (1854-1918), gen. rosyjski 489 Repnin Mikołaj (1734-1801), ks., dy- plomata rosyjski 225, 226 Riepin Ilja (1844-1930), malarz rosyj- ski 474 Rimskij-Korsakow Aleksander (1753- 1840), gen. rosyjski 24l Rimskij-Korsakow Mikołaj (t844-1908), kompozytor rosyjski 479, 480 Rodiczew Fiodor (1856-1933), działacz partii kadetów 422, 439 Rodzianko Michał (1859-1924), działacz Związku 17 Października, przewo- dniczący III i IV Dumy 445, 457, 499, 500 Roman Mścisławicz (um. 1205), ks. wo- łyński i halieki 49, 50 Romanow Fiodor (Filaret, ok. 1550- 1633), ojciec cara Michała, od 1619 r. patriarcha rosyjski 121, 122, 132, 135, 138-l40, 143, 146, 156, 168 Romanowowie, dynastia-panująca w Ro- sji 1613-1917 127, I30, 132, 143, I46,177, 204, 212, 274, 284, 409, 410 Romodanowski Fiodor (ok. 1640-1717), ks., naczelnik prikazu Preobrażeń- skiego 193 Rossi Karol (1775-1849), arcliitekt ro- syjski 476, 541 Rostowcew Jakub (1803-1860), rosyjski działacz polityczny 321 Rościsław (ok. 1045-1067), wnuk Jaro- sława Mądrego, ks. tmutarakański od 1064 r. 47 Rościsławicze, jedna z gałęzi Ruryko- wiczów, panująca w księstwie ha- lickim 48 Rożestwieński (Rożdiestwieński) Zeno- biusz (1848-1909), admirał rosyjski 433 Różyński Roman (1575 -1610), jeden z dowódców wojskowych w służbie Samozwańców 134, 135 Rtiszczew Fiodor (1625-1673), doradca cara Aleksego l74 Rubinstein Antoni (1829-1894), kompo- zytor rosyjski 479 Rublow Andrzej (ok.1360-1430), mnich, malarz ruski 95 555 Rukawisznikow Mikołaj (ur. 1932), ko- smonauta radziecki 531, 533 Rumiancew Piotr (1725-1796), hr., po- lityk i dowódca 219, 222, 227 Runicz Dymitr (1778-1860), kurator pe- tersburskiego okręgu szkolnego 1821 -1826 267 Ruryk (um. 879), ks. nowogrodzki, za- łożyciel dynastii Rurykowiczów 22, 25-27 Rurykowicze, rodzina panująca na Rusi i w Rosji od IX w. do r. 1598 36, 43, 70, 74, 89, 120, 125, 137 Rybicki Jań (ur. 1849), współzałożyciel Związku Robotników Południowej Rosji 374 Rylejew Konrad (1795-1826), poeta ro- syjski, dekabrysta 274, 279, 328 Rysakow Mikołaj (1861-1881), uczestnik zamachu na Aleksandra II 357 Rzewuski Seweryn ( 1743 -1811 ), s. Wa- cława, poseł na sejm 1767 r. 226 Rzewuski Wacław (1706=1779), hetman polny koronny od 1752 r. 226 Sabler Włodzimierz (Diesiatowski,1845- 1929), oberprokurator Synodu 1911- 1915 487 Sadowski Prowiusz ( 1818 -1872), aktor rosyjski 478 Salomea (ok. 1212-1268), c. Leszka Bia- łego, ż. Kolomana halickiego, po śmierci męża mniszka 49 Saławat Jułajew (ur. 1752), Baszkir, jeden z dowódców Pugaczowa 230 Sałtykow Piotr (1698 lub 1700-1772), hr., feldmarszałek rosyjski 2l3 Sałtykow-Szczedrin Michał (1826-1889), pisarz rosyjski, satyryk 469 Samarin Jerzy (1819-1876), rosyjski dzia łacz społeczny, słowiańofil 29l Samsonow Aleksander (1859-1914), gen. rosyjski 489 Sapieha Jan Piotr (1569-1611), jeden z dowódców w służbie Dymitra Sa- mozwańca II l34 Sapieha Lew (1557-1633), kanclerz i het- man wielki litewski, przywódca po- selstwa polskiego do Moskwy w r. 1600 123 Sarafanow Giennadij (ur. 1930), kosmo- nauta radziecki 533 Saumakos, Scyta, przywódca powstania niewolników w Królestwie Bosporań- skim (druga poł. II w. p.n.e.) 13 Sawrasow Aleksy (1830-1897),.malarz rosyjski 475 Sazonow Jegor (1876-1910), eserowski bojowiec, zabójca Plehwego 423 Sazonow Sergiusz (1861-1927), min. spraw zagranicznych 1910 -1916 484, 496 Schilder (Szylder) Mikołaj (1842-1902), historyk rosyjski 462 Schl6zer August Ludwik (1735-1809), historyk niemiecki 23 Sergiusz (1857-1905), w. ks., s. Alek- sandra II 409, 419, 429 Sękowski Józef (1800-1858), zrusyfiko- wany Polak, orientalista 471 Sieczenow Iwan (1829-1905), biolog ro- syjski 464 Siemiewski Wasyl (1848-1910), historyk rosyjski 462 Siemion Dumny (Szymon Pyszny), ks. moskiewski i w. ks. włodzimierski 1340-1353 66, 67 Siemionow zob. Tienszański Siemionow Piotr Sienkiewicz Henryk (1846-1916), pisarz polski 473 Sierakowski Zygmunt (1827 -1863), re- wolucyjny demokrata polski 330 Sierno-Sołowiowicz Aleksander (1838- 1869), rewolucyjny demokrata rosyj- ski 329, 33I Sierno-5ołowiowicz Mikołaj (1834- 1866), rewolucyjny demokrata ro- syjski 329, 331, 332 Sieroszewski Wacław (1858-1945), pisarz polski 466, 473 Sierow Walentyn (1865-1911), malarz rosyjski 475 Siewastianow Witalij (ur. 1935), kosmo- nauta radziecki 531 Sipiagin Dymitr (1853-1902), min. spraw 556 wewngtrznych 1899 -1902 389, 41 l, 419-42l; 423 Skawrońska zob. Katarzyna I Śkobielew Matwiej (1885-1930), dzia- łacz mienszewicki, min. pracy w Rzą- dzie Tymczasowym 499, 505 Skopin-Szujski Michał (1586-1610), ks., dowódca wojsk rosyjskich l36-138 Skuratow Maluta (Grzegorz Bielski, um. 1573), jeden z przywódców oprycz- niny 113, 118, 122 Slepcow Aleksander (1835-1906), rewo- lucyjny demokrata rosyjski 331 Sławiniecki Epifaniusz (um. 1675), uczo- ny rosyjski 175 Słowacki Euzebiusz (1773-1814), prof. uniwersytetu wileńskiego 254 Słowacki Juliusz (1809-1849), poeta pol- ski 254 Smirnow zob. Orłowski Sołogub Fiodor (Tietiernikow, 1863- 1927), poeta rosyjski 470 Sołowiow Aleksander (1846-1879), re- wolucjonista rosyjski 352 Sołowiow Sergiusz (1820-1879), historyk rosyjski 462, 463 Sołowiow Włodzimierz (1853 -1900), filo- zof rosyjski 463 Sołtyk Kajetan (1715-1788), biskup kra- kowski 226 Sperański Michał (1772-1839), rosyjski mąż stanu 259-26l, 295, 474 Spiridow Grzegorz (1713-1790), admirał rosyjski 227 Stalin Józef (1879-1953), radziecki mąż stanu 524, 526 Stana zob. Anastazja Stanisław August Poniatowski (1732- 1798), kr. polski 1764-1795 225 Stanisławski Konstanty (Aleksiejew, 1863-1938), reżyser i aktor rosyj- ski 478 Stankiewicz Mikołaj (1813-1840), zało- życiel kółka dyskusyjnego w Mo- skwie 297 Staricki zob. Włodzimierz ks. na Staricy Starynkiewicz Konstanty (um.1906), gen., gubernator symbirski 442 Starynkiewicz Sokrates (1820 - I 892), pro- zydent miasta Warszawy 442 Stasow Wasyl (1769-1848), architekt rosyjski 476 Stefan Batory (ur.1533), kr. polski 1576- 1586 116 Stellecki Dymitr (ur. 187S), rzeźbiarz rosyjski 84 Stoessel Anatol (1848-1915), gen., do- wódca Portu Artura 433 Stoletow Aleksander (1839-1896), fizyk rosyjski 464 Stołypin Piotr (.1862-1911), min. spraw wewnętrznych i premier Rosji 1906- 1911 437, 440-442, 444-454, 457 Strawiński Igor (1882-1971), kompozy- tor rosyjski 479, 480 Stroganow Paweł (1772 -1817), hr., przy- jaciel Aleksandra I 252 Stroganow Sergiusz (1794-1882), gen., działacz polityczny 359 Stroganowowie, rodzina kupiecka, kolo- nizatorzy Uralu i Syberii l04, 105 Struś Mikołaj, dowódca załogi polskiej na Kremlu po odjeździe Gosiewskie- go 142 Struve Piotr (1870-1944), filozof i eko- nomista rosyjski 380, 381, 383, 384, 421, 422, 439, 454 Struys Jansz Janszoon (um. 1694), po- dróżnik i pisarz holenderski 539 Stryjkowski Maciej (1547-um. po 1582), historyk polski l 74 Sturmer Borys (Panin, 1848-1917), pre- mier Rosji 1916 487, 495, 496 Suchomlinow Włodzimierz (1848-1926), min. wojny 1909-1915 490, 495 Sungurow Mikołaj, przywódca kółka kon- spiracyjnego w Moskwie 1831 2Q5 Surikow Wasyl (1848-1916), malarz ro- syjski 474 Suworin Aleksy (1834-191?), wydawca rosyjski 367 Suworow Aleksander (1729-1800), ge- neralissimus rosyjski 2l9, 237, 238, 24l Sylwester (um. ok. 1566), protopop, do- radca Iwana Groźnego 98, I09 Symeon Połocki (1629-1680), mnich i pi- sarz 174, I75 Syneus, brat Ruryka (IX w.) 26 Szakłowity Fiodor (um. 1689), naczelnik prikazu Strzeleckiego l79, 180 Szamil (ok. 1798-1871), imam Dagesta- nu i Czeczenii 308, 309 Szatałow Włodzimierz (ur. 1927), kosmo- nauta radziecki 530, 531 Szczepkin Michał (1788-1863), aktor ró- syjski 478 Szczerbatow Michał (1733-1790), histo- ryk rosyjski 246 Szein Michał (um. 1634), bojarzyn 137, 146, 147 Szełgunow Mikołaj (1824-1891), rewo- lucyjny demokrata rosyjski 329, 331 Szemiaka Dymitr (1420-1453), s. Jerzego ks. galickiego, główny rywal Wasy- la II 76, 77 Szeremietiew Borys (1652-1719), hr., feldmarszałek rosyjski I85, 187 Szewczenko Taras (1814-1861), najwięk- szy poeta ukraiński 300, 481 Szmidt Piotr (1867-1906), lejtnant, przy- wódca buntu w Sewastopolu w r. 1905 435 Szonin Gieorgij (ur. 1935), kosmonauta radziecki 531 Szubin Teodot (1740-1805),. rzeźbiarz rosyjski 248 Szujscy, rodzina bojarska 96, l18, 138 Szujski Andrzej (um. .1543), ks., przed- stawiciel reakcji bojarsko-książęcej 97 Szujski Dymitr (um. 1613), brat cara Wasyla 138 Szujski Wasyl zob. Wasyl Szujski Szulgin Wasyl (ur. 1878), działacz frak- cji "nacjonalistów" SOI Szuwałow Iwan (1727-1797), prezydent rosyjskiej Akademii Sztuk Pięknych 211 Szuwałow Paweł (1830-1908), gen.-gu- bernator Królestwa Polskiego 1894- 1896 410 Szuwałow Piotr (1710-1762), polityk cosyjski 211 Szylder zob. Schilder Mikołaj Szypow Dymitr (1851-1920), działacz ziemski 439 Szyszkow Aleksander (1754-1841), min. oświaty 1824 -1828 287, 288 Śniadecki Jan (1756-1830), prof. uni- wersytetu wileńskiego 254 Śniadecki Jędrzej (1768-1838), prof. uni- wersytetu wileńskiego 254 Światopełk-Mirski Piotr (1857-1914), min. spraw wewnętrznych 1904- styczeń 1905 423, 426, 429 Światosław, ks. kijowski 945 - 972 29, 30, 36 Światosław (um. 1015), s. Włodzimierza Wielkiego 33 Światosław (1027-1076), s. Jarosława Mądrego, ks. czernihowski od r. 1054 i kijowski od r. 1073 38, 39 Światosław, s. Wsiewołoda "Duże Gnia- zdo", w. ks. włodzimierski 1246- 1248 56, 5 7 Świętopełk (ok. 980-1019), ks. kijowski 1015-1016 i 1018-lt119 33 Świętopełk (ur. 1050), s. Izasława, ks. kijowski 1093 -1113 40 Tacyt (ok. 55-120), historyk rzymski 14 Tamerlan (1336-1405), władca imperium mongolskiego 75, 477 Taniejew Sergiusz (1856-1915), kompo- zytor rosyjski 479 Tarle Eugeniusz (1875-1955), historyk rosyjski 463 Tatiszczew Sergiusz (1846-1906), histo- ryk rosyjski 462 Tatiszczew Wasyl (1686-1750), historyk rosyjski 243 Temudżyn (Dżyngis-chan, ur. ok. 1155), władca imperium mongolskiego 1206-1227 50, 5l Teodozja (1592-1594), c. cara Fiodora I l22 Tereszczenko Michał (1888-1956), prze- mysłowiec, min. finansów i spraw zagranicznych w Rządzie Tymczaso- wym 501, 505, 508, 512 558 L Thevet Andr (1502 -1590), podróżni francuski 91 Thon Konstanty (1794 -18g 1 ), archi e rosyjski 478 I Tienszański Siemionow P;otr (1827 r I 1914), uczony i podróżnik ros s li, 465 I i Tichomirow Lew (1852-1g23), row ' '; a "i, ,l lucjonista rosyjski, potem renegat 3s c ' Ą ri Tierieszkowa Walentyna (ur. 193 ), Ąa 1 c i smonautka radziecka S29 ,I""I/I Tietiernikow zob. Sołogub Fiodor Timiriazew Klemens (1843,1920), biolo II / rosyjski 464 Timur Kutłuk, chan Złotej Ordy ldr I I poł. XIV w.) 75 i" Titow Herman (ur. 1935), kosmonaq id9 radziecki 528 Tiutczew Fiodor (1803-1873) poeta o w syjski 470 Tkaczow Piotr (1844-18g5), teoret I narodnictwa 347 Tochtamysz (um. ok. 1407 , ch2n 8i , Ordy od 1377 r. i Złotej 0 1380-1395 73- 76, 1/5 Toczyski Paweł (1864-191g) Założ Stowarzyszenia Robotnikóv ' Pcl burskich 379 Todtleben (Totleben) EdWard (18I 1884), inżynier wojskowy, geh, syjski 316, 352 Tołstoj Dymitr (1823-1889), min. oś ty 1866 -1880, min. spraw ' trznych 1882-1889 3q/ 355 3 366 Tołstoj Lew (1828-1910), pisar I ski 451, 468, 470, 479 Tormasow Aleksander (17S2 -1 g 19I, rosyjski 263 Trepow Aleksander (1862-1928 , komunikacji 1915-1g16, pr 1916 496 Trepow Fiodor (1803 -18gg), nacu miasta Petersburga 35/ Tropinin Wasyl (1776-1857), ,na la syjski 540 Trubecki Dymitr (um. 1625), dA pospolitego ruszenia l41- / 3 den z organizatorów buntu na "Po- tiomkinie" 432 Wałujew Piotr (1814-1890), min. spraw wewnętrznych 1861-1868 335 Wannowski Piotr (1822-1904), gen. ro- syjski, min. wojny 1881-1898, oświa- ty 1901-1902 417, 4l8 Wasniecow Wiktor (1848-1926), malarz rosyjski 475 Wasyl (1241-1277), brat Aleksandra Newskiego, w. ks. włodzimierski 1272 -1276 59 Wasyl I (ur. 1371), w. ks. moskiewski 1389-1425 74- 76 Wasyl II Ślepy (ur. 1415), w. ks. mos- kiewski 1425-1462 76-78, 83 Wasyl III (ur. 1479), w. lcs. moskiew- ski 1505-1533 9l, 94, 96, 102, 1 l0, I 73 Wasyl Kosooki (um. 1448), s. Jerzego ks. galickiego 76, 77. Wasyl Szujski (1552-1612), car rosyjski 1606-1610119, l27, 129-l38, l49, l68 Wasylko (ok. 1067-1124), ks. trembo- welski 47 Werderewski Dymitr (1873-1946), admi- rał, min. marynarki w Rządzie Tym- czasowym 5l2 Wereszczagin Wasyl ( 1842 -1904), malarz rosyjski 475 Wiaczesław (ok. 1034-1057), s. Jarosła- wa Mądrego, ks. smoleński od 1054 r. 38, 39 Wielopolski Aleksander (1803-1877), działacz polityczny w Królestwie Pol- skim 333 Wieniecjanow Aleksy (1780-1847), ma- larz rosyjski 474 Wierchowski Aleksander (1886-1941), gen., min. wojny w Rządzie Tym- czasowym Sl2 Wierstowski Aleksy (1799-1862), kom- pozytor rosyjski 479 Wieszatiel zob. Murawiow Michał Wilhelm I (1797-1888), kr. pruski od r. 1861, cesarz niemiecki od r. 1871 393 Wilhelm II (1859-1941), cesarz niemiecki 1888 -1918 484 Wilhelm III Orański (1650-1702), stat- houder Niderlandów od r. I672, kr. angielski od r. 1689 182 Wiśniowiecki Adam (um. 1622), jeden z polskich zwolenników Samozwań- ca 126, 134 Witenes, ks. litewski ok. 1292-1315 70 Witold (1350-1430), od r. 1392 w. ks. litewski 74 - 76 Witte Sergiusz (1849-1915), rosyjski mąż stanu, min. finansów 1892 -1903, premier 1905-1906 407, 408, 4l1, 4I5, 4l9, 434 Wittelsbachowie, rodzina panująca w Ba- warii 234. Władysław Jagiełło (ur: 1348), w. ks. litewski 1377-1392, kr. polski 1386- 1434 72, 74, 75, 137 Władysław IV (ur. 1595), kr. polski 1632-1648 l30, 138- I40, I45, 146,16l Włodzimierko (Władymirko, um. 1153), s. Wołodara, ks. halicki od 1141 r. 47, 49 Włodzimierz Wielki (Święty, um. 1015), w. ks. kijowski od ok. 980 r. 30- 32, 34 Włodzimierz Monomach (ur.1053), w. ks. kijowski 1113 -1125 26, 40, 41, 44, 47, 49 Włodzimierz (1533-1569), ks. na Staricy IIO, ll3 Włodzimierz (1847-1909), w. ks., s. Aleksandra II 409 Wolter (Franciszek Arouet, 1694-1778), pisarz i filozof francuski 218, 224 Wołkoński Sergiusz (1788 -1865), ks., dekabrysta 274 Wołkow Fiodor (1729=1763), aktor ro- syjski 248 Wołkow Władysław (1935-1971) kosmo- nauta radziecki 53I Wołodar (um. 1124), ks. przemyski 47 Wołynow Borys (ur. 1934), kosmonauta radziecki 531 Wołyński Artemiusz (l689-1740), rosyj- ski działacz państwowy 208 560 Woroncow Michał (1714-1767), kanclen rosyjski od 1758 r. 2Il Woroncow Roman (1707-1783), rosyj- ski działacz państwowy 211 Woroncow-Daszkow Hilarion (1837- 1916), gen., namiestnik Kaukazu 1905.-1915 488, 491 Woronichin Andrzej ( 1760 -1814), archi- tekt rosyjski 475, 478 Wrangel Piotr (1878-1928), gen. rosyj- ski Sl9 Wrubiel Michał (1856-1910), malarz ro- syjski 475 Wsiesław (um.1101), ks. połocki i w 1068 r. kijowśki 39 Wsiewołod "Duże Gniazdo" (ur. 1154), w. ks. włodzimierski 1176-1212 45, 55 Wsiewołod (ur. ok. 1029), s. Jarosława Mądrego, ks. perejasławski i kijowski 1078-1093 38-41 Wsiewołod (um. ok. 1136), wnuk Wło dzimierza Monoriiacha 47 Wyhowski Jan (um. 1664), hetman zacki 164 Zacharjin Nikita (um. 1586), jeden z do- radców cara Fiodora ll8 Zacharow Piotr (1816-1852), malarz ro- syjski 540 ů Zaiczniewski Piotr (1842-1896), rewo- lucyjny demokrata rosyjski 332 Załuski Józef (1702-1774), biskup ki- jowski 226 Zamoyski Jan (1542 -1605), kanclerz i het- man wielki koronny lll Zarubin zob. Czyka Zarubin Zarudny Aleksander (ur. 1864), ludowy socjalista, min. sprawiedliwości w Rządzie Tymczasowym 508 Zarudzki (Zarucki) Iwan (um. 1614), ataman kozacki 134, l39, l4l, l42, 144 Zasławski Eugeniusz (1844-1818), zało- 36 - Historia Rosji życiel Związku Robotników Połud- niowej Rosji 374, 375 Zasulicz Wiera (1849-1919), działaczka rewolucyjna 35l, 352, 378, 385 Zebrzydowski Mikołaj (1553-1620), mar- szałek wielki koronny i wojewoda krakowski, przywódca buntu przeciw Zygmuntowi III 134 Zaderbaum zob. Martow Zinowiew Grzegorz (1883-1936), dzia- łacz bolszewicki Sl4 Zofia (1372-1453), c. Witolda, w. ks. litewskiego, ż. Wasyla I 76 Zofia (ok. 1448-1503), ż. Iwana III 87, 91 Zofia (1657-1704), c. cara Aleksego, regentka 1682-1689 174, 177- l81, 183, I91 Zubatow Sergiusz (1863 lub 1864-1917), naczelnik ochrany moskiewskiej 4I8-420, 426, 427 Zubow Platon (1767-1822), faworyt Ka- tarzyny II 242 Zygmunt August (ur. 1520), kr. polski 1548-1572 108, l09, I14, lló, 126 Zygmunt III Waza (ur. 1566), kr. pol- ski 1587-1632 126, 130, 137=140, 145, 146 Żelabow Andrzej ( 1850 -1881 ), rewolu- cjonista rosyjski, narodnik 350, 353, 356, 35 7 Żeleźniak Maksym, jeden z przywódców koliszczyzny 226 Żeromski Stefan (1864-1925), pisarz pol- ski 473 Żółkiewski Stanisław ( 1547 -1620), het- man i kanclerz wielki koronny l38, l39, I45 Żukowski Wasyl (1783-1852), poeta ro- syjski 468, 474 Żychariew Michał (ur. 1820), rosyjski , krytyk literacki 286 Żyliński Jakub (1853-1918), gen. ro- syjski 487 INDEKS NAZW GEOGRAFłCZNYCH I ETNICZNYCH W indeksie zastosowano następujące skróty: jez. - jezioro, m. - miasto, rz. - rze- ka, zob. - zobacz. Pominięto często występującą nazwę "Rosja". Abchazja 256 Abchaska ASRR 519- A bo (fiń. Turku) 2l3 Achałcych 306 Adrianopol (tur. Edirne) 30, 306, 403, 485 Adriatyk (Morze Adriatyckie) 486 Adżarska ASRR 520. Afganistan 398-400, 483, 519 Afryka 433 Ajgun 398 Ajnowie 466 Akerman (dziś Białogród nad Dniestrem) 304 Ak-Meczet (Biały Meczet) na Krymie 236 Ak-Meczet nad Syr-Darią (dziś Kzył Orda) 399 . Alandzkie Wyspy l89, 258, 3I4, 395 Alanowie 14, 16 Alaska 245, 246, 394, 395, 397, 465 Albania 485, 486 . Alekśandria I19, 158 Aleksandrowska Słoboda 1I0, lll Aleuckie Wyspy (Aleuty) 246, 394, 397 Alma, rz. 315 Alpy 241 Altranstadt l86, 188 , Alzacja 482 . . Ałma-Ata zob. Wiernyj . Ałtaj 465 . , Ameryka (kontynent) 270, 396 Ameryka (ItSA) 396, 397, ' 414. Amerykanie 394 - 396 Amiens 255 Amsterdam 539 Amur, rz. 150, 176, 398 Anadyr, rz. l76 Anapa 317 Andrejewsk 456 Andrejewska kopalnia 456 Andruszów 164 Angara, rz. I50, 530 Anglia (Wielka Brytania) ll9, 145, 182, 213, 219, 237, 239, 24j, 242, 255, 256, 258, 265, 266, 303-306, 310- 3I4: 317, 391, 393-397, 399, 402, 404, 405, 408, 482 - 484, 486, 502, 520, 521, 524, 532 Anglicy 234, 241, 305, 395, 400 Antiochia (tur. Antakya) Il9, l58 Antowie IS -18 Aptekarska Wyspa 441, 441 Aralskie Morze 398 Archangielsk (Nowo-Chołmogory) II9, 148, 171, l81, I95, 518, Sl9 Ardahan 404, 405 Argonauci 13 Arktyczne Morze zob. Lodowaty Ocean Artnenia 50, 305, 307, 382, 519, 520 Astrabad 190 Astrachań 79, 104, l06, I07, I75, 144, 149, 167, 17I, 773, 200, 332 Astrachański. Kraj 26l Athos 93 Austerlitz (Sławków) 257 Austria 34, l79, 226, 227, 234, 235, 237, 239, 241, 253-257. ,265, 266, 270, 303. 310=314, 391-393. 40l, 402, 404 - 407, 484, 486 Austriacy 312, 489, 495 Austro-Węgry 405, 482-484, 486, 487 Awarowie (Obrzy) l7, t8, 20 Azerbejdżan (Azerbejdżańska SSR) 50, 256, 305, 307, 5l9, 520 Azja 9, I5, I6, 33, 50, 372, 494 562 Azja Mniejsza (Mała Azja) l47, 227, 309, 3l3 Azja Środkowa 9, l8, 50, 52, 105, 17l, I90, 308, 397-400, 444, 449, 465, 483, 502 Azow 747, /48, l65, 182, I84, /85, 788, 201, 208, 209, 228 I Azowskie Morze 13, l8, 29, Sl, 79, l47, 182, 188, 208, 236, 3l7 Bagdad 532 Bajazet (tur. Dogu Bayazit) 306, 404, 405 Bajkalskie Jezioro (Bajkał) I50, 21l, 465 Bakczysaraj (także: Bachczysaraj) 168, 209, 315 Baku l66, l90, 372, 425 , Bałakława 3t6 Bałkany (Góry Bałkańskie) 306, 403 - 405 Bałkański Półwysep (Bałkany) 17, 227, 234, 235, 257, 303, 304, 3I0, 3l2, 313, 393, 400, 401, 405, 406, 483-485 Bałtyk (Morze Bałtyckie) 25, 26, l06, l 7, ll7, 17l, 183, 186, 187, l90, l97, 2l4, 314, 315, 487 Bar 226 Baranowicze 490, 495 Barguzin I50 Baszkiria 103 Baszkirska ASRR 518 Baszkirzy 104, 200, 228 Batum 386, 404, 405 Bawaria 234 Bawarzy 265 Belgia 292, 486 Belgrad 209, 238, 405, 486 Beresteczko 762 Berezyna, rz. 20, 265 Beringa Cieśnina I76, 246 Beringa Morze 246, 398 Beringa Wyspa 246 Berlin 213, 265, 310, 393, 404, 525 Berno (szwajcarskie) 494 Besarabia 13, 228, 256, 3I7, 402, 404, 405, 524 Biała, m. 70, I46 Biała Cerkiew /62 Biała Orda 73 Białe Morze 45, ll2, II9, l59, 3/5 Białogród nad Dniestrem zob. Akerman Białoruska SSR Sl8 Bialoruś l63, l86, 255, 275, 429 Biały Kamień (Weissenstein, est. Paide) I17 Biały Meczet zob. Ak-Meczet Białystok 382, 387 Biełaja, rz. 200 Biełgorod 524 Biełooziero, m. 38, 44 Bieriozowo 204, 207, 208, 210 Biezdna 330 Bizancjum 17, 28-32, 34, 41, 49, 87, 88, 235 Bliski Wschód 303, 309-312, 3l7, 483 godajbo, rz. 456 Bogolubowo 45, 92 Boh, rz. 12, 76, 20, 70, I60, 161; I68, 228, 23d - 238 Bolesławiec 265 Bołchów 135 Borki.370 Borodino 264 Bósfor 228, 235, 309 Bosporańskie Królestwo /3 Botnicka Zatoka 258 Bośnia 401, 402, 404, 405, 484, 486, 487 Brack 530 Bracław 160 . Brahiń 126 Brandenburgia 213 Brema 262 Briańsk 86 Bruksela 387 Brześć 441, 487, 5l7 Buchara 171, 398, 399 Budapeszt 402, 525 Budynowie l4 Budziszyn 265 Bug, rz. 8, 20, 33, 70, 262, 263 Bukareszt 256, 485, 525 Bukowina 234, 495 . Bukowina Półńocna 524 Bułgaria 17, 30, 93, 228, 313, 401-406, 485, 486, 525, 526 Bułgaria kamska 20, 5l Bułgaria Wielka 18 B łgarzy 77, l8, 30, 3l3, 4ll0, 4ll/; 48.5 563 Bułgarzy kamscy (nadwołiańscyj 18, 29, 45, 6l, 72, 78 Buriacka ASRR 528 Buriacko-Mongolska ASRR 520, 528 Buriacko-Mongolski obwód autonomicz- ny Syberii Wschodniej 520 Buriacko-Mongolski obwód autonomicz- ny Dalekiego Wschodu 520 Bużanie zob. Wołynianie Calisia zob. Kalisz Carskie Sioło (dziś Puszkin) 244, 247, 255, 30l, 423 Carycyn (Stalingrad, dziś Wołgograd) 704, 166, 167, 20l, 230, 519, 522 Centralny Okręg Przemysłowy 373, 374, 377, 434 Chantowie zob. Ostiacy Chanty-Mansyjski (Ostiacko-Wogulski) okręg narodowościowy 522 Charbin 407, 525 Charków I62, 254, 270, 352, 37ll, 374, 385, 4l7, 462, 523 Chazaria 18, 20 Chazarowie l7, 18, 21, 28, 29 Chełmszczyzna 446, 45l Chersonez 12, 3l, 32 Chersoń 236, 237 Chiny l76, 398, 407, 408, 4l3, 483, 520, 523 Chińczycy 176 Chios 227 Chiwa (chanat Chiwański) 398, 399 Chocim 209 Chodyńskie Pole 410 Chołmogory ll2, 2I0, 244 Chorwaci 276 Chorwacja 402 Cieszyn 234 Cuszimskie Wyspy 434 Cylicja 309 Czarna (Czornaja), rz. 316 Czarne Morze 8-l0, Il, 13, I5, l6, 28, 70, 75, l47, 208, 220, 227, 228, 235- 237. 256, 313-315, 3l8, 39l-393, 432, 48 5 Czarnogóra 402, 404, 405, 485, 486 Czaśniki 108 Czechosłowacja 5?3, 525 Czechy 172, 402 Czeczenia 308 Czeczeńsko-Inguska ASRR 523, 527 Czelabińsk 522 Czeremisi (Maryjczycy) 44, 78, 102, Czerkask 165, 166, 201 Czerkiesi (Kasogowie) ?9, 704, 304 Czernihowszczyzna 87, 134, l64 Czernihów 27, 37, 38, 52, 6I, 147, Czerniowce 495 Czerwieńskie Grody 3l, 33, 34 Czerwone Morze 465 Czesi 276, 489 Czesmeńska Zatoka 227 Częstochowa 429 Czornaja zob. Czarna Czudzkie Jezioro (Pejpus) 34, 45, 57 Czudź 34 Czugujew 270 Czukocki okręg narodowościowy 52: Czukocki Półwysep l76, 245, 408, Czuwaska ASRR 521 Czuwasze 79, I02, l66, 228 Czyta 435, 44l ' Dacja 235 Dagestan 256, 308 Dagestańska ASRR 519 Dag (Hiuma, est. Hiiumaa) 189 Daleki Wschód 397, 407, 4ll8, 432, 465, 483, Sl8 Dalmacja 486 Dania 108, l83, l88, 210, 215, 2l7, 234, 393 Dardanele 228, 235 Derbent Ififi, l90 Desna, rz. 87, I60 Deulino zob. Dywilino Dioskurias I3 Dniepr, rz. 8 - 10, /4, l6, 18, 20, 27-30. fi0. fil. 70. 8fi, l2fi. lfill, lfi8, 2II4, 22fi-2?8, 23fi. 237, 3lll, Dniepropietrowsk zob. Jekaterynosła Dniestr, rz. 8, 9, l2, 16, 47, 236, Dobrudża 404, 485 Dobrynicze l27, l29 Dogu Bayazit zob. Bajazet 564 166 255 466 433, 2l9, 25, Ifil, 337 w 238 Dołgańsko-Nieniecki okręg narodowo- ściowy zob. Tajmyrski Don, rz. 9, 12, 14, l8, 72, /04, l06, 147, /65, 166, l97, 20l, 38fi, 526 Doniec, rz. I47, 20l Dorohobuż l4fi, l47 Dorpat (Juriew, est. Tartu) 34, 107, 186, 254, 255, 368 Dorystolon (Sylistria) 30 Dregowicze 20 Drewlanie 20, 29 Dubrowice 247 Dulebowie zob. Wołynianie Dunaj, rz. l5, 17, 18, 30, 227, 237, 306, 313, 3 I 7, 403 - 405 Duńczyůcy Sfi, 108, Il7, 184 Dwina (Dźwina Północna), rz. 8, ll9, 159 Dyneburg 227, 490 Dywilino (Deulino) l46 Dzikie Pola 70 Dźwina, rz. 20, 56, 108, 227, 238 Dźwina Północna zob. Dwina Dżungaria 465 Edirne zob. Adrianopol Egejskie Morze 227, 228, 24l, 306, 404, 405, 485 Egipt 24l, 304, 309-3ll Elstera, rz. 265 Ems 393 Enos (tur. Enez) 3ll6, 485 Epir 401, 485 Erzerum (tur. Erzurum) 306, 404, 496 Estonia 56, l07, 108, 117, l64, 184, l88, l89, 254, 275, 502, 5l9, 524 Estowie 8, 34, 56 Eupatoria 3l4 - 317 Europa I0, I5, 17, 25, 30, 34, 35, 52, 83, 87, l83, l87, 227, 234-236, 246, 255, 256, 266, 270, 27l, 281, 287, 303, 304, 310, 3I2, 318, 346, 367, 393, 394, 399-40l, 406, 463, 474, 482, 494 Europa Środkowa /4, 45, 213 Europa Wschodnia 5, 8- ll, l4, I5, I7, 24, 2fi, 45, SI Europa Zachodnia 170, /83, 241, 329, 346 Ewenkijski okręg narodowościowy 522 565 Fanagoria 12, /3 Fasis l3 Fatianowo Il Filipiny 465 Finlandia (Wielkie Księstwo Finlandzkie) l88, 189, 2l3, 237, 258, 266, 270, 275. 395, 421, 423, 438, 439, 447, 502, 514, 519, 524-526 Fińska Zatoka 8, l0, 45, 56, 57, l07, Il7, I40, I45, 185, I86, 189, 258 Florencja 77, 93 Fokszany (Focgani) 237 Formoza (Taiwan) 407 Fort Ross 395 Francja 189, 2l3, 226, 238, 239, 24l, 242, 252, 255-257, 262, 2fi5, 26fi, 272, 292, 298, 299, 303, 305, 306, 309- 314, 317, 39l-393, 396, 397, 404, 406, 407, 482-484, 486, 489, 502, 521, 523 Francuzi 181, 238, 241, 2fi2 - 265, 267 Fredrikshald 189 Fredrikshamn (fiń. Hamina) 258 Frydland (dziś Prawdińsk) 257, 258 Galia 14 Galicja 257, 489, 495 Galicja Wschodnia 489, 506 Galicz (na północny wschód od Kostro- my) 44 Gandża zob. Jelizawetpol Gatczyna 239, 247, 250, 251 Genewa 299, 347, 378, 379, 385, 430, 439 Germanie 74 Gilacy (Niwchowie) 466 Giulistan 256 Goci I5, l6 Gorki (Gorkij) zob. Niżny Nowogród Gorlice 489, 490 Grecja l2, 13, 273, 304-306, 485 Grecy Il, 28-3ll, 32, 4l, I56, 271, 303-305, 309, 313, 400, 461 Grenham l89 Grodno 69, 440 Grodzieńszczyzna 238 Gross-Jagersdorf 213 Grunwald 488 Gruzja 13, 45, 50, l90, 256, 26I, 307, 320, 382, 395, 519, 520 Guria 256 Guzów l34 Hadziacz l64 Halicz 44, 47, 49, 50, 52, 489, 495 Hamburg 262 Hamina zob. Fredrikshamn Hang& (fiń. Hanko) I88, l89 Hanower 262 Hercegowina 40I, 402, 404, 405, 484, 486 Hesja 405 Hiiumaa zob. Dag& Hindukusz 466 Hiszpania 14, 183 Hiuma zob. Dagb Holandia (Niderlandy) 182, I90, 234, 24l, 262 Holendrzy l48, 181 Holsztyn l84, 2I5 Hołowczyn 186 Homel 98 Humań 163 Hunowie I3, I4, I6 Iberyjski Półwysep l6 Ilmeń,jez.16,20,83 Imeretia 256 Indie 93,242,252,255,532 Inflanty 56,57,106-III,716, ll7, 124, 134, 136, 164, 185, 188, 189,202, 254,255 Ingria (Ingermanlandia) 189 Ingulec,rz.16I Inkerman 316 Irak 532 Iran 532 Irbit 77l,302 Irkuck 150 Irtysz,rz.5l,105 Italia zob.Włochy Itil 18 Iwangorod ll7,/l9,145 Iwano-Frankowsk zob.Stanisławów Iwanowo-Wozniesieńsk (dziś Iwanowo) 43l,492 Izborsk 57,/08,l55 Izmaił 237,264 Jaicki Gródek 166 Jaik (Ural), rz. 9, /04, /lló, l47, 166, 228, 230, 231 Jakuci 466 Jakuck I50 Jakucka ASRR 520 Jałta 525 Jam 1I7, ll9, l45 Jamalsko Nieniecki okręg narodowościp- wy 522 Jam Zapolski Il7, I23 Japonia 386, 407, 408, 4l4, ;422, 426, 432, 434, 483, 486, 52l, 524, 525 Japończycy 398, 408, 433 Japońskie Morze 434 Jarosław nad Wołgą ll, 44, 5I, 52, 59, 112, 13l, 135, 142, l48, /Sl, 171, 210, 255 Jasowie zob. Osetyjczycy Jassy 238 Jauza, rz. 180 Jazygowie 13 Jażełbice 78 Jekaterynburg (dziś Swierdłowsk) 171, 30l, 518 Jekateryniński Kanał (dziś Grtvdowa) 35 7 Jekaterynodar (dziś Krasnodar) 5l1 Jekaterynosław (dziś Dniepropietrowsk) 383, 386, 435 Jelec 75 Jelizawetgrad (dziś Kirowograd) 386 Jelizawetpol (Gandża, dziś Kirowabad) 305 Jenikale 228, 3l7 Jenisej, rz. l50, 382 Jenisejsk 150 Jermakowskoje 384 Jerozolima l l9 Jońskie Wyspy 24l Juriew (Juriew Polski) 73 Juriew (w Estonii) zob. Dorpat Kabarda I04 Kabarda ASRR 523 Kabardyńsko-Bałkarska ASRR 523 Kagalnicki Gródek I66 Kajnardża zob. Kuczuk Kainardżi 566 Kalifornia 395 Kalinin o Twer Kaliningrad zob. Królewiec Kalisz l5 .- Kałka, rz. 51 Kałmucka ASRR 523, 528 Kałmucy 228 Kaługa l33, l37-l40, l42, 226, 265, 434, 464 Kama, rz. 18, 79, I04, 200, 228, 230 Kamczatka l76, 245, 315, 408, 465 Kaniów 237 Kara, rz. 348, 350 Karakałpacka ASRR 522- Karakałpacy 399 Kardis 164 Karelia 189 . Karelowie 46 Karelska ASRR 520, 527 Karelsko-Fińska SSR 524, 527 Kargopol 133 . Kars 306, 3l7, 404, 405 . Kartlia 190 Kasogowie zob. Czerkiesi Kaspijskie Morze /0, 79, 147, 166, l71, 190, 197, 209 Kaszgaria 466 Kaszłyk nad Irtyszem l05 . Kaukaz I0, 14, 18, 20, 50, 104, 106, /l9, 132, /33, 261, 307-309, 327, 444, 449, 488, 49l Kazachowie 399 Kazachska SRR 523 Kazań 92, 107-104, 106, 107, I10, 17/, 173, 229, 230, 254, 334, 380, 462 Kakisalmi zob. Kexholm , Kercz 228, 317 . Kerczeńska (Kimmeryjska) Cieśnina l2 Kexholm (także Keksholm, Koreła, fiń. Kakisalmi, dziś Prioziorsk) ll9, I36, I45 Kiao-Czao 407 . Kiental 494 Kijowszczyzna 85, 160, 255 Kijów l0, l6, 25-27, 29, 31-33, 35, 37-4l, 43-45, 52, 57, 6I, 85, 162, l64, I67, 175, 179, l93, 237, 244, 263, 279, 300, 352, 376, 382, 383, 386, 417, 452, 457, 460, 46l, 524 Kilia 237 Kimmeryjska Cieśnina zob. Kerczeńska Cieśnina Kinburn 208, 228, 237, 3l7 Kirgiska ASRR 519 Kirgiska SSR. 523 Kirgizi 398 Kirow zob. Wiatka Kirowabad zob. Jelizawetpol Kirowograd zob. Jelizawetgrad Kiszyniów 42l Kiwerowa Górka 117 Klaźma, rz. ll, 20, 61 Kłajpeda 213 Kłurzyn 138 Koblencja j93 Kodiak 465 Kokand (chanat Kokandzki) 398, 399 Kolchida 13 Kołobrzeg 213 Kołouienskoje 94, 165, /75, 178 Kołomna 51, 62, l44 Kołomyja 495 Kołyma, rz. /50, /76 Koma_ndorskie Wyspy (Komandory) 246 Komi (Komiacy) zob. Permiacy lub Zy- rianie Komi ASRR 523 Konstanca 432 Konstantynopol 24-26, 29, 31, 87, 93, 119, 184, l88, 228, 2 5, 262, 304, 306, 309, 315, 360, 403 - 405, 485, 497 Kopenhaga 184 Koporie Il7, 1/9, I45 Korea 408, 4l3, 433, 434, 483 Koreła zob. Kexholm Korfu 24l Koriacki okręg narodowościowy 522 Korsuń I6/ Kostroma 44, II2, l41, 143, l48, 431, 492 Kostrzyn (dziś Sarbinowo) 2/3 Kotlin 186 Kowel 495 Kowelszczyzna 109 Kowno 490 Kozacy l05 - l07, 125 - l27, l32, l33, 567 141, 142, 147-l49, l62, 165-167, 176, 187, 195, 200. 201 Kozacy dońscy l05, I06, 147, 200, 229, 233, 242, 26I Kozacy jaiccy I47, l66, 229 Kozacy tereccy l47 Kozacy zaporoscy I47, 233 Kozaczyzna /62, 164 Kozielsk 52, 75, 135 Krasnodar zob. Jekaterynodar Krasnojarsk 150, 435, 441 Kreta 40l Kromy 127, 128 Kronsztad 186, 227, 301, 435, 441, 5l9 Kroże 367 Królestwo Obojga Sycylii 2S4 Królestwo Polskie (Kraj Nadwiślański) 7, 266, 276, 292, 294, 307, 327, 333- 335, 367, 368, 370, 376, 382, 4I0, 429, 43l, 434, 442, 444, 846, 463, 489, 490, 492 Królewiec (dziś Kalin ingrad) 182, 213, 525 Krym (Półwysep Krymski, Tauryda) I0, l2, I5, 31, 52, 73, 75, 79, 85, I04, 106, 148, 168, 179, I80, 209, 227, 22R, 236, 237, 314, 3l5, 317, 395, 432 ů Krywicze 20 Krzemieniec 255 Krzywy Róg 372 Krzyżacy 57, 69 Księstwo Warszawskie 258, 262, 266 Kubań, rz. 104, 106, 20l, 233 Kuczuk Kainardżi (tur. Kiićziik Kainar- dży, dziś Kainardża) 228, 234, 238 Kujbyszew zob. Samara Kul-Oba ll Kulewcza 306 Kulikowe Pole 72, 73, 92 Kunersdorf (Kunowice) 213 Kurlandia 108, 182, /89, 207, 209, 210, 2l3, 225, 238, 254 Kurmysz 230 Kursk /51, 370, 524 Kurylskie Wyspy (Kucyle) 176, 398 Kuszka 400 Kzył-Orda zob. Ak-Meczet Laojang (Liaojang) 433 Legnica 52 Lena, rz. 150, 332, 455 Leningrad zob. Petersburg Leninowskie Wzgórza zob. Wróble Wzgórza Leśna I87 Liaojang zob. Laojang Liaotung (Półwysep Liaotuński) 407, 408, 434 Lipawa 213 Lipieck 352 Lipsk 265, 385 Litwa (Wielkie Księstwo Litewskie) 34, 49, 50, 57, 60, 65, 69-71, 74, 75, 83-87, 9I, 98, I07-109, Il4, 134, 139, l60, l63, 213, 238, 255, 334, 367, 382, 490, 492, 5I9; 524 Litwini 76, 98, 140 Liwowie 56 Lodowaty Ocean (Morze Arktyczne) l0, 245 Lodowe Pole 58 Londyn 299, 305, 3l0, 31l, 329, 331, 333, 385. 387, 393, 397, 430, 443, 4R5 Longobardowie 17 Lotaryngia 482 Lubecz 27, 40, 47 Lubeka '56, 262 Lublana 270 Lublin l63, 489 Lubuck 75, 85 Luneville 255 Liiszun zob. Port Artur Liitzen 265 Lwów I61, I62, 489, 490, 507 Łaba, rz. 265, 525 Ładoga, jez. 8, 119, l45, I85, I95 Ładoga, m. 46 Łomonosow zob. Oranienbaum Łotwa 382, 429, 435, 490, 5l9, 524 Łotysze 56 Łować, rz. 28 Łódź 429, 43l, 489 Łuck 495 Ługa II8 568 Macedonia 404, 405, 485 Macedończycy 313, 400, 401 Madagaskar 434 Madryt 271 Magnitogorsk 522 Malbork l40 Malta 24l Mała Azja zob. Azja Mniejsza Małachowski Kurhan 316, 3/7 Małorosja zob. Ukraina zadnieprzańska Mandżuria 398, 407, 408, 413, 433, 434, 483 Mansowie zob. Wogułowie Marica, rz. 306, 485 Marienburg (łot. Uluksne) IHS Marsowe Pole 450 Maryjczycy zob. Czeremisi Maryjska ASRR 523 Mazanderan I90 Mazowsze 34 Mediolan 241 Megrelia zob. Mingrelia Mekka 309 Melanezja 465 Merw 400 Midia (tur. Midye) 485 Mikołajów (Nikołajew) 236 Mikronezja 465 Mingrelia (Megrelia) 256 Mińsk 383, 389 Mitawa 204 Mnichovo Hradiśte zob. Miinchengratz Mohylew 186, 187, 227, 234, 495 Mołdawia 85, 760, IBX, 227, 228, 234, 235, 237, 238, 304, 306, 3l2; 313, 317, 40I Mołdawska SSR 524 Monachium 385 Mongolia (Mongolia Zewnętrzna, dziś Mongolska Republika Ludowa) 483, 520 Mongołowie 18, 5ll-52, 54, 56, 57 Morawy 257 Mord wini 44, 45, 60, 79, I02, 166 Mordwińska ASRR 523 Morea (Peloponez) 227 Moskwa 44, 51, 60-fi3, 65-69, 71- 80, 82 - 88, 9l - 95, 97, 98, l00 -104, 569 Illó-108, l10- I/2, 114, 115, ll7, ll9, 121, 123, 125, 127-133, 135- 140, l42-144, I46, 150, 15l 15fi, l58-1fi0, Ifi2, l63, l65, 167, l68, 171-l75, 177, l79, 181-183, l8fi, 193, 20ll, 204, 205, 2ll7, 208, 223, 230, 231, 244, 247, 254, 263-265, 285, 289, 296-298, 301, 319, 333. 341, 348, 349, 352, 362, 3fi4, 368. 373, 374, 376, 380, 383, 409, 410. 4I7-421, 429, 435, 436, 460, 461, 467, 471-473, 477-479, 487, 490, 492, 497, 510, 511, 51R, 523-525, 527, 530, 532 Moskwa, rz. ll, 20, 6l, 62, I80, 523 Możajsk 62, 73, I12 Msta; rz. 197 Mukden 433, 525 Murmańsk Sl 7 Murzyni 284 Miinchengratz (dziś Mnichovo Hradiśte) 310 Nachiczewańska ASRR 520 Nadamurski Kraj 17fi, 397, 398, 408 Nadwiślański Kraj zob. Królestwo Pol- skie Narew, rz. 70 N lrwa I07, 117, IR4-186, l94, 373 Navarino (dziś Pylos) 306 Ne pol 202, 24l, 270 Nerczyńsk I 76 Nerla, rz. 57 Neurowie 14 Newa, rz. 57, 7/7, /R5, l86, 27R, 30/, 5/5 Newel 1I6, 146, /6R Niderlandy zob. Holandia Niemcy 56, 18/, 207, 210, 220, 282, 36R, 489, 490, 495, 505, 524, 525 Niemey (kraj) 36R, 392, 393, 404, 406, 407, 482- 4X4, 4R6, 4H7, 520, 52I, 524 Niemen. r>. X, 69, 2l3, 262 Niemierz 164 Nieńcy zob. Samojedzi Niepriadwa, rz. 72 Nieżyn 255 Nikołajew zob. Mikołajów , Nikołajewsk nad Amurem 398 :t Nisz 404 Niwchowie zob. Gilacy Niżnie-Kołymsk I50 Niżny Nowogród (dziś Gocki) 44, 45, 74, 75, 82, l4l, 148, 171"230, 261, 302, 435, 522 Niżny Tagil 30I Nogajcy 79 Nogajcy Mniejsi 104 Nogajcy Wielcy 104 Nogajska Orda 79, I04 Normanowie (Waregowie) 19, 22-28, 33 Norwegia 189 Noteburg zob. Schli.isselburg Nowa Gwinea 465 Nowa Rosja 238, 261, 269, 325 Nowo-Chołmogory zob. Archangielsk Nowogród (Nowogród Wielki) l6, 21, 22, 25, 26, 30, 33, 37-40, 42, 44=47, 52, 54, 57-59, 61, 66, 7l, 75-78, 82-85, 88, 91, 112, ll4, 116, 118, 130, 137, 140, 145, 155, l7l Nowogród Siewierski 61, 134, l46 Nowogródek 69, 70 Noworosyjsk 519 Nowy Bazar (sandżak nowobazarski) 404 Nowy Jork 397 Nowy Peterhof 442 Nystad (Nysztad, fiń: Uusikaupunki) l89 Ob, rz. 79, 105, 204 Obrzy zob. Awarowie Ochmatów l63 Ochock I50, 245 Ochockie Morze I50, l76, 398, 408 Oczaków 237 Odessa 236, 255, 304, 3l3, 3l5, 352, 374, 386, 420, 432, 460, 462, 525 Odojew 75 Oka, rz. 8, 20, 28, 29, 6l, 62, 74, 75, 85, 86, I65 Olbia l2 Oldenburg 262 Olokmińsk I50 . Onega, jez. 8, I33, 159, l95 Onega, rz. /59 Opawa 270 Oranienbaum (dziś Łomonosow) 216 Orenburg 230 Orenburski Kraj 26I Oriechowo-Zujewo 373, 377 Orioł zob. Orzeł Ocsza 108 Orzeł (Orioł) 127, 135, 524 Orzeszek zob. Schlusselburg Osa 230 Osetyjczycy (Jasowie) 29 Ostiacko-Wogulski okcęg narodowościo- wy zob. Chanty-Mansyjski Jstiacy (Chantowie) 105 Ostcogoci i6 Ozylia (Sarema, est. Saaremaa) l08, 189 Pacyfik zob. Spokojny Ocean Paide zob. Biały Kamień Palestyna 93, 309, 312, 3l3 Pamir 466 Panońska Nizina 13 Pantikapeum (Pantikapaion) 12, I3 Partenopejska Republika 24I Paryż 265, 270, 299, 317, 407, 422, 439; 455, 476 Pawłowsk 247 Peczerska Ławra 32, 35, 4l, l75 Peczora, rz. 8, 45, 180 Pejpus zob. Czudzkie Jezioro Pekin 398 Peloponez zob. Morea Pełym 2l0, 21l Penza 230, 26I Perejasław (dziś Perejasław-Chmielnicki) 40, 52, 75, l63 Perejasław Riazański 82 Perejasław Zaleski (Pereśław Zaleski) 57, 58, 6I, 62, 73 Perejasławiec 30 Perejasławskie Jezioro 181 Perekop 180, 209, 236 Perm 230, 460 Permiacy (Komi) 46 Persja 93, l66, /71, I90, 209, 255, 256, 302, 305, 398, 4/3, 467, 483, 5l9 Peskadory 407 Peterhof (dziś Pietrodworiec) 2I6, 244, 247, 423, 442 Petersburg (Sankt-Pietierburg, Fiotro- 3 7U gród, Leningrad) l85, l86, 190, /93, 195, 200, 216, 2I8, 224, 239, 242, 244, 246, 248, 255, 26l, 263, 270, 271, 274, 277, 278, 287, 289, 292, 298, 299, 301- 304, 330 - 333, 341, 348, 351, 352, 355 - 35 7, 362, 372, 374 - 376, 379 - 383, 3R6, 392 - 395, 399, 400, 407, 408, 4l2, 4l7, 420, 423, 424, 427-430, 434, 435, 438, 439, 441, 442, 450, 456, 460, 46l, 471-473, 475, 476, 478-480, 483, 486, 492, 494, 496, 499, 500, 503- 509, 571, 5l2, 514, 5I6, 5l8, 523, 525 Pieczyngowie 20, 2l, 29-3I, 33, 34 Pieskowa Skała 334 Pietrodworiec zob. Peterhof Pietrokriepost' zob. Schlusselburg Pietropawłowsk K:imczacki 314, 396 Piławce 161 Pińsk 44, 490 Piotrogród zob. Petersburg Pleszczejewo, jez. 57 Plewna (dziś Plewen) 403 Plussa, rz. Il7 Poczdam 257, 484 Podlasie 70 Podole 14, 70, 226, 238, 255, 274 Polacy 6, 39, 98, t08, ll3, Il6, 128, 129, 137, 734, l35, l37, 139-l41, l45, 146, 162, I63, 265, 276, 296, 298, 330, 333, 334, 358, 367, 392, 45l, 463, 465, 48R, 489, 50l Polanie (polscy) 20 Polanie (ruscy) 20 Polanowo (Polanówka) I47, l60 Pole Marsowe 405 Polesie 20 , Polska (Rzeczpospolita, Korona) 6, I5, 30, 33, 34, 48 - 50, 52, 70, 79, I08, 109, Il6, I77, 123, l26, l27, 129, 130, l36, I37, 140, 145-l48, I54, 159- l64, /67, 172, l79, 784- l9 , 209, 2l9, 222, 225, 227, 234, 238, 252, 255, 258, 276, 281, 284, 285. 292, 2985 310, 33l - 335, 346, 382, 410, 463, 502, 525 Połocczanie 20 Połock 37, 70, 108, lló, II7, l46, 227 Połowcy 34, 39, 41, 45, 48-51 Połtawa 75, l64, 187, 188, 427 Pomorski Kraj 159 Pomorze 213 Pomorze Zachodnie 188 Poniewież 107 Port Artur (dziś Liiśzun) 407, 408, 425, 432 - 434 Portsmouth (USA) 434 Portugalia 234 Powołże 77,133,136, 145, l65 -167, 220, 228, 229, 334, 350, 415 Pozwol l07 Północnoosetyńska ASRR 523 Północno-Zachodni Kraj 382 Praga 310, 455 Prawdińsk zob. Frydland Preobrażenskoje ;178, 180 Presnia 435, 436 Prioziorsk zob. Kexholm Prusy I59, 188, l90, 2l3-215, 219, 227, 234, 238, 256 - 258, 262, 265, 266, 270, 310, 31l, 314, 392, 393, 482 Prusy Wschodnie 213, 258, 489, 525 Prut, rz. 8, l4, 20, 188, 201, 405 Prypeć, rz. 20, 44, 126, 238 Przemyśl 489, 490 Psków 45, 46, 57, 65, 71, 75, 76, 82, 87, 9l, 108, 116, 117, 130, 136, 145, I55, l71, 384, 387, 500, 501 Pustoziorsk I80 Puszkin zob. Carskie Sioło Putywl 86, 127, 133 Pylos zob. Navarino Radom 225, 429 Radymicze 20 Rapallo 520 Rawa Ruska 783 Razliw 508 Reichstadt (Zakupy) 402 Republika Dalekiego Wschodu 5l9, 522 Reszt 166, 190 Rewel (Tallinn) 108, I09, 116, 190, 227, 44 l, 484 Riazań 6l, 87, 9l Richmond 396 Rodos 93 571 Ropsza 2l6 Rosjanie lOl, I50, 180, l84-l86, 188, 207. 208, 275. 220. 227. 228. 237, 238, 241, 262-265, 276, 28?, 306, 308, 316, 317, 394, 395, 397, 400, 403, 404, 433, 465, 4X7, 489, - 490 Rosomonowie l6, 26 Ross (osiedle) zob. Fort Ross Rostów (Rostów Wielki, Suzdalski) 38, 40, 44, Sl, 59, 61, 75, 135, 221 Rostów nad Donem 375, 386 Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Re- publika Radziecka (RFSRR) 517, 518, 520 Roś, rz. 16, 161 Rumelia Wschodnia 404, 405 . Rumuni 400 Rumunia 400, 40I, 403-40j, 485, 487, 490, 526 Rusowie I5, l8, 26-28, 30 Ruś 6, 18, 21, 23 - 25, 28, 30 - 35, 39- 44, 47, 49, 51-57, 59, 62, 64-66, 68, 69, 7l - 74, 77, 87, 89, 93, 95, ll2, 156, 172, 328 Ruś Czarna 69 Ruś Halicka 47, 49 Ruś Kijowska 5, 23, 27, 29-3l, 33, 35, 37, 38, 41 Ruś północno-wschodnia (włodzimiersko- -suzdalska, moskiewska, Wielka Ruś) 5, 33, 43, 44, 59-61, 75, 82, 83, 87, 95 Ryga 56, IU7, 164, l82, 184, 190, 210, 460, 490, 525 Rymnik, rz. 237 Ryska Zatoka 56, 490 Rzeczpospolita zob. Polska Rzym 87, 88, 299 Rzymianie 461 Saaremaa zob. Ozylia Sachalin 398, 408, 434, 465, 466, 52l, 525 Saksonia I86, 213, 265, 266, 346 Samara (dziś Kujbyszew) I04, 167, 3d0 Samarkanda 477 Samojedzi (Nieńcy) 46 San, rz. 47, 489, 490 San f- rancisco 397 San Stefano (tur. Yegilk&y) 404, 405 Sankt-Pietierburg zob. Petersburg Saraj 52 - 54, 59 Sarajewo 486 Satańsk 230 Saratów 104, 167, 201, 220, 23ll, 328, 332, 429, 434, 440, 46U Sarbinowo zob. Kostrzyn Sardynia 241, 313 Sarema zob. Ozylia Sarmaci 13, 14 Schliisselburg (Orzeszek, Noteburg, Szlis- selburg, dziś Pietrokriepost') l45, l85, 210, 217, 249, 346, 348, 350, 362, 363, 389, 442 Schónbrunn 393 Scytia 11, l2 Scytia Wielka IZ Scytowie 9, 1 l - l3 Semipałatyńsk 399 Serbia 93, 304, 306, 4Ull - 402, 404, 405, 484 - 486 Serbowie 276, 303, 313, 4l10, 401, 486 Seret, rz. 237 Sewastopol 236, 24I, 291, 3l4-3I7, 352, 431, 435, 44l, 525 Siaś, rz. 145 Sicz zaporoska 160, 233 Siebież 146, 168 Siewierszczyzna 87. 98, 125, 126, 132, l46 Siewierzanie 2U Siewsk 127 Sine Wody, rz. 70 Sinop zob. Synopa Sita, rz. 52, 55 Skandynawia l5, 23, 25 Sklawinowie 15, 16 Sławków zob. Austerlitz Słonim 69 Słowianie l2, 14, 15, l7, 18, 21, 29, 401, 489 Słowianie ilmeńscy zob. Słowienie Słowianie Południowi (bałkańscy) 24,18X, 401, 402, 404 Słowianie Wschodni 8, l4, l5. 17, 1X. 2l, 23 - 25 Słowianie Zachodni I5, 24 Słowienie (Słowianie ilmeńscy) /6, 20 Smoleńsk 27, 37, 38, 40, 75, 86, 91, 116, 130, l37-140, 745- l47, 163, 764, I 73, 263 Smoleńszczyzna 52, 86, l26, l46, 179 Sofia 403, 405, 525 Solwyczegodzk 148, l5l Sołowieckie Wyspy I09, I59, 3l4 Sośwa Północna, rz. ?U4 Sowieck zob. Tylża Soż, rz. 20 Spokojny Ocean (Pacyfik) ISU, 245, 395, 397, 398, 432 Stalingrad zob. Carycyn Stanisławów (dziś Iwano-Frankowsk) 495 Stany Zjednoczone (USA) 226, 394-397, 434, 502, 523, 532, 533 Stara Russa 46, ll2, 292 Stara Serbia 404 Starica 110, Il? Starodub 134, 146 Stary Multan 368 Stawuczany 209 Stębark zob. Tannenberg Stochód, rz. 495 Stołbowo l45 Stuttgart 392, 422 Suchona, rz. 74 Sumy l62 Sungari, rz. 398 Suomenlinna zob. Sweaborg Sura, rz. 165, 230 Suzdal 38, 40, 44, 45, 51, 53, 59, 112, 202 Sweaborg (fiń. Suomenlinna) 440, 441 Swewowie 14 Swierdłowsk zob. Jekaterynburg Swijaga, rz. l02 Swijażsk 102 Syberia (Sybir) 79, 101, l05, I06, Il9, I23, I49, I50, l75, 2Il, 26l, 279, 292, 302, 323, 330, 332, 335, 346, 382, 449, 465, 466, 502 Syberia. Wschodnia l05, 429, 465, 466 Syberia Zachodnia 429 Syktywkar zob. Ust'-Sysolsk Sylistria zob. Dorystolon Symbirsk (dziś Uljanowsk) 167, 379 Symferopol 236 Synopa (tur. Sinop) 313, 3I6 Syr-Daria, rz. 399 Syria 309, 3Il Sysoła, rz. 285 Szahe, rz. 433 Szawle 5 7 Szczecin 188 Szełonia, rz. 83 Szkoci I3l, 181 Szlisselburg zob. Schliisselburg Sztokholm I89, 258, 438 Szuja 377 Szuszenskoje 3X2 Szwajcaria 24l, 250, 34l, 422, 494, 503 Szwecja 22, 25, ?6, 108, l45, 155, I59, l63, 187- l90, 194, 213, 255, 258, 265 344, 37X, 389, Il7, I18, 137, 164, l83 -185, 2l9, 234, 237, Szwedzi 56, 57, 108, 117, 118, l34, l36, 137, l39, 140, 163, 184-187, 258 Szyłka, rz. 176 Szypka,403 Środkowy Wschód 483 Śródziemne Morze 228, 235, 236, 303, 433 Świr, rz. l95 Tadżycka SRR 522 Tadżykowie 398 Taganrog I82, 188, 27l, 375 Tagil, rz. 270 Taiwan zob. Formoza Tajmyrski (Dołgańsko-Nieniecki) okręg narodowościowy 522 Talien 407 Tallinn zob. Rewel Tamański Półwysep l2 - Tambów 201, 292 Tammerfors (fiń. Tampere) 438 Tanais I2 Tannenberg (dziś Stębark) 489 Targowica 238 Tarnopol 162, 490 Tarnów 489 Tartu zob. Dorpat Taszkient 399, 402 Tatarska ASRR 519 Tatarzy 52, 54, 59, 60, 63, 65, 68, 7l) - 73, 572 573 76, 78, 85, 87, 91, 92, I05, l IS, /l9, 124, 147, 166, 179, 228 Tatiszczewa 230 Tauryda zob. Krym Tbilisi zob. Tyflis Tebriz 305 Teheran 262, 305, 467 Teodozja 432 Terek, rz. 106, 147, 190 Tesalia 401 Tiawzin 1 l8 Tienszan 465 Tiras l2 Tiumeń I05 Tmutacakań 29, 38 Tobolsk 105, 208, 210 Toboł; rz. 51, 105 Tokio 408, 433 Tomsk 123, 386, 460, 473 Toropiec 70, 86 Toruń 266 Torżok 46, 52, 76 Trabzon zob. Trapezunt Tracja 485 Transkaukazja (Zakaukazie) 9, 50, 119, 256, 306, 307, 317, 327, 377, 386, 404, 405, 4ll, 412, 425, 434, 435, 496 Trapezunt (tur. Trabzon) 496 Tripolje zob. Trypole Troice-Siergijew (Troick, dziś Zagorsk) 77, 94, I45, 146 Troicko-Siergijewska Ławra 94, l35, I37, I 79, 180 Troki 70 Trubież, rz. 51 Trypole 10 Tsingtao 407 Tulcza (rum. Tulcea) 237 Tulczyn 274 Tula l33, 148, 166, 171, 173, 267 Tuca, rz. 79, 105 Turcja 79, l06, 130, I47, 148, 159, Iń4, 168, .I79, l84, l88, 2l3, 2I9, 222, 224 - 229, 234 - 238, 241, 255, 256, 264, 27I, 302-306, 309-3l3; 3I5, 3I7, 352, 393, 394, 400 - 405, 483- 486, 5 I 9 Turcy 77, l48, 188, 227, 234, 235, 303, 306, 3/3, 360, 400, 401, Turkiestan 400 Turkmanczaj 3. OS Turkmeni 398 Turkmenia 400 Turkmeńska SRR 52l Turku zob. Dorpat Turów 4.4 Tuszyno 135-I37, 141, 146 Tuwi ska ASRR (Tuwa) 528 Tuwińska Republika Ludowa 525 Tuwiński obwód autonomiczny 528 Twer (dziś Kalinin) 44, 51, 52, 58 65, 66, 71, 72, 76, 77, 82, 85, 137, 197 237, 4ll3 62, / 13, Twiecca, rz. l97 Tybet 483 Tyftis (dziś Tbilisi) 361, 386, 429, 462; Sll Tylża (dziś Sowieck) 213, 258, 268 Tywercy 20, 29 Udmurcka SRR 523 Udmurtowie zob. Wotiacy Ufa 104, 389 Uglicz 77, 81, 118, Il9, I25, 131, l32 Ugra, rz. 85 Ukraina l60-l63, 168, 187, 188, 21l, 22l, 222, 226, 275, 350, 374, 377, 382, 4l5, 429, 431, 434, 462 Ukraina Słobodzka I62 Ukraina Zadnieprzańska (lewobrzeżna, Zadnieprze, Małorosja) I60-I61, 164, 179, 187, 212, 227, 326, 337, 427 Ukraina Zakarpacka 525 Ukraińska SSR 517 Ulicze 2D, 29 Uljanowsk zob. Symbirsk Uluksne zob. Marienburg Uła 108 Ułan-Ude zob. Wierchnieudińsk Unkiar-Iskelessi 309 - 3l 1 Upa, rz. /33 Ucal l59, 195, 197, 229, 301, 372, 373, 4l2, 431, 435, 449 Ural, rz. zob. Jaik Ucalskie Góry 8, 228 5 74 USA zob. Stany Zjednoczone Ussuri, rz. 398 Ussuryjski Kraj 398, 408, 465 Ustiug Wielki zob. Wielki Ustiug Ust'-Sysolsk (dziś Syktywkar) 285 Uświat 116 Uusikaupunki zob. Nystad Uzbecka SRR 52l Uzbecy 398 Valmiera zob. Wolmar Varala 237 Wagaj, rz. 105 Wandalowie 14 Waregowie zob. Normanowie Warna 306 Warszawa l40, l45, 225, 226, 271, 277, 307, 352, 362, 379, 420, 429, 442, 460, 489, 490, 529 Wasilków 279 Waszyngton 396 Weissenstein zob. Biały Kamień Wenecja 164, l79, l83 Wenedowie (Wenetowie) l4, IS Werona 270 Węgry 48, 49, 52, 85, l72, 310, 3l2, 526 Węgrzy 49, 276 Wiatka (dziś Kirow) 298 Wiatycze 20, 29 Wiaźma 86, Il2, l30, l45, l47 Wiedeń 183, 202, 266, 405 Wiedrosza, rz. 86 Wieliż I 16, 7 l 7, 146, 168 Wielka Brytania zob. Anglia Wielka Ruś zob. Ruś północno-wschodnia Wielkie Księstwo Finlandzkie zob. Fin- landia Wielkie Księstwo Litewskie zob. Litwa Wielkie Księstwo Poznańskie 266 Wielkie Łuki lló Wielki Ustiug 74, 748, I57 Wierchnieudińsk (dziś Ułan-Ude) l50 Wierchojańsk l50 Wiercholeńsk l50 Wiernyj (dziś Ałma-Ata) 399 Wilno 70, 84, 98, l08, l63, 164, 254, 307, 32/, 382, 460, 462, 490, 525 Wiluj, rz. I50, 322 Wilujsk I50, 322 Wisła, rz. IS Witebsk 227, 262 Witim, rz. 456 Wizygoci 16 Władywostok 398, 435, 460, 520, 533 Włochy (Italia) l6, 17, 24l, 273, 391- 393, 404, 406, 407, 482, 486, 502, 520, 526 Włodzimierz nad Klaźmą 44, 45, Sl, 56, 58, 59, 61, 62, 65-67, 71, 73, 74, 298, 377 Włodzimierz Wołyński 40, 44, 50, 52 Wogułowie (Mansowie) l05 Wolmar (łot. Valmiera) 185 Wołchow, rz. 25, 28, 46, 114 Wołga, rz. 8-II, 14, 16, 18, 28, 40, 52, 73, 74, 78, 79, I02, 104, 106, I10, I65-l67, l97, 201, 228, 230, 30l, 368, 523, 526 Wołgograd zob. Carycyn Wołogda 74, 135, 148,.15l, l7l, 173 Wołoszczyzna 188, 227, 228, 235, 304, 306, 313, 317, 401 Wołynianie (Dulebowie, Bużanie) 20 Wołyń 14, 38, 70, l62, 238, 255, 334, 368, 495 Worobiowy Gory zob. Wróble Wzgórza Woroneż ISl, l82, 352 Worskla, rz. 75 Wotiacy (Udmurtowie) 79, 368 Wróble Wzgórza (Worobiowy Gory, Le- ninowskie Wzgórza) 297 Wschodnioeuropejska Nizina 9 Wyborg l36, l89, I90, 440 Wyczegda, rz. 285 Wyszniewołocki Kanał l97 Wysznij Wołoczok 197 Yalu, rz. 433 Yegilk&y zob. San Stefano Zabajkalski Kraj 332, 423, 466 Zachodni Kraj 326 Zadnieprze zob. Ukraina zadnieprzańska Zagłębie Dąbrowskie 429 Zagłębie Donieckie 372, 386, 4l2 575 Zagorsk zob. Troice-Siergijew Zajęcza Wyspa l85 Zakupy zob. Reichstadt Zakaukaska FSRR 520 Zakaukazie zob. Transkaukazja Zamość l61 Zaporoże 160, 201 Zawichost 49 Zbaraż I62 Zborów l62 Zimmerwald 494 Złatoust 386 Złota Orda 52 - 54, 56, 58, 59, 62 - 66, 68, 71 - 76, 78, 79, 84, 86, 87 Zorndorf 2l3 Zurych 346 Zyrianie (Komi) 74 Związek Radziecki (ZSRR) 5, 6, /0, 520, 52l, 523-532 Żmudź 367 Żółte Morze 407 Żółte Wody, rz. 16I Żydzi 368, 369 w. k r SPIS TRE$CI Str. OD AUTORA. . . . . . . . . , , . . . . . . . . . . . . I. OKRES PRZEDHISTORYCZNY I PIERWSZE IWIĄZKI PLEMIENNE ' Terytorium geograficzne. . . . . . . , , , 8 Ścytia i kolonie greckie. . . . . . . . . . . . . , , 11 Ruchy migracyjne . . . . , . . . . , . . . . 13 Awarowie, Hułgarzy, Chazarowie. . . . . . , , , 17 Słowianie Wschodni w VIII i IX wieku. 18 II. PAŃSTWO STARORUSKIE (RU$.KIJOWSKA) Teoria normańska. 23 Pierwsi ksiąięta. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Przyjęcie chiztu. . , . . . , , . . . . . . . , , 7 31 Panowanie Jarosława Mądrego. . . . . . : . . . . . f . . 32 Stosunki społeczno-ctonomiczne. . . :. . . 36 Podziałpaństwa. . . , . . . , , . . . . . . . . 38 Piśmiennictwo staroruskie. ' 41 III. OKRES ROZDROBNIENIA PEUDALNEGO Ruś północno-wschodnia. :. . . . . . 43 Nowogrbd Wielki. , . . , , . . . . . . . . . . Ruś Halicka. . 45 47 Najazd Mongołów na,Ruś. . . . . . . . . . . , 50 Walka z ekspansją Szwedów i Niemców. , . , . , , . 56 Początki kariery politycznej Moskwy. . . . . . . . , 60 IV. POWSTANIE MONARCHII ROSY)SKIE! Księstwo Iwaoa Kality. . . . . . . Litwa i Moskwa. . . , , , -. . . . Moskwa i Tatarzy. 69 Walki wcwnętrzne. . , . , . , , , . . . . . . . . . . . . . 72 System władania ziemią. Miasta. . . . . . , , , , 7g Procesy jcdnoczcnia ziem Rusi północno-wschodniej. . . . . . . g2 Struktura ludnościowa. 88 Zakończenie procesu zjednoczcnia. , , . . , . . . . gl Kultura na ziemiach rustich od XII do XV wieku. , g2 581 I V. ROSJA W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU Wojna chłopska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . : 228 Polityka zagraniczna Rosji w latach 1774-1796. . . . . . . . 234 Walki o władzę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Paweł I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Reformy Iwana IV. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Kultura Rosji w XVIII wieku. . . . . . . . . . . . . . 242 Likwidacja chanatów. . . . . . . . . . . . . . . .102 ' dostęp do Bałtyku. . . . . . . . . . . . . . . . 107 Oprycznina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 X. PANOWANIE ALEKSANDRA I. POCZĄTEK REWOLUCYJNEJ WALKI Z CARATEM Zakończenie wojny inflanckiej. . . . . . . . . . . . . . 116 Reformy pierwszych lat. . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Panowanie Fiodora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Wojny z Pcrsją, Turcją, Francją i Szwecją. . . . . . . . . . 255 Plany dalszych rcform. Michał Sperański. . . . . . . . . . . 259 VI. CZASY..SMUTY" Wojna 1812 roku i jej następstwa. . . . . . . . . . . . . 261 Panowanie Godunowa. . . . . . . . . . . . . . . . 121 Nawrót do rcakcji.WszecHwładza Arakczejewa. . . . . . . . . 266 Dymitr Samozwaniec. . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Początek rewolucyjnej walki z cacatem.. . . . . . . . . . . 271 Powstanie Bołotnikowa. . . . . . . . . . . . . . . . 131 Program politycmy rewolucjonistów szlacheckich. . . . . . . 274 Dymitr Samozwaniec II. . . . . . . . . : . . . . . . . 134 Powstanie grudniowe. . . . . . . . . . . . . -. . . . 277 Wojna z Polską. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 , XI.TRZYDZIESTOLECIE REAKCJI VII.MONARCHIA PIERWSZYCH ROMANOWÓW Polityka wewnętrzna Mikołaja I. . . . . . . . . . . . . 280 Nowa dynastia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 "List filozoficmy" Czaadajcwa.. . . . . . . . . . . . . . 285 Traktaty ze Szwecją i Polską. . . . . . . . . . . . . . . 145 f Oświata i szkolnictwo.Teońa oficjalnej ludowości. .. . . . . .: 286 Sprawa Azowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Ruch umysłowy. . . . . . :. . :. . . . . . . . .. . 289 Bunty i powstania miejskie. ".11łożenie soborowe" . . . . . . . 150 Problem ludności chłopskiej w polityce państwowej. . . . . . . 291 Reforma Nikona.i jej następstwa. . . . . . . . . . 156 Działalność kółek młodzieżowych. . . . . . . . . . . . .295 Wojny z Polską i przyłączenle Ukrainy zadnieprzańskiej. . . . . 160 Rozwój stosunków kapitalistycmych w picrwszej połowie XIX wieku. 300 "Bunt miedziany" i powstanie Razina. . . . . . . . . . . 164 ' Panowanie Fiodora III. . . . . . . . . . . . . . . . . 167 XII.POLITYKA ZAGRANICZNA MIKOŁAJA I Ustrój i gospodarka Rosji w XVII wieku. . . . . . . . . . 168 Kultura Rosji w XVI i XVII wieku. . . . . . . . . . . . 171 . Nowy etap w rozwoju kwestii wschodniej. . . . . . . . .. . 303 . Wojna rosyjsko-turecka. . . . . . . . . . . . . . . . 305 Carat i ruchy wolnościówe. . . . . . . . . . . . . . . . 307 VIII.PANOWANIE PIOTRA I i OKRES PRZEWROT6W PAŁACOWYCH Problem turccki w dyplomacji europejskiej. . . . . . . . . . 309 Rządy Zofii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Wojna krymska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Pierwsze lata panowania Piotra I. . . . . . . . . . . . . 181 , Wojna północna. . . . . . . . . . . . . . . . - . 184 XIII.EPOKA REFORM Refornty Piotra I. . . . . . . . , . . . . ., . . . 190 Szlachta i chłopi. . . . . . . . ,. . . . . . . . . . . 197 Przygotowania do reformy chłopskiej. . :. . . . . . . . . , 319 Reformy w dziedzinie kultury i oświaty. . . . . . . . . . . 199 Postanowicnia ustawy o reformie chłopskiej. . . . . '. . . . : 323 Ruchy społeczne na początku XVIII wieku. . . . . . . . . . 200 j Rewolucyjna dcmokracja rosyjska. . . . . . . . . . . . . . 327 Opozycja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Rewolucyjna dcmokracja wobcc rcformy. . . . . . . . . . . 330 Rządy faworytów. . . . . . . . . . . . . : . . . . . 203 Rosja a powstanic styczniowc. . . . . . . . . . . . . . . 333 Panowanie carowej Elibiety. . . . . . . . . . . . . . . 210 Dalsze reformy. . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 XIV. RUCHY SPOŁECZNE PO ZNIESIENIU PODDAŃSTWA. NARODNICTWO IX.ROZKWIT MONARCHII SZLACHECKlEJ Piotr III. . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . 2I5 Wieś rosyjska po reforxnie. . . . . . . . . . . . . . . . 343 Pierwsze lata panowania Katarzyny II. . . . . . . . . . . . 217 Teorie narodnickie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Próby ułożenia nowego kodeksu praw. . . . . . . . . . . . 222 Początek działalności organizacyjnej narod lików. . . . . . . . . 348 Stosunek do Polski i pierws2y konflikt z Turcją. . . . . . . . 225 Druga Ziemia i Wola. . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 582 583 Powstanie Woli Ludu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 Polityka "wilczej paszczy i lisiego ogona". . . . . . . . . . 354 XV. POWROTNA FALA REAKCl1 Sytuacja po zamachu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Pierwszy etap reakcji. . . . . . . . . . :. . . . . . . 360 Polityka wcwnętczna Dymitra Tołstoja. . . . . . . . . . . 364 Kontrreformy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 XVI. RUCH ROHOTNICZY Początki rosyjskiej klasy robotniczej. . , . . . . . . . . . . Położenie klasy robotniczcj po reformie . . . . - -. -- Picrwsze formy prganizacyjne. . . . . . -. . - . - -- Dalszy rozwój cuchu cobotniczego. . . . . . . . . . . . . Pierwsze organizacje marksistowskie. . . . . . . . - - - .- Pierwsze lata działalności Lenina. . . . . . . . . . . . . . Na drodze do zjednoczenia. . . . . . . . . . . . . . . Walka z "ekonomizmem". Znaczenie "Iskry". . . . . . . . II Zjazd SDPRR. . . . . . . . . - -. - - -- Partia Socjalistbw Rewolucjonistów. . . . . . . . . . . . . XVII. POLITYKA ZAGRANICZNA W DRUGIEJ POłOwIE XIX WIEKU Zmiana postanowień traktatu paryskiego. . . . . . . . . . . Rosja i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. . . . . . . . . Daleki Wschód i Azja Środkowa. . . . . . . . . . . . . . Wojna z Turcją. . . . . . . . . - - - - - ' ' - ' Tcaktaty pokojowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka zagraniezna Rosji po kongrcsie bcrlińskim. . . . . . . XVIfl. ROSIA NA PRZEŁOMIE XIX i XX wlEKU Ostatnic lata XIX wieku. . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomika Rosji w okresic impcrializmu. . . . . . . - - -- Problemagrarny. . . . . . . . . . . . . , . . . Zaburzcnia wśród młodzieży. . . . . , . . . . . . . . . . Działalność Zubatowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . Plehwe u stcru ministerstwa spraw wewnętrznych. Rueh ziemski. . . Ministcrstwo Światopełka-Mirskicgo. . . . . . -. . .- 371 .372 374 376 378 379 381 383 387 388 391 394 397 400 403 406 409 411 414 416 418 420 423 XIX. PIERWSZA REWOLUClA "Krwawaniedzicla". . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 . Pierwsza faza wydarzcń rewolucyjnych. . . . . . . . . . . . 429 Przebicg i zakończcnic wojny z Japonią. . . . . . . . . . . 432 Kulminacja wydarzcl5 rcwolucyjnych. . . . . . . . . . . . . I i II Duma. Stotypin na czclc rządu. . . . . . . . . . . 436 XX. POLITYKA WEWNĘTRZNA PIOTRA STOLYPINA Kadencja nowej Dumy. . . . . . . . . . . . . . . . . Reforma agrarna Stołypina. . . . . . . . . . . . . . . Kryzys systemu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruch robotniczy po pierwszej rewolucji. Sytuacja w partii. . . . Masakra leńska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ostatnie lata przed wojną. . . -. . . . . . . . . . . . . XXI. KULTURA ROSJI W XIX i XX WIEIW (DO 1917 ROKU) Ogólne warunki rozwojowe. . . . . . . . . . . . . . Szkolnictwo i nauka. . :. . . . . . . . . . . . . . . . Odkrycia i podróże. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturapiękna . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Prasa. . . . . . . . . . . . . . . Malarstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Architektura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teatr,twórczość muzyczna,balet,kinematografia. . . . . . . . XXII. UDZIAL ROSJI W PIERWSZEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ. REWOLUCJA LUTOWA Polityka mocarstw w okresie poprzedzającym wojnę. . . . . . Konflikty bałkańskie.Wybuch wojny światowej. Przebieg działań wojennych na froncie (1914-1S 15). . . . . . . Sytuacja wewnętrzna. . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruch robotniczy w okresie wojny. . . . . . . . . . . . . . Rosja w 1916r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rewolucja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 448 450 453 455 457 482 485 487 490 492 494 XXIII. RADY I RZĄD TYMCZASOWY. ZWYCIĘSTWO REWOLUClI PAŹDZIERNIKOWEJ Dwuwładza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 Powrót Lenina do Rosji. Tezy kwietnlowe. . . . . . . . . . 503 Między majem a lipcem. . . . . . . . . . . . . . . . . 504 RządyKiereńskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 W przededniu rewolucji. Zwycięstwo. . . . . . . . . . . . s14 WA2NIEJSZE WYDARZENIA OKRESU WŁADZY RADZIECKIEJ - - -. . . . . . S l 7 WSKAZhWKI BIBLlOGRAFICZNE -. . . . . . . . . . . . . . . . . 534 INDEKSNAZWISK - - -. . . . . . . . . . . . . . . . . . . S38 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ET 'ůIICZNYCH - - . - . . . . . . . S62 TABLICE GENEALOGICZNE. . . . . . . . . . . . . . . . . , . S76 SPIS ILUSTRACJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . $77 SPIS MAP - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 586