Maria Starzyńska 
Legenda Ostatniej Barykady 

Instytut Wydawniczy Pax 1974

Na dysku pisał Franciszek Kwiatkowski 
- Pan jest Węgrem? 
- Tak. 
- Ale urodził się pan w Polsce... 
- No to co?. 
Niemiecki kolejarz pomedytował chwilę nad papierami, po czym, 
złożył je i niechętnie oddał. Kiedy wyszedł, sąsiad Erwina z 
przedziału podjął: 
- Byłem przekonany, że jest pan Niemcem. 
- Nie. 
- Świetnie zna pan język. 
- Jak większość Węgrów. 
- Lepiej. 
Erwin nie odpowiedział, temat wydawał się wyczerpany. Niemiec 
jednak nie zrezygnował: 
- Z Budapesztu? 
- Tak. 
- Piękne miasto. Stare - chwilę czekał i znów zaczął: - A tu... tu 
kiedy pan był? 
- Dawno. 
Niemiec wyjął papierosy, poczęstował Erwina. Zapalili. Pociąg 
turkotał, wagony skrzypiały, Niemiec powiedział coś jeszcze na 
temat kraju, w którym mieli nieszczęście aktualnie się znaleźć, 
Erwin nie odpowiedział i Niemiec wreszcie umilkł. Jechali w 
milczeniu jak wiele poprzednich godzin. Erwin patrzył w okno, czuł 
na sobie wzrok tamtego, zaciekawiony i ostrożny zarazem. Było 
duszno, koszula lepiła się do pleców, a ręce puchły z brudu. 
Podróż zdawała się przeciągać w nieskończoność, pociąg miał kilka 
nieprzewidzianych i długich postojów, jakby rozkład jazdy istniał 
sam dla siebie. Erwin wstał i otworzył szerzej okno. Zsunęło się w 
dół opornie i ze zgrzytaniem. Oparł się o nie i natychmiast na 
jasnej koszuli zjawił się wyraźny, brudny ślad. Zawinął rękawy. Za 
oknem przesuwały się karłowate zagajniki. Potem pojawiło się kilka 
drewnianych chałup. 
- Niedługo Warszawa - ziewnął Niemiec. - Nareszcie. Myślałem, że 
nigdy nie dojedziemy. 
Sięgając po walizkę, nie wytrzymał: 
- A pan, przepraszam, służbowo tutaj czy prywatnie? Pytanie 
sprawiło, że napięte przez cały czas nerwy dały sobie na moment 
urlop. Erwin roześmiał się po raz pierwszy w ciągu tej długiej 
podróży. Spojrzał przy tym przepraszająco na Niemca, na którego 
twarzy widać było wyraźne zmagania między zdziwieniem a gniewem. 
- Widzi pan, ja... 
Pociąg zagwizdał. Erwin wstał i znowu wyjrzał przez okno. Zwrócił 
głowę w stronę parowozu i do oka wpadła mu iskra. Wyciągając 
chustkę pomyślał, że na szczęście nie jest zabobonny i nie będzie 
doszukiwał się w tym żadnych złych wróżb. Oko bolało i łzawiło, 
Niemiec usłużnie próbował zatrzasnąć okno, ale zacięło się i ani 
myślało ustąpić. 
- Wszystko tu takie - skwitował. Zrezygnował z walki, usiadł. W 
tym momencie pociąg znowu zatrzymał się. Erwin sięgnął także po 
walizkę. Pomyślał, że jeśli postój będzie się przedłużał, 
wysiądzie i pójdzie dalej pieszo. Niemiec klął. Klął długimi, 
wiązanymi przekleństwami, świadczącymi o dużej pomysłowości ich 
twórcy. Pociąg szarpnął, ruszył znowu i po kilku minutach wtoczył 
się jakby resztką sił pomiędzy perony dworca: 
- Zachodni - otrzymał informację Erwin. - Jednak dojechaliśmy. 
Okrzyki rozlegały się najpierw gdzieś daleko, potem zbliżyły się 
na tyle, że można było zrozumieć ich treść. 
- Wszyscy wysiadać! Pociąg dalej nie idzie... 
Erwin zastanowił się, czy jego sąsiad posiada dostatecznie duży 
zasób wiązanych określeń, by sprostać sytuacji. Kolejna przeszkoda 
w podróży i to w dodatku tuż przed metą okazała się jednak zbyt 
silnym wstrząsem. Milcząca złość wyrzuciła Niemca z przedziału. 
Wrócił równie szybko, jak wyszedł. 
- W mieście są rozruchy - oznajmił. Miał zwężone oczy, a pod 
ściągniętą skórą na policzkach wyraźnie widać było ostry zarys 
kości. - To naród urodzonych bandytów - wyjaśnił dodatkowo, a Erwin 
pomyślał, że formułę tę zdarzyło mu się już słyszeć. - Jeśli pan 
może - ciągnął Niemiec - radzę, niech pan jak najszybciej wraca do 
Budapesztu. Tu nie ma czego szukać. 
Erwin wysiadł. Wydało mu się, że rozgrzane powietrze drży. Niemcy 
stali zbici w gromadkę w pobliżu parowozu. Tłum cywilów kłębił się 
u wlotu do tunelu... 
- Przepraszam, dlaczego pociąg dalej nie jedzie? 
Zatrzymany kolejarz spojrzał na Erwina wyraźnie zdezorientowany: 
- W mieście są rozruchy... 
- Rozruchy? Takie, że trzeba zatrzymywać pociągi? 
- Ja za to nie odpowiadam - zastrzegł się kolejarz. 
Erwin stał ciągle przy wagonie, który niedawno opuścił; spoglądał 
na grupę Niemców i na kłębiący się tłum. Słyszał od tamtej strony 
uparcie powtarzający się dźwięk, jakieś słowo, którego znaczenia 
nie mógł sobie jednak uzmysłowić. Kolejarz zwrócił się do niego: 
- Za chwilę zorganizujemy dla panów transport do Śródmieścia. 
Wydało mu się to, nie wiedzieć czemu, jakieś uwłaczające. Był 
przekonany, że sam sobie świetnie poradzi, tym bardziej że okolice 
Dworca Zachodniego były mu trochę znane. Być może, chciał nawet 
skorzystać z niespodziewanej okazji, by je odwiedzić. Małe były 
szanse, aby zajrzał tu później, po zrobieniu tego, po co tu 
przyjechał. Niemal żadne. 
Wziął walizkę i ruszył w stronę tłumu. Bolące oko znowu zaczęło 
łzawić. Kolejarz zawołał za nim: 
- Zaraz będzie transport! 
Erwin odwrócił głowę i skinął doń przyjaźnie i ze zrozumieniem. 
Ktoś go potrącił. Dziewczyna z potarganymi włosami i twarzą mokrą 
od potu pobiegła dalej, nie mówiąc nawet "przepraszam". Kolejarz 
dogonił go i powiedział z narastającym niepokojem: 
- To się chyba zaraz skończy... Jak pan myśli? To nie może długo 
trwać? 
Erwin nie bardzo wiedział, o co w ogóle chodzi. Dopiero po chwili 
przypomniały mu się tajemnicze rozruchy. 
- Naturalnie - powiedział z najgłębszym przekonaniem. - Zaraz się 
skończy. 
Pożegnał kolejarza ruchem ręki. Usłyszał jeszcze za sobą: 
- Nie czeka pan na transport? 
Oko ciągle łzawiło. Nie przypuszczał, że głupia iskra może być tak 
dokuczliwa. Zmieszał się z tłumem, który się nie rozpraszał, tylko 
kłębił w miejscu; torował sobie drogę walizką. Usłyszał głośny 
szloch. Czarno ubrana kobieta siedziała na zsuniętych tobołkach i 
płakała. Nikt nie zwracał na nią najmniejszej uwagi. Wszyscy byli 
zajęci sobą czy raczej czymś, co wokół nich i w nich się zdarzyło. 
Erwin uświadomił sobie, że niektóre twarze są mokre od łez. Szedł 
między tłumem, obcy, nie mogąc zrozumieć, co się tu zdarzyło; 
szedł z rosnącą obawą, wiedział, czym może być tłum, w dodatku 
tłum, który jest czymś zafascynowany, zahipnotyzowany, zatrzymany 
w miejscu, porażony. Ktoś uśmiechnął się nagle do niego, jakby nie 
był tu obcy i jakby wszystko rozumiał. Zatrzymał się. Oko łzawiło. 
Sięgając po chustkę zrozumiał ów skierowany do niego uśmiech. On 
także płakał, a więc był swój! Ktoś go szarpnął za rękę. Drobna, 
szara kobieta. Trzymała go wąziutką, delikatną dłonią za rękaw, 
wpatrywała się w jego twarz wielkimi oczami, powiększonymi jeszcze 
przez te zbierające się w nich łzy, uśmiechała się tym uśmiechem, 
który zjawia się na twarzy bardzo rzadko, bywa, że nie zjawia się 
nigdy. Erwin wiedział już, że zdarzyło się tu coś wielkiego, że 
oto nagle stał się mimowolnym świadkiem czegoś, co przerastało 
jego wyobraźnię. Z wewnętrznym napięciem patrzył w twarz kobiety, 
w ten jej - jedyny w życiu - uśmiech. 
- Pan już wie... 
Nie był w stanie zaprzeczyć. Zamknęła na chwilę oczy, łzy stoczyły 
się w dół. Szepnęła: 
- Powstanie. 
Uwolniła jego rękaw. 
Powstanie... Tak, to właśnie było to słowo. To był ów dźwięk, 
który dochodził do niego od strony tłumu i którego nie mógł 
zrozumieć. Przedarł się przez ludzi, wszedł na puste schody i 
zaczął powoli piąć się w górę, coraz głośniej powtarzając 
przekleństwa, zasłyszane na przedmieściach Budapesztu. 

Uliczka za przejazdem była prawie pusta. Cisza, spokój, kurz i 
ostry, niemiły zapach gazu. Dwa opasłe czerwone zbiorniki. Chyba 
je nawet potrafił odnaleźć w najdawniejszych wspomnieniach, 
mglistych bardzo i równie odległych. Piłka, przelatująca ostrym 
łukiem nad czerwonym murem, głos matki nawołujący: "Freddi, 
Freddi, nie wybiegaj na jezdnię...", Jasnowłosy wyrostek, 
wdrapujący się na mur; to właśnie gdzieś tutaj, niewiele chyba 
nawet zmieniło się wszystko, może jedynie wydaje się dziś w 
rzeczywistości mniejsze, jakby - wyodrębnione we wspomnieniach z 
całości - wówczas wyrastało ponad miarę. 
Z daleka dobiegało głuche dudnienie. Przystanął. Wsłuchał się w 
równy, nieprzerwany, kotłujący się dźwięk. Właściwie słyszał go 
przez cały czas. Ale to nie był głos rozruchów. Tym monotonnym 
dudnieniem przemawiało coś znacznie bardziej groźnego, w ten 
sposób dawał o sobie znać front. Był przecież niedaleko. Tylko że 
przy akompaniamencie działa zza rzeki słowo "rozruchy" nabierało 
bardzo istotnego znaczenia. Nie wolno tracić ani chwili. 
Przyspieszył. Ciszy i senności pustej uliczki nic nie przerywało, 
jakby wszyscy skryli się przed wszechogarniającą dusznością 
parnego, ciężkiego powietrza, przymknęli okna i pogrążyli się w 
czekaniu na chłód wieczoru. 
"Freddi, uważaj, Freddi, spadniesz..." Może nawet chodziło właśnie 
o to drzewo, sięgające konarami daleko poza obręb czerwonego muru? 
Tak, to chyba te gałęzie szerokie, rozłożyste, o liściach tak 
gęstych, że płowowłosy chłopiec mógł się w nich łatwo schować. 
Liście są jeszcze zielone, ale już coś w ich zieloności niepokoi, 
jakby - zbyt intensywna - powiedziała już wszystko i teraz 
zwróciła spojrzenie w drugą stronę. 
Strzały rozległy się gdzieś niedaleko. Cienkie i krótkie jak 
szczeknięcie rozzłoszczonego pekińczyka. Zza zakrętu wybiegła 
gromadka mężczyzn, chłopców raczej. Zniknęli w pobliskiej bramie. 
Erwin postawił walizkę, wytarł spocone dłonie i ruszył dalej. 
Pekińczyk przestał się, widać, złościć, bo strzały umilkły i 
rozruchy wydały się Erwinowi sprawą raczej niepoważną. Groźniejszy 
był ów daleki pomruk. 
Na sąsiedniej uliczce zadudniły kroki. Ktoś przystanął, potem zza 
zakrętu wychyliła się głowa w hełmie. Równocześnie padła komenda: 
- Hande hoch! 
Erwin postawił walizkę i spokojnie tłumaczył, kim jest. Niemiec 
mimo to długo przeglądał dokumenty. 
- Miał pan szczęście - mruknął wreszcie. 
Erwin nie zrozumiał. 
- Mój kolega jest nerwowy, ale go powstrzymałem. 
Kiedy w dalszym ciągu nie mógł pojąć, Niemiec pieszczotliwym 
ruchem ręki przesunął po kolbie karabinu. Erwin uznał to za 
kiepski żart. 
- To świństwo nie może długo trwać - ciągnął tamten. - 
Zlikwidujemy to w kilkanaście godzin. Ale do Śródmieścia... nie, 
na razie niech pan nie próbuje. Musi pan gdzieś przeczekać, po co 
się niepotrzebnie narażać. 
Istotnie, lepiej się nie narażać - zbyt ważną rzecz ma do 
załatwienia. Ale nie wolno mu było tracić czasu, to również była 
prawda. 
- Kilkanaście godzin, mówi pan? 
- Najwyżej! 
Kiwnął głową i ruszył dalej. Kiedy obejrzał się, stali jeszcze w 
tym samym miejscu. 
Kościółek. Niewielki, skryty wśród zieleni. I z nim również 
kojarzyły się jakieś niejasne wspomnienia, może nabożeństw w 
niedzielne poranki, kiedy matka bez względu na pogodę zakładała 
srebrnego lisa: "Freddi, uklęknij, nie bądź uparty, powtarzaj za 
mną: Królowo Korony Polskiej..." Biedna matka, wszędzie obca. 
"Synku, pamiętaj, człowiek musi mieć swoje miejsce na ziemi, 
pamiętaj." "Królowo Korony Polskiej" - z czego to właściwie jest; 
jakiej to dziwnej modlitwy? Chciał ją kiedyś namalować, tę matkę 
ze wspomnień, ale umykała mu, nie potrafił znaleźć dla niej 
wyrazu, niewiele ją w końcu pamiętał, wiedział tylko, że była 
zagubiona i zawsze smutna. Miejsce na ziemi. Jakimi wartościami 
trzeba je obwarować, aby tym miejscem się stało, jak je wybrać i 
czy trzeba wybierać? 
Zatrzymał go znowu znany dźwięk. Tym razem strzały nie 
przypominały już szczekania rozeźlonego pieska. Te były całkiem 
prawdziwe, strzelanina na kilka czy kilkanaście głosów. Usłyszał 
za sobą gwar, dogoniła go grupka kobiet, dobiegły do niego 
strzępki zdań: "Flaga? Na Płockiej. Tam są nasi. Biało-czerwona, 
jak biegłam tutaj, to na kościele Świętego Wojciecha. Nasi są w 
przędzalni na Bema... I w kościele... Wszędzie są nasi..." 
Były tuż. Jedna odwróciła głowę: 
- A pan co tak? Niech pan się spieszy. Powstanie. 
Biało-czerwona powiewała na wieży gotyckiego kościoła... Zniknęła 
nagle w kłębach dymu, Erwinowi wydawało się przez chwilę, że 
szybciej, niż rozwiewa się dym, lecą odpryski muru, mógłby 
przysiąc nawet, że widział, jak wieża przechylała się i wyłaniała z 
dymu, rozdygotana i patrząca w dół; ale było to tylko złudzenie. 
Dymy rozsunęły się, a wieża stała jak przedtem. Więcej nawet - z 
wysokiego podłużnego jej okienka posypały się strzały. Karabin 
maszynowy terkotał zajadle. Odpowiedziały mu z dołu strzały 
jeszcze bardziej zaciekłe, znów wieża i flaga rozkołysały się w 
smudze dymu. 
Pomyślał nerwowo: "Muszę dostać się do Sródmieścia. Zrobiłem 
głupstwo, trzeba było jednak zaczekać na ten piekielny transport". 
Doszedł do rogu ulicy. Wyjrzał i zatrzymał:się. Huk. Wieża znowu w 
dymie. Za nim głosy: "Nasi szturmują remizę. Remizę. Remizę..." 
Wieża kościoła ciągle jeszcze była cała, ciągle odpowiadała tym z 
dołu krótkimi seriami karabinu maszynowego. Prawie zakrawało na 
cud, że tak drżąc jeszcze stoi. "Mamo, przecież żadnych cudów nie 
ma." "Freddi, synku, a życie, życie nasze, czy to nie cud?" 
Spod wiaduktu wyjechał odkryty samochód z żołnierzami niemieckimi. 
Erwin ruszył naprzód, ale natychmiast znalazł się z powrotem pod 
murem domu. Naprzeciw jadącym wyskoczyła grupka chłopców. Strzały. 
Coś poleciało w stronę samochodu wysokim strzelistym łukiem. 
Niemcy zaczęli wyskakiwać, kule grzechotały po bruku. Erwin 
usłyszał jęk, a potem brzęk tłuczonej szyby. Ktoś chwycił go za 
ramię i gdzieś pociągnął. 
Była to ciemna knajpka, zatłoczona ludźmi. Przez szarą od brudu 
szybę Erwin zobaczył płomienie. Palił się samochód Niemców. 
Strzelanina była coraz gwałtowniejsza. Drzwi otworzyły się i do 
knajpki z trudem wtoczyło się dwóch chłopców. Potem Erwin zobaczył 
jeszcze trzeciego. Wlekli go, a on zaciskał palce na bluzie mocno, 
kurczowo. Krew, niepomna na tamę, przeciskała się między palcami, 
płynęła obficie... "Mamo" - poskarżył się chłopiec, a jeden z 
tych, co go wlekli, upomniał: "Nie wygłupiaj się". 
Wbiegła dziewczyna. Czerwony krzyż na rękawie i torba przewieszona 
przez ramię. "Daj spokój, tu już nic..." "Zamknij się!" Twarz 
dziewczyny pochyla się nad leżącym, ściągnięte rysy, kosmyk 
wymykający się spod szarej czapeczki, ręka chłopca bezwładnie 
zsuwa się w dół. 
Erwin pchnął drzwi i wyszedł na ulicę. Strzały oddaliły się, 
kościelna wieża stała, jedynie okno, z którego rozbrzmiewał 
karabin maszynowy, zmieniło kształt. Stało się duże, okrągłe, o 
postrzępionych brzegach. Karabin już nie przemawiał. Nie ma jednak 
cudów... 

- Pan przyjechał od mojego tatusia? 
Dziecinny głosik wydał mu się w tym otoczeniu zupełnie 
nieprawdziwy, chłopczyk był jednak realny. Miał może pięć, może 
sześć lat, jasne włosy, bladą, delikatną buzię i ogromne oczy, 
które przenosił kolejno z Erwina na walizkę. Erwin milczał, 
chłopiec powtórzył więc niecierpliwie: 
- Kiedy tatuś przyjedzie? 
Strzały. 
- Wojtek! Wojtuś... 
Strzały. 
- Woj-tek!... 
Erwin zobaczył ją, jak biegła środkiem jezdni, potykając się o 
wystający bruk. Rozrzucone włosy zasłaniały twarz, a krótka 
sukienka czepiała się nóg. 
- Woj-tek!... 
Chwycił małego na ręce i podniósł do góry. Zobaczyła. Stanęła na 
chwilę, potem wolno, starając się opanować zdenerwowanie, 
podeszła. 
- Przepraszam. 
- Głupstwo. 
Ta wymiana konwencjonalnych grzeczności wydała się Erwinowi 
śmieszna. Postawił chłopca z powrotem na ziemi. Nie znosił dzieci. 
Powiedział do matki znacznie ostrzej, niż zamierzał: 
- Mogłaby go pani lepiej pilnować. 
Nie odpowiedziała. Niecierpliwym ruchem odrzuciła spadające na 
twarz włosy. Ulica opustoszała. Zostali na niej we troje. Erwin 
spojrzał na kobietę. Stała, pochylona nieco do przodu, nerwowo 
odrzucała te ciągle spadające włosy, wzrok jej od czasu do czasu 
wracał do twarzy Erwina. Czytał w nim niechęć i dopiero po dobrej 
chwili uświadomił sobie, że on także patrzy na nią z niechęcią, że 
nie podoba mu się w niej wszystko, łącznie z faktem, że jest tu, 
obok niego, na tej opustoszałej warszawskiej ulicy, która 
pokręciła mu wszystkie misternie ułożone plany. 
Schylił się i chciał podnieść walizkę. Chłopiec oparł się na niej 
mocniej, po czym powtórzył enigmatyczne pytanie: 
- Pan przyjechał od tatusia? 
Spotkali się wzrokiem ponad jego głową. Erwin sądził, że kobieta 
skłoni chłopca do uwolnienia jego walizki i wyjaśni, że nie 
przyjechał od jego ojca. Milczała jednak i Erwin nie był pewien, 
czy cokolwiek z tego, co się działo - do niej trafia. 
- Kiedy tatuś przyjedzie? 
- Nie wiem. 
Malec przysiadł na walizce. Przez chwilę wydawało się Erwinowi, że 
chłopiec zacznie płakać. Postanowił odejść. 
- Proszę pani... 
Nie usłyszała. Chłopiec siedział na walizce, skulony, z pochyloną 
główką, wpatrzony w czubki swoich trepków. 
"To świństwo nie może długo trwać - zabrzmiały Erwinowi w uszach 
słowa spotkanych Niemców. - Zlikwidujemy to w kilkanaście godzin." 
Kilkanaście godzin. 
Rozejrzał się po poranionej ulicy, wsłuchał w pomruk ten daleka zza 
Wisły i w krótkie, ostre strzały, które były znacznie bliżej. 
Pomyślał, że jeszcze raz miał pecha, piekielnego pecha, który 
prześladował go od tak długiego czasu: Spojrzał na skulone na 
walizce dziecko, potem na nieznajomą. Zdecydował się. 
- Proszę pani... 

Rudi Lorenz niecierpliwił się. Chciał, żeby zdarzyło się coś, co 
by przerwało monotonię czekania. Nienawidził miasta, w którym 
przebywał, i ludzi, którzy w tym mieście żyli. Wydawali mu się 
podobni do pluskiew. Tak samo wstrętni i dokuczliwi, i tak samo 
trudni do wytępienia. Siedział w pokoju na Szucha, było duszno i 
parno, widział przez okno kwadratowy kamienny dziedziniec, bez 
wyrazu, jak zresztą wszystko, co go tu otaczało. Przed 
kilkunastoma minutami odebrał meldunek o strzelaninie gdzieś na 
Żoliborzu, ale była to chyba sprawa lokalna, bo znikąd więcej 
meldunki nie nadeszły. 
Postanowił zatelefonować. 
Słuchając równo odmierzanego sygnału wyobrażał sobie Hildę: 
wyciągnięta na leżaku, ustawionym w otwartych drzwiach balkonu, ma 
na sobie popielatą suknię w ciemniejsze nieco kwiaty, suknię bez 
rękawów, teraz podciągniętą wysoko na uda. Słyszy dzwonek 
telefonu, ale jeszcze nie otwiera oczu, nie podnosi głowy, ma 
nadzieję, że może to pomyłka i ktoś za chwilę odłoży słuchawkę. 
Telefon jednak dzwoni dalej. Wstaje więc wolno, z ociąganiem, 
leniwie przechodzi przez pokój, jest bosa, ma długie wąskie stopy, 
zatrzymuje się przy stoliku, jeszcze raz spogląda na telefon z 
nadzieją, że może zamilknie, aparat jednak dzwoni, wyciąga więc 
rękę, bierze słuchawkę i mówi: 
- Halo! 
- Czy jesteś boso? - upewnia się Rudi. 
- Skąd wiesz? 
Pochlebiał sobie, że wiedział o niej wiele. Znacznie więcej, niżby 
kiedykolwiek przypuszczała, znacznie więcej, niżby sobie tego 
życzyła. Wiedział doskonale, dlaczego nigdy teraz nie nosi 
kolorowych sukni, choć kiedyś tak je lubiła, że nawet po śmierci 
męża założyła żałobę jedynie na kilka dni. Wiedział że z tego 
samego powodu, dla jakiego teraz ubiera się na szaro, zadzwoniła 
któregoś wieczoru do jego drzwi, choć pozornie te dwie sprawy: 
czarno-szaro-białe suknie i zastukanie do drzwi czekającego 
mężczyzny, znajdować się powinny na przeciwległych biegunach. 
- Opalałam się. 
Chciał powiedzieć: "Wiem", pohamował się jednak. Odtwarzał w 
myślach jej sylwetkę, sposób oparcia ręki o stół, jasne włosy, 
pociągłą rasową twarz, wąskie dłonie. Przypomniał sobie swą 
uroczystą przysięgę, że przyjdzie taki dzień, kiedy po nią 
sięgnie. Wkrótce okazało się, że nie musiał nawet sięgać, sama 
przyszła. Przyszła, ponieważ zależało jej na czyjejś obecności. 
Przypadek zrządził, że to był akurat Rudi Lorenz. Towarzyszył jej 
odtąd wiernie; było wielu którzy mu zazdrościli. To mu 
pochlebiało, zdawał sobie jednak doskonale sprawę ze swojej roli: 
nic nie było przeznaczone dla niego. 
- Chciałeś co? - zapytała. 
- Nie. Tak zadzwoniłem, żeby dowiedzieć się, co robisz. 
Drzwi za jego plecami skrzypnęły. Do pokoju wszedł Manfred Köhler 
, i Rudi, wiedziony bliżej nie sprecyzowanym odruchem, 
zaproponował: 
- A może byś przyszła? 
Zaczął żałować już w momencie, kiedy to powiedział. Ale może Hilda 
nie będzie chciała się ruszyć, jest gorąco, duszno... Manfred 
podszedł do okna, otworzył je szerzej i oparł się o parapet. 
- Chętnie - powiedziała niespodziewanie Hilda i odłożyła 
słuchawkę. 
- Przyjdzie. Podszedł do okna i stanął obok Manfreda. 
- Spokój - powiedział. 
Chciał, żeby wyszło to obojętnie, ale chyba mu się nie udało. 
W jego głosie zapewne zabrzmiało coś w rodzaju zawodu i Manfred to 
wychwycił. Odpowiedział bowiem: 
- Tchórze. 
Zgrzytnęła brama i na dziedziniec wjechało auto. Wysiadł z niego 
Hauptsturmführer Johann Schmuland i Klaus Geber. 
- Do jednego z naszych lotników - powiedział nagle Manfred - 
zadzwoniła dzisiaj rano jego kochanka: Polska kochanka - nie 
zmienił tonu, niczym nie zaakcentował ostatnich słów, a przecież 
czuło się w nich wyraźną dezaprobatę. - Powiedziała, żeby się 
pilnował, bo dziś, po południu może być niebezpiecznie. Przyrzekł 
jej zachować tę wiadomość dla siebie. 
Była cisza. Z daleka dudnił front, ale do tego już się 
przyzwyczaili. Schmuland i Geber zniknęli wewnątrz budynku. 
Samochód odjechał. Dziedziniec był znowu pusty. 
- Nie musi to być prawda - powiedział Rudi. 
- Właśnie. 
Palce Manfreda przebiegały po parapecie - niby po klawiaturze 
fortepianu. Były długie i bardzo ruchliwe. Na dole brama znowu 
uchyliła się i na podwórze weszła Hilda. Ręce Manfreda 
znieruchomiały. 
- Wdowa po Leidenie - wyjaśnił Rudi. 
Hilda zatrzymała się na środku dziedzińca i podniosła głowę: Na 
tle kamiennego kwadratu, otoczonego szarymi murami, wydała się 
Manfredowi podobna do kwiatu, który wyrósł tu przez dziwne 
zrządzenie losu. 
- To można by namalować - powiedział. 
- Pan maluje? - spytał Rudi. Uchwycił uważne, zaniepokojone nagle 
spojrzenie Manfreda. 
- Nie, ja gram. 
Hilda dostrzegła ich, podniosła rękę w geście pozdrowienia. 
- Jej męża zabili bandyci - dodał szybko Rudi. Manfred zwrócił w 
jego stronę twarz, na której ukazał się półuśmiech, czy raczej 
półgrymas, i zapytał: 
- Nie wyjechała stąd? 
Nie wyjechała, choć nie Rudi był tego bezpośrednim powodem. 
Manfred: 
- Musiała mieć tu coś bardzo ważnego, żeby zostać. 
A Rudi natychmiast: 
- Miała. Groby. 
Kiedy w końcu zjawiła się w pokoju i kiedy bezpośrednio już 
przedstawił jej Manfreda, nie mógł oprzeć się poczuciu dumy. Jak 
by sprawy w istocie swej nie wyglądały - fakty przemawiały na jego 
korzyść. 
- Czemu pan tu przyjechał? - zapytała Hilda. - To straszny kraj. 
Ci ludzie tutaj... oni są do wszystkiego zdolni. To naprawdę 
bandyci. 
- Przyjechałem - odpowiedział Manfred - żeby pani nie musiała tu 
dłużej przebywać. 
- A nie, nie... Ja, to co innego. Ja tu zostanę. W ogóle zostanę. 
- Nawet jeśli my stąd wyjedziemy? 
- Niech pan tego nie mówi. Najlepiej, niech pan w ogóle o tym nie 
myśli. 
Hilda i Manfred rozmawiali, jakby znali się od dawna. Manfred w 
pewnej chwili spojrzał na zegarek i powiedział od niechcenia: 
- Na pani miejscu wróciłbym już do domu. - I dodał po chwili - na 
wszelki wypadek. 
- A co? - spytała. - Stało się coś? 
Obaj mężczyźni wymienili szybkie, ukradkowe spojrzenia. 
- Nie, nic się nie stało. Mamy mieć tutaj taką małą naradę... 
Uśmiechnęła się jakoś machinalnie i z przyzwyczajenia, od dawna 
nie można w niej było znaleźć cienia wesołości. Przeszła przez 
pokój, ale przy drzwiach, patrząc na Manfreda, zapytała: 
- Pan to tylko tak sobie powiedział, prawda? Front... urwała i po 
chwili: - Oni tu przecież nie przyjdą. Potraficie ich w końcu 
zatrzymać? 
Rudi otworzył usta, żeby odpowiedzieć, ale Manfred uprzedził go. 
Przeszedł w ślad za Hildą w stronę drzwi, stanął obok i - 
pochylony nieco w jej stronę - zapytał konspiracyjnie: 
- Czy ma pani pianino? 
Oczywiście miała. W jego - Rudiego - mieszkaniu jego pianino. Nim 
wyszła, zaprosiła Manfreda, a on to zaproszenie przyjął. 
Zostali we dwóch. Rozmawiali o froncie, kolegach, nawet o 
kobietach. Patrzyli na zegarki i czekali. Było cicho, spokojnie, 
ciągle jeszcze parno i duszno. Rudi uświadomił sobie nagle, że 
jest zdenerwowany. Spojrzał na Manfreda, długo i uważnie. Manfred 
siedział na parapecie okna, niedbały, pozornie odprężony, choć 
głęboko skrywający niepokój. Rudi nie wiedział, dlaczego Manfred 
został przysłany akurat teraz do Warszawy, ale jego własna, 
również nie najgorsza intuicja podpowiadała, że w grę muszą 
wchodzić jakieś zupełnie specjalne zadania. 
Chociaż może to nie było to, może Manfred po prostu na coś czekał. 
Tylko na co? 
- Piąta - głos Manfreda przerwał tę upalną ciszę. 
- Tchórze - odpowiedział Rudi. - Banda śmierdzących, polskich 
tchórzy. 
Wtedy właśnie rozległy się strzały. Z różnych stron, równocześnie, 
jak na dany sygnał. Brama otworzyła się z chrzęstem i na 
dziedziniec wjechało auto, a żołnierze, którzy z niego 
wyskakiwali, krzyczeli głośno: 
- Banditen! Banditen! Banditen! 

Teraz był już wieczór i Rudi znów stał w ciemnym pokoju i 
obserwował nieustanny ruch na dziedzińcu. Pełno samochodów, ludzi, 
ruchu, pośpiechu, nerwowości, pełno okrzyków, nawoływań, 
niepokoju. Rudi usłyszał donośny, wybijający się ponad inne, głos 
młodziutkiego Klausa Gebera, który biegał między żołnierzami, 
napominając: "Nie życzę nikomu dostania się do niewoli". Rudi z 
trudem właściwie przypominał sobie przebieg ostatnich kilku 
godzin. Zlały mu się w jeden grzechotliwo-kolorowy obraz, w którym 
dominowała czerń i czerwień, z którego wybijały się jakieś 
szczegóły, czasem nic prawie nie znaczące, jak choćby ów hełm, 
toczący się po bruku niczym piłka, nie przestrzelony hełm, który 
nie wiedzieć skąd się wziął i toczył, odbijając się od kamieni, aż 
dopadł do niego któryś z tych zaczajonych za węgłem, pochylił 
się... Wtedy strzelił Manfred Köhler. Raz, drugi i trzeci. I chyba 
te dwa pozostałe strzały nie były już potrzebne, bo tamten od 
razu, po pierwszym, zwinął się i upadł. Czyjeś nogi, padając, 
potoczyły hełm w drugą stronę... Albo tamta twarz, która wyrosła 
znienacka tuż prawie obok Rudiego, twarz z wielkimi oczami, w 
których nie było strachu, tylko zdumienie, że już trzeba umierać. 
Bo Rudi był szybszy... Albo ów długi wąż ich własnych, niemieckich 
żołnierzy, biegnących wzdłuż pustej ulicy, i spadające na nich 
liście, które strząsnęły pociski... Albo te figurki, które 
wyskoczyły nagle na balkon jakiegoś domu i zostały zdmuchnięte jak 
papierowe pajacyki, albo... 
W pewnej chwili usłyszeli za sobą krzyk Klausa Gebera: "Bandyci są 
w kasynie!" 
Walczyli tam zaciekle, ale krótko. W pewnej chwili strzały 
dobiegające z ich strony umilkły. "Zabrakło im amunicji!" - 
krzyknął Geber, a potem meldował Rudiemu: "Zniszczyliśmy 
wszystkich. Żaden bandyta żywy z kasyna nie wyszedł". 
Nadeszła noc i w jej objęciach milkły powoli strzały. Tylko z 
daleka, zza Wisły, dochodził nieustanny, nie uciekający przed 
ciemnością - huk dział. 
W tym wszystkim Rudi zupełnie zapomniał o Hildzie. Było już późno, 
kiedy zatrzymał przechodzącego żołnierza nerwowym pytaniem: 
- Aleja Róż... Co się dzieje w Alei Róż? 
Żołnierz wyprężył się, stuknął obcasami, a jego wzrok, wlepiony 
służalczo w mundur Rudiego, świadczył wyraźnie, że nie ma pojęcia 
nie tylko o tym, co dzieje się w Alei Róż, ale nie bardzo zdaje 
sobie sprawę, co w ogóle zdarzyło się tego popołudnia. 
- Natychmiast sprawdzę, Herr Sturmbannführer. 
- Za trzy minuty mam mieć odpowiedź. 
- Tak jest, Herr Sturmbannführer. 
Stuk, w tył zwrot, marsz... 
Usłyszał wtedy: 
- Niepotrzebnie pan się denerwuje, Herr Sturmbannführer. Tam jest 
wszystko w porządku. 
Odwrócił się. Manfred Köhler stał tuż za nim. 
- Sprawdzał pan? 
- Ktoś przecież musiał o tym pamiętać - powiedział Manfred i tym 
razem uśmiechnął się już całkiem wyraźnie. Rudi odruchowo chciał 
powiedzieć: "Dziękuję", nie zrobił tego jednak. 
- Cieszę się, że wszystko jest w porządku. 
Zawrócił i skierował się w stronę swego pokoju. Na piętrze zderzył 
się ze schodzącym w dół Heinzelmannem. 
- Fischer i Stahel otoczeni... 
- Słyszałem - powiedział. Tamten chciał jeszcze coś dodać, ale 
Rudi poszedł dalej. Nie życzył sobie rozmowy z Hauptsturmführerem 
Heinzelmannem, który truchlał na samą myśl, co by się stało, gdyby 
tamci wtargnęli tutaj na Szucha. Na półpiętrze Heinzelmann 
zatrzymał następnego: 
- Fischer i Stahel odcięci! 
- Tchórzliwy starzec - rzucił Rudi. Powiedział to głośno, wyraźnie 
i trochę mu ulżyło. Otworzył drzwi. W pokoju było pełno 
potłuczonego szkła, od okna szedł powiew wilgotnego powietrza. 
Deszcz stukał o parapet coraz bardziej ciężkimi kroplami. 
- Było jednak gorąco - powiedział Manfred Köhler. 
Podmuch wiatru zatrzasnął za nim drzwi. Manfred szedł a potłuczone 
szkło zgrzytało jak przed chwilą pod krokami Rudiego. Rudi 
odwrócił się i spojrzał mu prosto w twarz. Miał do niego mnóstwo 
pretensji. O wszystko: O to, że przyjechał, że grał na 
fortepianie, że pamiętał o Hildzie, a nade wszystko, że wtedy 
strzelił i że wystarczyła jedna kula... 
- Było gorąco - powtórzył Manfred. 
Rudi milczał. 
- Schmuland nas wzywa. Są meldunki z miasta. 
Doszli do schodów. Na dole otworzyły się drzwi i ktoś wszedł. 
Wówczas Manfred zatrzymał się, a potem cofnął o krok. W jego 
wzroku skierowanym na wchodzącego był niepokój, niepokój, który 
ustąpił bardzo szybko. Ale Rudiemu to już wystarczyło. Już 
wiedział, że się nie pomylił: Manfred Köhler bał się. Nie frontu, 
nie rozruchów i nie bandytów. Bał się czegoś zupełnie innego. 

Poszli na odprawę, a - po jej zakończeniu - "Ef 42" zaczął pisać 
swój pierwszy meldunek. 

Raport nr 1 
Wtorek, 1 sierpnia, godz. 23.30 
Dziś o godz. 17 w wielu punktach miasta wybuchła strzelanina, 
która ma charakter zorganizowanych rozruchów. Właściwie istotnych 
i poważnie liczących się sygnałów, że ma się cokolwiek takiego 
zacząć, nie było. Konfidenci nawalili na całej linii. Gubernator 
odcięty w Pałacu Brühla, porozumiewamy się jedynie przez telefon. 
Bandyci są częściowo umundurowani, wszyscy mają biało-czerwone 
opaski na ramieniu. Uzbrojeni są bardzo różnie, widziałem sporo 
broni wyraźnie własnej produkcji, steny, nasze MP 40, karabiny 
maszynowe Brenn, mają granaty, ale rzucają również butelki 
zapalające. Słyszałem nawet o ckm-ach i działkach 
przeciwpancernych, sam jednak nic takiego nie widziałem. 
Wydaje się, że zależy im na opanowaniu Śródmieścia i zdobyciu 
broni, a o punktach, gdzie broń jest, wydają się być 
poinformowani. Na Koszykowej rozbili kompanię SA. Co robią z 
jeńcami - na razie nie wiem. Oficjalna wersja brzmi, rozprawiają 
się z nimi natychmiast. To bardzo wzmaga bojowość naszych 
żołnierzy. Wierzą w to zresztą bez zastrzeżeń. 
Z dotychczasowych meldunków wynikało, że Stare Miasto, Powiśle i 
duża część Śródmieścia znalazły się w rękach band. Jakie punkty 
zdobyli, nie wiem dokładnie, wydaje się jednak, że najbardziej 
znaczące zostały w naszych rękach. Bielany Żoliborz, Mokotów i 
Ochotę, a w każdym razie duże ich części. Szczegółów więcej nie 
znam. "Ef 42" 
Rudi zapomniał o Hildzie, potem Manfred Köhler powiedział: "Tam 
jest wszystko w porządku", i Rudi przestał się martwić. A kiedy o 
jakiejś dziwnej godzinie nad ranem został odwieziony do domu, 
szedł po schodach z uczuciem absolutnej pewności, że będzie na 
niego czekała. 
Otworzył drzwi. 
W mieszkaniu było ciemno. Pomyślał z nagłym żalem, że zmęczyła się 
czekaniem i usnęła. Na palcach wszedł do sypialni. Tapczan był 
pusty. 
Nie rozumiał. Zawołał kilkakrotnie: "Hildo", ale nikt się nie 
odezwał. Zajrzał do kuchni, łazienki, pozapalał światła. Szukał 
jej, pełen niepokoju i najgorszych przeczuć. W mieszkaniu nie było 
nikogo. Co więcej - kiedy oprzytomniał z pierwszego wrażenia - 
doszedł do przekonania, że Hilda w ogóle tu nie wróciła. W 
otwartych drzwiach balkonu ciągle jeszcze stał leżak, na którym 
się opalała, kiedy do niej zadzwonił. 
Pomyślał, że wpadła w ręce bandytów. Po raz któryś powtórzył 
swoje: "Po diabła kazałem jej przyjść". 
Kiedy zadzwonił telefon, rzucił się w jego stronę pełen 
najbardziej sprzecznych myśli. Z tych na plan pierwszy wybijała 
się koszmarna wizja warunków, jakie bandyci zaczną mu stawiać w 
zamian za uwolnienie Hildy. Podniósł słuchawkę. 
- Otrzymałem niedawno telefon... - przerwa, głębszy oddech 
Manfreda - ...od pani von Leiden. 
Rudi milczał. 
- Jest w Pałacu Brühla. Uwięziona tam... razem z Fischerem. 
Rudi w dalszym ciągu nic nie mówił i Manfred zdobył się wreszcie 
na wyjaśnienie: 
- Dzwoniła wielokrotnie do pana. Bezskutecznie. W końcu 
zdecydowała się zadzwonić do mnie. 
Wyobrażał sobie, jak to było. Szła ulicą na kilka czy kilkanaście 
minut przed rozpoczęciem tej całej idiotycznej historii. Sama. 
Musiał akurat wtedy przejeżdżać któryś z tych dygnitarzy od 
Fischera, zawsze wszyscy na wyścigi lubili się o nią troszczyć. 
Powiedział: "Nie mogę pozwolić, aby pani szła sama". Hilda 
uśmiechnęła się, a kiedy się uśmiechała - nawet w ten swój nowy, 
nieco zdawkowy sposób - wyglądała tak, że człowiekowi mrówki 
zaczynały spacerować po plecach; więc uśmiechnęła się, 
powiedziała, że chodzi tędy często, a on, że nigdy by sobie nie 
darował, gdyby coś jej się stało. I Hilda wsiadła i została 
zawieziona w bezpieczne miejsce. Miejsce, które od razu zostało 
otoczone zwartym pierścieniem bandytów. 
Rudi miał nadzieję, że bałagan, który zapanował, nie będzie trwał 
długo. Gdyby przeciągnął się, Hilda mogłaby do niego nie wrócić... 
A on nie potrafiłby się chyba z tym pogodzić. 

Pierścień powstańców, jaki otoczył plac, rozciągał się od 
północnej strony na całe Stare Miasto. 1 sierpnia o godzinie 
piątej, kiedy zabrzmiały pierwsze strzały, Stare Miasto otrzymało 
wolność. 
Pierwsze strzały... 
Niewiele przed godziną "W" Halina Brzezińska zapytała swego 
dowódcę: "Jak sądzisz, przed czym właściwie stoimy? Przed końcem 
czy początkiem?" Wtedy nie był jeszcze niczego pewien. A potem 
wybiła piąta. Na plac Krasińskich wjechały niemieckie samochody 
pancerne, a on dał rozkaz "ognia". Wtedy w jazgocie pocisków, w 
gwarze pomieszanych rozkazów - wszystko nagle stało się proste, 
jasne i zrozumiałe. Zrozumiałe stało się nawet i to, że wśród 
biało-czerwonych brakło tych, których zabrało pięć lat okupacji. 
Nigdy nie zadawał sobie pytania, czy cena, jaką płacili, nie była 
zbyt wysoka. Nie mógł go sobie zadawać. Kiedy jednak patrzył na 
chłopców, widział właściwie nie ich, a te ich opaski na rękawach, 
i wtedy pomyślał o tamtych spokojnie, bez żalu, jakby się teraz 
dopiero wzajemnie zrozumieli. On, który wydawał im rozkazy, i oni, 
którzy wykonując je - znaleźli śmierć. 
Zszedł na dół, do bramy pełnej ludzi. 
- Polski mundur... 
Ktoś głośno zapłakał. Ktoś dopytywał gorączkowo: 
- Panie kapitanie, co trzeba robić? Czy można pomóc? 
A potem jeszcze byli jeńcy. Pierwsi jeńcy niemieccy, z 
podniesionymi rękami, którzy chcieliby zapaść się teraz pod 
ziemię. Ich widok sprawił, że nagle w bramie zapadła cisza, której 
nie mogły rozbić strzały ani krótkie, rwane rozkazy, ani ów coraz 
bliższy, dudniący odgłos zza Wisły. Tadeusz odwrócił się i 
spojrzał w twarze ludzi zebranych w bramie. I wtedy wiedział już, 
co należało odpowiedzieć na pytanie Haliny. To, czym była w 
istocie godzina "W", nie zależało ani od niego, ani od tych, 
którzy wydali rozkaz, aby uderzyć... 
A teraz pierwsze strzały, pierwsze natarcie, pierwszych rannych, 
pierwszych jeńców i pierwsze zwycięstwa, i porażki mieli już za 
sobą. Była noc, a z jej nadejściem zjawił się łącznik i wiadomość, 
jaką przyniósł, sprawiła, że Andrzej Łempicki nie wytrzymał: 
- I ty ją tak zwyczajnie oddasz? 
Stał przed Tadeuszem, wysoki, w koszuli z zawiniętymi rękawami, 
których nie zsunął, mimo że było już dobrze po północy, że padał 
deszcz i że zrobiło się chłodno. Był w bryczesach i butach z 
cholewami, bez biało-czerwonej opaski. Na rękawie koszuli 
zakrzepły ślady krwi. 
- Oddasz ją? - powtórzył. 
Tadeusz nie odpowiedział. 
Przedmiot ich sporu stał w sąsiednim pokoju. Miał metr 
sześćdziesiąt wzrostu, dwadzieścia dwa lata, wiecznie potargane 
jasne włosy, szarą sukienkę, biało-czerwoną opaskę na ramieniu i 
był zupełnie nieświadom faktu, że ważą się jego losy. 
- Masz jakiś mądrzejszy pomysł? - zapytał wreszcie Tadeusz. 
Tym razem Andrzej nie odpowiedział. Wzruszył tylko ramionami, a 
jego spojrzenie prześliznęło się po mundurze Tadeusza. Mundur ten 
czekał na tę jedyną okazję, a jego właściciel na tę jedyną chwilę, 
jakby razem z tym ubraniem włożył na siebie po długiej przerwie 
pięciu lat - swoją własną skórę. 
W spojrzeniu Andrzeja, gdy patrzył na ten galowy mundur Tadeusza, 
było coś na kształt zdziwienia, że można przywiązywać wagę do tych 
czysto zewnętrznych spraw, kiedy jest tyle ważniejszych... 
Wprawdzie sam nigdy nie nosił munduru... 
Z ulicy dobiegał gwar i śmiech. Andrzej podszedł do okna. 
- Cisza! - huknął. 
Śmiech umilkł, rozległy się szybkie, oddalające się kroki. 
- Sądzę - przypomniał Andrzej - że musisz się jednak na coś 
zdecydować. 
Halina Brzezińska weszła do pokoju. Wyglądała właściwie tak samo 
jak wtedy, gdy Tadeusz wybrał ją na swoją łączniczkę. I tak samo 
jak przed laty pomyślał z westchnieniem: "Te włosy... Mogłaby się 
raz wreszcie po ludzku uczesać". Jakby wiedziona intuicją 
podniosła rękę i palcami niecierpliwie przejechała po włosach. 
- Zdejmij koszulę - podeszła do Andrzeja - wypiorę tę krew. 
Wyglądasz, jakbyś był ranny. 
- Nie zdążysz... 
- Co nie zdążę? 
- Psiakrew - zaklął. 
Halina nie zrozumiała. Wzruszyła ramionami i odwróciła się do 
Tadeusza: 
- Łącznik z komendy czeka na odpowiedź. 
- Nie tyle na odpowiedź - wtrącił natychmiast Andrzej - co na 
ciebie. 
Tadeusz miał ochotę go uderzyć. 
- Na mnie? - zdumiała się. Chciała się roześmiać, spojrzała jednak 
na Andrzeja i śmiech odleciał. Znów zwróciła się do Tadeusza: 
- O co chodzi? 
"Bez Haliny - powiedział kiedyś Andrzej - nie ma oddziału." Coś w 
tym było. 
- No, co się stało? - spytała znowu Halina. - Macie miny jak na 
pogrzebie. 
- Prawie - podchwycił Andrzej. 
- Czy mogę prosić o odpowiedź? - z sąsiedniego pokoju wsunął głowę 
piegowaty łącznik. - Im później, tym trudniej będzie się 
przedostać. Cała Warszawa buduje barykady. Ludzie śpiewają i 
budują... Jak Boga kocham. 
Istotnie dłużej nie można było zwlekać. 
- Gratuluję ci - powiedział Tadeusz i z satysfakcją stwierdził, że 
w jego głosie brzmi autentyczne zadowolenie. - Będziesz teraz 
pełnić funkcję łączniczki w Komendzie Głównej. A to - wskazał na 
Piegowatego - twój przewodnik. 
Z Haliną nigdy nie było kłopotów. Chwilę milczała, potem 
powiedziała krótko: 
- Rozumiem. Czy mogę pożegnać się z chłopcami? 
Ciągle jeszcze nie spali. Przycichli jednak, jak na komendę, kiedy 
zobaczyli stojącego w drzwiach Andrzeja. Smutny nawet zachrapał 
natychmiast, ale leżący obok Pralinka przywołał go do porządku. 
- Człowieku, z nim nie ma żartów. 
- Andrzej - skorzystał natychmiast Smutny - jeśli z tobą nie ma 
żartów, to ja cię najpokorniej proszę o rękę twojej siostry, 
królowej Krystyny. 
Uniósł głowę znad wypchanego plecaka, potem wstał, wreszcie 
uklęknął i złożył w błagalnym geście ręce. 
"Kryśka go przecież nie zechce" - pomyślała Halina z nagłą troską. 
- Jeśli któryś ma jakieś listy... Halina będzie jutro w 
Śródmieściu i na Woli - zakomunikował Andrzej. 
W Śródmieściu? W "Złotej Papudze"? - zerwał się z miejsca Janek. 
Smutny natychmiast: 
- Rany, jaki to jest pies na dziewczyny. 
A Pralinka: 
- Odczep się od człowieka, do ciotki chciał napisać. 
- Och - westchnął dramatycznie Smutny - gdzież, ach gdzież te 
wieczory w "Złotej Papudze"? Jasiu - krzyknął nagle płaczliwie - 
wszystko ci przebaczam. Kto ma taką ciocię jak ty, choć to 
bynajmniej nie twoja zasługa, jest oczyszczony ze wszystkich win. 
Proszę cię - zaśpiewał - przyjdź na godzinkę do naszej kawiarni... 
- Jezu, czy on musi wiecznie się wygłupiać? - zahuczał z kąta 
Chudzina. Miał prawie metr dziewięćdziesiąt wzrostu i blisko 
dziewięćdziesiąt kilo wagi, w odróżnieniu od swego serdecznego 
druha i przyjaciela, Atlety, który robił wrażenie, że zdmuchnie go 
pierwszy silniejszy wiatr. 
- Muszę - odpowiedział Smutny. - A wy musicie się do tego 
przyzwyczaić, żeby potem nie mogli napisać na waszym grobie: "Nie 
przywykli". 
Gwar zwabił z sąsiedniego pokoju dziewczęta. Najpierw wsunęła 
głowę Krystyna. Zapytała: 
- Co się tu dzieje? Czyście poszaleli? 
Za nią weszła Luna. Miała śliczną twarz porcelanowej lalki i 
wieczne zdziwienie w oczach. 
- A w ogóle - dodał Andrzej - możecie się pożegnać. Halina od nas 
odchodzi. 
Odwrócił się. Milczenia, które zapadło, nie miał zamiaru słuchać. 
- Sanitariuszka Luna - zawołał wychodząc. 
Wyszła za nim, nie spiesząc się. 
- Jesteś nowa i tam niepotrzebna - wyjaśnił. 
- Zdążyliśmy się już zaprzyjaźnić - zaprzeczyła. 
- Dbasz o dobre samopoczucie żołnierzy - uśmiechnął się. - Masz 
rację, dobre samopoczucie to połowa powodzenia. 
- Tobie go nigdy nie brak. 
- A może zawsze... 
- Zazdrosny? 
- Jeszcze jak. 
Oparła się o ścianę. 
- Chciałabym - powiedziała leniwie. 
Chwilę nasłuchiwał, ale w pokoju ciągle trwało milczenie. 
- Chodź - powiedział niecierpliwie. 
- Dokąd? 
- Ze mną. Zwycięzcy należy się nagroda, a ja dziś jestem 
zwycięzcą. 
- Andrzej, dlaczego jesteś taki? 
- Słuchaj, jeśli chcesz, żeby było, jak jest, nie złość mnie. 
- A może chciałabym, żeby było inaczej? 
- To nie ze mną. 
- Ale ja chciałabym, żeby było inaczej właśnie z tobą. 
Zatrzymał się, potem znalazł się tuż przy niej. 
- Ty idiotko! 
Spróbowała mu się wyrwać, ale skończyło się tylko na niezdarnym 
szarpnięciu. Pochylił się nad nią, a ona nie miała już nic do 
powiedzenia. "Jak wszyscy z nim - pomyślała sennie. - Jak 
wszyscy." 

Deszcz padał nieustannie. Właściwie to już nawet nie padał, lał 
się z nieba nieprzerwanie ciężkimi strumieniami. Leśne oddziały, 
czekające na rozkaz natarcia, były kompletnie przemoknięte. Z 
nieruchomej, zziębniętej gromady ktoś zapytał: 
- Na co my jeszcze czekamy? Człowiek zgnije na tym deszczu. 
- Nie narzekaj, Chojak. Może niedługo zgnijesz naprawdę, - Ale 
razem z kilkoma szkopami. 
- Mordy w kubeł! 
Chojak spojrzał na Ralfa i umilkł natychmiast. Słowa dowódcy 
kompanii to jakby głos Boży. Nie dlatego tak uważał, aby miał 
jakieś szczególne nabożeństwo do dowódców w ogóle, ale po prostu 
Ralf, którego dzieje zdążył poznać w ciągu tygodnia tak dobrze, 
jakby były jego własnymi - urósł w jego oczach do postaci 
legendarnego bohatera. 
- Która może być teraz? 
Chojak trącił towarzysza kolbą. 
- Mordę w kubeł - syknął. 
Stojący przed nimi Ralf odwrócił głowę, ale nie powiedział już 
nic. Wszystko, co dotyczyło planu natarcia na lotnisko Bielany, 
zostało powiedziane już przedtem. Każdy wiedział dokładnie, jak i 
z której strony nacierać. Każdy wiedział, że z siedmiusetosobową 
załogą lotniska, chronioną przez gniazda broni maszynowej i 
szybkostrzelne działka, będą mieli nie lada robotę. I każdy 
powtarzał sobie, że natarcie udać się musi, bo tędy wiodła droga 
do Warszawy. 
Za jego plecami rozległ się suchy kaszel. Ralf obejrzał się raz 
jeszcze. Napotkał oczy Norwega. Były jasne, a spojrzenie utkwione 
w przestrzeń. Norweg zawsze tak patrzył, jakby widział coś, co dla 
innych było niedostrzegalne. Ci, którzy go znali bliżej, mówili, 
że patrzył tak od czasu, gdy Niemcy zabili mu matkę, żonę i 
dwuletnią córeczkę. Ralf otulił się szczelnie kurtką i spojrzał w 
niebo. Było ciemne, żaden jaśniejszy blask na wschodzie jeszcze 
nie zapowiadał zbliżającego się świtu. Ciągle padało. Zaklął. Nie 
tylko Chojak miał dość czekania, on także. Gdyby tak rok temu... 
Rok temu można by nawet spróbować na własną rękę. Ale nie teraz. 
Teraz stercz, człowieku, i czekaj, aż się rozwidni, żeby Niemcom 
było lepiej grzać. 
Dochodziła trzecia. Niedawno nadciągnęła główna puszczańska siła, 
wiodąc szwadron cekaemów na taczankach i trzy szwadrony kawalerii. 
Na widok koni Ralf poczuł się jakoś głupio. Kiedyś on także miał 
konia. W ogóle kiedyś... Machinalnie cofnął się z kałuży na kępkę 
trawy. Nie ma co żałować, w Warszawie koń nie na wiele by się 
przydał. 
W ciszę padł rozkaz. Ralf nie dosłyszał, ale i tak wiedział, co 
oznacza. Odetchnął, wciągając głęboko mokre powietrze. 
Grupy Ralfa i Wrony szły obok siebie. Obie miały walczyć na lewym 
skrzydle i po skończonym natarciu obsadzić lotnisko. Ralf ściskał 
mocniej karabin. W palcach czuł lekkie mrowienie, jakby zbiegły 
się w ich końce wszystkie nerwy. Poszukał wzrokiem porucznika 
Wrony, ale w ciemności nie mógł rozpoznać jego twarzy. 
Jak długie było czekanie, tak teraz zaczął dłużyć się marsz. Niebo 
na wschodzie słało zapowiedź chmurnego dnia. 
- Do dupy z taką pogodą - powiedział ktoś w szeregu. 
Od lotniska dzielił ich niecały kilometr. Przed nimi majaczył 
niewielki wzgórek, porosły niskim zagajnikiem. Okoliczni 
mieszkańcy nazywali go "Syberią". Do tego właśnie lasku dochodziła 
powstańcza szpica, kiedy gruchnęła seria z karabinów maszynowych i 
szpica rozłamała się na dwoje. 
- Biegiem! - krzyknął Ralf. 
- Biegiem marsz! - powtórzył swojej kompanii porucznik Wrona. 
Obie grupy rozsypały się. Biegli teraz przez szerokie puste pole. 
Wrona, nie przystając, zaczął strzelać. Tuż koło niego posuwała 
się niska, drobna figurka. Był to Stryjek z kompanii Ralfa. Biegł 
wyciągniętym kłusem, starając się dostosować do milowych kroków 
Norwega. Krzyczał coś, co ginęło w ogólnym zgiełku. Zbliżywszy się 
bardziej, Wrona usłyszał: 
- Zobaczycie! Zobaczycie! 
Ciemności ustępowały powoli, rysując coraz wyraźniej kontury drzew 
i krzaków, sosnowe igły zaczęły nabierać zieloności. W ich gąszczu 
Wrona dostrzegł czarne otwory luf. Przypadł do ziemi, przywołując 
gestem najbliższych żołnierzy. Wystarczyło. Kule zaczęły grzęznąć 
w gąszczu. Po chwili trzy niemieckie karabiny umilkły. Wrona 
usłyszał za plecami głośne "Hurra" i zerwał się znowu. Ogień od 
strony lasku trochę osłabł, biec było znacznie łatwiej. 
"Zatkało was" - pomyślał. 
Chojak biegł cały czas za Ralfem, nie chcąc stracić go z oczu. Nie 
dlatego, że Ralfa zdawały się nie imać kule, nie, ale Ralf według 
wszelkiego prawdopodobieństwa powinien być pierwszy na lotnisku. 
Z boku od strony wsi zamajaczył jakiś ciemny, niewyraźny kształt. 
Posuwał się szybko w ich stronę, podskakując po wybojach. Z boków 
coś błyskało. Ralf skręcił ku niemu bez namysłu, Chojak zrobił to 
samo. Rozpoznał teraz samochód pancerny. "Byle nie czołgi?" - 
pomyślał z nagłym strachem. 
Ralf krzyczał coś, z czego Chojak wyłowił dwa słowa: "pociski 
przeciwpancerne", ale przecież nie miał pocisków, nie miał nic 
poza karabinem. Strzelił dwukrotnie. Usiłował strzelić znowu, ale 
karabin milczał. "Za długo leżał w ziemi" - przebiegło mu przez 
myśl. Jednocześnie poczuł, że coś go uderzyło. Zobaczył słup 
płomieni, strzelający z niemieckiego samochodu, i Ralfa, 
biegnącego ku tym płomieniom. Chciał pobiec za nim, ale potknął 
się i upadł. Usiłował wstać, ale zdołał tylko unieść się na 
rękach, potem upadł twarzą w mokry piach. 
Kompanie Ralfa i Wrony dobiegały już do końca pola, gdy od strony 
bardzo już bliskiego lotniska nadleciały myśliwce. Leciały nisko, 
wypełniając powietrze warkotem silników. Żołnierze przypadli do 
ziemi, samoloty zniżyły lot jeszcze bardziej. W górę poderwały się 
kępy trawy i fontanny błota. Samoloty zatoczyły nad polem wielki 
krąg i wróciły w chwili, gdy powstańcy zerwali się znów do biegu. 
Wrona padł na ziemię ponownie, tym razem na coś miękkiego i 
lepkiego, co wydało przeciągły jęk. Wciskając głowę w trawę 
zobaczył tuż koło siebie wykrzywioną bólem chłopięcą twarz. 
"Stryjek" - pomyślał. 
Gdy samoloty wreszcie odleciały na dobre - z pola wstało ich 
znacznie mniej niż poprzednio. Zamajaczyły natomiast skulone 
sylwetki sanitariuszek. Podnosząc się Ralf zobaczył słupy dymu, 
idące od strony modlińskiej szosy. Tam walczyła kawaleria, ale to 
dla nich nie miało wielkiego znaczenia, dla nich było ważne 
lotnisko. 
- Ruszać się! - krzyknął. - Już blisko. 
Z tyłu dały się słyszeć gęste strzały. Wrona obejrzał się. Do 
natarcia ruszył odwód. Najwyższy czas. 
Natarcie na prawym skrzydle utknęło. Wrona zobaczył biegnącą w 
tamtą stronę dobrze znaną sylwetkę. Tygrys. No, ten ich postawi na 
nogi... 
Ogień Niemców wzmógł się znowu. Wrona przestraszył się, że prawe 
skrzydło nie da rady, i ogarnęła go pasja. Wokół siebie słyszał 
strzały, jęki, tupot i zdyszane oddechy. Coraz częściej jednak 
zdarzały się chwile, gdy strzały powstańców cichły. Zobaczył, jak 
jeden z żołnierzy daremnie mocuje się z karabinem. 
- Strzelaj, bydlaku! - krzyknął, ale w tym momencie chłopak 
chwycił się rękami za brzuch. Karabin, który potoczył się pod nogi 
Wrony, miał pękniętą lufę. Wrona kopnął go, klnąc. W tej chwili 
zamilkł jego własny. Szarpnął raz i drugi, ale nie pomogło. 
Odrzucił ten nikomu nieprzydatny złom i sięgnął po karabin 
padającego żołnierza. Nie wiedział już, czy lotnisko jest blisko, 
czy daleko, nie umiałby powiedzieć, czy natarcie trwa kilka minut, 
czy całą wieczność. Stracił poczucie czasu i odległości, w 
świadomości tkwiło tylko jedno: naprzód. Wstawał i padał potykając 
się o trupy... Walka ciągnęła się już pięć godzin. 
Prawe skrzydło znów się cofnęło, jednocześnie jednak z lewej 
strony rozległo się głośne "Hurra". Gdy kompania Ralfa nacierała z 
nową furią, zza lasu wystrzeliła w niebo gwiazda rakiety. To 
kawaleria dawała znać, że się cofa. 
- Czołgi! - krzyknął któryś. 
Wrona zderzył się z kimś, kto biegł bez karabinu, wymachując 
zaciśniętymi pięściami. Pod warstwą brudu i krwi poznał rysy 
Ralfa. Nim zdążył cokolwiek powiedzieć, Ralf chwycił go za pas i 
szarpnął. Twarz jego była skrzywiona rozpaczą i wściekłością. 
- Nie cofaj się! - krzyknął. - Nie cofaj! Musimy... mimo 
wszystko... 

Izba była duszna i prawie ciemna, bo paliła się w niej tylko 
jedna świeczka, przylepiona do stołu, za którym siedział Tygrys. W 
jej migotliwym świetle włosy Norwega raz po raz połyskiwały 
czerwono, by znów zapaść się w cień. 
Ralf podszedł do niego. Długa, zgarbiona postać Norwega pochylała 
się nad sypiącym słomą siennikiem, z którego dobywał się jęk. 
Norweg słuchał tego jęku bez drgnienia. Słuchał tak od chwili, 
kiedy - po cofnięciu się oddziałów - sanitariuszki przywlokły do 
wsi chłopca z raną na ramieniu i oderwaną nogą, która wisiała na 
strzępach skóry. Mały Stryjek był bratem Norwega, jedyną bliską 
istotą, jaka mu jeszcze pozostała. 
Jęk urwał się tak nagle, że wszyscy podnieśli głowy. Pochylił się 
tylko Norweg. A potem wstał. 
- Już - powiedział. 
Znów nikt się nie odezwał. Norweg pochylił się jeszcze raz i wziął 
brata na ręce. Skierował się do drzwi i otworzył je kopnięciem. 
Ralf wyszedł za nim. 
Kiedy drzwi się zamknęły, Wrona wstał. Podszedł do okna, wyjrzał, 
zawrócił do swego stołka. Nie usiadł jednak, tylko znów podszedł 
do okna. W ciszy, jaka zapadła po jękach Stryjka, kroki jego 
rozlegały się jak dudnienie. Tygrys słuchał ich chwilę, a potem 
powiedział: 
- Siadaj. 
- Nie - odparł Wrona. Przyszło mu przy tym do głowy, że nigdy 
jeszcze nie odpowiedział w ten sposób Tygrysowi, ale było mu to w 
tej chwili całkowicie obojętne. 
Natarcie załamało się krwawo i niezwykle boleśnie. Droga do 
Warszawy oddaliła się, nie wiedzieć na jak długo. Będą znowu 
czekać na rozkaz wymarszu, jak dziś czekali na rozkaz natarcia. A 
jeśli taki rozkaz w ogóle nie nadejdzie? Chciał odrzucić od siebie 
tę myśl, ale wracała uporczywie. A jeśli? A jeśli będą ich używali 
jedynie do akcji na tyłach wroga? Wypady i cofanie się do puszczy 
- jak dziś? A jeśli nawet dostaną rozkaz marszu do Warszawy, a nie 
przedrą się? Co wtedy? 
- Siadaj - powtórzył Tygrys. 
Wrona zatrzymał się. W tej chwili nie pamiętał, że łączyły ich 
lata wspólnej walki w lesie, w tej chwili Tygrys nie był dowódcą, 
którego się szanowało, którego się chyba na swój sposób nawet 
kochało. W tej chwili mógł przeszkodzić w podjętych planach, a 
tylko to było ważne. 
Porucznik Wrona bowiem postanowił zdezerterować. 
Z początku nazywał to po prostu "pójściem" do Warszawy. Pójściem 
bez względu na rozkaz, bez czekania i oglądania się na cokolwiek. 
Potrafił być ze sobą szczery, toteż po upływie dość krótkiego 
czasu zdecydował się nazwać tę decyzję po imieniu: "Chcesz 
zdezerterować?". Próbował się wprawdzie trochę bronić, tłumacząc, 
że nie ucieka od walki jako takiej, chce się tylko dostać do 
Warszawy, tam może walczyć, tam może strzelać, zabijać. Cokolwiek, 
byle tam. I znów - w ramach szczerości - powiedział sobie, że 
jeżeli tak bardzo chodzi mu o Warszawę, to przede wszystkim 
dlatego, że tam jest Halina. Czyli, nazywając sprawę zupełnie po 
imieniu - chodziło o Halinę. 
Była zmorą jego życia. Nie widywał jej całymi miesiącami, przy 
różnych dziewczynach usiłował o niej zapomnieć. Nie udawało się. 
Przez lata wojny stracił dom i rodziców, nie umiał właściwie nic 
oprócz wojowania, a i tego nie był pewien, czy stało ono na jakimś 
przyzwoitym poziomie. Ojciec, który przez długi czas był w lesie 
razem z nim, miał co do tego milion wątpliwości. Potem ojciec 
zginął i wątpliwości zabrakło. Porucznik Wrona myślał czasem, że 
może Halina jest tą jedyną wartością, którą chciałby w życiu 
ocalić. Człowiek musi coś takiego mieć. Nawet, jeśliby to było 
iluzoryczne, nawet gdyby to było tylko wymarzone lub tylko 
nazwane... Chciał ocalić z tej wojny Halinę. 
Dlatego chodząc w kółko po tej dusznej izbie, gdzie pod ścianami 
pokotem spali zmęczeni żołnierze, postanowił zdezerterować. 
Postanowił i od razu przyniosło mu to wyraźną ulgę. Poczuł się w 
znacznie lepszej sytuacji niż ci wszyscy tutaj, niepewni dalszego 
losu. Prawie współczuł Tygrysowi, który, gdyby to może od niego 
zależało - ruszyłby także do Warszawy. Ale on nie zrobi tego bez 
rozkazu. "A ja - pomyślał Wrona z jakąś dziwną, mściwą satysfakcją 
- zawsze byłem ze wszystkim na bakier. I teraz pójdę bez 
niczyjego, na mój własny rozkaz." 
Ralf i Norweg wrócili. Ralf rzucił w kąt łopatę i wytarł ręce o 
spodnie. Był żołnierz, nie ma żołnierza. Pochowali Stryjka i 
spokój... 
Wrona patrzył długo na Ralfa, potem przeniósł wzrok na Tygrysa. 
Chwilę myślał o tym, co razem przeżyli. Ale były to już obrazy 
jakby z innego życia. Potem powiedział: 
- Strasznie tu duszno - i dodał: - Idę się przewietrzyć. 
Wyszedł. 
A kiedy była zbiórka oddziału, jego miejsce świeciło pustką. I 
nikt nie umiał powiedzieć, co się z nim stało. 

Halina dobrnęła z Piegowatym do "Złotej Papugi" dopiero rano. 
Piegowaty krzywił się trochę na zboczenie z drogi, ale kiedy 
Halina pod słowem honoru zapewniła mu śniadanie, dał się ubłagać. 
Okna wystawowe i drzwi kawiarni były zasunięte żaluzjami. Dostali 
się do środka od tyłu, kuchennym lub też raczej służbowym 
wejściem, którym Halina wielekroć wchodziła przez lata okupacji. 
- Pracowałam tutaj - powiedziała do Piegowatego, niespodziewanie 
dla samej siebie - jako kelnerka. 
Stoliki i krzesła były zsunięte w jeden kąt, tworząc przedziwną 
piramidę, pod ścianą stało kilka prycz. Widok tej salki, tak 
dobrze znanej, a tak teraz zmienionej, sprawił Halinie nagły ból. 
Wspomnienia nie były sprawą, do której bezkarnie mogłaby wracać. 
Pani Wysocka wybiegła jej naprzeciw, przytuliła do siebie. Kartkę 
od Janka czytała wielokrotnie. Chowała do kieszeni, wyjmowała, 
znów czytała. Wanda szykowała dla nich śniadanie. 
- Mówiłam, że będzie - powiedziała Halina do Piegowatego. 
Piegowaty zajęty był całkowicie podziwianiem nóg Wandy - nogi 
miała pierwszorzędne, to musiał przyznać każdy. Przez ostatnie 
lata podawała razem z Haliną ciastka i kawę w "Złotej Papudze". 
Poza tą pracą i poza garstką wspólnych znajomych nic wspólnego ze 
sobą nie miały. Wanda nie należała do organizacji i nie znalazłby 
się chyba taki odważny, który by ją przyjął. Na temat wojny miała 
zresztą swój własny, niewzruszony pogląd. 
- Oszaleliście! - mówiła, ustawiając talerzyki na zdjętym z 
piramidy stoliku. Po twarzy jej płynęły łzy. - Teraz, kiedy 
właśnie kończy się wojna i Niemcy uciekają z Warszawy, jakby za 
mało jeszcze was zginęło, teraz robić powstanie. 
- Uspokój się. 
- Nie mogę się uspokoić. Kiedy pomyślę, że Janek cudem wyszedł 
wtedy z gestapo, po to, żeby zginąć teraz... 
- Nie musi zginąć. 
- Ale może, wszyscy możemy zginąć. Niemcy się wściekną i mogą nas 
wszystkich wymordować i wy nic na to nie poradzicie. Nie wierzę, 
żebyście coś na to mogli poradzić. Niemcy to prawdziwe, regularne 
wojsko, a wy... Może myślicie, że ktoś by się za nami upomniał? 
Ktoś pomógł? A guzik! Mogą nas tu wszystkich mordować po kolei, a 
pies z kulawą nogą o to się nie zatroszczy. 
W Halinie narastała złość. Usiadła i przysunęła sobie talerz. Obok 
niej w milczeniu pożerał śniadanie Piegowaty. 
- Nic nie rozumiesz - powiedziała nagle. - Nie rozumiałaś nigdy. 
- A nigdy - wybuchnęła Wanda. - Bo to, co robiliście przez cztery 
lata, było pozbawione odrobiny sensu! Gdybyście cicho siedzieli 
jak ja, robili spokojnie to, co wam kazali, to wszyscy byśmy 
doczekali tego, że w końcu Niemcy by stąd poszli. I twój brat by 
tego doczekał, i Ewa Skalska, i Niefortunio, i wszyscy inni. Nie 
ma najmniejszej waszej zasługi w tym, że Niemcy zbierali manatki i 
wynosili się stąd, ale wam było wszystkiego mało i na koniec 
wreszcie wymyśliliście to powstanie. Powstanie, Boże drogi... - 
stanęła przed Haliną. Oczy jej płonęły. - A jeżeli Janek zginie... 
Halina pomyślała z pełną goryczy satysfakcją, że - przynajmniej 
dla niej - te ostatnie sprawy są już całkowicie obce. Ona nie ma 
tego rodzaju zmartwień... Dla niej wszystko już się stało. 
Pani Wysocka powiedziała nagle: "Och, do diabła z ostrożnością". 
Podeszła i usiłowała podnieść żaluzje. Piegowaty zerwał się, 
pomógł, a potem, uważając, że w pełni na to zasłużył - poprosił o 
następną szklankę herbaty. 
Otwierane drzwi zadzwoniły i do sali wsunął się starszy pan w 
binoklach. Pani Wysocka poprosiła, żeby usiadł. Wanda otarła łzy i 
pudrowała nos. 
- Moja córka i syn są w powstaniu... - powiedział starszy pan. 
- I moja siostra też - dodał Piegowaty. Najadł się i mógł się już 
włączyć do rozmowy. - Ma czternaście lat, jest na Woli. 
Na Woli był także Stef Łempicki, brat Andrzeja i Krystyny, 
najmłodszy z nich wszystkich. Na Woli był także Jędrek Łukowiecki, 
jeszcze młodszy od tamtego... 
Siwy pan znów poprawił binokle. 
- Jestem lekarzem - powiedział. - Właściwie to już od kilku lat 
nie praktykuję, ale teraz... 
- Myśleliśmy - wtrąciła pani Wysocka - że trzeba by tu zrobić 
szpital. Sala duża, miejsce jest, lekarz także... 
- Wprawdzie od kilku lat nie praktykuję... 
- W naszej służbówce byłaby sala operacyjna. Halina, jak sądzisz, 
prawdziwe szpitale chyba nie wystarczą. Czemu tak na mnie 
patrzysz? 
Nie umiała na to odpowiedzieć. Był na pewno w tym jej spojrzeniu 
podziw dla ogromnej zaradności, z jaką ciotka Janka brnęła przez 
życie, ale było również coś więcej, tak jak coś więcej znaczyła 
jej zaradność. Pani Wysocka chciała być przede wszystkim 
potrzebna. W kawiarni, jaką założyła tu w 1941 roku, znaleźli 
pracę jej przyjaciele, dzisiaj miała salę i nawinął się lekarz, 
myślała więc już o szpitalu. 
Drzwi znów rozdzwoniły się gwałtownie, do sali wtoczyła się niska, 
tęga kobieta. Za sobą ciągnęła kilkuletniego chłopca o ciemnych, 
kędzierzawych włosach. 
- Józiowa! 
Okrzyk ten zabrzmiał na trzy głosy: pani Wysockiej, Haliny i 
Wandy. Głosy były różne, ton jednakowo entuzjastyczny. Józiowa 
sapnęła, otarła pot i deszcz z twarzy - i rozejrzała się za 
krzesłem. 
- Straszny tu bałagan - stwierdziła z niesmakiem. 
Piegowaty przeczuwając, że ta dziwna istota, która tu wtargnęła, 
musi być kimś ważnym, zdjął z piramidy krzesełko, Józiowa kolejno 
popatrzyła na zebranych i wyrzuciła z siebie: 
- Po rąbankę ją posłałam. 
Gdzieś w pobliżu rozległ się wybuch. Wanda drgnęła, a potem 
usiadła przy stoliku i wybuchnęła płaczem. Przy akompaniamencie 
tego łkania Józiowa rozpoczęła swoje oskarżenie. 
- Nikt o niczym mi nie powiedział. Nikomu na myśl nawet nie 
przyszło, że może by tak wstąpić do Józiowej i zawiadomić, co się 
dzieje, żeby się przygotowała: Siebie i tych, którymi się 
opiekuje. Nikt słowa nie pisnął. I nie mówcie mi tu o tajemnicy. 
Wszyscy wiedzieliście dobrze, że Józiowa zna, co to tajemnica. I 
nie mówcie mi o braku zaufania, bo zaufanie do mnie mieliście 
zawsze. Więc co? Dlaczego nikt nie przyszedł? Nic nie powiedział? 
Dlaczego wysłałam ją akurat wtedy po tę przeklętą rąbankę? Bo 
zapomnieliście, że Józiowa jest na świecie, tak? Józiowa zrobiła 
swoje i Józiowa może odejść, tak? No to ja wam mówię, że się 
bardzo pomyliliście, bo Józiowa będzie jeszcze wam potrzebna. Kto 
wam będzie gotował? Kto o jedzenie się starał? Kto? No, pytam was, 
kto? 
Podniosła się, przeszła kilka kroków dzielących ją od stolika i 
wyciągnęła oskarżycielsko palec w stronę jasnej głowy Haliny. 
- Po rąbankę ją posłałam, rozumiesz? Na Mokotów. 
Halina odstawiła szklankę na stolik. 
- Mokotów jest na razie odcięty - bąknęła niepewnie, ale 
tłumaczenie to wyraźnie rozjuszyło Józiową, bo podniosła ręce do 
góry, niebo wzywając na świadka. 
- To, że odcięty, wiem i bez ciebie! I to, że ona tam została, też 
wiem bez ciebie. 
Zanim Józiowa zdążyła wysapać gniew, do pani Wysockiej podbiegła 
Wanda i zaczęła krzyczeć: 
- A ja w tym pani szpitalu pracować nie będę! Ani mi się śni. 
Niech to pani zupełnie wybije sobie z głowy! Nienawidzę chorych, 
boję się krwi i brzydzę się wszystkiego, co ma związek ze 
szpitalem. 
Halina zerknęła z zakłopotaniem na Piegowatego. Kiwnął głową. 
Wstała, ale głos Józiowej posadził ją znów na krzesełku. 
- Jak cię znam, to po staremu latasz po całym mieście. 
- Latam. 
- No to jak jakimś cudem przefruniesz na ten tam Mokotów, znajdź 
ją. I powiedz, że czekam z tym smarkulem tutaj - spojrzała groźnie 
w stronę pani Wysockiej. - Szpital chce pani tu zrobić? 
- Tak myślałam. 
- Dobrze pani myślała - znów zwróciła się do Haliny. - Powiedz jej, 
że pilnuję tego jej smarkacza, ale tak po prawdzie, jej sprawa, 
nie moja. 
Wanda: 
- A ja nie będę tu pracować, nikt mnie do tego nie zmusi, wolę z 
głodu zdechnąć! 
Starszy pan: 
- Kilka lat nie praktykowałem i boję się... 
Józiowa: 
- Panie, pięć lat szmuglem się zajmowałam, sama żyję i inni przy 
mnie wyżyli. Damy sobie radę. 
Halina wstała znowu. Piegowaty podniósł się także. 
- To my już pójdziemy. 
- Kiedy go zobaczysz? - zapytała Wanda. 
- Nie wiem. 
- Jak go zobaczysz... Halina, jak go zobaczysz - Wanda stanęła 
naprzeciw niej. Nerwowymi ruchami zaczęła odpinać i zapinać guziki 
jej szarej sukienki. - Powiedz mu, tylko nie zapomnij, że gdyby... 
- zająknęła się - gdyby mu się coś stało, to ja nie wiem, nie mam 
pojęcia, co bym zrobiła. Powiedz mu to, nie zapomnij. 
- Cholera - powiedział Piegowaty, gdy tylko znaleźli się na ulicy 
- żeby tak za mną płakała taka klasa dziewczyna... 

Do siedziby Komendy Głównej dobrnęli w momencie, kiedy siedząca 
przy maszynie dziewczyna pisała na cieniutkiej bibułce meldunek 
dowódcy AK do Londynu: 
"Od 1 sierpnia godz. 17.00 walczymy ciężko o Warszawę. Wiele 
rozrzuconych punktów miasta w naszych rękach. Walka bardzo ciężka. 
Niemieckie czołgi w akcji. W dniu dzisiejszym w większej ilości - 
kilkanaście zniszczyliśmy". 

A nieco później "Ef 42" wysłał swój kolejny raport: 

Raport nr 2 
Środa, 2 sierpnia, godz. 22.00 
Jeszcze w południe wydawało się, że będę mógł napisać o 
systematycznym wygasaniu walk w mieście. Tak to wyglądało. Od rana 
napływały meldunki o wycofaniu się band - po wczorajszym 
rozgromieniu dużej ich części - do okolicznych lasów. Takie 
meldunki nadeszły z Żoliborza, Ochoty, Mokotowa. Do akcji w 
mieście ruszyły nasze czołgi. Żołnierze dostali rozkaz 
bezpardonowej walki. W takiej sytuacji oceniano stłumienie 
rozruchów na kilka, kilkanaście godzin. 
Nastąpiło jednak coś w rodzaju chwycenia drugiego oddechu przez 
bandy pozostałe w Warszawie. Ruszyły do natarcia i straciliśmy 
gmach elektrowni i Pocztę Główną. Zdobyli broń. Atakowali mosty. 
Wyjątkowo silny szturm skierowali na Państwową Wytwórnię Papierów 
Wartościowych, którą w końcu także zdobyli. Otrzymaliśmy stamtąd 
rozpaczliwe wezwania o pomoc. Sam widziałem wyjazd odsieczy: kilka 
samochodów ciężarowych z dobrze uzbrojonymi ludźmi i dwa czołgi. 
Wydawało się - sprawa załatwiona. 
Również osobiście widziałem powrót... dwóch płonących czołgów. 
Poparzonych załóg nie udało się uratować, po samochodach 
ciężarowych i ludziach nie zostało nic. 
Uważam, że należy starym, dobrym zwyczajem prowadzić czołgi pod 
osłoną polskiej ludności. To jedyna broń przeciw bandytom. 
Właściwie z meldunków wynika, że osiągnięcia są tylko po tamtej 
stronie. Tam zresztą dzisiaj była inicjatywa. My, ograniczyliśmy 
się do bronienia tego, co wczoraj utrzymaliśmy. W niektórych 
punktach zmuszono nas do odwrotu. 
W tej sytuacji wybrałem się do "S-2" na poufną rozmowę. Powtarzam, 
co usłyszałem: Zdaniem "S-2" bez pomocy dodatkowych oddziałów 
wojskowych siłami znajdującymi się wewnątrz Warszawy rozruchów w 
żaden sposób się nie zdusi. 
"S-2" ocenia sytuację jako groźną. 
"Ef 42" 

W kwaterze komendy był gwar, tłok, bez przerwy ktoś wchodził czy 
raczej wbiegał, by po chwili wyjść i znowu wrócić. Ludzie 
spotykali się tu, zamieniali ze sobą kilka nerwowych, urywanych 
zdań, żegnali, rozstawali. Temu wszystkiemu wtórował nieprzerwany, 
niezmordowany klekot maszyny do pisania, a z daleka dobiegał 
odgłos strzelaniny i głuchy, jakby spod ziemi dochodzący, odgłos 
frontu. Było późne popołudnie trzeciego dnia warszawskiego 
powstania. 
Dziewczyna siedząca przy maszynie do pisania wykręciła kartkę, 
odłożyła ją i przetarła rękami oczy. Miała długie włosy splecione 
z tyłu głowy w gruby warkocz. W sąsiednim pokoju ktoś mówił: 
- O trzynastej pięćdziesiąt na Słowackiego, a więc niemal w środku 
obwodu, spotkała się drużyna eskortująca broń z patrolem lotników 
niemieckich. Wywiązała się walka. Niemcy ściągnęli z Bielan 
pogotowie policji, kilka czołgów i zorganizowali obławę. Zapalisz? 
- Daj. 
- Ale na taką obławę tuż przed godziną "W" nie można było sobie 
pozwolić. Wywiązała się więc znowu walka i to musiało już Niemców 
trochę zaniepokoić. Obsadzili natychmiast ważniejsze skrzyżowania, 
zarządzili ostre pogotowie, na placu Wilsona ustawili samochody 
pancerne i zaczęli ostrzeliwać ulicę Krasińskiego. Mogli to 
wszystko robić zupełnie bezkarnie, bo w innych dzielnicach był 
jeszcze spokój i wszystkie własne siły mieli do dyspozycji. Ale to 
jeszcze nie koniec. O czwartej Niemcom wpada w ręce broń 
przewożona na Bielany i część transportu wiezionego na Wolę, do 
nas zresztą. W tej sytuacji godzina "W" stała się na Żoliborzu 
trochę fikcją, to raz, po drugie stała się też początkiem porażek, 
bo oddziały spotkały się ze znacznie większymi siłami 
nieprzyjaciela, niż się tego spodziewano. Nieudane natarcie pod 
Cytadelą, nieudane na Fort Bema, klęska pod CIWF-em. W nocy 
oddziały poszły do Puszczy, a Żoliborz stał się ziemią niczyją. 
- Żoliborz dostał rozkaz powrotu. 
- To już nie to samo. Żoliborz poszedł do Puszczy, a Puszcza 
usiłowała przyjść do Warszawy... Żeby choć trochę zrzutów... 
Głosy oddaliły się. Halina odgarnęła opadające na czoło włosy. 
Było bardzo gorąco, chciało się jej pić i była głodna. Chwilę 
myślała o zasłyszanej rozmowie: Puszcza chciała przyjść do 
Warszawy, ale natarcie na lotnisko załamało się z ogromnymi 
stratami... Zastanowiła się, czy Tadeusz wie już o tym. W Puszczy 
był przecież jego brat. 
- Strasznie gorąco - przerwała jej rozmyślania dziewczyna od 
maszyny. 
Wykręciła znowu kartkę i odłożyła. 
- Chodźmy się czegoś napić - zaproponowała Halina. 
W drzwiach zderzyły się z chłopcem w szarej, zakrwawionej koszuli. 
Na ich widok podniósł trzymany w rękach karabin do góry i z 
rozmachem cisnął go o ziemię. 
- Nie! - krzyczał. - Idźcie i powiedzcie im, że nie. Że nie chcę! 
Oparł się o ścianę. Robił wrażenie niezupełnie przytomnego. 
Kosmyki włosów opadały mu na twarz, brudną i spoconą, w której 
gorączkowo świeciły oczy. 
- Powiedzcie im - powtórzył - bo sami pewnie tego nie wiedzą. 
Widzicie, leży. Moja broń. Nic mi po niej. A czekałem, czyściłem i 
chuchałem na nią. Jak głupi myślałem, że coś zrobię, że czegoś 
dokonam. Poszedłem na barykadę. Przy Wolskiej. Nadjechały 
czołgi... A my mamy te karabinki! Niektórzy pistolety albo butelki 
z benzyną. Na te czołgi! Ale to jeszcze nic, jeszcze można by 
próbować. Ale te cholerne czołgi... Przed nimi szli ludzie. Nasi 
ludzie. Bezbronni. Czołgi były tuż za nimi. Patrzyliśmy. I żaden z 
nas nie mógł się odważyć. Podjechały i poszły dalej. Ktoś 
powiedział, że trzeba było jednak strzelać. A ja mówię, że nie. Ja 
nie chcę! 
- Pan jest ranny? 
Chłopiec spojrzał na Halinę prawie ze zdumieniem. 
- Nie - powiedział niepewnie. 
- Wszystko w porządku. 
- Ale ja - podniósł znowu głos - ja tak nie umiem... 
- Bo co? - mówiła także głośniej i wyraźnie zaczepnie. - Bo mają 
czołgi, tak? I samoloty. I jeszcze pędzą ludzi przed czołgami. I 
mają też na karku Rosjan, którzy tu zaraz przyjdą. I wiedzą, że 
muszą korzystać z każdej godziny, kiedy nie ma zrzutów. 
- Ale ja... 
Podniosła karabin. 
- Człowieku - powiedziała - pilnuj, bo się znajdą chętni. 
Chłopiec, ociągając się, wziął karabin, rzucił na Halinę 
nienawistne spojrzenie i bez słowa wyszedł. Dziewczyna wyszła 
także. Halina podeszła do okna i patrzyła na żołnierzy 
ustawiających się w kolejce z menażkami po zupę. Poczuła głód. 
Kiedy jednak ruszyła znów w stronę drzwi, do pokoju ktoś wszedł. 
- Gdzie Maja? Nie ma jej? Potrafi pani pisać na maszynie? 
Usiadła i wkręciła papier. 
- Dyktuję: 
"Proszę o podanie przez radio do wiadomości dowództwu niemieckiemu 
w Warszawie, że w pierwszych trzech dniach walki w Warszawie 
stwierdzono kilka konkretnych wypadków nieludzkiego traktowania 
żołnierzy Armii Krajowej i ludności cywilnej przez oddziały 
niemieckie. 
Stwierdzono fakty: 1 sierpnia w momencie rozpoczęcia walki 
oddziały niemieckie wyciągnęły wszystkich mężczyzn z domu przy ul. 
Okopowej 20, po czym, pędząc ich przed sobą, nacierały na jeden z 
oddziałów Armii Krajowej. Złapanych szczęśliwie odbito. Dnia 2 
sierpnia na ul. Powązkowskiej schwytano 50 mężczyzn, po czym 
skrępowanych przywiązano do czołgów i wleczono po ulicy. Dnia 3 
sierpnia na wiadukcie Poniatowskiego w ataku na barykadę pędzono 
przed czołgami kilkadziesiąt schwytanych osób, osłaniając się w 
ten sposób przed ogniem załogi barykady. 
Dowódca Armii Krajowej komunikuje dowództwu niemieckiemu w 
Warszawie, że zarządził zastosowanie bezwzględnych represji w 
stosunku do Niemców, znajdujących się w rękach Armii Krajowej". 
Wykręciła kartkę, dyktujący mężczyzna porwał ją i już go nie było. 
Z podwórza dochodził wzmożony gwar. Dwie kobiety rozlewały zupę, a 
chłopcy stali cierpliwie w długiej kolejce. Słońce prażyło, był 
znowu piękny, letni dzień. Dzień wakacji szkolnych, urlopów, 
leniuchowania gdzieś nad wodą, na piasku - i las pachnie igłami, i 
słychać śpiew ptaków. Lato... 
Znów ktoś wszedł do pokoju. Zapytał: 
- Czy łączniczka ze Starego Miasta zgłosiła się? 
- Tak jest. 
W pół godziny później, zaopatrzona w przepustkę i zapoznana z 
hasłem, ruszyła w Aleje Sikorskiego. Nic nie zjadła, nie było 
czasu. 
Biegła opustoszałą ulicą. Przed kilkoma godzinami przejechały tędy 
czołgi, przed którymi pędzono ludzi. Prawdopodobnie były to te 
właśnie czołgi, o których mówił chłopak, któremu walka ta wydała 
się zbyt nierówna i bezpardonowa. 
Halinie udało się dotrzeć na Dworzec Pocztowy w momencie, kiedy 
sanitariuszka zakładała porucznikowi opatrunek na ramieniu. 
- To jasne - mówił - że szwaby chcą zdobyć przelot przez Warszawę. 
Ale po moim trupie. Jak z Wolską? 
- Nie przebili. 
- Cholera - zasępił się - tu mają łatwiej. - I do sanitariuszki: - 
Co się tak grzebiesz, dziecino? Ręce ci się trzęsą, a tu przecież 
nie szpital, tu się trzeba spieszyć. 
Halina podała mu meldunek. 
- Mam poczekać na odpowiedź. 
Gdzieś z góry rozległo się wołanie: 
- Natarcie idzie! 
- Słuchaj, mam Dworzec Pocztowy po tej stronie, Dom Turystyczny po 
tamtej stronie Alej. Zgryz dla Niemców jak jasny gwint! Zrobiliśmy 
wypad na kolej średnicową, zdobyliśmy trochę broni i amunicji z 
niemieckiego pociągu ewakuacyjnego. Więc wiesz... po moim trupie. 
Spojrzała na zegarek: dochodziła szósta. Żołądek rozpaczliwie 
upominał się o swoje prawa. Chciała poprosić o coś do zjedzenia, 
ale już nie było kogo. 
Wiedziona intuicją zeszła na dół. Na prowizorycznie zrobionej 
kuchni stał kocioł z czymś, co przy odrobinie dobrej woli można by 
nawet nazwać zupą. Zjadła i poczuła się lepiej. 
Wróciła na górę. A kiedy przechodziła obok okna, obsadzonego przez 
dwóch powstańców, usłyszała gwałtowne: 
- Do diabła, nie wchodzić mi w kadr! 
Odwróciła się. Chłopak trzymał przy oku kamerę filmową i posuwał 
się wolno w stronę okna, a kiedy tamci dwaj na chwilę cofnęli się 
w głąb, sam zajął okno. Kamera zawarczała. Jeden z powstańców 
powiedział: 
- Nie wiem, jakim cudem dotąd go jeszcze nie zakatrupili! 
Drugi nie bawiąc się w dociekania po prostu wziął go za kołnierz i 
odciągnął. Tamten poprawił koszulę i podszedł do Haliny. Był 
niewysoki, szczupły, miał pociągłą twarz, uśmiechniętą teraz od 
ucha do ucha. 
- Jeremi - przedstawił się. 
- Halina. 
- Mam te czołgi, przed którymi pędzili ludzi. Wylazłem na dach. A 
potem jeszcze z okna na parterze. Mam początek tego natarcia, 
teraz poczekam, aż się Niemcy zaczną cofać. Pani skąd przyszła? 
- z Woli. 
Oczy mu się rozjaśniły. 
- Łączniczka? - zgadywał. - Z Komendy Głównej? 
- Padnij! - wrzasnął któryś z okna. 
Upadli. Miała niejasne wrażenie, że wbiła sobie drzazgę w 
policzek. Budynkiem wstrząsnęło, ale na głowy posypał się tylko 
tynk. Wstała. Jeremi już był na nogach, obmacywał kamerę. 
- Pójdę z panią. 
- Coo? - Halina nie dosłyszała. 
- Pój-dę z pa-nią! - ryknął. 
- Hurra! - rozległo się od okna. 
Rzucił się tam, chwilę znowu stał w oknie, a potem uśmiechnął się 
jeszcze promienniej. 
- Mam mało taśmy - wyjaśnił. - Muszę chwytać, wie pani, tylko to, 
co specjalne. Jak te czołgi. Dlatego pójdę z panią. 
Spojrzała na niego uważniej, właściwie teraz dopiero dotarła do 
niej jego propozycja. 
- Pan sobie wyobraża - powiedziała niecierpliwie - że tak można 
spacerować po całej Warszawie, tu i tam, gdzie się komu podoba? 
- Nic sobie nie wyobrażam. Mam przepustkę. 
- A pan co? Operator filmowy? 
- A jakże! Z zawodu. W piwnicy mam zakopaną skrzynkę z taśmami z 
okupacji. Jak mi smutno, wyobrażam sobie dzień, kiedy po 
skończeniu tej całej draki odbywa się wielki sąd i Niemcy nie chcą 
się do niczego przyznać i mówią: "To są tylko wymysły. 
Udowodnijcie nam". I wtedy ja wyciągam swoje taśmy. 
Prawie nie zwracała uwagi na to, co mówił Jeremi, wsłuchana w 
odgłosy cichnącej strzelaniny. Powstańcy wracali ze swych 
stanowisk. Niemcy cofnęli się. Koło Haliny zjawił się porucznik, 
siwy od pyłu, zakurzony, zmęczony, ale szczęśliwy. 
- Powiedziałem... po moim trupie. 
A Jeremi: 
- Poruczniku, odchodzę. 
Halina westchnęła. 
- Jedno wiem na pewno - powiedziała - że nie będę panu wchodzić w 
kadr. A poza tym... rób, człowieku, co chcesz. 
Porucznik Wrona szedł śladem wracających z Puszczy oddziałów 
żoliborskich i dobrnął za nimi do Zdobyczy Robotniczej na 
Bielanach. Tu omal nie władował się na Niemców. Uratował go jakiś 
smarkacz, który wpadł na niego w obłędnej ucieczce. Uciekając 
razem znaleźli się na końcu obwodowej linii, której środek 
stanowili powstańcy, rozlokowani w Zdobyczy Robotniczej, a 
naokoło, od wschodu, północy i południa - szturmowali Niemcy. 
Przy czaili się więc na skraju jakiegoś pola - w szopie, w której 
chłopak znalazł kilka jabłek i dwa ogórki. Podzielili się tym 
sprawiedliwie, jedli i dopiero wtedy przystąpili do konwersacji. 
Przez pewien czas z prawa głosu niemal wyłącznie korzystał 
chłopak, któremu coś się nie zgadzało: 
- A pan właściwie co? Z Żoliborza? 
- Nie. 
- No to skąd? Ma pan broń, to chyba pan powstaniec? Łącznik? Nie, 
pan za stary na łącznika. Zgubił się pan? Dokąd chce pan iść? 
- W inną stronę niż ty. 
Chłopak patrzał z uwagą i nieco podejrzliwie. Słychać było coraz 
gęściejsze salwy artylerii, Wrona wyraził obawę, czy nie są trochę 
za blisko. Chłopak powiedział: 
- O rwa mać! Starych mi mogą wykończyć. 
Ich obecność w szopie wykryła jakaś dziewczyna i zaoferowała 
schronienie w domu. Była sama. 
- Ojca Niemcy wykończyli, jak z kontyngentem pojechał. Matka 
kiedyś ze szmuglu nie wróciła. Brat był w Puszczy... 
- A teraz gdzie? - zainteresował się Wrona. 
- W ziemi. 
Zjedli po kawałku chleba i poszli spać, zobowiązując dziewczynę do 
czuwania i obudzenia - w razie czego. Obudzili się o zmroku sami, 
a właściwie obudziła ich cisza. Kiedy Wrona zerwał się, pełen 
najgorszych myśli, dziewczyna uspokajała: 
- Niemcy podobno cofnęli się. 
Chłopak poleciał na rozpoznanie. Wrócił po upływie dwóch godzin, 
kiedy Wrona przestał już na niego czekać i wybierał się sam. 
Wrócił ze skurczoną twarzą. 
- W złą godzinę wymówiłem - powiedział - wykończyli mi starych... 
a przejść to można zupełnie swobodnie. 
Wrona chciał mu powiedzieć coś ciepłego. Nie co dzień traci się 
rodziców. Nie umiał, stwierdził, że przez te lata w Puszczy 
oduczył się w ogóle wszystkiego. Kiedy wychodzili, było już 
zupełnie ciemno. Po drodze spotkali grupkę powstańców. Byli bez 
broni i - jako nieprzydatni - dostali rozkaz wymarszu do Puszczy. 
W tym momencie chłopak stanął, na wszelki wypadek, między nimi a 
Wroną, Wrona zaś możliwie najstaranniej zakrył swego stena. 
Z uliczek Zdobyczy Robotniczej niewiele zostało. Wrona zastanawiał 
się, czy powinien poprosić chłopca, aby go zaprowadził w miejsce, 
gdzie mieszkał i gdzie zginęli jego rodzice, uznał jednak, że nie 
nadaje się do takich spraw. Uznał również, że zaraz się pożegnają 
i każdy pójdzie w swoją drogę. 
Powstańcze oddziały zbierały się na Żeromskiego, chcąc wykorzystać 
wolną drogę w kierunku Żoliborza. Wrona postanowił iść najpierw z 
nimi, a potem skręcić w którąś z bielańskich uliczek. 
- Mam na imię Michał - przedstawił się chłopiec. - W domu wołali na 
mnie Misiek. 
- Rodzeństwo masz? 
- Brat był. 
Wrona na wszelki wypadek już nie zapytał, gdzie jest teraz. 
Chłopak odwrócił się, nakreślił nad uliczkami Zdobyczy znak krzyża 
i powiedział: 
- Cześć, żegnajcie. Więcej tu nie wracam. 
- Ale... - Wrona zająknął się - trzeba by przecież... No wiesz, 
zmarłych się chowa. 
- Zmarłych tak - zgodził się chłopiec - zabitych różnie. 
Posuwali się razem z oddziałami, cicho, w pełnej gotowości do 
natychmiastowej akcji. Nikt jednak nie stanął im na drodze. 
- Szkopy boją się nocy - powiedział szeptem Michał. - Na to, żeby 
byli odważni, muszą wiedzieć, że są silniejsi. 
Wrona manewrował tak, żeby przy pryśnięciu w którąś z ciemnych 
uliczek pozbyć się Michała. Przez moment nawet miał nadzieję, że 
mu się to udało. Po niespełna jednak dziesięciu minutach chłopak 
wyrósł obok, meldując niewinnie: 
- Nie usłyszałem, jak pan mnie zawołał, ale już jestem. 
Wrona zapytał go wtedy: 
- Masz zamiar ciągle tak za mną chodzić? 
- A dokąd mam pójść? - zapytał chłopak. 
Poszli więc razem do pani Łempickiej. 

Raport nr 3 
Czwartek, 3 sierpnia, godz. 23.55 
Rozruchy trwają. 
Dzisiejszy dzień był nieco spokojniejszy. Ogólnie komentowane to 
jest w sposób następujący: bandy są zaniepokojone faktem, że 
oczekiwana pomoc rosyjska nie nadchodzi. 
Jeżeli zaszły jakieś zmiany, to jednak w dalszym ciągu na korzyść 
band. 
Adolf Hitlerplatz od rana był pod bardzo silnym ostrzałem. Bandy 
zdobyły ratusz i zacieśniły pierścień wokół siedziby naszych 
władz. 
Zgodnie z poleceniem nawiązałem łączność z "R-4". Ocenia siły band 
na co najmniej jedną brygadę. Straty nasze oblicza się już na 
500-600 ludzi. W wielu punktach miasta widać pożary. 
"R-4" oczekuje włączenia się lotnictwa. Liczy, że udział samolotów 
powinien zadecydować o dalszym przebiegu walk. 
W ostatniej chwili dowiedziałem się, że sprawa pomocy wojskowej 
została już postanowiona. Nadejścia specjalnych oddziałów oczekuje 
się w dniu jutrzejszym. 
"Ef 42" 

Nie wiadomo dobrze dlaczego, kiedy Aniela Łempicka usłyszała to 
nocne pukanie do drzwi - wyobraziła sobie, że to może być któreś z 
jej dzieci. Nie było na to właściwie żadnych nadziei, bo zdawała 
sobie doskonale sprawę z tego, że póki gdzieś przemawiają 
karabiny, póty powrotu dzieci oczekiwać nie można. A przecież 
ciągle na nie czekała i ciągle miała nadzieję. Może sprawiła to 
jej nagła, rozpaczliwa samotność, do której nie mogła się nie 
tylko przyzwyczaić, z którą po prostu nie umiała się pogodzić. 
Bielańska willa, zawsze pełna ludzi i najróżniejszych spraw, 
przerażała ją teraz ciszą i pustką. Chodziła od okna do okna, 
stawała, wpatrywała się w małą uliczkę i wyobrażała sobie, że oto 
za chwilę usłyszy kroki i zza rogu wynurzy się któreś z nich: 
Krystyna, Stef, Andrzej... Pożegnali ją szybkim, niemal zdawkowym 
pocałunkiem, już wtedy bardzo od niej dalecy, pełni tylko tej 
sprawy, na którą tak długo czekali. 
Przed pustką w mieszkaniu i przerażeniem, którego nie umiała czy 
raczej nie chciała nazwać, ratowała się klękając przed obrazem 
Matki Boskiej, tym samym obrazem, przed którym, schylona i korna, 
prosiła kiedyś o syna, potem o męża. Dziś błagała: "Proszę, pozwól 
w swej łaskawości abym nie została tu tak jak dziś. Jeśli masz 
kogoś zabrać, zabierz mnie..." 
I chociaż wiedziała, że kroki nie będą krokami jej dzieci, to 
przecież czekała bez wytchnienia, bez przerwy. Dlatego, kiedy w 
nocy obudziło ją stukanie, nieprzytomna prawie z wrażenia, 
pobiegła otworzyć, nie pytając nawet "kto". 
Za drzwiami stał porucznik Wrona. 
Poznała go natychmiast. Nauczyła się przez pięć lat widzenia w 
ciemnościach, zwłaszcza że Wrona należał do ludzi, którzy w willi 
na Bielanach mogli pokazywać się jedynie pod osłoną nocy. 
- To jest Michał - wyjaśnił Wrona wskazując kilkunastoletniego 
chłopca, Aniela Łempicka zaś powiedziała: 
- Wejdźcie - i dodała: - Pewnie jesteście głodni. Mam jeszcze coś 
do zjedzenia. 
To także był nawyk minionych lat. Do niej należały takie właśnie 
sprawy: ułożyć spać, ubrać, nakarmić. I o nic nie pytać. Przyszli, 
widać musieli przyjść. Poszli - widocznie tak im wypadło. 
Zasunęła czarne zasłony, zapaliła światło. Powiedziała: 
- Bałam się, że wyłączą, ale widać nasi mają elektrownię w swoich 
rękach. Siadajcie, zaraz coś zrobię. 
Usiedli. Wrona ułożył starannie karabin na tapczanie, chłopak 
rozejrzał się po pokoju i gwizdnął przeciągle. Gwizd miał oznaczać 
pełny podziw i aprobatę. 
- I co gwiżdżesz, gnojku - zniecierpliwił się Wrona. - Co tu dziś 
jest... Przed wojną, tobyś dopiero gwizdał; jakie tu były obrazy, 
jakie dywany... 
- Spylili? 
- Jasne. 
- Na życie? 
- Na różne rzeczy. 
Chłopak przysunął się do stołu, rozparł. 
- Bo u nas na tej Zdobyczy - wyjaśnił - to było raczej ciasno. 
Wrona nie słuchał. Był zajęty własnymi sprawami, a te napełniały 
go rosnącym zdenerwowaniem. Wiedział, że pani Łempicka nie zapyta 
go, skąd się tu wziął i dokąd idzie. Coś jednak należało 
powiedzieć, zwłaszcza, jeśli chciał z niej wyciągnąć wiadomości o 
Halinie. Przez całą drogę usiłował ułożyć sobie jakąś zręczną i 
prawdopodobnie wyglądającą bajeczkę, ale jak dotąd na zbożnych 
chęciach się skończyło. 
Pani Łempicka postawiła przed nimi po talerzu zupy. Michałowi 
zaświeciły się oczy. Zaczęli jeść, a ona przysiadła obok. 
- Moi sąsiedzi mają większe szczęście - wyznała - powstańcy u nich 
mieszkają. A mnie jakoś teraz wszystko zaczęło omijać. Nie umiem 
być sama w takim dużym domu. Tygrys zdrowy? - zdecydowała się 
zapytać. 
- Tak. 
- Gdybyś był przypadkiem na Starówce, znajdź Tadeusza. Na pewno 
martwi się o Tygrysa. 
Już mógł nie słuchać, wiedział, co chciał wiedzieć. 
Aniela Łempicka, nakarmiwszy ich, przygotowała pościel na 
tapczanach, szczęśliwa, że jest ktoś, kim może się znów opiekować. 
Wrona wsunął peem pod poduszkę, Michał zamamrotał, że jakby tak 
naprawdę chciał, toby nawet i spod poduszki go machnął, ale Wrona 
nie miał już nawet siły się rozzłościć - usnęli. 
Nad ranem coś Wronę obudziło. Odrzucił kołdrę i usiadł. Rozejrzał 
się, wsłuchał. Naokoło jednak nic się nie działo. Michał spał 
ciągle jeszcze snem sprawiedliwego, z kuchni dobiegał cichy odgłos 
przestawianych garnków. Był spokój. Cisza. 
Właśnie. 
Wstał i otworzył okno. Wśród liści ćwierkliwie przekomarzały się 
wróble. Stał i słuchał. Wróble umilkły, by po chwili podjąć swoje 
prześmiechy ze zdwojoną siłą. Podszedł do Michała i szarpnął go za 
ramię. Wystraszony chłopak poderwał się natychmiast na równe nogi. 
- Idziemy? 
- Posłuchaj. 
- Czego? 
- Słuchaj, gnojku! 
Chłopak zadarł głowę do góry, zmarszczył czoło. Chwilę razem 
nasłuchiwali. 
Nadal była cisza. 
Monotonny, dudniący, przewalający się i kotłujący odgłos frontu, 
który towarzyszył im wiernie od wielu dni - ten odgłos zbliżającej 
się burzy, nadchodzącego sztormu - zamilkł. I cisza, jaka po tym 
nastąpiła, zwaliła się na człowieka niespodziewanym ciężarem. 
Ubrali się błyskawicznie bez słowa, jakby coś niewidzialnego stało 
za nimi i poganiało. Weszli do kuchni, gotowi już do wymarszu. 
- Nie zjecie śniadania? - zapytała pani Łempicka. 
W jakiś dziwny sposób unikała ich wzroku. Wobec tego Wrona 
zdecydował się. Powiedział głośno i wyraźnie: 
- Front umilkł! 
Podnosiła akurat czajnik. Sparzyła się i odstawiła go z powrotem. 
- To śmieszne - powiedziała - ale obudziła mnie ta cisza. 
Cisza. 
Tego dnia o godzinie ósmej rano dowódca AK pisał: 
"Żądam kategorycznie pomocy w amunicji i broni przeciwpancernej 
natychmiast i w dniach następnych. Czeka nas walka co najmniej 
kilkudniowa i musimy być przez cały ten czas zaopatrywani. My 
postawiliśmy wszystko na utrzymanie stolicy, zdobądźcie się na 
wysiłek". 
Aż do Cytadeli Żoliborz był znowu w rękach powstańców. Od 
Śródmieścia jednak dzielił ich Dworzec Gdański. 
- Mowy nie ma - pocieszył ich jakiś powstaniec. Wystrzelają was 
jak kaczki. 
Przysiedli wobec tego na stojącej gdzieś pod drzewem ławeczce, 
patrzyli tępo na tory. Wrona zapalił papierosa, Michał powiedział, 
że też pali. Wrona zauważył, że to dużo za wcześnie. 
- Miałem takiego wychowanka w lesie - powiedział nagle. - Niewiele 
od ciebie starszy. Taki Lutek... 
- Widzi pan porucznik. 
- Głupi jesteś, jak chcesz odstawiać dorosłego... Ten mój Lutek 
miał dobre pomysły... 
- Wiem, co usłyszę, że jakby tu był, toby coś wymyślił. 
- A jakbyś zgadł. 
Umilkli. Ciągle patrzyli na te tory, na wiadukt. Jakaś kobieta 
wyszła z domu i stanęła przed nimi. 
- Panowie! Czy to długo będzie trwało? 
- skąd znowu - wyrwał się Michał. - Parę dni i załatwimy szwabów, 
jak się patrzy! 
- Ty siedź cicho - upomniał Wrona. - Z całą pewnością niedługo, 
proszę pani. Front jest tuż... - umilkł, nagle zakłopotany. - 
Kilka dni, nie więcej. 
- Mój Boże... Panowie pewnie głodni... 
Dostali obiad i Michał uznał, że mają wyjątkowe szczęście. 
- To przez to - powiedział - że mi tak dobrze z oczu patrzy. A 
jeśli pan porucznik da mi się sztachnąć, to powiem, co wymyśliłem. 
Sztachnął się i zaczął: 
- Przefrunąć nie przefruniemy, podkopać się nie podkopiemy, czyli 
gołym okiem widać, że musimy przejść. Kiedy przejść? Oczywiście w 
nocy. Jak przejść? Tak, żeby nas nie zauważyli. A jak to zrobić? 
Trzeba iść bardzo cicho. Czyli owinąć buty szmatami. Jak w muzeum. 
- Byłeś w muzeum? 
- Czytałem!... 
Wrócili do kobiety. Była nieco zdumiona ich prośbą o "jakieś 
szmaty", a kiedy wyjaśnili, do czego ta szczególna darowizna ma 
służyć, rozpoczęła lament: 
- Dzieci, nie róbcie tego! Zastrzelą was. Sama widziałam nie dalej 
jak wczoraj, jak ktoś usiłował się przedostać i został już na tych 
torach, na zawsze... Pan taki młody, taki przystojny, a ty, 
mały... 
- Mam czternaście lat... - powiedział dobitnie. 
Poczekali do wieczora, potem owinęli dokładnie buty i Michał 
poskarżył się, że "rwa mać, nie potrafi w tym chodzić". Chwilę 
wprawiali się w chodzeniu, potem - jak na komendę - owinęli 
również i ręce. 
- U nas w lesie też była dziewczyna - zaczął ni z tego, ni z owego 
Wrona. - Do dziś nie wiem, jak naprawdę miała na imię. Chodziła w 
portkach, w ogóle przebrana. I myśmy wszyscy udawali, że wcale nie 
wiemy, że jest dziewczyną. Nazywaliśmy ją Kawka. 
- To pańska krewniaczka po piórach. 
- Nie bądź za dowcipny. W życiu takiej dziewczyny nie widziałeś. 
- Pan porucznik się w niej kochał? 
- Coś ty?! Całkiem w kim innym. 
Tory były już blisko. 
Zatrzymali się. Wrona poszukał odruchowo ręki Michała. Uścisnął 
ją. Z daleka, z góry, słychać było żołnierskie kroki. Niemcy. 
Pochylił się do chłopca: 
- Będziemy się najpierw czołgać. I nie można się spieszyć. Wolno i 
cicho. Szkoła cierpliwości, kapujesz? 
- Sie wie! 
Ruszyli. Owinięte szmatą buty istotnie nie sprawiały najmniejszego 
hałasu. Posuwali się prawie bezszelestnie. Przed torami Wrona 
położył się, Michał poszedł za jego przykładem. Czołgali się teraz 
wolniuteńko, cal po calu, jak najbliżej ziemi. Kiedy przebrnęli 
pierwsze szyny, Wronie wydawało się, że nigdy nie będą w stanie 
osiągnąć następnych, ale przecież wiedział, że uratować ich może 
tylko ta powolna, beznadziejna wędrówka. Prawie nie słyszał za 
sobą chłopca, który czołgał się ze znakomitą wprawą. 
Następne szyny. Jedna ze szmat na rękach Wrony odwinęła się. 
Poprawił ją. Michał wyprzedził go trochę. Niedaleko zabrzmiały 
jakieś kroki. Przywarowali, zamarli. Kroki oddaliły się, ucichły. 
Ruszyli znowu. 
Kiedy znaleźli się po drugiej stronie - długo jeszcze leżeli, 
niezdolni ruszyć się, nie bardzo dowierzając, że im się udało. 
Dopiero gdy usłyszeli z ciemności energiczne, młodzieńcze: 
"Stój, kto idzie, hasło!" - Michał równie donośnie i energicznie 
oznajmił: 
- O rwa mać, panie poruczniku, udało się, jesteśmy na Starówce! 

Raport nr 4 
Piątek, 4 sierpnia, godz. 22.20 
Rozruchy trwają. 
Według oceny "R-4" bandy mają szansę - przy dużym oszczędzaniu 
swych sił - utrzymać się jeszcze trzy do czterech dni. Nie więcej. 
Chyba że otrzymają jakąś pomoc. Nie można wykluczyć, że dojść może 
do współdziałania między wojskami rosyjskimi a polskimi bandami. 
Sytuacja w dalszym ciągu oceniana jest jako groźna. Bandy są 
wyszkolone i uformowane. Biją się niezwykle zaciekle. Część band, 
które poprzednio wycofały się do Puszczy, powróciła i opanowała 
Żoliborz. W ten sposób w ich rękach znalazł się olbrzymi teren: 
Śródmieście, Stare Miasto i Żoliborz, oddzielone od siebie jedynie 
wąskim pasmem Cytadeli i Dworca Gdańskiego, trzymanym przez nasze 
jednostki. 
Podjechałem dziś samochodem pancernym pod Adolf Hitlerplatz. 
Pierścień band wokół siedziby naszych władz jeszcze się zacieśnił. 
Plac jest teraz ciągle pod silnym ostrzałem nieprzyjaciela. 
Miasto wszędzie, gdzie są bandy, pocięte jest barykadami. Często 
buduje je ludność cywilna, która - według zebranych informacji - 
niemal w całości wspiera walczących. Na wielu domach powiewają 
polskie flagi. 
W tej sytuacji rozrzucanie przez nasze samoloty rzekomo alianckich 
ulotek, w których nakazuje się zaprzestania walki, mija się z 
celem. 
Część miasta płonie. Dziś podpalane były domy wzdłuż Al. 
Jerezolimskich od Marszałkowskiej do Nowego Światu. Walka o 
zdobycie w całości tej arterii (most Poniatowskiego i przelot 
przez miasto) trwa niemal bez przerwy. 
Według oficjalnego oświadczenia "R-4" specjalne oddziały policji i 
formacji SS są już pod Warszawą i w najbliższym czasie mają 
przystąpić do akcji. 
Postawa naszych ludzi jest - jak dotychczas - wzorowa. Są 
zdecydowani na wszystko. 
"Ef 42" 

Piąty dzień powstania wstał na Starym Mieście rozjaśniony słońcem, 
udekorowany flagami, rozśpiewany muzyką. Radia stały w otwartych 
oknach, a po ulicach chodzili umundurowani i uzbrojeni chłopcy. 
- Ja bym się nie zdziwił - powiedział sceptycznie Michał - gdyby 
panu porucznikowi ktoś machnął tego gnata. 
W jego oczach było coś na kształt wyrzutu, ale Wrony to nie 
obchodziło. Podobnie jak nie obchodziła go biało-czerwona ulica i 
rozlegające się tu i ówdzie tony "Warszawianki". Był sprężony, 
zajęty całkowicie jedną myślą - jak przyjmie jego przyjście 
Halina. 
- Słuchaj no, Misiu... 
- Oho... Już czuję, że chce mnie pan w coś wcyganić. 
Kiedy poszedł na zwiad, pełen rosnącej podejrzliwości, Wrona 
wypalił dwa ostatnie papierosy i nie mógł znaleźć sobie miejsca. W 
bramie jakiś chłopak z zardzewiałym visem, wyraźnie wykopanym z 
ziemi - całował się z prześliczną dziewczyną. Miała też jasne 
włosy, no, Halina miała jaśniejsze, w ogóle Halina... "Gdybym mógł 
raz się od niej odczepić? pomyślał z nagłym, dojmującym żalem - 
albo gdyby cokolwiek jej na mnie zależało..." 
Michał wrócił po upływie blisko godziny z hiobową wieścią. Haliny 
na Starówce nie było. 
- Jest na Woli - wyjaśnił. - Ale chyba nie będziemy wlec się aż na 
Wolę? Po diabła! Czy panu porucznikowi nie wystarczyła by ta 
druga? 
- Jaka druga? 
- Ta pańska krewniaczka w portkach. 

Nie miała na sobie portek. Miała bajecznie kolorową kwiecistą 
sukienkę, rozklapane po ulewnym deszczu drewniaki na gołych nogach 
i przewieszony przez ramię kawałek jakiejś nieprzemakalnej szmaty. 
Pod szmatą tkwił nowiutki empi. Szmata była znaleziona, empi 
kradziony. Ten, komu go zabrała, mógł się bez niego obejść. Stała 
pod murem domu, zamyślona, bezradna,, wsłuchująca się w odgłosy 
strzałów, które dochodziły z dość dużej odległości. To, co działo 
się tu, w bezpośrednim pobliżu, już się przewaliło. Skończyło się 
równie szybko, jak zaczęło. 
Właściwie mogła przyczepić się do jakiegokolwiek oddziałku i 
wyjść. Dlaczego tego nie zrobiła - licho wie. Tkwiła teraz pod 
murem jakiegoś przypadkowego domu, w tej kwiecistej sukience i 
drewniakach, ściskała pod pachą empi i zupełnie nie wiedziała, co 
ma z sobą począć. 
Rannego chłopaka zostawiła w piwnicy. Też przypadkowej. Myślała o 
tym, że wiele dni musi upłynąć, zanim wygrzebie się z ran i że - 
gdyby poszła z którymś z oddziałów - miałaby wszystkie kłopoty z 
nim związane z głowy. 
Upadł na jezdnię po pierwszych strzałach pierwszego natarcia; 
cholerny pechowiec. Upadł tak, że ciałem przykrył swoje nowiutkie 
empi. Widziała to dokładnie z bramy, więc kiedy powstańcy cofnęli 
się, a Niemcy ruszyli za nimi i na ulicy zapanował względny spokój 
- wydostała się z bramy, nachyliła nad leżącym i zaczęła ciągnąć 
empi. Wtedy ranny jęknął. Nie zostało więc jej nic innego, jak 
zawlec do bramy i rannego, i pistolet. 
Oparła się wygodniej o mur. Uprzytomniła sobie, że straciła 
poczucie czasu: jak długo tutaj tkwi? Od dawna stała obok niej 
jakaś kobieta i opowiadała: "Straszne. Pani nie wie, jakie to 
wszystko było okropne. Mieszkam prawie w sąsiedztwie. Widziałam na 
własne oczy. Pani nie wie, pani jeszcze dziecko. Żołnierze 
ciągnęli kobiety, dziewczęta, dzieci prawie. I ten krzyk... Pani 
nie słyszała nigdy takiego krzyku. Krzyk i śmiech..." 
Kobieta mówiła jakby do siebie, poprawiała tobołek na plecach i 
także nie wiedziała, co ze sobą zrobić. Uciekła skądś i szła bez 
celu, no nie, chyba nawet nie tak, celem było bezpieczeństwo. 
Zatrzymała się pod tym murem, bo tu jeszcze cegły nie sypały się 
na głowę, nikt na razie do nikogo nie strzelał, nikt nikogo nie 
gwałcił. Opowiadała w kółko, że na tej Ochocie, prawie na końcu 
Grójeckiej, to mieszkała od dziecka, taki mały domek, wie pani, i 
kawałek ogródka, jeszcze po rodzicach; mąż któregoś dnia za 
handlem pojechał i... nic. Żeby chociaż jakaś kartka, żeby ktoś 
przyszedł, coś powiedział, wie pani, żeby chociaż wiadomo było, 
jak zginął. Żeby wiadomo, że zginął szybko, bez tej męki... A 
pani, pani to dlaczego nie w domu? - zapytała, jakby dopiero teraz 
spostrzegła dziewczynę. 
Właśnie: dlaczego nie w domu? Głupia sprawa. Gdzieś tak koło 
południa Józiowa powiedziała: "A nie poszłabyś za mnie po rąbankę? 
Mam zanieść do "Złotej Papugi". Jasne, że poszłaby. Dla Józiowej 
gotowa była pójść do samego piekła. Pocałowała chłopca, zawsze 
kazał się całować, kiedy wychodziła; powiedziała: "Już niedługo 
będziemy mogli wyjść razem". Od pewnego czasu, a dokładnie od 
chwili, kiedy zza Wisły coraz wyraźniej zaczęło dochodzić to 
dudnienie, jakby coś w ziemi rosło i domagało się wyzwolenia, od 
tego czasu zawsze mu to mówiła. Powiedziała mu to więc i wtedy. 
Potem założyła tę idiotyczną kwiecistą sukienkę i drewniaki i 
wyszła. I dopiero tam, na dalekim Mokotowie, gdzie nie było 
oczekiwanej rąbanki - niezawodnym instynktem wyczuła, że coś się 
dzieje. Ogarnęło ją wtedy dobrze znane, a dawno już nie odczuwane 
podniecenie. Powiedziała: "No, to bywajcie", a oni odpowiedzieli: 
"Bądź panienka zdrowa i niech Bóg..." To "Bóg" zawisło nad nimi; 
było w tym coś znacznie więcej niż zwykłe, nawet bardzo serdeczne 
pożegnanie, była nuta czegoś ostatecznego. Wyszła więc stamtąd, 
zbiegła ze schodów, na dwóch ostatnich potknęła się, ciągle 
jeszcze nie zdołała przyzwyczaić się do wysokich, drewnianych 
obcasów, przytrzymała się poręczy, poczuła, że serce bije jej 
szybciej... 
- W Śródmieściu - powiedziała do kobiety. - Mieszkam w 
Śródmieściu. 
- I tu panią zastało? 
- A no tu. 
- I nie wiedziała pani? 
Nie wiedziała. To swoją drogą śmieszna historia, że nie wiedziała. 
Właśnie ona. No, ale jak nagle zachciało się jej mieć dziecko... 
- Bo ja to wiedziałam. Syna wyszykowałam, córkę także. Syn to syn, 
wiadomo, jak wojna, iść musi. Ale córka... Płakałam, jak jeszcze 
nigdy w życiu, kiedy ją szykowałam i kiedy wyszła. Poprosiła: 
"Mamo, proszę, nie wyglądaj za mną". Ja powiedziałam: "Dobrze, 
córeczko,.." No, widzi pani, znowu płaczę... Ale potem, jak ci 
Ukraińcy, to pomyślałam sobie, że niepotrzebnie płakałam. Bo 
dobrze, że poszła. 
Nagle wyrosła przed nimi gromada ludzi z walizkami, tobołkami, 
gromada przestraszona, idąca w poszukiwaniu bezpieczeństwa, 
zbliżyła się, porwała za sobą kobietę i przepłynęła dalej. 
Szmata zsunęła się i na chwilę odkryła empi. Poprawiła ją, 
przesunęła się kawałek dalej, znalazła wyłom muru i przysiadła. 
Powinna właściwie wrócić do piwnicy. Tam, gdzie zostawiła tego 
pechowca, którego załatwił pierwszy strzał, ale nie chciało się 
jej wracać. Diabli go jej nadali, jak nadali kiedyś tego 
dzieciaka, przez którego nic teraz nie wiedziała. 
Zza rogu wysunęła się grupka mężczyzn. Naliczyła siedmiu. W 
pierwszej chwili myślała, że to niedobitki któregoś z powstańczych 
oddziałów, ale nie wyglądali na powstańców. Nie umiała określić, 
na kogo wyglądali. Szli wolno, zatrzymali się, naradzali, ruszali 
znowu. Usiadła wygodniej. Grupka mężczyzn widoczna była jak na 
dłoni. Znowu zatrzymali się. Stali po drugiej stronie ulicy, 
odwróceni do niej plecami; nagle zainteresowani tamtym domem 
naprzeciwko. Pokazywali go palcami. Potem rozejrzeli się. Jeden 
ruchem ręki wskazał w jej stronę, pozostali wyraźnie jej obecność 
zbagatelizowali. Pięciu zniknęło w bramie, dwóch zostało na 
zewnątrz. 
Zaczęła mieć niejasne podejrzenie, ale ciągle jeszcze czekała. 
Mogła się mylić. 
Nie myliła się. 
Ci dwaj z ulicy także weszli do środka. Kuśnierski, piękny sklep. 
No jasne! Przebiegła ulicę. Stanęła tuż przy murze. Z wnętrza 
dobiegało do niej rozpaczliwe kobiece wołanie: "Panowie!", potem 
jeden z nich rozkazał: "Klucze!" Rozkaz poparty został odgłosem 
uderzenia. 
Poprawiła pod szmatą empi. 
Z wnętrza dochodziło: 
- Klucze! 
Płacz, szamotanina. I polecenie: 
- Nie kończ jej, póki nie odda. 
Odetchnęła i możliwie najciszej wsunęła się do środka. Kobieta 
błagała: 
- Panowie, zmiłujcie się, to nie moje. Właściciela nie ma. Ja tu 
tylko pracowałam. 
- Zamknij się! 
- Ja nie mam żadnych kluczy! 
Wysoki, blady mężczyzna uderzył ją znowu, upadła. Dwóch 
przymierzyło się do rozbijania szafy, trzech szturmowało 
wewnętrzne drzwi. Ostatni pakował już zdobyte skądś futrzane 
kołnierze. W ręku Bladego błysnął nóż. Gdy pochylał się nad leżącą, 
usłyszał nagle za sobą: 
- Niech pan zostawi tę panią! 
Odwrócili się. 
Sądziła, że skoczą od razu. Zlekceważyli ją jednak: po raz wtóry. 
- To ta z naprzeciwka - poinformował Bladego jeden z tych dwu od 
szafy. A do niej: - Idź no ty dziecko, dalej i nie wtykaj nosa w 
cudze sprawy, póki jesteśny dobrzy. 
Nie wyglądało na to, aby mieli broń. Kobieta pozbierała się i 
czmychnęła za drzwi. 
- Ja też panów grzecznie proszę: Wyjdźcie stąd! 
Milczenie trwało tylko sekundę. Blady zaklął i ruszył w jej 
stronę: Zrobiła nieznaczny ruch i empi wysunął nos spod szmaty. Nie 
mieli broni. Blady zatrzymał się. 
- No? - zapytała. - Może jednak wyjdziecie? 
Spojrzeli na siebie. Potem na nią. 
- Słuchaj no, mała - powiedział pojednawczo jeden z tych dwu od 
szafy - co cię to obchodzi? A zresztą... Mają wziąć Niemcy, 
lepiej, jak weźmiemy my. 
Nos empi wskazał na drzwi. 
- Słuchaj, szczeniaro - do akcji znów włączył się Blady, głos już 
mu drżał z hamowanej z trudem złości.. - Każdy z nas odsiadywał do 
wczoraj wyrok. Nie za politykę... Wczoraj chcieli nas wykończyć, 
jak kończyli wszystkich. Kazali nam nawet kopać sobie groby, ale 
myśmy się nie dali. Nie rozumiemy się na zabawie. Kapujesz? 
- Kapuję - powiedziała wolno. Obliczyła odległość. Cofnęła się o 
krok. Ten ostatni zostawił swoje kołnierze i odsunął się pod okno. 
Ustawili się w piękną tyralierę. 
- Jeśli wyjdziesz, damy ci spokój. 
- Nie. 
Króciutkie milczenie. I Blady: 
- Sama chciałaś. 
Nie znali się na zabawie i nie lubili się bawić. To jedno było 
zupełnie pewne. Poczuła lekkie mrowienie na plecach. 
- Będę strzelać - powiedziała. - I uprzedzam lojalnie, że strzelam 
dobrze. 
To już przekroczyło granice ich wytrzymałości. Gruchnęli 
śmiechem, rzucili wiązankę rynsztokowych określeń i ruszyli. Ten 
od kołnierzy był o parę kroków od pozostałych. Nacisnęła spust. 
Upadł. 
Stali, wpatrując się z bezgranicznym zdumieniem na przemian w nią 
i w leżącego. 
- Uprzedzałam - powiedziała, jakby się usprawiedliwiając: 

Obudził się z uczuciem, że wraca z dalekiej podróży. Podróż 
musiała być męcząca. Bolała go po niej głowa i czuł się ogromnie 
znużony. Zastanawiał się, co to była za podróż, ale nie był w 
stanie nic sobie przypomnieć. Otworzył oczy. Nad sobą zobaczył 
niskie, półkoliste sklepienie z czerwonej cegły: - Nic mu to nie 
powiedziało. Usiłował przekręcić głowę w bok. Zabolało. Druga 
próba była jednak udana. Teraz wiedział już, że znajduje się w 
jakiejś piwnicy. Była niewielka, wilgotna i pozbawiona okienka. 
Jedyne światło biegło od strony korytarza, widocznego przez drzwi, 
zrobione z rzadkich, drewnianych sztachetek. W piwnicy nie było 
nikogo. 
Nie miał pojęcia, skąd się tu wziął i dlaczego. 
Znowu zamknął oczy. 
Ból w głowie jakby trochę ustał. Podciągnął się więc na łokciach i 
przysiadł. Z tej pozycji było widać nieco więcej. Leżał na jakiejś 
kozetce, przykryty ohydnym kocem, a na sobie miał całkowicie mu 
obcą pasiastą piżamę. Była rozpięta na piersiach, a spod niej 
wyglądało coś białego. Dotknął. Bandaże. 
Przypomniał sobie. 
Nerwowo sięgnął pod koc. Z jednej strony, z drugiej, pod jasiek, 
na podłogę. Nie było. 
- Suka - syknął przez zęby. 
Po chwili przyznał opornie, że owszem, uratowała go. Przyciągnęła 
go do tej piwnicy i nawet znalazła jakiegoś lekarza, który wyjął 
kulę i opatrzył mu ranę. Zrobiła to wszystko. Ale co z tego?! 
Nie wiedział w tej chwili, ile godzin czy dni upłynęło od czasu, 
kiedy powiedział w domu: "Jednak idę". Tłumaczyli mu długo, że ta 
sprawa należy do innych; sam miał zresztą chwilami jakieś niejasne 
opory. Broń nie była tym, czym władał najlepiej. Właściwie jeszcze 
we wtorek rano nie wiedział, co zrobi. Tłumaczyli, że nikt mu tego 
nie weźmie za złe; może rzeczywiście nikt. Ale on sam? Jak on sam 
miał się czuć w towarzystwie siebie - tego, który zrezygnował? 
O godzinie "W" był tym wybranym, który dostał karabin. I niewiele 
po godzinie "W" leżał na bruku, całkowicie już do niczego nie 
przydatny... 
Dziewczyna przywlokła go tutaj, a kiedy był już opatrzony, usiadła 
w rogu kozetki i zapytała: 
- Pan zawsze taki pechowiec? 
Zastanowił się. Może istotnie był pechowcem? Może jego pech 
polegał na urodzeniu się w miejscu i czasie, w którym właśnie się 
urodził? Wsunął empi pod koc, ułożył obok siebie - szczelnie 
przykrył. Zdawała się na to nie zwracać najmniejszej uwagi. 
- Źle pan sobie wojsko wychował - powiedziała. 
- Tak pani sądzi? 
- Z miejsca potracili głowy. 
Zamyśliła się. Czubkiem drewniaka kreśliła jakieś linie na brudnej 
podłodze. 
- Co prawda - ciągnęła dalej - to strasznie trudny teren ten 
Mokotów. W większości Niemcy, placówki, urzędy, skupiska 
wojskowe... Taki rejon Rakowieckiej na przykład: koszary artylerii 
przeciwlotniczej - to raz, więzienie - dwa, kwatery SS przy 
Narbutta - trzy, no i artyleria na Polu Mokotowskim - to cztery. 
Bagatela! 
- Uważa pani, że można stracić głowę? - spytał niepewnie. 
- Widzi pan - w głosie jej brzmiała wyrozumiałość - do natarcia na 
takim terenie powinien przystąpić żołnierz jako tako zaprawiony w 
walkach. Byłoby łatwiej. 
Patrzył na nią i zastanawiał się, czy jej rezonowanie bardziej go 
bawi, czy denerwuje. 
- Przypuszczam, że w Śródmieściu sprawa wygląda lepiej. Ale 
niczego konkretnego nie mogłam się dowiedzieć poza tym, że nie ma 
przejścia. 
- Chciała pani iść do Śródmieścia? 
- Dziecko tam zostawiłam. 
- Pani ma dziecko? - zdumiał się. 
- A jakże. 
- Aha - kiwnął głową ze zrozumieniem, po czym zapytał: - A może 
jakoś naokoło dałoby się przejść? 
- A skąd! Jesteśmy jak na wyspie. Tylko że zamiast morza są 
Niemcy. Martwię się o tego smarkacza. 
- Został z mężem? 
Podniosła na niego zdumione oczy. 
- Ja nie mam męża - powiedziała prawie z oburzeniem. 
Uznał, że to jej prywatna sprawa. 
- Niby dostali rozkaz wycofania się... - wróciła do poprzedniego 
tematu. - Chyba do Lasów Kabackich, co? - uśmiechnęła się nagle; 
jej twarz, odwrócona ku niemu, była wyraźnie rozjaśniona. - Gdybym 
z nimi wyszła, mogłabym się przedostać do Kampinosu. 
- Nie do Śródmieścia? 
- Po diabła do Śródmieścia? 
- No... przecież dziecko. 
- Właśnie. Zawsze mam takie szczęście. Przedtem dziecko, teraz 
pan... 
Złożył sobie ślubowanie, że nie będzie się denerwował. 
- Ten pana oddział to poszedł z miejsca. Ja bym nie ścierpiała 
takiego wojska. A w ogóle to chyba za bardzo się pospieszyli z tym 
wycofywaniem, nie? 
- Ale ktoś przecież został, do diabła - wybuchnął całkowicie 
wytrącony z równowagi. 
- Zdaje się - przypomniała zimno - że nie powinien się pan 
denerwować. 
- Więc może lepiej porozmawiajmy o pani dziecku. Duże? 
- Sześć lat. Kawał chłopaka. 
Nie mógł się pozbierać. 
- Sześć? A ileż pani ma? 
- A co to pana obchodzi? Dwadzieścia. 
Skapitulował. 
Chwilę milczeli. Dziewczyna myślała o czymś intensywnie. Wreszcie 
spytała: 
- Dobrze się panu goi? 
- Bo co? 
- Bo tak myślę, kiedy się pan z tego wyliże. Niedużo nas tu 
zostało. W takim kwadracie: Odyńca, Goszczyńskiego, Puławska i 
Aleja Niepodległości: Naokoło Niemcy. O ilości broni lepiej nie 
mówić, a trzeba jakoś przetrwać, nim przyjdą nasi. 
- I właśnie pani się o to musi martwić? 
Nie raczyła odpowiedzieć, a gdy zasnął, zrabowała mu jego własne 
empi i dała nogę. 
Kiedy obudził się po raz drugi, dominującym uczuciem był głód. 
Pomyślał, że jest to niewątpliwy znak wracania do zdrowia, ale 
radość z tego powodu zniknęła dość szybko. Leżał sam bez 
możliwości poruszania się, w jakiejś, głębokiej piwnicy, do której 
- jak dotąd, oprócz tej dziewczyny - nie zajrzała żywa dusza. Żeby 
chociaż zostawiła mu broń. 
Zdawało mu się, że nie ma już gorączki, że gdyby mógł coś uczciwie 
zjeść, poczułby się mocny na tyle, że spróbowałby się stąd 
wydostać. 
Zatęsknił za widokiem człowieka. I kiedy po upływie jakiegoś czasu 
- mogła to być godzina i równie dobrze mogło być kilka godzin - 
usłyszał jakieś głosy, miał ochotę głośno wołać. Obawa przed 
niewiadomym była"jednak silniejsza, milczał więc i czekał. Głosy 
cichły, oddalały się, aż wreszcie został znowu sam, w ciszy, 
mroku, wilgoci, osłabły z głodu. 
Nie miał w ogóle nadziei, że dziewczyna wróci toteż, kiedy o 
jakiejś tam niewiadomej godzinie usłyszał jej kroki - a poznałby je 
wśród setek innych: szybkie, stukotliwe, w wysokich drewniakach - 
gotów był prawie ucałować ją z radości. Ale potem znowu coś się 
popsuło. Jej kroki zostały zagłuszone innymi: szurającymi, 
niechętnymi, ciężkimi krokami mężczyzn. Przeraził się, że to 
Niemcy, chociaż nie - Niemcy szliby głośno i po żołniersku, a to 
nie były żołnierskie kroki. Usłyszał jakieś przyciszone głosy, a 
potem jej głos. Mówiła jak przedtem, spokojnie, ale w sposób nie 
znoszący sprzeciwu: 
- Tu poczekacie. I radzę bez kawałów. Zapytam, czy porucznik 
będzie mógł was przyjąć. 
Potem weszła. Przez ramię miała przewieszone empi. Jego empi! Od 
progu, od tych sztachetkowych drzwi, przez które sączyło się 
trochę światła, popatrzyła na niego z uwagą i czymś w rodzaju 
powątpiewania. Potem ruszyła w jego stronę, zatrzymała się przy 
kozetce i zapytała przyciszonym głosem: 
- Czy pan jest chociaż naprawdę porucznikiem?  
- Chcę jeść. 
- Pszyprowadziłam sześciu ludzi. Broni nie mają. Ale mogliby na 
przykład budować barykady. 
Wpatrzył się w jej twarz, w wyraz zasępienia, jaki się na niej 
pojawił, i odpowiedział niespodziewanie trochę dla samego siebie: 
- Jestem porucznik Agat. 
A ona uśmiechnęła się i na ten moment twarz jej rozjaśniła się, 
jak wtedy, kiedy mówiła o Kampinosie. 
- A ja... Kawka. 

Dowódca Armii Krajowej donosił tego dnia do Londynu: 

"Ostatnio opanowaliśmy rejon placu Teatralnego, placu Bankowego i 
Politechnikę. Agresywność naszych oddziałów w dniu dzisiejszym 
ograniczała się z powodu braku amunicji właściwie do wypadów, z 
wyjątkiem uderzenia na koszary SS na terenie getta. Baraki zostały 
opanowane, zdobyto uzbrojenie, ekwipunek i sprzęt wojskowy. 
Koszary, bronione przez kilkuset żołnierzy nieprzyjaciela, 
częściowo zdobyte. 
Niemcy palą Warszawę bez przerwy. Próby gaszenia przez ludność 
cywilną są udaremniane przez Niemców. Lotnictwo bombowe bardzo 
czynne. Coraz częstsze wypadki mordowania mieszkańców 
poszczególnych kamienic. Od wczoraj rana kompletna cisza od strony 
przedmościa Warszawy". 
Odsunęła od siebie jedzenie i Erwinowi znowu zrobiło się głupio: 
- Pani nic nie je. 
- Nie chce mi się. 
Nie uwierzył. Pomyślał, że w ten sposób oszczędza. Zdołał już się 
zorientować, że nie przelewało się jej, a teraz, po czterech 
dniach tego idiotycznego powstania, niewielkie zapasy zaczęły się 
kończyć. Pewnie więc oszczędza choć te oszczędności wyglądają 
śmiesznie. Stawiała przed sobą jedzenie, chwilę patrzyła na nie, a 
potem, w milczeniu odsuwała, nie przełknąwszy nawet kęsa. 
Właściwie dziwne, że żyje, że jeszcze chodzi, co prawda czasem 
sprawia wrażenie, jakby za chwilę miała zemdleć. Erwin miał cichą 
nadzieję, że jednak mu tego nie zrobi. Przeczekać. Przeczekać, 
powiedzieć "dziękuję" i pójść. I nigdy wspomnieniami nie wracać do 
tego mieszkania, tej kobiety i tego dziecka. 
Zgodziła się wtedy natychmiast. Bez entuzjazmu, ale i bez żadnych 
wahań. Jakby to było zupełnie naturalne, że nie miał dokąd pójść, 
więc poszedł z nimi. "Przeczekać - myślał - tylko przeczekać, to 
przecież nie potrwa długo." Mówili przecież: "Zlikwidujemy to w 
ciągu kilkunastu godzin". Głupcy! 
Z sąsiedniego pokoju dobiegł nagle śmiech chłopca. Wysoki i czysty 
jak dzwonek. Erwin spojrzał pytająco na jego matkę, siedzącą 
naprzeciw niego przy stole. 
- Dziecko się śmieje - powiedział. 
Nie wstała, nie poruszyła się nawet. Erwina znowu ogarnęła złość, 
choć wielokrotnie tłumaczył sobie, że nie ma dokąd pójść, że musi 
być cierpliwy, że ma tu przeczekać. I był cierpliwy. Cierpliwości 
zdołał się już nauczyć. 
Śmiech chłopca powtórzył się znowu. Dźwięczny i szczęśliwy. 
- Nie śpi - bąknął Erwin. Nie cierpiał tych Ciągnących się w 
nieskończoność mrocznych wieczorów, które były jednym wielkim 
milczeniem, a jedynym głosem, jaki dobiegał do nich z zewnątrz, 
była cichnąca lub odradzająca się na nowo strzelanina i ten daleki 
pomruk zza Wisły, który tak znienacka teraz ucichł. Tę bliską 
strzelaninę chętnie zagłuszyłby czymkolwiek, bo uświadamiała mu 
bez przerwy, że znowu miał pecha. Po raz który? 
- Śpi - powiedziała znienacka kobieta. 
Nie spodziewał się tej odpowiedzi i w pierwszej chwili, zajęty 
innymi sprawami, nie bardzo wiedział, o co chodzi. 
- Ale śmiał się. 
- Pewnie mu się ojciec śnił. 
Nie zmieniła pozycji. Widział naprzeciw siebie jej twarz o 
regularnych rysach. Pomyślał, że gdyby zagościł na niej uśmiech, 
mogłaby stać się piękna. Ale kobieta nie uśmiechała się nigdy. I 
nagle z jakąś ogromną jasnością uświadomił sobie że i jej dziecko, 
ten mały chłopczyk, który może nawet byłby i miły, gdyby nie to, 
że Erwin nie cierpiał dzieci - że ten chłopczyk także się nigdy 
nie śmiał. Dopiero teraz... przez sen. 
- Gdzie jest pani mąż? 
Nim rzucił to pytanie, już zdał sobie sprawę z całej jego 
niestosowności. Nie umiał się jednak od tego powstrzymać. Chciał 
wiedzieć, dlaczego to dziecko śmieje się tylko przez sen: 
Milczała. 
- W powstaniu? 
Drgnęła i spojrzała na niego tak, jakby z trudem uprzytamniała 
sobie, kim jest i skąd się tu wziął. 
- Co w powstaniu? 
- Czy pani mąż jest w powstaniu? 
Wstała, podeszła do okna. Podszedł także. Z daleka widać było 
łunę. I ta ciągła strzelanina. A miało to wszystko trwać 
kilkanaście godzin. "Taką mają zawsze dobrą organizację - pomyślał. 
- Tak wszystko idzie u nich według ustalonego planu, a tu? 
Cztery dni." 
Poczuł zapach jej włosów. Miała śliczne jasne włosy, długie i 
połyskliwe. W mroku zdawały się świecić. 
- Nie - powiedziała. 
Znowu nie wiedział, o co chodzi. Pomyślał odruchowo, że może 
protestuje przeciw jego bliskości. Istotnie, stał tuż za nią, na 
pewno o co najmniej pół kroku za blisko. Na wszelki wypadek cofnął 
się nieco, ale najprawdopodobniej tego w ogóle nie spostrzegła, 
jak nie zauważyła przedtem, że stanął tak blisko. Zrozumiał 
wreszcie, że jej "nie" odnosiło się do męża, który nie był w 
powstaniu. 
- Więc gdzie jest? - zapytał niecierpliwie, a dopiero potem 
pomyślał, że przecież mógł zginąć. Czyżby stojąca przed nim 
kobieta była wdową? Nie wiedział dlaczego, ale nie wydawało mu się 
to prawdopodobne. Na wszelki wypadek powiedział: - Przepraszam. 
Odpowiedziała odruchowo: 
- Głupstwo... Sama nie wiem, gdzie jest. 
Podniosła ręce i otworzyła okno. Powietrze było duszne, przesycone 
kurzem i zapachem dymu. Z daleka dobiegł urwany krzyk. Erwin 
doznał na chwilę uczucia mdłości. Nienawidził krzyków i bał się 
ich. Może dlatego powiedział uspokajająco: 
- Niech się pani nie boi. 
Odwróciła głowę. W jej oczach nadal nie było absolutnie nic. 
Dzwonek do drzwi przerwał ich kolejne milczenie. Dzwonek usłyszała 
natychmiast. Odwróciła się szybko, zwinnie, jakby nagle spadła z 
niej apatia, zmęczenie i ta nieświadomość wszystkiego, co jest 
obok. Powiedziała raczej do siebie niż do niego: 
- Przecież otwarte. 
Stwierdził, że znowu sama nie otworzy. Przez tych kilka dni, które 
tutaj spędził, nikomu nie otwierała, a gdy, zniecierpliwiony, 
robił to za nią - spoglądała na wchodzącego ze swym zwykłym 
zniechęceniem do spraw tego świata. 
Otworzył. 
Za drzwiami stała ta dziewczyna z piętra niżej: Przychodziła 
prawie co dzień. Mówiła o matce, która została gdzieś w 
Śródmieściu, koleżance, która z kolei została u niej, bo nie mogła 
dostać się do swego domu. "Wszyscy muszą gdzieś przeczekać - 
myślał Erwin. - Jak ja..." 
- Wejdź. 
Weszła. Miała także jasne włosy, ale splecione w dwa długie, grube 
warkocze. No i pewnie ze czternaście lat. Nie więcej. 
- Nie martw się - powiedział. - To się musi niedługo skończyć. 
- Ludzie mówią... - zaczęła z wahaniem. Spojrzała na stojącą w 
otwartym oknie kobietę, potem przeniosła wzrok na Erwina. 
- Proszę pana... - wyszeptała. 
Wyszedł z nią do przedpokoju. Chwyciła go za guzik marynarki., - 
...Podobno oni wszystkich zabijają.. 
- Kto? 
- Niemcy. Wszystkich. 
- Co ty pleciesz?! 
- Do sąsiadów przyszła kobieta. Cała we krwi, słowo daję. 
Widziałam. Rękaw i aż do dołu... sama krew. Proszę pana, ona 
mówiła, że ich wszystkich wypędzili z domu na podwórze i... 
- Nie słuchaj, co ludzie mówią. I nie powtarzaj tego nikomu. 
- Panu pierwszemu. 
- Pamiętaj, to nie może być prawda. 
Patrzyła na niego długo, uważnie. 
- To po co by mówiła? 
- Przecież nie mogą zabijać wszystkich. Za co? 
Z dołu rozległo się: 
- Marysiu! 
- Teresa woła. Boi się zostawać sama. 
W drzwiach zatrzymał ją. 
- Słuchaj... Ty nie wiesz? Jej mąż... Co się z nim stało? 
Zbiegała już po schodach. 
- Poszedł - usłyszał z półpiętra. 
Zamknął drzwi. 
Stała ciągle w otwartym oknie. W pokoju było ciemno. W oddali 
widać było biegnącą ku niebu czerwoną łunę. Zastanowił się przez 
chwilę - gdzie to mogło być: Śródmieście? Mokotów... Gdzieś tam 
właśnie był cel jego podróży. 
- On bardzo bał się o nas - odezwała się znienacka i znowu, jak mu 
się zdawało, zupełnie nie na temat. Był w tej chwili bardzo daleki 
od wszystkich jej spraw. 
Po raz kolejny zadał sobie pytanie, czy zrobił dobrze, zostając 
tutaj. Przeczekać. Dobrze, ale ile czasu? 
- To zabawne, że zaczęło się właśnie od tego strachu o nas. Bo on 
nas kiedyś kochał... 
Urwała. Przeraził się, że za chwilę zacznie mu opowiadać. Było 
źle, kiedy tkwiła tu w całkowitym milczeniu, byłoby jednak 
znacznie gorzej, gdyby zaczęła mówić. 
- Co prawda ktoś kiedyś powiedział, że "co minęło, naprawdę nigdy 
nie istniało". To Mefisto, prawda? 
- Nie mam pojęcia. 
- Więc przyjmijmy, że nas kochał, i że poza nami nie wyobrażał 
sobie życia, jakby nic więcej nie istniało. I właśnie dlatego, że 
tak bardzo chciał, aby nic się nam nie stało, wysłał nas na wieś. 
Na początku czterdziestego trzeciego, jak zaczęły się na dobre te 
łapanki, wie pan? 
Nie wiedział. 
- Niedaleko, pod Warszawę. Tam było rzeczywiście trochę 
spokojniej. Przyjeżdżał do nas. Kwitły kwiaty, spacerowaliśmy: 
Jesienią zaczął przyjeżdżać rzadziej, w zimie nie pokazał się raz 
przez cały miesiąc. Tłumaczył, że w pociągach są łapanki, że 
niebezpiecznie, że przecież zbliża się koniec. Nie potrafiłam żyć 
bez niego. Któregoś dnia ubrałam Wojtka, zapakowałam walizkę i 
wróciłam. Myślałam, że się ucieszy. Nie ucieszył się. Myślałam, że 
się pewnie w dalszym ciągu o nas boi, dlatego nie potrafi się 
cieszyć. Tak myślałam i wierzyłam w to, bo człowiek na ogół wierzy 
w to, w co chce wierzyć... Któregoś dnia jechaliśmy razem 
tramwajem. Powiedział, że ma jakąś sprawę i musi wcześniej 
wysiąść. Tramwaj jeszcze stał, kiedy usłyszałam kobiecy głos: 
"Krzysztof!" Powiedziałam do siebie: "Stój, nie patrz!" No i 
naturalnie rozepchnęłam ludzi dostałam się do okna i wyjrzałam. 
Tramwaj ruszał. Zobaczyłam ich, jak szli obok siebie zatłoczoną 
ulicą. Była w szarym płaszczu, miała długie ciemne włosy, gęste, 
piękne, opadały jej aż na plecy. Musiała być bardzo młoda. 
Pojechałam wtedy gdzieś daleko, aż na pętlę, znacznie dalej, niż 
to było potrzebne. Zastanawiałam się, jak to się stało, że spośród 
tego gwaru, jaki był naokoło nas, wyłowiłam to jej "Krzysztof". No 
tak... Dalej wierzyłam, że to był przypadek, że to nic nie znaczy, 
bo nie wyobrażałam sobie, że to, co istniało między nami, mogłoby 
się skończyć. 
Urwała. Bardzo chciał powiedzieć coś, co przerwałoby tę falę 
wspomnień, które go nic nie obchodziły, miał jednak zupełną pustkę 
w głowie. Nie był w stanie wymyślić najprostszego zdania na 
jakikolwiek temat. 
- Któregoś wieczora - mówiła dalej - długo nie wracał. Zbliżała 
się godzina policyjna. Wojtek, marudził, także czekał na ojca. 
Powiedziałam mu, że zaraz wrócę. Nie wiem, co skłoniło mnie do 
tego, żebym wyszła. Było zimno, ciemno. Szłam ulicą w domowych 
pantoflach, owinięta tylko chustką, nie myślałam nic, nic nie 
widziałam. Było bardzo ciemno; ani gwiazd, ani księżyca, gdzieś 
mignęła mi tylko niebieska latarka. Nie wiem, dlaczego w tych 
ciemnościach ich zobaczyłam. Nie powinnam była widzieć. Zobaczyłam 
te jej czarne włosy. Szli szybko, spieszyli się. Zobaczyłam i 
przestałam widzieć cokolwiek. Jakby jakaś chmura ogarnęła wszystko 
naokoło mnie. Było mi zimno. Stałam długo, oparta o mur. Potem 
wróciłam. Wojtek płakał, a ja zaczęłam krzyczeć. Z dołu przybiegła 
ta mała Marysia. Zdaje się, że dała mi jakieś krople, tak, dobrze 
pamiętam, wtedy właśnie zadzwonił telefon. Marysia odebrała. "To 
pani mąż." Wzięłam słuchawkę. Wiedziałam, co powie: "Nie wrócę 
dzisiaj, mam coś ważnego. Nie martw się". 
Mówiła coraz prędzej, coraz bardziej rwanymi zdaniami, jakby 
brakowało jej tchu. 
- To dziwne, ale ja nawet wtedy, nawet tej nocy, kiedy nie wrócił 
do domu, jeszcze nie byłam w stanie uwierzyć. Zdawało mi się, że 
coś sobie wyobraziłam, że coś wymyśliłam. Przyszedł następnego 
dnia. Stałam, niezdolna ruszyć się z miejsca, on uśmiechnął się, 
tak jakoś zwyczajnie, jakby w ogóle nic się nie stało, a kiedy nie 
odpowiedziałam uśmiechem, odezwał się z pretensją: "Cóż mnie tak 
witasz, jakbym był czemuś winien?" Pomyślałam, że może istotnie 
nie jest niczemu winien, że może to tylko moja wyobraźnia i że 
zaraz wszystko się wyjaśni. Powiedziałam: "Słuchaj, ponieważ nie 
jestem pewna, czy potrafiłbyś z czystym sumieniem powiedzieć, że 
mnie kochasz..." Przestał się uśmiechać, wpatrywał się we mnie 
jakimś obcym spojrzeniem, a ja dokończyłam: "...jeśli nie 
potrafiłbyś tego powiedzieć, to... wyjdź, po prostu wyjdź". 
Patrzyła teraz na Erwina. 
- To zabawne, ale i wówczas byłam jeszcze pewna, że podejdzie i 
weźmie mnie w ramiona. Byłam o tym tak mocno przekonana, że kiedy 
odwrócił się i bez słowa wyszedł, długo patrzyłam na zamknięte 
drzwi, zanim uświadomiłam sobie, co się stało. Wyszedł, chociaż 
powinien być z nami. Ze mną i z Wojtkiem. 
Kiedy wówczas na ulicy tak prosto i zwyczajnie zgodziła się zabrać 
go do siebie, aby u niej przeczekał - był tym nawet trochę 
zdziwiony. Ową łatwością, z jaką na to przystała. Teraz zaczął 
rozumieć, że zarówno on sam, jak i jego sprawa na dobre nie 
dotarły do jej świadomości. Była obłąkana bólem, poza którym nic 
nie istniało. Powtarzała teraz monotonnie: 
- Powinien być z nami. Ze mną i z Wojtkiem. Powinien być tu, 
wczoraj, dzisiaj, zawsze, tu... 
Długo nie mógł zasnąć. Jej spowiedź wywołała w nim myśli, o 
których chciał zapomnieć, sprawy bardzo już odległe, a - kiedy 
wracały - ogromnie przecież żywe. Nie chciał myśleć o tamtym, bo 
miał teraz coś bardzo konkretnego do zrobienia. Usnął, kiedy za 
oknami był już świt. 

Raport nr 5 
Sobota, 5 sierpnia, godz. 22.15 
Rozruchy trwają. 
W nocy z 4 na 5 nadleciało kilka samolotów typu "Halifax" i 
rzuciły broń i amuanicję. Wśród band wybuchł entuzjazm. 
Nasze posiłki przystąpiły do akcji dziś o 10.00 w trzech różnych 
punktach miasta. Oddziały te - oprócz bojowych - otrzymały zadania 
- zupełnie specjalnie, skierowane przeciwko ludności cywilnej. 
Wyraźny rozkaz brzmi: "Nie brać nikogo do niewoli. Kobiety i 
dzieci nie stanowią wyjątku". 
Jak dotąd akcja ta nie wywarła jednak wpływu na przebieg walk w 
Śródmieściu, a w szczególności nie ma żadnych doniesień, aby 
sytuacja na terenie otoczonym przez nieprzyjaciela uległa 
poprawie. 
Pewne rezultaty dały natomiast ataki bombowe samolotów 
nurkujących. Przeważająca część Warszawy płonie, podpalanie domów 
jest zresztą najskuteczniejszym sposobem wypłaszania bandytów z 
ich kryjówek. 
"S-2" przypomina, że w Pruszkowie stoi bateria moździerzy "Thor". 
Thor, jak wiadomo, ten stary germański bóg piorunów, swym potężnym 
głosem budził grozę u wroga... - odpowiedni czas, żeby wreszcie 
przemówił. 
"Ef 42" 

Obudził się z uczuciem jakiegoś ogromnego zmęczenia. Nie chciało 
mu się wstać. Leżał nieruchomo, wpatrywał się w sufit, po którym 
powoli i z dostojeństwem spacerowała mucha, znalazła coś i 
zatrzymała się. Zastanawiał się, dlaczego to, co miało trwać 
kilkanaście godzin, trwa już pięć dni. Niewiele rozumiał z tego, 
co działo się w tym mieście, w którym przyszedł na świat... 
Wtedy na ulicy powiedział do niej: 
- Chciałem się dostać do Śródmieścia. 
A ona, nie patrząc, odpowiedziała: 
- Musi pan przeczekać. Jeśli nie ma pan gdzie, proszę do mnie. 
Miejsca jest dosyć. 
Tak zwyczajnie. Wzięła go, dała mu jeść, a kiedy wspomniał coś o 
zapłacie, wzruszyła ramionami. Bo to chyba także nie trafiało do 
jej świadomości. Przyszedł z nią do tej wielkiej kamienicy, 
postawił walizkę w przedpokoju, pokazała mu jakieś drzwi i 
powiedziała: "Tam może się pan rozgościć". Chciał odpowiedzieć, że 
to pewnie nie na długo, że to się musi przecież zaraz skończyć, 
ale nie zwracała już na niego uwagi. Rozgościł się więc. Pokój był 
wygodny, duży, urządzony tak, aby człowiekowi było w nim dobrze. 
Miał nadzieję, że będzie tu dzień, a może tylko parę godzin. 
Nadzieja ta zresztą wzrosła po wizycie powstańca. 
Tego powstańca wynalazła gdzieś Marysia z jasnymi warkoczami. 
Przyprowadziła go wieczorem, powtarzając nerwowo: 
- Niech mu pan wytłumaczy, że nie powinien nigdzie iść. Jest 
ranny, słaby, bez broni, niech przeczeka... 
To było bardzo dobrze znane mu słowo. Wychwycił je natychmiast. 
- Tak, tak. Jedyna rzecz... przeczekać. To przecież nie może długo 
trwać. 
Tamten powiedział: 
- Ja też tak myślę. 
A Marysia: 
- Przyjdą nasi, to pan z nimi pójdzie. A póki naokoło wałęsają się 
Niemcy, niech pan spokojnie siedzi. 
Miał tak na oko licząc niewiele ponad dwadzieścia lat. Patrzył na 
Erwina, Erwin na niego. 
- Cholera - powiedział tamten - o fałszywych terminach to 
zawiadamiali mnie jak w zegarku. Jak teraz zaczęło się naprawdę, 
to pies z kulawą nogą słowa nie powiedział. Łączników wytruli czy 
jak? 
- Mnie też nie zawiadomili - wtrąciła Marysia. - Wszystko miałam 
gotowe, cały ekwipunek. Jak się zaczęło, chciałam sama iść, ale 
Teresa przyleciała... - Marysia urwała. 
Erwin uśmiechnął się do niej. 
- Dokąd chciałaś iść? - zapytał. 
Spojrzała ze zdziwieniem i niemal oburzeniem. 
- Cholera! - powtórzył swoje powstaniec. - Dołączyłem do jakiegoś 
oddziału, na czternastu mieli trzy karabiny. Powiedzieli, że na 
szkopach trzeba się dorobić. Jasne, ale żeby zabrać broń, trzeba 
najpierw kropnąć, a jak się chce kropnąć, to trzeba mieć czym... 
Powstanie, a tu gołe ręce... Cholera, dlaczego ta łączność na sam 
koniec nawaliła? 
Erwinowi wydawało się przesadą nazywanie tego chwilowego bałaganu 
- powstaniem. Pomyślał z ulgą, że to naprawdę musi skończyć się w 
ciągu kilku godzin. Nie wiedzieć jakim cudem trwało już pięć dni. 
Mucha ruszyła ze swojego miejsca postoju, wstał i on.. Cisza 
wyprowadziła go z równowagi. Właściwie całą siłą woli opanował 
chęć natychmiastowego wyjścia. Nie mógł przecież pozwolić sobie na 
to, aby trafiła go jakaś zabłąkana kula. 
- Postanowiłam pójść. 
Weszła do pokoju tak cicho, że w ogóle tego nie zaważył. Była 
ubrana w letnią garsonkę, a na ramiona miała zarzucony płaszcz. 
- Pan może tu oczywiście zostać. A jakby pan gdzieś szedł, to 
klucz... tej małej Marysi. 
- Jak to, klucz? Nie rozumiem. - I głośniej: - Dokąd się pani 
wybiera? 
- Nie wiem. Wszystko jedno. Muszę pójść, może go znajdę. Muszę mu 
wytłumaczyć, że on tu powinien być, że boję się. 
Urwała. Patrzył na nią. Wiedział, że nie usłucha teraz niczego i 
nikogo, żadnych rad, żadnych próśb. Weźmie dziecko za rękę i 
pójdzie gdzieś i nie ma takiej siły, która by ją potrafiła 
zatrzymać. 
Zszedł z nimi na dół. Wojtek powiedział: 
- Myślałem, że to pan jest od tatusia. 
I Erwin poczuł się czemuś winny, pomyślał, że powinien pójść z 
nimi. Wiedział dobrze, że powinien, bo nie zostawia się 
śmiertelnie rannego człowieka bez pomocy, a ona była ranna, ale 
nie mógł pójść. 
Wracając natknął się na schodach na Marysię. 
- Niemcy idą - powiedziała. 
Zastanowił się, czy to dobrze, i uznał, że chyba tak. Potem 
przypomniał mu się powstaniec i pomyślał, że chłopak miał 
właściwie szczęście. Nie nawojawał się długo, przeczekał, nic go 
nigdzie nie gnało. Bez biało-czerwonej opaski, bez broni, był po 
prostu jednym ze zwykłych ludzi. 
Marysia przechyliła się przez poręcz. 
- Boję się. 
Pogłaskał ją po głowie, uśmiechnęła się do niego z wdzięcznością, 
choć był to uśmiech wydobyty bardzo opornie. 
- Boję się - powtórzyła. - Ludzie mówią... 
- Nie słuchaj. 
- Boję się. Tyle dni był tu taki spokój. Wyszłam dziś rano, stałam 
przed bramą. Stamtąd, z tamtej strony Górczewskiej, ciągle było 
słychać strzały. A tam przecież nie ma już naszych. I to nie były 
takie zwyczajne strzały, to wyglądało... jak salwy. 
Dygotała. Powinna teraz być przy niej matka, która by ją 
przytuliła do siebie i uspokoiła, ale matka została gdzieś 
wewnątrz walczącego miasta. 
Powstaniec uchylił drzwi, stanął obok nich. Erwin powiedział: 
- Nie wiem nawet, jak pan ma na imię. 
- Jerzy. Strasznie długo to trwa. 
- Co? 
- Ta cisza na froncie! 
To prawda. Może, gdyby to dudnienie nie ustało, ona by nie 
odeszła... Może ta nagła cisza sprawiła, że nie mogła dłużej tkwić 
w tym samym miejscu? 
- Co to może znaczyć? 
Nie wiedział. Prawdę mówiąc, nie chciał wiedzieć. Nic go to 
wszystko nie obchodziło. Był zmęczony. Zatęsknił, aby Niemcy 
przyszli tu jak najszybciej. Wtedy może coś wreszcie się wyjaśni. 
- Przecież się nie zatrzymają. 
- Kto? 
- No tamci. Za Wisłą. 
Nie chciał wdawać się w żadne dyskusje, bronił się przed 
wciąganiem w ich sprawy. Miał własne. Odsunął się od nich trochę, 
przeszedł za poręcz, odgradzając się nią niby barierą. Z dołu ktoś 
biegł. Jakaś kobieta, tęga i spocona, wołała: 
- Niech pan stąd idzie. Niech pan się gdzieś schowa. Przez pana 
nas wszystkich zamordują. 
Erwin odwrócił się, ale to nie było do niego. To było do tego 
Jerzego - powstańca. Kobieta stała już przy nich. Krople potu 
mieszały się na twarzy ze łzami. Chwyciła chłopaka za klapy 
marynarki i szarpała powtarzając: 
- Niech pan się schowa. Niech pan gdzieś idzie! 
A chłopak dawał się szarpać, nagle ogłupiały i bezradny. Z daleka 
zaczął dobiegać gwar, jakieś nieartykułowane głosy, skądś wybił 
się okrzyk: "Jezu!", skomentowany cichszym: "Idą". Marysia 
wyciągnęła ręce i oderwała kobietę od powstańca. 
- Pani Strzelecka - krzyknęła - niechże się pani opamięta! 
Tamta cofnęła się, skuliła. Powiedziała, jakby z wyrzutem: 
- Dziecko, ty masz przecież dopiero czternaście lat. 
Gwar zbliżał się. Znowu ktoś biegł z dołu. Siwy, utykający na nogę 
mężczyzna. Miał szarą, ziemistą twarz: Erwin pomyślał ze 
zdumieniem: "Dlaczego oni się tak strasznie boją?" W panujący 
rozgwar wdarł się odgłos żołnierskich kroków. Krzyki: "Są! Już są, 
Jezu, ocal nas!", mieszały się z wyraźnym: "Raus!" "Raus!" po 
wielekroć. Z drzwi naprzeciwko wyszła kobieta, ciągnąc dziecko. 
Przewróciło się. Matka chwyciła je na ręce i przytuliła do siebie 
histerycznie. "Zgniecie je" - pomyślał. Zza ich pleców wysunęła 
się ta druga czternastolatka, Teresa, tak chuda i blada jak 
roślina chowana w piwnicy. Z dołu znów wielokrotne, narastające: 
"Raus!" 
- Nie zejdę - powiedziała Teresa. 
Erwin poczuł, że ma tego dość. Ci ludzie byli tak samo 
nieprzytomni jak tamta, która pognała w świat. Tamta była chociaż 
obłąkana miłością. Ci - po prostu strachem. Ale to już nie była 
jego sprawa. Wyminął ich i zaczął schodzić. Aż do dołu słyszał za 
sobą ich posłuszne nagle kroki... 
Podwórze było pełne. Po jednej stronie zbita gromadka mieszkańców 
- po drugiej żołnierze. Formacja SS. Chciał do któregoś z nich 
podejść, ale w tym właśnie momencie ktoś go pchnął kolbą karabinu 
tak silnie, że się przewrócił. Krzyknął: 
- Jak się zachowujesz, durniu?! Zajrzyj w moje papiery... 
Urwał. Zobaczył tuż przed sobą płaską twarz o niewielkich jasnych 
oczach. Twarz bardzo młodą, teraz zdecydowanie czymś rozbawioną. 
Sięgnął po papiery. 
Nie zdążył ich nawet na dobre wyjąć, kiedy - wyrwane - pofrunęły 
na środek podwórza. Uderzenie kolby rzuciło go w stronę stojących. 
Z domu wychodzili dwaj żołnierze, wlokąc rannego powstańca. 
Rzucili go w stronę Erwina. W bramie ukazało się dwóch niemieckich 
oficerów. Zatrzymali się, zapalając papierosy. 
Oficerowie. 
- Panowie! - krzyknął. - Jestem Węgrem. Powiedzcie... 
Nin skończył. Coś spadło mu na głowę, ugięło kolana. Ogarnęła go 
ciemność. 
Kiedy otworzył oczy, zobaczył nad sobą znowu tę płaską twarz o 
niebieskich oczach. Teraz nie było na niej rozbawienia, lecz 
niepokój. Odwrócił głowę. Zrobił to bardzo wolno i z dużym trudem. 
Stwierdził, że siedzi w jakimś aucie. Auto stało przed bramą domu, 
w którym "przeczekiwał" powstanie. Obaj oficerowie stali na 
chodniku. 
- Raus! - powiedział jeden z nich. 
Owo "raus" odnosiło się do płaskiej twarzy. Zniknęła. Oficerowie 
podeszli. 
- Scharführer Alfred Golz. 
- Scharführer Schmidt. 
- Erwin Gemesi. 
Wymienili przyjacielskie uściski rąk. Golz zapytał: 
- Dobrze się pan już czuje? 
Pomacał głowę. Bolała. 
- Cała - zapewnił Schmidt. - Sprawdzaliśmy. Bardzo nam przykro za 
to zajście, ale że też przyszło panu do głowy plątać się między 
Polakami... 
- Chciałem przeczekać. Sądziłem, że to się skończy w ciągu kilku 
godzin. 
- A swoją drogą - powiedział Golz - miał pan szczęście, że 
nadeszliśmy. 
Erwin dotknął kieszeni. Papiery tkwiły w niej z powrotem. Spojrzał 
na dom. Pomyślał z nagłym żalem o kobiecie, która wzięła tego 
małego chłopca za rękę i poszła, nie wiadomo dokąd. Nie powiedział 
jej nawet: "dziękuję". Brakowało mu tego słowa jak ostatniej 
kartki do zamknięcia książki. 
Wstał. 
Zakręciło mu się w głowie. Golz podtrzymał go i powtórzył: 
- Do diabła, miał pan naprawdę szczęście. 
Zawrót głowy powoli mijał. Chwiejnym krokiem ruszył w stronę 
bramy. Golz usiłował go zatrzymać, ale niecierpliwie odsunął jego 
rękę. 
- Zaraz wracam... - I już z bramy: - Muszę się pożegnać. 
Wszedł na podwórze. 
Najpierw zobaczył siwego mężczyznę z laską: Oparty plecami o 
ścianę podwórzowego śmietnika wpatrywał się w Erwina wielkimi, 
szeroko otwartymi oczami. Przed nim płasko wyciągnięta na ziemi 
leżała Marysia, z twarzą wtuloną w bruk i krwią nasiąkłymi 
warkoczami. Rękami dotykała dziecka, było skulone, z głową jakoś 
dziwnie schowaną w kolana. Jego matkę przygniatał ranny 
powstaniec. Leżał w poprzek niej, z szeroko otwartymi ustami. 
Czekało się na krzyk, który z nich nie wychodził. Teresa wczepiła 
się rękami w jego marynarkę. Między jej szeroko rozrzuconymi 
nogami leżało niemowlę. Było nagie i we krwi, jakby przed chwilą 
przyszło na świat. 
Zawrócił. 

Dowódca Armii Krajowej meldował w tym dniu: 

"Rozpoczęliśmy szósty dzień bitwy w Warszawie. Niemcy wprowadzają 
do walki środki techniczne,, których my nie posiadamy: broń 
pancerną, artylerię, lotnictwo, miotacze ognia. Na tym polega ich 
przewaga, my górujemy duchowo. 
Stwierdzam, że Warszawa w swej walce obecnie nie dostaje pomocy od 
sprzymierzonych, tak jak nie dostawała jej Polska w 1939 roku". 
Starówka o tragedii Woli niewiele jeszcze wiedziała. Była wolna i 
obchodziła święto - uroczystość zaprzysiężenia ochotników 
wstępujących w szeregi Armii Krajowej. Przysięgę przyjmowano - 
według zwyczaju - w kościele. Luna nie mogła prawie przecisnąć się 
przez tłum oblegający i napierający na kościół, pragnący choć 
przez mgnienie oka dostrzec swoich chłopców, swoich żołnierzy, 
ustawionych tam wewnątrz, naprzeciw Boga, żołnierzy, którzy już 
przez te kilka dni pokazali, że potrafią walczyć i nie schylają 
głowy przed kulami. Pochylali głowy, kiedy wysoko ponad nich 
kapłan wznosił Hostię. Wtedy prosili: "Dopomóż nam, Panie!" Tłum 
chciał ich zobaczyć, chciał koniecznie usłyszeć wyraźnie i wolno 
wymawiane słowa żołnierskiej przysięgi. Ludzie, tworzący ten tłum 
wokół kościoła, nie mieli biało-czerwonych opasek i nie byli 
żołnierzami, ale przysięgali razem z nimi. Czekali na tę walkę i 
aprobowali ją, zgłaszali gotowość niesienia wszelakiej pomocy, 
gotowi do największej ofiary. 
Kościół rozbrzmiewał słowami przysięgi i słowami pieśni, która 
nie 
mieściła się w ciasnych uliczkach Starówki. Szła w górę i tam - 
już wyzwolona - rozchodziła się na wszystkie strony. Słyszeli ją 
także i ci, którzy nadciągali teraz od strony Woli. Zatrzymywali 
się, słuchali, szli dalej... 
Luna dobrnęła już prawie do wejścia, kiedy ktoś pociągnął ją za 
rękę. Odwróciła się. Krystyna stała na palcach, z zadartą głową. 
- Do licha - powiedziała - nic nie mogę zobaczyć. Ale stójmy 
tutaj, zobaczymy ich, jak będą wychodzić: 
- Naprawdę ma być defilada? 
- Jasne! 
Popatrzyły na siebie, idiotycznie przejęte i podniecone. Krystyna 
zachichotała: 
- Czy oni w ogóle potrafią po ludzku maszerować? 
Stające obok kobiety odsunęły się od nich na tyle, na ile 
odsunięcie w ogóle było możliwe w tym ścisku. Było to jednak - jak 
pomyślała Luna - odsunięcie psychiczne. Jedna z nich nie 
wytrzymała i powiedziała półgłosem: 
- Oni wszystko potrafią. 
Ale Krystyna była uparta. Powiedziała: "Zobaczymy", choć właściwie 
też była przekonana, że tak naprawdę to oni potrafią wszystko. 
Pomyślała: "Szkoda, że mama tego nie widzi." Przez pięć lat Aniela 
Łempicka była wiernym świadkiem wszystkiego, co robili, 
wszystkiego, co działo się wokół nich. Teraz została sama w willi 
na Bielanach. Duża i pusta musi się jej wydawać ta willa. 
Orkiestra, marsz wojskowy, porządkowi odsuwają tłum, żołnierze 
powstańczej Warszawy wychodzą na defiladę, zaprezentować się swemu 
miastu. "Jezu - powiedziała Luna. - Jacy oni są młodzi. Im chyba 
ubywa lat." Równo, równo, noga przy nodze i ręce równo w przód i w 
tył, opaski biało-czerwone, równo, tak samo na ramionach i naprzód 
ulicą, jezdnią, chodnikiem, równo, sprężyście, chłopcy-żołnierze, 
młodzi, najmłodsi, w mundurze i bez munduru, z bronią i bez broni, 
maszerują, potrafią iść, potrafią walczyć, potrafią ginąć, chcą 
zwyciężyć, i równo, równo orkiestra gra marsza i miasto, Stare 
Miasto, odbiera defiladę. 
- Nie rycz, głupia. 
- Sama płaczesz. 
Andrzej Łempicki nie brał udziału w defiladzie. Jeden z księży 
został ranny i Andrzej w zakrystii wyjmował mu odłamek z rany. 
Księża mówili coś o szpitalu, ale skwitował to tylko wzruszeniem 
ramion. Nie ma czasu na przewożenie do szpitala. "Niech się ksiądz 
nie boi, ja mam dobrą rękę. Sam kiedyś szpital prowadziłem." 
Kiedy tak mówił, ludzie czasem pytali: "Gdzie?" "W Oświęcimiu" - 
odpowiadał i wówczas każdy uśmiechał się kwaśno jak z kiepskiego 
żartu. Ten ksiądz o nic nie zapytał. Miał długą, ascetyczną twarz, 
na której podczas zabiegu i opatrunku nie pojawił się nawet wyraz 
bólu. Pod koniec nieśmiało poprosił: 
- Czy mógłbym zobaczyć defiladę? 
- Ja swoje zrobię przed jej zakończeniem. Ale po co księdzu 
defilada? Czy chce ich ksiądz obarczyć jeszcze jednym prywatnym 
niejako błogosławieństwem? 
- Nie odróżniam prywatnych. Myślę, że jest jedno. 
- Boskie? 
- Tak by się zdawało. 
- A któż zgadnie, komu Bóg błogosławi, skoro kapłani wszystkich 
wojsk tak samo znak krzyża nad nimi kreślą? 
- Prawdziwe jest jedno. 
- Zwycięzców. 
- A jednak czasem mówi się "Gloria victis". 
- Ale się w to nie wierzy, Zwyciężony nigdy nie ma racji. Podobnie 
jak umarły. 
Kiedy odchodził, ksiądz powiedział za nim: 
- Myślę, że się jeszcze spotkamy. 
Andrzej: 
- Nie sądzę. Nie chodzę do kościoła. Nie modlę się i nie wierzę w 
żadne błogosławieństwa. I za mnie też modlić się nie warto. 
Wyszedł: 
Ulica przed kościołem była już pusta. Za sobą miał pustkę długiej 
kościelnej nawy, z lampką chwiejącą się przed wielkim ołtarzem. 
Ciszę, jaka tutaj zapadła, atakowały oddalające się dźwięki 
orkiestry i rytmiczne kroki chłopców, stawiane w pierwszej 
wojskowej defiladzie. 
Oparł się o odrzwia kościelnej bramy, poprawił karabin. Zastanowił 
się, co z nimi kiedyś zrobi historia. Było styczniowe, było 
listopadowe, a teraz to letnie: sierpniowe, warszawskie. Walka o 
miasto, o siebie, o swoje miejsce na ziemi. 
Spojrzał w zasnute dymami niebo. Samoloty, jeśli się zjawiały, 
miały na skrzydłach znak połamanego krzyża, front za Wisłą 
milczał. Za sobą usłyszał nagle cienki, delikatny głos dzwonka. 
Odwrócił się. Po głowie chodził mu fragment wiersza: "I kościół 
był tak pusty, że w głębi widziałem księdza z kielichem w ręku i 
chłopca ze dzwonkiem..." 
- A może pan widział mojego tatusia? 
Chłopiec miał może pięć, a może sześć lat, bledziutką buzię i 
wielkie niebieskie oczy. Wpatrywał się w Andrzeja z wyrazem 
ogromnego napięcia. 
- Widział pan? 
Kobieta zjawiła się dopiero teraz. Miała na sobie letnią garsonkę 
i płaszcz, zarzucony na ramiona. Bezradnie rozejrzała się po 
pustej ulicy. 
- Halo! - zawołał Andrzej. - Szuka pani kogoś? 
Ociągając się podeszła i powiedziała do chłopca: 
- Chodź, Wojtek. To jeszcze nie tu. 
- A gdzie? - zapytał Andrzej. 
- Nie wiem. 
Wzięła chłopca za rękę. Widział, jak oddalali się. Jego samotne 
kroki zlały się po chwili z odgłosem tamtych; równych, 
chłopięco-żołnierskich. Patrzył za nimi, aż zniknęli za zakrętem. 
Wtedy poprawił karabin i ruszył także. 

Czekali na niego w świetnych nastrojach i przy pełnym stole. Kiedy 
tylko stanął w drzwiach, Smutny wybębnił pospiesznie na pianinie - 
nie wiedzieć czemu - marsz weselny, a Janek ruszył do niego z 
pełnym kieliszkiem: 
- Abyśmy zdrowi byli. 
- I w wolnej Polsce jedli, pili - dokończył natychmiast Smutny. - 
Andrzej, czy uprzytomniłeś swojej siostrze Krystynie, że oprócz 
wszystkich innych zalet i talentów jestem również poetą? 
- Obawiam się, że to ci też wiele nie pomoże - stwierdził 
sceptycznie Pralinka. - Wypij, Andrzej, tak ich, wszystkich 
wyszkoliłeś, że nie tkną bez ciebie okruszyny chleba, kropelki 
bimbru... 
- Człowieku, to nie jest bimber - oburzył się Janek. 
- Najprawdziwsza czysta... 
- A może byśmy jednak zaczęli? - przypomniała Krystyna. 
- Właśnie! Andrzej, przemówienie. 
- Odchrzańcie się. 
Ani myśleli. Otoczyli go zwartym kołem i zaczęli skandować: 
- Andrzej, prze-mów! Andrzej, prze-mów! 
- Do stołu - rozkazał. 
Rozsypali się w tyralierę i po chwili byli już na swoich 
stanowiskach. 
- Czekaliśmy pięć lat - powiedział - do chwili, aż wezwano nas i 
powiedziano: tu jest kula, a tam jest wróg. Pozostaje nam więc 
tylko w niego trafić. Jeśli ręka drgnie, jedyna nasza kula 
przepadnie, zostaniemy bezbronni i wtedy każdy będzie mógł nas 
zabić... Nasze zdrowie. I mierzcie dobrze! 
Wypili. 
Zjedli. 
A potem zebrali się wokół pianina. Smutny grał. Grał to wszystko, 
co grywał popołudniami w "Złotej Papudze", grał także harcerskie 
piosenki, które śpiewali przy ognisku podczas wypadów do Puszczy 
Kampinoskiej, grał, jak grywał im zawsze, a oni jak zawsze 
siedzieli zasłuchani w melodie, - swe własne myśli, w 
przyszłość... 
- Andrzej... 
Wysunęła rękę i ostrożnie, delikatnie dotknęła jego dłoni. 
Spojrzał na jej śliczną, senną twarz porcelanowej lalki. 
- Źle trafiłaś, Luna! 
- Nie mów tak. 
- Jeśli nie chcesz uwierzyć teraz, przekonasz się później. 
- Nie wiem nic o tobie, ale jeśli coś straciłeś... Masz przed sobą 
jeszcze całe życie. 
- Nie, moja śliczna. I nie pytaj o nic, bo niczego ciekawego ode 
mnie nie usłyszysz... Owszem, mogę mówić, że bawi mnie twoja 
porcelanowa buzia, że lubię dotknięcie twoich rąk i moment, kiedy 
tak leniwie zamykasz oczy. Niewiele tego, ale nic więcej 
powiedzieć ci nie mogę i nie chcę... 
- A jeśli ci nie uwierzę? 
- To już twoja sprawa. I twoje własne ze sobą rachunki. Ja mój już 
podsumowałem. 
- I zgodził się? 
- Tak. Wyszedł na minus. 

Raport nr 6 
Niedziela, 6 sierpnia, godz. 21.40 
Rozruchy trwają. 
Trwa to już sześć dni. Sześć dni, podczas których, mimo rzucenia 
ogromnych sił na jedną tylko dzielnicę - Wolę - mimo wprowadzenia 
czołgów, lotnictwa i stosowania akcji specjalnej - nie zdołaliśmy 
jej w pełni opanować. W dalszym ciągu cmentarze wolskie opanowane 
są przez bandy, nie udało się też ostateczne przebicie arterii 
Wolskiej. Natomiast jeden batalion brygady SS-D nacierając wzdłuż 
ulicy Ogrodowej, Chłodnej i Krochmalnej osiągnął Żelazną Bramę, 
Ogród Saski i dotarł do Pałacu Brühla. 
Lotnictwo pracuje. Miasto płonie. Postępy nasze są minimalne. 
"R-4" melduje, że zachodzi obawa przekształcenia się rozruchów w 
ruch ogólnokrajowy. Wskazują na to podobno pewne ruchy oddziałów 
partyzanckich. 
"Ef 42" 

- Stef! 
- Rany, Wrona! Cześć! 
- Cześć, chłopie! Ależ tu u was  
- Człowieku, dzisiaj to raj!... Kryj się! 
Skoczyli za pomnik. Przywarowali. Ucichło. 
- A ty skąd tutaj? Słuchaj, my nic nie wiemy, a Puszcza przyszła? 
Przecież byłeś w Puszczy? 
Wrona patrzył w skierowane na siebie pełne wyczekiwania oczy Stefa 
Łempickiego i zrobiło mu się trochę głupio. 
- Byłem u twojej mamy - wykręcił. 
Zastanowił się, co by powiedziała, gdyby zobaczyła tego swojego 
najmłodszego, ubranego w za duży niemiecki mundur, w hełmie, spod 
którego wyglądały zmęczone oczy, z nieodłącznym karabinem w 
rękach, w otoczeniu cmentarnych krzyży i pomników... 
- Bo nas tu ciągle straszą Puszczą - Stef usiłował przekrzyczeć 
strzały. - Jak tylko Niemcy posuną się o krok czy dwa naprzód, już 
zaraz grożą nam wymarszem do Puszczy. Zostajesz z nami? 
- Stef, ty znasz tego faceta? 
Odwrócili się. Ten, który podszedł, też miał na sobie niemiecki 
uniform. Wrona gwizdnął: 
- Aleście się umundurowali... Nie mylicie się czasem, kto jest 
kto? 
- Jasne, że znam - oburzył się Stef. - To porucznik Wrona z 
dawnego oddziału Tygrysa z Kampinosu... 
- Podchorąży Filip - przedstawił się tamten i natychmiast zmienił 
ton. - Panie, co właściwie jest z wami? Tu każdy karabin na wagę 
złota, broni tam macie przecież od cholery i na co czekacie? 
Wrona chciał powiedzieć, że on właśnie nie życzył sobie dłużej 
czekać, w ostatniej chwili ugryzł się jednak w język. Na razie 
zresztą rozmowa znowu została przerwana; przeczekali kilka minut 
za pomnikiem, zanim można było się wynurzyć. Pomnik - jak zresztą 
większość na tym cmentarzu - był duży, solidny, wyobrażał kobietę 
klęczącą na skale. Kiedy tak siedzieli skuleni za jej płaszczem, 
wyglądało, jakby nad nimi płakała. 
- Grzeją w nas jak w kaczy kuper - wyjaśnił uprzejmie podchorąży 
Filip. - Gdzieś w okolicy Dworca Zachodniego stoi pociąg pancerny, 
od czasu do czasu wjeżdża na wiadukt na Wolskiej... Ze dwa dobre 
samoloty, kilka bomb i inaczej by się rozmawiało. Nie rozumiem, 
dlaczego go nie zbombardują, przecież to nie taki trudny cel. 
- Wrona, zostaniesz z nami? - zapytał Stef i nie czekając na 
odpowiedź dodał: - Halina była wczoraj u nas. 
Wrona poczuł suchość w gardle. Przełknął ślinę. Chwilę mocował się 
z sobą, wreszcie zapytał: 
- A teraz? 
- Co teraz? 
- Gdzie jest teraz? 
- Halina? A skąd ja mogę wiedzieć? Pewnie na Starym Mieście. 
Podobno Komenda wczoraj się tam przeniosła, to pewnie i Halina... 
Tu znów wtrącił się podchorąży: 
- A pan porucznik to prosto z Puszczy? Którędy się idzie? 
- Nie, ja ze Starówki - odpowiedział Wrona. Poczuł, że ogarnia go 
beznadziejność. 
Ze Starówki przejście było ciężkie. W każdym razie do soboty. W 
sobotę na Starówce wybuchł entuzjazm: "Zdobyto Gęsiówkę, jest 
połączenie z Wolą". "Czy tam już wreszcie przyłączymy się do 
jakiegoś oddziału?" - dopytywał się Michał, idący wytrwale za 
Wroną przez ruiny getta. Pierwsza złość na jego nieodłączne 
towarzystwo jakoś Wronie przeszła. Ktoś chłopcu był potrzebny. - 
nawinął się porucznik Wrona razem ze swoim peemem, puszczańską 
legendą i tajemniczością, więc go nie odstępuje. "Żebyś ty 
wiedział, co się za tą moją tajemniczością kryje..." - myślał 
Wrona, który nie mógł się rozeznać ani w sobie, ani w otaczającym 
go świecie. Wiedział przecież, że getto zostało przez Niemców 
całkowicie zniszczone... no tak, ale słyszeć o czymś, a to coś 
zobaczyć tak, jak on teraz widział, brnąc przez ruiny - to była 
różnica. Michał musiał myśleć o tym samym, bo szepnął nagle: 
"Panie poruczniku, czego tutaj te gruzy nie pogrzebały..." Nie 
trzeba było szeptać, ale wychodziło to jakoś mimo woli, jak na 
cmentarzu. Bo to właściwie był cmentarz, a może raczej wielki 
grób. Wrona poprzestał na tym właśnie stwierdzeniu. Chłopiec 
poszedł dalej. Wpatrzony w pofałdowaną ceglaną pustynię, zatroskał 
się nagle: "Cholera, jak to się będzie odbudowywać?" I Wrona 
najpierw chciał roześmiać się z tej jego niewczesnej troski, a w 
chwilę potem miał ochotę go uściskać. 
- Stef, na rozpoznanie! 
Karabin na ramię, machnięcie ręką w kierunku Wrony. 
- Cześć, Wrona, niedługo wracam. 
Zniknął. Wrona rozejrzał się, ale Michała nie było nigdzie w 
pobliżu. 
A Michał spotkał po prostu Jędrka Łukowieckiego. Nie miał pojęcia, 
że to akurat on. Zobaczył chłopca, niewiele starszego od siebie, 
który siedział na marmurowym obramowaniu grobu i jadł coś z 
zielonej wojskowej menażki. Michał stanął nad nim. Poczuł 
zazdrość. Zazdrość, podzieloną na wiele drobnych części, 
rywalizujących ze sobą o pierwszeństwo. A w końcu - ponad inne - 
wybiła się ta najbardziej prozaiczna. Był głodny. 
Przysiadł obok. Z rosnącego obok drzewa oderwał się liść i kołując 
wolno opadł na menażkę. Jędrek podniósł głowę, popatrzył uważnie 
na sąsiada, po czym w milczeniu podał mu resztę zupy. Michał 
zjadł, oddał pustą menażkę. Chwilę siedzieli milcząc. Pierwszy 
odezwał się Jędrek: 
- Widziałeś grób Żeromskiego? 
- Nie. 
Jędrek wstał. Michał poderwał się także. Znał "Siłaczkę" i "Ludzi 
bezdomnych". Nerwowo usiłował sobie przypomnieć, czy coś więcej. 
Chyba nie. Był to pierwszy moment w jego życiu, kiedy pożałował, 
że czytał tak mało. 
Kiedy doszli do grobu, byli już właściwie przyjaciółmi: 
Na kamiennej płycie litery tworzyły napis: "Stefan Żeromski". 
Michał pomyślał, że to coś bardzo fajnego żyć tak, aby po śmierci 
wystarczyły na grobie tylko takie dwa słowa. Nad płytą płakała 
wierzba. Jej podłużne łzy spadały na wyryte litery, leżały chwilę, 
a potem wiatr porywał je dalej. 
Zawrócili: 
Z daleka rozległ się warkot samolotów. Jędrek bąknął: 
"Dawno ich nie było..." Przyspieszyli kroku. W jednym z otwartych 
grobów ktoś spał, zmęczony zapewne i wyczerpany do ostatka. Za 
pasek miał zatknięte parabelium. Michał zatrzymał się. Jędrek 
powiedział w pierwszym odruchu: "Chodź, już nas pewnie szu..." 
Urwał. Tamten spał: Parabelka rosła. Nabrała rozmiaru rkm-u, 
ckm-u, armaty, czołgu... Michał postąpił krok naprzód. Jędrek 
obserwował trzy pierzaste chmury, które goniły nadlatujące 
samoloty. Podśpiewywał: "Pałacyk Michla, Żytnia, Wola, bronią go 
chłopcy od Parasola..." Jeszcze krok, jeszcze dwa i parabelka 
znalazła się za paskiem spodni Michała. "A na Tygrysy mają visy to 
warszawiacy fajne urwisy są..." Trzy, następujące jedne po drugim 
wybuchy oznajmiły wyraźnie, że samoloty już nadleciały nad cel. 
- Więc - właśnie - dokończył przerwaną myśl Jędrek, - pewnie nas już 
szukają. 
Wrona był istotnie rozpieklony do ostatnich granic. Zwłaszcza że 
powracający z rozpoznania chłopcy donieśli o szykującym się 
natarciu niemieckim. Widok Michała, zdrowego i całego - zamiast 
uspokoić, jeszcze wzmógł jego złość: 
- Czy ty nie rozumiesz - wściekał się Wrona - że to nie Starówka, 
gdzie powstańcy są panami, a ludzie wystawiają na okna radia, i 
słuchają tego cholernego "Z dymem pożarów"? Wczoraj tu już byli 
Niemcy, marzy im się pewnie przyjście dzisiaj, dowódcy ich za to 
nie pogłaskali, że byli i oddali. A to skąd masz? 
Pytanie odnosiło się oczywiście do parabelki, tkwiącej bezczelnie 
za paskiem Michała. Chłopak nie odpowiedział. 
- Ukradłeś... 
- Pan porucznik lepiej zejdzie do jakiegoś grobu - poradził 
Michał. - Samoloty znowu lecą. 
Zatoczyły łuk i już były z powrotem. Jęczącym, wydłużającym się 
warkotem śpiewały pieśń śmierci, którą wiozły. 
- Cholera - powiedział Wrona - nie lubię grobów. 
Bomba musiała paść blisko nich, bo znaleźli się w zasięgu fontanny 
ziemi. Michał zakrył twarz i zamknął oczy. W pewnej chwili coś 
ciężkiego spadło mu na plecy - czarna trumna gruchnęła o ziemię i 
otworzyła się. Do Michała wyszczerzył zęby rozpadający się 
szkielet. 
- Ja też nie przepadam za grobami - odpowiedział Wronie. 
Wydobyło ich stamtąd gwałtowne nawoływanie: "Niemcy!" Po 
wczorajszym wycofaniu się nacierali dziś ze zdwojoną siłą. Wrona 
musiał Stefowi przyznać, że kiedy tu przyszedł, to istotnie był to 
raj na ziemi. Piekło rozpętało się dopiero teraz. 
Wrona był zaprawiony w partyzantce, takiego jednak naporu ognia 
nie zdarzyło mu się spotkać. Jakby spadła na nich nagle rozszalała 
burza z tysiącem błyskawic, tych bliskich i tych dalekich, 
ciężkich, pancernych. Burza, która sprawiła, że pod jej naporem 
cofali się. Wrona krzyczał: "Trzymaj się mnie, trzymaj się mnie", 
chociaż od dawna już Michała przy sobie nie widział, nie widział 
właściwie nic prócz oślepiającego ognia, w którym niebo i ziemia, 
żywi i martwi, wszystko złączyło się w jedną, niemożliwą dla 
człowieka do przyjęcia - całość. 
Kiedy wycofali się i cmentarz stał się po raz wtóry niemiecki, 
Wrona pomyślał, że Pan Bóg skarał go za dezercję: "Wpakowałem się 
przez tę kretynkę w takie piekło, żeby się dowiedzieć, że właśnie 
wróciła tam, skąd ja przyszedłem..." Ale zanim myśl swoją 
przyoblekł do końca w słowa, usłyszał koło siebie: 
- No to, chłopaki, zbierzcie się w sobie, teraz my zaczynamy... 
No i ruszyli. 
I znowu ziemia i niebo, żywi i martwi, nawoływania dowódców, 
krzyki rannych, wybuchy, jęki umierających, strzały i szaleństwo 
nacierających. Znów piekło. A kiedy nieco przycichło, Niemców na 
cmentarzu już nie było. Znów potrafili im go odebrać. 
O zmroku sytuacja była jak rano. Przybyło tylko grobów i 
sanitariuszki miały pełne ręce roboty. 
Ranny został także Jędrek Łukowiecki. Chłopiec nie miał własnej 
broni, a całe jego uzbrojenie stanowiły butelki z benzyną. Czekał 
z nimi na czołgi wytrwale i cierpliwie. A kiedy wreszcie ta chwila 
nadeszła, wiedział, że nie może chybić. Podczołgał się między 
grobami dostatecznie blisko, aby istotnie nie chybić, i 
dostatecznie blisko na to, aby o własnych siłach nie móc już 
wrócić. 
Stef, czarny od brudu, śmiertelnie zmęczony siedział teraz obok 
niego; patrzył, jak Ania obmywa mu twarz zimną wodą; potem 
spotkali się na moment oczami nad głową Jędrka i Ania pobiegła 
opatrywać innych. 
Stef przymknął oczy. Chciał spać. Zdawało mu się, że jeśli choć na 
kilka minut zapadnie w sen, obudzi się zdrowy, silny i zdolny znów 
do następnego natarcia. Jednocześnie coś w głębi duszy marzyło, że 
to nowe natarcie będzie inne, że będzie różnić się w sposób 
zasadniczy od tych, jakie były dotychczas. Że zdarzy się - nie 
wiadomo, cud czy drobiazg - w postaci kilku samolotów, które 
zbombardują pociąg pancerny na Dworcu Zachodnim, że od strony 
Powązek nadejdą puszczańskie oddziały, uzbrojone i zaprawione w 
walce, a im tutaj między te cmentarne pomniki, samoloty "podrzucą" 
trochę broni... 
Widział chłopców uwijających się między grobami cmentarza, 
rozbijających zasobniki, zobaczył Anię, jak zbliża się do niego: 
jasne warkocze ma owinięte wokół głowy, jeśli je opuści, sięgają 
prawie do kolan, a zwinięte sprawiają wrażenie złotej, ciężkiej 
korony, podobnie ciężki jest rkm, jaki niesie w wyciągniętych 
rękach, piękny, lśniący, nowiutki rkm, który podaje mu z 
uśmiechem: "To twój. Była do niego przyczepiona kartka". Bierze 
więc rkm z jej rąk, spogląda wokół po chłopcach, z których każdy 
zajęty jest teraz swoją nową bronią, jego rkm jest najlepszy, 
najnowocześniejszy; zza muru cmentarza znów pojawiają się Niemcy; 
Stef przyklęka, naciska spust: 
- Jeśli nie dostaniecie broni - zakrakał Wrona - to w końcu trzeba 
będzie wycofać się stąd na dobre. 
Stef nie odpowiedział. Spał. 

Dowódca AK pisał tego dnia: 

"Przedłużanie się walki oraz brak wszelkiej pomocy z zewnątrz 
powoduje, że sytuacja nasza staje się coraz cięższa. Nieprzyjaciel 
w dalszym ciągu prowadzi działania wzdłuż Wolskiej - Leszna w 
kierunku mostu Kierbedzia, uzyskując postępy. W ten sposób miasto 
zostaje podzielone na samodzielne rejony walki. W związku z tym 
zreorganizowaliśmy dowodzenie, co nam umożliwi prowadzenie dalszej 
walki. 
Niemcy w dalszym ciągu palą Warszawę z ziemi i z powietrza. 
Silne naloty co najmniej trzy razy dziennie..." 

Również "Ef 42" wysłał tego dnia swój kolejny, tym razem raczej 
optymistyczny meldunek. 

Raport nr 7 
Poniedziałek, 7 sierpnia, godz. 21.25 
Rozruchy trwają. 
Arteria przelotowa: Most Kierbedzia, Chłodna, Wolska - jest 
nareszcie w naszych rękach. W ten sposób dwa największe ogniska 
oporu: Stare Miasto i Śródmieście zostały od siebie odcięte. 
Miasto płonie. 
Jeśli bandy nie otrzymają pomocy z zewnątrz, sprawa zostanie 
przesądzona w ciągu najbliższych godzin. 
"Ef 42" 

Halina istotnie wróciła na Starówkę. Zjawiła się w oddziale 
Tadeusza zmęczona, blada, z bardziej niż zwykle potarganymi 
włosami. Na wszystkie pytania odpowiadała nieodmiennie: "Dajcie 
mi święty spokój. Nie wiem, jak jest na Woli, nie wiem, czy 
rozstrzeliwują wszystkich, czy co dziesiątego, nie wiem, czy będą 
zrzuty, wiem, że chcę spać". Nieco dłuższą przemowę miała do 
Janka: "Ona nie wiem, co zrobi, jeśli zginiesz. Więc jeśli nie 
chcesz sprawić jej kłopotu, bądź tak grzeczny i nie giń". Janek 
zapytał z nagłym zainteresowaniem: "Słuchaj, dlaczego ty jej 
właściwie nie lubisz?" Odpowiedziała mu na to natychmiast: 
"Wystarczy, że ty ją lubisz. Moje nielubienie stanowi tylko 
wdzięczną równowagę. Co mam jej odpowiedzieć, jak ją zobaczę?" 
"No, że przy tym ginięciu raczej upierać się nie będę. A słuchaj, 
czy ona po staremu wdzięczy się do wszystkich?" "Jasiu, nie wiem, 
chcę spać!" "Uściskaj ciotkę!" Tu Janek uśmiechnął się z dumą, ta 
ciotka, jedyna osoba z rodziny, jaka mu pozostała, była jego 
oczkiem w głowie, tak jak on był dla niej najważniejszą istotą na 
ziemi. "Pewnie dlatego - myślała Halina sennie - tak hołubi tę 
Wandę. Chociaż sądzę, że Janek jest wart czegoś lepszego." 
Zajrzała do Tadeusza w momencie, kiedy radio zaczęło nadawać z 
Londynu "Z dymem pożarów". Wyłączył je natychmiast. 
- Nie denerwuj się - tłumaczyła. - Oni tak z dobrego serca. Miło 
popłakać nad cudzym losem. Zaraz lecę - dodała. - Chwilę tylko 
odpocznę. 
Popatrzyła na Tadeusza. Właściwie obiecywała sobie, że właśnie 
jemu opowie to nowe, z którym się zetknęła, że zwierzy, zrzuci z 
siebie te wszystkie sprawy, których była mimowolnym świadkiem; o 
wahaniach, zwątpieniach, decyzjach i ich cofaniu, nadziejach i 
rozpaczy walczących i tych, którzy na rozkaz walki czekają, o 
wzywających ratunku, a znajdujących śmierć, o patrzeniu w niebo, z 
którego nie nadchodziła żadna pomoc, o umieraniu miasta, ludzi i 
nadziei... Marzyło się jej zrozumienie, podtrzymanie na duchu, 
które było coraz mniej możliwe. Co znaczą w tej sytuacji słowa, 
choćby i najlepsze? Niczego nie zmienią, niczego nie cofną. Więc 
siedziała w milczeniu, Tadeusz także się nie odezwał, a potem 
wstała, powiedziała: "No to cześć! Muszę lecieć", a Tadeusz 
odpowiedział: "Wstąp, jak będziesz mogła". "Pewnie! że wstąpię" - 
i z tym się rozstali. 
Halina szła, patrzyła w niebo, które stawało się coraz bardziej 
szare, i na przebiegające ulicą śliczne dziewczyny, na 
uśmiechniętych chłopców i znów w niebo. "Idiotyczne - pomyślała - 
to chodzenie wiecznie z zadartymi głowami. Podajemy cele 
bombardowań, żebrzemy o zrzuty, czekamy. A świat zdaje się jest 
tak urządzony, że oczekiwać pomocy może tylko ten, kto da sobie 
radę i bez niej. Jeśli od pomocy zależy życie, niech sobie 
zawczasu szykuje trumnę." 
Jeremi spotkał ją wymówką: 
- Gdzie ty się włóczysz? Szukałem cię. 
- Potrzebna ci jestem do szczęścia? 
- Widać potrzebna. Obiad ci zostawiłem, jeszcze ciepły. 
- Dbasz o mnie jak o gwiazdę filmową. 
- In spe, moja droga, jeszcześ mi w żadnym obrazie nie zagrała. 
Przy wejściu spotkała Andrzeja Łempickiego. Był bez broni. 
- Wybierasz się gdzieś? - zapytała. 
- Do Ratusza. 
- Uważaj na siebie, to linia frontu. O mały figiel nie wpadłam 
tam. Cześć! 
- Cześć! 
Po kilku krokach odwrócił się jednak. 
- Halina, a Stef jeszcze został? 
- Został. 
Znów odeszli od siebie kilka kroków, tym razem odwróciła się 
Halina. 
- Andrzej, oni zostaną do końca. 
Roześmiał się, ale to nie był przyjemny śmiech. 
- Nasza szkoła, co? 
- Nasza: 
Kiedy weszła do wnętrza budynku, Maja jak zwykle mozolnie stukała 
na maszynie: 

"Jesteśmy w bardzo ciężkim położeniu. Przysłanie brygady 
spadochronowej może przesądzić losy Warszawy. Są możliwości 
lądowania w Puszczy Kampinoskiej, która jest w naszych rękach. 
Uderzenie przez Wisłę na Warszawę miałoby kolosalne znaczenie 
moralne i taktyczne. Żądamy tego wysiłku. Położenie nie uległo 
poprawie ze względu na ciszę ze strony Sowietów i brak zrzutów. 
Nieprzyjaciel kończy trasowanie i oczyszczanie arterii Wolska - Most 
Kierbedzia. Agresywność nieprzyjacielska zaznacza się silnie w 
rejonie Wola - Powązki. Dwa pociągi pancerne przez cały dzień biorą 
udział w akcji jako wsparcie ogniowe..." 

Andrzej źle się czuł bez broni, do jego misji broń jednak była 
niepotrzebna. Miał pójść, porozumieć się i wrócić. Idąc wpatrywał 
się w dymy, nie chciał na nie patrzeć, ale nie mógł ich nie 
widzieć. Wokoło niósł się zapach palących się murów, mebli, 
książek, strzelające w niebo smugi układały mu się w jakieś 
obrazy, omotywały go, sprawiały, że jego zwykła obojętność gdzieś 
znikała, kiedy nie potrafił powiedzieć: "Nic mnie to wszystko nie 
obchodzi". Mówili o nim: "Andrzej w ogóle nie ma nerwów. W 
Andrzeju w ogóle nie ma strachu". Może i nie było w nim strachu. 
Było mu po prostu wszystko jedno. Jeśli chciał żyć, był to po 
prostu instynkt. Śmierć mu kiedyś była pisana. Przeżył ją, 
niesłusznie. Może dlatego teraz jej się nie bał. Może dlatego 
teraz, jakby zawstydzona swoim poprzednim niepowodzeniem, omijała 
go. Uśmiechnął się na wspomnienie tragicznego okrzyku Luny, kiedy 
wyskoczył naprzeciw rannego Niemca pod czołg, aby zdobyć jego 
empi. I na wspomnienie słów Tadeusza, że "do jasnej cholery" on 
wszystko rozumie, ale popisywanie się jest dobre dla dzieci. I 
Luna wpatrywała się w niego oczarowanymi, cielęcymi oczami. Biedna 
dziewczyna. 
- Dokąd pan idzie? 
- Chcę się dostać do Ratusza. 
- Niech pan uważa, tu niedaleko są Niemcy! 
Ulicą przebiegły dwie sanitariuszki niosące kogoś na naprędce 
skleconych noszach. Andrzej pomyślał o swoim młodszym bracie, 
walczącym na wolskim cmentarzu. 
- Panie Andrzeju, panie Andrzeju! 
Odwrócił się. 
Dziewczyna podbiegła do niego i chwyciła za klapy od marynarki. 
Była wysoka, chuda i w pierwszej chwili nie mógł zupełnie jej 
poznać. Dopiero kiedy gdzieś z głębi opornego gardła wydobyła 
słowa: 
- Gdzie jest Jędrek? Czy pan widział Jędrka? Czy on żyje? 
Wtedy sobie przypomniał. 
- Brońcia - powiedział. - Wychudła coś pani. 
- Gdzie Jędrek? 
Spotkały się kiedyś wieczorem na pustej ulicy dwie sieroty. Ona, 
której Niemcy zakatowali ukochanego mężczyznę, i on, ten mały, 
który zostawił kiedyś kartkę: "Nie mogę mieć matki, która chodzi z 
Niemcem". Od tego dnia byli razem. 
- Na miłość Boską, czy pan wie, gdzie jest Jędrek? 
Chciał powiedzieć: "Na cmentarzu", pohamował się jednak, choć to 
właśnie była prawda. 
- Jest z moim bratem. 
- Gdzie? 
No właśnie. Powiedzieć, że na Woli? Na Woli, skąd ciągną te 
upiorne tłumy tragicznych niedobitków... 
- A skąd pani się tu wzięła? 
Wiedział, że zaraz zacznie płakać. I rzeczywiście zaczęła. Łzy 
płynęły po jej wychudłej twarzy i wsiąkały w kołnierzyk 
niebieskiej bluzki. 
- Jest pewnie głodny - wyjąkała. - I wziął takie niewygodne buty. 
A ja mu dwa dni przedtem kupiłam nowe. Dlaczego ich nie założył? 
Mam je ze sobą. O, niech pan spojrzy! Chcę mu je zanieść. 
Oderwał jej ręce od swoich. 
- Nigdzie pani nie pójdzie! Nie pani jest mu teraz potrzebna i nie 
buty. Jest mu potrzebna broń i nic więcej. Pani ma poczekać na 
niego. A nie chce pani czekać sama, niech pani idzie do "Złotej 
Papugi". 
- A on tam przyjdzie? 
"Boże - pomyślał. - Co należy odpowiadać na takie pytania?" 
- Przyjdzie - zapewnił, choć zupełnie w to nie wierzył. 
Zastanowił się jeszcze przez moment, co myśli o Jędrku Łukowieckim 
jego matka, i co w ogóle ona robi w tej chwili w powstańczej 
Warszawie. Ale zaraz, ile to on ma lat? Czternaście, piętnaście? 
- Niech pani pójdzie do "Złotej Papugi", Brońcia. A te buty - po 
co ja to wszystko mówię, zastanowił się - te buty przydadzą mu 
się, jak wróci. 
Kiedy odchodził, stała i patrzyła za nim, trzymając buty w 
złożonych rękach jak coś drogocennego. 
- Panie, niech pan nie idzie, tam są Niemcy! 
- Odchrzań się ode mnie, człowieku. 
Seria strzałów posypała się tuż koło niego. Człowiek szarpnął go 
za rękę i Andrzej przypadł do ziemi. Chwilę jeszcze słyszał nad 
sobą strzelaninę, kroki biegnących, potem wszystko ucichło. Kiedy 
zerwał się - zobaczył skierowane na siebie lufy karabinów, 
trzymanych przez niemieckich żołnierzy. 
W chwilę później, pchnięty kolbą, dołączył do olbrzymiej kolumny 
ludzi. Ktoś obok niego zaskamlał: "Mówiłem, mówiłem, że tu są 
Niemcy, a pan tak szedł". Z drugiej strony stała jakaś dziewczyna, 
dygotała. Zęby szczękały tak silnie, że nie była w stanie wymówić 
słowa. Ale słów łatwo było się domyślić. Było to najprostsze 
pytanie, które zadawali wszyscy i na które właściwie wszyscy znali 
odpowiedź. "Zabiją nas?" Pomyślał: "A dlaczego właściwie mieliby 
nas nie zabić? Cóż to dla nich znaczy? Ważna jest śmierć jednego 
człowieka. Jeśli ten jeden powielony jest przez setki, tysiące, to 
już naprawdę przestaje mieć jakiekolwiek znaczenie". Popychali ich 
kolbami, żeby szli równo, zawsze przecież lubili porządek. W 
Oświęcimiu do gazu też się szło ładnie, w kolumnie. Tam gaz, tu 
karabiny. Tam było łatwiej - tylko wsypać cyklon, popatrzeć przez 
okienka do środka, zamknąć. A tu ile trzeba się napracować? 
Strzelać, potem dobijać. A potem? Co potem będą robić z trupami? 
- Podobno - powiedział mężczyzna - już niektórych nie zabijają. 
Podobno wyprowadzają z Warszawy. Pozwalają wyjść. 
- Rozstrzeliwują na przedmieściach - powiedziała dziewczyna. - 
Słyszę przecież, gdzieś od strony Dworca Zachodniego, strzelają 
bez przerwy, bez przerwy. Ludzi tam prowadzą i potem te strzały. 
- Spokój! - mruknął Andrzej. 
Popchnęli ich, pognali naprzód, wprowadzili do hali. Z prawej 
strony ustawiony był stos beczek. Wtedy nagle postanowił. Wskazał 
oczami te zwarte barykady poprzewracanych beczek dziewczynie. 
Poszła za jego wzrokiem. Zrozumiała. Ale się nie zgodziła. 
Potrząsnęła przecząco głową. Wobec tego zrobił to sam. Przesunął 
się najpierw na brzeg kolumny, potem schylił, przykucnął, a 
wreszcie wczołgał między beczki. Był oddzielony teraz od nich tą 
dziwną barykadą. Śmierć znów zatrzymała się. Może na kilka minut, 
może godzin... Ale jeszcze nie w tej chwili. Usiadł, oparł głowę o 
beczki i zamknął oczy. 
Salwy grały z prawdziwie niemiecką pracowitością i regularnością, 
mimo to zabijano ogromnie długo. Szereg kładł się, podchodził 
drugi, padał, znów następny... "Co oni z tym będą robić? - 
uwierała tamta myśl. - Nie ma pieców, żeby palić: Muszą je palić w 
stosach. Tylko kto je będzie układał?" 
Poczuł pod ręką jakąś wilgoć, obejrzał się: Z jednej z beczek coś 
się sączyło: Powąchał. Wyglądało na brudną, zatęchłą wodę. 
Podsunął dłoń, złowił kilka kropel, wypił. Czekał dalej. Salwy 
grały, ludzie ginęli. Myślał: "Gdyby było niebo, a w nim święty 
Piotr przy bramie, jakiż teraz byłby tam tłok. Tysiące szłyby 
prosto do nieba, kolumną, jak tu, szereg za szeregiem. Gdyby tylko 
można było uwierzyć, że jest niebo". 
O którejś godzinie salwy umilkły. Czekał dalej. Wiedział, co teraz 
nastąpi: kolejny etap, niejako cyzelujący zadanie, wyrównujący 
wszelkie braki i niedokładności. Teraz przyszła kolej na 
pistolety. Kilka razy rozległ się czyjś krzyk, ktoś wzywał Boga na 
pomoc i na świadka, jakaś kobieta zawołała: "Dobijcie mnie"; suche 
trzaski przywracały spokój. Potem rozległy się jeszcze kroki tych 
kilku żywych, spracowanych ciężko żołnierzy;oddaliły się i zapadła 
cisza. 
Odczekał sporą chwilę, zanim wstał. Poczuł ból w całym ciele, we 
wszystkich mięśniach. Wysunął się zza tej beczkowej barykady. 
Leżeli, tworząc mozaikowy, olbrzymich rozmiarów dywan... On jeden 
pozostał żywy. Przysiadł na beczce. Wpatrzony w martwych, zapytał 
siebie: co dalej? 
Wyjść nie mógł. Musiał zostać i przeczekać. Coś się w końcu 
zdarzy. Ktoś tu kiedyś przyjdzie. Kto? 
Cofnął się znów za swoją barykadę. Poprzestawiał beczki tak, aby - 
całkowicie nimi zakryty - mógł obserwować wejście i dużą część 
hali. Napił się jeszcze zatęchłej wody kapiącej z beczki i czekał. 
Przyszli Niemcy, prowadząc kilkunastu mężczyzn. Czy będą trudzić 
się dla tak małej grupy? Przecież jeszcze broń nie ostygła... Nie, 
ci ludzie byli im na coś potrzebni. 
Obserwował. Kiedy odkryją jego obecność, kartoteka tam, w górze, 
wreszcie się zgodzi... Niemców było dwóch. Pistolety w rękach. 
Mężczyźni przeważnie młodzi, silni. Właściwie zanim przystąpili do 
pracy - wiedział już, po co ich tutaj sprowadzano. 
Wskazano im ludzki dywan i kazano go uprzątnąć. Ze zbyt kiepskiej 
materii był zrobiony: miała skłonność do psucia się i gnicia, 
zwłaszcza w czasie upałów. 
Stos trzeba było przekładać drzewem, wtedy łatwiej się pali. Na 
podpałkę poszły więc najbliższe beczki. Do niego dotrą w połowie 
stosu, może nawet szybciej. 
Jeden z mężczyzn był bez pary, pracował samotnie. Z dużym 
wysiłkiem brał trupy za nogi i ciągnął w stronę stosu. Reszta 
pracowała po dwóch. Tak było łatwiej: za ręce, za nogi i w górę. 
Samotny był nieco starszy od pozostałych - siwy, chudy, spod 
rozpiętej koszuli wyglądały żebra. 
Andrzej zdecydował się. Wyrósł przed tamtym w momencie, kiedy 
schylał się do nóg kolejnego trupa. Powiedział: "Weźmiemy razem - 
i dodał natychmiast: Milcz". Siwy otworzył usta, jakby chciał 
krzyknąć; kiedy nieśli trupa, powiedział ochrypłym, łamiącym się 
głosem: "Zabiją nas przez pana". Andrzej odpowiedział natychmiast: 
"Ze mną czy beze mnie, nie ma się co nad tym zastanawiać".. 
Niemcy siedzieli, palili papierosy w milczeniu i z kamienną 
obojętnością. Kiedy stos był gotów, oblano go benzyną i podpalono. 
Trupy zaczęły skwierczeć, a do Andrzeja dobiegł tak dobrze mu 
znany tłusty zapach palonych ludzkich ciał. Od powrotu z 
Oświęcimia minęło ledwie kilka miesięcy. Znał ten zapach na 
pamięć. 
Zarządzono zbiórkę, kazano odliczyć. Odliczyli. Na twarzy Niemca 
zjawiła się nagła niepewność. Kazał odliczyć jeszcze raz. 
Odliczyli. Twarz Niemca wukrzywiła się w wyrazie złości. 
- Hans, ilu ich było? 
Zza płonącego stosu dobiegło: 
- Jak to ilu? Tylu ilu jest. 
Tamten postał jeszcze chwilę, popatrzył. Rozkazał: 
- Wymaszerować! 
Wykonanie wyroku zostało na jakiś czas odłożone. 

Raport nr 8 
Wtorek, 8 sierpnia, godz. 23.15 
Rozruchy trwają. 
Duże zgrupowania wycofały się z cmentarzy. Ogromny teren Woli i 
Powązek znajduje się w naszych rękach. 
Pomoc dla band nie nadchodzi. Inicjatywa jest teraz w naszych 
rękach. Ale każde zwycięstwo okupowane jest niezwykle drogo. 
Straty oceniane są jako znaczne. Żołnierz zaczyna być zmęczony. 
Oddziały SS-D zrobiły wiele, ale rozruchów zdusić nie potrafiły. W 
tej sytuacji - według oceny R-4" - na Warszawę powinny być rzucone 
wszystkie możliwe siły. Walki trwają już tydzień - mają charakter 
regularnego powstania. 

Przenocowali w jakimś domu na Sokołowskiej. Mieli za sobą długą 
upalną drogę palącymi się ulicami Wolin; w bramach jeszcze 
ocalałych domów koczowali żołnierze. Pijani snuli się po ulicach, 
skłonni strzelać do każdego, kto nawinie się pod rękę. Niemcy tak 
lubiący porządek, tak bardzo pragnący zabijać spokojnie i 
kulturalnie, jeść, budować, maszerować, zabijać. Wszystko według 
ustalonych reguł. Ci tutaj przekraczali reguły gry. Ci tutaj 
chwytali dzień na gorąco, jedyną stworzoną im okazję: rabować, 
mordować, żyć. 
Ustawiono ich znowu w przyzwoitą kolumnę i obaj Niemcy, stanęli 
przed nimi: Przyglądali się sobie nawzajem. Słońce piekło, pocili 
się tak samo jedni i drudzy. To wzajemne przyglądanie się sobie 
już długo nie potrwa. Andrzej wiedział, co teraz nastąpi. Jeden z 
Niemców zapyta: "Czy ktoś z was zna niemiecki?", a on, Andrzej, 
wtedy wystąpi. Bo taki już jest jego los. 
Kiedy za chwilę padły te słowa, Andrzej wystąpił, Niemiec zmierzył 
go uważnym spojrzeniem. 
- No tak - powiedział. - Możecie się już nie bać. Jesteście 
potrzebni do pewnej pracy. No i jeśli będziecie posłuszni, to 
wszystko będzie w porządku. Powtórz im! 
Andrzej odwrócił się. Miał przed sobą grupę mężczyzn, którzy będą 
musieli spędzić ze sobą niełatwy czas i podjąć niełatwą próbę. 
Miał przed sobą ludzi już w tej chwili skazanych, tyle że 
wykonanie wyroku zostało im odroczone na niewiadomy czas: 
- Oni mówią - powiedział po chwili - żebyśmy się nie bali. Że mamy 
wykonać im pewną pracę. Spalić te trupy. Że jeśli będziemy 
posłuszni, to wszystko będzie z nami w porządku... - urwał, bo 
Niemiec pociągnął go za rękaw. 
- Powiedz im - przypomniał sobie - że jeśli któryś spróbuje uciec, 
no to... 
- To co? - zapytał Andrzej. 
- To wtedy policzymy się ze wszystkimi. 
- Wtedy nas zabijecie? - upewnił się Andrzej. 
Oczy Niemca zwęziły się. 
- Powtórzyć - warknął. 
- Ten Niemiec mówi - powiedział znowu Andrzej - że jeśli któryś z 
nas próbowałby uciec, wtedy zostaniemy wszyscy rozstrzelani. 
Mężczyźni nie drgnęli, niczym nie dali po sobie poznać, w jaki 
sposób ten warunek został przez nich przyjęty. Jeden tylko, może 
dwudziestoletni chłopak, stojący na początku kolumny, wysoki, z 
zawiniętymi rękawami koszuli, powiedział: 
- Strasznie gorąco. 
Starszy z Niemców skoczył krok w przód i zapytał Andrzeja: 
- Co on powiedział? 
- On powiedział, że jest bardzo gorąco - wyjaśnił uprzejmie 
Andrzej. 
- Idziemy - rozkazał starszy. 
I poszli. 
Najpierw ulicą, potem weszli do bramy, potem z bramy na podwórze. 
Spłoszone, rozgniewane muchy poderwały się lśniąco-niebieskawą 
chmarą znad rozkładających się trupów, aby po chwili paść znowu na 
dół. Brzęczenie ucichło, zamieniło się w smakowite ucztowanie. Od 
much wolne były tylko porozrzucane walizki. 
W zgromadzonych tutaj przed kilku dniami ludzi musiano rzucać 
granatami, bo trupy były porozrywane i zniekształcone. Leżały na 
bruku, przy ścianach, na schodach, w bramie, w oknach. Trudno było 
dostrzec miejsce wolne od jakichś szczątków ludzkich. Walały się, 
skłębione, galaretowate. Stojący obok Andrzeja siwy człowiek 
zakasłał, zakrztusił się, chwycił się rękami za brzuch. Jeden z 
Niemców odwrócił się: 
- Was ist los? 
Mucha poderwała się i przysiadła na czole Niemca, strącił ją z 
wyraźnym wstrętem. 
- Co jest z tym człowiekiem? - zapytał wskazując na siwego. 
- Będzie rzygać - odpowiedział Andrzej. 
Niemiec skrzywił się, jakby i jemu żołądek podszedł do gardła. 
- Zabierajcie się do roboty - warknął przez zęby. 
Odwrócił się i odszedł w bezpieczną odległość, gdzie nie czuć było 
tak bardzo trupiego odoru, gdzie muchy, najedzone i senne, 
odpoczywały. Starszy poszedł za nim. 
Zostali sami. Stojący w pierwszym rzędzie mężczyzna powiedział 
nagle: 
- Cholera! Tyle dobrych walizek zmarnowanych! 
Był kiedyś bagażowym i prawą ręką musiał nosić znacznie cięższe 
walizki, bo zwisała mu w dół, jakby zawsze obciążona niewidzialnym 
ciężarem. 
A drugi: 
- Przecież to się będzie w rękach rozlatywać. 
Brzęczenie much, ciężkie stojące powietrze, skurcze żołądka. 
Wrzask Niemca. 
- A jednak - powiedział Andrzej - musimy się za to wziąć. 
Któryś schylił się, dotknął trupa i z histerycznym okrzykiem 
cofnął się. Równocześnie rozległ się strzał i odgłos policzka. 
Strzał był niecelny - strzelał Niemiec. Policzek był celny - 
uderzył Andrzej. Człowiek chwycił się za twarz, popatrzył w 
milczeniu na Andrzeja, a potem kiwnął głową, jakby aprobując. 
- Tak, przepraszam. - Słowo to zabrzmiało tutaj jak obce, 
zaplątane nagle z zupełnie innego świata. 
Najpierw zaczęli wybierać te lepsze trupy, całe, mniej rozłożone. 
Tych było niedużo, skończyli więc bardzo szybko. I trzeba było 
wziąć się w końcu za tamte, które rozpadały się w rękach. 
- Nie da rady - jęknął z rozpaczą chłopak. 
Któryś podniósł rękę do policzka i powiedział: 
- Cholera, ząb zaczyna mnie boleć. 
Andrzej spojrzał na walizki pootwierane, pogniecione, puste, na 
rozrzucone wokół nich ubrania. Ubrania zostały. Ludzie stanowili 
już tylko pożywienie dla much. 
Poowijali sobie szmatami ręce, porobili maski na twarze... 
Wszystko jak w koszmarnym śnie: lepka, rozpadająca się masa 
galaretowatych ciał, grzęznące w niej nogi żywych, niebieskawa ćma 
żerujących much, rosnący stos, cudacznie poprzebierane postacie. 
Słońce wspinało się na niebo coraz wyżej, było coraz goręcej. 
Niemcy pili kawę i bacznie przyglądali się postaciom w kolorowych 
szmatach. Byli bardzo utrudzeni. Starszy powiedział: 
- Nie podoba mi się ten, który tłumaczy. 
- Mnie także - potwierdził młodszy. 
Tego dnia jeden z batalionów Dirlewangera zdołał wreszcie wywieźć 
odciętego od swoich i uwięzionego w Pałacu Brühla dra Fischera, a 
z nim razem piękną Hildę. 
Przez minione dziewięć dni Rudi Lorenz nie dzwonił do niej, a i 
ona ograniczała się raczej do przekazywania mu pozdrowień przy 
okazji, gdy ktoś się z nim porozumiewał. Rudi nie dzwonił ze 
strachu: dziewięć dni to wystarczająco długo, aby Hilda mogła w 
ogóle do niego nie powrócić. 
Wróciła jednak. 
- Okropnie ciężko tam było - powiedziała. - Pomyśl, bez kremu, 
szczotki do zębów, w jednej sukience... 
Zastanowił się, czy znaczył dla niej cokolwiek więcej. Nie był 
tego pewien. 
A ponieważ wróciła po tak długiej przymusowej rozłące, ponieważ 
wszyscy uważali za swój obowiązek ją powitać, więc dom stał się 
nagle pełen, jak za najlepszych lat pobytu w Polsce. Siedzieli, 
pili francuski koniak, który przyniósł ze sobą Heinzelmann, i 
rozmawiali, a właściwie słuchali tego, co mówiła Hilda. 
A Hilda oskarżała ich: 
- Nie rozumiem, jak mogliście do czegoś takiego dopuścić. Wy nawet 
nie możecie sobie wyobrazić, co myśmy tam przeżyli. Jak w klatce. 
Nigdzie wyjścia. Do okna nawet nie można było podejść! I ta 
strzelanina, przy której człowiek budził się i zasypiał. A 
przecież - mówiła dalej - miało to trwać kilkanaście godzin! 
Powiedzieli mi: "To nie potrwa długo, tu będzie pani bezpieczna". 
Kilkanaście godzin - powtórzyła - a to już tyle dni. Może mi teraz 
powiecie, przecież takie rzeczy musicie wiedzieć, wiecie to na 
pewno: jak długo jeszcze? 
Heinzelmann znowu napełnił kieliszki. Hilda powiedziała w 
pierwszej chwili gniewnie: "Ja nie", w tym samym jednak momencie 
wyciągnęła rękę i przysunęła napełniony kieliszek do siebie. Nie 
wypił tylko Schmuland. Johann Schmuland czuł się zobowiązany coś 
jej odpowiedzieć. 
- Jeśli myśmy liczyli to na kilkanaście godzin, to Polacy 
obliczyli tę całą imprezę na trzy do czterech dni. Na tyleż 
zresztą mieli broni... 
- Minęło osiem - niecierpliwie przerwała Hilda. 
- Trochę broni zdobyli - wyjaśnił. - Myśmy za to otrzymali 
posiłki. 
- Za mało - wtrąciła gwałtownie. - Słyszałam również, że te 
oddziały, które przyszły, poniosły ogromne straty, i jeśli nie 
otrzyma się nowych posiłków, to... Zresztą sami wiecie dobrze, jak 
to wygląda. Niewiele brakowało, a nie byłoby już mnie tutaj. 
Mogłam być ranna jak gubernator Fischer, mogli mnie nawet zabić... 
Wstała ze swego miejsca i przesiadła się do Heinzelmanna. Manfred 
zastanowił się, dlaczego usiadła właśnie tam. Heinzelmann był 
stary, bardzo brzydki, miał długą bladą twarz i rybie oczy. A 
przecież na niego właśnie patrzyła z największą sympatią. Usiadła 
teraz obok, położyła rękę na poręczy jego fotela, a Heinzelmann 
delikatnie przykrył jej dłoń swoją. W tym geście było coś bardzo 
przyjacielskiego, opiekuńczego, coś, co wskazywało, że tych dwoje 
wzajemnie się rozumie. 
- No tak - ciągnął swoje Schmuland - tylko, że my te posiłki 
otrzymamy, a oni... - Schmuland roześmiał się. Roześmiał się 
szczerze i serdecznie. Zaraźliwym, prawie młodzieńczym śmiechem 
człowieka, który wie, że coś, co mogło mu zagrozić, już się nie 
liczy. - A oni - dokończył - oni ich już chyba nie dostaną. 
Manfred podszedł do pianina i uniósł wieko. 
- A ci żołnierze - przypomniała sobie nagle Hilda - ci, którzy nas 
oswobodzili, którzy tam przyszli... 
Mężczyźni wymienili nad jej głową znaczące, porozumiewawcze 
spojrzenia. Manfred usiadł do pianina. 
- Droga, piękna pani - powiedział. - Jeśli przyjmiemy zasadę, że 
wszystko, co jest rzeczywiste, jest rozumne, to nie będziemy 
zastanawiać się nad tym, jak wyglądali, kim byli żołnierze, którzy 
panią oswobodzili. Jedno było bardzo ważne: że przyszli. Co pani 
zagrać? - zapytał. - Czy uspokoić panią Schumannem? Czy dodać 
energii Mozartem? A może wprawić w dobry humor Saint-Saensem? 
Nie zdążyła odpowiedzieć. Do drzwi ktoś zadzwonił. Manfred 
odwrócił się gwałtownie i Rudi znów spostrzegł w jego oczach to 
niespokojne oczekiwanie. Hilda zerwała się wołając: 
- To pewnie on. 
Manfred wstał także. Jedną rękę oparł na klawiaturze, pokój 
napełnił się jękliwym akordem fałszu. 
- Proszę, proszę bardzo - usłyszeli głos Hildy. - Niech pan 
wejdzie. 
Gość wszedł, a Manfred cofnął rękę od klawiatury. Usiadł. Wyraz 
niepokoju zniknął tak szybko, że Rudi zaczął mieć wątpliwości, czy 
się w ogóle zjawił. 
- A może dla pana coś na powitanie? - zapytał Manfred tego, który 
wszedł. 
Heinzelmann powiedział półgłosem: 
- To nie ten repertuar. 
Młody oficer zatrzymał się tuż za progiem, wyraźnie speszony 
towarzystwem, jakie tu zastał. Żaden z nich zresztą nie ruszył się 
ze swego miejsca. 
- Przepraszam - powiedział tamten, stuknął obcasami i wyprężył się 
na baczność. - Zgodnie z poleceniem przywiozłem dla pani zdjęcia. 
- Zdjęcia? - zdumiał się Rudi. 
Chociaż, może to właśnie było do niej podobne. W ciągu ośmiu dni, 
jakie tam spędziła, bez kremu i szczoteczki do zębów, nie mówiąc 
już o takim drobiazgu jak on, może właśnie wynalazła jakiegoś 
fotografa, i zapragnęła mieć historyczne zdjęcie: więźniarka 
Pałacu Brühla. Tak, to było nawet w jej stylu. 
Oficer, ciągle wyprostowany, wyjął z aktówki kilka dużych 
fotografii. Hilda odebrała mu je, nagle niezwykle podniecona. 
- Spójrzcie - powiedziała. - To te. Zaraz po oswobodzeniu. 
Tym razem już wstali, podeszli. Zaczęli podziwiać ją na tle 
poszarpanego muru, prowadzoną do samochodu przez Fischera, 
przyglądającą się gromadzie ludzi z podniesionymi do góry rękoma. 
Przekazywali je sobie wzajemnie, komentowali. 
Manfred podszedł ostatni. Spojrzał na nie przez ramię Heinzelmanna 
i miał zamiar odejść. Zatrzymał się jednak nagle, przyjrzał 
uważniej. Wyjął nawet zdjęcie z rąk Heinzelmanna. Było to 
powitanie z batalionem Dirlewangera. Manfred trzymał je i 
wpatrywał się z niezwykłą uwagą. Potem powiedział: 
- Zdając sobie w pełni sprawę z nietaktu, jaki w tej chwili 
popełniam, mam do pani wielką prośbę. Niech mi pani podaruje to 
swoje zdjęcie. Będzie to dla mnie najpiękniejsza pamiątka z mało 
pięknych dni tutaj spędzonych. 
Istotnie, prośba zabrzmiała trochę jak zgrzyt, którego nie 
dosłyszała jedynie Hilda. Zawsze lubiła, jeśli się nią zachwycano. 
Tym razem jednak Rudi miał niejasne wątpliwości, czy istotnie o 
nią chodziło. Jeszcze raz spojrzał na zdjęcie. Na pierwszym planie 
Hilda - w tle kilkunastu wojskowych i jakiś cywil: słabo widoczne, 
ledwie zarysowane sylwetki. A jednak nie o Hildę chodziło. Tego 
Rudi był pewien. 
- Proszę - powiedziała Hilda - niech pan je weźmie. 

Dowódca AK meldował tego dnia: 

"Postępy nieprzyjacielskie w rejonie Bielańskiej zatrzymane, pałac 
Teatralny w rękach nieprzyjaciela. Nasze oddziały w Ratuszu, 
którego lewe skrzydło spalone. Wola opuszczona w walce przez nasze 
oddziały. Ponadto stan naszego posiadania nie zmniejsza się; 
częste udane wypady. 
Podaję cele: 1. lotniska: Okęcie i Bielany, 2. Cytadela, 3. 
Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, 4. Fort Bema, 5. Aleja 
Szucha. Następne cele podam jutro. Podane cele wymagają 
bombardowania precyzyjnego, gdyż własne siły są blisko celów..." 

Raport nr 9 
Środa, 9 sierpnia, godz. 22.05 
Rozruchy trwają. 
Gubernator zdołał opuścić swoją siedzibę. Pod osłoną czołgu 
wydostał się za Żelazną Bramę. Tam jednak dostali się w ogień 
powstańców: Gubernator został ranny, jego zastępca zabity. 
Sytuacja w dalszym ciągu jest ogromnie poważna. Zorganizowany opór 
w Warszawie przybiera na zaciekłości. Według oceny "R-4" nie 
będzie go można złamać siłami, którymi rozporządza się dotychczas. 
Samoloty anglosaskie rzuciły nad południową częścią miasta 
zasobniki z żywnością, amunicją i umundurowaniem. 
Prostuję wczorajszy raport: Wola nie jest jeszcze całkowicie w 
naszych rękach. Bandy przystąpiły do przeciwnatarcia, część 
obszaru odzyskano. Własne straty w czasie tych walk bardzo duże. 
Bandy zdobyły broń i amunicję. 
Uwaga: Mam uzasadnione podejrzenie, że do Warszawy przedostał się 
pewien człowiek pochodzenia polskiego, narodowości węgierskiej, 
posługujący się najprawdopodobniej węgierskim nazwiskiem i 
papierami. Byłoby sprawą ogromnej wagi sprawdzenie, czy istotnie i 
z jaką misją tu przybył. 
"Ef 42" 

- Tych ludzi też rozstrzelacie? - zapytał Erwin. 
Usiłował ich policzyć. Stali po siedem, dziesięć osób w rzędzie, 
rzędów doliczył się trzydzieści kilka, kiedy ten o płaskiej twarzy 
pospieszył z odpowiedzią: 
- Nie ma ich kto konwojować. 
Było ich około czterystu, nie mniej. Może więcej. 
- Ale przecież był rozkaz, żeby nie wszystkich: 
- Toteż trochę się odstawia do tego kościoła. 
- A tych nie? 
- Nie, za dużo! 
- Rozumiem - powiedział Erwin. 
Tamten przysunął się do niego. Wyciągnął papierosy, podał. Erwin 
nie wziął. 
- Zaraz ich rozstrzelacie? 
- A na co czekać? 
Zapalił, zaciągnął się głęboko. 
- Ja to chciałem inaczej - powiedział. - Zostawiać w domach i 
podpalać. Jak skaczą z wysoka, niech skaczą. Strzelać do tych, co 
niżej. Parę domów tak zrobiliśmy. Hansa Watzeka pan zna? Pokażę 
go panu. On do tych, co skakali, nie strzelał. Nożem rzucał. I 
zawsze trafiał. Mówię, jak słyszałem, bo sam widziałem tylko raz. 
Podpaliliśmy. Taki nieduży, piętrowy; stoimy po przeciwnej 
stronie, czekamy. Otwiera się okno na piętrze, ona włazi na 
parapet, nachyla się, cycki takie; żegna się, skacze, kiecka jej 
leci do góry... nawet nie zauważyłem, kiedy rzucił, a w 
dziesiątkę, między te jej cycki trafił. Przepraszam, pan by się 
nie napił? 
- Nie. 
- Kropelkę dla zdrowia. Wódka jak złoto, moje słowo - chwilę 
patrzył na kolumnę. - Ile tu rzeczy idzie na marne. Jak tak czasem 
popatrzę, pomyślę... Ilu z nich ma jakieś pierścionki, obrączki... 
A złote zęby? Ma to iść z nimi do ziemi? 
- Będziecie ich zakopywać? 
- Nie było rozkazu. 
- No, ale coś przecież z taką górą trupów trzeba zrobić. 
- A, to już nie moja parafia. Ja jestem od robienia góry. A co 
dalej, niech się inni martwią - odwrócił się do Erwina. Niebieskie 
oczy zwęziły się. Widać było, że intensywnie nad czymś myśli. - 
Inni? - powtórzył. - Ma pan rację, oni mogą się tym zająć. 
- Czym? 
- No, a o czym mówiliśmy? Złoto, kruszec szlachetny... 
Odrzucił papierosa, zdeptał. Czoło kolumny wprowadzono do wielkiej 
hali. Po chwili rozległy się strzały. Ten z płaską twarzą 
powiedział: "To trochę potrwa. Dużo ich". Podciągnął spodnie, 
poprawił kaburę pistoletu, poszedł. 
Erwin obejrzał się. W pobliżu leżał kamień, usiadł na nim. Salwy 
rozlegały się niezmordowanie, w równych odstępach. Wysupłał z 
kieszeni papierosa, zapalił. Po chwili odrzucił go. 
Podniósł się. Wszedł do bramy, potem na klatkę schodową, na 
najwyższe piętro. Stanął przy oknie, wyjrzał. W tamtą stronę, skąd 
przyszedł tutaj, razem z oddziałem ludzi, którzy go najpierw omal 
nie zabili, potem powiedzieli "przepraszam", a jeszcze potem 
zajęli się nim jak prawdziwi przyjaciele... 
Gdzieś tam na początku tej drogi był dom, w którym kiedyś 
przyszedł na świat, a matka pochylała się nad jego łóżeczkiem i 
mówiła: "Śpij, synku, i niech ci się dobre wróżki przyśnią". 
Pomyślał, że dobre wróżki nie przyszły do niego nigdy, nawet we 
śnie. Dom przetrwał wiele lat, jakby czekał ze swoją śmiercią na 
niego. Teraz on wrócił i dom umarł. Nie, został zabity. Jak 
wszystkie domy w tej wielkiej dzielnicy. 
Salwy rozlegały się ciągle. Stanowiły monotonny akompaniament, 
ubogą w muzycznym wyrazie pieśń żałobną, rytmicznie odmierzającą 
czas agonii płonących domów. Wystrzelały w górę kolorowymi 
płomieniami i łączyły się wysoko z piękną, ciepłą barwą 
zachodzącego słońca. 
Z dołu usłyszał nagle podniesiony głos Golza. To było dziwne - 
Golz poruszał się zawsze na półtonach. Erwin oderwał wzrok od 
zamordowanych ulic, spojrzał w dół. Golz bił po twarzy kobietę. 
Widać było tylko jej jasne, puszyste włosy. Przejęty nagłym 
strachem zbiegł na dół. Ale to nie była ona. Ta była młodsza, 
ubrana w szarą sukienkę, z biało-czerwoną opaską na ramieniu. Golz 
zmęczył się i odstąpił krok w tył. Dwaj żołnierze chwycili 
dziewczynę pod ręce i pociągnęli do bramy. 
- Rozstrzelacie ją? - zapytał Erwin. 
Golz spojrzał na niego z nagłym niesmakiem. 
- To łączniczka - wyjaśnił. - Znam ten typ. Jak się zatnie, słowa 
się z niej nie wydusi. 
- Rozstrzelacie ją? - uparł się Erwin. 
Golz zniecierpliwił się: 
- Mam jej podziękować, że bandytom rozkazy przenosi? - spocił się. 
Wyjął chustkę i wytarł twarz. - Takie gówno i tyle czasu trwa. 
Erwin zostawił go, wszedł do bramy, potem na podwórze. Dziewczyna 
stała przed wejściem do piwnicy. Żołnierze obok niej pili kawę. 
Na widok Erwina z grupy pod przeciwległą oficyną oderwał się ten z 
płaską twarzą. 
- Kawy? - zapytał. 
- Nie. 
Przyglądał się dziewczynie. Tamten poszedł za jego wzrokiem. 
Rozjaśnił się. 
- Ten duży kościół na Wolskiej to pan pamięta? Wysoki, prawda? Tam 
także złapali taką dziewczynę. Zabrali ją na przesłuchanie na 
wieżę, na sam szczyt. Idę tam, a ona stoi goła, przywiązana do 
kraty. "Święta męczennica, powiadam do kolegów, ale i wy święci, 
bo dziwka wszystko ma na swoim miejscu, jak trzeba." No i się 
widać tym przejęli, bo idę za jakiś czas, a oni do mnie: "Może i 
ty chcesz?" Położyli ją na parapecie, za nogi trzeba było tylko 
trzymać. Mówię: "Czemu nie, ale miejsce zajęte". Tamten 
powiedział, że zaraz kończy, ale nic z tego nie wyszło. Puścił ją, 
a ona poleciała głową w dół z rozkraczonymi nogami... 
Nie spuszczał wzroku ze stojącej dziewczyny. Oblizał wargi, a 
potem wytarł je rękawem. 
- Chciałbym znać człowieka - powiedział nagle Erwin - który ci z 
zimną krwią wpakuje w brzuch nóż. 
Żołnierz przeniósł wzrok z dziewczyny na niego i uśmiechnął się 
krzywo. 
- Postaram się być szybszy - powiedział. 
Odszedł. Erwin wyciągnął następnego papierosa i zapalił, ale znów 
natychmiast go odrzucił. Żołnierze skończyli pić, oddali kubki. 
Jeden z nich pchnął dziewczynę. Zniknęli w drzwiach wiodących do 
piwnicy. Potem rozległ się jej krzyk. 
Erwin przysiadł na jakimś schodku. Uświadomił sobie, że od 
przyjazdu do Warszawy minęło już dziesięć dni, podczas których 
cudem uniknął śmierci, a niewiele przybliżył się do celu swojej 
podróży. Chociaż nie raz wydawało mu się, że jest już blisko. 
Wtedy, gdy zrobili wyłom w pierścieniu powstańców otaczających 
siedzibę gubernatora. Wtedy na dobrą sprawę mógł pojechać. Mógł 
wsiąść w pancerny samochód razem z piękną panią von Leiden. I 
byłby już bardzo blisko, gdyby nie pech. Tym razem pech przybrał 
postać fotografa. Niemcy lubią upamiętniać zwycięstwa, lubią 
oglądać siebie na tle jeńców z podniesionymi rękami, na tle 
powieszonych, rozstrzelanych, spalonych... Golz też się 
fotografował. A i Schmidt także. Nawet ten z płaską twarzą 
dopominał się odbitek zdjęcia, na którym trzyma bohatersko na 
muszce czternastoletniego harcerza. No więc i wtedy znalazł się 
taki, który uwiecznił wielką chwilę uwolnienia, i Erwin musiał 
odejść. A pani von Leiden pojechała bez niego. "Prosiła, żeby pana 
pozdrowić, że czeka na wizytę, prosi na wielkie przyjęcie, gdy się 
to wszystko skończy." "A kiedy to się wreszcie skończy?" 
Powiedzieli mu: "Przecież muszą skapitulować lada chwila. Sam pan 
widzi". 
Widział. 
Piękna Hilda odjechała, a on został znów na łasce Golza i 
Schmidta. Jeszcze dzień, dwa... Dłużej tego nie będą w stanie 
wytrzymać. Stracił tak wiele czasu. Zrobić wreszcie, co trzeba, 
wyjechać, zapomnieć, wykreślić te dni z życia tak dokładnie, jakby 
ich w ogóle nie było. A teraz nie myśleć, nie zastanawiać się nad 
niczym, co się wokół dzieje. Do niczego się nie wtrącać. To były 
ich polskie straszne sprawy. On miał swoje. 
Monotonny, pracowity odgłos pogrzebowej pieśni został nagle 
zagłuszony czymś, co zerwało się obok. Erwin usłyszał przeraźliwe: 
"Banditen!" 
Zerwał się. W nagle powstałym zamieszaniu nikt nie zwracał na 
niego uwagi. Pobiegł razem z innymi. Razem z innymi chwycił spod 
muru czyjś karabin. Zawrócił. Tamci rzucili się w stronę bramy, on 
skręcił do piwnicy. 

Halina dawno wyzbyła się jakichkolwiek przeczuć, nigdy jej zresztą 
nic dobrego nie podpowiedziały. Dzień był jak wszystkie 
dotychczas, przejście ulicami równie trudne. Najgorsze było 
przejście przez Aleje. Może dlatego, że jedyne, że nie było 
żadnego wyboru i nim jednym można się było przedostać. Niemcy 
ostrzeliwali ulicę z gmachu BGK. Przez Aleje zrobiono teraz wykop, 
osłonięty dwiema barykadami. Wykop nie był głęboki, a barykada - 
ta właśnie od strony BGK - nie należała do najwyższych. Trzeba 
było przebiegać w pozycji schylonej z głową wtuloną w ramiona. 
Niemcy strzelali celnie - przebiegając tamtędy zawsze można było 
potknąć się o jakiegoś trupa. 
- Mam fantastyczną taśmę z drugiego dnia - trąbił jej do ucha 
Jeremi. Stali po stronie Kruczej i czekali, aż skończy się ruch z 
tamtej strony. Usiłowała tłumaczyć, że się jej bardzo spieszy, 
pokazała przepustkę, ale starszy pan regulujący ruchem nie uznawał 
wyjątków. - Pamiętasz, jeszcze wtedy Niemcy strzelali przede 
wszystkim do facetów, rzadziej do kobiet. Słowo daję, że to się 
dzisiaj wydaje prawie nieprawdopodobne. No więc stoję, trzymam 
kamerę, deszcz leje, patrzę, koło mnie jakiś facet zakasuje 
nogawki. Coś mnie tknęło. Biorę kamerę do oka, nakręcam i na 
niego. Facet zakłada płaszcz przeciwdeszczowy, otwiera parasolkę i 
drobnym kroczkiem, kolebiąc się w biodrach zasuwa przez jezdnię. 
Już prawie pod przeciwległym chodnikiem spada mu jedna nogawka. 
Słuchaj, zaczęli strzelać, tak że się prawie ciemno zrobiło. Nie 
wiedziałaś, co smugi deszczu, a co kule. Ale zdążył. Przeleciał. 
Puścili ich wreszcie. Biegli pochyleni. Kule jęczały zawiedzione, 
że trafiają tylko w barykadę. Halina pomyślała: "No, pierwszy raz 
udało się bez nieboszczyka", kiedy ktoś biegnący przed nią 
zatoczył się i upadł. Skorygowała więc: "Jednak nie", 
przeskoczyła trupa, jeszcze kilka kroków i była już na drugiej 
stronie. Jeremi stanął obok. 
- No to się udało - odetchnął. 
Jeremi chodził z Haliną często, a szum jego kamery doprowadzał ją 
do szału. Prawie tak samo jak jego nie kończące się komentarze. 
Milczał tylko wówczas, kiedy szumiała kamera. Dziewczyna ciągle 
miała nadzieję, że w Jeremim obudzi się sumienie, odłoży kamerę i 
wreszcie weźmie jak inni karabin. Ale sumienie w Jeremim spało, a 
on sam filmował wszystko: kolejki ochotników zgłaszających się do 
AK, wydawanie zup, organizowanie szpitali, pożary, trupy, groby, 
natarcia. "Halina - tłumaczył czasem - pamiętaj, gdyby coś się ze 
mną stało..." Przerywała mu wówczas mało delikatnym stwierdzeniem, 
że takich jak on diabli nie biorą, co przyjmował ze stoickim 
spokojem i mówił swoje: "Taśmy są schowane w piwnicy pani 
Wysockiej. Wie o tym tylko ona, ty i Wanda". A Halina znowu: "Tę 
idiotkę ogarnie któregoś dnia ciekawość, pójdzie do piwnicy i 
zajrzy. I wszystko ci wyświetli. Bardzo bym się z tego cieszyła". 
Jeremi uśmiechnął się wtedy i patrzył na nią oczami, z których 
cień sympatii, jaki pojawił się na początku, gdy spotkali się na 
Dworcu Pocztowym - wcale nie znikał. Przeciwnie, mogło się 
wydawać, że im bardziej Halina zmieniała się w wiedźmę, tym 
bardziej wyraz sympatii w jego oczach się pogłębiał. Stawali się 
parą coraz popularniejszą. Na widok Haliny rozglądano się w 
poszukiwaniu Jeremiego i odwrotnie, kiedy pojawiał się gdzieś 
Jeremi, odruchowo pytano o Halinę. Ludzie zresztą okazywali 
Jeremiemu znacznie większą wyrozumiałość niż Halina. Słyszała 
często: "Niech pan to sfilmuje, niech wszyscy się dowiedzą, jak to 
było naprawdę, bo nikt w to potem nie uwierzy". Czasami łapali go 
za rękaw i ciągnęli gdzieś, gdzie było "coś ciekawego", "coś dla 
pana", coś, co powinien uwiecznić. Biegał wszędzie, niezmordowany, 
głodny - jadali zresztą coraz rzadziej i coraz mniej - niewyspany, 
bo i na sen też było coraz mniej czasu. 
- Halina - zapytał kiedyś, gdy w przypadkowej piwnicy układali się 
właśnie do snu. - Gdzie jest twój chłopak? 
- Odczep się - odpowiedziała natychmiast. - Nie mam żadnego 
chłopaka, a żeby nie było niejasności, to i ty nim nie będziesz. 
- Szkoda - odpowiedział z galanterią. Halina warknięciem: "I nie 
odzywaj się do mnie", zakończyła indagację. Bezpośrednią. Bo 
kiedyś, gdy znów w czasie przejścia przez Śródmieście zahaczyli o 
"Złotą Papugę" - Jeremi wdzięcząc się i potrząsając kamerą niczym 
kolią z brylantów, wywabił Wandę na mały spacer, i Halina gotowa 
się była założyć, że nie sercowe kłopoty Wandy były przedmiotem 
tej gawędy. A gdy go potem zapytała, czy dużo się dowiedział, 
odparł z odcieniem smutku: "A gdybym ci powiedział, że więcej, niż 
sądzisz, i że to, czego się dowiedziałem, zgadza mi się z tym, co 
sam o tobie myślałem, uwierzyłabyś?" "Ani tak, ani nie - odparła 
natychmiast. - Guzik mnie to zresztą obchodzi." Z tym poszli 
dalej. 

Złapali ją właściwie trochę przez jej własne gapiostwo, trochę 
przez idiotyczne oszczędzanie czasu. Uznała, że skoro tak długo 
trzymali ich przy barykadzie w Alejach, to teraz trzeba 
wykorzystać każdą chwilę. No i władowała się na ziemię niczyją 
mimo gwałtownych protestów Jeremiego, który wołał za nią: "Gdzie 
się pchasz, idiotko..." Odwróciła się, żeby postukać palcem w 
czoło, no i w chwilę potem była już w ich rękach. A kiedy 
podnosiła swoje do góry, miała mściwą satysfakcję, że oto stanie 
się takim wspaniałym obiektem filmowym dla Jeremiego. Taśma 
zatytułowana: "Złapanie łączniczki". Miała prawie ochotę odwrócić 
się jeszcze raz i zawołać: "Filmuj, człowieku, masz jedyną okazję 
w życiu. Będę się ruszać na tej twojej taśmie jeszcze długo potem, 
kiedy strawią mnie robaki". 
Wprowadzili ją w bramę jakiegoś całego jeszcze domu. Potem oficer, 
który wyszedł naprzeciw niej, zapytał, czy jest łączniczką. Nie 
odpowiedziała. Ani na pierwsze pytanie, ani na jego powtórzenie. 
Kiedy zaczął ją bić po twarzy, jeszcze raz pomyślała, że Jeremi 
powinien to sfilmować, potem poczuła w ustach krew. Miała 
nadzieję, że w tym upale Niemiec się szybko zmęczy. Może 
wcześniej, nim ona upadnie. Wtedy na pewno zaczęliby ją kopać. 
Ręka była lepsza niż but. 
Zmęczył się rzeczywiście, przestał. Wzięli ją pod ramiona i 
pociągnęli na podwórze. Karabiny stały poopierane o ścianę 
oficyny. Żołnierze popijali kawę. Każdy tu miał swój karabin. 
Z daleka słyszała strzały mówiące o walce, a nieco bliżej - równo, 
cyklicznie odmierzane salwy. 
Żołnierze skończyli pić kawę i popchnęli ją na klatkę schodową. 
Potem w dół. Przewróciła się i stoczyła ze schodów. Krzyknęła, a 
oni roześmieli się. Usiedli na najwyższym stopniu schodów i 
zaczęli jeść suchary. Wstała i oparła się o drewniane drzwi jednej 
z piwnic. Wypluła krew i ząb. Kieł. Nie należy się uśmiechać. Nie 
będzie zresztą pewnie wiele okazji. Poprawiła włosy. Pomyślała, że 
zaczyna się rzecz równie okrutna jak to, co nastąpi potem. 
Czekanie. 
Kiedyś w czasie okupacji była już w ich rękach, ale wtedy wyszła. 
No tak, ale wtedy był ktoś, kto gotów był zrobić wszystko, aby się 
jej nic nie stało. Na dziś już go zabrakło. Los rozdzielał 
nieszczęścia szczodrą ręką, wskazywał na wielu, któregoś dnia 
wskazał i na niego. 
Zamknęła oczy. Nogi jej słabły, w głowie kręciło się, w ustach 
miała ów metaliczno-mdlący smak krwi. Wtedy powtarzała uparcie 
podczas śledztwa: "Jeździłam, żeby przywieźć coś do jedzenia". 
Tutaj nie ma żadnych wykrętów. "Mój Boże - pomyślała z rozpaczą - 
zawsze broniłam się przed wiedzeniem czegokolwiek, a teraz tyle 
wiem." 
Usłyszała nagle jakieś zamieszanie. Zbliżyły się strzały, głosy. 
Dwaj pilnujący ją żołnierze poderwali się. Głosy narastały, 
zlewały się w jeden krzyk, który nabrał wreszcie wyrazu, 
przekształcił się w przeraźliwe: "Banditen!" Skoczyła w głąb 
piwnicy, zanim jeden z pilnujących zdążył podnieść karabin. Kule 
przedziurawiły drewniane drzwi. Usłyszała przekleństwo. A potem 
znowu strzały i czyjś jęk. I nagła cisza. Cisza tu - w piwnicy. Na 
zewnątrz - kotłowanina ciągle narastała. Bała się ruszyć. 
Usłyszała kroki i pytanie: 
- Gdzie pani jest? 
Zdecydowała się, wyszła. Na schodach stał cywil. Trzymał w ręku 
karabin. Za nim leżeli ci dwaj. Cywil jeszcze niedawno rozmawiał z 
Niemcami, ale Halina była ostatnią istotą na ziemi, którą by takie 
sprawy były w stanie zadziwić. Schyliła się, podniosła jeden z 
karabinów i oba pistolety. Drugi karabin wskazała tamtemu: "Pan 
bierze!" Wziął. Wbiegli na piętro. Wyjrzeli. Podwórze było puste: 
Odgłosy walki dochodziły z ulicy. Stali długą chwilę w milczeniu 
obok siebie z karabinami opartymi o parapet. W pewnej chwili on 
spojrzał na nią, po czym powiedział: "Może ja wezmę jeden 
pistolet, pani jest ciężko". A ona odpowiedziała grzecznie: 
"Właściwie, jeśli panu to nie będzie przeszkadzało, to proszę!" 
Wziął. Stali dalej. Potem on zapytał: "Co robimy?" Odpowiedziała: 
"To zależy, kto tu przyjdzie". A on: "A jeśli Niemcy?" "Może po 
dachu?" - odpowiedziała pytaniem. 
W kilka minut później rzeczywiście znaleźli się na dachu. 
- A wie pani, dokąd iść? - zapytał nie wiedzieć czemu szeptem. 
- Pewnie, że wiem. 
Doczołgali się do skraju dachu i przedostali na następny. 
Stwierdził, że poobcierał sobie skórę na rękach. Ciągle miał 
wrażenie, że postawi jakiś nieostrożny krok i spadnie. Pistolety 
wydawały się nieznośnie ciężkie i utrudniały tę wędrówkę. 
- Zlecimy stąd na łeb - mruknął. 
Odwróciła do niego na moment twarz - ładną, uśmiechniętą nagle, 
bardzo dziewczęcą - i powiedziała: 
- No to się trzymaj! 
Dachówki były jednocześnie śliskie i ostre, raniły dłonie i 
groziły zjechaniem w dół. Poczuł, że się poci, zatrzymał się i 
wytarł czoło. Dziewczyna zawołała natychmiast: 
- Nie wolno stać. Dalej, dalej! 
Zaklął. Raz i drugi. Dla przyzwoitości zrobił to po węgiersku. 
Dziewczyna zachichotała. Miał niekłamaną ochotę wstać i spojrzeć z 
góry na miasto, ale zanim to zrobił, usłyszał: 
- Szykujemy się do skoku. 
Następny dom był niżej na szczęście tylko o jedno piętro. 
Skoczyli. Po dachu, na którym byli poprzednio, posypały się 
strzały. Biegli teraz od komina do komina, dach był szczęśliwie 
nieco mniej stromy niż dwa poprzednie. Kiedy dopadł do kolejnego 
komina, wydusił z siebie: 
- Czy wie pani chociaż, jak się stąd wydostaniemy? 
- Oczywiście - uśmiechnęła się. - Zrobimy z dwóch chustek do nosa 
spadochron i skoczymy w dół. Tylko pewnie nie mamy ani jednej 
chustki... 
- Zawsze jest pani w takim humorze? 
- Tylko w takich chwilach. 
Od strony Woli nadlatywały samoloty. 
Erwin poczuł nieznośną suchość w ustach. Pomyślał tępo: "Zastrzelą 
nas tu jak kaczki". Biegł teraz przed siebie na oślep. Warkot 
samolotów zdawał się być tuż... 
Następny dom był w gruzach. Schodzili zsuwając się po 
postrzępionych krawędziach murów. Nagły wstrząs zrzucił ich w dół. 
Rozsypały się cegły. Erwin poczuł silne uderzenie w głowę. W 
chwilę potem resztki murów, po których zsuwali się, rozpadły się 
od podmuchu. Ogarnęła ich ciemność. Kiedy warkot samolotów ścichł, 
Erwin z dużym trudem uniósł się najpierw do pozycji klęczącej, a 
potem, po kilku nieudanych próbach, stanął. Dziewczyny w pobliżu 
nie było. Dopiero po długiej chwili zobaczył, że usiłuje 
wygramolić się spod warstwy gruzów. Chciał jej pomóc, ale nie był 
w stanie zrobić kroku. Wydostała się sama, szara jak jej sukienka. 
- Żyje pan? - zapytała. 
- Chyba tak - odpowiedział niepewnie. 
Chwiejąc się podeszła do niego. Lewy policzek miała zakrwawiony, 
krew zmieszała się z pyłem i tworzyła obrzydliwą, ciemną maź. 
Jedna z oficyn domu, po dachu którego tu biegli, była zawalona. 
Kiedy wreszcie zdołali wydostać się na ulicę, Erwin zobaczył na 
świeżych gruzach rojowisko ludzi: z kilofami, łopatami, 
gorączkowo, szybko, rozgarniających zwalone cegły. Ktoś wołał: 
"Tu! Tutaj ktoś jest! Słyszę go!" Na ulicy leżały dwie sztywno 
wyciągnięte postacie. 
Zapytał: 
- Wszystkich odkopujecie? 
Wykrzywiła twarz w czymś, co miało chyba oznaczać uśmiech. 
- Mój Boże - odpowiedziała. - Kogo się da! 
Ktoś obok Erwina zawołał: 
- Człowieku, pomóż! 
Spod cegieł wyglądała czyjaś ręka. Leżący przywalony był olbrzymim 
blokiem. Erwin chciał powiedzieć, że nie na wiele się przyda, że 
sam ledwie trzyma się na nogach, ale kiedy zobaczył, że dziewczyna 
przymierzyła się do ciężaru razem z innymi dołączył się i on. 
Człowiek już nie żył. Wydostali go i ułożyli obok tamtych dwóch. 
- Chodźmy - powiedziała dziewczyna - bo nigdy nie dojdziemy. 
- Dokąd? - zapytał. 
- Do swoich, na Starówkę. 
Tej samej nocy opuszczały Wolę ostatnie oddziały powstańcze. 
Pierwsi odjechali samochodami ranni. Nie wiadomo dlaczego Ania 
zawaliła sprawę i mały Jędrek Łukowiecki nie znalazł się w żadnym 
z wozów. "Zapomnieliście już o nim, do diabła?" - irytował się 
Stef, choć wiedział, że w tym zamieszaniu można było zapomnieć nie 
tylko o jednym rannym. 
Od rana trwał nieprzerwany ogień. Piechota niemiecka nacierała ze 
wszystkich stron, wspierana przez czołgi, samoloty, działa 
szturmowe. Wieczorem padł rozkaz odwrotu na Stare Miasto. 
- Gdzie? - nie usłyszał Stef. 
- Na Stare Miasto! - wrzasnął Filip. 
- Więc nie do Puszczy? 
- Człowieku! - wybuchy zagłuszyły słowa Filipa, podniósł więc głos 
jeszcze wyżej: - Wysłali kogoś na rozpoznanie. Wrócił i 
powiedział, że wyjście do Puszczy zwartą grupą jest niemożliwe. 
- I to już nieodwołalne? 
- A czym się chcesz dłużej bronić? 
Tak więc, pierwsze pojechały te zdobyczne samochody z rannymi, a 
potem ruszyli oni. Filip wściekł się, kiedy zobaczył nosze z 
Jędrkiem. "Jak my go będziemy taszczyć?", a Stef odpowiedział 
natychmiast: "Tak samo jak tych, którzy oberwą w czasie drogi". 
Rozkaz odwrotu jakoś dotychczas w pełni do niego nie dotarł. Nawet 
wówczas, kiedy już wycofywali się pod nieprzerwanym ogniem, 
zdawało mu się, że to tylko na jakiś czas, że zatrzymają się w 
pobliżu, zbiorą siły, uderzą, wrócą. Jak wielekroć wracali na 
utracone pozycje. 
Zatrzymali się jednak dopiero w gruzach getta. Zatrzymali się, 
obejrzeli za siebie. Budynki, w których się bronili - płonęły. 
Wtedy dopiero Stef pojął, że nie mają powrotu, że tym razem 
odeszli już stamtąd naprawdę i że razem z ich odejściem Wola 
przeszła już całkowicie w ręce Niemców. Miał ochotę płakać. I 
wstydził się tego, że w tym hełmie i mundurze - mógłby szlochać 
jak małe dziecko. 
Ania z Michałem nieśli nosze. Położyli je teraz na jakimś 
względnie równym zwalisku gruzów. Ania otarła ręką czoło. Pozostał 
na nim długi, ciemny ślad. Stef pomyślał z rozpaczą: "To przeze 
mnie. Przeze mnie jest teraz tutaj, zamiast gdzieś w bezpiecznym 
miejscu pod skrzydłami mamy". Wprawdzie nie umiał już sobie 
wyobrazić, gdzie może być to bezpieczne miejsce, miał jednak 
nadzieję, że gdzieś przecież musi być i że tam właśnie powinna być 
Ania. 
Przykucnęła teraz obok noszy. Jędrek otworzył oczy. Wyszeptał: 
- Brońcia. 
- Każdy - powiedziała Ania - wzywa w takim momencie matkę. 
Było coś w jej głosie, co skłoniło Michała do pytania: 
- A co? On nie ma matki? 
- Nie ma. 
- Zginęła? 
- Żyje. I może nawet ma się dobrze. 
Czoło pochodu ruszyło i Ania poderwała się. Nosze powędrowały w 
górę. Michał obejrzał się za Wroną: 
- Panie poruczniku, wszystko w porządku? 
Wrona machnął tylko ręką. 
Ruszyli. Za nimi płonęły domy. Wokół rozciągała się kamienna 
pustynia getta. Stef dowlókł się do noszy. 
- Jędrek. 
- Daj mu spokój - poprosiła Ania. - On jest nieprzytomny. Nic nie 
zrozumie. 
Nie zwrócił na to uwagi. Mówił dalej schrypniętym, starczym 
głosem: 
- Jędrek, słuchaj: idziemy na Starówkę. Rozumiesz? Na Starówkę. 
Tam jest Andrzej. On cię postawi na nogi. On... 
Urwał. Wlekli się, śmiertelnie zmęczeni i wyczerpani. Stef 
obejrzał się raz jeszcze. Czerwień i dymy rozszerzyły się. 
Przyrzekł sobie, że więcej już się oglądać nie będzie. 
Szli po gruzach i kamieniach, po pogrzebanych tam ludziach i 
rzeczach, nadziejach i marzeniach. Szli ciężko, wolno, 
przygarbieni ponad wiek i ponad ludzką miarę. 
Ale kiedy wyrosły już przed nimi mury Starego Miasta - wyprostowali 
się, ściągnęli do tyłu ramiona. Podnieśli głowy, wyrównali 
szeregi. I któryś nawet zaczął: 
"Hej, chłopcy, bagnet na broń..." a reszta podjęła: 
"Długa droga daleka przed nami..." 
Światło odbijało się w całych jeszcze gdzieniegdzie szybach. Na 
domach powiewały biało-czerwone sztandary. 
"...Mocne serca, a w ręku karabin..." 
Ściskając te karabiny, do których zabrakło amunicji, obrońcy Woli 
wmaszerowali w ulice Starówki. 

Raport nr 10 
Czwartek, 10 sierpnia, godz. 22.15 
Rozruchy trwają. 
Akcja specjalna, skierowana przeciw ludności cywilnej, została w 
zasadzie wstrzymana, zgodnie ze słusznym skądinąd stwierdzeniem, 
że "mamy więcej jeńców niż amunicji". Przejściowy obóz, przed 
masowym ewakuowaniem ludności, zorganizowany został w kościele Św. 
Wojciecha przy ul. Wolskiej. Dzisiaj udało mi się tam być. Od 5 
sierpnia zresztą obóz jest prowadzony przez naszych ludzi (dotąd 
był w rękach żandarmerii polowej). 
Praca ogromnie ciężka. 
Kościół zbudowany na wzór gotycki mieścił dzisiaj około pięciu 
tysięcy osób. Komenda obozu w plebanii, dom położony obok przy ul. 
Sokołowskiej - przeznaczony na więzienie śledcze. Prowadzenie 
przesłuchań niesłychanie żmudne, wymagające ogromnej 
wytrzymałości, przesłuchiwani często giną w czasie śledztwa, które 
- w takim przypadku - prowadzone jest na darmo. 
Do wnętrza kościoła trudno wejść. Straszliwy zaduch, który 
powoduje brak wody i załatwianie wszelkich potrzeb na miejscu. 
Ciągła obawa wybuchu epidemii, która mogłaby atakować i naszych 
ludzi. Chorzy, położnice, małe dzieci - wszystko razem. Utrzymanie 
porządku jest prawie niemożliwe, dlatego wydaje się słuszne, żeby 
słabszych, chorych, starców likwidować na miejscu. 
Po całej Woli wałęsają się jeszcze żołnierze brygady SS-D, którzy 
- niewątpliwie znakomici do wykonywania wszelkiego rodzaju zadań 
specjalnych - jako żołnierze zasługują na kulę w łeb. Widziałem 
ich w bramach zrujnowanych lub palących się domów, pijanych, 
rabujących. Na wszelki wypadek starają się strzelać do każdego, 
nie bacząc, kto to jest. 
Typowym przykładem ich nieodpowiedzialności było zastrzelenie 
przez któregoś z tych ludzi znakomitego specjalisty chorób 
płucnych, profesora Z. w szpitalu wolskim. Oczywiście wiadomo 
było, że chorzy i personel mają być rozstrzelani, ale ten profesor 
w żadnym przypadku nie powinien był zostać zabity. W stosunku do 
winnego nie wyciągnięto jednak żadnych konsekwencji. 
Według zaleceń na terenie Woli rozpoczęło prace specjalne 
Kommando. Jego akcję oblicza się co najmniej na tydzień. 
"Ef 42" 

Siedział w kącie pokoju, skulony, z brodą podpartą na zwiniętych 
rękach. Pokój raz po raz napełniał się dymem, ale Erwin zdawał się 
nie zwracać na to uwagi. Przypatrywał się Halinie, która siedziała 
tuż przy oknie - dawno pozbawionym szyb, i tej drugiej dziewczynie o 
twarzy porcelanowej lalki, która pracowicie obmywała policzek 
Haliny: Przypatrywał im się uważnie, badawczo, jak przypatrywał 
się wszystkiemu, co go tu otaczało. Zdawał sobie w pełni sprawę z 
kłopotu, jaki im sprawił. Znaleźli przy nim te papiery, nie mogli 
ich nie znaleźć. Ale za nim przemawiał fakt uratowania tej 
dziewczyny. Jak by na to nie patrzeć, żyła i wróciła dzięki niemu. 
A więc mieli jakieś zobowiązania, a jeśli już nie zobowiązania, to 
chociaż wątpliwości. 
- Wyszedł we wtorek - powiedziała nagle ta z twarzą porcelanowej 
lalki. - Powiedział, że ma coś załatwić. Dlaczego nic nie mówisz? 
- Tylko nie zacznij płakać. 
- Ale to przecież niemożliwe, żeby on... 
- Wybij sobie z głowy słowo "niemożliwe". 
Zahuczało. Posypał się tynk, drzwi otworzyły się. Do pokoju wpadł 
chłopiec w zielonym, harcerskim mundurze. Przez ramię miał 
przewieszoną torbę, w ręku jakąś kopertę. 
- Pseudonim Pralinka, to tutaj? - zapytał. 
- Daj. 
- Do rąk adresata. 
- O rany! - zirytowała się Halina. - To nie meldunek ani rozkaz, 
tylko pewno list od żony. Dla twojej przyjemności chłopaka z 
barykady wzywać nie będę. 
- To ja pójdę do niego. 
- Aha, żeby cię ustrzelili. 
Spojrzał na nią z politowaniem i doświadczeniem swoich dwunastu 
lat. Stuknął butami, zasalutował i już go nie było. 
- Przepraszam - zapytał Erwin. - To dziecko to kto? 
Spojrzały na niego. W ich oczach było wyraźne zdumienie. 
- Dziecko? - zapytała Halina. - Znaczy... ten chłopiec? 
- Tak... 
- To poczta harcerska. Coś w rodzaju listonosza. Ludzie muszą się 
porozumiewać, więc harcerze zorganizowali pocztę. 
- Dziękuję. 
Rąbnęło znowu gdzieś blisko. W pokoju zrobiło się ciemno. Halina 
wstała. 
- Na mnie czas - i do Porcelanowej: - Nie martw się. Z Andrzejem 
różnie bywa. Wracał z dziwnych miejsc. Może i teraz wróci. Tylko 
nie płacz. 
Od drzwi spojrzała na Erwina. W jej wzroku było wyraźne wahanie i 
niepewność, którym się wcale nie dziwił. Przez chwilę wydawało mu 
się, że coś chce powiedzieć, ale zapewne rozmyśliła się, bo 
kiwnęła tylko głową i wyszła. 
- Może pan głodny? - zatroszczyła się Porcelanowa. 
- A wy macie jeszcze coś do jedzenia? - zapytał. 
- Jeszcze mamy. 
- To, jeśli zgłodnieję, poproszę. Na razie nie mogę. Muszę się 
chyba przyzwyczaić. 
Zdawała się to rozumieć. Powiedziała, że tak, że rzeczywiście 
trzeba się przyzwyczaić. 
- Mówią na mnie Luna - przedstawiła się. 
- A na mnie Erwin. 
- To niemieckie imię? 
- Nie, proszę pani. Ja nie jestem Niemcem. A imię jest węgierskie. 
Ale ja także nie jestem Węgrem. 
- Więc kim pan jest? 
- Czy sądzi pani, że zawsze łatwo odpowiedzieć na takie pytanie? 
Patrzyła na niego tym razem nie rozumiejąc. Powiedziała: 
- Sądziłam, że tak. 
Drzwi znowu się otworzyły. Czarnowłosa dziewczyna o krótko 
przyciętych włosach wprowadziła chłopca. Szedł chwiejąc się i 
zataczając jak pijany. Dziewczyna ciągnęła go bezlitośnie, w 
pokoju prawie z pasją popchnęła go pod ścianę. 
- On myśli - wybuchnęła - że mam siłę tak z nim walczyć. Idiota! 
Chłopak stał oparty o ścianę. Pod warstwą kurzu trudno było 
dostrzec jego twarz. W tej chwili wyciągnął przed siebie ręce. 
- Krystyno, królowo, światło moich oczu - powiedział - w której 
jesteś świata stronie? Jak Boga kocham, prawie nic nie widzę. Nie 
da się ukryć, że jestem ślepy jak kret, który wyszedł na 
powierzchnię ziemi. 
Osunął się po ścianie w dół i usiadł na podłodze: 
- Jak Boga kocham - powtórzył - przecież ja nie będę w stanie nic 
zrobić. To jest świetny kawał. Będą musieli brać mnie za ręce, 
stawiać, mówić: dotknij, Smutny, patrz, tu jest karabin, tam lufa, 
tu cyngiel... Teraz możesz strzelać, tylko pamiętaj, niech ci ręka 
nie drgnie, bo tu obok, niedaleko są swoi. 
- Ale oczy - powiedziała ze strachem Luna. - Smutny, oczy przecież 
masz całe. 
- Nie - zaprzeczył - zawsze ich miałem tylko jedną trzecią. Dwie 
trzecie nosiłem dodatkowo. 
- Kropnęli w pewnej chwili tak - wyjaśniła ta, która przyszła - że 
część barykady poleciała, jakby zrobiona z pierza. A potem spadła 
na Smutnego. Myślałam przez chwilę, że już po nim. 
- Dobrze myślałaś - wtrącił Smutny. - Idealnie myślałaś. Już po 
mnie. Bo, z przeproszeniem twoim, co komu po żołnierzu, który 
własnego guzika u portek bez okularów zobaczyć nie potrafi. 
- Idź spać - poradziła Krystyna. I do Porcelanowej tonem 
wyjaśnienia: - Jest na barykadzie od Szesnastu godzin. 
A Smutny natychmiast: 
- Pozwól sobie zwrócić uwagę, najmilsza królowo, że użyłaś złego 
czasu: był na barykadzie. 
Kolejny wybuch rzucił ich na ziemię. Erwin poczuł dotkliwy ból w 
prawym ręku. Kiedy tuman kurzu opadł, Smutny zapytał: 
- Wszyscy żyją? Ile nas było? Odliczyć! 
Porcelanowa nałykała się kurzu i kasłała. Patrząc na Krystynę 
powiedziała nagle: 
- Pozamieniamy się niedługo w Mulatki. 
Rzuciła ostrożne spojrzenie w kąt, w którym siedział Erwin, i 
zapytała: 
- Czy już pan zgłodniał? 
Potrząsnął przecząco głową. Chciał ją o coś zapytać, ale 
spostrzegł, że ta trójka ludzi nagle zamarła w pełnym napięcia 
oczekiwaniu. Z daleka dochodził gwar, z każdą chwilą potężniejący, 
krzyki były coraz bliższe, coraz mocniejsze. Najpierw ta czarna 
dziewczyna wybiegła, potem ta druga. 
- Wola idzie - powiedział chłopak bez okularów, przeżegnał się i 
także wyszedł, wyciągając dla pewności ręce przed siebie. 
W końcu i Erwin wstał ze swego kąta, zatrzymał się w progu. Już 
byli, już się witali. Czarnowłosa Krystyna płakała, przytulając do 
siebie chłopca w niemieckim mundurze i hełmie, spod którego 
wyglądała dziecinna jeszcze twarz; dziewczyna o jasnych 
warkoczach, zwiniętych wokół głowy w grubą koronę, dźwigała z kimś 
nosze, na których leżało dziecko: było w niemieckiej, zbyt 
wielkiej kurtce; przyciskało do siebie hełm i zagryzało wargi, by 
nie jęczeć. 
- Stef - płakała Krystyna - Stef, jak to dobrze że jesteś... 
Porcelanowa krzyknęła: 
- Nie rozczulaj się, Kryśka. Niech przygotują dla nich trochę 
zupy, coś gorącego, cokolwiek mają. Kiedyście ostatni raz jedli? 
Stef potrząsnął przecząco głową. Nie pamiętał. 
- Spać - powiedział stojący obok Filip. 
Niektórzy posiadali na chodniku, pod murami. Pokładli nosze z 
rannymi, poprawiali bandaże. Krystyna wciągnęła Stefa do pokoju. 
Erwin wszedł za nimi. Za sobą usłyszał nagle przeciągły cienki 
okrzyk: 
- Brońcia! 
Stef odwrócił się i zawołał: 
- Wnieście go tutaj i zawołajcie Andrzeja, niech coś z nim 
zrobi... - a potem poskarżył się: - Ciągle woła tę Broncię. 
A skąd ja mu ją wezmę? 
Erwin usiadł w swoim kącie. 
Stef mówił: 
- Urządzili go tak w czasie ostatniego natarcia. Słuchajcie, on 
sam, jeden, trzy czołgi im załatwił. No i przy tym ostatnim... 
Tylko że on wtedy nie miał już butelek z benzyną. Już tego nawet 
brakowało. 
Wszedł Tadeusz, wyciągnął rękę do Stefa. 
- Cześć - powiedział. 
Stef stał przed nim. Mały, chudy, w za dużym mundurze. 
- Panie kapitanie - zaczął. Głos mu się łamał i drżał, stał się 
nagle cienki i wyraźnie chłopięcy. - Panie kapitanie - powtórzył - 
wszyscy mogą potwierdzić to samo, co powiem. To nie my. My byśmy 
nie oddali. My byśmy tam jeszcze mogli być długo, ale... z czym? - 
wyciągnął przed siebie ręce. 
- Baliśmy się tego rozkazu - podchwycił Filip - wiedzieliśmy, że 
musi nadejść. Byliśmy już prawie okrążeni. Ta droga odwrotu 
kosztowała chyba tyle, ile cały okres na cmentarzach. 
- To nie nasza wina, panie kapitanie, słowo honoru, my byśmy 
obronili. Gdyby cokolwiek broni... - po twarzy Stefa, ledwo 
widocznej pod wielkim hełmem, płynęły łzy. 
- Brońcia - wołał znów ten mały na noszach. 
- Ciągle nieprzytomny - powiedziała dziewczyna w koronie. 
Stef wytarł rękawem twarz. 
- Zawołajcie Andrzeja, niech coś zrobi. 
Zapadło milczenie. Stef usiadł, zdjął hełm. 
- Kryśka - poprosił - powiedz Andrzejowi... 
Nie ruszyła się. Nikt nic nie mówił. I Stef wreszcie zrozumiał. 
Przenosił kolejno wzrok z Krystyny na Tadeusza... Milczeli. Więc 
odpowiedział sam sobie i były to równocześnie odpowiedź i pytanie: 
- Andrzej...? 
- Rannych do szpitala w szkole - zarządził Tadeusz. - Reszta zjeść 
coś i spać. 
Odwrócił się i wyszedł. Wynieśli za nim nosze. Smutny osunął się 
na swoje miejsce pod ścianę, Krystyna stanęła przy oknie, Luna 
znalazła na podłodze bandaż i zaczęła go zwijać. Drzwi otworzyły 
się i wszedł ktoś znowu: 
- Widzisz, królowo - zwrócił się do Krystyny Smutny - ty 
rzuciłaś okiem i wiesz już, kto przekroczył próg. A ja mogę długo 
patrzeć i zgadywać. Taka jest różnica między nami. Niby drobiazg, 
prawda? 
- A temu co znowu? - zainteresował się przybyły. 
- Pralinka! Dlaczego zszedłeś ze stanowiska? - poderwał się 
natychmiast tamten. 
- Tobie nie będę się tłumaczył! Krysiu - zwrócił się do czarnej, z 
krótko obciętymi włosami - chcę wódki. 
- Zwariowałeś? Nie mam. 
- Nie wierzę. Musi się coś znaleźć. Musisz mieć. Krysiu, zrozum, 
dostałem list, o tu, zobacz... Weź, czytaj. Tu, o tu. No, co tu 
jest napisane? 
Wetknął jej w rękę pomiętą, zabrudzoną kartkę. Rzuciła na nią 
okiem, a potem przeniosła wzrok na chłopca. 
- Pralinka - powiedziała miękkim, serdecznym głosem - strasznie się 
cieszę. 
- Przeczytaj, proszę cię. Głośno. 
Podniosła kartkę do oczu. Głos jej lekko drżał, kiedy czytała: 
"Kochany. Sama nie wiedziałam, czy mam ci o tym napisać, czy 
lepiej nie. Ale myślę, że powinieneś wiedzieć. Może ci będzie 
ciężej, może lepiej, nie wiem. Mama mówiła: nie zawracaj mu teraz 
głowy, ma ważniejsze sprawy. Ale, ja myślę, że nie ma chyba 
ważniejszej niż ta, która się zdarzyła. I dlatego postanowiłam, że 
ci o tym napiszę. Będziemy mieli dziecko." 
W tym momencie Erwin wstał. Miał zmienioną, szarą twarz, zrobił 
krok naprzód, a potem miękko osunął się na podłogę. 
- O rany - zdumiał się Pralinka - zemdlał! 

Raport nr 11 
Piątek, 11 sierpnia, godz. 21.20 
Rozruchy trwają. 
Według uzyskanych przeze mnie informacji główna nasza siła leży w 
możliwości rozprawienia się z każdym z rejonów powstańczej walki 
oddzielnie. 
Nie wiem jeszcze, dokąd będzie skierowany następny atak, natomiast 
długotrwały, ponad miarę, bój na Woli wykazał niezbicie, że 
powstania - ulegam ogólnie panującej obsesji i to, co trwa od 
jedenastu dni, nazywam powstaniem - w żadnym przypadku nie uda się 
zgnieść za tzw. jednym zamachem i dotychczas stosowanymi metodami. 
"R-4"'twierdzi, że do walki trzeba włączyć rzeczywiście 
pełnowartościowe siły. 
"Ef 42"

Noce spędzali na Sokołowskiej, rano wychodzili do pracy. Zbierali 
trupy, układali je w stos, polewali benzyną i podpalali. Mieli 
stosy niewielkie, zrobione na podwórzach kamienic, złożone tylko z 
mieszkańców, i mieli stosy zbiorowe, tysięczne. Zastanawiali się, 
po co tych ludzi z walizkami prowadzono tak daleko, zamiast 
rozprawić się z nimi na miejscu. Mieli kiedyś stos, na wierzchu 
którego położyli starca: ciągle jeszcze trzymał w rękach kawałek 
drzewca z białą flagą. 
Tego dnia rano nastąpiła jednak zmiana. Andrzeja obudziły jakieś 
głosy, wstał i wyjrzał przez okno: Na ulicy zobaczył grupę ludzi 
podobną ich grupie. Towarzyszyło jej także dwóch Niemców. Jeden z 
nich na widok Andrzeja stojącego w oknie wyciągnął rękę z 
rewolwerem. Andrzej nie cofnął się, Niemiec rewolwer schował. Miał 
charakterystyczną, płaską twarz. 
- Co się stało? - zapytał chłopak. 
Andrzej nie odpowiedział. Ogarnęło go nieokreślone uczucie 
niepokoju. Obejrzał się. Chłopak siedział, twarz miał wykrzywioną 
strachem. Inni jeszcze spali. 
- Połóż się - powiedział Andrzej. - Nic się nie dzieje. 
Wrócił na swoje miejsce, popatrzył na śpiących. Leżeli pokotem, 
zmęczeni, głodni, wyzbyci nadziei. A on za nich odpowiadał. Ale co 
mógł dla nich zrobić poza odwlekaniem wykonania wyroku? To jedno, 
co mógł właściwie zrobić. Wstał, rozkazał chłopakowi: 
- Siedź i nie ruszajcie się stąd, dopóki nie wrócę. 
Wyszedł, cicho zamykając za sobą drzwi. 
Obaj jego Niemcy byli już na dole, obaj odruchowo sięgnęli po 
pistolety. Andrzej uśmiechnął się. 
- Panowie - powiedział. - Wiadomo przecież, że nie ucieknę, ani 
ja, ani inni. Jesteśmy w waszych rękach. Od was wszystko zależy. 
Podkreślił ostatnie zdanie. 
- A swoją drogą - dodał - długo to powstanie trwa. 
- Długo - westchnął starszy. 
Słychać było wyraźnie pokrzykiwania tamtych nowych. 
- Nowa grupa - zauważył Andrzej. - No cóż, roboty wystarczy dla 
wszystkich. 
Starszy odwrócił głowę, zajął się obserwowaniem promieni słońca, 
załamujących się w kawałku szyby w przeciwległym domu. 
- Chyba - Andrzej postanowił wydobyć z nich, co się da - że 
jesteśmy już niepotrzebni. Zrobiliśmy swoje. Tak jak i wy. A 
powstanie... 
- Skończy się za parę godzin - powiedział młodszy. 
- Ono, zdaje się, w ogóle miało trwać kilka godzin. 
W oczach Niemców zobaczył nienawiść, ale nie cofnął swojego 
spojrzenia. 
- W ogóle miało trwać parę godzin - powtórzył uparcie - a ile już 
się ciągnie? 
- Prawie dwa tygodnie - powiedział młodszy tonem, jakby sam sobie 
nie wierzył. 
- No właśnie. Ale kto może wiedzieć, ile czasu jeszcze potrwa? 
Może jesteśmy już niepotrzebni, może i wy tutaj także jesteście 
już niepotrzebni... Ale myślę, że wiele od was zależy. Tu jest 
bezpiecznie. A tam... 
Nie skończył. Powoli odwrócił się i poszedł na górę. Nie obejrzał 
się, choć czuł na sobie ich wzrok. 
Kiedy wrócił, w pokoju już był gwar. 
Pobudzili się, powstawali. 
- Słuchajcie - mówił jeden. Mówił niewyraźnie, trzymał się jedną 
ręką za twarz. Bolał go ząb. - Słuchajcie - powtórzył - całą noc 
nie spałem przez ten cholerny ząb, zastanawiałem się, dlaczego 
postępujemy jak barany. Jak stado baranów. Przecież nawet bez 
broni... Nas jest tylu, Niemców tylko dwóch. 
Obstąpili go, słuchali, chłonęli każde jego słowo. Bagażowy 
zobaczył w pewnym momencie Andrzeja stojącego w drzwiach, i dał 
ostrzegawczy znak tamtemu. Popatrzyli chwilę na siebie i tamten 
musiał wyczytać coś niedobrego w oczach Andrzeja, bo wyciągnął w 
jego stronę rękę i krzyknął: 
- To on! On zrobił z nas stado baranów. On z tymi Niemcami 
rozmawia, on nas pilnuje, prawie tak samo jak tamci! 
Zapadła cisza. Z dołu ciągle dochodziły pokrzykiwania nowych 
Niemców. Grupa skazańców patrzyła teraz na Andrzeja. Odsunął się 
od drzwi: 
- Proszę - powiedział - idźcie. Załatwcie tych dwóch. No proszę - 
podniósł głos. - Na co czekacie?! 
Nie ruszyli się, wiedzieli tak jak i on, że to nie byli tylko ci 
dwaj Niemcy. Niemców było pełno naokoło. Jechały posiłki, wracali 
ranni, włóczyli się pijani i byli jeszcze ci, którzy pracowicie 
podpalali domy. Te, które ocalały, a które także musiały zginąć... 
Przed chwilą pełni wrogości i chętni do czynu, jakiegokolwiek, 
sprężeni i gotowi na wszystko teraz opadli z sił. Chłopak kiwał 
miarowo głową w przód i w tył. Powiedział nagle: 
- A matka tak płakała, jak szedłem, tak płakała. Synku, mówiła, ja 
się tak boję, że nie wrócisz. O rany, po co ona to powiedziała? 
Siwy jęknął gdzieś z kąta: 
- Panowie, niedobrze mi, ja chyba jestem chory. 
Był bardzo blady, na całej twarzy widać było błyszczące krople 
potu. 
- Panowie - skarżył się - ja już nie mogę, nie mam siły. Te trupy 
są ciągle wokół mnie... Ja bez przerwy widzę tylko trupy. 
Andrzeja głosy Niemców, znane już i te obce, zwabiły do okna. 
- Dobra to była matka - kiwał się żałośnie chłopak. - Tylko że 
zawsze wszystko wywróżyła. Co powiedziała, to się stało. Jak 
ojciec na akcję poszedł, to też, zobaczysz, mówiła do mnie, że nie 
wróci. A ja mówię: czego kraczesz, a ona, że nie kracze, czuje, że 
nie wróci. I faktycznie nie wrócił. No to jak ja wychodziłem, to 
ona też, że nie wrócę. No i po co ona to powiedziała? 
I Siwy: 
- Słuchajcie, coś jest nie tak. Patrzę na was, a widzę trupy. 
Zamykam oczy, widzę trupy: układam je w stosy, otaczają mnie, 
zwalają się na mnie, rosną. Panowie... ratujcie, panowie. 
Bagażowy rozpoczął wędrówkę wzdłuż ścian, Niemcy na dole kłócili 
się. Nowa grupa stała w bramie. 
- Panowie - jęczał Siwy - jestem chory. Oni mnie zabiją. 
Kłótnia na dole przybrała na sile. Trwała jeszcze jakiś czas, a 
potem starszy z Niemców i ten o płaskiej twarzy gdzieś odeszli. 
Andrzej także odszedł od okna. Przywołał do siebie Bagażowego i 
jeszcze jednego. 
- Trzeba zrobić nosze - powiedział. - Pamiętajcie, nie ruszamy się 
bez niego. - Ruchem głowy wskazał na Siwego. Kiwnęli głowami. 
Minęła godzina, zanim obaj Niemcy wrócili. Andrzej widział z góry, 
jak podali sobie ręce, widocznie całkowicie już pogodzeni. Potem 
usłyszał wezwanie, żeby schodzić. Zeszli, ustawili się w szeregu 
jak zwykle, potem dołączono do nich tamtych, tę nową grupę, i 
opiekunów mieli już czterech. Ale żaden z tych czterech nie dawał 
ciągle znaku do wymarszu. Wiedzieli dlaczego. Na końcu ich grupy 
były nosze, a na noszach leżał człowiek. Niemcy patrzyli na niego, 
milczenie przedłużało się, strach rósł. Czekali jedni i drudzy. 
Pierwszy odezwał się ten o płaskiej twarzy. 
- No, długo tego? 
Więc starszemu nie pozostawało nic innego, jak rozstrzygnąć tę 
kwestię. Zaczął jednak oględnie od pytania: 
- Co jest temu człowiekowi? 
I Andrzej pomyślał, że właściwie to już jest olbrzymi postęp. 
Odpowiedział spokojnie, jakby to było zupełnie naturalne: 
- On jest chory. 
- Chory? - powtórzył Niemiec. - No to... trzeba go zostawić. 
Wtedy Andrzej powiedział równie spokojnie, jak poprzednio: 
- Nie. 
W spojrzeniu Niemców malowało się tak wielkie zdumienie, że 
Andrzej postanowił wykorzystać je natychmiast. 
- Nie - powtórzył - Był z nami i zostanie z nami. Póki jest chory, 
będziemy pracować za niego. Wyzdrowieje, popracuje sam. 
Mówił to wszystko spokojnie i stanowczo, jakby chodziło o rzecz 
prostą i dla wszystkich jednakowo zrozumiałą. Choć nerwy miał 
napięte do ostatnich granic, nie było tego widać, a ten jego 
pozorny chłód i stanowczość zaraziły całą grupę. Wyprostowali się, 
patrzyli odważnie, w tym momencie znów gotowi na wszystko. I nie 
wiadomo - upał, zmęczenie, świadomość, że i tak przecież dni czy 
godziny ich są policzone, czy może to ich nagłe zdecydowanie, 
sprawiły, że starszy Niemiec machnął ręką, ten o płaskiej twarzy 
wzruszył ramionami i zabrzmiała komenda: iść. 
Kiedy po krótkim marszu zatrzymali ich przed szpitalem, ktoś 
stojący za Andrzejem zapytał ze zdumieniem: 
- Czyżby chcieli go tutaj zostawić? 
- Bo co? - zapytał Andrzej. - Bo szpital? 
Właśnie szpital. Czerwony Krzyż. Chorzy. Lekarze. Miejsce, gdzie 
kiedyś człowiek czuł się bezpieczny. Kiedyś... Teraz tu też nie 
było azylu. Przed kilkoma dniami leżący tu ludzie nie mieli sił, 
by wstać z łóżek i zejść. Tu śmierć przyszła do nich. Leżeli na 
łóżkach, chwyceni w panicznej ucieczce przy drzwiach, na podłodze, 
na schodach, na parapetach, - tam gdzie ich dopadło. Chorzy, 
lekarze, pielęgniarki. Szpital. Czerwony Krzyż. 
Siwy ciągle jęczał na noszach. Kiedy ten o płaskiej twarzy 
zatrzymał się przy nim, Andrzej znalazł się tam natychmiast także. 
Więc tamten dał spokój i odszedł. 
Poganiano ich do pracy, ale stanęli znowu jacyś bezradni. Kilka 
pięter i te rozrzucone po nich ciała, ludzkie gnijące szczątki. 
- Nie damy z tym rady do wieczora. Każdego brać, znosić na dół, 
nie da rady. 
Mieli rację. Nie dadzą rady. 
- Niech to diabli, jak takie świństwo potrafi boleć! - poskarżył 
się ten z chorym zębem. I dodał: - A może by tak... oknami? 
Wzdrygnęli się. Chłopak jęknął: 
- O Jezu, nie! 
Wszyscy mieli w tej chwili przed oczami ten sam obraz. 
- O Jezu, nie! - powtórzył chłopak. 
- Tak - powiedział Andrzej - to dobry pomysł. Tylko tak możemy to 
zrobić. 
Znowu go nienawidzili, ale musieli przyznać mu rację. Kiedy 
wyrzucili pierwsze ciało, torsji dostali prawie wszyscy. Więc 
Bagażowy wpadł na pomysł, żeby powyrzucać najpierw trochę 
materacy, poduszek i kołder, to trupy nie będą się rozbijać. 
Posłuchali. Zwłoki padały jedne po drugich. Jedni zrzucali je, 
inni ściągali drewno. Stos rósł. Kiedy podpalili, zajął się od 
razu dużym płomieniem. Wystrzelił w górę, a wraz z nim uniosły się 
wyprężone czyjeś ręce. Chłopak zachwiał się i upadł. 
Andrzej rozkazał: 
- Wody z sadzawki. 
Była niedaleko, w szpitalnym ogrodzie. Zmętniała i nieruchoma... 
Zwieszały się nad nią gałęzie drzew tak samo spokojnie i cicho, 
jakby kilka dni temu ani dziś nic się tu nie stało... 
Stos dopalał się prawie, kiedy Niemcy zaczęli wzywać Andrzeja. Ich 
głosy nagle ochrypłe i bardziej podniesione niż zwykle 
niedwuznacznie wskazywały, że są pijani. Andrzej - ociągając się - 
ruszył w ich stronę. Ktoś z grupy powiedział: 
- Nogi mi się poobcierały w tym upale. Mam takie nogi, że jak 
tylko założę trepy bez skarpetek, to zaraz pęcherze robią mi się 
na palcach. A tu tyle dni, wszystkie popękały, jedna rana... 
Ten z bolącym zębem patrzył w ślad za oddalającym się Andrzejem. 
- Nie podoba mi się - powiedział. Policzek mu spuchł, mówił coraz 
bardziej niewyraźnie. - On powinien nam wszystko tłumaczyć, co z 
nimi gada. A on tak... z nimi dużo, a nam potem dwa słowa. Jak z 
łaski... 
Patrzyli. Bagażowy powiedział: 
- Trzeba uważać. Szwaby popili się w sztok, a pijany Niemiec to 
jeszcze gorsze draństwo... 
Chłopiec zapytał: 
- Może być jeszcze gorsze? 
Nikt nie odpowiedział. Stos dopalał się. 
Ten z odparzonymi nogami zdjął buty, z ulgą wyciągnął przed siebie 
obolałe nogi. 
- Wymocz w sadzawce - ktoś poradził. 
- A dadzą? 
W głębi ogrodu ukazała się sylwetka Andrzeja, który przywoływał 
ich ruchem ręki. Chłopiec z Bagażowym porwali nosze z Siwym, ten z 
poranionymi nogami człapał boso na końcu. 
- Jest tu magazyn - powiedział Andrzej. - Niemcy znaleźli spirytus 
i spili się... A ja... 
- Właśnie - podchwycił ten z bolącym zębem. - Co Niemcy chcieli od 
pana? 
- Chcieli mnie poczęstować spirytusem - odpowiedział po chwili 
namysłu. 
- A pan z nimi wypił? 
- Co to ma do rzeczy - wtrącił Bagażowy. - Jest coś w tym 
magazynie? 
- Koszule, mydło, ręczniki... 
- Skarpetki może są? 
- Można zrobić onuce z ręcznika. 
Niemcy śpiewali. 
- Może coś się znajdzie na ten pański ząb... 
Lekarstw nie było. Ale ponieważ znalazły się czyste koszule i 
mydło, mogli przeobrazić się znów w normalnych ludzi. Umyli się, 
przebrali, a kiedy byli już gotowi do wymarszu, ten o płaskiej 
twarzy przedstawił się Andrzejowi. 
- Nazywam się Adolf Fisch, a ty zapamiętaj sobie to nazwisko, bo 
to jest ostatnie nazwisko na ziemi, jakie słyszysz. Wojna jest 
nasza i wszystko jest nasze. Te trupy też są nasze, ja sam je 
fabrykowałem. Więc wszystko, co jest na nich, też jest nasze. Ty 
jesteś trzeźwy człowiek. Więc wytłumacz twoim, o co chodzi. Oni 
ciebie słuchają. I radzę oddawać mnie, nie komu innemu. Mnie! 
Potrafię zapłacić za przyniesienie... Za nieprzyniesienie także. 

Raport nr 12 
Sobota, 12 sierpnia, godz. 22.10 
Powstanie trwa. 
Poprzedniej nocy z 11-12 bm. nadleciały znowu samoloty ze 
zrzutami. Jeden z nich został zestrzelony. 
Potwierdzam meldunek, że cały rejon Woli i Powązek jest w naszych 
rękach. Następne główne uderzenie - jak się dowiedziałem - ma iść 
w kierunku Starego Miasta. 
Przypominam, że nie otrzymałem jeszcze żadnej odpowiedzi na 
pytanie, czy do Warszawy istotnie przedostał się wspomniany przeze 
mnie człowiek narodowości węgierskiej. 
"Ef 42" 

- Dlaczego pan nie śpi? - zapytał Smutny. 
- Nie wiem - odpowiedział Erwin, po czym odwrócił pytanie: - A pan 
dlaczego nie śpi? 
- A ja to wiem - odparł natychmiast Smutny. - Z dwóch powodów: po 
pierwsze muszę pilnować pana. Nie wiem, kim pan jest i dlaczego 
mam pana pilnować, ale taki jest rozkaz. To pierwszy powód. Drugi 
jest ważniejszy. Okulary. Bo to jest tak: rozmawiam z panem, wiem, 
że pan istnieje, nawet potrafiłbym określić, gdzie pan jest. Ale 
jeśli popełniłby pan zbrodnię, byłbym bardzo kiepskim świadkiem, 
mam bowiem niejasne tylko pojęcie, jak pan wygląda. Ale ten 
pierwszy powód jest i tak wtórny drugiemu. Gdybym nie stracił 
okularów, nie byłbym przydatny tylko w charakterze strażnika. 
Głupie to i prawie smutne, pewnie dlatego tak bardzo prawdziwe. 
- Mam prośbę - powiedział Erwin. 
- Słucham. 
- Przy okazji, jeśli będzie można... Zauważyłem, że czytacie 
czasem coś, jakby gazetę. Wydajecie gazetę? 
W ostatnich jego słowach zabrzmiało coś na kształt niedowierzania. 
Smutny zapatrzył się niewidzącymi oczami w rozczerwienioną 
przestrzeń za oknem. 
- Robimy również granaty i produkujemy visy - powiedział. - 
Biuletyn przyniosę panu przy okazji. Bo to zresztą jest na tej 
zasadzie: po przeczytaniu oddaj drugiemu. No więc pan może być tym 
drugim. 
Na ulicy rozległy się szybkie kroki. Smutny uśmiechnął się: 
- Dziewczęta idą czekać na zrzuty - powiedział. 
Erwin nie zrozumiał. 
- ...Na plac Krasińskich. Będą palić ogień, leżeć na kamieniach z 
latarkami... Utopistki. Niech pan lepiej śpi. Ze stratą okularów 
zmienił mi się charakter. Przedtem zawsze byłem bardzo wesoły. 
Erwin położył się, przymknął oczy. Obudził go warkot samolotów i 
niemilknący odgłos artylerii przeciwlotniczej. 
Smutny siedział w oknie. Kiedy Erwin podszedł do niego, chwycił go 
za rękę. 
- No, niech to diabli! Słyszy pan, jak do nich grzeją? Sumienia 
trzeba nie mieć, żeby tak lotników nie szanować. Lotnictwo to 
przecież arystokratyczna broń. 
Warkot samolotów narastał, odbijał się głuchym dudnieniem o dachy 
staromiejskich kamieniczek. Zbliżały się nad cel, zniżyły lot. W 
ich stronę nieprzerwanym strumieniem leciały pociski. 
Zrzuty. 
Niemcy także w jakiś sposób czekali na zrzuty. Bali się broni 
rzucanej w ręce powstańców. Budzili się rano i mówili: "Chwała 
Bogu, jeszcze jedna noc darowana". Tak, to właśnie formułowali. 
Nie wiedzieć dobrze dlaczego, chciał bardzo powiedzieć o tym 
Smutnemu. 
Zniżyły się. Działka przeciwlotnicze rozjazgotały się ze zdwojoną 
siłą. Poderwały. Erwin usłyszał nagle słowa modlitwy. Zapatrzony w 
płomienne niebo Smutny modlił się głośno i wyraźnie, modlił się 
słowami, które były Erwinowi skądś znane: "Matko Boża, Królowo 
Korony Polskiej..." Smutny modlił się, ale Erwin po chwili zgubił 
się i już nie był pewien, czy to jest ta właśnie modlitwa, czy to 
jakieś błaganie Smutnego, wypowiadane coraz żarliwiej, coraz 
głośniej, jakby w obawie, że może nie przebić się przez 
przeraźliwy jazgot karabinów, dział, warkot samolotów, syk ognia i 
nie zostać wysłuchane... Smutny prosił, błagał i zaklinał żarliwie 
i gdzieś na granicy buntu, w skrajnej rozpaczy i równocześnie z 
głęboką nadzieją, że ten jeden jedyny raz zdarzy się cud. Żebrał o 
ten jeden cud. O tę trochę broni. Tłumaczył i wytaczał racje, 
bronił się przed atakami jak szermierz, który jest pewien swojej 
słuszności, ale nie szabli. "Ty, który zawsze stajesz po stronie 
słabszego, weź wagę, połóż na obu szalach ich siłę i nasze 
pragnienie i rozsądź. A nie zwlekaj z sądem, bo ci tutaj z daleka 
przylecieli i daleko mają wrócić. Weź pod uwagę, że jeśli myśmy w 
czymś zawinili, jeśli my nie dość pokornie, nie dość cierpliwie 
dźwigaliśmy krzyż, jaki nam przyszło nieść, to ci, którzy z daleka 
tutaj przylecieli - nie zawinili w niczym. Jedyną przyczyną, że 
znaleźli się tutaj, w tym mieście, któreś przeklął czy ukochał, 
nie wiem - była miłość. Bo niczym innym tego wytłumaczyć się nie 
da. A sam mówiłeś, że są trzy największe cnoty: wiara, nadzieja i 
miłość. A z tych - powiedziałeś - największa jest miłość. Więc 
dorzuć do tej szali, na której ważysz skrupulatnie i dokładnie, tę 
ich miłość, którą od nas zostali zarażeni. Bo jeśliśmy zawinili, 
Ty wiesz najlepiej, w imię czego zawiniliśmy. I nie karz nas za 
to, nie odwracaj się od nas. A gdybyś się nawet chciał odwrócić, 
to zostanie ktoś, z kim zawsze się liczysz. Zostanie i ujmie się 
za nami, jeśli Ty zbyt długo sądzić będziesz. I ten ktoś tak jak 
ja teraz uklęknie przed Tobą, wyciągnie ręce i powie: To kraj, 
którego królową jestem... Więc jeśli mnie nie wysłuchasz, Jej 
przecież nie możesz odmówić... Jej nie odmówisz... Jej nie 
odmówisz..." 
Schrypnięty głos Smutnego przeszedł w jęk. 
Jeden z samolotów, wyraźnie rysujący się na tle czerwonego nieba, 
wywinął nagle koziołka i stanął w obłoku ognia i dymu. Usiłował 
poderwać się jeszcze, wyrównał lot, ale były to tylko rozpaczliwe 
próby. Ciężko, bezradnie zaczął opadać w dół... 
Najpierw rozległ się huk, a potem nowe płomienie podsyciły 
czerwień nieba. 
Siedzieli w oknie, przejęci, wyczerpani oczekiwaniem. Z nocy, 
której pożary odebrały czerń, a odgłosy walki przekreśliły ciszę, 
usiłowali coś zrozumieć, coś wywnioskować. 
Pod oknami rozległ się wreszcie tupot. Ktoś biegł szybko, 
przeskakując zwały gruzów. Dziewczęcy głos, którego Erwin nie 
potrafił z daleka rozpoznać - wołał: 
- Są! Są! Odebraliśmy. Słuchajcie, odebraliśmy zrzuty. 
- Wymodlił pan - szepnął Erwin. 
Smutny spojrzał na niego ze zdumieniem. Nie wiedział, że się 
modlił. 

Rankiem Stef czyścił wręczony mu, wprawdzie nie przez Anię, a 
przez Tadeusza, nowy erkaem, i relacjonował: 
- Zawadził skrzydłem o dom i spadł na Miodową. Dom zaczął się 
fajczyć, ale go ugasili. A z samolotu... 
Machnął ręką, a potem, zupełnie zmieniając temat, zwrócił się do 
Smutnego: 
- Słuchaj, czy mówiłem wam, że trafił do nas na cmentarz Wrona? 
Nie mówiłem? No więc trafił. Wziął się któregoś dnia zupełnie 
znienacka, brał udział w ostatnim natarciu, wycofał się z nami na 
Starówkę i tu znowu gdzieś się podział... Rozumiesz coś z tego? 
- Nie - odpowiedział Smutny. 

Podobnie nie rozumiał tego Michał. Był przekonany, że na cmentarzu 
ich wędrówki dobiegły wreszcie kresu. I teraz stojąc w bramie obok 
Wrony zrzędził: 
- Mówię panu, że to się źle skończy. To się musi źle skończyć. Jak 
człowiek ma karabin jak pan i przyzwoitą kradzioną parabelkę... 
- Więc jednak... 
- ...jak ja, to powinien ustatkować się, doszlusować wreszcie do 
jakiejś grupy, a nie ciągle udawać zagubionego, powinien być na 
swoim miejscu, a nie łazić tu i tam jak jaki złodziej. 
- Już ty mi od złodziei nie wymyślaj. 
- Broń ukraść nie grzech. Grzech tak jak pan szukać, nie wiadomo 
czego. 
Wrona sam miał chwilami nieodparte wrażenie, że istotnie nie 
wiadomo, czego szuka. 
- Kumpla tam sobie znalazłem... - narzekał dalej Michał - pan tam 
znalazł znajomych, dlaczego właściwie znowu daliśmy nogę? 
Wrona frasobliwie przesunął ręką po włosach. Mówiąc szczerze sam 
był trochę w strachu. Bał się co prawda nie tego, o czym mówił 
Michał. Bał się, że nie zdoła wymyślić dostatecznie barwnej i 
obfitującej w bohaterskie przygody historii, którą by gotowa była 
aprobować Halina. "Muszę mieć dla niej coś takiego w zanadrzu - 
myślał. - Inaczej przepadnę." 
- Chciałbym wiedzieć - Michał niecierpliwił się - bardzo nawet 
chciałbym wiedzieć, co pan ma zamiar dalej robić. 
Wrona miał ochotę odpowiedzieć, że sam chciałby to wiedzieć, ale 
uznał, że lepiej się do tego nie przyznawać. Odburknął więc tylko: 
- Moja rzecz, co mam zamiar robić. A jak ci się nie podoba, to idź 
swoją drogą. 
- Figę z makiem - roześmiał się Michał. - Zostanę choćby z 
ciekawości, co z tego wszystkiego będzie. 
Usłyszeli krzyki. Michał wyjrzał i po chwili zaczął gwałtownie 
dawać Wronie znaki. 
- Niech się pan nie boi, niech pan się pospieszy. Tankietkę 
zdobyli. 
Ulicą sunęła tankietka. Przez narastający z każdą minutą tłum 
ludzi Wrona zobaczył ją w całej okazałości, z trzema harcerzami, z 
których jeden trzymał biało-czerwoną flagę. Tankietka sunęła 
powoli naprzód, a ludzie tłoczyli się, by znaleźć się jak 
najbliżej, dotknąć, pogłaskać. A ci, co nie zdołali się docisnąć, 
całowali się i wiwatowali. 
- O rwa mać! - zachłysnął się Michał. - Widzi pan, co zdobyli. 
Koło Wrony ktoś przebiegł, popchnął go i zażądał: 
- Pan pomoże. 
Chłopak z kamerą w garści usiłował wdrapać się na mur, a że mur 
był wysoki, zsuwał się z niego raz po raz; dopiero kiedy Wrona 
energicznym pchnięciem podrzucił go do góry - wylądował na 
wierzchu. Zawarczała kamera. 
Michał zadarł głowę i teraz uwaga jego była wiernie podzielona 
między posuwającą się tankietkę z harcerzami a chłopca filmującego 
jej triumfalny wjazd w ulice Starówki. 
- Podjechała do naszej barykady - informował Wronę jakiś harcerz. 
- Ci na górze to nasi. Ten w środku, z flagą mój kumpel. To jest 
coś, nie? 
- Hej, mały - krzyknął do Michała z wysokości muru chudy filmowiec 
- przeciskaj się przez ludzi tak, jakbyś za wszelką cenę chciał 
się dopchać do tego czołgu... 
Michałowi nie trzeba było dwa razy tego powtarzać. Kiwnął na 
Wronę: "Pan idzie", i puścił w ruch łokcie. Zdołał jednak odrzucić 
na boki jedynie najbliżej stojących, kiedy nagle tankietka 
zatrzymała się, stanęła w poprzek ulicy, eksplodowała. Rozległ się 
huk, ziemia zadrżała jak podczas trzęsienia. 
Pierwszy ocknął się Wrona. Uniósł z dużym trudem głowę i pierwszą 
rzeczą, jaką zobaczył, był chudy chłopak z kamerą, który widać 
spadł czy może zeskoczył z muru i teraz uwijał się jak w gorączce 
między tymi, którzy niedawno jeszcze rzucali się sobie w ramiona i 
wiwatowali na cześć zdobytego czołgu, a teraz leżeli pokotem, 
nieruchomi albo ledwo zdolni do jakiegoś życia. Tankietka nie 
istniała: zmieniła się w tysiące małych, rażących kawałków, które 
spełniły swoją powinność i leżały - podobnie jak ludzie - martwe i 
zupełnie już niepotrzebne. 
Wrona spojrzał w górę, ale i tam, w czyimś wybitym oknie, zobaczył 
ludzkie szczątki, które siła wybuchu wrzuciła aż tam. Zamknął więc 
oczy i powiedział: 
- Mam dość. 

Raport nr 13 
Niedziela, 13 sierpnia, godz. 21.35 
Powstanie trwa. 
W nocy znów nadleciały samoloty. Każdy ich zrzut przedłuża tę 
walkę, choć "S-2" twierdzi, że nie mogą stanowić istotnego 
niebezpieczeństwa. Lot do Polski i z powrotem trwa 12-13 godzin, 
zaś samoloty typu Halifax posiadają teoretyczny zasięg 13 i pół 
godziny lotu. Ponieważ samoloty te - jak się definitywnie okazało 
- nie mają możliwości lądowania gdziekolwiek, więc też oba te loty 
(tu i z powrotem), muszą pokonywać bez przerwy. 

Spojrzał na zegarek, podpisał szybko "Ef 42" i zszedł na dół. 
Zamknął za sobą drzwi i usiadł przy stole. Byli już we czwórkę. 
Wszyscy. 
- Czy wiadomo coś o posiłkach? - zaczął jak zwykle Heinzelmann. 
- Tak - odpowiedział Schmuland - przystąpiliśmy do walki o Stare 
Miasto. Posiłki mamy obiecane: prawie drugie tyle, co już jest w 
walce. 
- Kiedy? - zapytał Köhler. 
Schmuland rozłożył ręce. Rudi Lorenz wyciągnął notatki. 
- Według aktualnych meldunków - powiedział - w naszych rękach są 
wreszcie Stawki... 
- Póki ich znowu nie odbiją - bąknął Heizzelmann. 
- ... Ale bandy mają na swoim koncie udany wypad na teren getta, 
gdzie zabito kilku naszych żołnierzy i uwolniono dziesięciu Żydów. 
W Śródmieściu - udany wypad na Frontleitstelle, też kilku naszych 
żołnierzy zabitych. Natarcie nasze na Mokotów odparto. 
- Zdobycie Stawek - wtrącił Köhler - było stosunkowo proste. 
Wydaje mi się, że zdobędziemy wszystkie luźno zabudowane okolice 
Starego Miasta dość szybko. Natomiast w ciasnocie samego Starego 
Miasta zaczniemy się wzajemnie dusić. I że istotniejsze będzie 
niszczenie ogniem artyleryjskim wnętrza dzielnicy niż bezpośrednia 
frontowa walka na jej krańcach. Poza tym doszły pewne głosy, że 
bandyci wykorzystują dla łączności sieć kanałów miejskich. 
- Co? - zapytał Heinzelmann. W jego głosie zdumienie walczyło ze 
wstrętem. 
- Sieć kanałów miejskich - powtórzył cierpliwie Köhler. 
Trzej pozostali nie wykazali większego zainteresowania. Podano 
kawę i temat zdawał się pójść w zapomnienie. Schmuland wyjął z 
portfela niewielką fotografię i podał ją siedzącemu obok 
Heinzelmannowi: 
- Czy znany ci jest może ten człowiek? 
- Nie - odpowiedział zdecydowanie Heinzelmann. 
- A panu:? 
Köhler wziął zdjęcie, przyjrzał mu się uważnie i oddał ze słowami: 
- Nie, nie znam tego człowieka. 
- A ty? 
Rudi wziął fotografię. Było to niewielkie zdjęcie do legitymacji, 
przedstawiające młodego mężczyznę o dużych, nieco melancholijnych 
oczach. W twarzy nieznajomego, w którą Rudi się wpatrywał, coś go 
zaniepokoiło. Nie umiał tego nazwać. Przez moment wydawało mu się, 
że chyba gdzieś musiał tę twarz widzieć. Nie mógł sobie jednak 
przypomnieć. 
- Nie - odpowiedział na wszelki wypadek. - Nie sądzę, abym znał 
tego człowieka. A kto to jest? 
Schmuland położył zdjęcie przed sobą. 
- Przyjechał do Warszawy najprawdopodobniej pierwszego sierpnia. 
Przez kilka dni przebywał w jednym z domów na Woli u przypadkowych 
ludzi. Stamtąd zabrał go oddział Goltza. Miał papiery wydane w 
Berlinie. Wyjaśnienia Goltza dlaczego trzymał go przez kilka dni 
przy sobie, zamiast natychmiast przysłać tu do nas, są wysoce 
nieprzekonujące. Goltz twierdzi, że tamtemu się nie spieszyło. 
Twierdzi, że ciągle mieli nadzieję, że walki skończą się za kilka 
godzin. Faktem jest, że w dniu 10 sierpnia człowiek ten 
najprawdopodobniej uwolnił zatrzymaną łączniczkę i przedostał się 
z nią na stronę band. Występuje pod nazwiskiem Gemesi. Erwin 
Gemesi. 
- Węgier? 
- Nazwisko ma węgierskie. Wiadomo nam, że przyjechał tu w jakimś 
ściśle określonym celu. 
- Jak ważnym? - chciał uściślenia Heinzelmann. 
- Na tyle - odpowiedział Schmuland - że należy zrobić wszystko, 
aby jak najszybciej do niego dotrzeć. 
Zapadło milczenie. Manfred Köhler charakterystycznym dla siebie 
ruchem przebiegł palcami po krawędzi stołu. Rudi Lorenz wyczuł w 
nim znów to dziwne, ogromne napięcie. 
- Klaus Geber - powiedział nagle Heinzelmann. 
- Nie zna polskiego - zaoponował Lorenz. 
Wywołało to na twarzy Heinzelmanna szczególnego rodzaju uśmiech: 
- Mówi po polsku znakomicie - powiedział. 
Spojrzeli na siebie. Köhler kiwnął potakująco głową: 
- Uważam, że to jest pomysł. 
- A ja uważam - powiedział znienacka Schmuland - że to jest 
posłanie młodego i zdolnego członka SS na pewną śmierć. Jeśli nie 
z rąk bandytów, to z naszych. Nie możemy dać mu nic oprócz zdjęcia 
rzekomego Erwina Gemesi i błogosławieństwa na drogę, tudzież kilku 
dobrych rad. Wolałbym kogoś innego. 
- A Geber - odpowiedział na to Heinzelmann - skorzysta z naszych 
dobrych rad i błogosławieństwa oraz z rzekomym czy prawdziwym 
Erwinem Gemesi do nas wróci, a przy okazji wyjaśnią się te pańskie 
kanały. 
- Bzdury - mruknął Lorenz. 
Köhler nie podjął zaczepki, może nawet jej nie usłyszał. Był 
całkowicie pochłonięty sprawą, czy Klaus Geber zostanie poświęcony 
dla tajemniczej sprawy Erwina Gemesi. 

Smutny dotrzymał obietnicy i Erwin siedział nad "Biuletynem 
Informacyjnym". Przeczytał go już raz od początku, od tytułu, 
wiadomości, że jest to wydanie codzienne "Warszawa, czwartek 10 
sierpnia 1944, rok 6 nr 47-255" do ostatniego artykułu pt. "Hołd 
Powstania bohaterom Polski Podziemnej", a teraz rozpoczął lekturę 
jeszcze raz od początku. Czytał: "Żołnierz i cywil". "Gdy 
powstanie wybuchło, sprawa żołnierze i cywile nie istniała. Rzecz 
oczywista, samo powstanie było dziełem żołnierzy AK. Ale żołnierz 
ten, przed chwilą wyłoniony z konspiracji, był - właściwie mówiąc 
- żołnierzem-cywilem. Równocześnie warszawscy cywile, to znaczy 
ludzie stojący poza szeregami konspiracyjnymi AK, od pierwszych 
chwil walki duszą i współdziałaniem całkowicie zespolili się ze 
zbrojnym wysiłkiem powstania. Różnice między żołnierzem-cywilem a 
cywilem-żołnierzem były znikome". 
Poczuł na sobie czyjś wzrok i podniósł głowę. Przy drzwiach stała 
Halina. Od czasu kiedy zastrzelił dwóch Niemców i odbył z nią tę 
przedziwną wędrówkę po dachach, nie zamienili jeszcze ze sobą 
słowa. Halina przychodziła tutaj czasem, wiedział już, że to był 
jej dawny oddział, z którego teraz została zabrana; czuł na sobie 
jej wzrok, jakiś wyczekujący, choć to przecież nie on powinien był 
powiedzieć to pierwsze słowo, do niej należało chociaż zwykłe 
"dziękuję", jako że bądź co bądź zawdzięczała mu życie. "Widać - 
myślał z goryczą - bardzo trudno tu o pewne słowa. Ja także go nie 
powiedziałem, choć nie moja w tym była wina." Dziewczyna postała w 
milczeniu i nie zdejmując wzroku z twarzy Erwina zapytała 
Smutnego: 
- Czy Janek jest na barykadzie? - i dodała zaraz: - Idę do "Złotej 
Papugi". Jak zdąży, niech mi podrzuci list do ciotki czy kogo tam 
chce. 
Odwróciła się, potem obejrzała się jeszcze raz, jak robiła to 
zawsze. Erwin znał dobrze te jej ostatnie, dodatkowe niejako 
spojrzenia. 
Kiedy wyszła, powrócił do lektury. Czytał: "Nalot łapie mnie na 
Grzybowskiej. Chronię się do jednej z bram przejściowych na pl. 
Grzybowskim. Ciekaw jestem, jak tu żyją ludzie pod ustawicznym 
ogniem z PAST-y. Schodzę do schronu. Miła niespodzianka: 
kilkadziesiąt osób skupia się wokół młodej kobiety, czytającej 
głośno Biuletyn. W przerwie przedstawiam się jej i proszę o 
wywiad. 
- Schron nasz - mówi - nazywamy pensjonatem. Każdy ma tu własne 
miejsce i zmieniać go nie wolno. Tu właśnie wisi regulamin. Każdy 
ma prawo raz na zawsze znieść tu część najpotrzebniejszych rzeczy, 
których pilnują dyżurni schronowi. Tobołów w czasie nalotów znosić 
nie pozwalamy. Mamy tu kuchenkę elektryczną, zapasy wody, żywność 
i apteczkę. Doktor i dwie sanitariuszki na miejscu. Kilkanaście 
kilofów i latarek rozmieszczono osobno co kilka metrów, aby w 
razie nieszczęścia zawsze część z nich była dostępna..." 

A w dowództwie Maja wystukiwała na maszynie kolejny meldunek: 

"Nieprzyjaciel dąży uparcie do zlikwidowania rejonu walki Stare 
Miasto. Dziś główny wysiłek nieprzyjaciela w dalszym ciągu na ten 
rejon. Po silnym przygotowaniu artyleryjskim i moździerzy od godz. 
10.00 wyruszały kolejne uderzenia. Uporczywe i zacięte walki. 
Barykada na Tłomackiem wskutek podpalenia domów z obu stron i 
nawały ogniowej opuszczona. Na innych kierunkach przeciwuderzano i 
dotąd obroniono wczorajszy stan posiadania. Przez dwa ostatnie dni 
w tym rejonie zniszczono 9 czołgów". 

Pisała jeszcze zlecenie natychmiastowego ogłoszenia rozkazu w 
prasie powstańczej: 

"Walka w Warszawie przedłuża się. Prowadzona jest przeciw wielkiej 
przewadze nieprzyjaciela. Położenie wymaga niezwłocznego marszu na 
pomoc stolicy. Nakazuje skierować natychmiast najbardziej 
pospiesznymi marszami wszystkie rozporządzalne dobrze uzbrojone 
jednostki z zadaniem bicia sił nieprzyjaciela, znajdujących się na 
peryferiach i przedmieściach miasta, i wkroczenia do walki 
wewnątrz miasta". 

Na maszynę posypał się tynk. Maja zdmuchnęła go. Jeremi wszedł, 
klnąc: 
- Szlag by to trafił! Drugi talerz zupy diabli Wzięli. Nie 
widziałaś Haliny? 
- Widziałam. 
Zauważył, że płakała. Miała czerwone, zapuchnięte oczy. Zapytał: 
- Kto? 
- Brat - chlipnęła - na tej barykadzie na Tłomackiem. 
Domem zatrzęsło znowu. Chlipanie Mai przeszło w szloch, na który 
nikt nie zwracał uwagi. Halina weszła, otrzepując się z tynku. 
Jeremi zapytał natychmiast: 
- Lecimy gdzieś? 
Nawet nie miała siły się z nim kłócić. Chce, niech idzie. Kiwnęła 
w milczeniu głową. Zarzucił na ramię kamerę. 
Przy włazie do kanału sprawdzili im przepustki. Pouczyli, żeby 
uważać na znaki. Halina ruszyła pierwsza. Usłyszała za sobą: 
- Jednego, czego nie lubię rzeczywiście, to chodzenia w gównie. 
Kilka kroków pochyło, sucho, potem pod nogami zachlupotało. Jeremi 
widział przed sobą jasne, splątane włosy Haliny. Szedł za nią 
ciężko, z trudem posuwając nogi w opornej gęstej mazi. Zastanawiał 
się, czy Niemcy wiedzą o tych ich drogach porozumienia, a jeśli 
tak, to jakie środki podejmą, żeby im i tę ostatnią szansę 
odebrać. 
- Halina. 
- Czego? 
- Nic. Chciałbym przestać myśleć. 
- Każdy by chciał. 
Szli. Było cicho. Tylko ten chlupot wody. Nie wody. Mazi. Jeremi 
potknął się. Pod nogami poczuł jakieś nierówności. Buty rozmiękły 
i szło się zupełnie jak boso. 
- Halina. 
- Co? 
- Odezwij się! 
Odezwała się dopiero po upływie kilkunastu minut: 
- Uważaj, teraz będzie silny prąd. Trzymaj się, bo cię zmyje do 
Wisły. 
- Pewnie byś się zapłakała z żalu. 
- Jasne. 
Szum wody narastał. Jeremi objął ciasno kamerę. Ciecz szorowała z 
ogromną siłą. Oczy piekły. Kamera ciążyła. Ręce bolały. Przeszli. 
Korytarz zwęził się wyraźnie, stał się niski. Musieli się teraz 
mocno pochylić. Założył ręce z kamerą na kark. Posuwanie się było 
teraz znacznie trudniejsze. 
- Halina! 
- Cicho, tu zaraz nad nami są Niemcy. Lubią wrzucać do środka 
różne rzeczy. 
- Na przykład gazy duszące? 
- Właśnie. Albo benzynę. 
- i podpalać? Cicho. 
Nie było tym razem ani gazów, ani benzyny. Szli coraz wolniej, z 
coraz większym wysiłkiem. Halina kaszlała. Jeremi zapytał: 
- A my stąd kiedyś wyjdziemy? 
Nie odpowiedziała. Widział, że brakuje już jej sił. Sam bał się, 
że jeszcze chwila, a napięte nerwy odmówią mu posłuszeństwa. 
- Halina! 
Nie odezwała się. 
- Halina, ja muszę coś mówić! 
Milczenie. Był pochłonięty bez reszty jedną myślą: że nigdy już 
stąd nie wyjdą. Zaczął mówić. Z początku wolno: 
"Wrócę, rzemieślnik skamieniały, pod dach rozległy jasnych 
pogód..." - Urwał. Maź chlupotała. Chwilę szli w milczeniu. 
Ciemno. Duszno. 
I szybciej: 
"...I dawne będą wzrok obracać - niezdarne słupy pełne burzy..." 
Halina, wiesz, ja znałem tego autora. Zginął zaraz na początku... 
Szła coraz wolniej. Wlokła się. 
"...I te, których nie tknęła praca..." - Ze zdumieniem stwierdził, 
że ma głos zupełnie ochrypnięty. 
"...jak uśmiech niewidzialnej róży..." 
- Oddech! - dobiegło z przodu. Halina odwróciła głowę i 
powiedziała z pretensją, za którą miał ją ochotę uściskać. - "Jak 
oddech niewidzialnej róży." I błagam cię, przestań tu mówić o 
różach. 
Kiedy po pewnym czasie mrok zaczął rzednąć, a wreszcie zamajaczyło 
przed nimi jakieś nikłe światełko, Halinie jakby przybyło sił. 
- No, już - powiedziała z ulgą. 
Jeremi prawie w to nie wierzył. 
A jednak wyszli i był wolny świat. Był dzień i było słońce, domy 
i ludzie. A w oknach były szyby. Jeremi stał mokry, oblepiony 
mazią, ogłupiały. Żołnierz strzegący włazu wołał: "Przepustka", a 
Jeremi odpowiedział mu: "Popatrz pan, można zapomnieć, jak wygląda 
świat". 
Ruszyli do "Złotej Papugi" i pierwszą osobą, jaką tam spotkali, 
była oczywiście Józiowa. 
Wtoczyła się do kawiarni zamienionej na szpital, gruba, czerwona i 
spocona. Na widok Haliny przetarła twarz fartuchem i rozjaśniła 
się. 
- A co? Znalazłaś ją już? Dzieciak regularnie usycha z tęsknoty. 
"Dzieciak", uczepiony wiecznie jej spódnicy wlepił w Halinę 
wyczekujące spojrzenie. Powiedziała: 
- Właśnie tam idę. 
- O Jezu! - osłabła nagle Józiowa. Opadła na najbliżej stojący 
stołek. - Nie wiem wprawdzie, co ona tam wymyśliła, bo wszystkiego 
się po niej można spodziewać, ale w każdym razie, jak ją 
zobaczysz... 
- Poszukam jej. 
- Nie przerywaj: Jak ją zobaczysz, to powiedz, że czekamy. 
Powtórz. 
- No tak, że czekacie. 
Józiowa podeszła bliżej. 
- Brońcia tu niedawno ściągnęła. Nowe buty ma dla Jędrka... - i po 
chwili. - Coś tak nagle stanęła? 
Halina chciała powiedzieć, że im się spieszy i że nie skorzystają 
z gościny, ale uznała, że Józiowej nie da się oszukać. Lepiej 
zresztą powiedzieć jej niż samej Brońci. 
- Jędrek jest ranny. 
- Żyje? 
- Jeszcze żyje. 
Józiowa kiwnęła głową. Z zaplecza wyjrzała Wanda. 
- Jak to, nie masz listu? - nie dowierzała. - Dlaczego właściwie 
nie masz listu? Ciociu - zwróciła się do pani Wysockiej, a Halina 
pomyślała sennie: "Biedny Janek, nie wykręci się z tego 
małżeństwa". - Ciociu - powtórzyła Wanda - to niemożliwe, żeby 
Janek do nas nie napisał. 
Halina usiadła. Ogarnął ją nagły spokój: Śródmieście wydawało się 
ciche i prawie nudne. Poprosiła Jeremiego: 
- Wytłumacz im. 
Wzrok Jeremiego mówił wyraźnie, że nie pojmą. "Droga moja - mówiły 
jego oczy - nigdy nie będą istnieć dostatecznie mocne argumenty, 
które by tłumaczyły brak listu temu, kto czeka..." Głośno 
powiedział: 
- Janek żyje, nie jest ranny, ale był na barykadzie i nie miał 
czasu. 
- Nawet na dwa słowa? 
- Uspokój się, Wanda - upomniała pani Wysocka. 
W drzwiach ukazała się twarz starszego pana w okularach. Był w 
białym fartuchu, trzymał gumowe rękawice. 
- Proszę kogoś do pomocy. Dwóch rannych przywieźli. 
Pani Wysocka poderwała się. Z sąsiedniej salki dobiegł czyjś 
krzyk. Drzwi znowu otworzyły się i Brońcia na widok Haliny 
wyciągnęła w jej stronę jakieś buty. 
- Nowe - mówiła nieśmiało. - Kupiłam mu specjalnie, a on poszedł w 
takich niewygodnych... Pani teraz wraca do niego? 
- Jeszcze nie - odpowiedziała Halina. - Wstąpię. 
Przymknęła oczy. Chciało jej się spać. 
Przy jedzeniu towarzyszył im jakiś młody, nie znany Halinie 
powstaniec. Ciągle tu w "Złotej Papudze" dostawał jeść każdy, kto 
był głodny; znajdował miejsce, kto był bez dachu nad głową, i nikt 
nie pytał, kim jest i dlaczego tu się znalazł. Nie pytała więc i 
Halina. Siedzieli, jedli zupę, człowiek był wyraźnie bez apetytu. 
Jeremi opowiadał o zdobytej tankietce, która niosła w sobie 
śmierć, a jemu udało się to sfilmować. Człowiek wspomniał o 
pędzeniu ludzi przed czołgami. 
- Na Świętokrzyskiej - przerwał mu Jeremi. - Żałowałem wtedy, że 
nie mam kolorowego filmu. Niemcy pookrywali głowy kraciastymi 
chustami, szli obok czołgu, z boków puścili ludzi i kazali im 
krzyczeć, żeby powstańcy nie strzelali. Ludzie posuwali się coraz 
dalej i dalej, aż w końcu ustawili się tak, że nasi mogli 
ostrzeliwać czołg. I pod osłoną tego ognia udało im się dotrzeć do 
zakrętu i nawiać. 
Halina dalej walczyła z sennością i zmęczeniem, które narastało z 
dnia na dzień. Nie było to tylko zmęczenie fizyczne spowodowane 
przez głód, niewygody, ciągły brak snu; przejścia ostatnich dni 
poderwały w niej wiarę w jej szczęśliwą gwiazdę. Przez wszystkie 
lata okupacji z różnych tarapatów udawało jej się wyjść cało i 
szczęśliwie, choć wszystko zdawało się temu przeczyć. Od kilku dni 
przestała w to wierzyć. Bała się przyznać sama przed sobą, ale 
chwilami wydawało jej się, że niewielu będzie takich, którzy 
ocaleją i którzy będą mogli opowiadać, jakie to było ich 
sierpniowe warszawskie powstanie... 
Usłyszała nagle słowo "kanały". Z wysiłkiem podniosła głowę i 
usiłowała zebrać myśli. Nieznajomy pytał: 
- Kanałami na Starówkę? 
Odpowiedziała opryskliwie: 
- No, kanałami: bo co? 
Nie podobał jej się ten człowiek, tak jak nie podobał jej się od 
kilku dni cały świat. Z półsnu, w jaki znów poczęła zapadać, 
dobiegł do niej głos Wandy: 
- Bo pan chciałby dostać się na Starówkę. 
- Po diabła? - zapytała uprzejmie. - Tu jest raj, urlop i 
wypoczynek. Niech siedzi tutaj i będzie zadowolony, że ma spokój. 
- A jeśli nie chcę mieć spokoju? - zapytał zaczepnie. 
- No to niech się pan postara o przepustkę i przejdzie. Co mnie to 
zresztą obchodzi, mam własne sprawy. 
Wstała i skinęła na Jeremiego. Kiedy wychodzili, usłyszała, jak 
Wanda tłumaczyła nieznajomemu, że trzeba jej, Halinie, wybaczyć, 
bo nigdy nie grzeszyła uprzejmością, a teraz ma niełatwe sprawy na 
głowie. Tłumaczyła tak żarliwie, bo człowiek był niewątpliwie 
przystojny, a Wanda zawsze była na to wrażliwa. Aby więc 
potwierdzić złą opinię o sobie, Halina trzasnęła drzwiami i - 
jakby jej to ulżyło - zapomniała o nieznajomym. 
Po kilkunastu minutach milczącego marszu znowu znaleźli się przed 
włazem. Halina wykrzywiła się, w żołądku coś jej niebezpiecznie 
zabulgotało. Obejrzała się na Jeremiego. Jego chuda twarz 
wyciągnęła się natychmiast w uśmiechu. Pokazała mu język. Weszli: 
Brnąc przez grząską maź myślała o Erwinie. Miała do niego jakiś 
nieokreślony żal. Uratował ją, to prawda. Ale równie prawdziwe 
były te niemieckie dokumenty. Dlaczego nic nie chciał powiedzieć? 
Kim był? Dlaczego ją uratował? Dlaczego wreszcie wpatruje się w 
nich, jakby każdej twarzy chciał się na pamięć nauczyć? Nie stara 
się uciec, nie zadaje pytań i cierpliwie dzieli ich los. 
Kiedy dobrnęli wreszcie do wyjścia, miała nogi ciężkie jak z 
ołowiu. Piekły ją oczy, męczyły mdłości, bolała głowa. Ktoś 
litościwy wylał na nią kubeł wody i poczuła się nieco lepiej. 
Powiedziała Jeremiemu, że najpierw pójdą do komendanta Mokotowa, a 
potem poszukają Kawki. 
- Kogo? - zapytał. 
- Tej dziewczyny od Józiowej. 
- A jakże ty ją znajdziesz w całej dzielnicy? 
Zamyśliła się. 
- Nie wiem... Trzeba chyba pytać, czy gdzieś nie wydarzyło się coś 
dziwnego. Bo jeśli tak, to są duże szanse, że tam właśnie ją 
znajdziemy. 

A Kawka szła w kwiecistej sukience z przewieszonym przez ramię 
pistoletem, potrząsając trzymaną w ręku gazetą. Widziała go już z 
daleka, jak siedział na progu, chudy, ciągle bardzo blady, mimo że 
od kilku dni był niemal bez przerwy na powietrzu. Wiedziała, że 
przyjmie ją jak zawsze, tym swoim martwym, pozornie nic nie 
mówiącym wyrazem twarzy. Szła szybko, jej drewniane buty stukały 
miarowo o płyty chodnika. Kiedy podeszła, ociągając się, zrobił 
jej miejsce. Usiadła obok, podała mu "Biuletyn". Odsunął. 
Zapytała: 
- Czytać chyba umiesz? 
- Umiem. 
- Więc przeczytaj. 
- Nie ciekawym. 
- No to ja ci przeczytam. 
"Wojskowy Sąd Specjalny Okręgu Warszawskiego skazał w dniu 
11.8.1944 r. strzelca AK Z.M. pseud. "Wola", ur. dnia 23.4. 1923 
r. na karę śmierci za to, że w czasie pożaru domu przy ul. 
Królewskiej 27/29, pełniąc przy tych domach wartę, dopuścił się 
rabunku." 
Podniosła głowę. Siedział sztywno wyprostowany, patrzył przed 
siebie i milczał. Złożyła "Biuletyn". 
- Nie mam kieszeni. Schowaj ty - zaproponowała. 
Nie drgnął. 
Podniosła głos: 
- Schowaj, jak cię proszę. I nie zniszcz, bo trzeba oddać. 
Schował, a kiedy przestała mieć nadzieję, że podejmie temat, 
odezwał się nagle: 
- Nie jesteśmy żołnierzami AK. 
Mało nie zachłysnęła się z radości. 
- Rozróżniać w tej chwili - żołnierz: cywil, cywil: żołnierz! Nie 
każdy by się tego podjął. Dobrze, że chociaż ty to wiesz na pewno. 
Wstała. Chciał coś jeszcze powiedzieć, ale szybko odeszła. 
Agat przyjął ją ze zwykłym: 
- Gdzie ty się bez przerwy włóczysz?! 
- Zamówiłam dla nich kombinezony - odpowiedziała natychmiast. 
- Że co proszę? 
- Dla ciebie też. Bardzo dobre. Jak się wszyscy w nie wystroimy, 
będziemy wyglądać jak prawdziwe wojsko. Niemcy dostaną szału. No i 
dla mnie. Wreszcie będę wyglądała jak człowiek. 
Bo kiedy po raz pierwszy zjawiła się u dowódcy odcinka w tej 
swojej kwiecistej sukience, z przewieszonym empi na ramieniu - 
sięgnął po tę jej broń. Cofnęła się błyskawicznie, wyciągając 
pistolet przed siebie; on oparł się o lufę. Wtedy usłyszała za 
sobą krótki chichot Wydry. 
Trzymając go na tej wyciągniętej lufie, zameldowała: 
- Przyprowadziłam sześciu ludzi od porucznika Agata. 
- Uzbrojeni? 
- Nie. 
- Takich mam na kopy. 
Nic go nie obchodzili, obchodziło go jedynie jej empi. 
Pieszczotliwie objął palcami lufę: 
- A to czyje? 
Zirytowała się: 
- O kieckę też pan zapyta, czy moja? 
Szóstkę zagoniono do umocnienia barykady, a ona stała się 
przedmiotem pokpiwań. Tak było do południa. W południe Niemcy 
ruszyli do natarcia, a Kawka zajęła pozycję w oknie na pierwszym 
piętrze. No i przestali żartować. 
Bała się, że jej ludzie uciekną przez ten czas. Zostali jednak, 
wrócili razem z nią, na drugi dzień poszli znowu. Być może 
przywykli do strażników i musieli mieć czas, żeby się ocknąć. 
Ocknęli się po dwóch dniach. 
Czuła już od rana, że coś w nich dojrzewa. Dlatego, kiedy - jak 
normalnie - zjawiła się z nimi na posterunku, odwołała dowódcę na 
bok. "Bo właściwie - tłumaczyła - to jest jakoś tak, jakbym wzięła 
ich do niewoli i oni dzisiaj będą chcieli nawiać." Nie bardzo mógł 
pojąć, więc opowiedziała mu o spotkaniu w futrzarskim sklepie. 
"Jak to - zapytał. - I naprawdę zabiłaś tego faceta?" 
- Trochę się boję - zasępiła się - że mi tego nie darują. 
Zwłaszcza Blady. 
Kiedy więc w pewnej chwili najpierw Blady, a za nim kolejno: 
Brylant, Piękny Maciuś, Wydra, Antek i Łysy Pijak zsunęli się 
cichcem na parter, a stamtąd tylnym wyjściem do ogrodu, zastąpił 
im drogę porucznik Anatolek: 
- A panowie dokąd? Tu przejścia nie ma. 
Uznali więc, że muszą rozmówić się z Kawką. 
Parlamentariuszem został wybrany Piękny Maciuś. 
- Bo tak po prawdzie chcieliśmy wiedzieć, dlaczego mamy chodzić na 
barykadę. Niebezpiecznie i zabić mogą. 
- Jak to na wojnie - odpowiedziała pogodnie. 
- A jeśli nas ta wojna nie obchodzi? 
- Wasza sprawa, ale, o ile wiem, mężczyźni tacy jak wy idą do 
wojska w czasie wojny. Przymusowo. 
Wtedy wystąpił Blady. 
- Może nas ta wojna i obchodzi, ale nie chcemy być przy kimś, kto 
nam zabił przyjaciela - twarz-maska nie drgnęła nawet przy tych 
słowach. 
- Rozumiem, i nie mam zamiaru dręczyć was swoją osobą. Jest 
porucznik Agat. Za parę dni wstanie, nie ma swoich ludzi, może 
mieć was. 
Spojrzeli po sobie. Biały kiwnął głową. Zgodzili się. "No tak - 
pomyślała. - Wyrównają rachunek ze mną i z czystym sumieniem pójdą 
wojować pod wodzą Agata. Niech to wszyscy diabli wezmą." 
Nie lubiła tych myśli. Usiadła i uśmiechnęła się do Agata. Minęły 
już te dni, kiedy leżał opuszczony w piwnicy - dziś rozpiera się na 
prawdziwym tapczanie pod atłasową kołdrą, a Ela - córka 
właścicielki mieszkania - dogląda go z poświęceniem. "Boże - 
pomyślała Kawka - co to znaczy być żołnierzem powstania, nawet 
takim, którego załatwił pierwszy celny strzał." 
- Zjesz coś? 
- Jasne - powiedziała wyciągając się w fotelu. - Jak dawno nie 
zdarzyło mi się być w takich warunkach. 
Kiedyś zapytał, w jakich warunkach zdarzało się jej bywać, ale nie 
odpowiedziała. Przestał więc pytać, miał nadzieję, że sama opowie. 
Jak dotychczas, czekał na próżno. 
Drzwi otworzyły się i Ela przyniosła obiad. Za nią wszedł do 
pokoju Anatolek i Agata ogarnęła złość. Jak zawsze na jego widok. 
- Cześć, Kawka - zawołał Anatolek od progu. - Przyniosłem ci z 
Łysym Pijakiem te kombinezony. Ale jak ty się w to wystroisz, to 
nie wiem, czy cię ktoś wewnątrz tego znajdzie. 
Miał lśniące, brązowe włosy, długie jak panna rzęsy i idiotyczny 
dowcip. Agat poprawił się na swoim cholernym tapczanie, usiłując 
stłumić narastającą w nim wściekłość. 
Łysy Pijak zawołał przez okno: 
- Szefowo, kombinezony są. Można rozdać? 
- Sama rozdam. 
- Zjedz spokojnie - poprosił Agat. 
Nigdy nie potrafiła usiedzieć na jednym miejscu. Była niczym żywe 
srebro, z tymi swoimi oczami wielkimi jak kartofle. "Że też 
musiała mieć to dziecko - myślała w Agacie jego mieszczańska 
moralność. - I to w dodatku sześcioletnie..." Kawka zjadła i 
odsunęła talerz. Zanim się zorientowali, już jej nie było. 
Zderzyła się w drzwiach wyjściowych z Bladym. Chciała go wyminąć, 
ale zatrzymał ją. 
- Nie mamy broni - powiedział. 
Przeraziła się, ale rozpoczęła tę grę i nie miała innego wyjścia, 
jak doprowadzić ją do końca. 
- Wiesz, jak jest - przypomniała - jak się nie zdobędzie, to 
się nie ma. 
- A jeślibyśmy zdobyli? 
- na Niemcach? 
- Powiedziałem przecież... zdobyli. 
Spoważniała. 
- Jeślibyście zdobyli, to... 
- Broń nasza? 
- Jasne, wasza. 
Na martwej twarzy ukazało się coś w rodzaju uśmiechu. Zrobiło jej 
się zimno. 
Łysy Pijak zawołał z dołu: 
- Szefowo, ktoś do szefowej! 
Zbiegła. Serdecznie zdumiona wyszła przed dom. Przed sobą 
zobaczyła Halinę. Przez długą chwilę Kawka i Halina patrzyły na 
siebie w milczeniu. Pierwsza odezwała się Kawka: 
- Żyją?... Wszyscy? 
- Mały, Józiowa żyją... w porządku... 
- Tygrys? 
- Nie wiem. Puszcza nie przyszła. 
- A reszta? 
- Tylko Andrzej, wiesz, Andrzej Łempicki... 

Andrzej jednak był ciągle jeszcze potrzebny, więc żył. Tak jak 
wszyscy z specjalnej grupy Verbrennungs Kommando. 
Nocowali ciągle w domu na Sokołowskiej. Nowe koszule niedługo były 
świeże. Już na drugi dzień lepiły się do nich nowe trupy, chodziły 
po nich nowe muchy. Niemcy wyraźnie zmęczeni wiecznie tym samym 
widokiem pili ciągle. Dobrego humoru nie tracił jedynie Adolf 
Fisch. Jego płaska twarz jaśniała uśmiechem, a skórzany woreczek 
przypięty do paska pęczniał coraz bardziej. Przy którymś z 
kolejnych stosów przywołał do siebie Andrzeja. 
- Po co wy się tak spieszycie z tą robotą? - zapytał. - Robota nie 
ucieknie. Nie spieszcie się. Powtórz to im. 
Kuśtykający człowiek z poobcieranymi nogami na widok leżących tu i 
ówdzie walizek z nadzieją w głosie zapytał: 
- Słuchajcie, przecież w którejś muszą być jakieś skarpetki... 
Pozwolą poszukać? 
Zatrzymali się zafrasowani. Bagażowy wyciągnął rękę. 
- W tej - powiedział. - To jest walizka, którą na pewno niósł 
mężczyzna. 
- Aha - zaperzył się chłopak - na wieku masz to pewnie napisane. 
- A żebyś wiedział, że mam. Jakbyś tyle lat co ja nosił ludziom 
walizki, to potrafiłbyś z takich walizek wiele o ludziach 
powiedzieć. Pamiętam, raz przyjechał pociąg, idę, stoją dwie 
walizki na peronie. Podchodzę i aż mnie ręce świerzbią. Już wiem, 
kto je tak pakował i paseczkami obwiązał. Słyszę z daleka: 
"Bagażowy, hej tam, bagażowy". A głos miała skrzeczący jak żaba. 
Buty z prawdziwej skóry, pończochy gazowe jak pajęczyna, kiecka 
ledwo dupę zakrywa, na ramionach futro, lisy z przeproszeniem, 
chociaż to był maj, jak dziś pamiętam, łeb tleniony na rudo, taki 
prawie jak ten lis. "No - myślę - nie będziesz ty się długo 
cieszyła tymi kłakami..." Szwab idzie za nią. 
Biorę te walizki, idę przodem, oni za mną, ona szczebiocze do 
tego szwaba, mizdrzy się, a niemieckiego prawie nie zna. Ohyda. 
Jeszcze tego samego dnia chłopaki jej łeb ogolili... 
- Więc w tej? - upewniał się ten, którego bolały nogi. - Ale ona 
leży koło kobiety. 
- A ja mówię, że niósł mężczyzna. - Bagażowy spojrzał uważnie. - O 
ten - wskazał palcem. - Widzisz, starszy, ubrany przyzwoicie, na 
moje oko adwokat albo inżynier, dokładny, on mógł zapakować... 
- Gdzie adwokat? - któryś zainteresował się nagle. - Ja jestem 
adwokatem, może to znajomy? 
Przepchnął się przez stojących i wpatrywał się w leżącego długo i 
uważnie. 
- Nie wiem - powiedział. - Strasznie to zmienia ludzi. 
- O Jezu. Zmiłujcie się. W którejś walizce muszą chyba być 
skarpetki - niecierpliwił się tamten. 
- Mówię, że w tej. 
- Otworzyć? 
Andrzej zwrócił się do starszego z Niemców: 
- Jeden z naszych ma chore nogi. Czy może poszukać w walizce 
jakichś skarpet? 
- Czego? - zdumiał się Niemiec. 
- Skarpetek - wyjaśnił cierpliwie Andrzej. 
Niemiec w dalszym ciągu zdawał się tego nie rozumieć. Popatrzył na 
Andrzeja i powiedział: 
- W walizce? Skarpetek? Skarpetek? Takich zwyczajnych, na nogi? 
Nie wiedzieć czemu wydało mu się to niezwykle zabawne. Parsknął 
śmiechem, gestem przywołał trzech pozostałych. Zaśmiewając się 
powtórzył żądanie "tych Polaków", że chcą poszukać w walizce 
skarpetek... takich zwyczajnych skarpetek na nogi. 
Trzymali się ze śmiechu za boki, śmieli się prawie do łez. 
Kopnięciem nogi otworzyli jedną z walizek. Wysypały się damskie 
sukienki. Fisch rzucił się do nich. Spośród damskich fatałaszków 
wydobył stanik. Założył go na siebie, wypełnił chustkami i stanął 
przed nimi głaszcząc się po gałganianych piersiach. Płakali ze 
śmiechu. Fisch pogrzebał jeszcze, wydobył spódnicę i z dużym 
trudem ją też władował na siebie. A potem zaczął spacerować wzdłuż 
pobojowiska, kołysać się w biodrach. 
- To nie ta walizka - powiedział półgłosem ten z bolącymi nogami. 
- Otwórz tę moją - poradził chłopak. 
Tamten schylił się, ale w tym samym momencie, kiedy sięgnął do 
walizki, śmiech Niemców urwał się. Człowiek Zamarł w tym 
pochyleniu. Fisch podszedł i kopnął go. Człowiek poleciał przez 
walizkę i upadł prosto w objęcia leżącego inżyniera czy też 
adwokata. Chwilę leżał bojąc się podnieść. Fisch, ciągle w 
wypchanym staniku i spódnicy, stał nie spuszczając z niego oka. I 
kiedy tylko tamten uniósł się na rękach, podszedł i kopnięciem 
przerzucił go na kolejnego trupa. Stanął znowu, czekając. Człowiek 
leżał. Fisch sięgnął po pistolet. Człowiek uniósł się. Kopnięcie. 
Jęk. Czekanie. Ruch po pistolet. Uniesienie. Kopnięcie. Jęk. 
Czekanie. Stojący za Andrzejem adwokat przełknął głośno ślinę. 
Fisch wyciągnął pistolet. Tamten zerwał się, potknął o któregoś 
trupa, przewrócił. Fisch splunął, odwrócił się i znów głaszcząc 
się po wypchanych piersiach wrócił do Niemców. 
Skorzystali z tego i z jakąś niezwykłą zaciętością zabrali się do 
układania stosu. Nie mówili do siebie nic, spieszyli się, jakby 
coś ich poganiało. Stos rósł tak szybko jak nigdy dotąd. Chcieli 
to mieć już za sobą. Trupy, deski, trupy, gałęzie, walizy, znów 
trupy... Fisch, który pozbył się już sztucznych piersi i spódnicy, 
przywołał Andrzeja. Jego małe oczka były jeszcze bardziej zwężone 
niż zwykle. Wycedził przez zęby. 
- Powtórzyłeś im? 
- Tak. 
- Co powtórzyłeś? 
- Żeby się nie spieszyć. 
- A wy co robicie? 
- Czy pracujemy za szybko? - zapytał Andrzej. 
Otrzymał za to policzek. 
- Zamiast odpowiedzi - wyjaśnił Fisch. 
Siwy jęczał. Jego nieprzerwany jęk świdrował w uszach. Idąc w 
stronę gotowego już stosu, Andrzej zastanawiał się, czy - gdyby 
przeżył - zniknie kiedyś ten trupi zapach, którym był 
przesiąknięty. 
- Niedobrze - powiedział któryś. 
- Coś się stanie - dodał inny. - On się musi wyżyć do końca. 
Bagażowy chlusnął benzyną, chłopak schylił się i podpalił. 
Wtedy - rozległ się strzał. Jęk zamarł. 
Stali jeszcze długo wpatrując się w sunące w górę płomienie, zanim 
ruszyli po niego. Leżał na noszach, chudy, cichy, ze skroni 
sączyła się krew wąską, żałosną strużką. Adwokat nakreślił nad nim 
znak krzyża. Bagażowy powiedział: "To męczeńska śmierć. Jeśli 
zgrzeszył, to i odpokutował". Któryś zapytał: "A czy są teraz inne 
śmierci w tym kraju?" 
Chłopak i bagażowy sięgnęli po nosze. Nosili go dotąd, a więc i 
ten ostatni raz. Ruszyli w stronę płonącego stosu, a za nimi w 
żałobnym kondukcie pozostali. Kiedy przechodzili obok Niemców, 
jeden z tej ich pierwszej dwójki odwrócił się. Ten ludzki odruch 
wydał im się czymś zdumiewającym. 
Rozkołysali nosze i rzucili je na stos. 

Raport nr 14 
Poniedziałek, 14 sierpnia, godz. 22.35 
Powstanie trwa. 
W nocy znów były samoloty. Co prawda nad Warszawę doleciało ich 
tylko osiem, były to te, którym udało się przedostać przez ogień 
artylerii i myśliwców. Niektóre zasobniki z bronią spadły na 
miejsca "niczyje", między stanowiska obu stron, i walki, stoczone 
o te zasobniki, były niezwykle ciężkie. 
Mimo naszego silnego ataku - nie udało się na Starym Mieście 
zrobić istotnych kroków naprzód. Zdobytą przez nas barykadę na 
Tłomackiem (w rejonie tym w ostatnich dwóch dniach straciliśmy 9 
czołgów) bandyci odzyskali. 
Dzisiejszy dzień poświęciłem zresztą na obserwowanie walk na 
Starym Mieście. Otóż główne siły obrony barykad nieprzyjaciel 
skupia w obsadzaniu i utrzymywaniu domów znajdujących się przed 
nią po obu stronach ulicy. Wobec tego przed natarciem 
przeprowadzane jest rozpoznanie lotnicze, samoloty bombardują 
wszystkie domy przy barykadzie. Następnie daje się tam ogień 
artylerii, granatników i miotaczy min. Potem dopiero ruszają 
czołgi i piechota. Przygotowanię do natarcia, tzn. bombardowanie i 
ostrzeliwanie artylerią trwa od godziny do dwóch. 
Kiedy domy po obu stronach barykady zamieniły się w gruzy, 
sądzono, że są wolne od nieprzyjaciela. Nieprawda. Widziałem, jak 
bandyci uparcie trzymają się w budynkach nawet zupełnie 
zrujnowanych. 
Dlatego mija się z zadaniami propagandy rozpowszechnianie wieści 
wśród naszych żołnierzy, że powstanie w Warszawie upadło. Dobrnęło 
do nas dwóch ciężko rannych żołnierzy, którzy wjeżdżali do 
Warszawy samochodem od strony Piaseczna, mając najświeższe 
wiadomości, że powstanie zostało zlikwidowane. Z ognia, w jaki się 
dostali na ulicach Mokotowa, jedynie ci dwaj cudem prawie wyszli z 
życiem. 
Nie ma sensu szerzenie takich pogłosek, ponieważ obawiam się, że 
walki niestety jeszcze będą trwać kilka dni. 
Zgodnie z poleceniem - do załatwienia sprawy człowieka narodowości 
węgierskiej został wysłany specjalny pracownik. 
"Ef 42" 

Ostatnim wspomnieniem była porcelanowa Luna: pochyliła się nieco, 
potem uniosła w górę, wyciągając do przodu ręce. Potem poczuł tępy 
ból i ogarnęła go ciemność. 
Obudził go czyjś jęk. Przez chwilę sądził, że to jego własny, ale 
jęk powtórzył się, zmieszał z hałasem wybuchów, ktoś nawoływał, 
żeby się spieszyć, pochyliła się nad nim czyjaś twarz, jakieś ręce 
zaczęły go obmacywać, głos, który był na pewno głosem Smutnego, 
powiedział: "Żyje". Mówił coś jeszcze, ale przygłuszała go nowa 
seria wybuchów. Erwin pomyślał tępo: "Zginę tutaj". Coś z żołądka 
podeszło mu do gardła, zacisnął zęby, ale już po chwili przestały 
go słuchać. Drżenie zębów przeszło na całe ciało, zrobiło mu się 
zimno. I znów świat się zakołował. I znów ciemność. 
Po raz drugi obudził się nieco przytomniejszy. Zobaczył nad sobą 
niskie sklepienie starej piwnicy. Pomyślał: "Jaka to piękna 
robota". Poczuł się na tyle silny, że usiadł. Wtedy zobaczył 
stojącą przed sobą kobietę - była młoda i spodziewała się dziecka. 
- Przysypało was - powiedziała. 
Przypomniał sobie lecącą Lunę i duszące ciemności. Z trudem 
sformułował pytanie: 
- Wszyscy żyją? 
- Nie wiem. 
Rozejrzał się. Zobaczył śpiących pod ścianą chłopców. Poznał 
Pralinkę, Chudzinę, Atletę i Stefa. Zapytał: 
- To wszyscy przenieśli się tutaj? 
- Mówiłam przecież, że przysypało was. 
Miała miękki ciepły głos. Zapytał jeszcze: 
- A taka łączniczka, Halina, była tu może? 
- Nie wiem. Nie znam jeszcze was wszystkich - powtórzyła. 
Uśmiechnął się na słowo "was". Do piwnicy wbiegła Ania, szarpnęła 
najbliżej śpiących. Powstawali półprzytomni i wyszli. 
Bolało go wszystko, mimo to wstał także. 
- Może trzeba w czymś pomóc? - zapytał. 
Odpowiedziała pozornie nie na temat. 
- Chciałabym, żeby skończyło się przedtem. 
Mimo woli spojrzał na jej brzuch. 
- Przecież musi przyjść jakaś pomoc. Nie mogą nas tak zostawić - 
usiadła i siedziała chwilę w milczeniu, pochylona, obiema rękami 
obejmując brzuch, jakby nie mogła doczekać się momentu, kiedy 
będzie mogła objąć dziecko; kiwała się miarowo, monotonnie. 
Powiedziała jeszcze: - Byle tylko przetrwać. Byle przetrwać... 
Z sąsiedniej piwnicy weszli staruszkowie. Ona trzymała się lepiej, 
on posuwał się z trudem o lasce. Miał piękne białe włosy, które 
opadały mu z tyłu głowy gęstą falą. 
- Proszę pani - powiedział Erwin szybko, półgłosem - chciałbym... 
Czy mógłbym dostać jakiś karton i trochę ołówków. Mogą być zwykłe 
kartki. Błagam... 
Nie zdążyła odpowiedzieć, bo odezwał się starzec: 
- Podpalili Pałac Krasińskich. Pali się już od kilku godzin... 
Można walczyć, ja to rozumiem, sam kiedyś walczyłem, na wojnie 
giną ludzie, to też trzeba rozumieć, ale nie wolno niszczyć 
zabytków... 
- Cicho, no cicho, nie denerwuj się. 
- Co zostanie z tego cacka, jakim było Stare Miasto? Co zostanie z 
jego pięknej architektury? Przecież ktoś powinien pójść do 
niemieckiego dowództwa! Ja wiem, że są mordercami i złodziejami 
dzieł sztuki, złodziejami nauki, ja to wszystko wiem, ale to jest 
naród, który zrozumie, czym jest ta dzielnica, gdzie nie tylko 
dom, ale każdy kamień, każda rzeźba na murze, kołatka na bramie... 
są stare, autentyczne, niekłamane. Tego nie wolno niszczyć! To 
przetrwało wieki, to jest historia, która ma sześćset lat. Do nich 
trzeba pójść, trzeba im to przypomnieć. 
Trząsł się z podniecenia i złości, a twarz chuda, ściągnięta, o 
rysach jak ze starej greckiej rzeźby, pełna była cierpienia. 
- Cicho, no cicho... 
- Jeśli nikt nie pójdzie, to ja pójdę. Przecież te mury to skarby 
narodu, tego trzeba bronić. 
Weszli, przepychając się. Janek zawadził o coś butem i runął na 
kolana. Filip zachichotał: 
- Patrzcie, jak klęka na widok całych ścian. 
Janek pozbierał się. Wszyscy wyglądali trochę jak pijani. Na ziemi 
zaczęły pojawiać się drobne, ciemne plamy: 
- Co jest, jak rany - zdenerwował się Filip. - Trafili któregoś? 
Hej ty, Guzik, z ciebie cieknie. 
- Nie wygłupiaj się - i za chwilę: - O Jezu, słowo daję, trafili 
mnie... Ty, Luna... nie ma jej. Kryśka... Gdzie one latają? 
- Luna sama w szpitalu, idioto. 
- Ja pana opatrzę. 
Poruszała się z tym brzuchem lekko i bez wysiłku. Guzik denerwował 
się, zbladł. 
- A zna się pani na tym? - pytał niepewnie. - Może by Kryśka... 
Gdzie ona, do cholery, się podziała? Ale to nie jest poważne, 
prawda? Ja nie zauważyłem, nie wiem nawet, kiedy... Chłopaki, 
kiedy oni mnie mogli kropnąć? Cholera, jak cieknie. A jak tego się 
nie zatamuje? Matko święta, a jeśli ja mam hemofilię? To tak się 
nazywa, jak krew leci i nie można jej zatamować. Jak ja mogłem nie 
zauważyć? Nie, ja nie mogę ściągnąć tego rękawa. To ręka? Nie, 
ręka cała. No, gdzie to jest? Ale to nie musi być nic poważnego. 
Proszę pani, czy ja mógłbym się czegoś napić? To nie zaszkodzi. O, 
tu mnie boli, z boku. Ale jakby to było poważne, to przecież bym 
zemdlał, a ja jestem najzupełniej przytomny. O Jezu, ale niech 
pani nie klęka, mnie to krępuje... 
- Panowie. 
Odwrócili się. Starzec podszedł do nich stukając laską. 
- Panowie - powtórzył - żądam widzenia z waszym dowódcą. 
Spojrzeli na siebie. 
- To zależy - zaczął ostrożnie Filip - jaka to sprawa. Ja bardzo 
przepraszam, ale nasz dowódca... Widzi pan, trochę gorące dni. I 
musi być coś bardzo ważnego... 
- To jest najważniejsze - przerwał starzec. - Palą się pałace, 
zamienia się w gruzy cała staromiejska architektura. Czy nie 
wystarczy, że został spalony królewski zamek? Muszą zginąć jeszcze 
inne pałace? Inne domy? 
Janek podsunął się do Guzika. 
- No i co z tobą? - szepnął. 
- Nie, nic takiego. Pani mówi, że do wesela się zagoi... I ciszej: 
- Czego ten stary chce? 
- No wiesz... Że to się wszystko niszczy. Rozumiesz? Pałac 
Krasińskich... No i w ogóle. 
- Acha! No i co? 
- No właśnie nie wiem. Możesz chodzić? 
- Coś ty? Jasne, że mogę. Prześpię się i zaraz wrócę na barykadę, 
o ile jej przez ten czas nie rozpieprzą. 
- Ja czekam na tę rozmowę, panowie, jeszcze dzisiaj. Z tym nie 
wolno zwlekać. Jeśli nie znajdzie się nikt inny, to ja mogę z tą 
sprawą do Niemców pójść. Jestem profesorem, jestem starym 
człowiekiem, znam ich język, znam ich kulturę... 
- Co? - wyrwało się któremuś. 
Starzec podniósł głos. 
- Ten naród wydał wielkich ludzi. Musi znaleźć się wśród nich 
ktoś, kto zrozumie, że nie wolno zabijać miasta, starego, 
historycznego miasta. 
- Proszę pani - przypomniał Erwin. - Będę mógł dostać te kartki? I 
ołówek? 

Raport nr 15 
Wtorek, 15 sierpnia, godz. 21.55 
Powstanie trwa. 
Zorganizowane natarcie na przedpola Starego Miasta. (Stawki, 
ruiny getta) dało jakie takie rezultaty, ale w dalszym ciągu 
położenie w sposób zasadniczy nie zmienia się. Teren Starego 
Miasta niezwykle gęsto zabudowany i poprzecinany tylko wąskimi 
uliczkami stanowi bardzo poważny problem. Bliskość stanowisk 
uniemożliwia skierowanie ognia na przedni skraj obrony powstańców. 
Punkt ciężkości ognia musiał więc pójść w kierunku wnętrza obrony. 
Byłem dzisiaj na jednym z najbardziej wysuniętych punktów naszego 
natarcia. Rozmawiałem z żołnierzami, którzy od sześciu dni nie 
spali. 
Doszło kilka meldunków, o ruchach band w rejonie Puszczy 
Kampinoskiej. "R-4" przywiązuje ogromną wagę do konieczności 
stałej obrony szosy Poznań-Warszawa, bandy mogą bowiem utrudnić 
lub sparaliżować transport, co mogłoby przynieść nieobliczalne 
skutki. Newralgicznym punktem, jest także ciągle nasza zapora przy 
Dworcu Gdańskim, która musi być utrzymana za wszelką cenę. Naszym 
atutem jest fakt podzielenia powstańczej obrony na oddzielone od 
siebie dzielnice. Połączenie się sił Puszczy z Żoliborzem i Starym 
Miastem mogłoby również przynieść bardzo niedobre rezultaty. 
Ostatniej nocy nad Warszawą znów pojawiły się nieprzyjacielskie 
samoloty. Zestrzelono 8 (osiem) maszyn. 
"Ef 42" 

Wdrapywał się na wzgórze i patrzył stamtąd. Łunę widać było co 
prawda z każdego miejsca. Rozciągała się szeroko i trzymała nad 
miastem wiernie, miłośnie, niezdolna odsunąć się od niego o krok, 
dymna, czerwona, zdawała się mówić: patrzcie, jak pokazuję na to 
miasto, jak zwracam uwagę światu, że jest jedyne, wielkie, 
ukochane, żyje, broni się, wyciąga ręce, wzywa pomocy... A nad nim 
jestem ja, czerwona łuna, którą ciągle barwią pożary, i którą 
widać z każdego miejsca, zza lasów i dachów domów, z brzegu rzeki 
i z bocianiego gniazda, z wąwozu i ze wzgórza... 
Łunę widziało się z każdego miejsca, ale on wdrapywał się 
systematycznie na to wzgórze, stawał i patrzył. Jego sylwetkę, 
nieruchomą, jakby wrośniętą w to wzgórze, znali w okolicy już 
niemal wszyscy. Przyzwyczaili się do niej tak dalece, że kiedy o 
zwykłej porze jej tam nie było, pytali: "Co dzieje się w Puszczy?" 
"Tymczasem lecimy na wysokości 800 metrów, w kłębach dymu, 
przesyconego najrozmaitszą wonią. Chciałoby się to ominąć, ale nie 
można. Zawiesina, podświetlona od dołu, sprawia dodatkowo 
niesamowite wrażenie. Krew w powietrzu. Lotem szybowym schodzimy w 
dół. Silnik pracuje na minimalnych obrotach, żeby nie zwrócić na 
siebie uwagi wroga. W czasie przebijania powłoki dymnej swąd zdaje 
się jeszcze silniejszy, omal nie wywołuje torsji. Staram się o 
wszystkim zapomnieć." 
Takie zapiski znaleźli przy zwłokach lotnika, którego samolot 
spadł na drzewa Puszczy Kampinoskiej i Roman nie mógł się opędzić 
od tych słów. Pamiętał o nich bez przerwy. Powtarzał je idąc w 
stronę swojego wzgórza. Szedł wyciągniętym, długim krokiem, 
którego nauczył się w ciągu partyzanckiego życia, w rozpiętej 
koszuli, niemieckich, wojskowych spodniach, opalony; pachniało 
lato, pachniało słońce, rozgrzany piasek skrzypiał pod butami, 
szedł, patrzył na piaszczystą drogę, na kolorowe kwiaty, rozsiane 
w trawie, widział w oddali swoje wzgórze, a wysoko - daleko 
-dymno-czerwoną łunę. 
Nie myślał o niczym. Zdążył się już tego nauczyć. Przez kilka 
pierwszych dni nie potrafił spać i nie mógł jeść. Potem zmusił 
mózg do nieróbstwa. Tyle, że szedł co dzień na to wzgórze, z 
którego do Warszawy było tak blisko i tak daleko. 
Chłopcy mówili do Tygrysa: "Z Romanem coś się źle dzieje. Nie 
można tak godzinami tkwić w jednym miejscu". Tygrys powiedział: 
"Dajcie mu święty spokój". No i dali mu spokój. 
Roman nagle usłyszał za sobą przyspieszone kroki, ale nie odwrócił 
się. Kroki były szybkie, zbliżały się, czyjś głos zawołał: 
- Halo, Romek. 
Także się nie odwrócił. Nie miał najmniejszego zamiaru rozmawiać 
ani z Ralfem, ani z kimkolwiek innym. Ale Ralf był coraz bliżej, a 
jego głos coraz bardziej uparty: 
- Roman, słuchaj! 
Teraz odwrócił się gwałtownie: 
- Won! 
- Czekaj, idioto. Ktoś z Warszawy. 
Zawrócił i biegiem ruszył z powrotem. 

Skórzany woreczek Fischa pęczniał, pozostali trzej także 
obrabowywali trupy, ale starali się robić to jakoś dyskretnie. 
Fisch nie uznawał tajemnic. Był panem tej wojny. 
- Po powrocie do domu - zwierzył się kiedyś Andrzejowi - kupię 
sobie na własność najlepszą dziwkę. Kilka dziwek. Stać mnie będzie 
- pogładził miłośnie woreczek i zamarzył głośno: - Czego to ja im 
nie będę kazał robić. 
Mówiąc to patrzył na Andrzeja z satysfakcją, na nich wszystkich 
zresztą patrzył z satysfakcją. Dla nich skończyło się wszystko: 
dziwki także. Wykonają, co im kazano, a inni zrobią z nimi to, 
czym zajmują się oni teraz. 
- Ty - trącił w bok Adwokata. - Miałeś żonę? 
Adwokat rzucił w jego stronę ostrożne spojrzenie. Bał się 
odpowiedzieć, ale brak odpowiedzi również był niebezpieczny. Oczy 
Fischa zwęziły się. Andrzej stuknął Adwokata z drugiej strony. 
- Tak - niepewnie powiedział pytany. 
Fisch pochylił się, powiedział mu coś do ucha, potem zaczął się 
śmiać. Adwokat szedł, wpatrzony tępo w bruk pod nogami. Kiedy 
Fisch odszedł, powiedział do Andrzeja: 
- Zapędzili nas na plac Bankowy. Chodziło o to, żebyśmy byli 
osłoną dla jakichś dygnitarzy niemieckich, żeby nasi nie mogli 
strzelać. Potem mnie zabrali stamtąd, a ona została. Jak pan 
myśli, czy mogli jej nie rozstrzelać? 
- Nie wiem - powiedział Andrzej. 
- Z początku rozstrzeliwali wszystkich, jak leci. Potem część 
oszczędzali. 
- Nie daliby rady palić. 
- To prawda. 
Szli ciężko, brudni, cuchnący. Fisch wyciągnął z kieszeni płaską 
butelkę, łyknął. Schował. Z daleka dobiegły jakieś głosy. Stanęli 
odruchowo, ale Niemcy popędzili ich dalej. Po chwili w głębi ulicy 
zobaczyli sunący tłum. Zbliżał się, pełen rozpaczliwego gwaru, 
jęku, płaczu i niemieckich ostrych nawoływań. Zatrzymali się 
znowu, ale znowu zostali pogonieni naprzód. Tamta kolumna była tuż 
tuż. Ludzie wydawali się starzy, szli wolno, prawie wlekli się, 
wychudli, zmęczeni, pochyleni, uginający się pod ciężarem jakichś 
naprędce zebranych drobiazgów. Kolumny zrównały się i teraz 
wreszcie Niemcy pozwolili się zatrzymać. Jednym i drugim. Ten z 
poobcieranymi nogami powiedział z nagłą nadzieją: 
- Jezu, może któryś ma jakie skarpetki. 
Jedni i drudzy konwojenci podeszli do siebie. Niemiec z eskorty 
tamtych powiedział: "Piekło". Fisch chwycił go za ramię i 
odciągnął, ktoś z kolumny zapytał: 
- Ludzie, a wy skąd tutaj? 
- A wy skąd? - odpowiedzieli pytaniem. 
- Starówka. A wy? 
Adwokat wysunął się naprzód: 
- A może ktoś słyszał: Żółcińska? Teodozja Żółcińska, Senatorska 
4... 
I chłopak: 
- Maria Bielak. Moja matka... Maria Bielak. 
A z kolumny: 
- Jezu, ludzie, co z nami zrobili. 
I bardziej rzeczowo: 
- Ludzie, powiedzcie, puszczą nas czy rozstrzelają? 
Jakaś kobieta nagle bez słowa osunęła się na ziemię. Stojący obok 
usiłowali ją podnieść, ale leciała im przez ręce, ciężka i 
bezwładna. 
- Umrzeć - powiedziała. - Chcę już umrzeć. 
Fisch i tamci z eskorty poklepali się po ramionach, wrócili do 
kolumny. Andrzej pochwycił wzrok Fischa, skierowany w stronę 
stojącej w kolumnie dziewczyny. Miała na sobie postrzępioną 
spódnicę i niezbyt całą bluzkę. Pod tym wszystkim widać było 
pięknie zbudowane ciało. 
- Składać bagaże! - padł nagle rozkaz. - Tu, wszystkie. Już, 
szybko, nie ma czasu. 
W kolumnie nastąpiła konsternacja. Jedni odruchowo chowali swój 
mizerny dobytek za siebie, inni podnieśli lament: "Zastrzelą 
nas..." Niemcy puścili w ruch kolby, rozległy się jęki. 
- To tylko trochę jedzenia... dla dziecka. 
Koszyk wypadł, po ulicy potoczyło się jabłko. Ten drugi Niemiec od 
Fischa pochylił się, podniósł je, wytarł o spodnie i zaczął jeść. 
Kobieta rozpłakała się. Dziecko nie. Ta, która upadła, leżała 
ciągle, za słaba na to, aby wstać. 
Stos walizek i tobołków rósł. 
Ten z poobcieranymi nogami podsunął się do Bagażowego. 
- Gdzie mogą być? 
Jeden z Niemców potknął się o leżącą kobietę. Zaklął i kopnął ją. 
Fisch zerwał komuś z szyi medalik, inny ściągał z palca obrączkę. 
Stos tobołków ciągle rósł. 
Andrzej zapytał najbliżej stojącego: 
- Jak jest na Starówce? 
Człowiek podniósł na niego oczy, jakby przysypane popiołem. 
- Dom naprzeciwko mieli nasi - mówił udręczony. - Wieczorem byli 
Niemcy. Na drugi dzień w południe odbili go nasi, a po trzech 
godzinach byli Niemcy, a rano gruzy znowu zajęli nasi. Nasz dom 
zapalił się od bomby. Zginęła mi żona i matka. Synowie są w 
powstaniu. Trzej. 
Niemcy rozdzielili ich. Kolumna ruszyła. Nie zginęli na razie od 
kuli. Może padną z głodu? 
Mieli już iść, kiedy stwierdzono, że nie ma Fischa. Andrzej 
przypomniał sobie jego wzrok, jakim wpatrywał się w dziewczynę, 
stojącą w kolumnie. Rozejrzał się, wszedł do najbliższej bramy, na 
ocalały jeszcze parter. Nie było nikogo. Już miał wyjść, kiedy z 
przeciwnej strony usłyszał strzał. Po chwili rozległy się kroki 
Fischa, Andrzej cofnął się za mur. Fisch szedł przez bramę, 
dopinał mundur. 
Kiedy wyszedł, Andrzej wahał się chwilę. A jednak poszedł tam. 
Odnalazł ją. Leżała naga, a porozrywane strzępki ubrania ułożyły 
się wokół niej niby żałobny wieniec. Fisch w pełni docenił, jak 
pięknie była zbudowana. Strzelił w głowę. 
Z ulicy dobiegł nerwowy gwar. Andrzej pomyślał, że teraz pewnie 
jego szukają. Może boją się, że uciekł i że oni wszyscy... 
Wybiegł. 
Pod murem stał ten z bolącym zębem, a nad nimi grzmiał Bagażowy: 
- To tak sobie umyśliłeś?! Że ci się opłaca, my wszyscy za ciebie, 
co?! 
Andrzej stanął. Adwokat, spocony i blady, tłumaczył: 
- Chciał odejść razem z kolumną. 
- I poszedłby - krzyknął Bagażowy - gdybym go nie miał na oku. 
Obserwowałem go cały czas. 
Chłopak wtrącił prosząco: 
- Nie róbmy szopy. Chodźmy. Po co Niemcy mają to widzieć? 
Przeszli obok ciągle leżącej na skraju chodnika kobiety. Fisch nie 
zauważył. Zatrzymał się przy niej dopiero ten starszy z pierwszych 
dwóch, pochylił, przyjrzał, potem wezwał Andrzeja. 
- Czego ona tu leży? Przecież żyje. 
- Mówi, że nie ma siły iść. 
- Podnieś ją. 
Andrzej podniósł. Otworzyła na moment oczy, które już zdawały się 
niczego nie dostrzegać. 
- Nie pójdę - szepnęła. - Nie każcie mi. Nie mam siły. 
Zwisła mu w rękach. Potrząsnął nią. 
- Kobieto, musisz iść. Zginiesz tutaj. 
Zgadzała się na śmierć. Powtórzyła: 
- Nie mam siły. Nie pójdę dalej. Chcę tu umrzeć. 
Niemiec stał. Patrzył. Myślał. 
- Puść ją - rozkazał. 
Andrzej próbował jeszcze coś tłumaczyć. Nie słuchała. Powtórzyła 
swoje: "Tutaj umrę". 
- Odsuń się! - rozkazał Niemiec, wyjął pistolet i wyciągnął w górę 
rękę. Wystrzelił. 
Zerwała się. Ogarnięta panicznym strachem spojrzała na Niemca, a 
potem puściła się w pogoń za oddalającą się kolumną. 

Raport nr 16 
Środa, 16 sierpnia, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Germański bóg burzy wreszcie przemówił. Wprowadzenie 1,5 tonowych 
pocisków "Thora" może coś zmieni. 
Straty nasze są coraz większe. Żołnierze są zmęczeni. O bitwie na 
Starym Mieście mówi się "piekło", powstańców nazywa się 
"diabłami". Słyszałem żołnierza, który mówił: "To nie był 
człowiek. Strzelałem do niego, władowałem w niego cały magazynek. 
A on wstał". 
Natychmiastowe otrzymanie obiecanych posiłków grupy pionierów jest 
sprawą pierwszorzędnej wagi. 
W mieście brak wody. Upały. Coraz poważniejsza obawa epidemii 
nawet wśród własnych szeregów. 
"Ef 42" 

Tego dnia broń zdobył Brylant. 
Kiedy Kawka stwierdziła rano jego nieobecność, zrobiło się jej 
trochę nijako. 
W południe Biały zastąpił jej drogę. Odruchowo sięgnęła po broń. 
Udał, że tego nie widzi: 
- Ja też nie wiem, gdzie jest Brylant - powiedział. 
Patrzyła w głąb ulicy. 
- Musiał odejść w nocy - ciągnął. - Ja budzę się bardzo rano, to 
takie więzienne przyzwyczajenie. Pani wie, że na wszystkie wyroki 
śmierci brali bardzo rano? 
Zastanowiła się, czy to miało być ostrzeżenie. 
- Ja wiem - odpowiedziała - że na Pawiaku czy Szucha każda pora 
była dobra. 
- No, pani by wolała, żebyśmy byli stamtąd. 
- Jakbyście byli stamtąd, to nie zdarzyłoby się to, co się 
zdarzyło. 
Chciała go ominąć, ale znowu zastąpił jej drogę. 
- Więc, jak się obudziłem, to już go nie było. Moi mówią, że też 
nic nie wiedzą. 
- Kłamią. 
- A mnie się zdaje, że naprawdę nie wiedzą. Mnie się zdaje, że 
Brylant wróci. On by nas tak nie zostawił. 
I Brylant wrócił. 
Siedziała przy tapczanie Agata i żuła kawałek suchego chleba, 
kiedy w drzwiach ukazała się głowa Łysego Pijaka: 
- Szefowo!. Brylant ma sprawę do szefowej. 
Przełykany kawałek uwiązł jej w gardle. Powiedziała ostro: 
- Niech zaczeka. Zjem, to porozmawiam. 
Łysy zniknął, a Agat zapytał: 
- Słuchaj, kto to jest Tygrys? 
Wiedział, że pytanie jest nietaktowne, nie mógł się jednak od 
niego powstrzymać. Po twarzy Kawki przebiegł natychmiast ten sam 
cień, który zjawił się wtedy, gdy wspomniała ten pseudonim 
jasnowłosa łączniczka ze Starówki. Usiłował coś wydobyć z tej 
Haliny, ale była krótko i tak małomównej istoty na tematy nie 
związane bezpośrednio z powstaniem - nie zdarzyło mu się spotkać. 
Na pytanie, które po długim namyśle zdecydował się zadać Kawce, 
właściwie także nie oczekiwał odpowiedzi i oczywiście jej nie 
otrzymał. 
- Słuchaj, Kawka - zaczął z innej strony - jeśli przebiją się ci z 
lasu... Oni w każdym razie mają broń. 
Nie słuchała. Zastanawiała się, jaką niespodziankę przygotował dla 
niej Brylant. Myślała: "Jeśli wezwę go tutaj, pomyśli, że się go 
boję. Muszę wyjść do niego. Niech to diabli, nawet nie wiem, czy 
to morderca, czy tylko zwykły złodziej". Wstała i wyszła w pół 
Agatowego zdania. 
Stali na dole, zbici w gromadę, zjednoczeni. Zatrzymała się na 
czwartym schodku, wolała patrzeć na nich z góry. 
- Hej! Ktoś miał do mnie sprawę. 
Milczeli. 
Przykryła nieco powiekami oczy, aby nie widzieli jej uważnego, 
biegającego spojrzenia. A musiała mieć na oku ich wszystkich 
naraz. 
- No? Bo mam mało czasu. 
Brylant wystąpił. Kosmyk ciemnych włosów spadł mu na czoło. 
Podszedł do pierwszego schodka. Sięgnął do kieszeni. Wydobył dwa 
granaty, położył je na schodku. Potem wyjął jeszcze trzy. Położył 
obok. Z drugiej kieszeni wydobył pistolet. Mały. Ręczny. 
- Szkoda, że nie maszynowy - powiedziała. - Ale i to dobre na 
początek. 
- Moje? - zapytał. 
- Komu zabrałeś? 
- Trupowi Niemca. 
- Twoje. 
Pomyślała: "Jeśli się teraz odwrócę i odejdę - mogą mnie kropnąć z 
tyłu. Nie, tego nie zrobią. Za dużo hałasu. Będą starali się mnie 
wykończyć cichcem i nawiać". 
- Zgłoś się jutro do porucznika Anatolka. 
- My poczekamy na naszego. 
- Znaczy kogo? 
- Porucznika Agata. Za kilka dni będzie na chodzie, za kilka dni 
wszyscy będziemy mieli broń. 
"Jeśli mnie nabierają, to nawet chytrze." Głośno powiedziała: 
- Tylko starajcie się o maszynową. Takim szczeniakiem nic się nie 
zwojuje. 

Tego dnia dowódca AK otrzymał depeszę: 

"Zrzuty oddziałów spadochronowych rozbiły się o sprzeciw Anglików, 
którzy uważają je za niewykonalne ze względu na odległość trasy". 

Raport nr 17 
Czwartek, 17 sierpnia, godz. 22.10 
Powstanie trwa. 
Sytuacja bez zmian. 
W drodze na Mokotów są oddziały partyzanckie stacjonujące 
dotychczas w Lasach Chojnowskich. 
"Ef 42" 

Nie lubił grubych i nie lubił czarnych. A ta właśnie była 
okrąglutka jak piłeczka i czarna jak Afrykanka. W ogóle taka, 
jakich nigdy nie lubił. 
A przecież utknął przy niej. 
Po ucieczce od śmierci, która przybrała postać zdobytej tankietki, 
porucznik Wrona utwierdził się w przekonaniu, że ma wszystkiego 
dosyć. Przez wszystkie lata pobytu w lesie tęsknił do murów 
miasta, teraz coraz częściej ogarniała go tęsknota za lasem. 
Wrócił, żeby znaleźć Halinę, ale Halina umykała mu, jak umykała 
zawsze, była ciągle gdzieś daleko... tak zresztą jak zawsze. 
Wrócił, by w każdej chwili móc zginąć, a nie tęsknił do śmierci. A 
gdyby zginął, czy Halina odczułaby tę jego śmierć? 
I właśnie wtedy, kiedy marzył o lesie i dochodził do przekonania, 
że jest zamknięty w murach miasta jak w pułapce, zjawiła się ta 
dziewczyna. Usiadła obok i powiedziała obrzydliwie cienkim głosem: 
- Ależ mieliście pomysł! 
Siedział na wystającym murku jakiejś ocalałej jeszcze kamieniczki, 
a ona usiadła obok. Odsunął się nieco i ona od razu usiadła 
głębiej. Pomyślał, że jeśli odsunie się jeszcze dalej - spadnie, a 
ona zajmie całe miejsce. Wobec tego oznajmił, gwoli ścisłości: 
- To było moje miejsce. 
Spojrzała na niego czarnymi, małymi jak świderki oczkami i znowu 
pisnęła cienkim głosikiem: 
- Jaki zły duch wam to podpowiedział? 
Miał ochotę wstać i pójść w diabły, ale musiał czekać na Michała. 
Michał poszedł postarać się o coś do jedzenia i powinien lada 
chwila wrócić. 
- No, dlaczego pan nie odpowiada? 
Postanowił nie oglądać się na Michała, chciał wstać. Wtedy 
chwyciła go za rękaw, wczepiła palcami w koszulę, zmusiła, żeby 
usiadł, i zaczęła od początku: 
- Mało wam było okupacji? Denerwowało was, że za dużo ludzi 
przeżyło? No, niech pan popatrzy naokoło. 
Doprowadzony tą gadaniną do wściekłości, odepchnął ją. 
Dziewczyna zachwiała się i spadła z murku. 
- O! proszę, Niemcy się panu kłaniają - zawołała z dołu. 
Wstał, przed oczami latały mu czerwone płatki. 
Wtedy właśnie nadszedł Michał. Nie zauważył dziewczyny, postawił 
na murku menażkę i zameldował: 
- Obiad dla pana porucznika. 
Zerwała się natychmiast. Była przed menażką wcześniej niż Wrona. 
Zajrzała i zaproponowała: 
- A może do mnie? Ja dam panu lepszy obiad. 
Nie poszedłby za nic, gdyby nie ten kretynek Michał, który przyjął 
założenie, że ludzie powinni ich karmić, i z propozycji jedzenia 
nie rezygnował nigdy. Pociągnął Wronę za rękaw i poszli. No i 
utknęli. 
Dokładniej mówiąc utknął porucznik Wrona. Już przy obiedzie zaczął 
ziewać, więc kiedy wstał, dziewczyna stwierdziła, że właśnie 
przygotowała dla niego tapczan. Wrona zamruczał coś w odpowiedzi i 
zwalił się w butach i ubraniu. Resztką świadomości odbierał fakt, 
że zdejmowała mu buty i przykrywała kocem - meldunku Michała, że 
pójdzie zaklepać miejsce w najbliższym oddziale, już nie słyszał. 
Obudził się - według relacji dziewczyny - po jedenastu godzinach. 
Ziewnął szeroko i głośno, poszukał butów. Nie było. 
- Zabrałam je do czyszczenia - powiedziała. - Jak panu się tu 
podoba? 
Rozejrzał się. Mieszkanie jak mieszkanie. 
- Podoba mi się - powiedział. - To gdzie te moje buty? 
- Już pan musi iść? 
- Bo co? 
- Nic. Tu bezpieczniej. 
Spojrzał na nią uważnie. Strach, jak mu się nie podobała. Tyle, że 
zupełnie nie miał dokąd pójść, ani nie miał na to ochoty. Burknął: 
- Gdzie Michał? 
- To pana brat? 
Wzruszył ramionami. 
- Chciał się tu wedrzeć - wyjaśniła - ale nie dałam. Powiedziałam, 
że pan śpi. 
Jedno mądre, co zrobiła. 
- A może bym się umył? - zapytał. 
Już była w łazience, już szykowała wszystko: mydło, ręcznik, 
przybory do golenia, piżamę. Zakładając piżamę zapytał z łazienki: 
- Czyje to? 
- Ojca! Ale niech się pan nie martwi, nie przyjdzie. 
Wrona zastanowił się, dlaczego miałby się martwić przyjściem ojca, 
ale nie znalazł na to odpowiedzi. Umył się, ogolił, przebrał w 
piżamę i poczuł się jak basza. 
Kiedy wyszedł, piłeczkowata dziewczyna powiedziała: 
- Tak myślałam... że pan jest przystojny! 
Michał przyszedł z awanturą. Wrona tłumaczył mu, że jest zmęczony 
i że życzy sobie wypocząć, i żeby Michał był łaskaw przestać 
interesować się jego osobą... Michał aż zzieleniał ze złości. 
- Ależ z pana człowiek, ludzkie pojęcie przechodzi, co spódnica to 
nieprzyjaciel. Jak panu przejdzie, to niech się pan zgłosi. Trzy 
domy dalej. 
Wrona zatrzasnął za nim drzwi. 
- Wiesz - powiedział. - Nie pamiętam już, jak dawno nie leżałem w 
prawdziwym miejskim domu i w prawdziwej pościeli. Bardzo mi się to 
podoba, mieszczanin wyłazi ze mnie wszystkimi porami skóry. 
Przytuliła się do niego, czuł każdą jej piłeczkowatą okrągłość. 
Bawiło go to, śmieszyło i sprawiało, że wcale nie chciało mu się 
wstawać. Wylegiwał się, spał, budził, a ona wyskakiwała spod 
kołdry, szykowała coś do jedzenia z żelaznych zapasów i wracała 
znowu do niego. 
Świat zatrzymał się w czterech grubych ścianach tego mieszkania, 
odgrodził całkowicie od reszty, z którą nie chcieli mieć nic 
wspólnego, o której nie chcieli nawet nic wiedzieć. 
- Nie nadaję się - mówiła. - Nie nadaję się do konspiracji, wojny, 
powstania ani do wielkich rzeczy. Jestem zwykłą dziewczyną, która 
chciałaby przeżyć zwyczajne życie z całkiem zwyczajnym 
chłopakiem... 
- Nie nadaję się - przyznawał. - Jestem zwykłym chłopakiem. 
- O nie! - protestowała. - Jesteś nadzwyczajny. Bo jedyny, bo mój! 
I Wrona wtedy zamykał oczy i uciekał od wszelkiego myślenia. 
A kiedy Michał przyszedł po raz drugi, również zatrzasnął przed 
nim drzwi. 

Raport nr 18 
Piątek, 18 sierpnia, godz. 23.05 
Powstanie trwa. 
W dniu dzisiejszym zwrócono się po raz pierwszy do dowództwa 
powstańców z wezwaniem do kapitulacji. Parlamentariusze z białą 
flagą przeszli przez barykady w Saskim Ogrodzie. 
Wezwanie nie zostało przyjęte. 
"R-4" mówił o wzmożonym natarciu na Stare Miasto, które 
rozpocznie 
się jutro i które - według przewidywania - powinno przynieść 
najdalej za 2 dni kapitulację Starego Miasta. 
Ostatniej nocy pod Raszynem rozegrała się walka pomiędzy jednym z 
naszych oddziałów a grupą band, która nadciągnęła z rejonu 
Pruszkowa. Jak się okazało, była to grupa harcerzy śląskich, która 
wyruszyła z terenu Katowic i małą siłą przedarła się do stolicy. 
Pod Pruszkowem wywiązała się walka, w czasie której zdobyli broń i 
amunicję. 
Istnieje obawa, że może to nie być pojedynczy wypadek kierowania 
odsieczy do Warszawy. 
"Ef 42" 

Obudził go warkot samolotów. Musiały lecieć bardzo nisko, bo domy 
zdawały się dygotać. Równocześnie rozległ się dźwięk 
przypominający przesuwanie ciężkiej szafy. Usiadł. 
Spała, zwinięta w kłębek - miała na imię Grażyna. Tylko to o niej 
wiedział; kiedyś zaczęła opowiadać o sobie, ale zasnął od razu i 
nic z tego właściwie nie usłyszał. 
Przesuwanie szafy umilkło. Skulił się odruchowo, czekając na serię 
wybuchów. Nadeszły. 
- Grażyna! 
Zerwała się, nie bardzo przytomna. Przypadła do niego, jakby 
przerażona, że chce odejść. 
- Zostań! To grube mury. Wytrzymają! 
Tajemniczy zgrzyt rozległ się znowu, tym razem skojarzyło mu się 
to z rykiem krowy. 
- Nic nie ma. Nic się nie dzieje. Nie słuchaj - zakryła mu rękami 
uszy. - Zapomnij. 
Miała rację. Nie trzeba nasłuchiwać. Przewrócił się na bok. 
Uśmiechnął. 
- Takie masz fajne, Mickiewiczowskie imię... 
Poprzedniego wieczora poczuł się tak po miejsku, tak po cywilnemu, 
że nawet wyszperał z biblioteczki jakąś książkę. Kiedy wyciągnął 
się z nią na tapczanie, przeraził się. Nie mógł sobie przypomnieć, 
kiedy po raz ostatni leżał tak, nic nie robiąc, nigdzie się nie 
śpiesząc - z książką w ręku. "Aż dziwne - pomyślał, że jeszcze 
odróżniam litery i potrafię je składać w słowa." Książka znużyła 
go. W gruncie rzeczy było najlepiej, kiedy nie robił nic. 
- Grażyna... 
- Władek... 
Swojego imienia także nie słyszał już bardzo dawno. Stracił je w 
chwili, kiedy został partyzanckim żołnierzem, i niewielu ludzi je 
znało. Coraz mniej. Z każdym rokiem, z każdym miesiącem mniej. 
Dom dygotał. 
Podniósł kołdrę i narzucił ją na głowy. Ogarnęła go duszna 
ciemność i piłeczkowate, śmieszne kształty. 
Zatrzęsło. Coś spadło i rozbiło się z trzaskiem. Warkot samolotów 
przybliżył się, tapczan wpadł w obłędny taniec. Piłeczki zaczęły 
się przekręcać, zbliżać i uciekać. Nie mógł ich ani złapać, ani 
utrzymać. 
Odrzucił kołdrę. 
- Ubieraj się! 
W pokoju było ciemno od pyłu, dymu i odłamków tynku. Zakładał 
ubranie niezdarnie, trzęsącymi się rękami. Zaplątał się w spodnie, 
upadł. Słyszał cienki, zanoszący się kaszel Grażyny. Wołał: 
- Ubrałaś się? 
Nie usłyszał odpowiedzi, tak jak ona chyba nie usłyszała pytania. 
Zaczął jej szukać w tym kołującym wirze. Coś go szarpnęło, 
popchnęło i upadł. Na głowę coś się posypało, poczuł ból, zerwał 
się. Rama okienna połamana na szczapy leżała obok wyrwanego 
kawałka muru. Zobaczył koło siebie okrągłą postać. Chwycił ją za 
rękę, opadła. Schylił się więc, wziął ją na ręce i usiłował trafić 
w drzwi. Poleciały deski z następnego okna, posypał się gruz, 
dziewczyna była przeraźliwie ciężka, nie mógł jej utrzymać. Chwiał 
się, zataczał, miał wrażenie, że drzwi uciekają przed nim. Warkot 
samolotów, świst pikowania, trzaski przesuwanej szafy i huki, 
wybuchy, wszystko to zlało się w jedną symfonię na najcięższe 
instrumenty. I kiedy trafił wreszcie jakimś cudem w drzwi, a potem 
po schodach stoczył się do schronu pełnego ludzi i bezgranicznego 
przerażenia, pomyślał: "Niech to diabli, to już chyba lepiej w 
pierwszej linii, na barykadzie. Może Michał wiedział, co robi..." 
Rzucił prawie dziewczynę w wolne miejsce pod ścianą. Ktoś zapytał: 
"Ranna?" Odpowiedział opryskliwie: "Ależ skąd!" Oparł się o 
ścianę. Schron chodził - w przód i w tył. Gdzieś w kącie pojawiła 
się myszka; siedziała, czyszcząc pyszczek i strzygąc uszami. 
Przetarł oczy. Myszka zniknęła. Nie, była znowu. Nie mógł pojąć, 
jak może się utrzymać na śliskim, mokrawym murze. 
- Proszę pana, ona nie żyje! 
Głupia taka mysz. Strzyże uszami, nasłuchuje i nic z tego nie wie. 
Może ma nadzieję, że coś jej się dostanie, jakiś okruch, skrawek 
czegoś, choć są na to coraz mniejsze szanse, bo dla każdego staje 
się ważny każdy okruch. Właściwie, czy ta mysz jest naprawdę, czy 
jej nie ma? 
- Proszę pana, ona nie żyje! 
Jest! Ale jak się z tej strony spojrzy, to jej nie widać. A z tej 
jest. Ciągle czyści pyszczek. Widać zdobyła przedtem jakiś okruch 
chleba... Wrona poczuł, że jest głodny. Skręcił go tak gwałtowny 
głód, że musiał chwycić się rękami za żołądek. 
- Proszę pana! 
Wyrwał rękę. Co za chamstwo u tych ludzi - szarpie i szarpie. 
- Ależ, proszę pana... Ona nie żyje! 
A może rzeczywiście? Może istotnie tak znieruchomiała i zastygła? 
No nie, w takiej pozie, to musiałaby zamarznąć. A tu mrozu nie ma. 
Owszem, jest zimno. Zaraz. Nie. Właściwie to jest gorąco. Nie. 
Jest czasem zimno, czasem gorąco. Więc to musi być nieprawda. Mysz 
żyje. Nie mogłaby tak czyścić pyszczka - nie żyjąc. 
- Ona nie żyje - tamten powtórzył - bo pan tak ją rzucił... 
Idiota. Zupełny idiota! 
- Panie, ja nikogo nie rzucałem. 
- Przecież pan ją niósł. 
Chryste Panie! Debil zupełny, kretyn, jak rzadko. 
- Panie, czy ja bym myszy nosił? 
Ja nie mówię o myszach. 
- No to kogo bym niby nosił? 
- Grażynę! 
- Jaką Grażynę? 
- Z parteru! 
- Grażyna! Coś ty, zgłupiała?! Zaziębisz się na tej ziemi. 
Grażyna, wstawaj. Grażyna... 
- Panie, co pan... Przecież ona nie żyje. Cały czas mówię, że ona 
nie żyje! 
Dotknął przegubu. Jednego, drugiego. Puścił. Wyprostował się. 
Zaczął się cofać. Wolno. Wolniutko. Przez tłum. Przez ludzi. Coraz 
dalej. W tył. Wolno. Wolniutko. Prędzej. Po stopach. Po nogach. W 
tył. Do wyjścia, na zewnątrz. I biegiem, biegiem, przed siebie. 
Trzeci dom. Nie ma domów. Trzecie gruzy... 
- Mi-siek! Mi-siek! 

- Teraz nie rzucaj! Nie rzucaj! Niech podjedzie. Niech podjedzie 
to bydlę. Patrzcie, jakie to wielkie. Bądźcie w pogotowiu. Jak 
będzie piechota, pilnować. Nie spieszyć się. Niech podejdą. 
Popatrzymy na nich. Na te ich gęby pod hełmami... 
Domy wokół barykady zbombardowali już dawno. Po pierwszym 
bombardowaniu Niemcy ruszyli na pewniaka. Nadziali się na nich, 
poukrywanych w tych gruzach. 
- Jasny gwint! Chyba całe siły zza Wisły tu ściągnęli na dzisiaj. 
- Nie spieszyć się. Wyczekać. Słuchajcie... ale on wielki. 
- Drań! 
Sunął. Zgrzytały gąsienice. Leżeli poukrywani, napięci. Czekali. 
Chudzina szepnął: 
- Masz chustkę? 
- Co? 
- Z nosa mi cieknie. Gdzie ja się mogłem zaziębić? 
- tej nocy. Latasz bez przerwy siusiać... Na bosaka. 
- Nie odpoczywam w butach. 
- No to teraz masz. 
- Uwaga, chłopcy, szykować się... 
Zasyczały miotacze. Czołg stanął. Chudzina wytarł nos w rękaw. 
Zsunął się niżej, jeszcze niżej. Wycelował. Wyrzucił. Ogień. 
- Hurra! 
- Który to już? Atleta, ty liczysz! 
- Piąty. Gdzie ten mój sznurek. Już mi któryś gwizdnął ten 
sznurek... 
Dochodziła czwarta. Nieprzerwane natarcie trwało od rana. O 
dwunastej znieśli z barykady Janka. Wrócił po trzech godzinach, 
obandażowany jak kukła. Guzika znieśli o trzeciej. Dotychczas nie 
wrócił. O drugiej Pralinka owiązał sobie nogę własną koszulą. 
- Żebym miał chociaż parę cukierków - marzył. - Już by było 
wszystko w porządku. Na mnie się goi od słodyczy. Głupie to, ale 
prawdziwe. Może ma któryś choć parszywy kawałek cukru? 
Nikt nie miał. 
A teraz o czwartej, kiedy jeszcze oberwał w rękę i Tadeusz kazał 
mu zejść - przykuśtykał, wsparty na ramieniu Krystyny, i już od 
progu piwnicy zaczął żebraninę. 
- Cokolwiek, byle słodkie. Pierniczek, landrynkę, no, drops 
jakiś... 
- Zwykły cukier? 
- Niech będzie zwykły cukier. To jest coś, co postawi mnie i na 
ręce, i na nogi. 
Pobiegła gdzieś. Potrąciła brzuchem Krystynę. A potem wróciła z 
łyżeczką pełną cukru i włożyła ją Pralince do ust. 
- Jezu kochany! - wydobyło się zza pochrupywania. - Ja to pewnie 
zjadam jakiemuś dziecku. 
Krystyna usiadła i zakryła twarz rękami. Pralinka powiedział: 
- Takiego ognia to jeszcze nie było! Nie wiem, czy znajdzie się 
jakiś cały dom! 

- Mi-siek! Mi-siek! 
Upadł. Nie wiedział, jak długo leżał, kiedy uprzytomnił sobie, że 
nie ma pistoletu. Jego piękny rozpylacz został w mieszkaniu, w 
którym chciał odgrodzić się od świata, a świat do niego przyszedł. 
Ogarnęła go panika. Zawrócił, wbiegł do mieszkania. Nie mógł sobie 
przypomnieć, gdzie go zostawił. W uszach dzwoniło mu od 
ustawicznego huku, w zębach zgrzytał pył i piasek. Było gorąco jak 
w piecu. Znalazł pistolet w momencie, kiedy całkiem już stracił 
nadzieję. Zarzucił go na ramię, wybiegł. 
Trzecie gruzy... 
Barykada. 
- Mi-siek! 
- Panie poruczniku! 
Czyjaś ręka podciągnęła go do góry. Opadł koło Michała na jakiś 
worek. Położył pistolet, starannie zaczął mierzyć. 
Muszka. Niemcy. Cyngiel. 
- Panie poruczniku, takiego ognia to jeszcze nie było. 

Raport nr 19 
Sobota, 19 sierpnia, godz. 21.06 
Powstanie trwa. 
W dniu dzisiejszym skierowano na Stare Miasto natarcie od zachodu 
i południa siłami 10 batalionów piechoty, 2 batalionów saperów, 9 
czołgów "Tygrys" (z działami 150 mm), 20 dział szturmowych 75 mm, 
50 "Goliatów", 6 dział moździerzy 600 mm ("Thor"), plutonu 
miotaczy ognia przy wsparciu ogniowym pociągu pancernego oraz 
lotnictwa bombowego. 
W wyniku natarcia bandy utraciły dwa domy przy ul. Tłomackie. 
Pozostawiam to bez komentarzy. 
"Ef 42" 

- Przepraszam, czy któryś z panów nie widział mojego męża? 
Mówiła to nieśmiało, zadawała to pytanie już od blisko trzech 
godzin; podchodziła kolejno do każdego, kto zjawiał się w piwnicy, 
malutka, zasuszona i niepewna, jakby zdając sobie sprawę z tego, 
że zawraca głowę głupstwami, kiedy wokół są ważniejsze sprawy, 
pytała cichutko: 
- Przepraszam, nie widział pan mojego męża? 
Do jednych w ogóle to pytanie nie trafiało, inni potrząsali 
przecząco głową. Po całodziennym, morderczym natarciu byli 
zmęczeni jak jeszcze nigdy dotąd. Erwin także był śmiertelnie 
zmęczony, chociaż jego rola polegała jedynie na biernym siedzeniu 
w piwnicy i patrzeniu na tych, co musieli zejść z barykady, na 
czekaniu, czy kolejny wybuch nie zagraża i tej piwnicy. 
Koło siódmej, kiedy natarcie wreszcie cofnęło się, profesor gdzieś 
wyszedł. Wrócił po kilkunastu minutach. Mówił już tylko do siebie: 
- Prosiłem o rozmowę, sam mogłem pójść. Katedra płonie, płonie 
także kościół jezuitów, kościół Najświętszej Maryi Panny, kościół 
sakramentek. Wszystko pali się, leci w gruzy cała historia. To 
przecież tak nie można. To trwało sześćset lat. 
Wyszedł gdzieś, postukując laską, potrząsając grzywą białych 
włosów, i od tej pory nikt go nie widział. Przynieśli go dopiero 
koło północy - w ręku ściskał podziurawioną białą płachtę. 
- Nie dał się zatrzymać. Powiedział, że możemy do niego strzelać, 
a on pójdzie. Myśleliśmy, że nie da rady po tych gruzach, ale 
przeszedł na ich stronę z rozwiniętym białym prześcieradłem. Wołał 
coś o kulturze, historii i katedrze... Puścili do niego serię. 
Wyczekaliśmy nocy... 

Przez trzy dni trwały w Kampinosie przygotowania do marszu ku 
stolicy, przez trzy dni Roman ciągle nie był pewien, czy istotnie 
wyruszą. Wyruszyli i dobrnęli na Żoliborz bez większych przeszkód. 
"Niemcy zajęci są Starówką - mówili gospodarze. I dodawali z 
nadzieją: - Może i dworca nie będą tak bardzo pilnować." 
Na Zajączka czekała na nich Halina. 
Zobaczył ją już z daleka rozmawiającą z Tygrysem. Jeszcze przez 
chwilę nie dowierzał, ale przecież nie mógł się mylić. Znał ten 
widok aż nadto dobrze: wysoka, pochylona nieco do przodu sylwetka 
dowódcy i drobna postać Haliny. Włosy jej jeszcze urosły i były 
bardziej nie uczesane niż zwykle. 
I kiedy wiedział już z całą pewnością, że to Halina - niemal 
osłabł. Nogi odmówiły mu posłuszeństwa, oparł się o ogrodzenie i 
stał tak chwilę, zanim zdołał do nich podejść. Nie spieszył się. 
Wiedział, że najpierw będzie o Tadeuszu, o Wronie, o wielu innych, 
zanim dojdzie do sprawy, o którą przecież Tygrys nie zapyta. I 
żeby było śmieszniej, pytanie będzie musiał zadać on - Roman. A 
Tygrys z tego skorzysta. 
Podszedł. 
Halina spojrzała na niego. Była brudna i wychudzona. Na jego widok 
po twarzy jej przebiegło coś w rodzaju mizernego uśmiechu. 
- Cześć, Romek! 
- Cześć, Halina! 
- Słyszałam, że Wrona wam gdzieś przepadł. 
- Ano właśnie. A u was? 
- Różnie. 
- A Kawka? 
Nie patrzył w tym momencie na Tygrysa. Nie mógł. Zastanowił się; 
gdyby tak istniał przyrząd umiejący mierzyć ludzki ból, u którego 
z nich wskazówka wychyliłaby się mocniej... Halina ożywiła się. 
- Widziałam ją kilka dni temu. 
Usłyszał oddech Tygrysa, szybki, urywany. Na krótki moment oczy 
ich spotkały się i chyba obaj wyczytali w nich wzajemnie to samo - 
ulgę. Tygrys spojrzał w niebo, w słońce, powiedział ni w pięć, ni 
w dziewiętnaście: 
- Ale lato jest piękne... 
Żyła, była na Mokotowie, niańczyła jakiegoś rannego powstańca i 
wojowała z sześcioma ciemnymi typami. To wszystko było do niej 
podobne. Była jak kot, który chodzi własnymi drogami, do sobie 
tylko wiadomego celu. Nie poprosił o żadne jej pozdrawianie ani 
on, ani tym bardziej Tygrys. 
Halina pożegnała się. Jeszcze z daleka machnęła im kilka razy ręką 
i odeszła. Miała znów wejść do kanału, miała znów wrócić na 
Starówkę. 
Ulice Żoliborza wydawały się jej oazą spokoju i pogody. Spotkanie 
z puszczańskim oddziałem przywiodło jej wspomnienie powietrza, 
lasu, rozległego domu na skraju wsi, wspomnienie jasnej czupryny 
Wrony, jego opalonej twarzy, słów: "A jak przyjdziesz następnym 
razem - urządzimy sobie wagary. Weźmiemy wałówkę i czmychniemy na 
cały dzień w las!" 
Zwolniła kroku. Od wielu dni po raz pierwszy była sama. Jeremi 
ponad wyprawę z nią na Żoliborz przedłożył staromiejskie pożary. 
Denerwował się, że taśmy mu się kończą, że musi filmować dosłownie 
ułamki, a pali się wszystko. "Jak Boga kocham, Halina, czy ty 
kiedyś w życiu mogłaś wyobrazić sobie tyle pożarów naraz? I to 
takich pożarów. Te wszystkie kościoły, pałace..." 
Obłożył się po kieszeniach taśmami i pomknął. A ona dostała 
polecenie pójścia na ten Żoliborz, aby porozumieć się z Puszczą. 
Tu, w porównaniu ze Starówką, niewiele się działo. "Dziwne - 
myślała. - Ci Niemcy nie muszą być tacy mocni, jeśli rozpracowują 
nas tak dzielnica po dzielnicy..." Myśli jej były senne, nogi 
ciężkie, postanowiła chwilę odpocząć. Usiadła. 
W tę stronę kanał nie był najgorszy. Szeroki, z prądem. Z 
powrotem będzie gorzej. 
Pomyślała o zanurzeniu się znowu w tę obrzydliwą kanałową ciecz i 
nagle zapragnęła całą sobą, żeby się już nigdy nie ruszyć z 
miejsca, w którym przysiadła. Myśl ta była dla niej samej tak 
zaskakująca, że ją prawie oszołomiła. Ale myśl była piękna, jak 
piękny był dzień, jak piękny był widok całych jeszcze murów, a 
nawet szyb w oknach. 
"Nie wrócę! - postanowiła nagle. - Po prostu nie wrócę. Trudno. 
Nalatałam się przez tyle dni. Niemcy mi ząb wybili, trudno, niech 
trochę polata kto inny." 
Postanowiła i poczuła jakąś ogromną ulgę i odprężenie. Rozsiadła 
się wygodniej, wyciągnęła nogi, poddała twarz w stronę słońca. 
Myślała: "Doczekam nocy i w nocy przejdę do Puszczy. Pójdę do 
Lipnik. A rano zejdę nad rzekę, wykąpię się, a potem położę się w 
słońcu na trawie". 
Dawno już nie było jej tak dobrze jak teraz, jak w momencie, kiedy 
to sobie postanawiała. Słońce gładziło twarz, miała wrażenie, że 
już jest tam nad rzeką, rzeka w Lipnikach była płytka, ciepła, w 
wiosenne wieczory w rozlewiskach śpiewały żaby. 
Słońce schowało się za chmurę i Halina wstała. Miała ochotę 
śpiewać. Szła i nuciła: "Szła dzieweczka do laseczka, do zielonego 
- ha, ha, ha, do zielonego..." Co kilka kroków robiła jakieś 
taneczne pas, wiedziała, że wygląda to co najmniej dziwnie, ale 
nie mogła zdusić w sobie tego rozbawienia. Było jej lekko, było 
jej tak lekko, że zdawała się nic przykrego nie widzieć ani nie 
pamiętać. 
Chłopak przy włazie zapytał: 
- Już z powrotem? 
Spojrzała na niego: 
- "Jeszcze tu wczoraj słyszałam trzask, salwa jak poklask wielkiej 
dłoni. Był las, pochłonął znowu las kaski wysokie, kości i 
konie..." 
- Co? 
- Nic, nieważne! Cześć. Bardzo tu u was miło. 
- Prosimy częściej. 
- Z największą przyjemnością. 
Weszła. Wzdrygnęła się. Powiedziała: "Boże, co za obrzydliwość!" 
Słowa odbiły się o mokre sklepienie, wróciły. Myślała o lesie, 
rzeczce w Lipnikach, wylegiwaniu się na słońcu. Myślała, że Wrona 
gdzieś się zgubił, myślała, że Tygrys postarzał się, i myślała o 
tym, że Roman widać podkochiwał się w tej wielkookiej Kawce. I 
myśli męczyły ją; męczyła ją samotność w tym przedziwnym 
korytarzu, w tej drodze jak z koszmarnego snu. Chciałaby móc się 
do kogoś teraz odezwać, obojętne, kto by to był, byleby słyszeć 
ludzki głos. "Zabawne, że wszyscy uważają, że jestem małomówna, a 
to widać nieprawda, muszę mówić" - powiedziała więc głośno: - 
Cześć, Halina! - Słowa odbiegły, odbiły się echem, odczekała 
chwilę i: - Dziękuję panu... Jak to za co? Uratował mi pan życie! 
Przez długą chwilę brnęła w milczeniu. I znowu cisza zaczęła jej 
ciążyć. Coś jej się przypomniało, jakieś wiersze, nie wiadomo 
czyje, przepisane na kartkach; ciekawe, kto je właściwie pisał... 
"...I pośród nich jakże ja stanę 
z garścią, co tylko strzelać umie, 
z wiarą, co śmiercią przeorana, 
z sercem, co nic już nie rozumie?" 
Powtórzyła: "Z sercem, co nic już nie rozumie..." Kiedy wyszła na 
płonącą ulicę Starówki, miała oczy czerwone od łez. 

Roman stał przed domem, oparł się o ścianę i znów patrzył w niebo. 
Wyglądało inaczej niż oglądane ze wzgórza Puszczy Kampinoskiej. 
Było bliskie, łuna wisiała nad nim nisko, gruba, gęsta, od dołu 
podświetlana, w górze przechodząca w ruchomą warstwę ciężkich 
dymów. 
Usłyszał trzask zapalanej zapałki, a potem pytanie: 
- Zapalisz? 
- Daj. 
Ralf wetknął mu w usta papieros. Zapalił. Miniaturowy ognik 
rozżarzył się, poleciał do góry miniaturowy dym. 
Ralf zapytał: 
- Pociągniesz jeszcze? 
- Nie. 
- O czym znowu myślisz? Chciałeś do Warszawy, jesteś w Warszawie. 
O co znowu chodzi? 
- Nie wiem. Patrz, jak to wygląda. 
- Wygląda, jak wygląda. Wojna jest. Zaraz ruszamy. 
- Dlaczego myśmy tyle czasu tam siedzieli, zamiast przyjść od 
razu? 
- Nie wiem, ja jestem od strzelania. Ja tylko słyszałem, jak się 
Tygrys kłócił. 
- O co? 
- Że w ogóle tu nie powinniśmy przychodzić. 
- Co takiego?! 
- Spokojnie, Tygrys mówił, że las i ulice miasta to co innego. I 
że my w Warszawie wysiądziemy. I mówił, że znacznie rozsądniej 
byłoby, gdybyśmy Niemców atakowali od tyłu albo spróbowali odciąć 
im drogę dostaw. 
- Nie wierzę! 
- W co nie wierzysz? 
- Że Tygrys mógł tak mówić! 
- Ja się na tym nie znam, jestem od strzelania, ale mnie to się 
także wydaje rozsądne. 
Roman wzruszył ramionami. Poszperał po kieszeniach, znalazł jakieś 
pety, podał jeden Ralfowi, drugi zapalił sam. 
- Czy myślisz, że Tygrys tchórzy? 
Ralf chwilę milczał. Romana zaniepokoiło to jego ponure milczenie, 
podniósł głowę. Cygańska twarz Ralfa była odwrócona, Roman widział 
tylko jego ostry ciemny profil. Powtórzył głośniej: 
- Czy myślisz, że Tygrys tchórzy? 
Ralf odpowiedział wolno: 
- Powtarzam sobie przez cały czas, że jesteś moim starym kumplem. 
Bo za takie pytania daję po prostu w mordę. 

Raport nr 20 
Niedziela, 20 sierpnia, godz. 19.12 
Powstanie trwa. 
W dniu wczorajszym, a więc dokładnie w dniu naszego 
rozstrzygającego natarcia, na Żoliborz przybyła duża część 
oddziałów z Puszczy Kampinoskiej. Według meldunków są one nieźle 
uzbrojone w broń maszynową. 
Podobnie Mokotów został wzmocniony bandami, które przedarły się 
tam z Lasów Chojnowskich i Kabackich przez Wilanów (ich natarcie 
na pałac załamało się). Znaczna część band została wprawdzie 
rozbita w drodze do stolicy, niemniej jednak spora liczba 
przedarła się. 
"R-4" donosi, że pomysł użycia 12 węgierskiej dywizji pancernej do 
oczyszczenia Puszczy Kampinoskiej jest co najmniej niewłaściwy. 
Wartość bojowa tej dywizji jest słaba a uzbrojenie minimalne. 
Dochodzą meldunki, że uzbrojenie tej dywizji znajduje się w rękach 
Polaków, sprzedane im lub ofiarowane. 
Podobnie ma się rzecz z 5 węgierską dywizją piechoty, która miała 
oczyścić Lasy Kabackie. Meldunki wspominają o rzekomych rozmowach, 
jakie toczą ze sobą przedstawiciele band i Węgrów. 
Sytuacja w dalszym ciągu bardzo poważna. Nasi ludzie są 
wykrwawieni i zmęczeni. 
Bandy natomiast otrzymują posiłki; istnieje ciągle realne 
niebezpieczeństwo zaatakowania naszych tyłów przez oddziały 
znajdujące się na zewnątrz Warszawy. 
"Ef 42" 

Na rozkaz, aby ruszyć - czekali ogromnie długo. Przed sobą mieli 
tory Dworca Gdańskiego, dalej - Stare Miasto. Rozbicie niemieckiej 
zapory w rejonie Dworca Gdańskiego to połączenie Żoliborza ze 
Śródmieściem. 
Wyruszyli około północy. Szli w stronę, gdzie ogień zdawał się tak 
wielki, że aż tu prawie czuło się jego ciepło. Szli ciasno obok 
siebie w stronę torów. Myśleli: "Byle te tory, dalej już jakoś 
pójdzie". 
Od torów właśnie powitał ich artyleryjski ogień. Pociski siekły 
gęsto i nieprzerwanie, tworząc ruchliwą, pełną błysków i huku 
zaporę. 
Roman biegł z wyciągniętym przed siebie karabinem, coś wołał, 
chyba to, że muszą przejść, że ta piekielna zapora nie jest 
wieczna, że nie wolno tchórzyć, że z tamtej strony też nacierają. 
Tyle, że miejsca obok niego robiło się coraz więcej, biegnące 
szeregi były coraz to mniej liczne, waliły się na ziemię niemal 
jeden po drugim. 
I kiedy Tygrys dał rozkaz odwrotu, Roman wybuchnął po raz drugi: 
- Bo pan się boi pójścia na Starówkę! Pan się po prostu tego boi! 

Oddział był zdziesiątkowany. Tygrys powiedział: 
- Obliczam straty na około siedemdziesiąt procent. 
Roman siedział naprzeciw niego i patrzył z nienawiścią. 
- Słyszałem, że panu w ogóle ta cała koncepcja nie odpowiada. 
- Istotnie, wcale się z tym nie kryję. Uważam, że powinniśmy 
atakować tyły. Tu nic nie zrobimy, tak jak nie zrobiliśmy 
dzisiejszej nocy. Zginą tylko ludzie. 
- Słyszałem, że mamy powtórzyć natarcie? 
- Mamy. I będzie tak samo, Niemcy nie dadzą się zaskoczyć. I 
jutro, jeśli przeżyjemy, znów usiądziemy naprzeciw siebie, i ty 
będziesz miał do mnie pretensje jak zawsze wtedy, kiedy coś nie 
gra... Wtedy szuka się winnych. Jeśli bardzo ci na tym zależy, 
winnym mogę być ja. Jeśli to powstanie upadnie, także ktoś będzie 
temu winien, a w każdym razie będzie się kogoś takiego szukać! 

Tego dnia porucznik Agat uznał, że niczego dobrego już nie 
doczeka, wylegując się na tapczanie, i że najwyższy czas przestać 
się bawić w chorego. Miał zamiar zrobić porządek przede wszystkim 
ze ślicznym Anatolkiem, który co prawda od dwóch dni gdzieś 
przepadł, ale z lakonicznych wzmianek Kawki wynikało, że można się 
go lada chwila spodziewać. Po wtóre miał zamiar zrobić porządek z 
jej podopiecznymi, z których już trzech było uzbrojonych, przy 
czym Blady i Wydra zdobyli broń zupełnie przypadkowo, bez 
większego wkładu z własnej strony. Niemcy, jadący samochodem 
ciężarowym, robili wrażenie, jakby prędzej duchów mogli się 
spodziewać, a nie uzbrojonych ludzi - na widok powstańców byli tak 
przerażeni, że podnieśli ręce do góry i poddali się a dwaj 
świadkowie tego wydarzenia, Blady i Wydra, zakręcili się koło 
rozbrojenia dwóch z nich tak błyskawicznie, że - kiedy powstańcy 
się zorientowali - oni byli już z bronią u Kawki. No i wreszcie 
należało zrobić porządek z samą Kawką. 
Weszła właśnie jak przebieraniec, w za wielkim na nią 
kombinezonie. 
- Jesteś niemądra - tłumaczył jej łagodnie. - Dziewczyny w 
portkach wyglądają idiotycznie! 
Przerwała mu natychmiast: 
- Może i wyglądają. Ja nie. Zresztą, to wszystko jedno, jak 
wyglądam. Nie muszę się nikomu podobać! 
- Owszem. Mnie. Uznaję na świecie tylko rzeczy piękne. 
- To dlatego bierzesz udział w tej zabawie, jaką jest powstanie? 
Nic pięknego, jak każda wojna. 
- Zależy od punktu widzenia. 
- Z mojego punktu widzenia kazałam ludziom kopać studnię. Różne 
rzeczy mogę znieść. Bez wody zdycham. 
- Kopią? 
- A dlaczego by nie? 
- Bo nie mogę pojąć, czemu oni ciebie słuchają? 
Mogłaby mu to wytłumaczyć bardzo prosto, ale jeśli się tego sam 
nie domyślał, nie musiała mówić. To nie było piękne. Konieczne, 
ale rzeczywiście niezbyt piękne. 
Ubrał się także w ten idiotyczny kombinezon. Pierwszą osobą, którą 
spotkał po wyjściu, był Blady. 
Blady przyjrzał mu się uważnie, potem zapytał: 
- Może pan porucznik chce zobaczyć studnię? Kończymy. 
- Słyszałem, że macie trochę broni?! 
- A jakże. Za parę dni będziemy mieć wszyscy. 
"Oprócz mnie - pomyślał Agat. - Ona mi przecież nie odda tego 
rozpylacza za żadne skarby, chociaż jest mój." 
Blady nie spuszczał z niego uważnego, przenikliwego spojrzenia. 
Agat poczuł się trochę nijako, zszedł do ogrodu i obejrzał 
studnię. Nie znał się na studniach i nie miał pojęcia, czy zrobili 
dobrze, czy źle. Na wszelki wypadek nie powiedział nic. 
- Dzisiaj po broń poszedł Piękny Maciuś - meldował dalej Blady. - 
Słyszeliśmy, że jakieś oddziały przyszły z Lasów Kabackich i 
Chojnowskich. Piękny Maciuś miał tam kumpli. 
- No, ale nie będzie przecież brać broni od kumpli! 
Bezbarwna twarz Bladego nawet nie drgnęła, a przecież Agat miał 
wrażenie, że powiedział coś zupełnie nie tak. Pomyślał z rozpaczą, 
że nie umie z nim rozmawiać i zatęsknił, by Kawka przyszła jak 
najszybciej. 
- Z gołymi rękami, panie poruczniku, to trudno broń zdobyć. 
Gdzie ją znowu poniosło? No jasne, do Anatolka. Gdzieżby, jak nie 
do Anatolka!... 
Wracali właśnie. Włosy Anatolka zdawały się być bardziej pokręcone 
niż zwykle, oczy bardziej błyszczące; ona zresztą też wyglądała, 
jakby przed chwilą przejrzało się w niej słońce. "Jeżeli - 
rozważał ponuro Agat - zakomunikują mi, że właśnie postanowili 
pobrać się natychmiast po zakończeniu powstania - okażę się 
ostatnim chamem i zapytam, czy nie trzeba jednak na to zezwolenia 
taty od tego sześcioletniego dzieciaka." 
Kawka jednak najpierw poleciała sprawdzić studnię. Wchodząc z 
trudem po schodach słyszał, jak podkręcała ich, że za płytka. Za 
sobą słyszał kroki Anatolka, bał się, że Anatolek zechce mu pomóc, 
na szczęście darował to sobie. Dobrze, zdaje się, wiedział, co w 
trawie piszczy. 
Ela na ich widok zapytała, czy nie są głodni, i tu Kawka - znowu 
miała coś do powiedzenia. 
- Nie można tak jedzeniem szastać. Nie wiadomo, ile to czasu 
potrwa, musimy mieć, żeby wytrzymać, aż przyjdzie jakaś pomoc. 
Agat powiedział z powątpiewaniem: 
- Jaka? 
Anatolek: 
- W Zalesiu są Węgrzy! 
- Znałem w życiu jednego Węgra. Świetny facet. Tylko język mają, 
niech go licho porwie. 
- Oni mają dosyć Niemców. 
- Kto by nie miał?! 
- Chcą nam pomóc. 
Agat przysiadł. 
- Niemożliwe! 
- Możliwe. Przysłali ich do Lasów Kabackich, żeby je oczyścili z 
partyzantów. No więc ich dowódca lojalnie naszym to powiedział i 
apelował, żeby się partyzanci sami gdzieś przenieśli, a oni dadzą 
im pewną ilość broni i amunicji. Od tego się zaczęło. Wczoraj 
przeprowadziłem do nich jednego majora. Słuchajcie, ile broni, ile 
dział! Łaziłem, dotykałem, żeby uwierzyć, że to prawda. Jak 
pomyślałem, że to wszystko może się nagle odwrócić i zamiast z 
Niemcami - przeciw Niemcom... Słuchajcie, w dwa dni byśmy ich 
tutaj skończyli! 
- A co major? 
- Major prowadzi pertraktacje. No bo oni chcą za przejście do nas 
jakichś gwarancji. Nie wiem dobrze, o co chodzi, major mi się nie 
zwierzał. Wspominał tylko, że są trudności, ale że szansa jest 
duża. 
Opowiadał, a Kawka wpatrywała się w niego szeroko otwartymi 
oczami, które w takich chwilach wydawały się jeszcze większe niż 
zwykle, a Agat myślał, że byłoby wszystko w porządku, gdyby do 
prowadzenia majora do Węgrów wybrali sobie kogokolwiek innego. 
Myślał: "Nie mam szans. Nie mam najmniejszych szans zaimponowania 
tej dziewczynie. Mógłbym najwyżej napisać na jej cześć wiersz. Ale 
boję się, że by tego w ogóle nie doceniła albo powiedziała, że nie 
czas na wiersze". 

Raport nr 21 
Poniedziałek, 21 sierpnia, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Według zaleceń odbyłem inspekcję prac Verbrennungs Kommando. Część 
ulic, począwszy od peryferii, w kierunku Śródmieścia jest już z 
trupów uprzątnięta, łącznie z zakopaniem popiołów. 
Nie wydaje mi się, aby było możliwe wiązanie dość sporej w końcu 
grupy żołnierzy do pilnowania wypalonych gruzów, w głównej mierze 
dlatego tylko, że na terenie tym pracuje specjalne Kommando, z 
którego nikt nie ma prawa przeżyć. W sytuacji, jaka się 
wytworzyła, każdy żołnierz potrzebny jest do walki. Prace można i 
trzeba przyśpieszyć. W razie niezmienionego tempa prac, należałoby 
zmienić kierownictwo Kommanda. 
W Śródmieściu bandy zdobyły wczoraj gmach PAST-y przy ul. Zielnej, 
którego broniło 164 żołnierzy Wehrmachtu, SS, żandarmerii. 
Powstańcy wzięli ponad 100 jeńców. 
"Ef 42" 

Nad ranem Andrzej zdecydował się na rwanie zęba nieszczęśnikowi, 
który od północy skręcał się z bólu. Poprzedniego dnia znalazł w 
gruzach obcęgi, wyczyścił je i uznał, że lepsze takie niż żadne. 
Bagażowy, którego poprosił o pomoc, wykrzywił się: 
- I tak nas zaraz skończą, po co takie komedie. 
- Jeszcze jedna taka uwaga, a dam w pysk i ludzie staną po mojej 
stronie - odparł Andrzej. 
- Pan przecież nie da rady - tłumaczył się tamten. 
- Ten pan jest lekarzem - wtrącił Adwokat. 
A Bagażowy: 
- Taak? To dlaczego pozwolił zdychać Siwemu? 
- A co pan sobie wyobraża? Że już sam fakt bycia lekarzem 
wystarczy? Bez lekarstw? Bez narzędzi? 
No więc posadzili w końcu tego z zębem, a kiedy Andrzej zbliżył 
się ze szczypcami, człowiek podniósł krzyk. 
- Za nic! Coś pan, takimi obcęgami? Zakażenie mi się wda. Umrzeć 
mogę od tego. 
- I tak... - zaczął Bagażowy, ale pod spojrzeniem Andrzeja umilkł. 
Od czasu niechlubnej próby ucieczki tamtego Bagażowy nie cierpiał 
go i nie mógł wykrzesać w sobie odrobiny dla niego współczucia. 
Krzyk i odgłosy rozmowy usłyszał Fisch. Wtoczył się z hałasem, od 
rana już pijany. Po wczorajszej wizycie SS-owskich dygnitarzy 
Niemcy wyraźnie stracili na minach, a Fisch bez przerwy topił 
swoją złość w butelce. Ich nastrój, zresztą udzielił się grupie; 
przeczuwali, skąd wzięła się złość Niemców. Najprawdopodobniej 
chodziło o to, aby akcję jak najbardziej przyspieszyć. Dla Niemców 
znaczyło to, pójście na linię frontu, dla nich... 
Fisch wodził po grupie milcząco czerwonymi ślepkami, wreszcie 
utkwił je w twarzy Andrzeja. Widać było, jak zbiera myśli z 
wysiłkiem. Powiedział wreszcie: 
- Wy świnie. 
Stali. 
- Wy brudne świnie! Żebym ja musiał przez was narażać swoje życie! 
Za mało was wykatrupili przez pięć lat. Szkoda, że mnie tu nie 
było. 
Odjął od paska woreczek. To był już drugi, napełniony zaledwie do 
połowy. Czyżby odsunęła się nadzieja na zapełnienie go do końca? 
Rzucił go na ziemię, rozkazał Andrzejowi: 
- Podnieś! 
Andrzej pochylił się. Wówczas Fisch zawołał: "Ty złodzieju!" i 
kopnął go. Andrzej upadł. Fisch wymierzał kopniaki z zaciekłą 
precyzją, równo, mocno i coraz mocniej, jakby chciał wyładować z 
siebie wszelką złość, jaka od wczoraj się nagromadziła. Od 
spokojnego intratnego żywota iść w miejsce, o którym żołnierze 
mówią "piekło"?! Więc kopał jedną nogą, drugą, gdzie popadło. 
Gdyby pod jego butem zginął człowiek, może byłoby mu lżej. 
Ale zmęczył się, a człowiek żył. Fisch widział, jak oddycha, jak 
drży. Kopnął więc jeszcze, ale nogi nie były tak sprawne, więc 
odsunął się, wykrzywił, wyciągnął pistolet. 
Wtedy właśnie z kąta rozległ się płaczliwy głos: 
- A kto mi wyrwie ząb? 
Fisch wycelował, ale między nim a celem nagle się zakłębiło. 
Ludzie coś mu gorączkowo tłumaczyli, czego ani rusz nie mógł 
zrozumieć. W pierwszej chwili był nawet bardziej zdumiony niż zły. 
Ruszył w ich stronę, ale nie ustąpili, ciągle mu coś gorączkowo 
tłumacząc. 
Z dołu nadszedł starszy i zobaczył pijanego Fischa z pistoletem w 
ręku, skręconą strachem, zbitą gromadę ludzi, a za nimi leżącego 
na ziemi pokrwawionego Andrzeja. 
- Głupcze - powiedział do Fischa - po co ci to?! Za dzień lub dwa 
i tak będzie koniec. Ze wszystkim... 
Fisch schował pistolet, obaj Niemcy wyszli. 
Ktoś pochylił się nad Andrzejem. Wzięli go pod ramiona podciągnęli 
i oparli o ścianę, Andrzej z wysiłkiem podniósł rękę do twarzy, 
obmacał szczęki. Spróbował wstać. 
- Wyrwie mi pan ten ząb? - dotarło do niego jak zza ściany. 
Obmacał głowę, dokładnie, miejsce koło miejsca. 
Wstał. 
- Wyrwę. 
Chwilę chwiał się na nogach. Tamten ciągle patrzył wyczekująco i 
błagalnie. 
- Dajcie obcęgi. I trzymajcie go. Tylko lepiej niż przedtem. 
Kilka rąk równocześnie sięgnęło po obcęgi, kilka innych posadziło 
tamtego. Człowiek zawył, a od strony drzwi dobiegł rozkaz 
wymarszu. 
Mimo iż otrzymali polecenie spieszenia się - szli wolno, jakby 
jedni i drudzy chcieli ten zbliżający się koniec odwlec jak 
najbardziej. 
- Chyba będzie deszcz - ktoś przerwał ponure milczenie. 
- Przydałby się potop na te pożary. 
Niemcy niemrawo wezwali do ciszy; dla porządku rozkazali, żeby iść 
szybciej. Fisch klął, starszy co chwila wycierał czoło. Kiedy 
przybyli na miejsce, powiedział do Andrzeja: 
- Chciałbym już wrócić do domu. Jeśli jeszcze będę miał dom... 
Andrzej w milczeniu spojrzał w kierunku Starego Miasta. Niemiec 
cofnął się. 
Ułożyli i podpalili stos. Tu nie było już dusznej senności 
wymarłych ulic, tutaj wiadomo było doskonale, że kilkanaście czy 
kilkadziesiąt metrów dalej jest walka. I kiedy tak stali obok 
stosu i słuchali charakterystycznego trzaskania drzewa i 
skwierczenia ciał, nie mogli oprzeć się myśli, że swoi są tak 
blisko. I jednocześnie tak daleko? Te kilkadziesiąt metrów to mało 
czy dużo? 
Zaczął kropić deszcz. Powtórzyli swoje: "Przydałoby się urwanie 
chmury. Ulewa. Potop". Ale deszcz przeleciał szybko i znowu 
zaświeciło słońce. Jazgotliwa strzelanina utopiła się w łoskocie 
samolotów: leciały łukiem nad płonącą dzielnicą, zawróciły, 
przeleciały nisko nad ludźmi z Verbrennungs-Kommando, by znowu 
polecieć nad Stare Miasto. 
Konwojenci sformowali ich w pojedynczy szereg. Skręcili w bok, 
gdzie ulica była załadowana wojskiem i sprzętem i stanowiła 
właściwie wąską ścieżkę. Dalej trzeba było posuwać się już 
ostrożnie, pod murami, ulica była bowiem pod powstańczym 
ostrzałem. 
- Gdzie nas prowadzą? - zaniepokoił się Bagażowy. 
Z przeciwnej strony po gruzach pełzł pancerny samochód. Wyskoczył 
z niego Niemiec w hełmie, podszedł do konwojentów. Za nimi widać 
było podziurawioną ulicę, wysoki zwał szczątków barykady, która na 
chodnikach sięgała prawie do pół piętra, a wokół szare od pyłu 
zwłoki niemieckich żołnierzy. Nie uprzątano ich, ulica była pod 
ostrym ostrzałem. 
Do rozmawiających Niemców dołączył Fisch. Rozmowa trwała bardzo 
długo, wreszcie Fisch odwrócił się i podszedł do wyciągniętej 
wzdłuż ściany kolumny. Wywołał Andrzeja. 
- Pójdziesz do tamtego gmachu - wskazał palcem - przeszukasz 
podwórze i bez względu na to, co tam znajdziesz, wrócisz. I 
będziemy czekać tylko piętnaście minut. Ani minuty dłużej. 
Nie wiedział, czy ma ten przedziwny rozkaz, przeznaczony tylko dla 
niego, powtórzyć grupie. Popatrzył w głąb ulicy. Było jasne, że 
nie przejdzie, że wysyłają go po to, aby zginął. Chcieli 
powiedzieć ludziom, że to on ich zdradził, uciekł, wybierając 
własną wolność i własne życie za cenę ich życia. Że to on ich 
zabił... 
Spojrzał prosto w zwężone, chytre oczy Fischa. Musiał przyznać, że 
ten łobuz dobrze to obmyślił. Lepiej niż skopać i zastrzelić. 
Teraz zginie z rąk swoich, a jego śmierć pociągnie za sobą śmierć 
tej gromady. 
"Chyba - pomyślał - że przejdę. I że wrócę." 
- Piętnaście - powtórzył Fisch. - Ani sekundy więcej! 
- Od tej chwili? 
- Od tej chwili. 
Skoczył, dopadł przeciwległego muru. Po ulicy z bzykaniem posypały 
się strzały. Pochylony, zaczął biec wzdłuż muru, prawie do niego 
przyklejony. Po chwili znalazł się przed zdruzgotaną bramą, 
zasłoniętą zwałem płyt chodnikowych. Wspiął się, położył na 
szczycie i powoli zsunął na drugą stronę. Poszarpał spodnie i 
skórę na nogach drutem kolczastym. Kiedy znalazł się na dole, 
rozejrzał się: było cicho, pusto. 
Ostrożnie posunął się kilka kroków naprzód. Nic. Pustka. Cisza. 
- Ręce do góry! 
Odwrócił się. Spod wypalonego muru wyglądała chłopięca twarz. 
Uważne oczy obiegały podwórze, zatrzymały się na Andrzeju. 
Szczęknęła broń. 
- Nie strzelaj! - krzyknął Andrzej. 
Chłopak otworzył szerzej oczy. 
- A ty skąd? - zaczął, ale po chwili zmienił ton: - Plackiem na 
ziemię i nie ruszać się. 
Trzymał lufę automatu na sylwetce Andrzeja, palec na spuście. 
Andrzej przypadł do ziemi, ale po chwili uniósł się z powrotem. 
Wybuchnął: 
- Ani mi się śni! Możesz do mnie strzelać, jak chcesz, a ja i tak 
wrócę. Tam czekają ludzie i jeśli ja... 
Nie dokończył. Coś przeleciało, świsnęło i wybuchło z piekielnym 
hałasem. Podwórze zakotłowało się od kurzu. Andrzej przewrócił 
się, podczołgał do muru. Nowy wybuch przygwoździł go do ziemi. Za 
nim posypały się następne, zlewające się w jeden piekielny huk. 
Andrzej liczył sekundy, potem minuty. Wybuchy nie ustawały. Kiedy 
na moment opadł kurz, widać było lufę automatu, wiernie w niego 
wycelowaną. 
- Wrócisz, aha... Po moim trupie... 
I znów nowa seria wybuchów. 
Spokój. 
Opadł kurz. 
- Zabiję cię - powiedział Andrzej. - Zabiję cię z zimną krwią. Czy 
wiesz, coś ty zrobił! 
Gdzieś za plecami chłopaka rozległy się kroki. 
- Czego się pieklisz? - powiedział. - Zaraz się wyjaśni. 
- Już jest wszystko jasne - odpowiedział Andrzej. Ja żyję. A za 
mnie zginęli ludzie. Zupełnie jasne. 

Tego dnia do Namiestnika Boga na ziemi wysłany został apel: 
"...Ojcze Święty, my, kobiety polskie, walczymy w Warszawie, 
kierując się patriotyzmem i przywiązaniem do ziemi ojców naszych. 
Brak nam żywności, broni i środków opatrunkowych. Twierdzy naszej 
bronimy już trzy tygodnie. Warszawa jest w gruzach. Niemcy mordują 
rannych w szpitalach. Kobiety i dzieci pędzą przed czołgami. 
Nie są przesadą wiadomości, że na ulicach walczą dzieci, niszcząc 
czołgi nieprzyjacielskie butelkami z benzyną... 
Świat nie chce wiedzieć o naszej walce. Jedynie Bóg jest z nami. 
Ojcze Święty, Namiestniku naszego Pana i Władcy, jeśli nas 
usłyszysz, udziel nam błogosławieństwa Bożego, nam, kobietom 
polskim, walczącym o wolność i Kościół". 

Raport nr 22 
Wtorek, 22 sierpnia, godz. 19.25 
Powstanie trwa. 
Trwa również koncentryczne natarcie na rejon Starego Miasta. 
Dzielnica płonie, zmienia się w gruzy, powstańcy nie ustępują. 
Nadeszły meldunki o grupach, które wyruszyły z rejonu Kielc w 
kierunku stolicy. Jako najsilniejszą grupę podaje się trzy tysiące 
ludzi. Ich ruchy odbywają się tylko w nocy i przy współudziale 
polskiej ludności. Zgodnie z otrzymanymi przeze mnie wiadomościami 
- brak jest odpowiednich sił do zwalczania tych grup. 
"Ef 42" 

- Cześć, Maja! 
- Cześć! 
Stuk, stuk, stuk - klawisze maszyny uderzają bez wytchnienia. 
Halina zatrzymała się na moment i pomyślała, że bardzo dawno nie 
zdarzyło się jej widzieć Mai inaczej, jak tylko pochyloną nad 
maszyną do pisania. 
- Co słychać? Były jakieś zrzuty? 
- Ostatnio tylko na Kampinos i Las Kabacki. Od osiemnastego 
Anglicy wstrzymali własne loty. Podobno za duże straty... Nie 
przeszkadzaj. 
Zerknęła jej przez ramię. Przeczytała: 

"Walki w Śródmieściu w rejonach: Ogród Saski, Dworzec Główny oraz 
róg Brackiej i Alej Jerozolimskich. Po zdobyciu Centrali 
Telefonicznej 2 samoloty niemieckie zrzuciły nam 3 paczki z 
amunicją i konserwami na PAST-ę przy ul. Zielnej. Próby 
nieprzyjaciela wyparcia nas z Dworca Pocztowego - bez powodzenia". 

- Maja, skoczę na chwilę do swoich. Jakby co, to tam mnie 
znajdziecie. 
- Wracaj zaraz. Na pewno niedługo coś będzie. 
- Byle nie na Żoliborz! 
- Dlaczego? 
- Nie wiem. "Pokuśliwa" dzielnica. 
Wybiegła. Droga trwała znacznie dłużej niż zwykle. Co chwila 
musiała chować się pod jakieś ocalałe sklepienia bram, 
przedzierać przez zwały gruzów, przez piwnice. Chciało się jej pić 
i była bardzo głodna. Jedno i drugie coraz trudniej było 
zaspokoić. 
W drodze spotkała Jeremiego. Był z nim młody człowiek, którego 
twarz wydała się jej znajoma. 
- Nie pamiętasz? - ucieszył się, nie wiedzieć czemu, Jeremi. - 
Spotkaliśmy się w "Złotej Papudze". Kilka dni temu. Rozmawialiśmy 
o przejściu kanałami. 
- I co? - zapytała. - Przeszedł pan?. 
- Przecież nie ma innej drogi. 
- No nie ma. 
Przyjrzała mu się uważniej. 
- A z kim pan przeszedł? 
Miał młodą przystojną twarz, jeszcze nie tak bardzo zarośniętą jak 
wszyscy tutaj, błękitne oczy i wyraźnie nie miał zamiaru 
odpowiedzieć, z kim tu przeszedł. Ano, jego rzecz. Miał za to 
pierwszorzędnego nowego bergmana. 
- Niemiecki? - zapytała. 
Patrzył na nią nie rozumiejąc, przez twarz przebiegł mu jakby cień 
niepokoju. Wyciągnęła rękę, dotknęła palcem bergmana. 
- Zdobyty? 
- A tak - ucieszył się. 
Przestała się nim już zajmować, machnęła Jeremiemu ręką. 
- Cześć, lecę do swoich! 
- Wróć zaraz - poprosił. I dodał z troską: - Taśmy mi się kończą. 
- Aha, słyszę to już od dwóch tygodni! 
Przed wejściem do piwnicy zatrzymała się, przeczesała palcami 
włosy, obciągnęła sukienkę. Potem uznała, że właściwie to i tak 
wszystko jedno i weszła. 
Zobaczyła Tadeusza - siedział i jadł zupę. Podeszła i powiedziała 
bezosobowo "cześć", rzuciła krótkie spojrzenie w stronę Erwina. 
Powiedziała do Tadeusza: 
- A myślałam, że dzisiaj już Tygrys będzie z nami. 
Odpowiedział: 
- Nie dziś, to za parę dni. Kiedy idziesz do Śródmieścia? 
- Nie wiem. 
- Chciałbym, żebyś odtransportowała tam pana Gemesi. 
- Że niby może tu zginąć? 
- Właśnie. 
- Dobrze, do "Złotej Papugi". 
Znów spojrzała na Erwina. Odpowiadała mu ta decyzja, to było 
wyraźnie widać. Na ziemi za nim leżały jakieś kartki. Rysunki. 
- Co to jest? - zapytała. 
Zapytała o to właściwie Tadeusza, i Erwin nie jej, a Tadeuszowi 
wyjaśnił: 
- Ja trochę rysuję. I to są szkice. 
Podniosła. Smutny, Pralinka, Krystyna rozdająca zupę. Profesor z 
wyciągniętą oskarżycielsko ręką, kobieta w ciąży bandażująca nogę 
Guzika, Chudzina i Atleta - gruzy, płonąca katedra, płonący 
kościół Najświętszej Maryi Panny, wreszcie ona sama. Na jednej 
kartce szkice jej twarzy, uśmiechu, zamyślenia, złości, jej włosy, 
jej ręka. Odłożyła szybko rysunki. Powiedziała. 
- Dobrze, jak tylko będę szła - i do Tadeusza: - Wszyscy żyją? 
- Jeszcze wszyscy. 
Odstawił pustą menażkę. Wstał. Dawno nie widziała go tak 
zmęczonego. Przesunął ręką po oczach i powtórzył: "Jeszcze 
wszyscy". Z tym wyszedł. 
Kilka minut później Erwin zobaczył w drzwiach człowieka, którego 
nie było tu jeszcze nigdy. Był wysoki, miał niewiele ponad 
trzydzieści lat, zawinięte rękawy koszuli, na rękach ślady ran czy 
uderzeń. Stanął w drzwiach, rozejrzał się, wzrok jego prześliznął 
się po ciężarnej kobiecie zwijającej bandaże, po jej matce 
gotującej zupę na prowizorycznie zbudowanej kuchni, po śpiącej 
Krystynie, wreszcie zatrzymał się na Halinie. Powiedziała nagle: 
"Boże, jak tu czuć trupami". 
Odwróciła się, a potem długo stała bez ruchu, wpatrując się w 
przybyłego, zanim powiedziała: 
- Więc jednak jesteś. 
- Jestem. 
- To głupie, ale tak myślałam, że jednak kiedyś wrócisz. 

Tadeusz miał nadzieję, że natarcie jeszcze się nie rozpoczęło. 
Kiedy przyszedł, Janek oznajmił: "Walą jak w kaczy kuper już 
prawie czterdzieści minut, zaraz chyba ruszą". Czuł, że zaatakują 
narożnik i tam skierował większość chłopców. Sam wbiegł po 
ocalałych jeszcze fragmentach schodów na piętro. Wyjrzał. Zobaczył 
dwa czołgi, a za nimi posuwający się zwarty oddział piechoty. 
Pocisk moździerza trafił w schody i odciął Tadeuszowi drogę 
powrotu. Zwiesił się więc na rękach i skoczył w dół. Czołgi 
strzelały, piechota nacierała. Erkaem odpowiadał im prawie bez 
przerwy. Tadeusz pomyślał z przerażeniem: "Zaraz skończą się 
naboje". Rozkazał: "Miotacze i butelki". Poleciały w nacierający 
tłum. Wybuchły. Erkaem grał. Pralinka wdrapał się na półpiętro i 
przez dziurę w murze machnął jeden po drugim trzy granaty, ale 
kolejny wybuch wyrzucił go stamtąd. Od strony Niemców dobiegł 
krzyk, czołgi coraz bliżej. Tadeusz zawołał: "Wyczeka ć, nie 
spieszyć się, niech podejdą. Uwaga, teraz!" 
I wtedy nagle z tyłu rozległ się tragiczny głos Janka: 
- Niemcy! 
Zaroiło się od zielonych mundurów na ich tyłach. Janek krzyczał 
ciągle: 
- Podkopem przeszli! Podkopem przeszli! Podkopem wychodzą... 
Chłopcy zaczęli cofać się w pośpiechu i nieprzytomnie Tadeusz 
krzyknął: "Pilnować narożnika, reszta za mną!" Pobiegł pierwszy, 
zderzył się prawie z jakimś Niemcem. Pomyślał: "Tak mnie 
przechytrzyli..." 
Niemiec przed nim nagle zakołysał się, oddalił i w tym oddaleniu 
pozostał. Tadeusz poczuł, że ktoś go ciągnie do tyłu. Wybuchy i 
krzyki dochodziły teraz do niego głuche, niby przez grubą warstwę 
waty, ktoś nawoływał: "Sanitariuszki, sanitariuszki, prędko". 
Przed Tadeuszem otworzyła się olbrzymia jama podkopu, z którego 
jeden po drugim wychodziły szczury... Szczury rosły, miały na 
sobie zielone mundury, były coraz bliżej. 
Leżał gdzieś, a nad nim waliło się niebo. Kiedy ktoś krzyknąłn: 
"Jezu, to Tadeusz", uprzytomnił sobie, że umiera. Wszystko naokoło 
było jakby na niby, tylko ta jedna myśl była przeraźliwie realna. 
Chciał wzywać ratunku, ale nie mógł znaleźć na to wezwanie 
odpowiedniego słowa, więc chciał zawołać cokolwiek, ale nie 
wiedział, jak to zrobić, zapomniał albo nigdy nie umiał. Ktoś go 
dotykał, coś zabolało, usłyszał, jak ktoś całkiem blisko 
powiedział: "Nasi idą do przeciwnatarcia", pomyślał z pretensją, 
że przecież im tego nie rozkazywał, że rządzą się sami, zupełnie 
jakby jego nie było... I że jest im widać całkiem niepotrzebny, że 
umiera, a oni bez niego idą do przeciwnatarcia. Chciał zawołać, 
żeby go nie zostawiali samego, żeby mu wybaczyli te lata, kiedy to 
on ich wysyłał na śmierć, żeby wrócili i żeby go uratowali, choć 
na trochę: na tydzień, dzień, godzinę. Ale nikt nie wracał. Był 
sam. I były nad nim dzwony. Dzwony trzaskające, dzwony 
strzelające, dzwony syczące. Usłyszał nagle potężny krzyk "Hurra!" 
Zrozumiał: Zemścili się nad nim. Oni teraz posłali go na śmierć i 
wiwatowali, że umarł... 

Raport nr 23 
Środa, 23 sierpnia, godz. 21.15 
Powstanie trwa. 
Po 3 tygodniach walki sukcesy nasze są właściwie znikome, a 
decydujące uderzenie rozpoczęte 19 sierpnia jak dotychczas nie 
przyniosło zasadniczych zmian. 
Doszły meldunki o kryzysie, jaki daje się zaobserwować wśród 
żołnierzy Wehrmachtu, i pewnym rozdźwięku, jaki rysuje się między 
nim a członkami SS i żandarmerią. Trzeba przyznać zresztą, że 
Polacy traktują żołnierzy Wehrmachtu zupełnie inaczej. Nie słychać 
o rozstrzeliwaniu ich przez powstańców. Żołnierze Wehrmachtu są 
przez powstańców brani do niewoli, co przy sytuacji żywnościowej, 
jaka panuje w mieście, jest nawet dziwne. 
"Ef 42"

Tego dnia zginął Chudzina i tego dnia Erwin zamiast ruszyć 
kanałami w bezpieczne miejsce dostał jego broń i stanął obok 
Andrzeja na barykadzie. Nie był to pomysł Erwina, było to nawet 
wbrew jego wyraźnym życzeniom. Andrzej jednak niewiele liczył się 
z czyimikolwiek życzeniami. 
Przywitał się ze wszystkimi. Krystyna wypłakała mu się na 
ramieniu, odwiedził szpital, przespał się kilka godzin, a kiedy 
obudził się i dowiedział o śmierci Tadeusza, powiedział: "Okazuje 
się, że wiedziałem, kiedy wrócić" - i przejął dowodzenie. 
Krystyna powiedziała wtedy: "Słowo daję... To jest mój brat, ale 
on za grosz nie ma serca". 
A kiedy zginął Chudzina, przyszedł z jego bronią, położył ją przed 
Erwinem i powiedział, że te dwie rzeczy razem, broń i Erwin, są mu 
potrzebne. 
Chudzina swoim zwyczajem chciał rozprawić się z Goliatem. Chłopcy 
śmieli się, że t "zdalnie kierowane" czołgi stały się jego 
osobistym wrogiem. Tym razem też zawołał: Lecę! i sam poleciał w 
dół. Wyczekał. Skoczył. No i został. Zmietli go serią karabinu 
maszynowego. Atleta pociągnął wtedy Smutnego za rękaw: "Słuchaj, 
to było w porządku, co? On się chyba nawet nie bał?" Smutny 
burknął" żeby się odchrzanił; "Jestem ślepy, nic nie widziałem!", 
więc pociągnął Pralinkę: "Słuchaj, on się chyba nie zdążył bać, 
co?" I tak pytał wszystkich po kolei, najpierw na barykadzie, a 
potem już w piwnicy. I wszyscy mu odpowiadali, że nie zdążył i że 
wszystko było w porządku, a Atleta garbił się coraz bardziej, 
zapadał się w sobie, bo wiedział, że zawsze jest czas na to, aby 
się bać. 
Andrzej położył broń Chudziny przed Erwinem. Erwin powiedział, że 
jest jeńcem, a Andrzej: 
- Nimby pan zdążył skierować broń nie w tę stronę, gdzie trzeba, 
już by pan nie żył. Idziemy! 
Erwin wziął karabin i poszedł. I wieczorem tego dnia żył jeszcze, 
choć wydawało mu się to zupełnie nieprawdopodobne. Niemieckie 
natarcie rozpoczęło się od samolotów. Nadleciało ich siedem, 
płynęły tuż nad gruzami. Andrzej pociągnął Edwina pod ocalałe 
sklepienie bramy. Erwin zobaczył wtedy wetknięty za pasek Andrzeja 
długi, zaostrzony nóż. Pomyślał ze zdumieniem, że chyba nie będzie 
walczyć nożem, chciał go nawet zapytać o ten nóż, ale nie zdążył. 
Andrzej szarpnął go i upadli na ziemię. Erwinowi zdawało się, że 
widzi wąskie, podłużne kształty bomb. Leżał ogłuszony serią 
wybuchów i słowa Andrzeja w ogóle do niego nie docierały. A 
Andrzej pytał: 
- Czy to możliwe, żeby ktoś do pana strzelał? 
Erwin zerwał się. Na wysokości ich głów w murze widać było kilka 
niewielkich zadraśnięć; spojrzał na Andrzeja, ale nie 
odpowiedział. Andrzej nie powtórzył pytania. 
Koło nich leżał jakiś mężczyzna. Schował się tutaj, razem z nimi, 
a teraz usiłował wstać. Szło mu to niesporo; rękami nerwowo szukał 
wokół siebie i Erwin usłyszał w pewnym momencie zwycięski okrzyk 
Andrzeja: 
- Okulary! 
Andrzej schylił się, podniósł leżące obok człowieka okulary i 
wpatrzył się w nie prawie pieszczotliwie. 
- Znalazł pan? 
Mężczyzna oparł się rękami o ścianę i wstał w jego głosie była 
wyraźna nadzieja. Wyciągnął rękę, ale Andrzej odsunął się. 
- Źle pan widzi, co? - zapytał. 
- Minus dziesięć dioptrii - poskarżył się człowiek: Na twarzy 
Andrzeja pojawił się uśmiech, od którego Erwinowi zrobiło się 
zimno. 
- Zgadza się - powiedział. Schował okulary i skinął na Erwina: 
- Idziemy! 
- Moje okulary! - upomniał się człowiek. 
Erwin nie wytrzymał: 
- Niechże mu pan chociaż powie - wykrztusił - że potrzebuje je dla 
żołnierza! 
Andrzej nie słuchał. Wysunął się spod sklepienia, a kiedy Erwin 
wyszedł za nim, powtórzył poprzednie pytanie: 
- Czy to możliwe, żeby ktoś do pana strzelał? Gołębiarzy już tu 
nie ma. 
Erwin znów nie odpowiedział i Andrzej zrezygnował. Przyjrzał się 
tylko uważnie Erwinowi, jakby chciał go sobie dobrze zapamiętać. 
Na barykadzie Janek wołał: 
- Słuchajcie, tę ich piechotę to bez sądu należałoby rozstrzelać. 
Oni w ogóle nie wchodzą w dym. Artyleria sobie, oni sobie. 
Smutny dostał okulary i jego radosny okrzyk wybił się nad odgłosy 
wybuchów. 
- Obrabowałeś sklep optyczny? - zapytał. 
- Można i tak powiedzieć - odparł Andrzej. 
Po drugim przygotowaniu artyleryjskim piechota ruszyła. Andrzej 
poderwał chłopców. Erwin ze zdumieniem zobaczył, jak Smutny chwyta 
ustawione w załomie muru butelki z benzyną. Krzyknął do Erwina: 
"Bierz i ty!" Wziął i szedł za Smutnym do końca zwalonej ściany. 
Zobaczył w dole ulicę, podziurawioną wielkimi lejami, i skwer z 
suchą trawą. Niemcy, rozwinięci w tyralierę, posuwali się 
kangurzymi skokami w ich stronę. Kilku zatrzymało się, przeleciały 
granaty. Erwin usłyszał głos Andrzeja: "Ognia!" 
Zagdakał erkaem, zawtórowały mu pojedyncze strzały karabinów, 
zasyczały strumienie miotaczy. Kilku Niemców było już bardzo 
blisko. Smutny zamachnął się, cisnął butelkę, która natychmiast 
wybuchła; od miotaczy i butelki zapaliła się trawa. Erwin usłyszał 
krzyk Niemców, dwóch z nich zaczęło uciekać. Po mundurach pełzały 
języki ognia. Erwin uprzytomnił sobie, że strzela. Usłyszał za 
sobą ostry głos Andrzeja: 
- Dosyć, trzeba oszczędzać amunicję! 
W tej chwili tuż niemal nad nimi rozerwał się pocisk. Ogarnęła ich 
ciemność. Gruz, tynk i pył powoli opadały, przed oczami zjawiła 
się ulica, poraniona, podziurawiona lejami. Z nawoływań powstańców 
i krzyku Niemców Erwin wyłowił słowa: 
- Puścili świecę dymną! 
I głos Andrzeja: 
- Całe szczęście! Smutny, skocz obok, może mają jeszcze trochę 
naboi. 
W górze znów rozległ się warkot, nadlatywały samoloty. Andrzej 
zawołał: "Kryj się!" Guzik pociągnął Erwina za rękę. Opadając 
prawie w dół pokaleczył sobie nogę; skrzywił się z bólu. Zobaczył 
szczupłą sylwetkę Smutnego, jak biegł pochylony, przytulając się 
do ocalałych kawałków ścian. I obcą jakąś sylwetkę, która biegła 
naprzeciw Smutnego, wołając: 
- Kilku ludzi do nas! Idzie natarcie jak jasna cholera! 
I Andrzej: 
- Janek, Erwin, Guzik i Pralinka zostają! Reszta niech leci. 
Obok upadła bomba; tuż przed Smutnym zwaliła się ściana. Kulejąc, 
skręcił i pobiegł dalej. 
Przed następnym natarciem Smutny z Pralinką przytaskali trochę 
amunicji. Kiedy ogień artylerii przycichł i w otwartej lejowatej 
ulicy znowu pojawiła się niemiecka piechota, Erwin zapytał: 
- Co my zrobimy tu w pięciu? 
Ale już wokół zaroiło się: Natarcie niemieckie podchodziło osiem 
razy i osiem razy było odrzucane. W tym czasie dwa razy posyłano 
go na wzmocnienie obrony sąsiedniej barykady. I Erwin uwierzył w 
rzecz zdawałoby się niemożliwą - że przeżył ten dzień. 
Wieczorem, kiedy byli już znowu w piwnicy, przyszła Luna. Uciekła 
ze szpitala. Erwin nie spał jeszcze, siedział przy jakimś ogarku 
świecy nad swoimi kartkami, i usiłował wyrzucić z siebie 
dzisiejszy dzień. Barykada, stanowiska powstańców, pogrzeb 
Chudziny, Atleta żegnający przyjaciela. Luna stanęła przed nim. 
Zapytała: 
- Gdzie on jest? 
Spojrzał na nią i przeraził się. Jej twarz płonęła w gorączce, 
oczy były nieprzytomne, włosy brudne i zlepione. Prawą rękę i bark 
miała owinięte brudnymi bandażami, głos schrypnięty i przyduszony. 
- Gdzie Andrzej?! 
Odpowiedział: 
- Przy rannych. 
I w tej właśnie chwili usłyszeli głos Andrzeja: 
- Erwin, chodź, pomożesz mi. 
I Luna jakby nagle oprzytomniała - odwróciła się i pobiegła do 
niego. Przypadła mu do piersi, objął ją przytrzymał. Erwin wstał, 
podszedł. Luna łkała. Przytulona do piersi Andrzeja płakała coraz 
głośniej, żałośniej, jakby to miał być ostatni płacz w jej życiu. 
Powtarzała jakieś urywane słowa, a Andrzej pochylił się, wziął ją 
na ręce, i poniósł w głąb piwnicy. Krzyknęła jeszcze schrypniętym 
głosem, że chce być z nim, że nigdzie nie odejdzie. 
Przeniósł ją przez próg do sąsiedniej piwnicy, gdzie urządził 
szpital. "Swój własny na własny użytek - zarządził. - Gdziekolwiek 
jestem, lubię mieć swój własny szpital." Krystyna podniosła znad 
któregoś rannego zmęczoną, szarą twarz. Andrzej zawołał: 
- Zrób jej jakieś miejsce! 
- Przecież nie ma... 
- To zrób! 
Z kąta wstał Pralinka. 
- Tu ją połóż! 
Był lżej ranny, odsunął się na bok. W ręku trzymał zmiętoszoną 
kartkę. Erwin poznał ją. Widział ją pierwszego dnia pobytu tutaj: 
"Bo widzisz - będziemy mieli dziecko". Pralinka przysunął tę 
kartkę do świecy, wygładził i czytał od nowa, choć znał każde 
słowo, choć je wszystkie miał wyryte w pamięci. 
- Mam coś dla pana - powiedział do niego Erwin. 
- Cukier? 
- Landrynkę. 
Pralinka rozjaśnił się. 
- Panie, cudotwórca z pana. Co ja zrobię, że mam takie parszywe 
przyzwyczajenie. Z nerwów, wie pan, to się wzięło. W czasie 
okupacji w gestapo pracowałem na Szucha. Woziłem taki wózek ze 
słodyczami... No i tak jakoś, różne rzeczy tam się działy, coś 
trzeba było robić, więc zacząłem wcinać te cukierki. I tak 
zostało. Nie ma pan pojęcia, jak mi ich w tej chwili brakuje. 
Landrynka, mówi pan? 
Luna uczepiła się ręki Andrzeja. 
- Nie odchodź. 
- Nie odejdę, nie bój się. Czekaj... Zobaczę, co to się stało... 
Erwin przypomniał ją sobie, jak z wyciągniętymi rękami leciała 
gdzieś w powietrze, śliczna, porcelanowa dziewczyna o sennych 
oczach. Krystyna powiedziała: 
- Jeśli jeszcze kogoś dzisiaj przyniosą, oszaleję. 
Z drugiego końca piwnicy ktoś zawołał: "Panie doktorze!" Andrzej 
odkrzyknął, że już idzie, i do Luny: "Zaraz wrócę do ciebie..." 
Erwin widział go, jak szedł przez tę mroczną piwnicę o grubych, 
niskich sklepieniach, wysoki, czujny i pilnujący każdego, dla 
każdego znajdujący czas. Wrócił po chwili, znów pochylił się nad 
porcelanową dziewczyną, wydał jakieś polecenia Krystynie. 
- Potrafi pan mocno przytrzymać dziewczynę? 
Erwin poderwał się. Musiał zasnąć i teraz pytanie Andrzeja nie od 
razu trafiło do jego świadomości. 
- Trzeba amputować jej rękę, a nie mam żadnych środków ani 
nasennych, ani znieczulających. Potrafi pan ją mocno przytrzymać?! 
Erwin spojrzał na dziewczynę, potem na Andrzeja. 
- Nie, nie potrafię, ale przytrzymam. 
- W porządku. 
Kiedy wyjął zza paska nóż - Erwin zajął się obserwowaniem łuków 
sklepienia. Pralinka powiedział na wszelki wypadek: 
- To ja pójdę się przespać, może znajdzie się jeszcze jakie 
miejsce. 
Andrzej przypomniał: 
- Żebyś mi się jutro nigdzie nie ruszał, to za dwa dni pójdziesz 
na barykadę. Inaczej będziesz tu gnić do końca powstania. 
Erwin znowu wpatrzył się w łuki sklepienia i zastanawiał się, ile 
mogą mieć lat. Stara, piękna budowa... Cała ta kamieniczka była 
jak cacko. Była... 
Zanim skończyły się przygotowania, mdłe światło świecy kilka razy 
wyłoniło z mroku wychudłą twarz Krystyny, zastygłą teraz w wyrazie 
potwornego zmęczenia i czegoś w rodzaju obrzydzenia. Miała 
nadzieję, że może coś się jednak zdarzy. Nic się nie zdarzyło: 
Andrzej pochylił się nad dziewczyną. 
Łuków na sklepieniu było pięć, w każdym po dwadzieścia cztery 
cegły. 
- Luna - powiedział Andrzej. I do Erwina - zaczynamy... Pamiętasz, 
jak się poznaliśmy?. To było tuż przed koncentracją, siedziałaś 
przy oknie, otaczali cię chłopcy, pamiętam, policzyłem: było ich 
ośmiu, zawsze byłaś otoczona chłopcami... Kryśka, jodynę. 
Uśmiechałaś się tak jakoś sennie, jak to ty zawsze, przyglądałem 
ci się... nieprawda, to wcale nie boli, a potem podszedłem do 
ciebie, usiadłem obok. Kryśka, uważaj... zapytałem: "A cóż to za 
dziwny pseudonim?", a ty wtedy powiedziałaś: "Uwielbiam księżyc". 
A ja... 
- Powiedziałeś, że jest zimny i daleki... Boli... 
Środkowe łuki miały więcej cegieł: dwadzieścia cztery, dwadzieścia 
pięć, dwadzieścia sześć... 
- Andrzej... Boli... 
- A potem przyszła noc... Kryśka, miednicę, kubeł, cokolwiek. 
Spałaś razem z dziewczętami... A ja... Trzymaj, człowieku!... A 
ja... 
- Jezu, jak boli... 
...Dwadzieścia siedem, dwadzieścia osiem, dwadzieścia dziewięć. 
- ...przyszedłem, powiedziałem, że chcę, abyś mi coś powiedziała o 
tym księżycu zimnym i dalekim.. Siedzieliśmy w otwartym oknie, 
objąłem cię. Powiedziałem, że ten mój księżyc jest zupełnie inny. 
Bliski i bardzo gorący. Więc przecież wiesz, nie można żyć bez 
księżyca, zginąłbym w ciemmnościach, gdybyś mi ich... 
- Je-zu! 
...nie oświetlała. Zamknij oczy, zamknij oczy, mocno, tak jak to 
zawsze robiłaś. O tak, widzisz,, ty wiesz, że mnie trzeba słuchać, 
zawsze słuchać. Tak, w porządku... Nie otwieraj oczu, nie 
pozwoliłem. Masz teraz spać. I masz śnić o mnie. O nas, jak 
będziemy parą kochanków po przeżyciu razem całego życia. 
Podniósł się, otarł pot. Ktoś jęczał: "Panie doktorze, panie 
doktorze". Stał jeszcze chwilę, patrząc na popsutą lalkę. Erwin 
trzymał ją ciągle. Powiedział więc: 
- Może pan już puścić. 
- Maja, nie ma czegoś do jedzenia? 
- Nie wiem, poszukaj. Coś się powinno znaleźć. 
- A co? 
- Zupa-pluj. 
- Kawałek chleba bym zjadł, marny, suchy, czarny, malutki 
kawałeczek. 
- Nie przeszkadzaj. 
Pisała: 

"...Utracono zachodnią część zabudowań szpitala Jana Bożego po 
dziesięciogodzinnej walce, podczas której oddziały własne 
trzykrotnie przeciwuderzały. Nieprzyjaciel przed natarciem 
prowadził półtoragodzinny, huraganowy ogień: artylerii, 
moździerzy i granatników. W natarciu nieprzyjaciel używał miotaczy 
ognia". 

- Maja, wiesz, słyszałam taki kawał... 

"...Na wszystkich innych kierunkach odparto natarcia 
nieprzyjaciela i utrzymano własny stan posiadania bez zasadniczych 
zmian." 

- Facet siedzi i marzy: Jak skończy się powstanie, wezmę garść nie 
łupionej kaszy, kilka ziemniaków, ugotuję z tego zupę, napełnię 
nią talerz po brzegi, postawię przed sobą i... jak nie kopnę. 

"...Wczoraj na odcinku Starego Miasta ponieśliśmy straty: około 
100 zabitych i rannych..." 

- Halina? Dobrze, że jesteś. Meldunek trzeba odnieść, ale mówię 
lojalnie: Jesteś piąta. Pójdziesz? 
- A co mam robić? 
Jest piąta. Cztery to jeszcze nie rekord. Którejś nocy na placu 
Krasińskich zginęło osiem. Byłaby dziewiąta. A tak - tylko piąta. 
No trudno: Może to taka seria? Zawsze była razem z Tadeuszem. Może 
i teraz zapragnął na tamtym świecie, żeby ją natychmiast 
przywiedli, bo na niebieską łączniczkę nie wyobraża sobie nikogo 
innego? 
Szła kawałek piwnicami. Były pełne płaczu dzieci, pełne próśb: 
"Mamo, jeść. Mamo, pić". Nie ma nic do jedzenia, nic do picia. 
"Mamo, mleka..." Nie ma mleka: Jest duszno gorąco, ciemno, 
straszno... 
Kawałek górą: upalnie jak w piecu. 
Znów dołem: "Pani od nich? Od powstańców? To niech pani tu 
spojrzy. Niech pani się nie wyrywa, niech pani dobrze popatrzy. 
Nie Niemcy go zabili, wyście go zabili. Nie miał jeszcze trzech 
lat. Moje dziecko... Nienawidzę was. Nie Niemców, was!" 
Kawałek górą: "Mazowsze moje, płasko, daleko pod potokami 
szumiących gwiazd..." 
- Halina, zgłupiałaś? Sama do siebie gadasz? 
- Szalenie lubię porozmawiać z kimś naprawdę inteligentnym: A tyś 
znowu oberwał? 
Pralinka wlókł się wsparty na ramieniu sanitariuszki. 
- Ano, widzisz. Upodobali mnie sobie: chcą mnie tak po trochu 
wykończyć. 
- Ale się nie dasz. 
- Jasne, dziecko muszę wychować. Nazwę go Hardubal. 
- Idiota! 
"Jesteś piąta... Nie miał jeszcze trzech lat... Pod potokami 
szumiących gwiazd, pod sosen rzeką..." Wdrapała się na gruzy. "Pod 
potokami..." - Co za kłamstwo, jakie tu gwiazdy... 

- Panie poruczniku, co pan tak stanął? Co się stało? Hej, panie 
poruczniku, rwa mać! 
Nie odpowiedział, nie usłyszał. Przestał słyszeć, przestał 
widzieć, cokolwiek poza narysowaną wyraźnymi liniami na tle 
czerwieni postacią stojącą na wzgórzu wyrosłym z gruzów. Stała 
chwilę nieruchomo, tylko wiatr lekko poruszał sukienką. Podniosła 
głowę, jakby czegoś szukała wśród gwiazd, ale że gwiazd tu nie 
było, podniosła rękę: przeżegnała się, skoczyła. 
- Panie poruczniku! No, co się dzieje? Zaklął pana kto? 
Pobiegł za Wroną na gruzy, wdrapał się na szczyt. Na otwartej 
przestrzeni między domami leżała dziewczyna. 
- No to nie ma co, panie poruczniku: trzeba skombinować sznur, 
zarzucić lasso i ją ściągnąć. A może jeszcze dycha? 

Raport nr 24 
Czwartek, 24 sierpnia, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
W piątym dniu koncentrycznego uderzenia na Stare Miasto (które 
miało w ogóle trwać 2 do 3 dni) zdobyto po dziesięciogodzinnej 
walce część zabudowań szpitala Jana Bożego. To wszystko. 
Na Dolnym Mokotowie opanowali Sielce, rozszerzyli stan posiadania 
w części Czerniakowa Dolnego i Górnego. 
"Ef 42" 

Obudziło go szarpanie za ramię. Otworzył oczy. Zobaczył pochyloną 
nad sobą sylwetkę Ralfa. 
- Posłuchaj. 
- Czego? 
- No, posłuchaj. 
Cygańska twarz Ralfa zdawała się jaśnieć. Roman uniósł się. 
Istotnie coś było... To, na co tyle czasu czekali. Kotłujący, 
przewalający się odgłos dalekiej a zbliżającej się burzy odezwał 
się znowu. Roman poderwał się, Ralf klepnął go po ramieniu. 
Uznali to za dobrą wróżbę przed przejściem na Starówkę. Bo tego 
właśnie dnia mieli przedostać się kanałami Roman i Norweg. Tygrys 
i Ralf zdecydowali zostać na Żoliborzu. Tygrys - bo miał własne 
zdanie na temat puszczańskich oddziałów i związane z nimi 
obowiązki, a Ralf - bo nie ruszyłby się nigdzie bez Tygrysa. 
Posuwając się korytarzem kanału Roman myślał, że chyba im obu - 
Tygrysowi i jemu - w jakiś sposób wzajemne towarzystwo ciążyło. 
Myślał również ponuro i z goryczą, że Tygrys może byłby rad, gdyby 
sytuację wyjaśnił między nimi las; jemu, Romanowi, przeznaczając 
kulę - w tym staromiejskim piekle, do którego się tak wyrywał. Ale 
jak to właściwie jest? Kawka wielokrotnie zdradziła się ze swego 
zauroczenia Tygrysem, ale Tygrys niczym nigdy się nie zdradził i - 
być może - nie miał się nawet czym zdradzać. Może to tylko jego 
własne urojenia? Nic więcej? Przecież pożegnali się bez oznak 
większego żalu... Roman oderwał się od tych myśli i usiłował 
przypomnieć sobie, co Ralf mówił o pani Anieli Łempickiej... Aha, 
że próbował tam dotrzeć w nocy, ale mieszkańców bielańskich willi 
dawno już wysiedlono. Uświadomił sobie jeszcze, że Tygrys 
przekazał mu kartkę dla Tadeusza, że ma broń, z którą w czasie 
leśnego żywota nie rozstawał się nigdy, i że w szeregu dwustu 
żołnierzy brnie przez ten plugawy kanał na Starówkę. 
- Widzieliście amatorów? - ktoś się zdumiał na ich widok. - Każdy 
modli się, żeby móc się z tego piekła wydostać, ludzie gotowi są 
nie wiem co ofiarować za przepustkę na Żoliborz, a ci tu sami 
przychodzą. 
- Ano przychodzą - powiedział Norweg. - Wariatów nie brak na tym 
świecie. 
Kwaterę oddziału Tadeusza Roman odnalazł po blisko godzinie i to 
dzięki szczęśliwemu przypadkowi. 
- Cholera - poskarżył się na wstępie Smutnemu. - Ludność cywilna to 
już ma trochę dosyć. Nie chcą gadać. 
- Ja im się nie dziwię. Przynieśliście broń? 
- Trochę się przyniosło. Halina jest? 
- Ranna. 
- Bo mam list dla Tadeusza. 
- Nie żyje. 
Roman umilkł. Uprzytomnił sobie nagle, że więcej o nikogo już nie 
zapyta. 
Postąpił krok naprzód. Jakaś cegła zsunęła się z gruzów i 
spadła, rozcinając mu skórę: Smutny poradził: 
- Zgłoś się do królowej Krystyny. Opatrzy cię, tylko nie mów, że 
to cegła. Może się zdenerwować. 
Zgłosił się do Krystyny. Spojrzała na niego prawie z nienawiścią. 
Powiedział więc szybko: 
- Front znowu słychać. 
- To co z tego? 
- Jak to? Skończy się ta cała zabawa. 
- Ale tam, skończy! Nigdy się to nie skończy: Nigdy! 
Pociągnęła go za sobą do piwnicy. Przez chwilę nie widział nic. 
Ogarnęła ich fala duszącego zapachu i mrok. Usłyszał 
jęki... Odruchowo chciał cofnąć się, Krystyna jednak zawołała: 
- Daj tu łeb. 
Przysiadł potulnie. 
- To tu... macie szpital? 
- A jakże, Andrzeja. Wrócił i od razu zorganizował. W dzień jest 
na barykadach, a w nocy operuje. Fajne, nie? 
- A gdzie on był? 
- Tego to nikt nie wie, ale chyba na niezłym wypoczynku, skoro ma 
teraz tyle siły. Wczoraj Lunie rękę odjął. 
Poczuł nieznośne skurcze żołądka, zapach dusił. Kiedy skończyła, 
zdecydował się na pytanie: 
- Słuchaj, a gdzie tu można... 
- Gdziekolwiek. 
- Jak to? 
- Zwyczajnie, w gruzy. Tylko uważaj, żeby cię podczas tego nie 
zasypało. Głupio. 
- Dlaczego nie wykopiecie dołów? Jak na wsi? 
- Dureń! Nie ma miejsca na groby, a ten by chciał klozetki 
budować. 
Cisnęła bandaż i wyszła. Nie miała już siły. Do niczego. 

Maja stukała: 

"Mimo przeprowadzanych przeciwuderzeń nieprzyjaciel stopniowo i 
systematycznie włamuje się w nasz system obronny. Sytuacja na tym 
odcinku staje się coraz poważniejsza. 
Odgłosy walki artyleryjskiej słyszano z przedpola Pragi od godz. 
.03.00 do późna rana. Nastrój żołnierzy i cywilnych poprawił 
się..." 

- Halina nie wróciła? 
- Meldowałam przecież, że jest ranna. 
- To, daj porucznika Wodę. 
- Tak jest. 
Wstała, obciągnęła sukienkę. Przeszła kilka piwnic. 
Na skrzyp drzwi ktoś zapalił latarkę: stanęła bezradna, zupełnie 
oślepiona. Czyjś senny głos powiedział: "To Maja", latarka zgasła 
i ogarnęła ją ciemność jeszcze większa. 
- Porucznik Woda - powiedziała półgłosem. 
- Tam, w drugiej części. 
Szła między leżącymi, wymijała śpiących - oddychali ciężko, 
nierówno. Było bardzo duszno. Przetarła spocone czoło, odrzuciła 
do tyłu włosy. Potknęła się o próg i domyśliła, że jest w drugiej 
części. 
- Porucznik Woda - powtórzyła. 
Ktoś się poruszył, mruknął sennie, powtórzyła głośniej. Nagły 
hałas świadczył, że porucznik Woda wstał: Zatoczył się na nią, 
zapytał półprzytomnie: 
- Co? Ja? Gdzie? Do kogo? 
Powiedziała. Była przekonana, że chłopak przewróci się o próg, i 
istotnie przewrócił się. Pozbierał się i już nieco przytomniej 
ruszył w stronę wyjścia. Poszła za nim. Zobaczyła smugę mizernego 
światła, drzwi skrzypnęły i znowu ogromna, przygniatająca, duszna 
ciemność: Chłopcy spali. Słuchała chwilę ich oddechów, 
pochrapywań, ktoś krzyknął przez sen. Posuwała się naprzód wolno, 
ostrożnie, cicho, choć zdawała sobie sprawę, że ta ostrożność jest 
śmieszna, bo przecież śpią przy huku wybuchów i trzeba naprawdę 
czegoś zupełnie specjalnego, żeby ich z tego snu wyrwać. 
Kiedy nagle ktoś chwycił ją za rękę, przerażenie zdusiło krzyk w 
jej gardle. Czyjaś ręka pociągnęła ją, w dół, upadła na kolana. 
Wyciągnęła się druga ręka, obejmując ją i pociągając jeszcze 
niżej. Osunęła się na czyjeś ciało, twarz oparła o czyjś szorstki 
policzek. Ręce objęły ją ciaśniej. Chwilę leżeli nieruchomo, bez 
drgnienia, potem poczuła na twarzy czyjś szybki oddech, jedna 
ręka cofnęła się, druga zsunęła się nieco w dół, po plecach, 
przyciągnęła jej nogi do tamtych, druga zawędrowała pod szyję, 
chłopiec uniósł się, ręka dotknęła włosów, przesunęła po szyi, 
zatrzymała na kołnierzyku bluzki, oddech zamienił się w 
dotknięcie, osłabła, napięcie odleciało, duszno, gorąco, 
bezwolnie, ręka odpięła guziki bluzki, zsunęła w dół, koła, 
mniejsze, większe, szelest rozpinanej kurtki, nawet nie wiem, jak 
wygląda, skóra, ręce, ciężkie oddechy śpiących, co ja robię, nawet 
nie wiem, kto to jest... 
Podniósł jej leżącą bezwładnie rękę i założył sobie na szyję. 
Znieruchomiał, czekał. Coś w niej płakało, że nie, że nie; czekał 
wytrwale, okrutnie, poruszyła się, przylgnęła do niego. 
Mdlący strach, ciemność. 
Koła. Wielkie, kolorowe, światło rozbite na bajeczne barwy tęczy, 
duże, mniejsze, małe, punkt - świetlisty, pulsujący, wybuch, koła 
ogromne, barwne, bajeczne, nieprawdziwe, tęczowe, świetliste, 
mniejsze, małe, punkt, wybuch, barwa, tęcza... 
Ciemność. Spokój. 
Ręce. Oddech, szorstki policzek, nie wiadomo czyj... 
Skrzypnięcie drzwi. Pasmo mizernego światła. I: 
- Maja! Była tu Maja? Kto wie, gdzie jest ta Maja, do cholery?! 
Podniosła się na kolana, poprawiła spódnicę. 
- Wróć - szepnął. 
Szła do drzwi. 
- Czyś ty zwariowała? Coś ty robiła tyle czasu? 
Minęła go bez słowa. 
- Przechodzimy niedługo do Śródmieścia. 
Pomyślała: "A figę". 
Weszła do piwnicy, przeszła przez schron, usiadła do maszyny. 
Przepisywała: 

"Rozkaz specjalny do żołnierzy Starówki. Sytuacja, w jakiej się 
znajdujemy, zmusza nas do zdobycia się na najwyższy wysiłek. 
Zadaniem, które mamy przed sobą, jest utrzymanie za wszelką cenę 
rejonu Starego Miasta i to utrzymanie go aż do chwili odejścia 
nieprzyjaciela. Terminu tego odejścia w tej chwili przewidzieć 
niepodobna i równie dobrze może on być bardzo bliski, jak i dość 
oddalony. Od spełnienia naszego zadania zawisł nie tylko los 
oddziałów AK walczących w tym rejonie, ale i ludności cywilnej, 
której grozi z rąk Niemców niewątpliwa zagłada. Każdy zdobyty dom, 
każda utracona pozycja grozi nam ściśnięciem terenu, który w końcu 
mógłby zostać do tego stopnia zmniejszony, że oddziały nasze 
uległyby zniszczeniu. Dlatego też warunkiem zwycięstwa, a zarazem 
warunkiem ocalenia jest twardy przymus stania na zajmowanych 
stanowiskach. Tym trwaniem zyskujemy na czasie, czas jest naszym 
sprzymierzeńcem." 

Pisała nieswoimi palcami, patrzyła nieswoimi oczami. Wszystko w 
niej było obce, nieznane, niechciane - miała wstręt do siebie, 
obcej Mai, która nie zdobyła się na najmniejszy ruch, na bodaj 
jedno słowo protestu, wystarczyła ręka, oddech, szorstki policzek, 
nie wiadomo czyj. Jak to się mogło stać? 
Wystukiwała teksty, ludzie denerwowali się i kłócili. Pytała 
siebie: "Jak to się mogło stać?" I coś w niej kiełkowało, rosło, 
nabierało kształtów, zajmowało każdą myśl. Zaczęła się spieszyć. 
Skończyć, pobiec, zobaczyć. Spojrzeć mu w twarz. Rozpoznać. 
Klawisze stukały: "Wróć", kroki przebiegających ludzi wzywały: 
"Wróć", ogień artyleryjski huczał: "Wróć". 
Skończyła. 
Wybiegła. 
Potykała się o zwały gruzów, przewracała, zrywała, biegła dalej. 
Dawna Maja płakała w niej z przerażenia i zgrozy. Ta obca 
spieszyła się, brakowało jej tchu, chciała tylko jednego: spojrzeć 
mu w twarz. 
Stanęła. 
Nie było drzwi, w które miała wejść, ani tych które skrzypiały i 
wpuszczały smugę mizernego światła. Było nowe zwalisko gruzów, z 
których strzelał w górę cienki niby postrzępiony komin kawałek 
muru. 
Chłopców częściowo już wydobyto. Leżeli jeden obok drugiego z 
twarzami wykrzywionymi strachem, szeroko otwartymi ustami, 
pomiażdżeni, brudni, krwawi. Patrzyła w ich twarze, szukała twarzy 
swojego zachwytu... Potem zaczęła krzyczeć, a krzyk jej niósł się 
przez potłuczone ulice Starówki. 
A potem... wróciła. Przeszła kanałami do Śródmieścia. 

Raport nr 25 
Piątek, 25 sierpnia, godz. 22.40 
Powstanie trwa. 
Sytuacja bez zasadniczych zmian. Nadeszły oczekiwane posiłki i 
sprawiły, że zasięg obrony powstańców nieco się ścieśnił. Walczą w 
tej chwili na obszarze z pewnością nie przekraczającym 10 km 
kwadratowych. 
"Ef 42" 

- Kryśka, nie wygłupiaj się. 
- A ty się odchrzań ode mnie, dobrze? Mam to wszystko w nosie. 
Wołali za nią ciągle, ale nie zatrzymała się. Uciekła w gruzy. 
Była w niej bezgraniczna nienawiść, do świata, do ludzi. Czuła się 
obrabowana ze wszystkiego, okradziona doszczętnie i bez litości. 
Pobita, zastawiona w śmiertelnym zmęczeniu i bezsilnym żalu. Gdyby 
jeszcze wszędzie było tak jak tutaj, gdyby wszystkim ludziom 
został przypisany taki właśnie los, może jeszcze gotowa byłaby go 
znieść? Ale nie wszędzie i nie wszystkim. Im. Tutaj. Jej. Tutaj. 
Tylko że ona go sobie nie wybierała, nikt jej o nic nie pytał. 
Wyznaczono, odfajkowano, koniec, kropka. I nikt nawet nie drgnął, 
nie zwrócił uwagi na jej krzyk, że się na to wszystko nie godzi. 
Była młoda, chciała z tej młodości korzystać, chciała się ubierać, 
stroić. Chciała tańczyć, przytulać się, słuchać czułych słów, 
mówić miłe słowa. To wszystko gdzieś istniało. Gdzieś były 
kobiety, które co dzień stawały przed lustrem, patrzyły na siebie 
z pytaniem w oczach, czy są dostatecznie piękne dla swego 
wybranego mężczyzny, gdzieś przecież były takie kobiety. Wsuwały 
rękę pod jego ramię, wychodziły na ulicę rozjaśnioną światłami, 
kolorową, bajeczną ulicę, nad którą niebo było usiane gwiazdami, 
szły piękne, pachnące, roześmiane. One też sobie takiego losu nie 
wybierały: Został im dany. Tak jak jej został dany ten, który 
przygniata jej ramiona do ziemi. Jest młoda, obdarta, cuchnąca 
brudem, prochem, głodem. Szara i skazana na powolne zdychanie. W 
piwnicy. Na barykadzie. W gruzach. Na bruku. Wszędzie. Powoli i 
bez ratunku. Bez nadziei. Bez odwołania. Koniec... I nikt nie 
powiedział, dlaczego. Nikt nie powiedział - za co. 
Gdybyż mógł zdarzyć się cud? Gdyby zjawił się anioł, diabeł, duch 
błogosławiony czy potępiony, obojętne, byle z siłą zdolną wyrwać 
ją stąd - bez sekundy wahania oddałaby wszystko, łącznie z własną 
duszą na wieczne potępienie. Piekło, o którym mówiono w kościele 
czy w szkole, było dalekie, nierealne i bardzo łagodne. Więc anioł 
albo diabeł. I wolność. I możliwość wyboru. I każda cena. Każda... 
Tylko że nie ma cudów, a duchy zarówno złe, jak i dobre - jeśli 
takie istnieją - nie zdobyłyby się pewnie na to, aby przybyć 
właśnie tutaj. Gdyby wielki Bóg Ojciec albo władca piekielny 
Lucyfer rozkazał im: "Idźcie tam" - zatrzymałyby się u bram, 
spojrzały i zakryły oczy, pełne grozy i potępienia. I anioł 
powiedziałby: "Panie, przecież stworzyłeś wszystkich ludzi na 
obraz i podobieństwo swoje", a diabeł łamałby ręce z rozpaczy: 
"Wielki Lucyferze, ani ty, ani twoje królestwo piekielne nie jest 
w stanie równać się z miastem, które zwą Warszawą". 
Podniosła głowę, miała oczy czerwone od łez. Łzy płynęły na 
policzki i rozmazały brud: Oczy piekły i bolały, tarła je więc 
zwiniętymi pięściami. Usiłowała podnieść się, ale ciało, nagle 
ciężkie i niezdarne, odmówiło posłuszeństwa. Oparła się o coś 
śliskiego: to brzeg wanny: Nie wiedzieć czemu ta ocalała wanna 
wydała się jej uosobieniem wszystkiego, co nienawidziła. Jeśli 
zostało w niej jeszcze na coś miejsce, to jedynie na ból. Zaczęła 
bić w tę wannę pięściami ze wszystkich sił, bić... dotąd, aż w 
końcu ból zwykły, fizyczny zagłuszył tamten. Upadła znowu. 
Zmęczona, znieczulona, obojętna. 
Chyba usnęła na moment. Obudził ją kolejny wybuch, bliższy. 
Uniosła się, przysiadła. Ocalała wanna zaczęła ją ciągnąć do 
siebie: woda, kąpiel. Nagie ciało zanurzone w puszystej pianie 
mydlin, woda pachnie, piana pachnie, ciało jest gładkie, skóra 
śliska... Krystyna wstała, podeszła do wanny, potem przysiadła na 
krawędzi. Schyliła się, wyciągnęła rękę, zanurzyła w wodzie. 
Dobra? Nie, trochę za ciepła. Jest upał, kąpiel powinna więc być 
letnia, zupełnie letnia, trzeba puścić jeszcze trochę zimnej wody. 
Odkręciła kurek. Pod ostrym strumieniem piana zrobiła się jeszcze 
większa, narosła, nabrała srebrzystych blasków. Krystyna zanurzyła 
rękę znowu. Tak, teraz będzie dobra. Zamknęła kurek, przerzuciła 
nogę do środka, potem drugą, a potem wolno zanurzyła się cała. 
Trzymała głowę nad pianą, wysoko, aby nie zamoczyć włosów. A może 
je umyć od razu? Ach, nie! Trzeba pójść do fryzjera. Fryzjer 
powie: "Dlaczego pani ścina tak krótko włosy? Długie jest łatwiej 
uczesać. Gdyby pani miała włosy długie, do ramion, proszę 
pomyśleć, takie piękne ciemne włosy, jakżebym mógł je ładnie 
uczesać. A pani je tak krótko ścina". Odpowiedziałaby: "Trudno, 
musi pan uczesać takie, jakie są, i musi pan uczesać je tak, aby 
były piękne na wieczór". "A manicure też pani sobie życzy?" 
"Oczywiście, tylko proszę bardzo ostrożnie. Mam delikatne palce." 
"Ma pani śliczne palce, takie długie i wąskie. Jakiego lakieru 
pani używa?" "Och, niezbyt ciemnego." "Przy pani włosach mógłby 
być ciemny, ale jeśli pani nie lubi, to może zdecyduje się pani na 
ten koralowy." "O tak, ten mi odpowiada." "Paznokieć się złamał." 
"Nie szkodzi, właściwie nie lubię długich. Wyglądają zbyt 
drapieżnie." "Gdzieś się pani dzisiaj wybiera?" "Tak, wieczorem. 
Wieczorem przyjdzie po mnie... Właśnie zastanawiam się, jak 
powiedzieć. Tak wszystko dziwnie brzmi: narzeczony, kochanek, co 
to znaczy? Może powinno się mówić: mój mężczyzna albo po prostu - 
mój. Więc on, ten mój, dzisiaj po mnie przyjdzie. I dlatego muszę 
być piękna. Czy sądzi pan, że powinnam się umalować?" "Na wieczór 
można pewne cechy troszkę uwydatnić, podkreślić trochę usta, 
kąciki oczu... Jaką pani włoży suknię, długą?" "Oczywiście. 
Obcisłą, u samego dołu lekko rozkloszowaną - dekolt. Wie pan, 
jestem bardzo opalona; takie piękne lato, opalałam się nad 
morzem." "Do opalonej skóry suknia chyba będzie jasna?" "Tak, 
białosrebrzysta, a gdzieniegdzie przebijają czerwone nitki, nie, 
nie czerwone, pomyliłam się: żółte nitki." "A pantofelki?" 
"Pantofelki srebrne, nie, może wezmę białe. Mogłyby być również 
żółte, ale wolę białe." "A czy palce mają odkryte? Bo może byśmy 
pomalowali również paznokcie u nóg?" "Możemy, oczywiście, tak, 
moje pantofle mają wycięcia z przodu. Leciutkie..." "No i korale. 
Korale do tej sukni pani na pewno ma. A może perły?" "Właśnie 
zastanawiam się, czy wziąć perły. One by pasowały, ale mówią, że 
perły oznaczają łzy, a ja nie chcę płakać." "O, niech pani nie 
wierzy w takie głupstwa. Perły mogą oznaczać łzy dla kogoś, kto 
ich nie ma. Ale pani przecież ma perły, ma pani suknię, ma pani 
ukochanego mężczyznę, który zabierze panią na rozświetloną ulicę, 
na bal, na kolację... Pani nie musi płakać, pani jest przecież 
szczęśliwa." "Ma pan rację. Wezmę perły..." "I może szal?" 
"Właśnie, cieniutki żółty szal. Taki, jak te niteczki, które od 
czasu do czasu zjawiają się w sukni. Ładnie wyglądam, prawda? Do 
moich czarnych włosów, do jasnej sukni ten żółty szal pasuje..." 
Kiedy zobaczyła Erwina, stojącego o kilka kroków od wanny, w 
wyrwie w murze - zdrętwiała z przerażenia. Dopiero po chwili 
uprzytomniła sobie, że Erwin musiał słyszeć cały jej idiotyczny 
monolog. Siedziała w wannie bez najmniejszego bodaj ruchu, 
patrzała na Erwina. Nie miała siły gniewać się na niego, że stał, 
że słyszał, że widział, ani powiedzieć mu, aby poszedł. Siedziała 
w tej wannie, śmieszna, niezdarna, wpatrzona w niego: otępiałym 
wzrokiem. Erwin również stał nieruchomo, ani zażenowany swoją 
obecnością tutaj, ani rozśmieszony jej monologiem. 
W pewnej chwili ciepłym niskim głosem powiedział: 
- Chyba się już wykąpałaś, kochanie; jak długo mam jeszcze czekać? 
A kiedy nadal milczała, przeszedł kilka kroków wzdłuż ocalałego 
kawałka ściany i powiedział: 
- Pięknie musisz wyglądać w tej białosrebrnej sukni. Wyjdź 
szybciej, ubierz się, tak bardzo chciałbym cię w niej zobaczyć. 
Nadal nie zmieniła pozycji, niezdolna do czegokolwiek. Odwrócił 
się. Podniósł odrobinę głos. Znów zabrzmiały w nim nuty jakiegoś 
ciepłego, miękkiego zniecierpliwienia: 
- Kochanie, wiem, że jest upał, wiem, że kąpiel to cudowna rzecz, 
ale pomyśl i o mnie, pomyśl o spacerze. 
No tak. Cóż za egoizm, ona siedzi w tej wodzie, a on tam czeka. 
Doprawdy. 
- Już, już zaraz będę gotowa. Odwróć się. Wychodzę z wanny. 
Odwrócił się posłusznie. Wyskoczyła. 
- Powiedz, co zakładasz - poprosił. 
- Suknię. 
- Nie żartuj. Nie zaczynasz przecież od sukni. 
- Dobrze. Staniczek. 
- Jakiego koloru?... Biały. 
- W porządku. Do tej jasnej sukienki powinien być biały: 
- Majteczki. 
- Jakiego koloru? 
- Także białe. Koszulka... 
- Nie zgadzam się. Do tej sukni nie powinnaś zakładać koszulki. 
- Racja: Dekolt na plecach... Oczywiście masz rację. Zatem 
suknia... Pantofelki. 
- Białe. 
- Perły. 
- Pozwól, pomogę je zapiąć. Tu już mogę ci pomóc. 
Podeszła do niego. Stanęła tyłem. Podniósł ręce, zapiął jej perły 
na szyi. Potem położył jej ręce na ramionach i wolno odwrócił do 
siebie. Odsunął, przyjrzał się. Na twarzy jego zjawił się wyraz 
zachwytu. 
- Pięknie wyglądasz. Nawet nie zdajesz sobie sprawy z tego, jak 
pięknie wyglądasz. 
Uśmiechnęła się. 
- Wiesz - powiedziała - kiedyś słyszałam, że kobieta wygląda tak, 
jak mężczyzna chce ją widzieć. Jeśli chce ją widzieć piękną, 
będzie piękna naprawdę. 
- Chcę cię widzieć najpiękniejszą ze wszystkich kobiet. 
- Niech się stanie! 
- Z najpiękniejszą kobietą pójdę dziś na spacer. A potem na bal. 
Będę ci mówił, że jesteś moją ukochaną. 
- Będziemy tańczyć? 
Ujął ją pod ręce, przyciągnął do siebie. Zrobił kilka tanecznych 
kroków. 
- Rzadko chodzę w takiej długiej sukni. - Tłumaczyła się. 
- Świetnie tańczysz: 
- Poczekaj, to zdaje się trzeba troszkę unieść, o tak, - teraz 
lepiej. Co tańczymy? 
- Zaraz. Co grają? Chwileczkę, taki gwar, że nie można tak od razu 
usłyszeć. Oczywiście, walc angielski... - zaczął nucić. - Dobrze 
gra ta orkiestra, prawda? 
- Kręci mi się w głowie. Świetnie tańczysz. 
- Bo przy tobie. Pomyśl, tylu jest biednych ludzi na świecie, ale 
nie my. 
- Nie my, a dlaczego? 
- Bo się kochamy. A jeśli ludzie się kochają, są najbogatsi. 
Spójrz, kelner już wszystko przygotował na stoliku. Wyborne trunki 
także. 
- Ale lubię pić w kieliszkach tylko kryształowych. Na bardzo 
długiej, cienkiej nóżce. 
- W porządku. Zaraz poprosimy, żeby nam takie przyniesiono. 
- A jeśli nie będzie? 
- Poślę kogoś do sklepu, żeby kupił. Dziś dla ciebie musi być 
wszystko. 
- No, więc zaraz zobaczymy, co zamówiłeś. Węgorz, łosoś, befsztyk 
tatarski, ryby w galarecie... 
- ...zwykła i faszerowana, karp po grecku, zamówiłem pasztet, nie 
wiem, to taka prosta potrawa, ale ja bardzo lubię. 
- Tak. Może być. 
- Czerwony barszcz z pasztecikiem, befsztyk z polędwicy z 
pieczonymi kartofelkami i brukselką, krem cytrynowy, lody... 
- Przestań! 
Jej kszyk zbiegł się prawie równocześnie z nowym wybuchem. 
Chwyciła Erwina za rękawy marynarki, szarpała, biła pięściami i 
krzyczała: "Przestań!" Nie bronił się ani jej nie odpychał. Po 
prostu stał, dawał się bić, dawał się szarpać i nie wypuszczał jej 
z rąk. A kiedy zmęczyła się, osłabła, pociągnął ją do siebie. 
Oparła mu głowę na ramieniu i wybuchnęła płaczem. Pozwolił jej 
płakać. Długo. Tak, aby wreszcie wypłakała z siebie całe to psie 
życie, którego sobie nie wybierała, którego nie chciała, które 
nienawidziła. Wśród łkania skarżyła się jego brudnej marynarce, że 
przecież wszystko to mogłoby być: i woda, i suknie, i miłość. A 
nie dane jej było nic. Wołała więc, że nie chce, oskarżała, że 
nikt nie miał prawa żądać od niej takiej ofiary. I patrzyła pełna 
grozy na poszczerbioną wannę, zerwaną podłogę, rozwalone ściany. A 
wybuchy były coraz bliżej. Erwin powiedział: "Chodźmy", a wtedy 
uczepiła się go jeszcze mocniej i powiedziała znów swoje: "Nie, 
nie chcę! Wszystko mi jedno. Idź, jeśli się boisz". Odpowiedział: 
"Boję się, ale zostanę". Znów bliżej. Upadli. Z góry posypało się. 
Leżeli przykryci warstwą szarego pyłu, tynku i czekali na następny 
wybuch - przykryje ich gruzem czy jeszcze nie... 

Raport nr 26 
Sobota, 26 sierpnia, godz. 22.50 
Powstanie trwa. 
O charakterze walk na Starym Mieście wszystko już chyba dokładnie 
wiadomo. Przytoczę fragment notatki, znalezionej przy jednym z 
jeńców: "Natarć było dotąd jedenaście. Siedem razy nieprzyjaciel 
był wewnątrz gmachu. Siedem razy walczono o lewe skrzydło banku, 
potem o jego część, o klatkę schodową, o poszczególne piętra, 
wreszcie wyduszono Niemców w piwnicach. Przed natarciem mieliśmy 
18 granatów. Po natarciu 81". 
W obecnej sytuacji - według oceny "S-2" - bardzo istotne byłoby 
doprowadzenie do ostatecznego rozłamu między żołnierzami powstania 
a ludnością cywilną. Bez jej poparcia, a przeciwnie - wobec jej 
sprzeciwu walka trwać długo nie będzie. Można rozpocząć akcję 
propagandową przez megafony. Rozrzucać ulotki. Obiecywać wszystko: 
żywność, pracę, nawet wolność. To i tak nie ma znaczenia. 
"Ef 42" 

- Halina, ten twój Węgier zabił jakiegoś powstańca. 
W pierwszej chwili sądziła, że Jeremi żartuje. 
- Na pewno on? 
- Jasne. Smutny widział. 
- Smutny jest ślepy. 
- Nie przesadzaj! 
- A co on mówi? 
- Ten Węgier? Nic. Idą tutaj. Może tobie co powie. 
Wszedł z Andrzejem. Miał w twarzy zaciętość, której nigdy u niego 
dotychczas nie widziała. Z trudem wstała, odciągnęła Andrzeja na 
bok. 
- Co z nim zrobicie? 
- A co się robi w takich przypadkach? 
- Może musiał go zabić? 
- No to niech coś powie! 
- A ty? Ty wszystko zawsze mówisz? 
- Halina, on zabił naszego człowieka. 
Wpatrzyła się w Erwina, w jego zaciętą, złą twarz. Nie odezwie 
się. Kim jest ten człowiek? Czego chce?. Uratował jej życie, 
dostał broń, zabił powstańca... Po co było mu to potrzebne? 
Nie, to nie mogło mu być potrzebne. A może należy sprawę odwrócić? 
Kim był człowiek, którego Erwin zabił? 
Zapytała: 
- Kogo on zabił? 
A Jeremi: 
- Tego, którego spotkaliśmy w "Złotej Papudze", a potem tu. Smutny 
go tu przytargał. 
Wiedziała: to ten, który dostał się na Starówkę nie wchodząc do 
kanałów. 
Stała, wpatrując się ciągle w Erwina. Zauważyła, że ów wyraz 
zaciętości zniknął, na jego twarzy zjawiła się jakaś szczególna 
uwaga, z jaką ją obserwował... Miała wrażenie, że bierze udział w 
dziwnej grze i że od jej ruchu teraz zależy bardzo wiele. I że się 
nie może pomylić. Tylko jaki to powinien być ruch? 
I nagle nastąpiło olśnienie, mimo protestów Jeremiego - wyszła. 
Jasnowłosy powstaniec leżał na ziemi. Usłyszała za sobą szybki, 
urywany oddech Erwina. Czy to jest na pewno ten ruch? Przyklękła. 
Odpięła koszulę... 
Odetchnęła. 
Pod pachą był tatuaż. 
To był ten właśnie ruch. A więc w porządku. Rachunki wyrównane. 
Miała szaloną ochotę obejrzeć się; spojrzeć mu w twarz, uśmiechnąć 
się. Zamiast tego jednak - dumna, godna i ledwo żywa - wróciła na 
swoją pryczę. 
Jeremi zapytał: 
- Więc kto to jest, ten twój Węgier, do licha? 
- A skąd ja mogę wiedzieć? Mało to w czasie wojny ludzi, co to nie 
wiadomo, kim są i co mają do zrobienia? 

Raport nr 27 
Niedziela, 27 sierpnia, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Wydaje się, że sytuacja na Starym Mieście wreszcie polepszyła się. 
Wyparto nieprzyjaciela z części Państwowej Wytwórni Papierów 
Wartościowych. Bardzo ciężkie walki toczą się we wnętrzu Katedry. 
Zginęło tam sześciu naszych ludzi z SS, którzy usiłowali założyć 
ładunek wybuchowy: 
Śródmieście bez zmian.. 
Na Mokotowie oddziały z rejonu Belwederskiej i Czerniakowa złamały 
naszą linię oporu na Podchorążych. Zdobyty również klasztor Sióstr 
Nazaretanek przy ul. Czerniakowskiej. 
"Ef 42" 

- Ania, jak jest z Jędrkiem? Byłaś u niego? 
- Byłam. Trzeba go przetransportować. "Biuletyn Informacyjny" 
podaje, że od początku do dziś zniszczyliśmy sto piętnaście 
czołgów i wozów pancernych. 
- Nie najgorzej. Do Andrzeja? 
- Jasne. Wiesz, jaką on ma rękę... 
Stef uśmiechnął się. Niemieckie natarcie trochę przycichło. Zdjął 
hełm i przejechał palcem po włosach. Były brudne i polepione. 
- Ciekawe - powiedział - czy matka by mnie poznała? 
I Ania oburzyła się. Lubił czasem ją denerwować. Na policzki jej 
występowały wówczas rumieńce, a oczy zawsze uśpione łagodnością 
budziły się i zdawały się sypać iskry. Podszedł, objął ją i 
pocałował. 
- Pamiętasz - powiedział - jaka byłaś zła, kiedy cię pocałowałem 
po raz pierwszy. 
Teraz uśmiechnęła się i w policzkach pokazały się dwa dołeczki. 
- Byłam głupia. 
- Lecimy po Jędrka? 
- Lecimy. A Andrzej nas nie wyrzuci? 
- Andrzej? Coś ty? 
Andrzej nie wyrzucał nikogo. Upychał tych swoich rannych ku 
zgrozie Krystyny, krajał, składał, opatrywał, i chodził witany i 
odprowadzany wiernymi i pełnymi nadziei spojrzeniami. Przyjął więc 
oczywiście i Jędrka. Obejrzał, poprawił, poklepał po ramieniu. 
W pierwszej izbie szalała Halina. Uznała, że nic jej już nie jest 
i cichcem powlokła się do dowództwa. Wróciła prawie w stanie 
furii. 
- Specjalnie to zrobiłeś - wołała do Wrony. - Specjalnie, żebym 
została tu jak idiotka! 
- No dobrze! Zrobiłem, ale już się stało. Po kanałach gonić ich 
nie będziesz! 
- Pomyślą, że gdzieś nawiałam. 
- Byłem w komendzie, zawiadomiłem, że jesteś ranna. 
- A kto cię o to prosił? 
Michał pomyślał, że taka sekutnica nie jest warta jego porucznika, 
choć sam porucznik bez wad nie jest, to trzeba przyznać. Włączył 
się więc do rozmowy: 
- Czego się pani na niego wydziera? Gdyby nie on i nie ja, już by 
pani z tego placu nigdy nie wylazła. Ale liczyć na ludzką 
wdzięczność, to... 
- Ty, mały, się nie wtrącaj! Nikt cię o zdanie nie pyta. 
- Ale mądrze mówi! Niech mówi dalej! - zawołał z kąta Smutny. 
Fakt, "że Erwin puścił w ruch ołówek, dopełnił sprawy. Halina 
dopadła do niego, krzyknęła: 
- A ten nas jeszcze rysuje, żeby się potem nabijać, drań jeden! 
Zakręciło się jej w głowie i byłaby upadła, gdyby jej Erwin nie 
podtrzymał. Kiedy układał ją na pryczy, miała przez chwilę 
nadzieję, że wreszcie coś sensownego powie, i pewnie by się 
istotnie odezwał, gdyby nie to, że diabli przynieśli natychmiast 
Wronę, który zachowywał się tak, jakby w ogóle miał do niej jakieś 
prawo. Podbiegł, odsunął Erwina i blady z przerażenia zapytał: 
- Co ci jest? 
- Gówno! - odpowiedziała krótko a rzeczowo. 
- Znaczy, że jest wszystko w porządku i nie musi się pan porucznik 
o nią kłopotać - wyjaśnił Michał. - Słyszałem, że przytargali z 
Puszczy jednego piata... 
- Z Puszczy?  No co się pan porucznik tak wystraszył? Puszcza to 
tylko większy las... 
- Kto przyszedł z Puszczy? Smutny, czy ktoś z naszych przyszedł? 
- A jakże! 
- Tygrys? 
- Co się tak wydzierasz? Wprawdzie jestem ślepy, ale nie głuchy. 
Roman. 
- I tu jest? 
- Ja go nie widzę, ale ty się rozejrzyj, może znajdziesz. 
Wrona zachowywał się co najmniej dziwnie... W nagła zamilkł, potem 
nerwowo rozejrzał się po piwnicy, jakby widział ją po raz 
pierwszy, w końcu porwał Michała za rękę i prawie wywlókł na 
zewnątrz. 
- Panie poruczniku, co się stało?! Czy znów będziemy gdzieś 
ganiać? Co pana tak przestraszyło? Zamordował pan kogo czy jak... 
- Zdezerterowałem! 
- Coo? 
- Misiu, proszę cię! Nie śmiej się ze mnie. Byłem w Puszczy, 
rozumiesz, no i stamtąd... 
- I dla tej wiedźmy?! 
- Wszystko jedno, a teraz kumpel stamtąd przyszedł. No i ja... 
- Skończył im obsługę piata. Zgłosiłem nas! 
- Ale ja... 
- Panie poruczniku, niech pan nie będzie dzieckiem. To ja mam pana 
uczyć, jak takie sprawy się załatwia? To cały świat musi wiedzieć 
o tym, że pan nie wie dobrze, w kim się zakochać?! Jej tylko dać 
miotłę w garść i na Łysą Górę! Powie pan, że chciał się pan bić 
tutaj i pan nawiał. Jak by na to nie patrzeć, nawiał pan nie gdzie 
indziej, a tu. I niech mnie pan nie denerwuje. A w ogóle to 
wracajmy, bo musimy zająć się piatem. 

Dowódca AK pisał tego dnia do Londynu: 

"Nikła pomoc wasza uniemożliwia dalszą obronę Starego Miasta. 
Przewiduję, że w następnym etapie w krótkim czasie może paść 
Żoliborz. Obrona Warszawy wymaga bezwzględnej wydatnej pomocy w 
amunicji i broni z koniecznych zrzutów na Śródmieście i Mokotów. 
Zrzuty poza miastem nie rozwiązują sprawy z powodu odcięcia 
pierścieniem npla od miasta rejonów Lasu Kabackiego i Kampinosu. 
Żądamy wydatnej pomocy w zrzutach i bombardowaniach". 
Roman z Norwegiem przyszli po godzinie. Roman powiedział od progu: 
- Cholera, Tygrys miał rację! Ruszam się tutaj jak słoń w składzie 
porcelany. To zupełnie inna walka! Tam w Puszczy to natarcie, jak 
Pan Bóg przykazał: w polu, na powietrzu, a tu... goń, człowieku, 
po tych gruzach w tę i z powrotem, a nigdy nie wiesz, za którą 
ścianą są już Niemcy... 
Zobaczył Wronę i na chwilę zaniemówił. 
- Wrona! 
- Cześć! 
- Żyjesz! 
- Jak widzisz. Cześć! 
- Skądżeś się tu wziął? 
- A pan skąd? - zapytał Michał. 
- Z Puszczy! 
- No, to on też! Panie poruczniku, chciałem pana prosić na 
kolację! 
- Wrona! 
- Chwileczkę, słyszałeś przecież, że muszę iść na kolację! 

Raport nr 28 
Poniedziałek, 28 sierpnia, godz. 22.10 
Powstanie trwa. 
"R-4" melduje, że od początku bitwy o Stare Miasto, to znaczy od 
12 sierpnia; straty grupy "R" i grupy dyspozycyjnej dochodzą do 
1700 żołnierzy. Pułk SS-D walczący 7 dni na Woli stracił około 700 
żołnierzy. 
Wniosek: najlepsze nasze oddziały poniosły straty dochodzące do 50 
proc., a walka o Stare Miasto jeszcze nie została zakończona. 
"Ef 42" 

Wieczorem przyczołgała się. Brzuch zdawał się pękać. Dawno już 
minął czas, kiedy pomagała im, bandażowała i opatrywała. Od kilku 
już dni przyłączyła się do tych, którzy zaczęli patrzeć na 
powstańców z nienawiścią, i mówiła: "To przez was". Teraz też 
patrzyła z nienawiścią, ale i z nadzieją. 
Andrzej zawołał. 
- Kryśka! 
- Odczep się, nie spałam dwadzieścia godzin! Niech ci pomaga ktoś 
inny. Nie jestem babką, nie znam się na odbieraniu dzieci!... 
- Ja pomogę - Ania poderwała się z kąta: Cofnęła się jeszcze, 
pocałowała śpiącego Stefa i podeszła - Jak pan to robi?! - 
zapytała. 
- Co? 
- Że pan w ogóle nie sypia? 
- Ja nie sypiam? 
- No nie! 
- Nie zauważyłem. 
Erwin podniósł głowę, zobaczył Anię szarpiącą się z jakąś pryczą. 
Wstał. Przestawili we dwóch. 
Kobieta nie spuszczała oczu z Andrzeja. Miała zaciśnięte zęby. 
Erwin powiedział: 
- Gdybym był potrzebny, mów: 
Położył się, ale nie mógł zasnąć. Za sobą słyszał równe, ciężkie 
oddechy chłopców, przed sobą przyśpieszony oddech kobiety. 
Kobieta, dziecko, które ma przyjść na świat... Zamknął oczy, za 
wszelką cenę chciał zasnąć, aby uciec od myśli, które go ogarnęły. 
Przez wiele dni starannie odrzucane wróciły teraz z gwałtowną 
siłą. Bardzo oddalił się od sprawy, którą miał tu do zrobienia. 
Niewiele brakowało, a w ogóle by tego nie zrobił. Przypomniał 
sobie człowieka, którego wysłano aż tutaj, żeby go zabił. Był 
szybszy. Może dlatego, że Andrzej kilka dni wcześniej zapytał: 
"Czy to możliwe, żeby ktoś do pana strzelał?" Był po prostu 
szybszy, ale to go nie przybliżyło do celu. Czas, w jakim tutaj, 
przyjechał, nie był najlepszy: jeszcze jeden życiowy pech. Mimo 
wysiłków nie mógł zasnąć. Upływały minuty, kwadranse, godziny. 
Ania przysiadła obok niego na pryczy, podrzemywała. Andrzej 
siedział przy Lunie, Jędrku, Pralince; przy wszystkich tych, 
którym był potrzebny. Kobieta jęczała i tylko raz zdobyła się na 
pytanie: 
- Panie doktorze, czy wszystko jest w porządku? 
Odpowiedział: 
- W porządku. Za trzy godziny będzie go pani: niańczyć! 
Trzy godziny! Erwin odsunął się i pociągnął Anię na pryczę. 
Wzbraniała się, ale głowa jej opadała. Po chwili wziął jej 
zwisające nogi i także położył. Jeszcze trzy godziny. Nie mógł 
zasnąć. Niechciane, odsuwane myśli zaczęły go bombardować. Jedna 
po drugiej. Przepychały się, gromadziły, tłoczyły. Wstał. Kobieta 
poprosiła: 
- Pić! 
Podał jej wodę. Andrzej zbliżył się: 
- Czemu pan nie śpi? 
- Mam na imię Erwin. 
- Andrzej. 
- Mam wrażenie, że niewielka ze mnie pociecha! 
- Trzeba przywyknąć. 
- Mundury mnie mylą. 
- Nauczysz się odróżniać. 
- Sądzisz, że to jeszcze potrwa? 
- Jasne. 
- Dokąd? 
- Aż coś się zdarzy! Na przykład Niemców szlag trafi! 
Oczy Andrzeja zwęziły się i znów zjawiło się w nich coś obcego. 
Erwin pomyślał, że poznał w nim dwóch ludzi. Tego, który chodzi tu 
między chorymi, spokojny, uśmiechnięty, zarażający ich swoją 
pewnością siebie, i tego z barykady - złego, groźnego, bez cienia 
wyrozumiałości dla siebie i dla innych. Przypomniała mu się 
dzisiejsza dezercja Janka, który nagle opuścił stanowisko, i 
Andrzej w minutę po zorientowaniu się, że go nie ma, sprowadził go 
skądś, a właściwie nie sprowadził: przywlókł go jak szczeniaka za 
kołnierz, uderzył w twarz, pchnął do erkaemu i powiedział: "A 
spróbuj to powtórzyć! Zastrzelę jak psa". I Erwin wierzył, że 
Andrzej mógłby to zrobić. Wszyscy zresztą w to wierzyli. W 
chwilowej przerwie między jednym a drugim natarciem Janek 
przybiegł do Andrzeja. 
- A ja ci powiadam, że mam dość! Mam to wszystko w nosie: Pójdę 
kanałami na Żoliborz i nie zobaczysz mnie więcej. Ja nie mam 
zamiaru tu zdychać dlatego tylko, że tobie się tak podoba. 
- Boisz się? 
- Pewnie, że się boję! Każdy się boi. Co ty sobie wyobrażasz, że 
wszyscy są tacy jak ty? Żadna sztuka, jak z diabłem w konszachty 
wlazłeś i kule skręcają w bok na twój widok. A ja jeszcze chcę 
żyć, rozumiesz! 
- Racja - potwierdził Filip. - Dlaczego właściwie nie zostawimy 
tego całego draństwa i nie wyjdziemy kanałem na Żoliborz? Podobno 
jacyś rozsądni już to zrobili... 
- Inni tu przyszli - wtrącił Norweg. 
- Widzicie ich - obraził się Atleta. - Przez miesiąc się 
namyślali, przyszli wreszcie jak z łaski i będą się mądrzyć. 
- Więc ja - powtórzył Janek - wysiadam z tego interesu. I jest mi 
wszystko jedno... 
W tym momencie natarcie znowu ruszyło i wszyscy rzucili się na 
swoje stanowiska. 
W następnej przerwie z drugiej strony barykady odezwał się bardzo 
kaleczący polszczyznę głos, który wzywał przez megafon 
mieszkańców, aby nie dawali poparcia bandom, które miasto i 
ludność cywilną doprowadziły do ostatecznego zniszczenia i nędzy, 
aby przechodzili na drugą stronę barykad, do Niemców, którzy 
gwarantują im bezpieczeństwo, pracę i chleb. 
- A jakbym w to strzelił? - spytał Atleta. 
- Tobyś trafił - odpowiedział Andrzej - ale amunicji mamy tyle, co 
kot napłakał, więc niech gada na zdrowie. 
- Nie wiem - powiedział wtedy Erwin - jak ludność to wytrzymuje. 
- A co ma robić? 
Teraz Andrzej wstał i w jego oczach zjawił się ów błysk zły i 
niecierpliwy. Erwin zastanowił się, czy gdyby on na przykład 
porzucił stanowisko - Andrzej też przyniósłby go z powrotem za 
kołnierz jak szczeniaka? 
- Andrzej! Andrzej! Dlaczego ci Niemcy tam stoją? 
Odwrócili się obaj. Halina siedziała na pryczy, wpatrując się w 
drzwi szeroko otwartymi, błyszczącymi oczami. Podszedł do niej 
szybko, coś powiedział, ułożył ją i wrócił do Erwina. 
- Cholerna gorączka wyskoczyła. 
- Zakażenie? 
Kobieta jęknęła głośniej: Podszedł do niej. Rozkazał, żeby Erwin 
zagotował wody. Ania ocknęła się i ziewając rozpaczliwie wstała. Z 
kąta przyczłapała staruszka. 
- Panowie - powiedziała - panowie, przecież to nie jest czas na 
rodzenie dzieci! 
- Na rodzenie - odpowiedział Andrzej - jest zawsze czas. Śmierć, 
śmierć, proszę pani, jest czymś, na co każdy czas jest niedobry. 
I po niespełna godzinie w piwnicy - rozległ się krzyk, ochrypły i 
donośny. Andrzej w wyciągniętych rękach trzymał oznajmiające 
wielkim krzykiem swoje przyjścię na świat dziecko i mówił: 
- Urodziłeś się, synu, w czasie, który zobowiązuje. 

Raport nr 29 
Wtorek, 29 sierpnia, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Sytuacja bez większych zmian. 
"Ef 42" 

Urodziła go w nocy, a następnego dnia wieczorem zaczęła zbierać 
się do wyjścia. Krystyna zapytała z przerażeniem: 
- Co pani robi najlegszego? 
- Co wyście zrobili najlegszego? Z nami, ze Starym Miastem? Z 
Warszawą? Niech pani mnie nie dotyka, niech pani mnie nie próbuje 
zatrzymać! Idziecie stąd, a nas chcecie zostawić. Nie, to się wam 
nie uda. Wy pójdziecie, a Niemcy na nas się zemszczą. Wy macie 
karabiny. My nie mamy nic. Na mnie się zemszczą, na nim... 
Zawiniątko kwiliło. 
Znowu patrzyła na nich z nienawiścią. 
Wpadła Ania. 
- Słuchajcie, przedostać się nie można. Nie macie pojęcia, co się 
dzieje. Tłum taki, że łącznicy ugrzęźli. Chyba wszyscy wyszli. 
Wszyscy są na ulicach. Tłoczą się... Ranni, nie macie pojęcia, ilu 
rannych! Dzieci. Jak to się wszystko przeprowadzi? Matko 
Najświętsza, żeby się tylko udałe. 
Kobieta zajęczała: 
- Przysięgnijcie, że nas nie zostawicie. 
- Na pewno nie. Halina, gdzie ty idziesz? 
- Odczep się, dobrze? 
Ania chciała ją zatrzymać, ale Halina uderzyła ją z całej siły w 
wyciągniętą rękę i wyszła. Czuła bolesny ucisk w głowie i 
równocześnie wewnętrzne przekonanie, że musi iść. Od kilku lat, 
jej najważniejszym zadaniem było chodzenie. Iść, wrócić, 
powiedzieć, znowu iść, powtórzyć, proste, zwyczajne, przyzwyczaiła 
się. Dzieje się coś - wiadomo: - trzeba iść. Tak jak teraz. 
Przebicie z tej klatki do Śródmieścia. - Bardzo dobrze. 
Gdziekolwiek, byle nie tu. Tu już było trudno. Niemożliwie. W 
gruzach i pod ziemią. I kasza-pluj. I brak lekarstw. Wszystkiego. 
Więc trzeba iść. Straszny tłok. Tyle ludzi zginęło, a tyle jeszcze 
jest! I dzieci. Może się wydaje, że tyle dzieci, bo płaczą. 
Dlaczego się pani tak pcha? Proszę mnie puścić, ja muszę przejść. 

Do piwnicy wpadł Wrona. Rozejrzał się. 
- Gdzie Halina?. Kryśka, gdzie jest Halina? 
- Nie wiem. Wyszła gdzieś. 
- Przecież ona ma gorączkę. 
- Dorosła jest, wie, co robi. Odczep się ode mnie. 

Tłum. Tłum. Ania z trudem torowała sobie przejście. Musiała się 
przedrzeć, musiała przenieść rozkaz. Ale tłum był coraz większy: 
dzieci, ranni, płacz, skowyt. Sama miała ochotę płakać, gdy 
krzyczała: "Ludzie, przepuśćcie mnie.. Ludzie, ja niosę meldunek. 
Jeśli go nie oddam, natarcię nie będzie miało zaplecza. Puśćcie 
mnie. Jestem łączniczką. Niosę rozkazy. Puśćcie". 
Nikt jej nie słuchał. Tłum stał, gotowy do wyjścia; wszystko jedno 
dokąd, byle stąd, byle z życiem, byle nie zostać. Biła pięściami, 
płakała, prosiła i przeklinała. Nie pomogło, nie docierało już do 
nikogo. Każdy wiedział jedno - zostanie tutaj, to Niemcy i śmierć. 
Więc stali twardo. Czekali na moment, kiedy za grupą szturmową 
będą mogli ruszyć. 
Wydostać się. 

- Gdzie panią raniło? 
Halina nie dosłyszała, więc kobieta powtórzyła: 
- Gdzie panią raniło? 
- Na placu. Krowa. 
- My mówimy "szafa", bo to tak, jakby szafę przesuwali. 
Mnie przysypało w schronie. Przedostaniemy się? 
- Dokąd? 
- No, do Śródmieścia. 
Prawda. Do Śródmieścia. Po coś wyszła... coś miała załatwić, 
gdzieś pójść. Ale przecież nie z tą ciżbą ludzką. Chodziła zawsze 
sama. "Ludzie, czego się tak pchacie?" 
Ania płakała, tupała nogami, krzyczała ochrypniętym głosem, że nie 
może przedostać się przez tłum. Ale tłum parł teraz naprzód, 
gniótł ją, prasował, sprawiał, że nie mogła już nie tylko 
krzyczeć, ale oddychać. Chciała zawołać, że ją zgniotą, ale nie 
mogła już wydostać z siebie głosu. Obok niej ktoś wył. I ten 
dziecięcy płacz na setki głosów! "Boże - modliła się w duchu - żeby 
to się tylko udało." 

Raport nr 30 
Środa, 30 sierpnia, godz. 20.50 
Powstanie trwa. 
Zajmowanie terenu Starego Miasta przez nasze oddziały odbywa się 
ciągle zbyt powolnie. Zauważyć można nieskoordynowanie ataków 
lotnictwa i piechoty. W tej sytuacji walka, nawet mimo dużych 
strat ze strony nieprzyjaciela, może przeciągnąć się jeszcze kilka 
dni. 
"Ef 42" 

Nie udało się. Natarcie oddziału szturmowego załamało się, a 
narastająca ciżba ludzka sprawiła, że nie otrzymało żadnego 
wsparcia od tyłu. Padł rozkaz przerwania natarcia i powrotu na 
uprzednio opuszczone barykady. 

Raport nr 31 
Czwartek, 31 sierpnia, godz. 21.00 
Powstanie trwa. 
Ostatniej nocy nasze oddziały zwycięsko odparły szerokie natarcie 
band w stronę Śródmieścia, będące - jak się zdaje - próbą 
przebicia. Okupione ono zostało olbrzymimi stratami obu stron. 
Początkowo nieprzyjacielowi udało się opanować teren do placu 
Bankowego, lecz silne kontruderzenie naszych oddziałów zdołało nie 
tylko zatrzymać natarcie, ale też zmusić bandy do cofnięcia się. 
Można tu pogratulować postawy naszych żołnierzy, którzy zdołali 
wytrzymać uderzenie oddziałów powstańczych i początkowe 
niepowodzenie, które mogłoby okazać się fatalne w skutkach, 
zamienić w zwycięstwo, przesądzające o losie Starego Miasta, a tym 
samym o losach dalszej walki. 
W tej sytuacji wydaje się, że zajęcie Starego Miasta to kwestia 
raczej godzin. Dzisiejsze natarcie było ostatnim zrywem ze strony 
powstańców. Chcieli oddać w nasze ręce same gruzy. Dzielnicę bez 
ludzi. Teraz musi nastąpić tam dezorganizacja i - jak się 
przewiduje - panika wśród ludności cywilnej. 
"Ef 42" 

Pozostał ostatni ratunek. Kanały... 
Niemcy od rana wznowili natarcie. Powstańcy odpierali ataki, 
szykując się równocześnie do ewakuacji. Ranni, mężczyźni bez 
broni, a na końcu - uzbrojone oddziały powstańcze. 
Tłum zbierał się więc teraz przy przejściu do włazu... I w tym 
właśnie tłumie Erwin ją zobaczył. 
Stała w ciżbie ludzi, cisnących się do włazu. Poznał ją 
natychmiast, choć mało przypominała kobietę, która tamtego 
pamiętnego ranka weszła do niego do pokoju, ubrana w kolorową, 
letnią garsonkę, i powiedziała, że chce iść. Poszła opustoszałą 
ulicą w nieznane, ale dzięki temu mógł teraz, po blisko miesiącu 
od tamtego dnia, znów na nią patrzeć. Garsonka straciła kolor, 
włosy straciły blask, twarz wychudła, wyciągnęła się, zszarzała. W 
tłumie nie mógł dojrzeć dziecka. A przecież musiało być koło niej, 
zawsze, gdy szli, ona trzymała go za rękę, a on zostawał o pół 
kroku w tyle. Z wyjątkiem tych momentów, kiedy zostawiał ją i 
biegł pierwszy, bo wyobraził sobie, że spotkany człowiek może coś 
wiedzieć o jego ojcu. Tłum falował, napierał, odrzucił ją w tył, 
zniknęła na chwilę Erwinowi z oczu, pojawiła się jednak zaraz, tym 
razem - już z chłopcem. Wzięła go na ręce i teraz jego mała jasna 
głowa była na wysokości jej twarzy. Erwin przestraszył się, że 
kobieta się przewróci, choć chłopczyk był mały i jeszcze bardziej 
wychudły, ale dla niej musiał stanowić nie lada ciężar. Zaczął 
przepychać się przez tłum, ordynarnie, gwałtownie parł naprzód. 
Słyszał za sobą czyjeś nawoływania, obok siebie złorzeczenia i 
pogróżki, ale było mu to całkowicie obojętne: musi do niej się 
dostać, bo jest jej winien to słowo "dziękuję". Ręce chłopca 
oplatały jej szyję, ale sponad jej ramienia, sponad jej włosów, 
błękitne, ogromne oczy śledziły z uwagą tłum, szukały cierpliwie, 
wytrwale, z uporem. 
Tłum znowu odrzucił ją do tyłu. Pomyślał, że w ten sposób ona 
nigdy nie dotrze do włazu. Kiedy wreszcie wydawało mu się, że jest 
od niej na wyciągnięcie ręki, znów tłum ją przesunął. Ale chłopiec 
już go dostrzegł. Chłopiec zawsze wierzył, że Erwin przyszedł od 
jego ojca. Zwiesił się matce na ramieniu, wyciągnął ręce i wtedy 
te dwie pary wyciągniętych rąk się spotkały. Matka upomniała: 
"Wojtek!", a Wojtek pozwolił wyciągnąć się z jej ramion. "Niech 
się pani mnie trzyma!" - powiedział Erwin, a kiedy patrzyła na 
niego, nie poznając, powtórzył: "Niech się pani mnie trzyma, ja go 
poniosę". Zaprotestowała gwałtownie: 
- Nie. Niech pan go odda! 
- Nie udźwignie go pani, jestem silniejszy. 
- Niech pan go odda - powtórzyła. 
A mały: 
- Widział pan mojego tatusia? 
Erwin miał ochotę głośno krzyczeć. Jedną ręką niósł chłopca, drugą 
ciągnął ją za sobą przez tłum, w stronę, gdzie był właz, gdzie 
było ocalenie, gdzie była ucieczka, a ona - szarpała się i 
krzyczała, że nie ma prawa do jej dziecka, żałosna, śmieszna 
idiotka, która chciała oddać chłopca jedynie w ręce męża i ojca. 
Erwin uprzytomnił sobie, że ciągnąc ją przez ten złorzeczący i 
płaczący tłum - śmieje się głośno, z niej, z chłopca, z siebie, z 
sytuacji, w jakiej się znaleźli, i z tego, co za chwilę ich czeka. 
Czuł na szyi małe ręce chłopca, ciągnął ją, mimo gwałtownego 
oporu. Jakiś mężczyzna usiłował go zatrzymać. Erwin uderzył go 
kolanem w brzuch. Tamten krzyknął i zwinął się z bólu: Byli już 
przy włazie, i tu czujność Erwina na moment osłabła. Wykorzystała 
to natychmiast i wyszarpnęła mu dziecko. I stała teraz, uginając 
się pod jego mizernym ciężarem, z zaciętym wyrazem ciągle 
nieobecnych oczu. 
Pisk, gwar, kłótnie i rozpacz, rozkazy, klątwy i modlitwy, 
wszystko to ciągle jej umykało. Do włazu wchodzili mężczyźni i 
przede wszystkim mężczyźni. Na widok Erwina ciągnącego kobietę z 
dzieckiem strażujący krzyknął, że nie przejdą, ale Erwin widział 
przed sobą tylko kołujące czerwone plamy i coraz bliższy otwór 
włazu. 
Coś krzyczał, kogoś bił i popychał, ktoś na niego krzyczał i 
usiłował zatrzymać, ktoś inny groził karabinem. Wołał: "To 
strzelaj! Nie ustąpię". 
I już rozwarła się przed nimi czeluść włazu. I teraz w dół, po 
klamrach. W ciemności. Pochyłe zbocze, suche jeszcze, potem 
barierka i ciepła woda, sięgająca kolan. Jedną ręką trzymał za 
sukienkę idącą przed nim kobietę, w drugiej niósł chłopca. 
Powiedział do niego: 
- Przytul się do mnie i nic się nie bój. 
Ewakuacja trwała. Niemcy ciągle nacierali, a powstańcy ciągle 
jeszcze odpierali ich ataki. Musieli odpierać je nawet i wtedy, 
kiedy rozpoczęła się ewakuacja samych oddziałów powstańczych. 
W opuszczonych gruzach Starówki została część ludności cywilnej, 
zostali ciężko ranni. Został także na pół przytomny Pralinka, mały 
Jędrek Łukowiecki i Luna. Chcieli ją zabrać, już właściwie 
istniały szanse, że wytrzyma tę przeprawę, ale została. 
- Ja mogę się trochę ruszać, oni nie. Kto im pomoże, nim przyjdą 
Niemcy? Nie przejmujcie się, jakoś to będzie. Sami mówiliście, że 
świat uznał nas za legalne wojsko. No to może Niemcy będą nas 
traktować jak żołnierzy, których się tylko bierze do niewoli... 
A kiedy poszli, Luna powiedziała: 
- Jak cicho. 
Pralinka zapytał: 
- Dlaczegoś została? Trzeba było z nim pójść. 
Potrząsnęła głową. 
- Gdyby chciał, poszłabym za nim przez te śmierdzące kanały na 
kolanach. Ale on tego wcale nie chciał, on mnie nie kocha. On 
nikogo nie kocha. W nim coś się w środku popsuło. 
- Nie mów tyle... 
- Ciągle o nim myślę i tak mnie boli, nie masz pojęcia, jak bardzo 
boli to, że on mnie nie kocha. Nie dlatego, że nie mam ręki i już 
całe życie będę kaleką. Nie. On jest taki, że gdyby kochał, to 
kochałby mnie nawet bez ręki. Tylko że on tego nie potrafi. I to 
mnie strasznie boli. Dużo bardziej niż to, że nie mam ręki... 

Raport nr 32 
Piątek, 1 września, godz. 23.10 
Powstanie trwa. 
Skutki koncentrycznych natarć na Stare Miasto są coraz 
wyraźniejsze. Obrona nieprzyjaciela na niektórych odcinkach 
wyraźnie słabnie. Przy dalszym, konsekwentnym atakowaniu 
wszystkimi siłami najpóźniej jutro Stare Miasto wreszcie 
skapituluje. 
"Ef 42" 

Tej nocy runęła kolumna Zygmunta. 
- Czy ma tu pani jakichś znajomych? - zapytał Erwin. 
Chłopiec spał na ramieniu, z twarzą wtuloną w jego szyję. 
- Ma tu pani znajomych? Rodzinę? - podniósł głos. 
Pokręciła przecząco głową. Ktoś powiedział za nimi: "Proszę 
odchodzić, nie zatrzymywać się, nie utrudniać przejścia". Wziął ją 
więc za rękę i pociągnął. Miała znajomych, czy nie, to i tak nie 
miało znaczenia, bo z niej nic nie wydobędzie. "Złota Papuga" to 
było miejsce, o którym w piwnicy zawsze się mówiło i do którego 
wstępowała Halina. Ruszyli przedziwną drogą piwnicami, podwórkami, 
drogą znaczoną strzałkami niczym szlak turystyczny. Zapytała: 
"Dokąd idziemy?", a on odpowiedział: "Położyć chłopca spać", i 
potem szli już w milczeniu aż do "Złotej Papugi", która nadal 
straszyła swym szyldem. Zatrzymali się, w drzwiach zasuniętych do 
połowy żaluzją pojawiła się jakaś gruba postać. 
- Wy do nas? 
- Nie - zaprzeczyła od razu kobieta. Odsunął ją. 
- Ja od Haliny - powiedział szybko. 
Gruba kobieta zajrzała mu w twarz, rozjaśniła się. 
- To pan jest ten Węgier? 
- Ten. Ale nie Węgier. 
Szerokim gestem zaprosiła ich do środka. 
- Chodźcie, dla wszystkich miejsce się znajdzie. Pan to pewnie o 
mnie słyszał. Józiowa jestem. 
- Erwin Gemesi - przedstawił się. 
- Pogańsko jakoś się pan nazywa, ale jak od Haliny, to nie 
szkodzi. A to kto? 
Żeby to wiedział. Ostrożnie odjął ręce chłopca ze swojej szyi. Z 
głębi nadbiegła czarnowłosa dziewczyna. Wyrzuciła z siebie: 
- Janek jest? 
A Józiowa: 
- Opanuj się, Wanda. Jak żyje, to przyjdzie. 
- Żyje - powiedział. - Przyjdzie. 
Wspięła się na palce, pocałowała go. 
- Pokłuje się pani - uśmiechnął się. 
Pomyślał, że dawno już nie zdarzyło mu się widzieć normalnie 
wyglądającej dziewczyny: umytej, uczesanej, ładnie ubranej, a 
nawet nieco podmalowanej. 
Józiowa zabrała chłopca i gdzieś poniosła. Z głębi dobiegł głos 
pani Wysockiej: 
- Chodźcie coś zjeść. 
Więc znów wziął ją za rękę i poprowadził, potem posadził przy 
stole. A kiedy patrzył, jak jadła - z prawdziwego talerza i 
normalną łyżką - ogarnęło go dziwne uczucie spokoju. Pomyślał: 
"Będę się nimi opiekował". Potem położył się obok nich i śniło mu 
się, że kiedy rano obudził się, stała przy oknie, trzymając 
chłopca za rękę, a na jego widok uśmiechnęła się; patrzył we śnie 
na rozsłonecznioną piękną kobietę, a do ucha wpadał mu czysty, 
radosny śmiech chłopca. 
Kiedy obudził się, miejsce koło niego było puste. Zza okna 
dochodził śpiew: 
"Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki 
Otaczał blaskiem potęgi i chwały..." 
Wyjrzał. Zobaczył las pochylonych głów i błękitny posąg Matki 
Boskiej. 
"...Przed Twe ołtarze zanosim błaganie 
Ojczyznę wolną racz nam 
wrócić, Panie." 

- Luna. 
- Co, Jędrek? 
- Co tak jakoś cicho? 
- Śpij. 
- Luna. 
- No, co takiego? 
- Czy ja się z tego wyliżę? 
- Jasne! 
- Brońcia się pewnie martwi. Oni przyszli, a ja nie. Ona mi kupiła 
buty. A ja nie chciałem ich wziąć. Wiesz, nowe, mogły uwierać. 
Widzisz, Luna, ja nie miałem matki. W ogóle nie miałem, rozumiesz? 
I ta Brońcia... 
- Śpij, Jędruś. 
- Nie mogę. Tak tu cicho. 
- Przecież noc. 

Raport nr 33 
Sobota, 2 września, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Dzisiaj oddziały nasze zajęły ruiny Starego Miasta. Co prawda nikt 
nie spodziewał się takiego końca tej największej dotychczasowej 
batalii. Stare Miasto nie skapitulowało. W ruinach została tylko 
ludność cywilna i ciężko ranni. 
Nikt nie docenił (łącznie ze mną) meldunków o wykorzystywaniu 
kanałów, lecz ewakuacja nimi takiej ilości ludzi (przypuszczalnie 
kilka tysięcy) jest z całą pewnością historią bez precedensu. 
Dotąd jednak nie mogę zrozumieć, jak to się stało, że nasze 
oddziały dopuściły, aby weszła do kanałów tak olbrzymia ilość 
ludzi. Niepojęty jest również dla mnie fakt, że przez kilka godzin 
dzisiejszego dnia żołnierze nasi walczyli z pustymi barykadami, 
przekonani, że za nimi kryją się powstańcy. Trzeba przyznać, że 
zorganizowanie i przeprowadzenie całej akcji opuszczenia terenu 
Starego Miasta odbyło się w sposób, którego przewidzieć (zwłaszcza 
po niedawnej klęsce próby przebicia) chyba nie było można. 
"Ef 42" 

Była noc, kiedy samochód wiozący Manfreda Köhlera i Rudiego 
Lorenza dotarł na ulice Starówki. Wysiedli i Rudi powiedział: 
"Istotnie jest już spokój". Manfred nie odpowiedział. Rozglądał 
się wokoło z nieodpartym wrażeniem, że oto znalazł się w 
nierealnym świecie ze snu czy wyobraźni szalonego, bo to nie było 
miasto, to nie były nawet gruzy miasta, to był świat - 
przerażający i piękny w tym wyrazie grozy. Podświetlone czerwono 
wyciągały się do niego węże, napierały olbrzymie, niezdarne, 
niekształtne, syczące i ziejące ogniem smoki, węże chowały się w 
poszarpane kamieniste jaskinie, by przejść przez nie i za chwilę 
wysunąć się znowu; smoki rozmnażały się i szły do ataku całymi 
rodzinami: wielkie, potężne i małe, błyskające zaledwie ognikami 
oczu, i bardzo stare, w których ogień nie był już tak silny, 
żarzył się tylko jeszcze, przygotowując je na śmierć; jaskinie, 
góry i leje były ich siedliskiem, ukrytym pod ciężką, dymną 
zasłoną. 
Pomyślał, że można by to przełożyć na język dźwięków: ten świat 
groźny i tajemniczy, istniejący w sobie i dla siebie, te węże, 
stwory, ogień i duszący, tlący się żar... 
I muzyka, dochodząca gdzieś z bliska przecież, skoczna i wesoła, 
jakby władcy tego świata teatr z muzyką zamówili dla własnego 
rozweselenia. I podśpiewywanie jakieś... 
Manfred poszedł za tą muzyką i za tym śpiewem. 
Któryś smok odetchnął głębiej, płomień wystrzelił wyżej, świat 
rozjaśnił się, wydobył na wierzch ów taniec skoczny, radosny, 
piekielny; tańcowali zielono ubrani, jednakowi, w tańcu zaklętym, 
w tańcu przeklętym, w tańcu piekielnym, poklaskiwali, potupywali, 
podśpiewywali, radośni, zwycięscy przetaczali się w tańcu po 
świecie ze snu, po świecie z niemożliwości, świecie szalonego - po 
świecie prawdziwym, przez ludzi stworzonym... 
- Cieszą się - powiedział Rudi. - I należy się im. Napracowali się 
tu na tym Starym Mieście... 

- Idą - szepnęła Luna. 
- Nie, jeszcze nie. 
Nasłuchiwał. Cisza. Chociaż nie, może miała rację, może 
rzeczywiście słychać jakieś kroki, jakieś strzały. Nie, 
niemożliwe! Ma ciągle zwidy słuchowe. Od miesiąca nie słychać było 
nic, tylko strzały. I teraz ta cisza aż boli. I zmienia się w 
kroki i strzały. 
- Idą. 
- Nie. 
- Może istotnie idą? Kiedyś ktoś musi tu przyjść. A jeśli ktoś, to 
przecież Niemcy. Tamci odeszli, nie mogli ich zabrać. Nie mogli. 
Naprawdę nie mogli. Rany i kanały to nie jest dobre zestawienie. 
We wszystkich wojnach są ranni i rannych się bierze do niewoli i 
ranni są jeńcami... 
- Idą. 
- Nie, zdaje ci się. 
Wejdą tutaj. A tu są sami ranni, tylko ranni. Tacy, którzy nie są 
w stanie się ruszać. Gdyby móc iść, mój Boże, gdyby móc cokolwiek, 
jakkolwiek, byle jak najdalej od tej chwili, gdy tu wejdą... 
Jednak idą. Słychać kroki. Tu są sami ranni. Rannych się 
oszczędza. 
- Pralinka. 
- Co? 
- Nic. 
Kroki. Ciężkie. Buty. Niemcy. Żandarmi. 
- Luna. 
- Co? 
- Nie mieliśmy szczęścia. 
- Dlaczego nas zostawili? 
- Musieli. 
- Dlaczego nas zostawili? 
- Cicho. 
- Boję się... 
Wchodzą, już są w bramie. Jędrek jęczy. Gdyby nie jęczał, może by 
tu nie zajrzeli, może by tu nie przyszli. Ale rannych przecież 
odstawia się do szpitala. Więc nic się nie stanie. Będzie tylko 
szpital, normalny szpital, normalne leki, potem niechby był nawet 
obóz, a potem skończy się wojna. Boże, daj, aby mój syn nie 
przeżywał żadnej wojny. Nigdy wojny... 
- Pralin... 
- Cii... 
Światło latarek, mocne, oślepiające. Nie widać ludzi, tylko te 
światła. Weszły światła, światła posunęły się wzdłuż ścian. Jędrek 
wyraźnie oświetlony, nieprzytomny. Gdzież tam, przestał jęczeć i 
wpatruje się w światło tak przytomnie, jakby nigdy nie miał 
gorączki. Światło wyciąga pistolet. Pralinka chce krzyczeć, że to 
jest Jędrek, dziecko prawie, ale nie może wydobyć głosu, może 
zresztą ostatkiem nadziei chce wierzyć, że jeśli się nie odezwie, 
nie odkryją jego obecności, nie zabiją. Strzał, Jędrka już nie ma. 
Strzał. I nie ma już następnego, następnego, następnego... Coraz 
bliżej, już obok. Już... 
"Cukierka - pomyślał Pralinka. - Nie zostawiłem sobie na tę chwilę 
najmarniejszego dropsa." 
Światło zatrzymało się tuż, spojrzał w nie prosto i już bez 
nadziei. 
- Dziewczyna - zdziwiło się światło. 
- Pewnie sanitariuszka - podpowiedziało drugie. 
Dwa światła oddalają się. Trzecie zostaje, zbliża się, obmacuje 
jej twarz, prześlizguje po piersiach, brzuchu, nogach, wraca do 
twarzy. Wyciąga wreszcie rękę, szarpie bluzkę i ściąga ją na 
ziemię. 
- Bądź przeklęty - powiedziała Luna - ty i cały twój kraj. 

Manfred wszedł do piwnicy, zatoczył krąg latarką. Zobaczył niskie, 
łukowate sklepienia. Z głębi wyszło dwóch żołnierzy. Zasalutowali, 
wyprężyli się. Schowali pistolety. Latarka wyłowiła kolejno 
prowizorycznie skleconą kuchnię, jakieś stołki, kilka prycz, parę 
zmiętych kartek, wejście do drugiej piwnicy. Ruszył. Słyszał swoje 
kroki, odbijające się echem o łukowate sklepienia. Latarka 
wyłowiła rzucony na ziemię brudny bandaż, chłopca z unieruchomioną 
nogą i świeżą krwią na piersiach, drugiego przewróconego plecami 
do góry i świeżą krwią na tych plecach, dziecko, małe i chude, 
trzeciego, czwartego, dziesiątego... 
W kącie był ktoś żywy. Latarka wyłowiła sylwetkę żołnierza, który 
leżał na dziewczynie. Wyraźnie widział jej gołą nogę, odrzuconą 
bezwładnie na bok rękę, zwój bandaży, dłoń żołnierza opartą na jej 
piersi, zielony mundur, buty. Żołnierz był tak pochłonięty, że nie 
zwrócił uwagi na światło, a Manfred go nie gasił. Stał i patrzył i 
nie mógł oderwać się od tego widoku. Najbardziej brutalnego, 
dzikiego i prymitywnego odruchu nienawiści. Było coś fascynującego 
w obrazie bezwolnej, rozciągniętej na ziemi nagiej dziewczyny i 
żołnierza leżącego na niej w mundurze i butach, który nie zwracał 
uwagi na wydobywające go z mroku światło latarki - przyglądał mu 
się uważnie i z napięciem aż do momentu, kiedy tamten wstał i 
zapinając spodnie zawołał w przestrzeń: "Który?" Wtedy zgasił 
latarkę i wyszedł. 

W pierwszej piwnicy był Rudi Lorenz. Powiedział: "Szukałem pana". 
Kopnął którąś ze zmiętych kartek. Pofrunęła i zatrzymała się pod 
nogami Manfreda. Spojrzał na nią, potem schylił się i podniósł. 
Wpatrzył się w naprędce zrobiony ołówkiem szkic małego harcerza 
poczty powstańczej, zatoczył znów krąg latarką, wyłowił światłem 
jeszcze trzy inne kartki. Rudi przyglądał mu się z rosnącym 
zdziwieniem. Spojrzał przez ramię: ołówkowe szkice, jakieś 
postacie, jakieś ruiny... Potem przeniósł wzrok na twarz Manfreda. 
Było w niej znów to narastające przerażenie, które widział u niego 
w pierwszym dniu powstania. Coś, czego Manfred bał się, objawiło 
mu się widać w tych przypadkiem znalezionych w piwnicy na Starówce 
szkicach. 

Dowódca AK przekazywał tego dnia do Londynu: 

"Utrata Starówki uczyniła poważny wyłom w naszym systemie 
obronnym. Liczę się ze zwiększonym naciskiem nieprzyjaciela na 
pozostałe dzielnice celem dalszej likwidacji naszej walki. 
Zdecydowałem obronę Warszawy do granic możliwości. Posiadamy 
żywności do 7 września, amunicja na wyczerpaniu. Nastroje spadają 
i są zależne od stopnia nadziei na szybkie zakończenie walki lub 
nasilenie pomocy. Możliwość wytrwania nie zależy wyłącznie od 
naszej wytrzymałości, lecz od pomocy materialnej od was". 

Hilda postanowiła uczcić zwycięstwo. Przyjęła ich kawą i 
koniakiem. Niewiele wiedziała o tym, co się dzieje w Warszawie, 
jej jedyne zainteresowanie zaczynało i kończyło się na tym, że 
każdego ranka zadawała pytanie, czy będzie to już ostatni dzień 
walki w Warszawie, a każdego wieczora nie mogła wyjść ze 
zdumienia, że jeszcze nie koniec. 
Upadek Starego Miasta w jakiś szczególny sposób trafił do jej 
świadomości. 
- Bo teraz - powiedziała - teraz to się chyba już skończy... 
Zwróciła przy tym uwagę, że Manfred Köhler wygląda znacznie 
gorzej niż zazwyczaj. Na jej niepokój odpowiedział: 
- Nie spałem w nocy. Byliśmy z Rudim na Starym Mieście. 
- Nic mi o tym nie mówił. 
- Nie dziwię się. Gehenna naszych żołnierzy, jaką tam przeżyli, to 
nie jest najlepszy temat... Z prawdziwą przyjemnością natomiast 
stwierdzam, że pani wygląda pięknie... 
Rozjaśniła się. Rudi pomyślał, że jego identyczne zapewnienia 
przyjmuje z cudownie klasyczną obojętnością; być może nie trafiają 
do niej nawet, bo powiedziała do Manfreda: 
- Miło usłyszeć czasem coś takiego. 
Posadziła go przy sobie, własnoręcznie napełniła mu kieliszek. 
- Więc teraz naprawdę się już skończy? 
- Mam nadzieję. 
Wypił. Potem sięgnął do wewnętrznej kieszeni munduru i wydobył 
stamtąd kilka zmiętych kartek. Położył je na stole, wygładził. 
- Co pani sądzi o tych szkicach? 
Spojrzała. Na jej twarzy zaciekawienie ustąpiło miejsca 
rozczarowaniu. 
- Cóż to za temat! 
- Prawda? - potwierdził. - Ja też tak w pierwszej chwili 
pomyślałem. A cóż to za temat: rany, gruzy, śmierć... 
- Skąd pan to ma? 
- Jak pani wie, byłem w nocy w tych gruzach. Dziwne to, ale 
odkryłem w nich piękno. Jak on... 
- Kto? 
- Nie sądziłem, że zniszczenie może być równie fascynujące... 
bardziej fascynujące niż cokolwiek innego. To wielki świat 
przeżyć, który wciąga... Niech pani nigdy nie zanurza się w świat 
zniszczenia. 
- Fascynuje pana śmierć? 
- Tylko jako jeden z elementów zniszczenia. Zresztą nie 
najistotniejszy. 
- Kto robił szkice? 
- Widać rękę artysty. 
- W tym kraju nie ma artystów. 
- Nie - przyznał. 
Wpatrywał się w leżące rysunki, które zdaniem Rudiego były 
obrzydliwe. 
- A potem jeszcze - mówił dalej Manfred - widziałem ludzi. Nie 
kończący się pochód, sznur, skręcony wąż postaci, który wypełzł z 
jaskiń, z nor, z piwnic; było coś prymitywnego, coś dzikiego w 
instynkcie życia, który pozwolił im przetrwać w tych norach bez 
wody, żywności, lekarstw, ze śmiercią w bezpośredniej bliskości, 
tuż... Patrzyłem na ten pełznący sznur, szary, ohydny, od którego 
w pierwszej chwili odwraca się wzrok, a który po pewnym czasie 
przyciąga. Patrzyłem i zastanawiałem się: jak on by go 
namalował... 
- Niech pan lepiej zagra. 
- Znudziłem panią? Przepraszam. 
Otworzył wieko, usiadł. Znad fortepianu uśmiechnął się jakimś 
obcym dalekim uśmiechem, ale Hildę ten uśmiech ucieszył. Kiedy 
Manfred grał, znów był sobą: dobrze wychowanym, młodym, 
przystojnym mężczyzną, który mógłby się jej podobać, gdyby życie 
nie ułożyło się tak, jak się ułożyło. Melodia oplatała ją 
spokojem, ukojeniem: ogarniał ją miękki, otulający żal nad sobą, 
nad życiem, o którym już nigdy nie będzie mogła powiedzieć, że 
było udane. 
- Klaus Geber nie żyje. Tak, jak mówiłem! 
Głos Schmulanda wdarł się nieprzyjemnym akcentem w tę jej łagodną 
żałość. Odwróciła się z niesmakiem, uznała, że mogliby takie 
sprawy załatwiać bez niej. 
- Nie poślę innego człowieka, póki nie dowiem się, o co w tym 
wszystkim chodzi... 
Zobaczył Hildę i urwał. Powiedział nawet "przepraszam panią". 
Podszedł do Manfreda i ciszej powtórzył: 
- Klaus nie żyje! 
A Manfred odpowiedział: 
- Wiem o tym. Już dziś w nocy wiedziałem, że nie udało mu się. 

Raport nr 34 
Niedziela, 3 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
W tej chwili - po upadku Starego Miasta główne siły nieprzyjaciela 
znajdują się w Śródmieściu. Ich liczebności ani stanu uzbrojenia 
nie jestem w stanie określić nawet w przybliżeniu. Zgodnie jednak 
z otrzymanymi przeze mnie meldunkami - natarcie nie będzie 
kierowane bezpośrednio na Śródmieście. "S-2" określił to 
następująco: "Po miesiącu walki i stratach, jakie ponieśliśmy - 
nie możemy pozwolić sobie na drugą Starówkę, a tym właśnie mogłoby 
się stać Śródmieście". 
W dniu wczorajszym zdobyliśmy Sadybę, atakowaną przez piechotę 
wspartą lotnictwem i koncentrycznym ogniem artylerii. 
Byłem na Starym Mieście dwukrotnie. Żołnierze, którzy weszli po 14 
dniach morderczej walki wreszcie do gruzów, w których nie było 
nieprzyjaciela - byli autentycznie zrozpaczeni. 
"Ef 42" 

- Przecież Antek nie wróci! - powiedział Agat. 
- No to najwyżej! Płakać nie będziemy. 
Tak było rano. A wieczorem Agat triumfował: 
- Mówiłem, że nie wróci! 
A Kawka: 
- Daj mu, Boże. Będzie jeden, co z tego wyjdzie: 
Siedziała zasępiona, skulona w tym zbyt wielkim kombinezonie, z 
włosami opadającymi na twarz. 
- Światła nie ma - zrobiła nagle odkrycie. I po chwili: 
- Elektrownię diabli wzięli. Podobno straszny atak na Powiśle. 
Potem znów zapadła w milczenie. 
Anatolek z samego rana przybiegł pożegnać się. Miał znowu iść ze 
swoim majorem do Zalesia. "Licho wie, czy wrócę, Niemców naokoło 
jak psów! Więc gdyby, to..." Wtedy zza okna rozległ się głos 
Łysego Pijaka: 
- Szefowo, jest sprawa do szefowej. 
No i Antek zgłosił się na ochotnika, że pójdzie, przeprowadzi, że 
zna tu każdy kamień, drogę, dróżkę, lasek i ogródek jak własną 
kieszeń: "Szefowa powie porucznikowi". Powiedziała, a Agat 
natychmiast: "Przecież on nie wróci!". - Jakby to w tym wszystkim 
było najważniejsze. Powiedziała więc, że płakać po nim nie będzie, 
no i poszli. 
A teraz był wieczór. 
Z daleka rozległ się warkot, potem kilka kolejno po sobie 
następujących wybuchów. 
Zeszła do piwnicy. W kącie Brylant czyścił broń. Przysiadła przy 
nim, zastanawiając się, czy pójście Antka może znaczyć coś więcej 
niż zwykłą chęć wydostania się z pułapki: "Ciekawe, jak oni chcą 
się ze mną policzyć!" 
- Szefowo! 
- No? 
- Nie, nic... 
Co go nagle powstrzymało od mówienia? Ach tak, w drzwiach stanął 
Blady. Ten ma twarz, niech ręka Boska broni. Spojrzała krytycznie 
na pistolet Brylanta. 
- A naboje jeszcze masz? 
- E tam... 
I po chwili: - Szefowo! 
- No? 
- Z tymi Węgrami coś wyjdzie? 
Najpierw czekali na zrzuty. Nie wyszło. Potem na brygadę 
spadochronową. Nie wyszło. Potem na tych z lasu. Także nie wyszło. 
Teraz czekają na Węgrów... 
- A jak myślisz? Jakiej zapłaty musieliby zażądać, żeby teraz 
przyłączyć się do tego całego interesu? 
Nie oczekiwała odpowiedzi. Brylant jednak powiedział: 
- A jak żadnej?! 
"Matko Najświętsza, módl się za nami!" - szemrały obok słowa 
litanii. 
- Ty mnie, Brylant, nie czaruj, wiesz? 
Łysy Pijak podsunął jej coś pod nos. 
- Może szefowa sobie kropnie? Jeden nie zaszkodzi. 
Wzięła machinalnie, wypiła i dopiero wtedy ogarnął ją strach. 
Poczuła występujące na czole kropelki potu, w gardle paliło. 
Pomyślała: "Tego nie przewidziałam. A to niezły ruch. Nikt sekcji 
robić nie będzie, mogłam przecież dostać apopleksji, wszystko 
jedno zresztą co!..." 
- Smakowało? 
Łobuz! 
- Mocne, co? 
Bydlę! 
Nic się nie dzieje! Może alkohol zmniejsza działanie trucizny? A 
może to jest taka, która działa po kilku godzinach? Tacy bandyci 
mogą znać różne dziwne rzeczy. 
- Chyba możemy wracać, przeleciały. 
To Agat. Przez chwilę nie mogła pojąć, o co chodzi. Zapomniała o 
samolotach! Przeleciały. To dobrze. 
- Agat! 
Odwrócił się. Dogoniła go na schodach. 
- Agat, czy ty się znasz na truciznach? 
- I na czym jeszcze? 
A z dołu: 
- Szefowo! 
- Czego znowu? 
- To był spirytus. Szefowa ma głowę, nawet się nie skrzywiła. 
Jakby szefowa kiedy miała ochotę kropnąć sobie... 
- Idź do diabła! 
Weszła do pokoju nieco uspokojona, po kilku minutach wróciła 
jednak do piwnicy. Łysy Pijak siedział samotnie nad butelką... Na 
jej widok rozjaśnił się. 
- Gdzieś to zwinął? 
- Szefowo, niech szefowa sama powie. Co nam zostało? 
Mały, brzydki człowiek patrzył na nią znad butelki załzawionymi 
oczkami, w których zjawiło się coś ciepłego. I nagle Kawka pozbyła 
się obaw. Jeśli nawet, to nie wybiorą do tego Łysego Pijaka! On 
jeden byłby skłonny przekreślić tamte rachunki i wybaczyć. 
- Szefowo, a ci Węgrzy to nam pomogą? 
- Co wy, bez przerwy tylko Węgrzy i Węgrzy... 
- Bo kiepsko jest. 
Przysiadła. 
- Rzeczywiście nie najlepiej. - I po chwili: - Świeca się kończy. 
- Wydra przygotował karbidówkę, zaświecę. Szefowo!... 
- No, co znowu? 
- Niedobrze jest. Kacenjamer na całego. Szefowa nie wie. Kieszonki 
to moja specjalność. Nie byle jaka: z tradycjami, rodzinnie, po 
ojcu, po dziadku, po mamie też, chociaż to nie ta klasa. Złoty 
Oleś, tak ojca nazywali. Artysta. Dziadek... załatwiał każdą 
torebkę. Zapowiadałem się i ja, nie powiem. Ale co? Wojna. Naloty. 
Butelka. Od jednej się zaczyna, potem już nie ma jak liczyć. Potem 
jest Łysy Pijak. Złoty Oleś i Łysy Pijak. Różnica. 
Na górze rozległy się czyjeś kroki, po chwili ktoś biegł po 
schodach. W drzwiach pojawiła się twarz Pięknego Maciusia. 
- Szefowa! Antek wrócił. 
Zanim zdążyła cokolwiek powiedzieć, zanim cokolwiek zdążył 
powiedzieć Anatolek, Antek położył przed Kawką dwa bergmany. Taki 
już mieli zwyczaj jak psy myśliwskie: zdobyte, przyniesione, 
położone... 
- Ten jest mój - wyjaśnił milczącej Kawce - a ten pana porucznika. 
Jeśli była mowa o "panu poruczniku", wiadomo było, o kogo chodzi. 
"Pan porucznik" był jeden: Agat. Inni się nie liczyli. 
Anatolek pokazał w uśmiechu wszystkie zęby. 
- To co? - zapytał. - Szefowa mu rozpylacza nie zwróci? Przecież 
to jego? 
- Szefowa nie może zostać bez broni - wyjaśnił Antek. - A do 
swojej już się przyzwyczaiła. 
Antek niczym nie zaakcentował ostatnich dwu zdań, ale Kawce 
zdawało się, że zrozumiała ukrytą w nich intencję: Nie chcą 
rozliczać się z bezbronną. To nawet ładny gest z ich strony, nie 
można powiedzieć. 
Przysiadła. 
- A amunicja? - zapytała. 
Antek jakby na to czekał. Rozjaśnił się, sięgnął do wnętrza 
kombinezonu, wyciągnął i... położył. 
"No tak, to już piąty, który ma broń, rejestrowała Kawka. - Został 
jeszcze tylko łysy Pijak. Za dzień, dwa Agat będzie mógł stworzyć 
z nich całkiem niezłą grupę, a ja... Niech to licho, żeby chociaż 
przewidzieć, jak oni to chcą zorganizować..." 
- Szefowo! 
- Co tam? 
- Trochę podsłuchiwałem. 
- Ciekawe? 
- Nic dobrego. 
Żylasta sylwetka zgięła się, pochyliła... 
- Żeby szefowa wiedziała, ile tam broni... Niechby sobie nawet 
sami poszli, byle tę broń zostawili... Szefowo! 
- Jeszcze coś? 
- Im się przecież już nie powinno opłacać być z Niemcami. 
- Toteż szukają pomostu. 
- Przez nas na wschód? 
- Tylko, że to nawet nie jest kładka. 
- A oni muszą wiedzieć? 
- Boję się, że nie da się ukryć. 
- Mówili, że chcą jakichś gwarancji. Ja tobym im dał każdą, nawet 
na piśmie. Z podpisem i pieczątkami. Co by im się zamarzyło. 
Szefowo! 
- No?! 
- Był czas, kiedy uczciwie podrabiałem Kenkarty. Potem coś mi 
odbiło... Szefowa wierzy, że podrabiałem uczciwie? 
- Dla wyższych celów. 
- O, jak szefowa coś powie, to od razu w dziesiątkę. 
Odwróciła się do Anatolka: 
- Słuchaj, naprawdę nic nie wyjdzie z tymi Węgrami? 

Raport nr 35 
Poniedziałek, 4 września, godz. 21.00 
Powstanie trwa. 
Dzisiaj rozpoczęło się koncentryczne natarcie na Powiśle. 
W mieście brak światła. 
Trwają przygotowania do akcji, mającej na celu wprowadzenie 
rozdźwięku między powstańcami a ludnością cywilną. Ludność 
zostanie wezwana do wyjścia. Gdy bandyci zobaczą, do jakiego 
stopnia zostaną osamotnieni, szybko złożą broń. 
"Ef 42" 

- No, to zdrowie młodej pary po raz pierwszy. 
Pani Wysocka rozpłakała się. Halina pomyślała, że każdy by na jej 
miejscu płakał. A przecież lojalnie próbowała mu to małżeństwo 
wyperswadować: "Janek, po diabła ci to?!" A on: "Kiedy Wanda 
chce!" I Halina: "Jeśliby każdy chłopak żenił się tylko dlatego, 
że dziewczyna chce..." A Janek: "Kiedy ona tak nudzi. A zresztą... 
Czy ja wiem, jak długo ten bajzel będzie trwał? Niech jej tam... 
Dzisiaj się żyje, dzisiaj umiera..." 
No i ożenił się. Legalnie, w kościele. Umył się, ogolił, a gdy 
rozeszła się wieść o powstańczym ślubie - otrzymał od mieszkańców 
kilka garniturów do wyboru: Znalazł się na poziomie i poszedł do 
kościoła w panterce i biało-czerwonej opasce. Wanda oczywiście 
wolałaby czarny garnitur, ale tu już nie ustąpił. "Szkoda, że w 
bardziej zasadniczych sprawach nie jest równie stanowczy!" - 
myślała Halina. Wanda promieniała, pani Wysocka jawnie i ukradkiem 
ocierała łzy. Janek miał tak głupią minę, jak rzadko, a oni wyli 
chórem: "Gorzko, gorzko!" 
- Halina, a może by to sfilmować? Powstańczy ślub, co? 
- Ani się waż! 
- Na kawałeczku taśmy... Minutę. No, pół minuty. 
- Siadaj! 
- Słuchaj, a co byś powiedziała, gdybyśmy się tak pobrali? 
- My? Ty i ja?! 
- Właśnie! 
- Wiesz co? Zakręciło mi się w głowie od tej propozycji. Lepiej 
będzie, jak się położę, bo inaczej padnę z wrażenia... 
Przymknęła oczy. Świat jakby zatrzymał się w miejscu. Słyszała 
gdzieś głos Erwina. Pomyślała: "Jeśli dziś się nie odezwie do 
mnie, to znaczy, że już nigdy..." 
- Halina. 
- A ty czego? 
- Bo wiesz... tak patrzę na nich. 
- Chciałbyś się może ze mną ożenić? 
- Zgadłaś! 
- To już jesteś drugi. 
Wrona wstał i odszedł. Zabrał Jeremiemu napełniony właśnie 
kieliszek, wypił i odstawił pusty z ostentacyjnym "dziękuję". 
Jeremi odpowiedział podobnym tonem: "Cała przyjemność po mojej 
stronie". Skłonili się sobie nisko, wytwornie, Wrona poszedł 
dalej. 
Halina czuła, że gorączka znowu powraca. Pomyślała z gniewem, że 
nigdy już się chyba na dobre nie wykuruje. Z tego swojego 
legowiska widziała cały stół i ich wszystkich: promienną minę 
Wandy, zarzucającej co chwila ręce na szyję Janka, Andrzeja, 
pochylonego nad pustym kieliszkiem. Właśnie Smutny dopiero go 
napełnił, a Andrzej natychmiast wypił. Zawołała: "Smutny, hej, 
Smutny", ale głos jej zginął w ogólnym gwarze. Chciała powiedzieć, 
żeby nie dolewali, że Andrzej nie powinien pić, ale nikt by tego 
pewnie nie posłuchał. 
Erwin rozmawiał z Brońcią. Miała na sobie wielki męski fartuch, 
którego używała do pracy w kuchni i którego nigdy nie zdejmowała, 
nie rozstała się z nim nawet w czasie tej uroczystości. Może 
dlatego, że w kieszeniach fartucha ciągle tkwiły nowe buty dla 
Jędrka... 
- Pani była na Szucha? - zapytał Erwin. 
Odstawiła kieliszek. Odpowiedziała: 
- Po raz pierwszy od dwóch lat. 
- Nie rozumiem. 
- Piję po raz pierwszy od dwóch lat. Przedtem piłam co dzień. Bez 
przerwy... Niech pan mi nie nalewa, to może wrócić, a ja czekam na 
Jędrka. Pan go znał? 
- A jak pani się stamtąd wydostała? 
- Skąd? 
- Z Szucha - Szłyśmy Marszałkowską. Sto, może trochę więcej... Za 
nami kilku Niemców, przebranych w suknie i kapelusze damskie, 
zupełna szopa. W rękach spluwy wymierzone w nasze plecy. Za nami 
czołg, a na czołgu, na widocznym miejscu, pięć kobiet. Ten Niemiec 
za nami, jeden z tych, co to w tej sukni i w kapeluszu, mówi: "Jak 
zginiecie, to nie od naszych strzałów, ale od kul polskich 
bandytów". No tak, niech mi pan naleje. Skręciliśmy w Piusa, za 
nami jechały jeszcze trzy czołgi z taką samą obstawą. Na Piusa już 
był ostrzał. 
W pewnym momencie z jakiegoś okna poleciała butelka z benzyną. Pan 
mi naleje... Wie pan, butelki z benzyną to specjalność takich 
chłopaków jak Jędrek, on też nie miał broni, to przecież dzieciak, 
tylko butelki... No więc zleciała ta butelka i trafiła, bo oni 
dobrze rzucają. Jędrek też... Parę czołgów na tym cmentarzu 
Niemcom zniszczył, zanim... Niech pan mi naleje... O czym mówiłam? 
Aha, że poleciała ta butelka i czołg zaczął się palić. Kobiety 
zeskoczyły i... może pan nie uwierzy, ale myśmy wtedy rzuciły się 
na Niemców... z pazurami... A oni chyba... Niech pan naleje... 
Jednym słowem, nim zaczęli strzelać, część kobiet była już na 
barykadzie, ja też. Reszta zginęła. Niech pan mi naleje. A wie 
pan, co taki jeden powiedział mi poprzednio na Szucha? Powiedział, 
że jesteśmy odpowiedzialne za to, co się dzieje, bo walczą nasi 
synowie i mężowie. I że my jesteśmy takie same, i że gdyby nas 
puścili, tobyśmy poszły przenosić broń. Niechże pan naleje!... Ja 
nie przenoszę broni, pomagam Józiowej przy kuchni... Proszę pana, 
dlaczego zostawiliście tam Jędrka?... 
- Halo, uwaga, panie i panowie, i wy szlachetni nowożeńcy, których 
rozpromienione oblicza mogę oglądać dzięki okularom, jakie 
nieoceniony nasz przyjaciel zwinął z jakiegoś sklepu optycznego, 
wznoszę zdrowie gospodyni tego przyjęcia, nieocenionej naszej... 
Pani Józiowa, niech pani nie płacze! 
- A wy co tak daleko od siebie? Gorzko, gorzko! 
- Jak Pralinka się żenił... - rozpędził się Stef i urwał 
natychmiast. Andrzej podniósł znad pustego kieliszka zmętniałe 
oczy. Powiedział: 
- Dureń! 
Wyciągnął rękę z kieliszkiem w stronę Smutnego, Smutny nalał. 
Nikt go nie pytał i nikt go nie zapyta, a wolałby, żeby po prostu 
pytali. Żeby stanęli przed nim i zadawali pytania, zwyczajnie, 
wprost, z pretensją, żeby na niego krzyczeli i żeby go oskarżali. 
Wtedy mógłby wytaczać racje, mógłby się bronić, mógłby tłumaczyć. 
Tłumaczyć z tego, co było koniecznością, co zrobić musiał, ale 
czego sobie nigdy nie będzie w stanie darować. Jędrek, Pralinka, 
Luna, reszta chłopców... Każdy zostawiał swoich ciężko rannych, 
każdy zostawiał swoich cywilów, każdy robił to, co było konieczne 
i teraz każdy musi słuchać tych nie zadawanych pytań: "Dlaczego 
ich zostawiliście?!" 
Ślub dawał Jankowi ksiądz, którego twarz, młoda i ascetyczna, 
wydała się skądś Andrzejowi znana. Podszedł do niego. Spojrzeli na 
siebie. Ksiądz powiedział: 
- Dobrą ma pan rękę. Dziękuję. Po kilku dniach zapomniałem, że coś 
w ogóle było. 
No tak, 6 sierpnia, niedziela; kościół przepełniony chłopcami, 
składającymi przysięgę, śpiewającymi "Boże, coś Polskę..." i 
ruszającymi w swoją pierwszą, w swoją ostatnią defiladę. Po 
wolnych, a już skazanych ulicach Starego Miasta. 
- Nie został ksiądz ze swoimi owieczkami, by je przygotować na 
cierpliwe nadstawianie drugiego policzka? Czy bał się ksiądz, że 
gotowi nie posłuchać?! 
Po chudej twarzy przebiegł cień niepokoju. 
- Miłujcie nieprzyjaciół waszych - mówił dalej Andrzej. - To 
ksiądz powinien im powtarzać w dzień i w nocy, matkom i dzieciom, 
w chwili śmierci własnej i cudzej. Miłujcie Niemców, nieprzyjaciół 
waszych, albowiem nie wiedzą, co czynią. Ech, do diabła, nie 
rozumiem tego żądania... 
Machnął ręką i odszedł. Nowożeńcom ciągle składano życzenia. Nie 
miał zamiaru tego robić, nie potrafił tego robić. Bał się, że 
życzenia przez niego złożone mogą się przeciw nim obrócić. "Zdaje 
się - pomyślał - że przynoszę ludziom nieszczęście. Zupełnie, 
jakby mnie ktoś przeklął." I znów znalazł się obok tego księdza, 
który zostawił swoje owieczki, gotów oskarżyć jego, siebie... 
Pełen oskarżeń i nienawiści. 
- Umknęły księdzu owieczki! Umknęły w ową noc przebicia. Miały 
dość pokory. Nie chciały miłować nieprzyjaciela. Umknęły do nas, 
na ulice... A ksiądz wie, że gdyby ich potrafił jeszcze 
przytrzymać - nie musielibyśmy pójść? Jeszcze moglibyśmy zostać... 
- Dzień? Godzinę? Tydzień? 
- Owieczki umknęły księdzu, a ksiądz umknął owieczkom. To są prawa 
rządzące tym światem. A świat stworzył duch wielki, czysty i 
dobry! Podobno sama dobroć!. 
Siedział teraz, pochylony nad tym pustym kieliszkiem, ciągle 
pustym... "Smutny, nalej. Jak to nie ma? Co to znaczy, nie ma? 
Musi być! Jestem waszym dowódcą i musi być. Swoją drogą, jak ten 
Tadeusz w porę zginął. Nawet jednego dnia, nawet jednej godziny 
nie denerwowałem go tym, że mu się rządzę w oddziale. Wróciłem, 
odszedł... To znaczy umieć się znaleźć! To się nazywa dobre 
wychowanie, dżentelmen w każdym calu." 
- Andrzej, nie pij! 
- Won! 
My młodzi, my młodzi, 
Nam bimber nie zaszkodzi, 
Więc pijmy go litrami, 
Kto z nami, kto z nami?... 
- Pamiętacie, śpiewaliśmy to wtedy, jak się Pralinka... 
- Zamilknij, idioto! 
Żona Pralinki też go o nic nie zapyta. A jego syn!... A oni sami - 
jeśli przeżyją! Jeżeli zdarzył się taki cud, że Niemcy zmęczyli 
się dobijaniem, nim do nich doszli?... 
Nogą można potrącić - tuż obok rynsztoku 
W biednych kwiatach i hełmu rynsztunku 
Krzyczy napis "Nieznany" i z błota powłoka 
i słowa twardej chwały: "Padł na posterunku"... 
Jemu to się należy najszczerszy z pacierzy, 
Co umierając szeptał: "Warszawy nie damy!" 
Grób na skwerze ulicznym, krzyż z okiennej ramy, 
Taka mała mogiłka, a wielkość w niej leży... 
- Brońcia, niech pani nie płacze!... 
- Nie, ja nie... Ja tylko. Przecież ja wiem, że on nie żyje. On 
nawet takiej, co można potrącić nogą... On żadnej... Nic... Jakby 
go nie było... Proszę pana, niech pan powie, niech pan powie, czy 
to wszystko jest w porządku? 
- Nie, to nie jest w porządku! 

Tego dnia dowództwo AK otrzymało z Londynu depeszę: 

"Nasza eskadra po ostatnich stratach ma już tylko 3 samoloty.. 
Odmowa lotów na okres księżycowy. Możecie liczyć tylko na parę 
zrzutów po 8.9." 

Tego dnia dowództwo AK wysłało lakoniczny meldunek: 

"Amunicja jest na wyczerpaniu". 

Raport nr 36 
Wtorek, 5 września, godz. 23.10 
Powstanie trwa. 
Sądzę jednak, że są to - jeśli nie ostatnie godziny (nauczyłem się 
już być ostrożny w przewidywaniach), to w każdym razie ostatnie 
dni tej walki, po której to miasto nad Wisłą przestanie istnieć. 
W wyniku koncentrycznych ataków nieprzyjaciel - po wyczerpaniu 
amunicji - wycofał się z dużej części Powiśla w stronę Nowego 
Światu. Nasze ataki na Śródmieście zostały odparte z dużymi dla 
nas stratami. Niemniej jednak ogień artyleryjski robi swoje. 
Śródmieście płonie; nie ma wody, więc pożary rozprzestrzeniają się 
łatwo. 
W dniu jutrzejszym można się spodziewać upadku całego Powiśla. W 
nieco lepszym nastroju 
"Ef 42" 

Dokładnie o dwunastej nad miastem zaległa nagła cisza... Halina 
podniosła głowę, napotkała wzrok pani Wysockiej. 
- Coś podobnego - powiedziała ze zdumieniem. - Rzeczywiście 
dotrzymali słowa! 
- Niedoczekanie ich! - zagrzmiała z kuchni Józiowa. Wtoczyła się, 
ciągle gruba i spocona. - Tymi rękami uduszę każdego, kto chciałby 
z tego ich zaproszenia skorzystać. A może kto chce? - potoczyła 
oczami po szpitalnej salce. Nikt się nie odezwał. Pani Wysocka 
wyjęła z kieszeni jakiś papier i podała Halinie. Niemiecka 
przepustka upoważniająca do wyjścia z miasta. Józiowa podtoczyła 
się, wyrwała ją z rąk Haliny i wyciągnęła rękę do pani Wysockiej. 
- Pani da resztę, przydadzą się. Papieru też zaczyna brakować - 
władowała przepustki w kieszeń. - Pójdę na ulicę, zobaczę, co się 
dzieje... Czy dużo jest głupich... 
Drzwi skrzypnęły i Halina odwróciła się szybko, ale to był tylko 
Wrona. Podszedł do niej, usiadł zmęczony. Za nim pojawili się 
inni. Porozsiadali się, gdzie kto mógł. 
- Dwie godziny spokoju, panowie - powiedział Smutny. - Na 
pierwszym piętrze widziałem patefon. Może przyniesiemy. 
- Ja myślę - powiedział nagle Erwin - że najwyższy czas zacząć 
przenosić ten cały kram do piwnicy. 
Było to pierwsze tego typu odezwanie Erwina, dotychczas nigdy nie 
występował z żadną inicjatywą. Umilkli i przyglądali mu się, potem 
spojrzeli na siebie. 
- Też prawda! 
Smutny chwycił się za brzuch i wybiegł. Misiek skomentował to 
filozoficznie: 
- Tak bywa, jak nie przyzwyczajony wypije za dużo bimbru. 
A Filip: 
- Jak myślicie, wyjdą ludzie? 
Wszedł Andrzej. Halina zapytała: 
- Wychodzą? 
- Kto? 
- No ludzie... Na te niemieckie przepustki! 
Wzruszył ramionami. Erwin powtórzył swoje: 
- Myślę, że powinno się przenieść szpital na dół, do piwnicy. I 
kuchnię. Jak na Starówce! 
Wrócił Smutny, taszcząc patefon. 
- Pożyczyli, ale mają tylko dwie płyty. Reszta już im się 
wytłukła. "Nad pięknym, modrym Dunajem" i... 
- Szła grupa - od drzwi sapała Józiowa. - Z siedem osób. Trzy 
staruszki, kobieta z niemowlakiem, staruszek i taki jeden, w 
długich butach. Nic nie powiedziałam, tylko jak podszedł,, dałam 
mu w pysk. Koniec. 
- Wiecie, że jakoś tak dziwnie... Włączę, co?... Królowo, a może 
zatańczysz? 
- Smutny, przestań... 
- Cholernie cicho... Człowiek nie przywykł do takiej ciszy, a to 
dopiero trzydzieści pięć minut. Andrzej, wiesz, kto mi mignął na 
barykadzie? 
- Duch Boży? 
- Prawie. Ten ksiądz, co Jasiowi ślub dawał. 
- Ty... Nie żartuj, naprawdę? To on może nie jest prawdziwy 
ksiądz? O rany, chłopaki, to może ten ślub nie jest ważny?! - 
rozpromienił się nagle Janek. 
Wybuchnęli śmiechem. Pokładali się i płakali ze śmiechu, jakby coś 
się w nich wyzwoliło. Smutny zdjął okulary i wycierał z nich łzy, 
sam Janek zresztą, z początku naburmuszony, teraz zaśmiewał się 
razem z nimi. 
- Niech to licho, co za cisza... - narzekał Smutny. 
- Opowiadajcie coś, bo wytrzymać nie można... 
No więc zaczęli opowiadać. 
Pani Wysocka o gołębiarzu, który przez blisko dwa tygodnie kosił 
ludzi celnymi seriami z dachu domu na Złotej. "Nie sposób go było 
upolować - mówiła. - No i nic dziwnego, skoro okazało się w końcu, 
że to był mieszkaniec tej kamienicy. Nikt nie wiedział, że to 
regularny Niemiec. 
"Gołębiarz, gołębiarz - myślał Erwin. - Dlaczego ich tak nazywali, 
tych niemieckich strzelców wyborowych, którzy - poumieszczani na 
dachach domów w dzielnicach zajętych przez powstańców - stanowili 
w pierwszych dniach powstania prawdziwą plagę..." 
- Opowiedz, Atleta, o niewypale Grubej Berty, która przebiła mury 
domu i utknęła w parkiecie sali tanecznej w Adrii... - ktoś 
poprosił. 
- Macie pojęcie, ile z takiego draństwa było materiału na granaty? 
- zadumał się Atleta. 
- Cicho! - krzyknął nagle Andrzej. 
Umilkli. Z daleka słychać było warkot. 
- Aha... - powiedział z satysfakcją Smutny - nie wytrzymali 
nerwowo tego czekania na ludzi. Mają dość po godzinie... Cześć... 
czołem. Lecimy, chłopaki. 
Wrona pochylił się i szybko pocałował Halinę. Obejrzała się 
nerwowo, ale nikogo już poza nimi nie było. 

Tego popołudnia zginął Atleta. 
Niemiecki cekaem było widać prawie jak na dłoni. Czarny, lśniący, 
skierowany niezmiennie lufą w ich stronę, dawał im się od rana we 
znaki. Andrzej przepadł gdzieś na blisko godzinę, a kiedy wrócił, 
zawołał: 
- Który ze mną na ochotnika? Jak dobrze pójdzie, przytaszczymy go! 
I wtedy nastąpiła konsternacja. Jakoś przez moment nikt się nie 
zgłaszał, aż z dołu nadbiegł zdyszany Michał: "Ja! Ja! Ja pójdę. 
Tylko jak?" Wrona szarpnął go za bluzę i przyciągnął do siebie, 
mamrocząc coś przez zęby, no i zgłosił się Atleta. "Za mały 
jesteś, szczeniaku! - wybuchnął Wrona kiedy tamci dwaj odeszli. - 
Siedź przy mnie, jak ci dobrze!" A Michał natychmiast... 
- A kto powiedział, że jest mi przy panu dobrze? 
Guzik wyprostował się znad erkaemu: "Przecież oni nie wrócą!" A 
Janek: "Obaj nie. Wróci jeden i to na pewno nie będzie Atleta". 
Znad niedalekich ulic Powiśla unosiły się coraz to nowe dymy, 
wstawały coraz to nowe pożary. Atak niemiecki szedł tam ciągle - 
zdawało się - z godziny na godzinę coraz silniejszy. Erwin 
zobaczył nagle, jak jeden z Niemców, obsługujących cekaem, 
wychylił się naprzód, opadł i znieruchomiał. Ten, który zajął jego 
miejsce, nie zdążył się jeszcze na dobre przyłożyć, gdy już 
poszedł w ślady pierwszego. W ten sposób zginęło ich czterech, 
ostatni uciekł. Cekaem został... 
Podczołgali się bliżej. Atleta powiedział w pewnej chwili: 
- Andrzej! 
- Milcz i uważaj - przerwał Andrzej. - Skoczę pierwszy, ty za mną. 
Ściągniemy w dół... I tą samą drogą. 
Skoczył pierwszy. Odczekał chwilę, obejrzał się. 
Atleta leżał rozkrzyżowany na kawałku oberwanego muru. 
Musiał więc radzić sobie sam. Najpierw skierował go na Niemców, 
którzy nie zorientowali się, że atak może przyjść z tej strony. 
Cekaem zagrał i zebrał bogate żniwo. Andrzej strzelał aż do 
całkowitego wyczerpania amunicji. 
Wówczas skierował lufę w szczelinę między dwoma głazami i z 
najwyższym wysiłkiem przygiął ją. 
A potem, niewiele zwracając uwagi na ostrzał, który Niemcy 
skierowali na niego z prawdziwą furią, zabrał Atletę z muru, 
zarzucił sobie na plecy i wrócił. 
I wieczorem urządzili pogrzeb: wykopali dół, zbili krzyż, położyli 
podziurawiony hełm. Janek wyskrobał na kawałku cegły: "Podch. 
Atleta...", a potem rozejrzał się i zapytał, jak on się nazywał. 
Nikt nie wiedział... No więc zostało tylko "Podch. Atleta". To 
wszystko... 

Tego wieczora Halina zwlokła się i poszła do dowództwa. Maja jak 
zwykle tkwiła przy maszynie, pisząc: 
"Sytuacja osiąga swój szczyt. Ludność cywilna przeżywa kryzys, 
który może mieć zasadniczy wpływ na oddziały walczące. Przyczyny 
kryzysu: coraz silniejsze i zupełnie bezkarne ostrzeliwanie i 
burzenie miasta, świadomość, że npl dąży do zniszczenia całego 
obszaru na wzór Starówki, bezterminowe przedłużanie się walki, 
coraz mniejsze porcje głodowe dla pogorzelców i szybkie 
wyczerpywanie się żywności dla pozostałych, wielka śmiertelność 
wśród niemowląt, agitacja czynników wrogich, wreszcie brak wody i 
elektryczności we wszystkich dzielnicach. Jeżeli do powyższego 
dodamy, że amunicja jest na wyczerpaniu, wówczas otrzymamy pełny 
obraz coraz trudniejszego z każdym dniem i godziną prowadzenia 
naszej walki. Trudno przewidzieć, do czego może doprowadzić masowe 
uchodźstwo ludności z dzielnic objętych terrorem ogniowym i 
zagęszczenie się jej w dzielnicach, z których już nie ma dróg 
wyjścia na zewnątrz. Zgodnie z zapowiedzią Premiera proszę o 
konkretne podanie terminu otrzymania obiecanej pomocy względnie 
powiadomienie, że tej pomocy nie otrzymamy..." 

- Cześć, Maja! 
- Czego ty łazisz? Wyglądasz jak zmora. 
- Wydaje ci się może, że ty wyglądasz kwitnąco? Powiśle leży? 
- Niemcy nacierali za plecami naszych kobiet. Na barykadach zrobił 
się popłoch... Jeremi o ciebie pytał. 
- Powiedz mu, żeby się pocałował w nos. 

Raport nr 37 
Środa, 6 września, godz. 21.00 
Powstanie trwa. 
Jak przewidywałem, Powiśle już się wcale nie liczy. Jedna z 
nadbrzeżnych dzielnic definitywnie jest już w naszych rękach. 
Oddziały nieprzyjaciela wycofały się, nasze wojska zajęły Nowy 
Świat. 
Niestety, akcja przechodzenia ludności cywilnej przez barykady nie 
dała spodziewanych rezultatów. Podczas godzinnej przerwy (dłużej 
nie było już sensu) przeszło z rzuconymi przez nas przepustkami 
niespełna tysiąc osób. Powszechnie sądzono, że będzie to wyglądało 
inaczej. Trudno jest jednak pojąć tych ludzi. Wg oceny "R-4" w 
najbliższym już czasie można się będzie spodziewać rozmów 
kapitulacyjnych. 
"Ef 42" 

W nocy przeniesiono szpital do piwnicy i Erwin oznajmił, że 
właściwie dopiero teraz czuje się znów jak w domu. Smutny po raz 
nie wiadomo który przyjrzał mu się uważnie zza grubych szkieł i 
zapytał: 
- A nie wiesz przypadkiem, dlaczego ja cię tam na Starówce 
musiałem pilnować? 
- Wiem - odpowiedział natychmiast Erwin. - Stłukłeś okulary i coś 
musieli ci dać do roboty. 
Andrzej przypomniał, żeby poszli spać, bo jutro na to czasu wiele 
nie znajdą. Smutny posłuchał, Erwin nie. Poszedł za Andrzejem 
wzdłuż ustawionych pod ścianą legowisk, towarzyszył wiernie przy 
konsultacjach z siwym lekarzem w binoklach, który przyglądał się 
Andrzejowi z rosnącym z godziny na godzinę strachem; potem poszedł 
znów wzdłuż legowisk, aż wreszcie Andrzej nie wytrzymał. Odwrócił 
się i zapytał: 
- Chcesz czegoś? 
Erwin zasępił się. 
- Jesteś na właściwym tropie, ale nie bardzo wiem, jak to 
sformułować. Rozumiesz? 
- Tak. Idź spać. 
- A może spróbujemy sformułować to razem? 
- Nie szkoda czasu? 
- Sprawdźmy. 
Wyszli do kuchni. Jeńcy niemieccy spali pokotem. Andrzej odsunął 
nogą najbliżej leżącego. Niemiec zamamrotał coś, skulił się, usnął 
znowu. Erwin powiedział: 
- No, to właśnie będzie coś z tego. Ze mną tak nie próbuj. 
Andrzej zatrzymał się, odwrócił. Wcisnął ręce w kieszenie i - 
kołysząc się na stopach - przypatrywał uważnie Erwinowi. Milczał. 
Erwin poszperał po kieszeniach, wyjął jakieś szczątki papierosów - 
zapalili. 
- Ty wszystkich tak. Nogą i z drogi. 
- Wydawało mi się zawsze, że masz tu jakieś własne sprawy. 
- Może i mam, ale wciągnąłeś mnie w swoje. 
- Kazałem ci tylko strzelać. 
- Rzecz, powiedziałbym, dość ostateczna. 
- Czego chcesz?! 
- Nie dam ci się odsunąć nogą. To tylko, żebyś wiedział. Żeby nie 
było między nami niespodzianek. I niedomówień. 
Siwy doktor w binoklach zawołał Andrzeja. Erwin dopalił papierosa 
i położył się. 
A rano żegnali się ze Stefem, Anią i Filipem, którzy szli na 
Czerniaków. W ostatniej chwili dołączył do nich Roman. Nie 
wiedział właściwie, dlaczego chce się wybrać akurat na Czerniaków, 
ale coś go po tej Warszawie nosiło, każde miejsce, jak dotychczas 
było złe. Czerniaków to też nie było to, o co mu chodziło, i 
żałował swojej decyzji w tej samej niemal chwili, kiedy ją podjął. 
Nie wypadało się jednak wycofywać, przepustka została załatwiona, 
ruszyli, żegnani płaczliwie przez Józiową. 
- Nie - pocieszała ich - nie martwcie się, dzieciaki. Wrócicie i 
urządzę wam takie przyjęcie, że przez trzy dni od stołu wstawać 
nie będziecie. 
Chyłkiem przebiegli wzdłuż murów. Już wyglądało to inaczej niż w 
ostatnich dniach sierpnia. Okna pogubiły szyby, jezdnie grubą 
warstwą przykrył gruz, gdzieś z okiennych oczodołów fruwały 
nadpalone firanki. 
Labirynt piwnic. Strzałki i znaki, grupy, śpieszące w różnych 
kierunkach, niby wycieczki na szlakach turystycznych. Ich szlak 
wiódł na Czerniaków. Roman nie znał prawie tej dzielnicy, 
kojarzyła mu się jedynie z cwaniackimi piosenkami i określeniem: 
"Chłopak z Czerniakowa". Nie mógł sobie przypomnieć, kim był ów 
"chłopak z Czerniakowa", było to określenie domowe, sprzed wojny, 
a więc z niesłychanie dawnych, prawie nieprawdziwych czasów. Roman 
odnosił chwilami wrażenie, że jego życie zaczęło się w momencie 
wybuchu wojny, a to, co było przedtem, stanowi wspomnienia czegoś 
zbyt miękkiego, zbyt pięknego, aby mogło być realne. Może zresztą 
zabił te wspomnienia i tamten, poprzedni swój życiorys, w 
partyzantce. Oni tam - w lesie - nie mieli życiorysów. Każdy rodził 
się dopiero z chwilą przyjścia do oddziału. Chrzcili go jakimś: 
"Gruby", "Siwy" "Zapałka" czy "Mały" i odtąd zaczynał egzystować. 
- Romek! Roman, no, nie gap się! 
Rozbity, zniszczony budynek gimnazjum Królowej Jadwigi, na wpół 
rozwalony kościół Św. Aleksandra. Roman odruchowo przeżegnał się, 
choć ruiny kościoła bardziej przypominały mu ilustracje ruin 
greckich świątyń niż katolicki kościół. "Boże - pomyślał nagle - 
kiedy to się wszystko odbuduje?!" Musiał powiedzieć to głośno, bo 
biegnący za nim Filip zawołał: "W trymiga się odbuduje! Niemcy w 
zębach tu będą cegły nosić i jedną na drugą układać!" Zawadził o 
wyrwaną z jezdni, wygiętą miękko, jakby zrobioną z plasteliny 
szynę tramwajową, i rozdarł zdobyczną panterkę. Byli już na 
skarpie i skakali do rowu idącego w dół, w kierunku Rozbrat, 
stanowiącego przejście między Śródmieściem a Czerniakowem. 
Nad rowem, niczym rój kąśliwych owadów, grały pociski. Roman 
pomyślał, że głupio zrobił, niszcząc swój list do Kawki. Bo 
wreszcie napisał go, ślęcząc nad nim do późna w noc. Chciał go 
zostawić Halinie, komukolwiek, kto będzie miał szansę przejścia na 
Mokotów. Szło mu to pisanie jak po grudzie. Pisał, kreślił, darł, 
znowu pisał. Gdzieś dobrze po północy cykl zakończył się na 
czasowniku "drzeć". Podarł ostatnią z napisanych kartek i 
postanowił sobie dać spokój. Sobie i jej. Tak jak kiedyś nie na 
niego, tak i dziś nie jego listu oczekiwała... Po co robić jej 
zawód? 
Czerniaków. 
Posterunek przy barykadzie sprawdził przepustkę, wskazał drogę. 
Szli, spotykając niemal co krok znajome twarze z cmentarzy, ze 
Starówki. 
Kwatera i cebula na kolację. Do wojny nie brał jej do ust. W 
oflagu przekonał się, czym jest. Zjadł teraz szybko, z apetytem. 
Witaminy! 
Potem wyszedł na ulicę. Przed nimi płynęła Wisła, po lewej stronie 
mieli most Poniatowskiego. Z jego strzelających w górę wieżyczek 
wymykały się sznury pocisków, łącząc w jedno most i dachy 
czerniakowskich domów. 
Zza Wisły i zza Pragi dochodził monotonny, jednostajny, głuchy 
odgłos artylerii. Front był tak blisko. I tak daleko! 

Raport nr 33 
Czwartek, 7 września, godz. 21.20 
Powstanie trwa. 
Potwierdzam całkowity upadek obrony nieprzyjaciela na Powiślu. 
Niestety, pozostałe nasze natarcia w różnych punktach Śródmieścia 
nie dały większych rezultatów. Mimo to, nikt nie sądzi, aby mogło 
to jeszcze trwać. "S-2" twierdzi że jeśli nawet nieprzyjaciel 
wytrzyma fizycznie i psychicznie, to zabraknie mu lada godzina 
rzeczy do prowadzenia walki najistotniejszej: amunicji. Poczekajmy 
zatem cierpliwie, bo już niedługo. 
"Ef 42" 

Tego dnia nie Łysy Pijak - jak zwykle - wywołał Kawkę, ale Kawka, 
która przepadła im gdzieś z barykady na kilka godzin, wywołała 
Łysego Pijaka. Kiedy wyszedł, nie wiadomo, czy bardziej 
niespokojny, czy zaciekawiony, pociągnęła go w głąb piwnicy i 
wetknęła parabelkę. 
- Nie udało mi się nic lepszego - szepnęła - ale na początek i to 
dobre. No co? Wszyscy mają, ty też masz. I nie mów, skąd, 
rozumiesz? Twoja rzecz. Ich też nie pytałeś. 
- Sami mówili. 
- A ty nie musisz. Wolno ci. Albo coś wymyśl. Twoja sprawa i gnat 
też twój. 
- Szefowo... 
W głosie zabrzmiało coś, co Kawkę zmusiło do ogromnej koncentracji 
uwagi, ale po chwili padło tylko jedno słowo: 
- Dziękuję. 
W kilkanaście minut później zjawiła się u nich po raz drugi z 
oficjalnym zawiadomieniem, że "porucznik Agat wzywa oddział na 
naradę". 
Kiedy weszli do pokoju, rzędem, jeden za drugim, od Bladego po 
Łysego Pijaka, jednacy w tych kombinezonach, z przyzwoicie 
wyczyszczoną bronią i stanęli przed Agatem niemal na baczność, 
mimo że tego im nie rozkazywał, musiała przyznać z zadowoleniem, 
że prezentowali się znakomicie. 
Używani dotychczas do prac raczej pomocniczych - nie byli 
wyczerpani, zmęczeni, nie poraził ich strach, mogli więc pójść w 
pierwszą linię walki. Podobnie zresztą jak Agat. Wylizał się, 
wykurował i - najwyższy czas, żeby zdołał się zrehabilitować za 
ten fatalny przypadek, który wyeliminował go z walki na przeszło 
miesiąc. 
- Siadajcie - podniosłą ciszę przerwała Kawka - gdzie kto może, 
krzesełek nam przynosić nie będą. I szybko, porucznik nie ma 
czasu. W porządku. 
Agat pomyślał z nagłym przerażeniem, że oto bierze udział w 
zabawie. Zabawie w wojnę, którą wymyśliła mała dziewczynka z 
długimi włosami, przebrana w męski kombinezon, z karabinem w ręku. 
Do zabawy zaprosiła jeszcze tych sześciu. I teraz się bawią. Tylko 
dlaczego ciągle pozwalają jej tę zabawę prowadzić? 
Stanęła pośrodku między nim a tą szóstką. "Ja to ja - myślał Agat - 
zawsze byłem ofiara, pechowiec i idiota. Ale dlaczego ci jej tak 
słuchają, to zupełnie przechodzi moje wyobrażenie!" 
Przypomniała, że w tej chwili wszyscy już mają broń i omówiła 
aktualną sytuację. 
- Padła Starówka, padło Powiśle. Nieprzyjaciel będzie starać się 
kolejno likwidować poszczególne punkty oporu. Niewiele już tego 
zostało i teraz chyba przyjdzie kolej na Czerniaków. 
"Dlaczego Czerniaków - zdumiał się bezgłośnie Agat - a nie na 
przykład Mokotów?" 
- Front znowu słychać - ciągnęła. - Wydaje się więc jasne, że w 
tej sytuacji najważniejsze będą dla Niemców odcinki nadbrzeżne, 
aby odciąć nas od wojsk, które nadchodzą stamtąd. W związku z tym 
- zwróciła się bezpośrednio do Agata - chciałam przekazać panu 
porucznikowi propozycję przejścia z oddziałem właśnie na 
Czerniaków. 
- Nie widzę powodów - wtrącił. 
- Postaram się uzasadnić. Otóż jak zdołałam się zorientować, dwóch 
ludzi z oddziału pochodzi właśnie z tamtego terenu, dwóch innych 
wprawdzie nie pochodzi, ale znakomicie zna zarówno teren, jak i 
ludzi. Wydaje się, że fakt ten w połączeniu z domniemaniem, że 
Niemcy uderzą w najbliższym czasie tam, w pełni uzasadnia decyzję, 
aby taki oddział jak nasz tam właśnie się znalazł. 
Szóstka ludzi wpatrywała się w niego z ogromnym natężeniem, choć 
Agat miał przy tym wrażenie, że mimo to niezupełnie go 
dostrzegają. 
- Przede wszystkim nie wiadomo, czy przedostanie się jest 
możliwe... 
- Zgodnie z poleceniem - zameldował Brylant - sprawdziłem to, 
panie poruczniku. Jest dobre przejście kanałami... 
- Nigdy! 
- Zgodnie z poleceniem - to znów Blady - dowiadywałem się: 
przepustkę na Czerniaków są nam skłonni wydać. 
Agat nie przypominał sobie, aby wydawał mu jakiekolwiek polecenia. 
Spojrzał z nienawiścią na Kawkę, ale ona jakby go także nie 
dostrzegała. Przyglądała się siedzącej szóstce mężczyzn z wyrazem 
prawdziwego zadowolenia i Agat pojął nagle, że przejście kanałami 
na Czerniaków zostało już przez nią dokładnie zaplanowane i 
opracowane w najdrobniejszych szczegółach. I że zupełnie 
niezależnie od jego woli - pójdzie tam, pójdą ci zwerbowani przez 
nią ludzie i - co najważniejsze - on sam pójdzie także. 

Raport nr 39 
Piątek, 8 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
W Śródmieściu zacięte walki o poszczególne domy przy 
Świętokrzyskiej i Czackiego, Traugutta, Wareckiej i Chmielnej. 
Nieznaczne postępy naszych oddziałów. 
Wg meldunków - amunicja nieprzyjaciela jest na ukończeniu. 
Kapitulacja spodziewana jest lada godzina. 
"Ef 42" 

Agat, zbudziwszy się nagle, miał niejasne wrażenie, że coś się 
dzieje. Kiedy otworzył drzwi, zobaczył Kawkę, siedzącą na 
tapczanie z nożyczkami w ręku. 
Zanim zrozumiał, co to ma znaczyć, dziewczyna przytknęła nożyczki 
do rozczesanych włosów. Wściekły wyrwał je, ciągnąc Kawkę do góry 
za nie tknięte jeszcze na szczęście włosy; wydawał przy tym jakieś 
okrzyki, najprawdopodobniej gwałtownego protestu i złości, co na 
Kawce nie zrobiło najmniejszego wrażenia. 
- Przepraszam - powiedziała łagodnie, jak tylko umiała. - Czy 
byłbyś łaskaw wynieść się stąd i przygotować do wymarszu?! 
- Ani mi się śni! Nie ruszę się stąd ani na krok, póki sobie nie 
wybijesz tego z głowy. Obcinać włosy. Takie włosy! Idiotka! 
Podniesiony głos Agata zwabił gospodynię i jej córkę. 
- Co się dzieje? - zapytała pełna niepokoju. 
Zanim Agat ochłonął, wyjaśniła Kawka: 
- Porucznik Agat jest zdenerwowany przed wymarszem.. 
- Jakim, gdzie? - przeraziła się pani Strzałkowska, a córeczka 
uderzyła w bek. 
- Dlaczego? - pytała. - Czy było wam tu źle? Dlaczego chcecie nas 
zostawić? 
Agat machnął ręką w poczuciu zupełnej beznadziejności. W drzwiach 
pojawił się Łysy Pijak meldując, że oddział jest już gotowy do 
wymarszu. 
- Ale dlaczego, dlaczego?! - powtarzała pani Strzałkowska. 
Kawka, korzystając z zamieszania, znów sięgnęła po nożyczki, ale 
Agat rzucił się na nie pierwszy. 
- Po moim trupie! - wysyczał. 
- No to przygotuj się na śmierć - poradziła - bo z tymi kłakami 
wygłupiać się dłużej nie będę. Bardzo nie lubię wszy. Jak się 
mówi: wszy czy wszów? 
- Wszów, nie, chyba wszy. Nie zawracaj mi zresztą głowy wszami! 
Nie dam ci ściąć włosów, bo... 
- A dlaczego to niby nie? - zapytał od progu Łysy Pijak. 
- Taka się czułam z wami pewna - płakała już teraz wyraźnie pani 
Strzałkowska, którą Agat usiłował bez większego powodzenia 
uspokoić. Kiedy odwrócił się od niej, Kawki oczywiście już nie 
było. Pełen najgorszych przeczuć zbiegł na dół i zobaczył Kawkę z 
krótko obciętą czupryną. Jęknął. 
- Stało się coś?! - zapytał Blady. 
- No, jak ona wygląda bez tych włosów?! 
- Bardzo dobrze - odpowiedział martwo Blady. 

Ruszyli. 
Pierwszy szedł Agat, ponury jak gradowa chmura, za nim szóstka 
wiarusów Kawki, a z boku ona sama. Obejrzała ich jeszcze 
gospodarskim okiem od stóp do głów, wzdłuż i wszerz i lustracja 
wypadła widać bardzo dobrze, bo ruszyła naprzód wydłużonym 
krokiem doświadczonego piechura, nucąc z cicha: 
Sanitariuszka Małgorzatka! 
Ta najpiękniejsza, jaką znam, 
na pierwszej linii do ostatka 
Promienny uśmiech niesie nam... 
Agat zamruczał coś mało cenzuralnego, Kawka nuciła dalej: 
Ta Małgorzatka to unikat, 
Gdym na Pilicką dzisiaj wpadł, 
Czytała głośno komunikat, 
A w dali cicho szumiał Piat. 
Tak jakoś dziwnie się złożyło, 
I choć nie miałeś żadnych szans, 
Lecz niespodzianie przyszła miłość 
Jak amunicja do pe-panc. 
Idylla trwałaby do końca, 
Lecz marny szczegół zgubił cię, 
Dziś z innym chodzi po Odyńca, 
Bo drań ma Stena, a ty nie!... 
Zatrzymali się przy dowódcy odcinka. Za jego plecami ukazał się 
Anatolek. Miał minę taką, jakby chciał oznajmić światu, że go to 
wszystko ani nie obchodzi, ani nie wzrusza, ani nie dotyczy. Idą, 
niech idą, na zdrowie, ich rzecz. Kiedy Kawka podeszła do niego, 
powiedział szybko: 
- Węgrzy odjechali. Koniec. Kropka. Szkoda, cholera! 
Wspięła się na palce i pocałowała go w policzek. Agat uznał, że 
najwyższy czas ruszać dalej. W ogóle uznał, że to może nawet nie 
był najgorszy pomysł z tym przejściem na Czerniaków. "Mam nadzieję 
- pomyślał - że im nie przyjdzie do głowy pójść naszym śladem." 
Było mu prawie żal ślicznego Anatolka, który bez przerwy mówił o 
Węgrach. Że koniec, i że szkoda, psiakrew! 
- No to... Do zobaczenia! 
- Do zobaczenia. Na defiladzie! 
- Po odejściu Niemców! 
- Po odejściu!... 

Meldunek sytuacyjny dowództwa AK: 
"Sytuacja w Śródmieściu-Północ uległa pogorszeniu. Wytrzymałość 
żołnierzy u kresu ludzkich możliwości... Beznadziejne położenie. 
Tracimy dużo terenu, jesteśmy stłaczani na coraz mniejsze wyspy 
przez opanowanie Al. Sikorskiego i przecinanie naszego terenu 
przez nieprzyjaciela. W razie pęknięcia obrony Śródmieścia-Północ 
może nastąpić rzeź ludności i żołnierzy. Otrzymanie 
natychmiastowej pomocy w bombardowaniach i zrzutach w ciągu nocy 
na 1O.IX. przedłuży naszą obronę o parę dni. Bez niej musimy 
kapitulować!" 

Pierwszy wsunął się w studzienkę kanałową Agat, dalej - szóstka, 
na końcu Kawka. Co prawda Blady proponował, aby on zamykał pochód, 
ale Kawka wysłuchała go cierpliwie, uśmiechnęła się do tego, który 
strzegł włazu, i oznajmiła, że pójdzie ostatnia, bo nie lubi mieć, 
kogokolwiek za plecami. Martwa twarz Bladego nie zmieniła wyrazu, 
gdy znikał w otworze studzienki. 
Kawka rozejrzała się. Wydało jej się, że gdzieś z daleka dochodzi 
śpiew: 
...Niech zabrzmi w uliczkach znajomych, 
W alejach, gdzie bzy już nie kwitną, 
Gdzie w twierdze zmieniły się domy... 
ale chyba się jej tylko zdawało, bo nie słychać było już nic poza 
codzienną przygrywką artylerii. 
- Cześć! - pozdrowiła wartownika i zeszła w dół. 

Raport nr 40 
Sobota, 9 września, godz. 23.30 
Powstanie trwa. 
Dzisiaj rozpoczęte zostały wreszcie rokowania dotyczące 
kapitulacji. Polacy nawiązali kontakt z gen. Rohrem, za 
pośrednictwem Czerwonego Krzyża, i zostali przez niego przyjęci. 
Zgodnie z meldunkiem, jaki otrzymałem - generał oświadczył, że 
powstańcom zostaną przyznane pełne prawa kombatanckie. Odpowiedź 
dotyczącą kapitulacji miał otrzymać do godz. 18.00 dzisiejszego 
dnia. O 18.00 generał otrzymał wiadomość, że Polacy odpowiedzą na 
jego propozycję dopiero jutro, tj. w dniu 10 września o godz. 7.00 
rano. 
Miejmy nadzieję, że osłabienie w dniu dzisiejszym naszego natarcia 
nie wpłynie na zmianę tej decyzji. 
"Ef 42" 

- Cześć, Maja! 
- Cześć, co się włóczysz po nocy? Zdrowa już jesteś? 
- Załóżmy, że tak. 
- Możesz już chodzić? 
- Mogę. 
- Zgłoszę. 
Wyszła. Halina podeszła do stolika, przeczytała: 

"...Kapitulacja jest ostatecznością, której chcemy uniknąć! Nikt 
nie wierzy Niemcom. Ludzie chcą ginąć z bronią w ręku - na 
posterunku, a nie po rozbrojeniu. Panuje powszechne przekonanie, 
że po złożeniu broni - szeregi powstańcze byłyby wycięte w pień. 
Proszę pana generała o zwłokę. Jeszcze dwie doby. Niedobrze byłoby 
pośpieszyć się o 5 minut. My tutaj chcemy koniecznie zyskać na 
czasie - może w Niemczech rozegrają się spodziewane wypadki..." 

Kiedy Maja weszła - Halina spojrzała na nią oczami, w których 
pojawił się obłędny strach. 
- Jak to? - spytała. - Po tylu tygodniach? 
- Nie - odpowiedziała Maja. - Jeszcze nie! 
Halina usiadła. Była ciągle bardzo słaba. Musiała wytrzeć te 
przeklęte, idiotyczne, uczniackie łzy. 
- Jutro, najdalej pojutrze przybędzie wielka lotnicza wyprawa... 
No i słyszysz przecież. Front ciągle bliżej... Będzie amunicja. 
Doczekamy frontu. Nie będziemy kapitulować! Wyrzucimy Niemców... 
- Nie krzycz. 
- Tak. Przepraszam. 
I znowu stuk, stuk, stuk... 

Miała na sobie śmieszny kombinezon, za duży na nią, więc podwinęła 
nogawki i rękawy - nigdy nie dbała zresztą o swoje ubranie - na 
ramieniu kołysał się rozpylacz. Roman przyglądał się jej długą 
chwilę, zanim powiedział: 
- Cześć, Kawka! Przyszliście z Mokotowa? 
Potem stwierdził, że mógłby chyba wymyślić jakieś zręczniejsze 
powitanie. Przecież o tę właśnie chwilę - spotkania jej, przez 
cały czas chodziło i różne sobie wersje powitań na ten moment 
przygotowywał. Wyszło inaczej, ale chyba było w końcu wszystko 
jedno, co i jak mówił, bo jej spojrzenie pobiegło gdzieś dalej, 
poza niego, jakby chciało jeszcze coś wypatrzyć, jeszcze coś 
dostrzec. A ponieważ nic nie mówił, zapytała: 
- A wy tu dawno jesteście? Z kim przyszedłeś? 
Ogarnęła go beznadziejność. Minęło kilka miesięcy od czasu, kiedy 
się rozstali. Przez te kilka miesięcy zdarzyło się wiele, tylko 
ich sprawy zostały takie same jak kiedyś. Jakby nic nie zaszło. A 
ponieważ zawsze miał miękkie serce, odpowiedział: 
- Nie wypatruj, został na Żoliborzu... 
Powiedziała, nie wiedzieć dlaczego, "dziękuję" i patrzyła na 
otwartą przestrzeń między domami, za którą widać było brzegi 
Wisły. Ten bliższy i ten drugi, daleki, ten, który znowu 
rozbrzmiewał coraz silniejszym ogniem. A potem przeniosła wzrok w 
górę na niebo, na którym pojawiły się samoloty. 
- Wczoraj - powiedział Roman - przepędziły niemieckie bombowce. 
Kiwnęła głową. Chyba nie bardzo słyszała, co do niej mówił. 
Odeszła, a za nią - posłusznym szeregiem podążyło sześć postaci w 
kombinezonach. W pobliżu zaczęły rozrywać się pociski "krowy". 

Raport nr 41 
Niedziela, 10 września, godz. 23.50 
Powstanie trwa. 
Dzisiaj: o godz. 7.00 generał Rohr otrzymał pismo (podane przez 
barykadę na ul. 6 Sierpnia). Polacy zawiadamiają w nim, że nie 
mogą prowadzić pertraktacji kapitulacyjnych, póki nie otrzymają 
zapewnienia (na piśmie) o przyznaniu pełnych praw kombatanckich 
dla powstańców oraz wyjaśnienia losu ludności cywilnej. Wg 
posiadanych przeze mnie wiadomości generał odpowiedział na to 
pismo już w 4 godz. później, tj. o godz. 10.30 - zgadzając się na 
wszystko, czego sobie życzyli. Generał stwierdził, że zapewnienia 
te daje w zastępstwie i na zlecenie d-cy armii. Dodał, że 
propozycję kapitulacji stawia po raz ostatni i oczekuje do godz. 
16.00 pisemnej zgody na kapitulację. Już po godz. 16.00 (rzekomo 
trudności przy obustronnym przerwaniu ognia na barykadzie przy 6 
Sierpnia) d-ca AK przysłał pismo, w którym tłumaczy... brak wiary 
powstańców w niemieckie zapewnienia, szczególnie, gdy zostały one 
złożone przez dowódcę jednego z odcinków w Warszawie, oraz stawia 
żądanie, aby oświadczenie w tej sprawie złożył d-ca grupy Armii 
"Środek"... Generał odpowiedział, że udaje się tam natychmiast i da 
odpowiedź o godz. 22.00. Wysłał tę odpowiedź - taką, jakiej sobie 
życzyli - mniej więcej przed dwiema godzinami. Dodał jeszcze, że w 
razie nieprzyjęcia kapitulacji walka będzie prowadzona jeszcze 
ostrzej. 
Zgoda na kapitulację ma być doręczona do godz. 1.00. Natychmiast 
po otrzymaniu wiadomości zawiadomię drogą specjalną. 
"Ef 42" 

Reszta amunicji była jeszcze w piwnicy. Krystyna zawołała: "To ja 
wam przyniosę", i zbiegła. Kiedy długo jakoś nie wracała, Andrzej 
zarządził: "Smutny, pogoń tam swoją królową", Smutny skwapliwie 
poprawił okulary i zbiegł także. 
W pierwszej, szerokiej części piwnicy odmawiano głośno litanię. 
Między "Wieżo z kości słoniowej..." a "módl się za nami..." jakaś 
kobieta szarpnęła Smutnego za rękaw: "Panie, czy to prawda, że 
będzie kapitulacja?" A ktoś inny:"Głodni jesteśmy". "Matko 
Chrystusowa - módl się za nami" zaszmerało monotonnie, kiedy 
Smutny zawołał: "Kryśka!" Odpowiedział mu głos gdzieś z dołu: 
"Tutaj, w dół po schodkach! Psiakrew, zatrzasnęło się i nie 
mogę..." "Matko łaski Bożej - módl się za nami..." Zbiegł w dół. 
Roześmiał się: "Jak w skrzynce pancernej tutaj!" Schylił się, by 
pomóc... I wtedy coś go rzuciło naprzód, uderzył głową w śliski, 
mokrawy mur. Za plecami zwalił się na niego świat. Najpierw 
rozleciał się z nieprawdopodobnym hukiem, a teraz walił się długo, 
systematycznie, spadał, dosypywał, doklepywał, dodawał i budował 
nad nimi kamienny grobowiec. 
Ciemność. 
Kurz. 
Strach. 
Cisza. 
- Smutny... 
- Przysypało nas. 
Piwniczka. Pancerna skrzynia. Ileż ona może mieć metrów? Na jak 
długo wystarczy powietrza? Ile pięter zwaliło się na nich? 
- Krysiu! 
- Co? 
- Gdzie jesteś? 
- Tu... 
- Gdzie?... 
Wyciągnęła rękę. Na zapylonej, chropowatej posadzce napotkał jej 
palce przeraźliwie zimne, lodowate, tyle że jeszcze żywe. 
- Nic ci? 
- Nie wiem... 
Cztery piętra. Parter. No i normalna piwnica. A oni tu byli 
jeszcze niżej. Dlatego żyją. Ci trochę wyżej zapewne już nie. Już 
cisza. Już nie szumią słowa litanii, nie padają pytania, nie ma 
obaw, nie ma nadziei. Nic. Na ile tutaj starczy powietrza? Ile 
godzin mają jeszcze przed sobą? 
- Smutny! 
- Co? 
- Nie odkopią nas! 
Cztery piętra. Nawet gdyby próbowali, nie zdążą - bardzo wolno 
idzie takie odkopywanie. 
- Cztery piętra - powiedziała głośno. - Ale będziemy mieć pomnik 
na wspólnym grobie - roześmiała się. Jej śmiech, krótki i nerwowy, 
odbił się o niskie sklepienie piwniczki i wrócił. - Widzisz, 
Smutny, widocznie byliśmy sobie przeznaczeni. 
- Nie śmiej się! - powiedział ostro. - Nie ma z czego. Kochałem 
cię od szczeniaka. 
Umilkli. Miał wrażenie, że już robi się duszno w tej klatce. 
Oddychają, mówią. W zasadzie nie powinni mówić, wtedy trwałoby to 
dłużej, ale to przecież i tak nie ma znaczenia. Właściwie już nic 
nie ma znaczenia. Można by nawet zapalić zapałkę, spojrzeć jeszcze 
raz na Kryśkę. Ostatni raz, bo nie ma cudów, nikt i nic ich stąd 
nie wyratuje... To dziwne zostać tak po zasypaniu bez szwanku, bez 
rany, bez zadrapania, nawet głowa nie boli, człowiek jest cały, 
żywy, zdrowy, a skazany... 
Palce, które trzymał, zaczęły drżeć, potem dobiegł go jakiś 
bełkot, najpierw ściszony, potem natężający się i przechodzący w 
krzyk. Pomyślał, że Krystyna zwariowała. Jego umysł pracował 
niezwykle jasno, tak jasno i spokojnie jak chyba jeszcze nigdy. 
Jakby to nawet nie były jego myśli, jakby je formułowała 
istniejąca w nim, myśląca maszyna. Uświadomił sobie, że tym 
krzykiem Krystyna zabiera dużo powietrza i pomyślał także, że to 
pewnie jest jej protest. Przeciw temu, co się stało, i przeciw 
niemu. Bo nie życzyła go sobie nigdy za towarzysza. A więc i za 
towarzysza śmierci także nie. Chociaż to zupełnie głupie, bo 
przecież każdy, choćby umierał w tłumie, umiera sam. Pewnie ona 
umrze wcześniej, a może nie, organizm kobiety jest podobno 
bardziej wytrzymały. 
Puścił jej rękę, poszperał w kieszeni: Znalazł pudełko zapałek, 
zapalił. Na widok migotliwego płomyka krzyk Krystyny urwał się. 
Smutny oświetlił jej twarz, w której było widać przede wszystkim 
oczy: ogromne, przerażone, dzikie oczy. 
- Zgaś! Zgaś! 
Krystyna krzyknęła i ognik zachybotał, jakby powiało na niego 
powietrze. Powietrze, naturalnie, powietrze. Skądś do nich 
dochodzi powietrze, a więc będą mogli wytrzymać znacznie dłużej. 
Aż ich odkopią. A jeśli nie zaczną kopać tej góry, którą utworzyły 
cztery piętra? W Smutnego wstąpiła nagle gorączka, ręce mu drżały. 
Trzeba zacząć stąd, tylko stąd! Może na górze usłyszą... Przez ten 
kanał, tę dziurę, tę przestrzeń, skąd przyleciało powietrze, które 
zafalowało płomykiem zapałki. 
- Wstawaj - powiedział do Krystyny. Własny głos wydał mu się obcy, 
zduszony, niski i schrypnięty. - Wstawaj, zabieramy się do roboty! 
Milczała. Namacał ją więc rękami, podniósł i potrząsnął jak 
gałganianą lalkę. 
- Wstań, słyszysz! - wybuchnął. - I tu ze mną, do ściany, pazurami 
drzeć! Nie będę tu przez ciebie zdychał - pchnął ją w stronę 
zasypanego wejścia. - Co, boli? Mnie też boli! Całe życie mnie 
bolało. Że byłem chudy, mały, ślepy, że cię widziałem tylko w 
okularach, że musiałem grać te idiotyczne kawałki w "Złotej 
Papudze", że nic dla ciebie nie znaczyłem... Czego kaszlesz? Nie 
wolno, to powietrze zabiera! Kop! A ty się ze mnie zawsze śmiałaś. 
Zawsze. No, przestań kaszlać!.. 
Zadyszany, spocony, ściągał te cegły, ten gruz, śpieszył się 
dziko, nieprzytomnie, koło siebie słyszał przyśpieszony oddech 
Krystyny. Pracowali wytrwale, gruz zsypywał się, zlatywał z 
szumem, hałasem i hukiem, mieli go teraz pod nogami, w gardle, w 
nosie, w powietrzu... 
- Śpiesz się - Smutny był bez litości. - Śpiesz się, żebyśmy się 
nie spóźnili. A jak wyjdziemy, to sobie nie wyobrażaj, że będę się 
jak głupi wpatrywał w każde twoje skrzywienie. O, nie! Nie będę 
drugi raz ładował się na barykadę w największy ogień... 
Urwał, wyprostował się. 
- Dlaczego nie zabiło mnie wtedy, na Starówce, na barykadzie? - 
poskarżył się. - Dlaczego nie zginąłem na barykadzie, tylko jak 
szczur w tej przeklętej piwnicy?! 
- Tu nie ma szczurów - powiedziała Krystyna. 
Jej głos, cichy i z wyraźnym trudem wydobywający się z gardła 
dobiegał do niego jakby z bardzo daleka. Krzyknął: 
- Gdzie znowu jesteś?! 
Odpowiedziała: 
- Nie wiem. Nie mam siły. 
- Jak to nie masz siły? Nie masz siły na to, żeby się stąd 
wyratować? 
- Przecież się nie odkopiemy! 
Wyciągnął znowu zapałki. 
- No - mówił - udowodnię ci, że się odkopiemy. Przekonam cię, że 
się odkopiemy! Tak cię przekonam, że do śmierci już będziesz to 
pamiętała... 
Zapalił. 
Piwniczka była mniejsza niż poprzednio, do połowy zasypana gruzem, 
który pracowicie ściągali z zatarasowanego wejścia. Krystyna 
leżała, równo, na wznak, wyciągnięta jak w trumnie. Nie patrzyła 
na Smutnego, lecz w niebo, które oddzieliło się od niej czterema 
piętrami gruzów. 
Zapałka sparzyła mu palce, zgasła. 
Usiadł obok niej, dotknął ręką jej policzka. Był mokry. 
- Przysypało nas - powiedział miękko. 
- Tu nie ma szczurów - powtórzyła jak poprzednio. 
A po chwili: 
- Zapal świecę, strasznie tu ciemno. 
Pomyślał,, że przecież to już i tak wszystko jedno, ale wyciągnął 
zapałki. Nie chciały się już palić. 
- Pewnie zawilgły - powiedziała i poprosiła: - Zdejmij! 
- Co zdjąć? 
- Coś mi leży na piersiach. Zdejmij. 
- Kochanie! Nic nie ma. 
- Zdejmij, proszę. 
- Krysiu! 
- Zdejmij... 
Położył się obok niej i jak ona wyciągnął. I tak samo patrzył w 
niebo, które zabrała im ciemność. Nie było różnicy, czy oczy miał 
zamknięte, czy otwarte. Chciał jeszcze przeprosić Krystynę, że to 
on z nią umiera, a nie kto inny, ale to także nie miało znaczenia. 
Nic nie miało znaczenia. Nawet to, że był tak bardzo smutny. 

Raport nr 42 
Poniedziałek, 11 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Jak się zapewne domyśliłeś z braku mojego specjalnego meldunku, 
rokowania nie przyniosły spodziewanego rezultatu. Być może 
powstańcy dostali jakieś obietnice pomocy, nie wiem, w każdym 
razie dopiero dzisiaj o 13.30 generał otrzymał pismo od d-cy AK, w 
którym zrzuca się winę zerwania układu na... nas. Oczywiście, na 
tego rodzaju oświadczenia odpowiedzi już nie było. 
Niewątpliwie duże znaczenie dla powstańców ma lotnictwo sowieckie, 
które od kilku dni, w ciągu ostatnich dwóch szczególnie, zjawia 
się nad Warszawą. Samoloty sowieckie staczają walki z naszymi 
bombowcami, uniemożliwiając bombardowanie terenów zajętych przez 
powstańcze bandy. I tak np. w dniu wczorajszym nad Czerniakowem 
jeden nasz samolot został zestrzelony. 
Dzisiaj rozpoczął się nasz atak na pozycje nieprzyjaciela 
zgrupowane na Czerniakowie. Istotną sprawą jest całkowite odcięcie 
tego terenu od Śródmieścia. 
W nocy w różnych stronach Warszawy były zrzuty. Niewielkie i nie 
mające znaczenia, należy się jednak obawiać, że przy wydatniejszej 
pomocy - sprawa może się jeszcze przeciągnąć. 
"Ef 42" 

Byli na najbardziej wysuniętej pozycji, w bezpośrednim prawie 
zetknięciu z Niemcami. Agat przez pierwszą godzinę czuł 
przyspieszone bicie serca, teraz był tak spokojny, jak spokojny 
może być człowiek, który dopiero na dobre rozpoczyna swoje 
powstanie. Przez te pierwsze godziny zresztą miał niejasne 
wrażenie, że Kawka tkwi przy nim po to, aby mu podpowiadać. Co 
pewien czas słyszał jej ściszony głos, przypominający: "Każ 
wstrzymać ogień!... Wyślij dwóch do zlikwidowania tamtego 
ogniska... Niech przytaszczą pepanca!" Potem się jakoś wciągnął i 
dała spokój. Mieli zejść dopiero po południu. 
Kawka wdrapała się na ocalałą, wysoką ścianę, i utknęła tam na 
trzymającym się rur i kawałka ściany szerokim kuchennym zlewie. Z 
tej wysokiej pozycji widziała nacierających Niemców jak na dłoni. 
Natarcie cofało się, kiedy stwierdziła, że zabrakło jej naboi. 
Rozejrzała się, aby wybrać najlepszą drogę powrotu, i wtedy 
zobaczyła Bladego. 
Stał, zaczepiony jedną nogą w wyłomie muru, drugą opierał się o 
zwój rur, na których zawieszony był jej zlew, a w ręku trzymał 
automat. 
Poczuła, że słabną jej nogi. Obsunęła się po ścianie i przysiadła 
na krawędzi zlewu. Gdzieś nad jej głową rozerwał się pocisk. 
Przytuliła się do ściany. Odłamek trafił w kant zlewu i wygiął go 
w fantazyjny kwiat. 
Spojrzała na Bladego. 
Była bez broni, zawieszona na wysokości trzeciego piętra. Trzeba 
przyznać, że znakomicie wyczekał moment. Zastanowiła się, czy ją 
zastrzeli, czy po prostu zrzuci w dół. Doszła do przekonania, że 
zrzuci. Amunicji nie ma za dużo, więc szkoda, a zrzucić może bez 
większego trudu. Przesunęła błyskawicznie lewą rękę do tyłu, 
uchwyciła się rur. W prawej trzymała empi. Blady na pewno wie, że 
nie ma już naboi; nie po to tu właził, żeby na taką chwilę nie 
poczekać. On jest cierpliwy. Ale można go tą lufą odpychać. 
Siedziała skulona, napięta, przyczepiona jak ptak do gałęzi, 
czekająca na następny ruch Bladego. 
Wyciągnął rękę. 
Wysunęła lufę. 
Zdawało jej się, jakby przez twarz Bladego przemknęło coś, co przy 
dobrej woli nawet można by nazwać uśmiechem. Zniknęło zaraz, twarz 
Bladego była znów nieruchoma i martwa jak zwykle. 
- Pani da swój automat! 
Parsknęła gniewnie. 
- Szefowa da! - powtórzył. 
- Złaź na dół! 
- Szefowa weźmie mój, a ja tamten załaduję. 
Nie rozumiała tego manewru. Powiedziała: 
- Połóż tu, na brzegu! 
Lewą ręką ciągle trzymała się rur, prawą odłożyła empi i sięgnęła 
po rozpylacz Bladego. Pełny. 
Znowu coś się w pobliżu rozerwało, coś pacnęło w but. Poczuła ból. 
Blady zabrał empi i zsunął się w dół. Odetchnęła. Zastanowiła się, 
czy Blady istotnie nie myślał o załatwieniu porachunków, czy 
spłoszyły go jej przygotowania. 
Niemcy cofnęli się. 
Zeszła. Kuśtykając dowlokła się do kwatery. Kiedy usiadła, Antek 
odsunął sanitariuszkę. 
- Szefowa! Rodak z Czerniakowa jestem, znam się na takich ranach 
jak nikt. Szefowa pozwoli, nie ukrzywdzę. 
Uznała, że istotnie z tej strony, chyba niebezpieczeństwo jej nie 
grozi. Antek rozciął but. 
W drzwiach ukazała się Ania. Była zgięta wpół, a na jej plecach 
leżał Stef. 
- Niech go bogi kochają - jęknęła. - Poleciał pożar gasić. 
Ułożyli go pod ścianą. Ania rozpłakała się. 
- To poparzenie - wyłkała: - Poparzenie strasznie źle się goi... 
Stef jęczał. 
Łysy Pijak wyciągnął z głębokiej kieszeni kombinezonu pękatą 
butelkę i postawił na stole. 
- Szefowo - zameldował - dwa domy dalej pali się magazyn. 
Cukierki, pierniki i takie tam duperele. Mówili, żeby brać. 
Zakąska będzie. Kiepska co prawda. 
- A pożar gaszą? 
- Już za późno... 
- Weźcie! 
Przytargali dwa worki. Sięgnęła i wzięła jakiś piernik. Łysy Pijak 
podetknął Ani szklankę. Wypiła, zakrztusiła się, ale przestała 
płakać. 
Nadszedł Roman z Filipem. Jeden przez drugiego zaczęli opowiadać o 
walkach powietrznych nad Pragą. 
- Nic dziwnego, że Niemcy białej gorączki dostają, żeby nas stąd 
przepędzić! Żeby odgrodzić nas od tamtych wojsk. No, to 
niedoczekanie ich! 
- Ania, bardzo się poparzył? 
- A w kościół na Łazienkowskiej zwalili dziewięć bomb! Sam 
liczyłem! 
- Panie partyzancie, a szefowa mówi, że ma! 
- Co ma? 
- Dziecko! 
- Jak mówię, że nie ma, to nie ma. Była ze mną w partyzantce, to 
wiem! 
- Szefowa była w partyzantce? 
- Jasne! 
Dom zatrząsł się. Skądś dobiegł metaliczny odgłos tłukących się 
szyb, lampa ze ściany oberwała się i spadła na dół. Kurz. Następny 
wybuch. Rzucili się na ziemię. Pochowali głowy. Coś wleciało przez 
małe piwniczne okienko i rozsypało się. I znów wybuch, i znów... 
Kiedy Kawka wreszcie zdecydowała się unieść głowę, pierwszą osobą, 
jaką zobaczyła, był Łysy Pijak. Klęczał przed słojem i pracowicie 
zlewał do menażki rozlaną po stole zawartość pękatej butelki. 

Dowódca AK meldował do Londynu: 

"Natarcie sowieckie w dużej skali na Pragę. Wydaje się, że ma 
powodzenie. Lotnictwo sowieckie ma przewagę. Nawet nikłe zrzuty i 
walki powietrzne sowiecko-niemieckie poprawiły bardzo nastroje. 
Wśród żołnierzy i społeczeństwa cywilnego wola wytrwania i 
optymistyczna psychoza zbiorowa. Nacisk niemiecki na nas duży 
szczególnie w rejonie Czerniakowa. Amunicji brak. Zachodzi obawa, 
że możemy tuż przed metą nie wytrzymać. Natychmiastowa pomoc 
amunicyjna niezbędna!". 

- Szefowo! Co będzie z amunicją? 
Stef opatrzony już i obandażowany jęczał pod ścianą. Większość 
spała. Blady, Piękny Maciuś, Brylant, Antek i Agat grali w pokera. 
Wydra zapytał po raz trzeci: 
- Szefowo, co będzie z amunicją? Zaraz wystrzelamy ostatnie 
naboje! 
- Pasuję - powiedział Piękny Maciuś. 
A Agat: 
- Podwajam! 
I spod ściany: 
- Nie możecie się zamknąć? 
- Szefowo, co będzie z amunicją? 
- Pasuję! 

Raport nr 43 
Wtorek, 12 września, godz. 22.20 
Powstanie trwa. 
Według meldunku "S-2" kluczową sprawą jest w tej chwili odrzucenie 
powstańców z lewego brzegu Wisły, aby zapobiec ewentualnej 
łączności band z wojskami sowieckimi z Pragi. Kierunek naszego 
uderzenia idzie na ul. Książęcą. Odcięcie tych pozycji od 
Śródmieścia wydaje się być kwestią godzin, o ile nie nadejdzie dla 
nich jakaś niespodziewana pomoc. 
"Ef 42" 

Wracający z patrolu Filip przybiegł z wiadomością, że wyleciało w 
powietrze przęsło mostu Poniatowskiego. 
- Muszą być już bardzo blisko! Słuchajcie, są już prawie z nami. 
Nikt go nie słuchał. Byli ledwie żywi, brudni, zmęczeni i 
poranieni. Z samego rana Ania zniosła na plecach Antka. Wrócił do 
walki po dwóch godzinach. Idąc, wygrażał Niemcom pięściami. "Nic 
się nie przejmuj - pocieszał go Roman - do wyglądu Starówki to 
jeszcze trochę brakuje, ale fakt, że wszystko jest na jak 
najlepszej drodze!" Wydra wołał: "Nie mam już, jak Boga kocham, 
nie mam już amunicji!" 
W samo południe zginął Łysy Pijak. 
Kawce wydawało się, że usłyszała nagle rozpaczliwe "szefowo!" i 
chyba rzeczywiście on właśnie krzyknął, bo zaraz zobaczyła go 
śmiesznie rozpłaszczonego na bruku i widziała jeszcze, jak 
przeleciała po nim seria. 
Zbiegła w dół, ale Blady zastąpił jej drogę. 
- Odsuń się! - krzyknęła. - Pójdę po niego, - bo go na strzępki 
rozniosą! 
Pocisk rozerwał się obok, upadli na ziemię. Ustami pełnymi kurzu 
bełkotała: 
- Pójdę po niego, najporządniejszy z was wszystkich. Puść mnie, ja 
muszę pójść. 
Nie puścił. Trzymał ją żelaznym uściskiem tak długo, aż przestała 
się wyrywać i szamotać. 
A kiedy natarcie niemieckie przyszło po raz drugi i po raz drugi 
się cofnęło - po Łysym Pijaku nie zostało prawie śladu. 

Raport nr 44 
Środa, 13 września, godz. 23.10 
Powstanie trwa. 
Nigdy nie przypuszczałem, że będę to zdanie powtarzał tak wiele 
razy. 
Po niesłychanie uporczywych i krwawych walkach udało się istotnie 
odciąć Czerniaków od Śródmieścia-Południe. W tej sytuacji - wg 
ogólnej opinii - rozprawa z samym Czerniakowem będzie już 
stosunkowo prosta, a trzeba powiedzieć, że nastąpiło to dosłownie 
w ostatniej chwili. Samoloty sowieckie zrzuciły dzisiaj powstańcom 
broń i amunicję. Zauważono także 2 samoloty alianckie. Jeden z 
nich został zestrzelony. 
Wygląda na to, że powstańcy mogą liczyć w tej chwili na pomoc. Być 
może nadchodzi ona już zbyt późno. Oby! 
"Ef 42" 

Przedostatnie zdanie "Ef 42" było prorocze. Tej bowiem nocy radio 
BBC nadało o godz. 23:30 skoczną melodię "Jeszcze jeden mazur 
dzisiaj", znak, że następnego dnia wyruszy nad Warszawę wielka 
wyprawa samolotowa dla dokonania zrzutów. 
Halina wpadła do nich na moment rano z wiadomością, że Rosjanie są 
już blisko. "Kto wie, czy Praga jeszcze dzisiaj nie padnie". Ku 
oburzeniu Wrony przystąpiła już do normalnej pracy i mimo że 
zdarzały się jej nawroty wysokiej gorączki, biegała po mieście jak 
za najlepszych czasów. Co prawda było to już mocno uszczuplone 
bieganie, głównie w obrębie dwu wysepek Śródmieścia. Dwa dni temu 
była na Mokotowie i stamtąd przyniosła sensacyjną wieść, że Kawka 
ze swoim oddziałem przeszła na Czerniaków. "No i teraz mają za 
swoje!" Rzuciła okiem na Erwina, powiedziała w przestrzeń: 
"Cześć!", i pomknęła z kolejnymi sprawami. Wrona zbierał się do 
pójścia na stanowisko i klął, klął długimi, wiązanymi zdaniami, 
coraz bardziej wyszukanymi. 
- Człowiek z narażeniem własnego życia i życia tego gnojka... 
- Pan porucznik mi nie kazał. Sam poszedłem. 
- Człowiek zbierał ją z tego placyku po to, żeby teraz ją gdzieś 
ustrzelili i nawet nie będzie wiadomo gdzie! 
- A pan porucznik, z przeproszeniem, to co by chciał? Żeby tu panu 
porucznikowi śniadanka szykowała, jak ta nowożeńczyni dla pana 
Jasia... 
- Pewnie, że bym chciał! I proszę cię, Misiu, na wszystko, jeśli 
nie chcesz, żebym cię sklął, tak że do końca życia nie będziesz 
mógł mi tego wybaczyć, nie wtrącaj się do moich spraw... 
- Uczyli mnie, żeby na upośledzonych się nie obrażać. 
Andrzej naostrzył swój nóż i wetknął go za pasek. Erwin 
parokrotnie już chciał o ten nóż zapytać, ale zawsze coś go od 
tego powstrzymywało. Ostatnio zresztą stosumki między nimi były 
dość napięte. To nie sprzyjało ani pytaniom, ani odpowiedziom. 
Wanda obcałowywała Janka, pochlipując: 
- Musisz tak codziennie? Tak bez przerwy? Nie mogą ci dać choć 
trochę urlopu? Janek! I kiedy to się wreszcie skończy. Jak 
pomyślę... 
- Pani nie myśli - poradził Misiek. - Myślenie do niczego dobrego 
nie doprowadzi. Pan porucznik na przykład... Zajmuje się bez 
przerwy myśleniem... i jakie są tego skutki? 
Wyszli. 
- Od wczoraj - mówił Guzik - znowu wierzę, że przetrwamy. Przez 
parę dni było tak krucho, że aż cholera człowieka brała. 
Dom przed nimi zapalił się jakoś tak w jednej chwili. Zobaczyli 
nagle języki ognia, jak wystrzeliły przez puste już, pozbawione 
szyb okna, zobaczyli jakąś postać, która z krzykiem pojawiła się w 
jednym z tych otworów i rzuciła się w dół. Ktoś wołał, żeby gasić, 
że gdzieś zostało dziecko, ktoś wzywał ratunku. Coraz więcej ludzi 
wybiegało z płonącego budynku, ktoś wyrzucał przez okno książki. 
Leciały w dół ciężkie, oprawne tomy: Platon, Arystoteles, 
Seneka... Szekspir, Byron, Goethe... 
- Goethe - powiedział głośno Erwin. Ogarnął go nagły, histeryczny 
prawie śmiech. Trzymał się za brzuch, pochylał nad zrzuconymi z 
góry tomami i powtarzał krztusząc się: - Boże drogi! Goethe! 
Guzik z Andrzejem wynieśli kogoś i położyli obok tych książek. 
Erwin zawołał: 
- Posuńcie go, bo Goethe gotów go zabić! 
Zakrył ręką nos i usta i wbiegł do płonącego domu. Usłyszał gdzieś 
głos Andrzeja i ruszył w tamtą stronę. Płomienie rozpełzały się, 
sykliwe, nerwowe, wysuwające się zaczepnie w jego stronę. Dym 
dusił. Erwin krzyczał: 
- Po cholerę my tutaj? 
Przedostali się na drugą stronę i wtedy Erwin usłyszał nagle 
dziki, zwycięski okrzyk Andrzeja. 
Stanął. 
Na tyłach płonącego domu czaiło się kilku Niemców. Kiedy Erwin 
spojrzał na nich, wydłużali się właśnie podnosząc do góry ręce. 
Było ich kilku, ale Erwin dostrzegł wyraźnie tylko jednego. Jego 
płaską twarz o zwężonych, małych oczkach pamiętał doskonale. A 
potem zobaczył Andrzeja. 
Szedł w stronę tej płaskiej twarzy. W jednej ręce trzymał automat, 
w drugiej nóż, który zawsze tkwił za paskiem. Guzik, Wrona i 
Misiek trzymali na muszkach pozostałych Niemców. 
- Adolf Fisch - powiedział Andrzej - mam nadzieję, że mnie 
poznajesz! 
Fisch cofnął się, jego twarz wyraźnie zmieniła wyraz. Idący w jego 
stronę człowiek jeszcze przed chwilą był tylko polskim powstańcem, 
teraz przybrał postać znacznie groźniejszą. 
Erwin wstrzymał oddech. 
- Poznajesz mnie? Mów! 
- Poznaję - odpowiedział Fisch. 
- W porządku. Pamiętasz, powiedziałeś mi kiedyś: "Nazywam się 
Adolf Fisch. Zapamiętaj sobie, bo to jest ostatnie nazwisko, jakie 
słyszysz na tej ziemi". Pomyliłeś się, i teraz ja mam coś do 
powiedzenia. Nazywam się Andrzej Łempicki, zapamiętaj sobie to 
nazwisko!... 
- Robiłem, co mi kazali! 
- Popatrz. Tu automat, a tu nóż, które jest dla ciebie?... 
Fisch rozejrzał się i sprężył do skoku, ale Andrzej był 
dostatecznie szybki. Zwarli się na moment, a potem Fisch opadł 
wolno i ciężko. 
Za nimi trzaskały i syczały płomienie, zaglądając w płaską twarz 
leżącego człowieka, i dobywając z mroku tego, który nad nim stał. 
Erwin spojrzał w niskie, zadymione i krwawe niebo i odetchnął. 
Potem podszedł do Andrzeja i uścisnął mu rękę. 

Raport nr 45 
Czwartek, 14 września, godz. 21.50 
Powstanie trwa. 
Sytuacja znowu robi się poważna. Istnieje realne niebezpieczeństwo 
pomocy, jaką może przynieść powstańcom armia sowiecka i wojska 
polskie, które znajdują się na Pradze. Czerniaków jest odcięty, 
trwają tam ciągle niesłychanie krwawe walki, nieprzyjaciel jednak 
w dalszym ciągu trzyma się i trzyma również brzeg Wisły. Bardzo 
dobrze spisuje się nasz przysłany ostatnio z kraju baon WH. 
Rozgorzały również walki na Żoliborzu... Rozmawiałem z "S-2". 
Twierdzi, że jeśli powstania nie zgniecie się w najbliższych - 
dosłownie - dwóch dniach, nie wiadomo, jak mogą potoczyć się 
dalsze losy. Wg "S-2" konieczny jest jak największy wysiłek 
wszystkich naszych jednostek, aby zatrzymać w Warszawie wycofane 
wojska z prawego brzegu Wisły. "S-2" ocenia sytuację znów jako 
bardzo poważną. 
"Ef 42" 

- Mieli przylecieć i nie przylecieli! 
- Nadali: "Piechota, piechota"; znaczy, że odwołują, bo złe 
warunki atmosferyczne. Powiedzieli, że czekają na pogodę, aby móc 
przylecieć! 
- No to kiedy? 
- A czy ja wiem, kiedy będzie pogoda? - powiedziała Halina. - 
Cześć, wracam do siebie! 
Przy wejściu spotkała Erwina. Zatrzymali się oboje, obydwoje 
wykonali jakiś gest przepraszający i odeszli w różne strony, 
równocześnie oglądając się za siebie. I kto wie, może to właśnie 
byłby ten moment, kiedy przełamaliby wreszcie tę tkwiącą między 
nimi barierę milczenia, gdyby nie głośny i szczęśliwy okrzyk 
Michała: 
- Są, jak Boga kocham, lecą... 
To nie była ta zapowiedziana i odwołana później wielka wyprawa, to 
były dwa "kukuruźniki", niewielkie dwupłatowce; leciały nisko, 
terkotliwym dźwiękiem oznajmiając swoją beztroską obecność, wobec 
której artyleria niemiecka była prawie bezradna. Wolniutko, 
niziutko, terkotliwie, z tej niewielkiej wysokości spadała broń, 
amunicja, żywność... 
Dopadli do tych skarbów; dla nich - bez ceny. Erwin zobaczył 
jakiegoś chłopca, niewiele większego od Michała, jak ukląkł, 
zebrał z ziemi pepeszę i - ciągle klęcząc - podniósł ją do ust i 
ucałował. 
Kukuruźnik zrobił kółko, odleciał, a po godzinie zjawił się znowu. 
Nad Czerniakowem. 
- No, to ja jeszcze osiem. 
- Szesnaście! 
- Pasuję! 
- No, to ja sprawdzę. Co ty tam możesz mieć? 
- A fula widziałeś? 
- Ha! Karetę zobaczyłeś? 
- Twoje! 
Roman podniósł z wysiłkiem głowę. Zobaczył ręce Bladego, 
zgarniające coś ze stołu. Potem przeniósł wzrok na Kawkę, 
półdrzemiącą, opartą o ścianę. Miała zabandażowaną lewą nogę. 
Nawet nie wiedział, kiedy dostała i czy to poważne, a nie miał 
siły pytać. Bez szwanku, jak dotąd, wyszedł z tego piekła tylko 
Blady i Agat. Nie miał pojęcia, jak to w ogóle było możliwe... 
Reszta, łącznie z nim samym, przypominała bardziej kukły niż 
żywych, ciągle jeszcze walczących ludzi. Roman przysypiał i budził 
się i widział Kawkę opartą o ścianę lub nacierającą w swym 
śmiesznym kombinezonie na pancerny niemiecki oddział. I nie 
wiedział, co było snem, a co odbiciem poprzedniego dnia. 
Skrzypmęły drzwi. Wszedł Filip, a za nim Wydra, od stołu wstał 
Blady i Piękny Maciuś. Zmiana. 
Ania utknęła w zorganizowanym w podziemiach szkoły szpitalu, przy 
Stefie. Powiedziała Romanowi: "Nie ruszę się od niego nawet na 
krok. Nie wiem, co zrobię, ale nie oddam go Niemcom. Wolałabym już 
go zabić. Jego i siebie, a Niemcom nie oddam, żeby ani... Roman, 
ja nie potrafiłam sobie nawet wyobrazić takiego uczucia 
nienawiści, jakie teraz jest we mnie. 
Ja się boję, bo chyba nie wolno aż tak nienawidzić!" 
Znów usypiał i znów budził się, a senne majaki mieszały mu się z 
rzeczywistością. Majaczył mu się Tygrys i Ralf o cygańskiej 
twarzy, i ciągle wracała ta mała Kawka i jej sześciu, nie - już 
pięciu, podwładnych, bo Łysy Pijak został a nawet nie mogli go 
pogrzebać, i Kawka cały dzień nie odzywała się do Bladego, który 
krążył wokół niej z tą swoją martwą twarzą, za życia już do 
śmierci podobny. 
Świt. 
Dzień. 
Słońce. 
Czerniakowska wyspa rozbitków. Wisła i z trzech stron Niemcy. 
Znakomita, prosto gdzieś ze środka Niemiec przysłana karna 
kompania Wehrmachtu i kompanie policyjne, wspaniale wyposażone, 
wspierane czołgami i ogniem, a naprzeciw nim ta Kawka... 

Meldunek z nocy 15-16. IX z Czerniakowa: 

"U mnie wybici prawie wszyscy oficerowie - straty za ostatnie 3 
dni wynoszą około 100 zabitych i 300 rannych. Ratuję się ostatnie 
2 dni wypadami nocnymi, które dały w rezultacie kilka km, ok. 20 
kb, ok. 20 jeńców, ale to wszystko nie ratuje sytuacji. Mam 
przeciętnie 10 nb na kb, 20 na pm, 50-100 na rkm, co daje możność 
utrzymania się do rana - rano nastąpi tragedia - i finita la 
comedia... Czerniaków podobny jest do Starówki. Palą Niemcy, palę 
i ja, żeby się przesłonić i zyskać 3-4 godziny, i taka zabawa 
wlecze się 3 dni, teraz jest już kres. Tylko szybkie uderzenie 
albo otworzenie drogi do Śródmieścia lub pomoc z Pragi mogą 
uratować... 
Prawdopodobnie zdecyduję o godz. 2.00 opuścić Okrąg 2, gdzie jest 
moje m.p., wyjdę w ruiny między Wilanowską i Zagórną i w dziurach 
tych będę czekał zmiłowania Bożego albo kolejnego wybijania przez 
czołgi resztek ludzi. Zostać nie mogę tutaj, gdyż jest to ostatni 
szpital i schronienie ludności cywilnej, która już histeryzuje, 
więc musiałbym do niej strzelać - zresztą Niemcy szybko zapalą mi 
budynki i z pułapki się nie wydostanę - takie jest położenie 
faktyczne; o ile noc nie przyniesie zmiany, niedobitki będą jutro 
do odszukania gdzieś na wybrzeżu Wisły. 
Kończąc życzę wszystkim moim przełożonym, żeby nie znaleźli się w 
podobnym położeniu, takim jak ja - no, a poza tym liczę jak zawsze 
przede wszystkim na to, co mam w garści, a że już prawie nie mam 
nic, to i liczenie niewiele pomoże. Do jutra wszyscy nie zginą, 
jakiś świadek tej tragedii się uratuje. Żołnierskie pozdrowienia". 

- Szefowo! 
- No? 
- Jest niedobrze. 
- Ty, Blady, mnie nie denerwuj, sama wiem, jak jest! A Łysy Pijak 
przez ciebie tam został. I nawet grobu... 
Chciała wstać i odejść, ale Blady wyciągnął rękę takim gestem, 
jakby chciał ją zatrzymać. Zatrzymała się istotnie. 
- Czego chcesz? 
- Bo my mamy sprawę do szefowej. Najwyższy czas! 
Odgarnęła włosy. No tak, co racja, to racja. Najwyższy czas, to 
prawda. Wojna wojną, a ich sprawy także się liczą. Niemcy gotowi 
ją utłuc i rachunków się nie zamknie, a kumpla pomścić trzeba. 
Takie prawo. I obowiązuje zawsze, co by się nie działo. 
Usiadła wygodniej, ściągnęła empi na kolana. Zawsze lepiej. 
Podciągnęła nogi. W razie czego - szybko wstać. Może jeden Łysy 
Pijak stanąłby w jej obronie, ale go już nie ma, niefortunnego, 
słabego, nieudanego syna Złotego Olesia. 
Powyłazili z kątów, przysiedli wokół niej ciasnym wianuszkiem. 
Siedziała wyprostowana, sztywna, że też Agat nie miał śladu, 
cienia intuicji: w takiej chwili spać! 
- O co chodzi? - zapytała. 
Spojrzeli po sobie. Wydało się jej, że trochę niepewnie. 
Pomyślała, że to już dobrze, że może nie ma w nich całkowitej 
jednomyślności. 
- Jest niedobrze, szefowo! - Odezwał się Wydra. 
- To już słyszałam - przypomniała. 
Znów spojrzeli po sobie. I Blady: 
- Trzeba walić prosto z mostu. 
Uśmiechnęła się. Miała nadzieję, że znalazło się w tym uśmiechu 
dostatecznie dużo sarkazmu. W gardle dławiło. 
- Mów ty! 
To było do Brylanta. 
Odrzucił kosmyk włosów, opadający mu wiecznie na ciemne oczy. 
- Ja też jestem, szefowo, rodak z Czerniakowa. Jak Antek. 
- To wiem, miałeś walić prosto z mostu. 
- Znamy tu każdy kamień, wszystko. My szefową stąd wyprowadzimy! 
Nie zrozumiała. 
- Jak to wyprowadzicie?... Nie rozumiem. 
"Chcą się policzyć w jakimś wybranym miejscu?" 
- Brylant, słyszałeś przecież, że masz mówić zwyczajnie, prosto z 
mostu. Więc mów, do diabła! 
- No więc mówię... - Brylant obejrzał się, sciszył głos do szeptu. 
- My szefową stąd wyprowadzimy w bezpieczne miejsce. Rozumie 
szefowa - Nie - ogarnęła ją złość. - Ty, Brylant, pewnie 
siedziałeś za krętactwo, co? 
- Za włamania. Dla mnie nie ma zamków. Zasuwa, yale, jeden czort. 
Blady widział. Do dziewięciu się nie zdąży policzyć, i po zamku. 
Blady widział. 
- Mów, o co chodzi. 
- Jak szefowa będzie miała swoje mieszkanie, to ja osobiście 
założę zamek. Taki zamek, któremu nikt, nawet taki drugi Brylant 
nie da rady. 
Uśmiechnęła się mimo woli. 
- Ale żeby było to mieszkanie, to trzeba wyjść z tego interesu - 
cierpliwie tłumaczył dalej. - Ale my szefową wyprowadzimy, mur, 
beton, włos szefowej z głowy nie spadnie. 
Zapytała: 
- O czym wy mówicie? - choć zdawało się jej, że już coś zaczyna 
pojmować, i że znika zwykłe uczucie zagrożenia. Zerknęła na 
Bladego. Kiwnął głową, jakby chciał ją tym gestem skłonić do 
zgody. Piękny Maciuś krzyknął: 
- Bo jeśliby szefowa... tfu, na psa urok, nawet tego nie powiem. 
Wstała, zerwali się także. 
- Do jasnej cholery! - powiedziała wyraźnie, głośno i dobitnie. - 
Czy ja z wami nigdy nie dojdę do ładu? 
- Nie chce szefowa?... 
- Ja w ogóle nie wiem, o czym mówiliście. I nie chcę wiedzieć. 

Raport nr 46 
Piątek, 15 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Sprawa jest bardzo poważna. Niemal cała Praga zajęta jest przez 
oddziały polskie. Doszły meldunki, że jakieś oddziały zwiadowcze 
przedostały się na Żoliborz. 
Trwa likwidacja Czerniakowa. Powstańcy są tam już stłoczeni 
dosłownie na kilku ulicach: Ludna, Okrąg, Czerniakowska i Zagórna 
- w oparciu o brzeg Wisły. Bronią się niezwykle zaciekle. Gdyby 
nie doświadczenia ze Starego Miasta, mogłoby się wydawać, że nie 
powinni przetrwać tam dłużej niż godzinę lub dwie. 
W nocy były znowu sowieckie zrzuty. Tym razem na terenie 
Żoliborza. 
"Ef 42" 

- Słuchajcie, są, są! Naprawdę! Widziałam ich. Chodźcie, chodźcie 
prędzej. 
Jasne warkocze Ani podskakiwały, brudna twarz była uśmiechnięta od 
ucha do ucha, śmiało się w niej wszystko: szarpała ich za ręce, 
wyciągała... 
- Chodźcie! Zobaczycie! Naprawdę są! 
Wybiegli. Trudno się było w pierwszej chwili przedrzeć przez 
ciżbę, ale łokcie Bladego i Wydry zrobiły swoje. Znaleźli się przy 
nich. Kilku żołnierzy siedziało przy dwóch cekaemach, pośrodku 
stał porucznik. Był młody, miał jasną, otwartą twarz. Był w 
rogatywce. Kiedy podeszli, mówił właśnie: 
- Już dopływaliśmy do środka rzeki, a tu niemieckie moździerze 
najpierw wzdłuż praskiego brzegu, potem po wodzie i coraz bliżej 
nas. Rozrywały się, woda wystrzelała w górę na parę metrów i 
spływała do łodzi. Kilka pontonów przewróciło się. Niemcy 
wystrzelili białe rakiety, zrobiło się widno jak w dzień... 
Rozejrzał się wokół siebie po zmęczonych, wymizerowanych, pełnych 
blizn i zadrapań pokrwawionych twarzach. 
- Za dwa dni będzie koniec - uśmiechnął się. - Niech się tu tylko 
przeprawią nasze czołgi!... 
Za dwa dni będzie koniec. 
Ania chwyciła Filipa za ramiona i okręciła go w jakimś szaleńczym 
wirze. Płakała i śmiała się równocześnie, wołała, że Stef się 
uratuje, że wszystko się uratuje i że jednak, jednak, jednak... 
Jednak przetrwali, doczekali. 
- Szefowo! Kropniemy jednego? W przeddzień zwycięstwa? 
Kropnęli. Wypili za zwycięstwo i za pamięć Łysego Pijaka, a potem 
w ordynku ruszyli na stanowiska. 
Weszli do budynku. Przed pokojem, w którym była dziura w ścianie, 
leżało kilku powstańców. Strzelali na wprost, w zasłonięty pyłem 
otwór. Któryś krzyknął, że Niemcy przed chwilą atakowali. Pył 
opadł, odsłonił niewielki wąski korytarzyk i trupa Niemca. Jakieś 
niewidzialne ręce pociągnęły go w głąb. Kawka wbiegła w ten 
korytarzyk, ale szybszy niż ona był Blady: szedł, czyszcząc sobie 
drogę rozpylaczem. Gdzieś z prawej strony dobiegły go krzyki 
Niemców, ale kiedy wpadli do pokoju, zastali już tylko tlące się 
papierosy, zostawione w popłochu na stołach. Na jednym z krzeseł 
wisiał nawet pas żołnierski. 
Wybiegli na klatkę schodową, na którą posypały się z góry serie 
karabinu maszynowego. Niemcy byli na piętrze. Blady i Brylant 
rzucili granaty prawie równocześnie, wybuch ogłuszył ich, a dym na 
chwilę przesłonił prawie wszystko. I znów zagrał karabin, i znów 
poleciały granaty. A potem nagle terkot karabinów umilkł i z góry 
dobiegło "Hurra!" Potykając się wpadli na piętro, gdzie już był 
Filip z kilkoma ludźmi. Niemcy w popłochu wycofywali się do 
sąsiedniego domu. Po chwili pojawiły się tam płomienie - obrona 
przed natarciem. 
Kawka wytarła twarz rękawem, obejrzała się. Jej piątka... 
Doliczyła się tylko czterech. Zapytała: "Gdzie Brylant?" 
Rozejrzeli się. "Kto go widział? No, ktoś go przecież musiał 
widzieć?" "Na klatce schodowej był?" Wydra potwierdził, że był. "A 
tu?" Tutaj go już nikt nie widział. Żołnierze Filipa taszczyli 
worki z piaskiem i układali w oknach. Wołali: "Pomoglibyście, do 
diabła!" Biegnąc po schodach słyszała za sobą szybkie kroki 
Bladego. Znaleźli Brylanta natychmiast: leżał na progu z otwartym 
brzuchem. 

Raport nr 47 
Sobota, 16 września, godz. 23.10 
Powstanie trwa. 
Żołnierze są ogromnie zmęczeni. Coraz częściej powtarzam to 
zdanie, bo ta walka ciągnie się zbyt długo, zbyt wiele ofiar nas 
kosztuje. Na Czerniakowie widziano już żołnierzy z praskiego 
brzegu. Przeprawili się nocą na pontonach. Przywieźli ze sobą broń 
i amunicję. 
W nocy znów były sowieckie zrzuty. 
Zrzuty utrudniły walkę na Żoliborzu. Nieprzyjaciel otrzymał tam 
trochę broni przeciwpancernej. Skutki: w ciągu ostatnich 3 dni 
zniszczono tam 24 czołgi, samochody i działa szturmowe. 
Wieczorem 12 samolotów sowieckich dokonało nalotu na - nasze 
obiekty na terenie Mokotowa. 
Istnieje obawa dalszych desantów polskich na tereny nadbrzeżne. 
"Ef 42" 

- Kawka, słyszałaś, że podobno ci żołnierze poddali się Niemcom 
razem z cekaemem, z którego ani razu nie wystrzelili? 
- Błagam cię, nie powtarzaj wszystkiego, co słyszysz. Ludzie już 
zupełnie tu ogłupieli. Założę się, że to nieprawda, a tylko jakiś 
szwabski prowokator... 
Urwała. 
Pod ścianą konał Brylant. 
Chciała go odstawić do tego szpitala w szkole, ale patrzał na nich 
szeroko otwartymi oczami, w których była prośba, żeby go zostawić. 
- On wie, co jest - powiedział Blady. - I nie chce do szpitala. 
Chce z nami. 
No i teraz leżał pod ścianą i konał, a Kawce zdawało się, że bez 
pszerwy patrzy na nią tymi ogromnymi oczami. Agat siedział koło 
niego i spał. Już też był ranny, choć jeszcze do wczoraj kule na 
Czerniakowie go omijały. Miał czuwać przy Brylancie, sam się 
zresztą ofiarował po powrocie ze stanowiska, ale widać monotonne 
granie artylerii i krótki, niedobry oddech Brylanta uśpiły go. 
Kawka przeszła wolno przez piwnicę, odprowadzona oczami Brylanta, 
i przysiadła obok Bladego. Ten ciągle jeszcze nie był nawet 
draśnięty. 
- Mam sprawę do ciebie - powiedziała. 
Wydawało się jej, że jej głos rozbrzmiewa na całą piwnicę, chociaż 
mówiła bardzo cicho. Blady nie odezwał się. Powtórzyła więc: 
- Mam sprawę do ciebie. 
A kiedy dalej milczał, mówiła szybko, żeby mieć to już poza sobą: 
- Wyjdźcie stąd, póki was nie wykatrupią. Antek was przeprowadzi. 
I spieszcie się, no bo już tylko Antek wie, jak wyjść. 
Milczał. Oparła głowę o ścianę i przymknęła oczy. Nie pomogło. 
Czuła ten wzrok Brylanta bez przerwy. Powtarzała sobie: "Muszę się 
trzymać. Muszę się trzymać". 
- Szefowo. 
Poczuła ogromną ulgę, że Blady wreszcie się odezwał. Spojrzała na 
niego, ale on patrzył ciągle przed siebie, gdzieś na przeciwległą 
ścianę, za którą był inny świat. 
- Źle mi się wszystko ułożyło w życiu. Życie przeżyć to nie jest 
prosta sprawa. Nie lubię, jak ktoś ze mnie robi balona, oszukuje. 
Nie lubię. Takie już mam przyzwyczajenie. Załatwiam się z takimi. 
Przez bardzo krótką chwilę sądziła, że Blady wreszcie przystąpił 
do rozrachunku z nią i chciała zapewnić go, że przecież nigdy go 
nie oszukiwała, ale w tym samym momencie pojęła, że Blady mówi o 
czymś zupełnie innym. 
- No i z nią też się załatwiłem. Może to nie było całkiem w 
porządku. Ale i ona też nie była w porządku. Przykazałem: jakby co 
- stań, spójrz w oczy, powiedz. Nic nie powiedziała. No a ja... 
mam takie przyzwyczajenie, że nie lubię. Taka była... jak żadna 
inna. Co z tego, jak nie fair. W grze musi być fair. Inaczej nie 
ma gry, szefowo. 
- No? 
- Nie miałem racji. Życie to wielka rzecz. Szefowo... 
- Co takiego? 
- My nigdzie nie pójdziemy. 
- W porządku. 

Agat spał. Śniła mu się matka. Drobna i jasna. Trzymała w rękach 
jego karabin, ręce miała małe i słabe. Patrzyła na ten karabin ze 
zdumieniem jak na coś obcego, dziwnego i nieznanego, a potem 
przeniosła oczy na syna i zobaczyła w jego rękach taki sam 
karabin. Duży i czarny. I powiedziała: "Synku, ja się tego boję". 
Obudził się. Przygrywka artylerii nie milkła, była blisko, coraz 
bliżej. Z każdą chwilą, z każdym domem - bliżej. Przygrywce 
towarzyszył akompaniament niski, basowy, jego tony przenosiła im 
rzeka, pozbawiona już mostów; koło niego konał Brylant. Żył 
jeszcze, bo jego oczy, wielkie i ciemne, utkwione były bez przerwy 
w Kawce. W tej Kawce, która kiedyś zabiła im kumpla, a potem 
kazała im walczyć, w tej Kawce, która była w partyzantce i nie 
miała żadnego dziecka. Agat spojrzał na nią, małą, skuloną pod 
ścianą obok Bladego, z zabandażowaną ręką, pokrwawioną nogą, 
krótko obciętymi włosami i poczuł do niej nieokreślony żal. Nie 
umiał go nazwać i nawet nie chciał go nazywać, wiedział tylko, że 
rośnie w nim z każdą chwilą. 
Usłyszał obok siebie chrapliwy, nieartykułowany dźwięk. Blady 
wstał ze swego miejsca i podszedł do Brylanta, a za nim wolno, 
jakby na wpół rozbudzona - podeszła Kawka. I chyba o nią głównie 
Brylantowi chodziło, bo zrobił ruch palcami, jakby chciał, żeby 
się pochyliła. Poruszył wargami z wysiłkiem, jakby mówił coś 
bardzo ważnego, ale nikt go już nie potrafił zrozumieć. 

Raport nr 48 
Niedziela, 17 września, godz. 22.40 
Powstanie trwa. 
Przez całą niemal ubiegłą noc trwały zrzuty z samolotów 
sowieckich. Artyleria sowiecka i lotnictwo ostrzeliwują rejony 
miasta zajmowane przez nas. Na Czerniakowie podobno wylądował baon 
wojsk nieprzyjaciela z Pragi. Faktem jest, że odcinek ten jeszcze 
się broni, choć na terenie coraz mniejszym. 
Na innych odcinkach zanotowano pewne postępy. 
"Ef 42" 

Samoloty leciały sześcioma kluczami po dwanaście maszyn. Z 
początku był to tylko daleki szum, przechodzący powoli w znajomy 
warkot. Coraz cięższy, coraz wyraźniejszy sprawiał, że wszyscy 
wysunęli się z piwnic, patrzyli z nadzieją i niewiarą, by w 
chwili, kiedy z tej zasnuwającej niebo huczącej chmury wyłoniły 
się wyraźne sylwetki latających fortec, wybuchnąć zbiorowym 
okrzykiem: "Desant! Brygada spadochronowa!" 
Samoloty leciały dostojnie po zadymionym niebie, nad tlącym się 
pogorzeliskiem, a ludzie najpierw podnosili głowy, a potem zaczęli 
wbiegać na ocalałe jeszcze schody, na trzymające się jeszcze 
piętra, aby być bliżej, aby choć trochę zmniejszyć tę odległość 
między sobą tu, na dole, a nimi. 
Jeremi wyciągnął z torby kasetę, popatrzył chwilę na nią, a potem 
schował z powrotem. 
- Ostatnia. 
Halina nie usłyszała. Stała, wgapiona w niebo, w te żelazne 
klucze, z półotwartymi ustami i z wyrazem nieprawdopodobnego 
zachwytu na twarzy. 
- Mam już ostatnią taśmę - krzyknął jej do ucha. - Spełnią się 
teraz twoje marzenia. Wezmę do ręki karabin. Widzisz, ile ich 
przyleciało, żeby go dla mnie zrzucić? 
Istotnie, spod kadłubów wysypały się czarne plamki, a potem 
wolniutko zaczęły opadać w dół, kołysząc się na parasolach 
spadochronów. Ktoś powiedział z wyraźnym zawodem w głosie: 
- To nie desant, to zasobniki! Ludzi nie widać. 
Samoloty leciały pięknymi kluczami, prezentując wspaniałe 
wyszkolenie. Wiatr grał w spadochronach z zasobnikami, płynęły 
powolnie, tanecznie, rozkołysane i nie wybierające miejsca 
przeznaczenia. Jeremi w pewnej chwili poczuł, że Halina ściska 
jego rękę, ściska ją coraz mocniej, aż do bólu, ciągle jeszcze 
wpatrując się w niebo, w te klucze, w tę paradę. Zachwyt powoli 
znikał z jej twarzy. Spadochrony znosiły zasobniki daleko poza 
linię powstańczej obrony. Z każdą minutą widać było coraz 
wyraźniej, jak niewiele z nich ma szanse opaść na stanowiska 
powstańców. Uścisk jej ręki stał się jeszcze mocniejszy. Jeremi 
spojrzał na nią i przestraszył się, że zacznie płakać. Nigdy 
jeszcze nie widział jej płaczącej i stwierdził, że zupełnie nie 
wiedziałby, co ma w takim przypadku zrobić. Nerwowo więc zaczął 
powtarzać: "Tylko nie płacz, proszę cię, nie płacz, nie mam żadnej 
chusteczki, w ogóle nic takiego, co mógłbym ci dać; nie ma czego 
płakać". Powiedziała tylko załamującym się głosem: "Przecież ja 
nie płaczę". Przykucnęła na piętach z głową nisko opuszczoną, za 
wszelką cenę starając się powstrzymać narastające zawilgocenie w 
kącikach oczu. 
Samolotom przyglądał się też mały dzieciak Kawki. Puścił spódnicę 
Józiowej i wybiegł na ulicę, a potem, tak jak wszyscy, wdrapywał 
się na ruiny coraz wyżej i wyżej, aby lepiej zobaczyć tę 
powietrzną paradę. Mały chłopiec, porażony strachem, nagle z tego 
strachu wyzwolony, stał, zapomniał na chwilę o wszystkich, nawet o 
Kawce, na którą ciągle wytrwale czekał, bo tylko przy niej czuł 
się bezpiecznie. Bo to właśnie ona kiedyś położyła rękę na jego 
głowie: na kędzierzawej głowie żydowskiego zaszczutego dziecka... 
A teraz na chwilę zapomniał nawet o niej, zapatrzony w dziwne 
widowisko, doskonale widoczne z tych ruin, na które się wdrapał. 
Zafascynowany nie zobaczył ludzi w poszarpanych, zielonych 
mundurach, którzy weszli tu także i stanęli za nim. 

- Halina, nie widziałaś małego? 
Józiowa zadała to pytanie już niemal po raz setny. Pytała ciągle i 
każdego. Nikt nie widział, każdy przyglądał się samolotom, każdy 
wpatrywał się z uporem w niebo, każdy odprowadzał wzrokiem 
odpływające zasobniki. Nikt nie zwracał uwagi na to, gdzie 
podziewa się małe żydowskie, przygarnięte przez Kawkę dziecko. 
"Niech się pani nie denerwuje, pani Józiowa, znajdzie się, co 
mogło mu się stać?" Wszyscy tak jej mówili, ale czas uciekał, a 
dziecko nie wracało. Więc krążyła coraz szybciej, coraz bardziej 
niespokojna, szukała, biegała, ciężka, zasapana. Bez skutku. Potem 
zaczęli szukać inni. Także bez skutku. 

Raport nr 49 
Poniedziałek, 18 września, godz. 23.10 
Powstanie trwa. 
Dzisiaj nad Warszawę nadleciało około 70 samolotów amerykańskich, 
które dokonały zrzutów. Na szczęście większość z nich wiatr zniósł 
na nasze stanowiska, niemniej nieprzyjaciel trochę broni znów 
otrzymał. Poprzedniej nocy krążyły samoloty sowieckie, prawdziwe 
"Nervensage", jak nazywają je nasi żołnierze, również dokonujące 
zrzutów. 
Otrzymałem meldunek, że w czasie walk, poczynając od 1 sierpnia do 
dziś, zginęło w Warszawie ok. 9 tysięcy naszych żołnierzy. Są to 
straty odpowiadające stratom frontowym, zadanym przez wielkie 
jednostki regularnej armii. Z meldunku wynika dalej, że siła 
bojowa użytych w Warszawie oddziałów jest już na wyczerpaniu. 
Dowództwo nasze zwróciło się do dowództwa oddziałów powstańczych, 
walczących na Żoliborzu, z propozycją kapitulacji. O wyniku 
natychmiast powiadomię. 
"Ef 42" 

Niemcy siedzieli długim szeregiem wzdłuż ściany. Niektórzy mieli 
pospuszczane głowy, inni patrzyli tępo, szklanym, niezbyt 
przytomnym wzrokiem przed siebie. Część była bez butów. Kawka 
szła, wpatrując się w nich ze zdumieniem, przyglądając się ich 
czystym, dobrym mundurom i martwym, zrezygnowanym twarzom. 
- Poddali mi się - powiedział Filip. - Przyszli z białą flagą, no 
więc musiałem ich wziąć do niewoli. I co teraz mam z nimi zrobić? 
Chciałbym, żeby mi ktoś powiedział, co ja mam teraz, do cholery, z 
nimi zrobić?! 
- Oni by nie mieli wątpliwości. 
- Oni... Oni nie, ale człowiek ma. 
Odciągnął ją na bok. Powiedział cicho: 
- Oni się pomylili. To karna kompania. Tacy różni, co to nie 
chcieli iść na wschodni front, kombinowali jakieś zwolnienia, 
podrabiali jakieś dokumenty... Powiedzieli im, że albo kara 
śmierci za dezercję, albo rehabilitacja tu, w Warszawie. Przyszli, 
ale postanowili się poddać. Tylko się pomylili, chcieli się poddać 
nie nam, a wojskom tamtym, zza Wisły. No i co ja teraz mam zrobić? 
- odciągnął ją jeszcze dalej. - Słyszałaś, że mamy się przeprawić 
na tamtą stronę? 
Kiwnęła głową. 
- Przecież nie będę ich tam ze sobą taszczył! Po prostu tu ich się 
zostawi, co? 
- Niemcy rozwalą ich, jak przyjdą. 
- Już ja się o to nie będę martwił! - wybuchnął. - Niech sobie 
radzą, jak chcą. 
Kiwnęła głową. Wyszli na rozgrzane, duszne ulice. Wielki piec. 
Kawka powiedziała: 
- Poleć do Ani, niech dopilnuje, żeby wzięli Stefa. Podobno ranni 
mają być przewożeni najpierw. 
Poleciał, Kawka wróciła do swoich. W ruinach panował popłoch. 
Cywile stali gotowi do wyjścia, nie chcieli zgodzić się na 
zatrzymanie. "Wy pójdziecie, a nas zostawicie Niemcom na pastwę." 
Roman zakrył sobie oczy ręką: znowu to samo, powtarza się 
Starówka, ten sam strach, to kurczowe trzymanie się ich, to 
tłumaczenie, że najpierw ranni, potem żołnierze, a dopiero 
potem... "A jak pontonów dla nas nie wystarczy? Wpław mamy 
płynąć?" Płacz. Krzyki. Przepychania. I rozkaz: "Nie skupiać się, 
wychodzić pojedynczo, najpierw żołnierze". No więc wychodzili 
długim szeregiem. Wyszedł wreszcie Agat, za nim czterech, którzy 
zostali, Kawka i na końcu Roman. Pod nogami tliła się ziemia, a 
nad nią snuły się dymy, układające się w fantazyjne postacie, 
abstrakcyjne obrazy, czasem unosiły się w górę, jakby odsuwała się 
kurtyna, ukazując poszarpaną ludzką postać, potem kurtyna opadała, 
by znów za chwilę wstydliwie odkryć ziemskie tajemnice, wszystko 
dygotało, było w wiecznym ruchu, mieszało się ze sobą, nie 
wiadomo 
było, gdzie jest ziemia, a gdzie zaczynają się dymy, nie wiadomo 
było, czy bogata w kształtach figura to wypalona ruina czy ściana, 
opleciona jeszcze ogniem, czy tylko podczerwieniony, pełen 
wyobraźni dym. Krok za krokiem posuwali się w stronę Wisły, 
przyczajali w wyrwach, przypadali w rowach, skokami przebiegali po 
zasłanych gruzem ulicach. Agat zobaczył nagle przed sobą jakieś 
stojące postacie. Zamarł, przywarł do ziemi: Usłyszał za sobą 
przyduszony oddech Bladego. Uniósł głowę, gdzieś z boku 
przeleciało białe światło reflektora: Zgasło. Postacie stały 
ciągle nieruchomo, wyniosłe, potężne. Leżeli, niezdolni do 
najmniejszego ruchu... Znowu przeleciał reflektor i zgasł. Żołnierz 
przed Agatem zdecydował się: poderwał się, skoczył, zniknął w 
dymach. Nikt nie strzelał. Postacie nie drgnęły. Przeleciał znowu 
reflektor. Tym razem snop światła przesunął się i po gipsowych 
figurach, zdjętych z kościelnych postumentów. Agat powiedział do 
siebie: "Mój Boże. Drogi Boże", i skoczył. Przebiegł między 
figurami, wpadł do hali jakichś warsztatów, na podwórze i 
wreszcie do bramy. Już tam byli wszyscy, już ustawiali ich wzdłuż 
muru, już tylko niewielka przestrzeń dzieliła ich od rzeki, od 
której chwilami dobiegał chłodny powiew niby oddech życia. Stali 
obok siebie bez słowa, zapatrzeni w linię Wisły i w niedaleki - 
daleki brzeg, gdzie ocalenie, gdzie się już wszystko przewaliło; 
dwa brzegi, dzielące dwa światy i czekanie, czekanie... Czy 
przypłyną? 
Nie przypłynęli. 

I znowu został ostatni ratunek: kanały, i nieprzytomne oczy Ani, 
pytające: "Weźmiecie mnie tam ze Stefem?" i odwracające się 
wszystkie oczy, bo Stef był ciężko chory, bardzo poparzony i 
kanały nie były dla niego drogą do życia. Więc oni zawrócili i 
odeszli długim, pochylonym wężem, aby przejść kanałami na Mokotów, 
a ona zarzuciła go sobie na plecy i powlokła się nad sam brzeg. 
Położyła go na chłodnej, wilgotnej ziemi i Stef poruszył wargami, 
jakby chciał powiedzieć, że mu jest dobrze. Skuliła się obok niego 
i patrzyła na ten drugi, daleki brzeg... Rzeka była ciemna i 
nieprzyjazna, i bardzo szeroka, prąd niósł jakieś belki, jakieś 
kształty, które trudno było rozróżnić. Ania siedziała z kolanami 
podciągniętymi pod brodę, wpatrzona w ciemność, w wiślane fale i w 
drugi brzeg. Siedziała może godzinę, może więcej, aż w końcu jej 
ciało ogarnął chłód. Powiedziała: "Zaraz tu wrócę", chociaż była 
pewna, że tego nie usłyszał. Odeszła i wróciła, taszcząc na 
plecach coś równie ciężkiego jak Stef. Były to wprawdzie 
nadpalone, ale całe jeszcze drewniane drzwi. Położyła je obok 
Stefa, wciągnęła go na te drzwi. Zdjęła jego pasek, swój, 
ściągnęła skarpety, podarła koszulę. Zrobiła długi, powiązany 
supłami powróz. Przywiązała Stefa do drzwi. Mocno. Robiła to 
wszystko wolno, dokładnie, w jakimś absolutnym zapamiętaniu; nie 
było wkoło nic, ani artylerii, ani Niemców, ani ostrzału, ani 
reflektorów, a w każdym razie nic z tego do niej nie docierało. 
Wiedziała tylko, że ma się przeprawić na tamten brzeg, bo tam jest 
ocalenie. Pociągnęła drzwi. Zaparły się i nie chciały ruszyć. 
Zaparła się więc i ona. Szarpnęła, ciągnęła, pokrwawiła sobie 
palce, poobijała kolana. Dociągnęła. Tratwa rozbitków plusnęła o 
wodę. Odepchnęła ją, dogoniła. Uczepiona rękami pchała ją płynąc 
do życia. 
Było prawie południe następnego dnia, kiedy przechodząca trójka 
ludzi zauważyła jakiś kształt leżący w nadbrzeżnych krzakach. 
Zbliżyli się. Powiedzieli: "Jezu, jakieś dzieci na tratwie", ale 
kiedy podeszli jeszcze bliżej, poprawili się: "To nie dzieci. To 
żołnierze, z powstańczej Warszawy ". 

Raport nr 50 
Wtorek, 19 września, godz. 22.40 
Powstanie trwa. 
Z Żoliborza na naszą propozycję kapitulacji przyszła odpowiedź, 
której fragment zacytuję. Adresowana do von dem Bacha: "Ze swej 
strony proponuję panu złożenie broni i przejście na naszą stronę. 
Zapewniam pana, że wszyscy żołnierze Wehrmachtu będą traktowani w 
myśl zasad międzynarodowej konwencji genewskiej, a nie mordowani, 
jak to czynią Niemcy". 
Według meldunków, jakie otrzymuję, w dzielnicy tej walki są 
bardzo ciężkie. Co prawda nie przypominam sobie Łatwych. 
Dziś wieczorem pod osłoną artylerii i lotnictwa dwa bataliony 
wojsk nieprzyjaciela przekroczyły Wisłę na odcinku między mostem 
Poniatowskiego a mostem kolejowym. Silne nasze natarcie udaremniło 
połączenie się tych baonów z grupą walczącą na Czerniakowie. 
Nie można było dzisiaj przeprowadzać bombardowania Śródmieścia, 
zbyt silna osłona lotnictwa sowieckiego. W zamian za to silniejsze 
było ostrzeliwanie artyleryjskie. Szczególnie w rejonie 
Marszałkowskiej, Piusa, Polnej, Chopina. 
"Ef 42" 

- Sądzę jednak że powinna pani stąd wyjechać - powiedział Manfred 
Köhler. - Sprawa jest poważna, zaczynamy ewakuować urzędy. Jest 
najwyższy czas, aby pani stąd wyjechała. 
Rudi miał dyżur. Wyszli razem i Rudi powiedział: 
- Nie mogę jej wytłumaczyć, żeby wyjechała. Potrafi być uparta jak 
nikt. 
Manfred Köhler nie podjął tematu i Rudi rzucił w przestrzeń: 
- Może ktoś by ją do tego namówił? Może obcemu uwierzyłaby 
łatwiej? 
Dlatego właśnie Manfred Köhler zadzwonił do niej, a ona 
poprosiła, żeby przyszedł. 
- Proszę - powiedziała. - Niech pan przyjdzie. Jestem sama. 
Köhler: 
- Wiem, że pani jest sama. 
I Hilda natychmiast: 
- Proszę, niech pan przyjdzie. 
Przyszedł więc i teraz siedzieli obok siebie w tym dużym pustym 
mieszkaniu i Hilda skarżyła się, że jest ono zawsze puste, 
niezależnie od tego, czy ktoś w nim jest, czy nie. Mówiła wiele, 
jakby tym nadmiarem słów chciała zabić pustkę mieszkania, na którą 
ciągle się uskarżała. Tłumaczyła, że coś się w jej życiu ułożyło 
nie tak, jak powinno, że ma żal do męża, że nie potrafił jej 
obronić przed przyjazdem tutaj. Od tego miasta, a właściwie od 
podróży tutaj wszystko złe się zaczęło. "Gdybyśmy tu nie 
przyjechali, nie znałabym nic, nie wiedziałabym nic. Niech mi pan 
powie, dlaczego zabijacie dzieci?" 
Wstał, podszedł do okna, zapalił papierosa. Pomyślała, że mogła 
przewidzieć ten jego gest. Zawsze w takich sytuacjach wstawali, 
odchodzili, zapalali papierosa, niektórzy jeszcze mówili, że wojna 
ma swoje prawa. Ten chociaż nie powiedział nic. Domyślała się, że 
wojna ma swoje prawa. Te prawa, jakiekolwiek by były - jej nie 
odpowiadały. Śmierć - czyjakolwiek by była - jej nie odpowiadała. 
Chciała żyć w innym świecie, a lata spędzone w Warszawie przykuły 
ją jednak do tego właśnie świata. 
- Wyjedzie pani? 
- Uważa pan, że jest to konieczne? 
- Absolutnie. 
Wyjechać. Do pustego mieszkania w Berlinie. Gdziekolwiek. 
Wszystkie mieszkania będą już zawsze puste. W każdym mieście i w 
każdym zakątku świata. Spojrzała na Manfreda, na jego jasne włosy, 
przystojną twarz, na której czasem zjawiał się miękki, łagodny 
wyraz, poprosiła: "Niech pan zagra". Lubił grać. Kochał ten świat 
dźwięków, tonów, melodii zaklętych, jakby w nich w pełni 
odnajdywał to wszystko, czego nie można było znaleźć gdzie 
indziej. Siedziała na tapczanie skulona, zasłuchana, zapatrzona w 
głąb siebie, w uczucia, których nie potrafiła podzielić i 
- uporządkować. I ogarniało ją zniechęcenie coraz większe, coraz 
silniejsze, myślała, że to wszystko było po prostu jakąś wielką 
pomyłką, że Herman von Leiden przyjechał tutaj sam, a ona 
została, tak jak powinna była zostać w Berlinie. I teraz Manfred 
Köhler powiedział, że powinna wyjechać, choć przecież wcale tu 
nie przyjeżdżała. 
Przestał grać, podszedł do niej i pochylił się: 
- Lepiej? 
Nie odpowiedziała. Przyglądała się jego ładnej twarzy, na której 
teraz właśnie zjawiła się ta miękkość. Powtórzył: 
- Lepiej? 
Odpowiedziała: 
- Jeszcze nie. 
Więc pochylił się niżej i jeszcze niżej, i już nie zadawał więcej 
pytań, a ona leżała obok niego i myślała, że mieszkanie jest znowu 
puste. 
Powiedziała wreszcie: 
- Ma pan rację. Najwyższy czas, żebym stąd wreszcie wyjechała. 
Nienawidzę tego miasta, boli mnie każda myśl o nim. 

Dlatego też, kiedy Manfred Köhler poszedł na Szucha i spotkał na 
schodach Rudiego Lorenza, mógł mu z czystym sumieniem zameldować: 
- Udało mi się namówić panią von Leiden na wyjazd! 
Rudi na tyle dobrze znał Hildę, że zdawał sobie sprawę, jakie 
środki musiały zostać zaangażowane, aby zdecydowała się na tak 
istotną rzecz; przyglądał się Manfredowi zimno z nienawiścią, 
wpatrzył się w jego oczy, w których pojawił się jakiś szczególny 
cień melancholii, jakiego nigdy dotąd w oczach Manfreda nie 
dostrzegł, i nagle doznał olśnienia! 
Było to tak gwałtowne i tak niespodziewane, że cofnął się o krok i 
odetchnął głęboko. 
Wiedział już, dlaczego twarz tajemniczego Węgra wydała mu się 
znajoma, dlaczego miał nieodparte wrażenie, że gdzieś już tę twarz 
musiał widzieć. To były te same rysy! Podobieństwo do twarzy 
Manfreda Köhlera tak wyraźne, że nie sposób się było pomylić. 
Przypomniała mu się ich pierwsza rozmowa: Hilda na kwadratowym tle 
dziedzińca i słowa: "To można by namalować". "Pan maluje?" "Nie, 
ja gram". Oczywiście, teraz wszystko się zgadza. Manfred gra, 
maluje tamten. I zostawia po sobie szkice, które Manfred znajduje 
i których się boi. Bardziej niż czegokolwiek. Dlaczego? 
Tego dnia dowódca AK w Warszawie pisał w rozkazie do swoich 
żołnierzy: 

"Dziś stajemy w obliczu zwycięstwa. Dzięki naszej bohaterskiej 
ofiarności i zaciekłości, karnej wytrwałości Warszawa doczekała 
się pomocy i odsieczy. Nadchodzi chwila, kiedy zwycięska i 
bohaterska Armia Czerwona przystępuje do zadania ostatecznego 
ciosu barbarzyńcom niemieckim". 

- Na to konto - powiedział Erwin - biorę dwa wiadra, opuszczam was 
na kilka czy może na kilkanaście godzin, bo dzisiaj wszyscy wpadną 
na ten pomysł, i idę po wodę. Jak wrócę, proponuję generalne mycie 
i golenie. 
- Wszystko w tych dwóch wiadrach? 
- No, ostatecznie mogę zgodzić się na trzy. Więcej i tak mi nie 
dadzą. 
Wziął dwa wiadra, machnął im ręką i poszedł. Przebiegł kilka ulic 
i ustawił się w kolejce bez końca po wodę. Stali w niej 
cierpliwie: kobiety, dzieci, staruszki, kilku żołnierzy. Żołnierze 
w zasadzie mieli wyznaczone godziny nocne, ale dzisiejszy dzień 
był wyjątkowy. "Stoimy w obliczu zwycięstwa." Erwin postawił 
kubły i przesunął ręką po dawno już nie mytej, zarośniętej twarzy. 
Spojrzał na swoje ubranie, postrzępione, pokrwawione, lepkie od 
brudu, na buty, spadające z nóg. Na co dzień zapominało się o tym 
może dlatego, że wszyscy tak wyglądali, a może dlatego, że nie 
było czasu myśleć o takich drobiazgach. Istotne było, że człowiek 
żył, bo każdy prawie dzień znaczył się czyimś pustym miejscem pod 
ścianą. O tych, co odeszli, także na co dzień się nie myślało ani 
nie mówiło. Taka była niepisana umowa, której skrupulatnie 
przestrzegali. 
Niedaleko rozerwał się pocisk, przeleciały po jezdni 
odłamki, kolejka przywarła do muru. Erwin spojrzał tam, skąd 
leciały pociski, i pomyślał o sprawie, dla której tu przyjechał. I 
o niej myślał też bardzo rzadko, bo było wiele ważniejszych. 
"Jeśli uda mi się przeżyć, nadejdzie i na tamto czas". Chwilami 
przychodziło do głowy, że czas ten marnuje, że mógłby próbować to 
zrobić już, bo przecież wszystkie papiery tkwiły w kieszeni, 
starannie opakowane, w celofanowych okładkach. Może mógłby, a może 
zjawiło się istotnie coś, co go tu zatrzymało, potrzebnie czy 
niepotrzebnie, kto to może wiedzieć. Czas zawsze rządzi się 
własnymi prawami i zmienia hierarchię wartości. 

Raport nr 51 
Środa, 20 września, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Dziś w nocy nie było sowieckich zrzutów. Może już koniec? Nie chce 
się prawie w to wierzyć. 
Czerniaków jeszcze się broni, z tym, że broni się właściwie jedna 
tylko ulica. Koniec miał nastąpić co prawda już kilka dni temu. 
Byłem ostrożny w przewidywaniach, jak się okazało - słusznie. Tak 
więc, mimo że jest to już tylko jedna ulica, walka może trwać 
jeszcze kilkanaście godzin. 
Rozpoczęła się na szeroką skalę ewakuacja naszych urzędów z 
Warszawy. 
Sytuacja jest w dalszym ciągu bardzo poważna. 
"Ef 42" 

- Pakuje się - powiedział Rudi Lorenz. 
Właściwie odczuwał ulgę, że Hilda wyjedzie. Ciążyła mu ta 
historia. Ciążyło mu spojrzenie Hildy, albo go w ogóle nie 
dostrzegające, albo przepełnione żalem, pretensją, że jest tylko 
tym, kim jest. "Żołnierzem", jak kiedyś z goryczą powiedziała. 
Przypomniał wtedy: "On też był żołnierzem", więc odpowiedziała mu 
powoli i dokładnie: "Przepraszam. Chciałam powiedzieć, że jesteś 
żołdakiem". No tak, w tym już była różnica. Zgodziła się wyjechać 
i to było najlepsze, co w tej sytuacji można było zrobić. 
- Najwyższy czas - powiedział Heinzelmann. 
Atmosfera w gmachu na Szucha nie była najlepsza. Czuło się ten 
nadchodzący nieuchronnie front bez przerwy i we wszystkim. 
Akompaniował im przy każdej rozmowie, przy posiłkach, nie 
opuszczał nawet w czasie snu. I zbliżał się. Był tuż. Za rzeką. 
Tylko za rzeką! Któregoś dnia znajdzie się już po tej stronie i 
trudno powiedzieć, kiedy to się stanie, dziś, jutro, pojutrze, za 
tydzień... Ale stanie się. To jedno wiedzieli dobrze, choć wiele o 
tym nie mówili. Nie wolno było mówić, nie należało mówić. Mogłoby 
to być poczytane za niewiarę, czy zwycięstwo w tej wojnie będzie 
na pewno po stronie III Rzeszy. A to jedno przecież musiało być 
pewne. Jakby sprawy się nie potoczyły, III Rzesza musi wygrać. 
Przegrywanie nie leży w planach jej wodza. 
- Najwyższy czas - powtórzył Heinzelmann i dodał: - Zadzwonię do 
niej. Zadzwonił, ale nikt telefonu nie odbierał. "Może po coś 
wyszła na chwilę" - powiedział Rudi, ale za godzinę także nikt nie 
podniósł słuchawki. Po dwóch godzinach Heinzelmann powiedział: 
"Może telefon się popsuł. Pojadę do niej". 
Na dźwięk dzwonka nikt nie reagował. Heinzelmann nacisnął klamkę. 
Drzwi były otwarte. Wszedł. Znajome mieszkanie, w którym tak 
często bywał. Zawołał: "Hildo!" OdPowiedziało mu milczenie. W 
pokoju był bałagan, pootwierane szafy, przygotowane walizki: 
sukienki, pantofle, kosmetyki, pudełka, buteleczki, nawet jakaś 
książka. Jej widok rozczulił Heinzelmanna, bo książka najmniej 
pasowała do Hildy. Powtórzył najpierw: "Hildo", potem głośno 
zapytał sam siebie: "Gdzież ona może być?" 
Była w drugim pokoju. Leżała na tapczanie, ubrana w lśniącą 
wieczorową suknię, bajecznie kolorową. Założyła tę suknię po raz 
pierwszy od bardzo długiego czasu. Heinzelmann pomyślał: 
"Nareszcie", choć w tym "nareszcie" była i ulga, i żal, że jednak 
postanowiła zapomnieć. Powiedział: "Hildo, jak pani pięknie 
wygląda". Nie drgnęła. I nagle ogarnął go strach: pakowanie, jasny 
dzień, wieczorowa, kolorowa suknia, milczenie, telefon, dzwonek, 
otwarte drzwi. 
Obejrzał się. 
Kartka. 
Leżała na stole. Nagryzmolona w wyraźnym pośpiechu, jakby od 
niechcenia. Ot tak, dla porządku. Jedno krótkie, stereotypowe 
zdanie. Znak, że nikomu nie ma nic do powiedzenia. 
"Nie winić nikogo." 

Raport nr 52 
Czwartek, 21 września, godz. 22.40 
Powstanie trwa. 
Wśród naszych ludzi obserwuje się narastające coraz bardziej 
rozprzężenie i załamanie nerwowe. 
Na Czerniakowie bandy, całkowicie otoczone i odcięte od 
jakiejkolwiek pomocy, bronią się jeszcze w paru zaledwie domach. 
Nasi żołnierze, walczący tam, od kilku już dni spodziewali się 
końca tej równie beznadziejnej co krwawej walki, są doprowadzeni 
do granic wytrzymałości fizycznej i nerwowej. Front Starego 
Miasta, a teraz front Czerniakowa są dla nich frontami śmierci. 
Lotnictwo sowieckie w ciągłej akcji. 
" Ef 42" 

- Panie poruczniku, to co? Wygląda tak, jakbyśmy przetrwali. 
- Nie mów "hop ". 
- Nie mówię, ale tak jakby. 
Wrona uśmiechnął się. Do piwnicy wpadła Halina, wręczyła jakiś 
meldunek Andrzejowi i już jej nie było. Andrzej przeczytał i 
zawołał głośno: 
- Koledzy. Żołnierze. Koniec konspiracji! Przedstawiamy się sobie. 
Od dziś żadnych pseudonimów, legalne, regularne wojsko... 
W izbie zrobił się gwar, wołali jeden przez drugiego, że to 
rzeczywiście chyba koniec walk i że świat uznał ich za wojsko. 
Michał zapytał: 
- Panie poruczniku, rwa mać, to będę w końcu wiedział jak pan 
porucznik się nazywa Wrona? nie zdążył odpowiedzieć, bo od drzwi 
padło: 
- Misiek, po zrzuty! "Parkoty" lecą. 
Michał porwał panterkę, sięgnął po hełm. Wrona zajrzał jeszcze do 
kuchni, ale nic nie znalazł do jedzenia. 
- A swoją drogą - myślał głośno - co się mogło stać z tym 
dzieciakiem Kawki? 
Przeszli przez piwnice, wydostali się na zewnątrz, a potem po 
zwałach gruzów wdrapali się na dach jednej z nielicznych niemal w 
całości zachowanych kamienic. 
- A wie pan porucznik, że jednemu kumplowi na dachu łeb urwało? 
- Wypluj to! 
- Jak ma urwać, to i tak urwie. Panie poruczniku, a pan to 
naprawdę chce się z tą Haliną żenić? 
- A ty byś wolał, żeby nie? 
- Jej to chyba ten Węgier wpadł w oko... 
- Chcesz w łeb?! 
- A dlaczego on właściwie jest Węgier? 
- A dlaczego ty jesteś Polak? 
Michał podniósł na Wronę oczy pełne bezgranicznego zdumienia. 
- Pan o takie rzeczy pyta? 
Z oddali niosło się terkotliwe warkotanie kukuruźnika. Umilkli. 
Zastanowili się, jakie dziś będą zrzuty. Były noce tłuste i noce 
chude: czasem z nieba leciała amunicja, innym razem spadała tylko 
żywność. 
Michał nie mógł długo usiedzieć w milczeniu i bez ruchu, wstał 
więc i przeleciał na skraj dachu. Wrona wysyczał: 
- Przestań się kręcić, gnojku, Niemcy nam siedzą prawie na karku. 
- Panie poruczniku, przecież jak im nerwy piłuje ten warkot, to 
myśli pan, że nas usłyszą? - I po chwili: - Że też to zrzucają bez 
spadochronów... 
- Bo to przecież ma dwa kroki do ziemi. 
- Aż się rozpieprza. 
- Zawsze coś da się zebrać do kupy. 
Samoloty nadleciały, niewielkie, śmieszne, bezkarne. Paczki 
oderwały się i poleciały w dół. Pacnęło. Samoloty zrobiły kółko, 
zawróciły i znowu oderwały się paczki. Dwie spadły już na 
stanowiska niemieckie. Michał wstał i badał dokładnie odległość. 
Powiedział: "Za blisko", a Wrona: "Nie wygłupiaj się". Zbiegli na 
dół, chłopcy zbierali już zrzuty - było trochę broni, trochę 
żywności. "Cholera - ktoś zaklął - tamte gruchnęły zdrowo, na 
pewno były z amunicją." 
Michał poprawił panterkę i głuchy na ostrzeżenia Wrony wdrapał 
się 
na zaporę z płyt chodnikowych. Było dość cicho. W ciągu ostatnich 
dwu dni artyleria niemiecka przycichła, jakby zmęczona i 
zniechęcona beznadziejnością tej walki, która tak znikome 
rezultaty przynosiła. Pracowała jakby już tylko z poczucia 
obowiązku. Michał rozejrzał się ze wzrastającą nadzieją, że go nie 
dojrzą. Była noc, rozświetlona wprawdzie pożarami, ale w tym 
rejonie raczej dogorywały. Znów obciągnął panterkę, poprawił hełm, 
wyraźnie za duży, i nagle pomyślał, że diabli nadali paczki z 
bronią. "Nie pójdę - postanowił - zwyczajnie nie pójdę. Chodziłem 
tyle razy. Niech dzisiaj ktoś inny." Gasnące pożary, przyciszona 
kanonada, noc, która przecież trochę chroni, więc dlaczego 
człowiek tak się boi... Nie sposób wyzbyć się tego strachu. 
Wchodzi czubkami palców, przenika całe ciało i zostaje w gardle. 
Żeby wylazło, ale nie: zostaje i dławi. Obrzydliwość! Przecież to 
nie pierwszy raz - nie ma rady, trzeba iść - może to zresztą już 
ostatni raz? Może wreszcie ta cała zabawa się skończy? Tak po 
prawdzie, to już trudno wytrzymać, mogłoby się to skończyć... 
Skoczył. Przywarował. Cisza. Nie zauważyli. Zaczął się czołgać; co 
jak co, ale czołganie to była jego specjalność. Jest zrzut, w 
rozsypce, jak zwykle, ale zbierać jest co. Nie można narzekać. 
Ogarnął ramionami, ile zdołał objąć, i wyprostował się. 
Rozegrały się jak na komendę, pluły z jazgotem, wściekłością, 
szaleństwem i nienawiścią. 
Wrona zakrył oczy. 
A potem, kiedy się uspokoiło, wlazł na chodnikową zaporę. Ktoś 
zapytał: "Pan porucznik po tę paczkę?" Odwrócił się i powiedział 
spokojnie: "W dupie mam paczkę". Nie przyczajał się, nie skakał, 
zszedł z tej sterty płyt powoli, jakby mu nic nie groziło, i 
podszedł do Michała. Wziął go na ręce i zawrócił ku swoim. Za nim 
rozległ się jakiś nieprzyjemny jazgot, przez chwilę miał wrażenie, 
że go ktoś czymś uderzył, ale nie zastanawiał się nad tym, bo 
Michał był coraz cięższy i nierówności terenu coraz większe. Po 
cholerę ustawiali tę górę płyt, na którą nie sposób się wdrapać z 
tym chłopcem w ramionach... Ktoś go wreszcie wyciągnął, ktoś 
zapytał, czy Michał żyje, ale Wrona wzruszył tylko ramionami. Żeby 
taki dzieciak był tak ciężki! Głowa leciała mu w dół, a z szeroko 
rozwartych oczu patrzyło zdziwienie, że to już koniec... 
Wrona szedł po wypalonych, niemal cmentarnych ulicach, z coraz 
większym trudem dźwigając to wychudłe dziecko, szedł wolno, 
zostawiając za sobą niczym nitkę Ariadny ciemny ślad. Po twarzy 
płynęło mu coś mokrego, spływało do ust, słone i paskudne. Głowa 
Michała wciąż leciała w dół. Wrona powiedział: "Trzymajże się 
jakoś, do diabła!", ale Michał nie usłyszał, bo nigdy nie chciał 
słuchać. 

Raport nr 53 
Piątek, 22 września, godz. 23.00 
Powstanie trwa. 
Czerniaków broni się w dalszym ciągu. Zdaje się tam już jeden 
budynek. Nie wiem, czy to jest możliwe, ale tu wszystko wydaje się 
możliwe. 
Artyleria sowiecka ostrzeliwuje nasze pozycje. Samoloty sowieckie 
w dalszym ciągu uniemożliwiają nam bombardowanie. 
Na innych odcinkach w zasadzie bez zmian. 
"Ef 42" 

Pochowali Michała w pobliżu Atlety. 
Wrona leżał, nieprzytomny. Kiedy przyszedł w nocy, prawie wszyscy 
już spali. Nie spał tylko, jak zwykle, Andrzej, nie spał również 
siwy doktor w binoklach, który ciągle jeszcze nie mógł pogodzić 
się z prowadzeniem szpitala w tak prymitywnych warunkach, bez 
najprostszych nawet leków czy narzędzi. Wrona wyrósł nagle przed 
nim i powiedział: "Niech pan się nim zajmie". Tamten odpowiedział: 
"Panem trzeba się zająć, jemu i tak nic nie pomoże". Wrona 
spojrzał na niego z nienawiścią i krzyknął: "Andrzej, do diabła, 
zajmij się Miśkiem, ten człowiek na niczym się nie zna". No więc 
Andrzej zabrał mu chłopca z rąk, a Wrona osunął się na ziemię. Był 
kompletnie wykrwawiony. 
Pochowali więc Michała bez Wrony, a za to z księdzem. Tym samym, 
który dawał Jankowi ślub i którego Andrzej spotkał poprzedniego 
dnia na barykadzie. 
- To jak to? - zapytał wówczas. - Jak właściwie to wszystko 
pogodzić? Od kiedy to zabijanie ma być błogosławione? 
Ksiądz odłożył na chwilę karabin, jego chuda twarz zdawała się 
wyciągać jeszcze bardziej. 
- Przychodziły do mnie dzieci - mówił wolno i z wahaniem. - 
Rozmawialiśmy, śpiewaliśmy, czas schodził i śpiew zagłuszał 
strzały. Wszystkie zginęły. A ja... 
- A ksiądz akurat wtedy wyszedł. 
- Pan to zna? 
Andrzej nie odpowiedział. Tylko kiedy wykopali już dół, poszedł 
znowu na barykadę. Powiedział, że jeszcze jedno takie powstańcze 
dziecko zginęło. "Ja tu księdza zastąpię, niech ksiądz tam 
pójdzie, może modlitwa księdza co pomoże, jeśli w ogóle cokolwiek 
na tym świecie w czymkolwiek może pomóc." 
Pochowali Michała. Ksiądz odmówił modlitwę. Powtarzali ją za nim. 
Klęczeli przy tym grobie jeszcze długo, dłużej niż zwykle, dłużej 
niż przy innych. A kiedy kładli na nim hełm - rozległ się krzyk 
Wrony. Donośny, bardzo wyraźny: 
- Misiek! Mi-siek! 

Raport nr 54 
Sobota, 23 września, godz. 21.10 
Powstanie trwa. 
W południowym kotle nad Wisłą, czyli na Czerniakowie, złamany 
wreszcie został ostatni opór powstańców, którzy walczyli do 
ostatniego naboju. Dosłownie. 
Użyci w tym miejscu nasi żołnierze dokonali wyjątkowego wyczynu w 
8-dniowej walce w najcięższych warunkach (nieprzerwany ogień 
flankujący artylerii, granatników, naloty bombowe). Sam bój o 
ostatni dom trwał 24 godziny... 
Wszyscy ranni, zgodnie z zaleceniem, zostali zlikwidowani. 
Otrzymałem meldunek, że od początku powstania do 20 bm. 
straciliśmy w Warszawie 272 czołgi i samochody pancerne. 
"Ef 42" 

Obudził ich głos dobrze znany. Zmieszany huk artylerii, krów, 
granatników, Grubych Bert, samolotów. Agat pomyślał: "Tak niewiele 
nam dali wytchnienia". Wrócili tu przecież dopiero przedwczoraj. Z 
gruzów Czerniakowa kanałami znów na Mokotów. Znów jakby w inny 
świat. Świat całych domów i żywych ludzi, świat, w którym można 
się było umyć i usnąć. 
Ale nie na długo. Agat słyszał obok siebie biegające kroki, 
słyszał nawoływania, ale nie chciało mu się otworzyć oczu. Nie 
chciało mu się wstać, wyciągać ręki po karabin, już nie chciało mu 
się iść, nie chciało mu się strzelać. Najpierw Wola, potem 
Starówka, Powiśle, Czerniaków... Teraz przyszła kolej na Mokotów. 
Dzielnica zginie. Dobrze, ale on nie chciał ginąć. To jedno było w 
nim pewne, prawdziwe i przesłaniające wszystko inne. Nie chciał 
ginąć: za żadną sprawę, za żadną cenę. 
Słyszał, że ktoś go wołał. Może sobie wołać do woli! Nie będą 
przecież na niego czekać. Są na to zbyt pilni, zbyt zgadujący 
Kawkowe myśli. Wystarczy, że zjawi się w niej cień jakiegoś 
żądania, a oni już, natychmiast, na wyścigi... Banda głupców. 
Pusto. 
Wstał i roześmiał się do siebie. Śmiał się cicho i 
niepowstrzymanie. Wszedł do pokoju, otworzył szafę: cztery 
garnitury, wybierać, przebierać. Cywil od stóp do głów. Niech 
diabli porwą wszystkie karabiny! Domem zatrzęsło, ze ścian posypał 
się tynk. Agat przestał się śmiać, zaczął się spieszyć. 
Wybrał najgorszy, najbardziej znoszony. Zrzucił z siebie 
niemieckie szmaty, ohydne, śmierdzące i włożył ubranie. Trochę za 
duże. Nie szkodzi, nikt się temu dziwić nie będzie, najwyżej będą 
się dziwić, że całe i czyste. Też nie szkodzi. Znowu zatrzęsło. 
Skądś dobiegł krzyk: "Pali się!" Wszystko to znał. Doskonale. Na 
pamięć. Ale dość, dość tego dobrego. Będzie cywilem. Zwyczajnym, 
jak tysiące innych. Spadł żyrandol, stół przejechał pod ścianę. 
Gdzieś z ulicy: "Jezu, moje dziecko". Zbiegł na parter, wyskoczył 
przez okno do ogródka. Zza parkanu na klomb z różami wleciało 
miękko kilka odłamków. Przesunął się wzdłuż muru. Po przeciwnej 
stronie ulicy zasyczały płomienie. Przebiegł przez wyrwę w płocie, 
przez chodnik, wpadł do bramy. Jeszcze za blisko. Tu jeszcze mogą 
go znać, pamiętać. Trzeba dalej. Oddychał szybko, nierówno. Czegoś 
mu brakowało. Miał puste ręce. Karabin został w szafie, razem z 
niemieckimi szmatami. Jeszcze dwie, trzy bramy dalej. Walą. Głupio 
bez tego karabinu. Trzeba zejść, nie poznają, ubranie przecież 
zmienia. Każdy się boi, nikt na nikogo nie patrzy. Patrzy w 
ściany, czy nie pękają, w sufit, czy nie leci na głowę. Zbiegł. 
Ciasno. Duszno. Pełno. Płaczliwie. Modlitewnie. Oparł się o 
ścianę. Warkot zbliża się, nadchodzi. Jest chyba tuż. Nie, jeszcze 
nie, wybuch jest blisko, ale jeszcze nie tu. Bliżej, teraz. 
Przeleciały. Przeleciały. Nie, znowu nadlatują. Pewnie nowe. A 
może zrobiły kółko. Pić. Suche wargi. Strasznie dużo czasu. Co tu 
robić? Ludzie się modlą, dzieci grają w sznurki. Dzieci nie 
rozumieją. Nie mógłbym grać w sznurki. Co tu robić? Rany Boskie, 
to chyba obok. Więc teraz... Nie, przeleciały. Co z tego. Za 
chwilę wrócą znowu. "Wszystkich Cywilnych też?" "A czy to dla nich 
różnica? Może czasem, jak się na jakichś wyjątkowych trafi. Ale 
normalnie..." "Dla nich to, wie pani, bezpieczny Polak to nieżywy 
Polak." Wybuch: tynk, ciemno, kurz, krzyki, płacz. Agat osunął się 
po ścianie. Skulił się, położył głowę na kolanach. Spać. Nie 
zaśnie. Nigdy chyba już nie zaśnie. W ogóle już nigdy nic. 
Pułapka. W mundurze czy bez munduru. Wybuch. Kurz. Ktoś się 
przewraca. Ktoś krzyczy. Nie, nie, nie można tak siedzieć i 
czekać. Coś trzeba robić. Lecą. Nisko. Chyba tuż nad dachami. 
Krzyki, płacz i "Serdeczna matko, opiekunko ludzi..." Wybuch. 
Jeden, drugi, trzeci. "Niech cię płacz sierot..." Rumor cegieł. 
"Zasypuje nas! Zasypuje nas!" "Do litości wzbudzi..." 
Zerwał się, wybiegł na schody. Były pełne gruzu. Samoloty wracały 
ciężkie, jęczące. Ktoś za nim wybiegł i czyjeś ręce pociągnęły go 
z powrotem. Znów duszno, ciemno. Nie myśleć, nie myśleć, czekać. 
Nie można tak czekać! Coś trzeba robić! Co ja najlepszego 
zrobiłem? Tam chociaż nie ma czasu, a tu pułapka. Nie ma wyjścia z 
pułapki. A jeśli kanały? Cywilów nie puszczą. Co ja najlepszego 
zrobiłem? No więc najwyżej. Najwyżej wejdą Niemcy. Niemcy? Nigdy. 
Niemcy i bez broni? 
Wybuchy oddaliły się, przycichły. Przygotowanie artyleryjskie 
załatwione, teraz ruszy piechota. Będą odpierać. Bez niego. Trochę 
głupio. Trudno, stało się. 
Nie miał siły wstać. Nogi mu osłabły, mięśnie miał wiotkie, jak po 
długim, wyczerpującym pływaniu. A może trzeba było przez Wisłę? 
Strzelali. Walili do tej rzeki, że chyba wszystkie ryby wytłukli. 
Pomyślał: "A co będę jadł?" 
Za godzinę, dwie przyjdzie znowu takie ogniowe natarcie i znowu ta 
piwnica. I czekanie: zasypie czy nie zasypie. Może lepiej od kuli? 
To zależy, gdzie trafi. Co to zresztą można wiedzieć. Co ja mam 
robić? Co ja zrobiłem? Dlaczego się tak przestraszyłem? Tchórz. No 
więc dobrze, tchórz. Każdy się boi. Mam prawo do własnego strachu 
i mam prawo do życia. Może się przydam. Bardziej niż na 
barykadzie. Wszystko jedno. Nie tak się liczy. Liczenie tu jest 
specjalne, tak jak ta warszawska wojna jest zupełnie specjalna. 
Co robić? 

Raport nr 55 
Niedziela, 24 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Zacięta walka na Mokotowie. Natarcie na Nord-Süd Allee i Odyńca 
krwawo odparte przez nieprzyjaciela. Sukcesy zanotowano na odcinku 
południowym i południowo-wschodnim. Opanowaliśmy "Królikarnię", 
nad wieczorem oddziały nasze podeszły na róg Puławskiej i 
Woronicza pod gmach szkoły, który jest - jak się wydaje - 
centralnym punktem obrony nieprzyjaciela. Dochodzi do walki wręcz. 
Oddziały nieprzyjaciela przechodzą do przeciwnatarcia i wypierają 
nasze wojska aż do ulicy Ksawerów. 
Duże straty po obu stronach. 
"Ef 42" 

- Słuchajcie, chłopcy. Kończy się jedzenie. 
Stała przed nimi ciągle jeszcze gruba. Twierdziła, że już tak 
widać "z przyzwyczajenia". Patrzyła tak, jakby się czuła osobiście 
winna. Wzięła na siebie odpowiedzialność za ich wyżywienie, a 
teraz okazywało się, że obowiązku nie wypełni. 
- No, ale chyba... - powiedział niepewnie Janek - chyba to się już 
niedługo skończy. Front... 
- Jakoś tak spokojniej na froncie - bąknął Guzik. 
- Jak to na froncie. Raz tak, raz siak. 
- A jedzenie się kończy. Jak by na to nie patrzeć, więcej niż na 
dwa dni nie będzie. 
- Dwa dni to świat, pani Józiowa kochana. Jak na dwa dni jest, to 
co się pani martwi? 
Guzik roześmiał się. Pogłaskał Józiową po ramieniu i wrócił do 
szykowania granatów. Wzruszyła z gniewem ramionami i poszła szukać 
Andrzeja. 
- Kroi - poinformował Erwin. Kroi tym swoim rzeźnickim nożem, a 
wasz doktor mdleje. A co się stało? 
- Jedzenie się kończy. 
- Na ile jeszcze starczy? 
- Dwa dni, ani godziny dłużej. I to dlatego - ściszyła głos - że 
prawie nie daję cywilom. 
- No, nie... 
- Niech pan nic nie mówi. Wiem, co robię. Wy jeść musicie, oni 
mogą spać. Ale za dwa dni koniec. Co wtedy będzie? 
Co będzie? Czy zdarzy się coś przez te dwa dni?. Czekali tyle 
czasu. Znowu czekają. 
- Zobaczymy, pani Józiowa. Będziemy się martwić za dwa dni. Niech 
pani pomyśli, to powstanie miało w ogóle trwać dwa, trzy, no 
najwyżej cztery dni. Niech pani da trochę tym naszym cywilom, 
będziemy się martwić za półtora dnia... 
Powiedziała jeszcze: "Nie lubię", i potoczyła się do swego 
zapobiegliwego krzątania. Erwin obejrzał się na Andrzeja, który z 
ogromnym skupieniem pochylał się nad jakimś rannym. Wyjmował mu 
odłamek z uda. Wczoraj - rzecz niesłychana - dwie godziny się 
przespał. W kącie Wanda tuliła się do Janka, coś mu tłumaczyła, o 
coś go prosiła. Janek kręcił przecząco głową, ale ona nie 
ustępowała. Pomyślał, że kobiety w tym kraju są uparte i w tym 
samym momencie spojrzał w stronę drzwi w nadziei, że Halina tu 
zajrzy. "Ciekawe - pomyślał - czy kiedykolwiek powie mi to: 
dziękuję" ale zaraz przypomniało mu się, że właściwie wyrównała 
już tę sprawę i nie ma mu nic do powiedzenia. Wpadł w złość. 
Podszedł do Wandy i powiedział: 
- Mąż mężem, ale żołnierz żołnierzem. Niech pani mu da święty 
spokój! Jak mówi nie, to znaczy, że nie. 
- Co się pan wtrąca do nie swoich spraw? 
Usiadł. 
- Niech się pani nie denerwuje. Gdzie będziecie mieszkać po 
wojnie? 
- Gdzie co? 
- Mieszkać po wojnie? 
Ożywiła się, poprawiła sukienkę, odrzuciła do tyłu włosy: 
Rozpoczęła długą opowieść. O swoim rodzinnym mieście - bo ja 
pochodzę z Łodzi, pewnie pan nie słyszał i nigdy pan tam nie był - 
o swojej matce, o tym, że nie widziała jej już trzy lata i że 
matka tak się ucieszy i będzie chować jej dzieci, których ona, 
Wanda, chce mieć troje... 
Przypomniał mu się Pralinka czytający list. "Nie wiedziałam, czy 
mam ci to powiedzieć. Czy będzie ci ciężej, czy lżej..." Ciężej, 
zawsze ciężej. To tak, jakby wyrwano coś człowiekowi ze środka. 
Niby żyje, a coś z wewnątrz ma wydarte. I to zranione miejsce 
nigdy się nie goi, i każde dotknięcie, choćby najbardziej 
delikatne, powoduje ból. Ciężej. 
Andrzej odłożył nóż i płukał teraz ręce. Wanda mówiła dalej, nie 
troszcząc się o to, czy Erwin jej słucha. Janek oparł głowę o 
ścianę i zasnął. Guzik ciągle szykował granaty. 
Erwin rozejrzał się: Dużo tych pustych miejsc pod ścianami. 
Wstał, powiedział: "Tak, ma pani rację", przeszedł między 
pryczami 
i pochylił się nad Wroną. Był przytomny, ale się nie odzywał. 
Leżał i całymi godzinami patrzył w sufit. Teraz też przesunął 
obojętnymi oczami po Erwinie i utkwił je znowu w cegłach 
sklepienia. 
- Nie trzeba ci czego? 
Wrona lekko potrząsnął głową. To wszystko. Nie chciał nic. Chciał, 
żeby zostawiono go w spokoju. I to też było wszystko. Erwin wrócił 
więc do Andrzeja: 
- Wygrzebie się z tego? 
- To zależy, co rozumiesz pod słowem "wygrzebie się". Wyżyje. 
- Jedzenie się kończy. 
Wytarł ręce. Nic nie powiedział. Właściwie, co tu było do 
powiedzenia. Halina nie przychodziła. Usiedli. Andrzej wyjął peta, 
zapalił. Erwin zaciągnął się dymem głęboko. Być może - nigdy nie 
zdoła zrobić tego, po co tu przyjechał... Być może - po prostu 
zginą tu z głodu albo będą się musieli poddać... To przykre poddać 
się po prostu z głodu. Włożył rękę do kieszeni, pod palcami wyczuł 
gładką okładkę. 
Powiedział nagle: 
- Jest w Budapeszcie wzgórze. Lubiłem wieczorem wjeżdżać na nie i 
patrzeć z góry na miasto. Wyobrażałem sobie czasem, że podchodzi 
do niego nieprzyjaciel, a ja jestem dowódcą. 
- I wydawałeś rozkazy. 
- Bratu. 
- Masz brata? 
Erwin wstał, odszedł o krok. Potem odwrócił się. Powiedział: 
- Miałem. 
W drzwiach stanęła Halina. Pomyślał: "Musiała się spóźnić, 
idiotka". Powiedziała w przestrzeń: "Cześć! Co u was?" 
Zrobił ręką nieokreślony, okrągły ruch, minął ją i wyszedł. 

Raport nr 56 
Poniedziałek, 25 września, godz. 21.50 
Powstanie trwa. 
Natarcie na Mokotów daje rezultaty, jakkolwiek - jak wszystko 
tutaj - niesłychanie krwawo okupione. Udało się przeciąć obronę 
nieprzyjaciela na dwie części. Pękły linie obronne w Nord-Süd 
Allee. Według zgodnej opinii walki nie będą już trwały tu długo. 
Spodziewany jest odwrót powstańców kanałami. Jeśli się na to 
zdecydują - znajdą w nich godne przyjęcie. 
"Ef 42" 

- Znowu kanały? 
- A jakiż jest inny ratunek? 
- A nie za wcześnie? 
- Taki jest rozkaz. 
Spojrzeli na siebie, jakby sprawdzając, czy wszyscy do przejścia 
się nadają. 
- Myślę - powiedziała Kawka - że damy radę wszyscy. 
Wszyscy, oprócz Bladego, byli ranni, ale były to jeszcze rany, z 
którymi mogli się poruszać. Od dwóch dni nie było między nimi 
Agata, który zniknął gdzieś w sposób zupełnie nagły i tajemniczy. 
Niepokój był już przy wchodzeniu. Tłum cywilów nie wytrzymał 
nerwowo i wdarł się wcześniej, niż zdołali wejść do kanałów 
powstańcy. Brakowało przewodników, natomiast ze studzienki kanału 
wyłaniali się ludzie, z wiadomościami, że droga do Śródmieścia 
jest przez Niemców odcięta, że kanały są zabarykadowane. Kawka 
spojrzała pytająco, Roman powiedział: 
- Ja proponuję próbować. Innej drogi wyjścia nie ma. - I po chwili: 
- Nauczyła ich Starówka. Nie mogli nam pewnie tego darować. 
Weszli. Roman, Kawka, za nią Blady, Wydra, Piękny Maciuś i Antek, 
na końcu Filip. Przed nimi i za nimi szli żołnierze, którzy 
wiedzieli tylko, że mają iść kolektorem M a nie C i że to 
wprawdzie dłuższa droga, ale bezpieczniejsza. 
Po kilkudziesięciu metrach zaczęli potykać się o walizki, toboły, 
porzucone przez cywilów paczki. Było coraz ciaśniej, coraz 
trudniej było się przedostawać. Zwarty z początku wąż ludzi zaczął 
pękać, jedni przedostawali się przez przeszkody i szli dalej, inni 
utykali na nich, zatrzymując dalszy pochód. Gdzieś z daleka 
rozlegały się krzyki, odbijające się w wąskich korytarzach kanału 
zwielokrotnionym echem. 
Duszno. Oczy bolały. W pewnej chwili gdzieś, od początku 
popękanego węża, rozległy się krzyki: "Gaz! Gaz!" Zatrzymali się, 
Roman zapalił latarkę. Wyłoniła unoszącą się w smrodliwej mazi 
głowę o wytrzeszczonych oczach i bielusieńkich włosach. Zgasił. Po 
chwili zapytał cicho: "Kawka, jesteś?" Odpowiedziała równie cicho: 
"Tak". I znowu: "Gaz! Ratunku! Gaz!" Z końca ponaglano. Kawka 
przeżegnała się. Ruszyli dalej. Roman znów zaświecił latarkę i 
znów ją zgasił, jeszcze szybciej niż poprzednio. Toboły, walizki, 
trupy. 
Powietrze stawało się coraz gorsze, oczy piekły boleśnie. Kawka 
kaszlała. Starała się opanować, ale kaszel wstrząsał nią coraz 
silniej. Potykała się co chwila o coś, przestała już odróżniać - 
tobół czy człowiek, nie chciała latarki. Bez latarki było źle, z 
latarką jeszcze gorzej. Rozgałęzienie. Dokąd? Nie ma przewodnika. 
Kolektor M. Mieli iść kolektorem M. Strzał. Samobójstwo? Śmiech. 
Wysoki, świdrujący. 
Brnęli. Godzinę, dwie, trzy. Walizki, tobołki, trupy. Zaduch, 
stęchlizna, krew, strzały, krzyki. Cztery godziny, pięć godzin. 
"Słuchajcie, czy my dobrze idziemy?" "A Filip? Gdzie jest Filip?" 
Roman odwrócił się, krzyknął: "Filip! Filip!" Krzyk poleciał, 
odbił się, wrócił. Wydra powiedział: "Poczekajcie. Zawrócę, 
poszukam go, ale poczekajcie na mnie". Przytulili się do ściany. 
Minęła ich jakaś grupa. "Czy my dobrze idziemy?" "My też nie 
wiemy. Szliśmy tamtędy, na prawo, ale tam zapora z szyn, przejść 
nie można." Krzyk, wołanie. Może to Wydra? Blady ruszył za głosem. 
Wrócili wlokąc wyrywającego się Filipa. "Zostawcie mnie. Wrócę, 
nie pójdę dalej. Mam dość. Nie będę zdychać w gównach!" Blady 
zamierzył się i wyrżnął go w twarz. Filip umilkł, chwilę postał, 
zebrał się w sobie. Oddał. Kawka powiedziała: "W porządku, możemy 
iść". Wypchnęli Filipa przed siebie, żeby szedł za Romanem. 
Z przeciwka zbliżał się ku nim jakiś mężczyzna. Na ich widok 
zatrzymał się i zaśmiał histerycznie. Korytarz zwęził się, godziny 
mijały. Grupka przed nimi przyspieszyła, na jakimś zakręcie 
zniknęła im z oczu. Po pewnym czasie pojawiła się znowu - szła z 
powrotem. Okazało się, że doszli do wyjścia całkowicie 
zagrodzonego. Powrót. Po pół godzinie zderzyli się z ogromną falą 
ludzką, która parła w ich stronę. Nikt nie chciał słuchać, że 
wyjście jest zabarykadowane. Dotarli wreszcie do barykady i w 
spiętrzonej fali ludzkiej wybuchła rozpacz. Panika. Ktoś, 
popychany, osunął się w głąb płynącej mazi. Kawka uczepiła się 
kraty przy barykadzie, chciała wołać Romana,. Bladego, 
kogokolwiek, ale nie mogła żadnego z nich wzrokiem odnaleźć. 
Czuła, że płacze, że szlocha głośno i że tego w ogóle nie słychać. 
Fala ludzka piętrzyła się, wrzała, tratowała i zawracała. 
Odpłynęła wreszcie powoli, zostawiając za sobą tych, którzy już 
dłużej nie mogli. 
Kawka została, uczepiona kraty. Fala odeszła, ale Kawka nie miała 
siły się ruszyć. Płakała ciągle, rozpaczliwie i zawodząco. "Nie 
wyjdę stąd. Nie dam rady stąd wyjść." Bała się puścić kraty, bała 
się ruszyć stąd, choć wiedziała, że nie może tu zostać. Nie miała 
siły. I kiedy zobaczyła nagle idącego ku niej człowieka - wydał 
jej się najwspanialszą istotą na ziemi, chociaż był to tylko 
Blady. Blady wyglądał tak, jakby także płakał. Zobaczył ją i 
rzucił się w jej stronę ze zdławionym krzykiem, zdjął ją z kraty i 
zarzucił sobie na plecy. Wydra, Piękny Maciuś i Antek czekali za 
zakrętem. Kawka bełkotała: "Wiedziałam, że nie dacie mi zginąć". 
Więc znowu szli, nie wiedzieć ile godzin, posuwając się coraz 
wolniej, otępiali na wszystko, co się wokół nich działo, ostatkiem 
sił, ostatkiem woli - do wyjścia. 
No i doszli wreszcie: smuga jasnego światła, powietrze. Kawka 
powiedziała: "Boże. A już przestałam wierzyć". Blady podskoczył, 
uchwycił się kantu włazu, podciągnął. Odetchnęła powietrzem, 
wślizgującym się cienką smugą. Wydra powiedział: "Ktoś przecież 
powinien tu być i pilnować." Blady nachylił się i wyciągnął ręce. 
Kolejno wyszli na ulicę. 
Rozejrzeli się. Cisza. Spokój. Kawka podniosła głowę: niebo, 
prawdziwe, warszawskie niebo. 
A potem usłyszała nagle za sobą szybki, zduszony oddech Bladego. 
Obejrzała się. 
Stali o kilka kroków od nich. Trzymali wymierzone w nich karabiny 
i śmieli się. "Panowie powstańcy zabłądzili. Witamy u siebie." 
Chciała jeszcze raz spojrzeć w niebo, ale już nie zdążyła. Ani 
ona, ani tamci... 

Raport nr 57 
Wtorek, dnia 26 września, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Jak przewidywano, w dniu dzisiejszym nieprzyjaciel usiłował 
wydostać się kanałami z mokotowskiego kotła. Zgodnie z meldunkami, 
jakie otrzymałem, wydaje się, że stosunkowo niewielkiej ilości 
udało się przedrzeć do Śródmieścia. Pewna część zmyliła drogę i 
wyszła na obsadzony właz przy ul. Dworkowej. Powstańcy ci byli na 
miejscu likwidowani. 
W kotle mokotowskim jeszcze jakieś grupy pozostały, ale 
kapitulacja ich jest już kwestią godzin. 
"Ef 42". 

- Jak długo tam byliście? - zapytał Filip. 
- Nie wiem. 
Nie mieli siły odejść daleko od włazu, którym wreszcie wydostali 
się do Śródmieścia. Czekali zresztą na Kawkę. "Ci jej bandyci - 
tłumaczył Roman - ją uratują. Przyprowadzą." Powieki opadały mu na 
oczy, miał suche wargi, w ciągłych skurczach żołądek. Filip leżał 
obok niego jak kłoda. "Poczekamy na nich." "Poczekamy." Czekali, 
przysypiali, budzili się. Potrącano ich, przypominano, żeby 
odeszli. Odburkiwali coś, znów przysypiali. Czekali. Doczekali się 
Agata. Potknął się o nich. Zamamrotał: "Roman, Filip. A reszta?", 
i zwalił się obok. Był bez karabinu, w cywilnym ubraniu. "Ty 
świnio - powiedział sennie Roman - toś ty tak zwyczajnie 
zdezerterował." Znowu spał. Agat tłumaczył coś, czego nikt nie 
słuchał. Ciągle czekali... Aż wreszcie kazano im odejść. 
Powlekli się więc i po powolnej wędrówce, w czasie której 
wspierali się wzajemnie, dobrnęli do "Złotej Papugi". Na progu 
zwalili się znowu. Roman zdołał zapytać: "Czy Kawka przyszła?", 
ale już odpowiedź do niego nie dotarła Józiowa patrzyła na nich i 
raz po raz ocierała twarz fartuchem. A kiedy przespali się i 
wreszcie można było o coś ich zapytać, zapytała: "A Kawka? Gdzie 
jest Kawka?" Więc tłumaczyli, że została pod dobrą opieką i że 
lada chwila powinna przyjść, ale godziny mijały i nie 
przychodziła. 

Raport nr 58 
Środa, 27 września, godz. 21.20 
Powstanie trwa. 
Mokotów dzisiaj o godz. 11.00 skapitulował. W ten sposób pozostały 
nam już tylko dwa ogniska walki: Śródmieście i Żoliborz. "S-2" 
twierdzi, że ani z jednym, ani z drugim sprawa nie będzie łatwa. 
Moja rozmowa z "S-2" trwała długo. Określa sytuację ciągle jako 
poważną. Walki nie można jej przedłużać. I tak trwa i kosztuje 
zbyt wiele. 
"Ef 42" 

- Boję się - powiedziała Halina - że mogli wyjść na Dworkową. 
- A wyszedł ktoś tamtędy? 
- Tak. Ponad stu ludzi. 
Jeremi pakował swoje taśmy. Prosiła go, żeby ich nie ruszał, żeby 
leżały jak dotąd, żeby nie szukał dziury w całym, ale on miał 
swoje racje. Wynalazł lepsze miejsce, bardziej bezpieczne i pewne. 
No i pakował teraz, układał, upychał, a Halina ciągle nie mogła 
znaleźć w sobie krzty zrozumienia. Myślała o sobie: "Muszę być 
strasznie prymitywna", a głośno powiedziała: "No widzisz? 
Skończyły ci się taśmy, a mnie nie ma na żadnej. A czy powstanie 
beze mnie może być ważne?" Podniósł głowę i rozjaśnił się w 
uśmiechu od ucha do ucha. 

Maja wystukiwała: 

"Brak działalności lotnictwa niemieckiego. Słaba akcja artylerii 
sowieckiej i Niemieckiej. Miasto było nękane przede wszystkim 
ogniem granatników... W nocy na 28 znikome zrzuty Sowieckie. Głód. 
Dotkliwy brak odzieży". 

Jeremi załadował. Halina zapytała: 
- Mogę iść z tobą? 
Prawie zaniemówił z wrażenia. Na wszelki wypadek nie wybrał się z 
żadnym komentarzem. Dopiero na ulicy zapytał: 
- Jaki wiersz ci powiedzieć? 
- O oddechu niewidzialnej róży. 
- Uśmiechu! 
- Oddechu! 
- Niech ci będzie. 
Był głodny i tak słaby, że skrzynka z taśmami wydawała mu się 
przeraźliwym ciężarem. Przeszli obok nie kończącej się kolejki po 
wodę, w środku której stał Erwin. Halina chciała powiedzieć swoje 
"Cześć", uprzytomniła sobie jednak, że tym razem byłoby to 
skierowane bezpośrednio do niego, a więc wbrew ustalonym regułom. 
Skłonili się więc tylko sobie, nisko i z galanterią, i Halina 
pomyślała: "Dlaczego właściwie tak się wygłupiamy?" 
A Jeremi dźwignął ostatkiem sił swoją skrzynkę z taśmami, z całym 
dorobkiem z powstania, dorobkiem swego życia i myślał, że było tak 
wiele rzeczy, które chciałby Halinie powiedzieć. Patrzył na jej 
jasne włosy, które dzisiaj nawet przejechała grzebieniem, i które 
były prześliczne, chociaż brudne i polepione. I myślał, że 
przecież musi się to wszystko wreszcie skończyć. Jakoś się 
skończy. Wtedy odczeka troszkę i powie. I pewnie tak jak dziś 
zacznie od oddechu niewidzialnej róży. Oczywiście miała rację. Tak 
było, jak mówiła. Sprzeczał się z nią, bo lubił się z nią 
sprzeczać, bo w kanałach szybciej schodził czas, bo wreszcie było 
wszystko jedno, o czym z Haliną rozmawiał, byle rozmawiał. 
Natknęli się na studnię. Była popsuta, ale czasem i z popsutej 
można było coś jeszcze wydusić. Jeremi ułożył skrzynkę z taśmami 
na niewielkim murku, po czym zajęli się studnią. Najpierw Halina 
twierdziła, że nic z tego nie wyjdzie, a on, że dadzą radę, po 
czym zamienili się rolami. Ciągle jednak nie rezygnowali. 
Strzały posypały się zupełnie znienacka. Przypadli do ziemi, 
podczołgali do najbliższej bramy. I dopiero, kiedy tam stanęli, 
Jeremi krzyknął: "Moje taśmy". Leżały na murku po drugiej stronie 
ulicy. Halina chwyciła go za rękę i przytrzymała. "Trzeba 
przeczekać". Strzały umilkły, ale kiedy tylko któreś z nich 
wysuwało głowę, kanonada rozpoczynała się na nowo. Czekali więc. 
Doczekali się grupy żołnierzy, którzy wbiegli do ruin domu, gdzie 
na murku leżały taśmy. Wtedy, kiedy je kładł, było zupełnie 
spokojnie. Strzały, w pogoni za wbiegającymi chłopcami, potrąciły 
skrzynkę. "Jeżeli mi to podziurawią, wszystko się prześwietli i 
całą robotę diabli wezmą." Ciągle trzymała go za rękę, poczuła, że 
drży. To drżenie udzieliło się i jej. Strzelanina teraz nie 
ustawała. Za pierwszą grupą chłopców wbiegła w ruiny następna. 
Niedaleko murku rozerwał się pocisk. Jego odłamek spadł na kant 
skrzynki i wbił się do środka. Następny pocisk rozerwał się 
jeszcze bliżej. 
Jeremi wyrwał rękę, chwilę stał na progu bramy. Jeszcze się wahał. 
Wybiegł. Następny pocisk jakby na niego tylko czekał. 
Halina powiedziała: "No i po Jeremim". Zęby jej dzwoniły, słowa z 
trudem wydobyły się z ust. Dodała jeszcze: "Załatwili Jeremiego i 
zaraz załatwią te cholerne taśmy". Zęby dzwoniły jej tak, że miała 
przez chwilę ochotę przytrzymać szczęki, może by pomogło. Znów 
jakiś odłamek potrącił skrzynkę. Pomyślała: "Po co się wpraszałam, 
żeby z nim iść?" Odwróciła się, żeby nie patrzeć. Nie widzieć. 
Taśmy. Zwyczajne, głupie taśmy, przez które zginął Jeremi. 
Patrzyła na tę skrzynkę z nienawiścią. Stała oparta o pogięte 
odrzwia bramy i kiwała się miarowo. Zęby przestały dzwonić, 
zrobiło się jej dla odmiany gorąco. Zawołała głośno: "Po co ja tu 
przyszłam? Po co się wpraszałam?" I zaraz potem pobiegła. 
Odrzuciła ciało Jeremiego. Porwała skrzynkę, zatoczyła się pod jej 
ciężarem. Kule posypały się obok jej nóg. Wróciła. Żywa. Cała. 
Przykucnęła w bramie. Najpierw objęła skrzynkę, a potem zaczęła ją 
okładać pięściami. 

Raport nr 59 
Czwartek, 28 września, godz. 22.10 
Powstanie trwa. 
Jutro rozpocznie się likwidacja przedostatniego kotła 
warszawskiego - Żoliborza. W chwili obecnej trwa przemieszczanie 
się naszych wojsk z Mokotowa na Żoliborz. 
"Ef 42" 

Ralfa obudziła cisza. Nie lubił ciszy, nigdy mu nic dobrego nie 
przyniosła. Zawsze była tylko jednym rodzajem ciszy - przed burzą. 
Ta teraz też mogła mieć tylko to jedno znaczenie. Przyszła kolej. 
Wczoraj zresztą Tygrys powiedział: "Mam wrażenie, że teraz jest 
nasza kolej. Zostało już tylko Śródmieście i my. Na pierwszy ogień 
pójdziemy my". Tak to chyba i wyglądało. Ralf leżał, miał szeroko 
otwarte oczy, wpatrywał się w sufit i wsłuchiwał w ciszę. Myślał o 
tym, że Niemcy ściągają artylerię, przeprowadzają swoich 
żołnierzy, oddziały pancerne, grenadierów, policję, własowców... 
Raz już zdarzyło mu się być w kotle. Niewielu z niego wyszło. Z 
tego, w którym się teraz znalazł, też nie widać było wielkich 
szans wydostania się. Coś poszło nie tak, ktoś czegoś nie 
przewidział. Bo nie zabrakło przecież rąk, nie zabrakło krwi, 
serca, odwagi ani entuzjazmu. Czego zabrakło? "Ja jestem od 
strzelania - myślał. - Ja nie wiem." Spojrzał na śpiącego obok 
Tygrysa. 
Dla Tygrysa też wszystko poszło nie tak. Jakby nagle on, ten, 
który zawsze wiedział, stracił swoją pewność, zgubił się w ocenach 
i decyzjach, jak w murach miasta gubili się jego ludzie, 
przyzwyczajeni do partyzanckich przestrzeni. Ralf słuchał jego 
równego oddechu, patrzył na jego ściągniętą, wychudzoną twarz i 
myślał o tamtych latach i o tym, że Tygrysowi ciągle wszystko 
układało się "nie tak". Przez wiele miesięcy miał w oddziale 
zdrajcę, który udaremniał każdy ich krok i który sprawiał, że 
każda ich akcja kończyła się trupami. Zdrajcą okazał się zastępca 
i przyjaciel Tygrysa. Głupio. 
A tu, na Żoliborzu, na który przybył bez przekonania, prawie nie 
było dnia, kiedy by nie patrzył za siebie, na Kampinos. Czy nie 
wrócić? Do ostatka nie był pewny, gdzie istotnie powinno być ich 
miejsce. 
Tygrys poruszył się, otworzył na moment oczy, przewrócił się na 
drugi bok i zasnął znowu. 
Świt. 
Z wielkiej paki, z licznego oddziału zostali tutaj we dwóch. 
Wiadomo było, że będą razem, niezależnie od wszystkiego, do 
ostatka. Zamknął oczy. Zjawił się przed nimi las, a on szedł w 
długim, wyciągniętym szeregu po lesie, po polu, przez wieś, 
zatrzymywał się w dworkach, stodołach, leśniczówkach, robił wypady 
i znów szedł dzień za dniem, wiosna i jesień, i zima, lata wojny, 
lata z życia, leśny cmentarz, leśna piosenka, chłopcy z AK i wiatr 
na stenach, i deszcz o hełmy... 
Pomyślał przez chwilę, że gdyby tak jakieś duchy, dobre czy złe, 
wszystko jedno, zniszczyły niemiecką zaporę na Dworcu Gdańskim - 
może wystarczyłoby kilka bombowców, kilkadziesiąt bomb - i 
połączyły Starówkę z Żoliborzem, na który przyszła Puszcza... 
Ciekawe, jak wtedy potoczyłyby się losy powstania... Zapora 
niemiecka na Dworcu Gdańskim. Kilka bombowców, kilkadziesiąt bomb. 
Dużo? Niedużo. 
Zasnął. 
Obudziło go walenie się domów, ulic miasta, świata. Zdawało się, 
że cały ogień artyleryjski i lotniczy spadł równocześnie na nich, 
na tych kilka ulic, kilkadziesiąt domów. Zerwali się. Chwycili za 
broń. Wybiegli. 
Likwidacja kotła żoliborskiego została rozpoczęta. 

Raport nr 60 
Piątek, 29 września, godz. 22.20 
Powstanie trwa. 
Do natarcia na Żoliborz ruszyła cała 19 dywizja pancerna wsparta 
oddziałami piechoty, artylerii i lotnictwa. 
Przygotowanie ogniowe artylerii trwało ok. 3 godzin, po czym 
ruszyło natarcie od zachodu i południa. 
Byłem świadkiem walk, jakie toczyły się o mury klasztoru Sióstr 
Zmartwychwstanek. Mury te czterokrotnie przechodziły z rąk do rąk 
i dopiero ok. godz. 16.00 opuściły je niedobitki powstańców. 
Czołgi, za którymi posuwali się grenadierzy, były przez bandytów 
podpuszczane na najbliższą odległość. Potem pociski niszczyły je 
lub unieruchamiały, a ogień karabinów powstrzymywał nacierającą 
piechotę. W tej sytuacji, aby ratować obsługę czołgów, która w 
żaden sposób nie mogła wyskoczyć w ogień nieprzyjaciela, trzeba 
było kierować tam inny czołg, który stawiał zasłonę dymną i 
zaczepiał linę stalową o unieruchomiony czołg, aby holować go do 
tyłu. W ten sposób - według nie sprawdzonych wprawdzie meldunków - 
nieprzyjaciel zniszczył dzisiaj 34 czołgi. 
Wieczorem nieprzyjaciel został ściśnięty do niewielkiego już 
kotła. Jutro dalszy ciąg natarcia. 
"Ef 42". 

Tego dnia zginął Tygrys. 
Mieli przedrzeć się na brzeg Wisły, a Wisła miała być zadymiona. I 
mieli pod tą osłoną przedrzeć się, wsiąść w pontony i popłynąć na 
drugi brzeg. 
Ale pontony nie przypłynęły a brzeg Wisły nie został zadymiony. I 
natarcie powstańców cofnęło się. Tyle, że cofało się już ich 
znacznie mniej. 
Jednym z tych, którzy już nie mogli się cofać, był Tygrys. Ralf 
zabrał go z ziemi i wlókł za sobą do jakiegoś szpitala, gdzie 
powiedzieli mu tylko: "Człowieku!" No więc poprosił: "Poczekaj na 
mnie. Teraz muszę iść, ale tu wrócę". Tygrys nie zrozumiał, bo 
niewiele już rozumiał ze spraw tego świata, ale poczekał. Bo kiedy 
nad wieczorem Ralf się zjawił, Tygrys jeszcze żył. Ralf 
powiedział: "Koniec. Kapitulujemy. Finita la comedia". Tygrys 
niczego już nie rozumiał i chyba nawet na chwilę nie odzyskał 
przytomności. W jednym wprawdzie momencie Ralfowi zdawało się, że 
Tygrys chce coś powiedzieć, poruszał ustami, ale Ralf zrozumiał 
tylko coś w rodzaju "kawa", więc pomyślał, że Tygrysowi chce się 
pić. Poszedł szukać czegoś do picia. To trochę trwało, bo wody nie 
było nigdzie, więc kiedy zdobył wreszcie i wrócił - Tygrys już nie 
żył. 

Dowódca AK meldował tego dnia o godz. 19.00: 

"Z Żoliborzem brak łączności. Sądzimy, że już padł. Zrzuty na 
Żoliborz zbędne. Kampinos opuszczony. 
Walka nasza dogorywa". 

Raport nr 61 
Sobota, 30 września, godz. 21.00 
Powstanie trwa. 
Ale są to już jego naprawdę ostatnie podrygi. Żoliborz 
skapitulował dzisiaj wieczorem. Rozmawiałem z "S-2". Nie jest 
pewien, czy Śródmieście zdecyduje się na przyjęcie natarcia, jakie 
jeszcze możemy mu zgotować. "S-2" przewiduje, że lada godzina 
można spodziewać się rozmów kapitulacyjnych, a zatem - może 
wreszcie przestanę pisać te dwa słowa: "Powstanie trwa", które 
napisałem tak wiele razy. 
Do zobaczenia! 
"Ef 42" 

Nad Warszawą zapadła cisza. Oznajmiono, że ludność cywilna może 
opuszczać miasto. Do wieczora jest zawieszenie broni. "Idź, 
Wanda." "Nie pójdę!" "Ciociu, niech ciocia idzie." "Nie pójdę." 
"Pani Józiowa." "Brońcia"... Przestali w końcu namawiać. Chcą być 
do końca z nimi, niech będą. Kiepski to los. Miało być wszystko 
inaczej, potoczyło się zupełnie inaczej. Krążyli po swojej 
piwnicy, niechętni, źli, obijali się o ściany, o siebie, milczeli. 
Bo co właściwie mieli mówić? 
Jedna Halina, po przeczytaniu meldumku przez ramię Mai, 
zaczynającego się od słów: "Warszawa nie ma już żadnych szans 
obrony", zapragnęła rozmowy z Erwinem. Nie wiedziała, co mu powie, 
ale to nie było nawet takie ważne. 
Szła i starała się nie patrzeć wokół siebie i za wszelką cenę o 
niczym nie myśleć. Nie myśleć, po co myśleć, ta cisza nie jest 
ciszą, na którą czekali, może odezwie się jakaś artyleria, ale 
nie, cicho, zaraz, "Mazowsze moje..." co jest dalej? poza tym 
początkiem dalszy ciąg zatarł się w pamięci, dlaczego tak cicho za 
Wisłą... dokąd idą te grupki ludzkich cieni, chyłkiem, z 
tobołkami, dziećmi, jakby opuszczali te ruiny w poczuciu winy, że 
nie trwają tu do końca. Nie patrzeć, nie analizować, "Mazowsze 
moje..." dlaczego tak się stało... jak daleko jeszcze do piwnicy, 
przecież ktoś ocalał, stanąć obok tych, którzy żyją, odezwać się 
do Erwina, dlaczego właśnie do niego, powiedzieć cokolwiek, może i 
on odpowie. Cokolwiek. 
Piwnica. Ranni. Andrzej idący od pryczy do pryczy. Wanda warująca 
przy Janku. Józiowa i Brońcia przy pustej kuchni. Pani Wysocka 
zwijająca brudne bandaże. Milczenie. Erwina nie było. 

Po kilku godzinach uporczywego krążenia po ulicach znalazł 
wreszcie to, czego szukał. 
Kierowca drzemał, oparty o siedzenie samochodu. Erwin podszedł do 
niego i potrząsnął za ramię. Ostro i bezceremonialnie. 
- Człowieku, obudź się. 
A kiedy tamten otworzył oczy, podsunął mu pod nos pieczątkę i 
podpis pod papierami. 
- Szybko, to bardzo ważne. Na Szucha. Nie pytaj, tylko wieź! 
Władował się do środka z najszczerszym zamiarem zmuszenia kierowcy 
do jazdy pod groźbą użycia broni. Nie było trzeba. Zaspany i nie 
bardzo zdolny do trzeźwego sądu człowiek - przywykły do słuchania 
pewnego rodzaju pieczęci - ruszył bez oporu. Erwin powiedział: 
- Nareszcie mamy to z głowy. 
A kierowca: 
- Panie, ja za tę naszą dwumiesięczną mękę to bym tu jednego 
kamienia nie zostawił. Ziemię bym tu jeszcze wypalił, żeby się nic 
nie odrodziło. 
Erwin ucieszył się. To były właśnie słowa, które chciał usłyszeć. 
- Teraz w lewo - polecił. 
Samochód z trudem posuwał się po gruzach. 
- Dlaczego w lewo? Prosto. 
- Jedź, jak mówię. 
Namacał pistolet. 

Raport nr 62 
Niedziela, 1 października, godz. 22.00 
Powstanie trwa. 
Ale trwają już również rozmowy kapitulacyjne, na mocy których cała 
ludność wychodzi z tego miasta, aby mogło być - na co w pełni 
zasłużyło - zrównane z ziemią. Przez cały niemal dzisiejszy dzień 
trwało zawieszenie broni, aby ludność cywilna mogła już opuszczać 
miasto. Muszę powiedzieć, że stosunkowo niewiele osób wyszło. Nie 
wiem, na co czekają. Po skończeniu zawieszenia broni dostaną dobrą 
porcję artylerii, żeby przestali mieć jakiekolwiek złudzenia czy 
wątpliwości. Mam nadzieję, i tym razem wierzę w to głęboko, że 
jutro wyślę do ciebie ostatni już raport, którego pierwsze słowa 
zabrzmią wreszcie inaczej. 
Do zobaczenia! 
"Ef 42" 

- No więc mamy wreszcie koniec - powiedział z ulgą Manfred 
Köhler. 
Wyciągnął z kieszeni szkice, znalezione miesiąc temu w piwnicy na 
Starym Mieście, i podpalił. Patrzył na nie, jak skręcały się w 
ogniu i zamieniały w czarny, fantazyjny kształt, potem rzucił 
spalone kartki na podłogę i przygniótł butem. 
- Sądzi pan, że on już nie żyje? - zapytał Rudi. 
Manfred spojrzał na niego, ale w jego wzroku nie było strachu, 
który Rudi spodziewał się zobaczyć... Odpowiedział spokojnie: 
- Tak sądzę. 
Uśmiechnął się, nagle przyjaźnie usposobiony do całego świata. 
Wyglądało, jakby nie czekał już na coś, co miało się stać, jakby 
to przestało być aktualne. Ruszył w stronę drzwi, ale po kilku 
krokach odwrócił się jeszcze. 
- Jutro jadę do Berlina - wyjaśnił. I dodał: - Do zobaczenia. 
- Do zobaczenia. 
Manfred przeszedł przez podwórze, wyszedł na ulicę, przeciął ją i 
znalazł się na drugiej stronie. Z bocznej uliczki wyjechało jakieś 
auto. Nie zwrócił na nie uwagi. 
Szedł, odprężony, oddychając głęboko, choć powietrze było ciągle 
zadymione, gorące, jakby wydostawało się z upalnego pieca. Z 
drzewa spadł dziwnie zielony liść kasztana wprost pod nogi. Gdy 
Manfred schylił się, usłyszał za sobą: 
- Freddi. 
Znieruchomiał, ręka odruchowo sięgnęła po broń. Usłyszał: 
- Zapraszam cię na przejażdżkę. Chyba chciałbyś ze mną 
porozmawiać... po takiej przerwie. 
Przez długą chwilę Manfred Köhler i Erwin Gemesi patrzyli na 
siebie bez słowa. 
- Wsiądź - powtórzył Erwin. 
Manfred wsiadł. Erwin położył lewą rękę na kierownicy, w prawej 
trzymał broń. Manfred powiedział: 
- Czy nie wydaje ci się, że to nie jest uczciwa gra? 
Samochód ruszył, na pustych, uprzątniętych ulicach Woli nabrał 
szybkości. 
- To w ogóle nie jest gra - odpowiedział Erwin. Manfred chciał 
zapytać, dokąd jadą, ale już się zorientował. Już wiedział. 
Zastanowił się, czy ten dom jeszcze stoi. Ale były małe na to 
szanse. Wola pierwsza została zniszczona i to nawet nie przez 
walki. Już przez nich. Więc pewnie nie ma tego domu. 
Nie było. Zatrzymali się przed wypalonymi szkieletami ścian. 
- Pamiętasz? - uśmiechnął się Erwin. - Freddi, nie wychylaj się 
przez okno, wypadniesz, Freddi, nie zbiegaj tak szybko ze schodów, 
spadniesz. Freddi... Freddi... Zawsze miałem wrażenie, że bardziej 
kochała ciebie. 
- To tyś się tu urodził, ja nie. 
- Jakież to ma znaczenie. Teraz? 
Manfred poruszył się, obejrzał. Było zupełnie pusto na tej 
wolskiej uliczce. Oczy mu się zwęziły. Zaczął mówić szybko: 
- Zastanów się. Wszyscy Niemcy zostaną postawieni na nogi w tym 
mieście, aby cię odnaleźć. Zastanów się. Każdy z nas miał własne 
racje. 
- Ty też je miałeś? 
- Miałem. 
- Kiedy? 
Manfred nie odpowiedział. 
- Wtedy, kiedy ją zadenuncjowałeś? Czy wtedy, kiedy strzelaliście 
tu do każdego żywego człowieka? 
- Ten naród nie powinien istnieć. 
- Ile narodów w ten sposób skazaliście? 
- Ten na pewno. 
- Do jakiego mnie zaliczasz? 
- A ty sam siebie? 
Umilkli. Przed nimi sterczały, niby dekoracja teatralna czarne 
zręby murów. Cisza. 
- Przyjechałem tu dokładnie pierwszego sierpnia - powiedział 
Erwin. - Pechowy dzień, jak wszystko zresztą co mi się w życiu 
zdarzyło. Byłem na Woli, Starówce i w Śródmieściu. Dziwnym trafem 
udało mi się przeżyć... 
- To nie ma nic do rzeczy. Zawracaj, czekają na mnie. 
- Będą długo czekać. 
- Jesteś na to zdecydowany? 
- Wysłałeś człowieka, aby mnie zabił. Powinieneś się domyślić, że 
z tego nic nie wyjdzie. Zawsze byłem lepszy w takich sprawach. Nie 
tylko od niego, nawet od ciebie. 
- Zawróć. 
- Uważasz, że nie mamy sobie nic do powiedzenia. Ja też tak kiedyś 
sądziłem. Byłem przekonany, że kiedy się spotkamy, sprawa będzie 
zupełnie jasna, jak wszystkie sprawy między tobą a mną. Doskonale 
się zawsze rozumieliśmy, Freddi. No więc, jeśli nie oduczono cię 
jeszcze myśleć, mam nadzieję, że i teraz też mnie zrozumiesz. Bo 
widzisz: sądziłem zawsze, że jeśli ciebie zabiję, będę w porządku. 
Ze sobą i z życiem. Jest inaczej. Zabiję cię i ciągle jeszcze nie 
będę w porządku. A wiesz, dlaczego? 
- Domyślam się. Nie trzeba było przechodzić na tamtą stronę. 
- Ale przeszedłem. I byliśmy tu obaj przez te wszystkie dni. 
Patrzyli teraz na siebie, chcąc odnaleźć lata, które minęły, i 
sprawy, które ich rozdzieliły. Była piłka, podrzucana w powietrze, 
i dziewczyna stracona gdzieś w obozie, smutne oczy zawsze smutnej 
matki i sterczące mury martwego domu. 
- Znalazłem twoje szkice - powiedział nagle Manfred. - Dobre 
szkice. Spaliłem je. Miałem nadzieję, że nie żyjesz. 
Wysiadł z samochodu, podniósł do góry głowę i głęboko odetchnął. 
- A jednak szkoda - powiedział. 
Erwin nie spuszczał z niego uważnego spojrzenia. 
- Czego szkoda? 
- Że się w pewnym momencie nie zrozumieliśmy. 
- Bo miałeś rację? 
- Bo miałem rację. 
Martwą ciszę uliczki przeciął krótki strzał. 
Manfred upadł. 
Erwin postał chwilę nad nim, potem rzucił broń i wsiadł do 
samochodu. 
Przez jakiś czas nie myślał o niczym. Zobaczył grupę ludzi, 
konwojowanych przez żandarmów. Przejechał wzdłuż nich. Zastanowił 
się, czy uda mu się wrócić. Chciał wrócić. Chciał wejść jeszcze 
raz do piwnicy, usiąść obok Haliny i powiedzieć to, co powinien 
powiedzieć już dawno. 
...Więc dobrze, zdecydowałem się. Powiem pani, dlaczego tu 
przyjechałem, a właściwie po co tu przyjechałem. Pod tym względem 
wszyscy ci, którzy podejrzewali mnie o jakieś specjalne zamiary, 
mieli rację. Tylko że ta sprawa nie dotyczyła ani pani, ani pani 
dowódców, ani nawet w najmniejszym bodaj stopniu Polaków. To była 
moja sprawa. I tylko moja. Nie wiedziała pani, że urodziłem się w 
Polsce? Urodziłem się w tym mieście, w dzielnicy, którą pierwszą 
zabito. Urodziłem się tutaj, ponieważ moja matka była Polką. Niech 
pani nigdy nie wychodzi za mąż za kogoś, kto nie będzie z tego 
samego kraju, co pani. Nie wiem, jak się poznali, nie wiem, jak 
wyglądała ich miłość. Wiem, że pojechała za nim do jego kraju. Do 
Niemiec.. Tam przyszedł na świat Freddi, mój starszy brat. A potem 
pewnie tęskniła, pewnie było jej tam źle, choć była z człowiekiem, 
którego musiała kochać, inaczej by za nim przecież nie poszła. Nie 
wiem, czy często odwiedzała swój kraj. Mój Boże, jak niewiele o 
niej wiem... W każdym razie odwiedziła wtedy, kiedy miałem przyjść 
na świat. No i zjawiłem się właśnie tutaj. Tutaj przeżyłem swoje 
pierwsze trzy miesiące życia. Matka była chora, nie mogła 
wcześniej ze mną wyjechać. A co najdziwniejsze, opuściłem potem 
Polskę na bardzo krótko. Matka wróciła ze mną do Berlina, a 
ojciec, którego nie pamiętam ani ja, ani Freddi, niedługo potem 
umarł na atak serca. Nie wiem, ale wydaje mi się, że oboje byli 
nieszczęśliwi. Kiedy umarł, matka wróciła do Warszawy. Myślała, że 
tu będzie jej lepiej, ale chyba tak nie było. Słabo ją pamiętam. 
Była zawsze smutna, choć jednocześnie pogodna. Zdawałoby się, że 
trudno pogodzić te dwie rzeczy, ale ona umiała, ona umiała wiele. 
I kiedy odeszła, zrobiło się strasznie pusto, zupełnie bez sensu. 
Zostaliśmy we dwóch: Freddi i ja. Zdaje się, że byliśmy bardzo do 
siebie przywiązani, i bardzo chcieliśmy być razem. A co w takim 
przypadku robi z ludźmi świat? Oczywiście ich rozdziela. Zajęła 
się nami rodzina. Naprawdę dobra. Freddiego zabrał brat ojca, mnie 
jego cioteczna siostra, stara panna. Byliśmy w dwóch domach, ale w 
jednym mieście i to nie wydawało nam się takie straszne. Ale los 
bywa konsekwentny. Któregoś dnia moja ciotka przyszła do domu z 
nie znanym mi mężczyzną. Powiedziała: "Ed, przywitaj się, to twój 
nowy wujek". Niedługo potem wyszła za niego za mąż, uroczyście i 
bogobojnie, a ponieważ mam w życiu wyjątkowego pecha do 
niedobranych, mieszanych małżeństw, więc okazało się, że mój nowy 
wujek jest Węgrem. W kilka miesięcy po tym ślubie wyjechaliśmy do 
Budapesztu. Freddi został w Berlinie. Niech się pani nie 
niecierpliwi. Teraz, kiedy się nad tym zastanawiam, widzę 
wyraźnie, jaki to wszystko miało głęboki sens. Muszę to kolejno 
opowiedzieć, inaczej nie byłaby pani w stanie tego zrozumieć. Nie 
wiem, kto z nich był zdolny. Czy ojciec, czy matka, a może - 
ponieważ zdolności dziedziczy się także w drugim pokoleniu - któraś 
z babek czy któryś z dziadków. W każdym razie okazało się, że 
obaj, Freddi i ja, jesteśmy również bardzo zdolni. Freddi gra, ja 
maluję. Freddi podobno jest zupełnie niezłym pianistą, ja podobno 
całkiem niezłym malarzem. Wzrastaliśmy z dala od siebie, niewiele 
było dni, które mogliśmy spędzić razem. Ale to rozdzielenie w 
istocie nas nie rozdzielało. Myślę, że następowało coś innego. Nie 
potrafiliśmy przyzwyczaić się do nowych rodziców, istniało w nas 
obu z roku na rok rosnące przekonanie, że jesteśmy tylko my obaj. 
Byłem bardzo przywiązany do Freddiego. Po prostu go kochałem. Za 
matkę, za ojca, za dom rodzinny, za to wszystko, co zostało nam 
odebrane, czy nie zostało nam dane. 
...No tak. Tę pierwszą część, w skrócie, już pani ma za sobą. Tę 
przedziwną kosmopolityczną rodzinę. Freddi miał większe szczęście, 
był bardziej umiejscowiony. Może właśnie dlatego w pewnym momencie 
za czymś się wyraźnie opowiedział. Wygląda na to, że człowiek musi 
mieć swoje miejsce w życiu, może mnie tego właśnie było brak. Nie 
wiem. Na studia wysłano mnie do Wiednia. Jak pani widzi, rodzina 
była naprawdę dobra. Cóż Wiedeń? To było jeszcze jedno miejsce na 
świecie nie moje, choć muszę powiedzieć, że czułem się tam dobrze. 
Studiowałem. Freddi skończył konserwatorium. Po studiach wróciłem 
do Budapesztu, ale z Wiedniem więzi nie zerwałem. Niepotrzebnie. 
Wtedy jednak o tym nie wiedziałem. Dalej historia jest już 
rozpaczliwie banalna. Przypuszczam, że się pani nawet jej domyśla. 
Najwyższy przecież czas, żeby w życie malarza weszła dziewczyna. 
Domyśla się pani również, że zjawiła się w Wiedniu i że nie była 
ani Niemką, ani Węgierką, ani nawet Austriaczką. Była Hiszpanką. 
Zabawne, prawda? Pamiętam moment poznania jej doskonale. 
Zadzwoniłem do drzwi, otworzyła je pokojówka. Powiedziała: "Pana 
profesora nie ma, ale niedługo wróci. Niech pan poczeka. Byłby 
niezadowolony, gdyby pan odszedł".. Odpowiedziałem: "Poczekam 
chętnie". Powiesiłem płaszcz na wieszaku, wszedłem do pokoju. Nie 
spodziewałem się, że kogoś zastanę. Stała przy pianinie. Na mój 
widok odwróciła się. Pamiętam to doskonale. Prawą rękę miała 
opartą o brzeg pianina. Mały palec i kciuk zsunięte w dół, trzy 
środkowe palce na czarnym blacie. Na serdecznym i środkowym palcu 
dwa duże pierścienie. Lubiła się stroić, lubiła biżuterię. Palce 
miała długie i niewiarygodnie wąskie. Chyba najpierw zobaczyłem tę 
rękę o ciemnawej, jakby zawsze opalonej skórze. Potem ramię, włosy 
czarne, długie i puszyste, i twarz, w której królowały oczy. A w 
nich wyraz zdziwienia. 
...Na mój widok zrobiła jakiś ruch, chciała podejść, powiedziałem: 
"Niech pani zostanie, niech pani jeszcze chwilę tak stoi. Muszę to 
dobrze zapamiętać". Malowałem ją. Miałem dziesiątki, setki jej 
szkiców, rysunków, portretów. Malowałem ją nagą, ubraną, smutną i 
szczęśliwą. I kochałem tak, jak tylko człowiek tak bardzo 
pozbawiony wszystkiego kochać potrafi. I może właśnie dlatego, że 
byłem bardzo szczęśliwy, nie pamiętałem o tym, nigdy nie 
zastanawiałem się, dlaczego z tą swoją cudowną, gorącą, południową 
urodą zjawiła się w tym chłodnym, starym Wiedniu... Właśnie. 
Dlaczego? Jej ojciec był komunistą. Jego zamęczyli, ona musiała 
uciekać, chociaż to nie ona, tylko ojciec był komunistą. Ona, mój 
Boże, ona była jak cieplarniany kwiat, a ja kochałem ją bez granic 
i bez reszty. Myślę, że to był jedyny okres, kiedy mogłem z całym 
przekonaniem powiedzieć, że żyję. Niewiele tego było, jeśli się 
weźmie pod uwagę normalne, ludzkie życie. Mieliśmy się pobrać, 
choć ślub wydawał się rzeczą najmniej w tym wszystkim istotną. 
Wyjechałem do Budapesztu. To był rok 1938. Anschluss Austrii. W 
domu w Budapeszcie niewiele mówiłem o tym, co stało się ze mną, co 
się ze mną stanie. Wydawało mi się, że niewiele ich to obchodzi, 
jedynym człowiekiem, którego mogło to obchodzić i którego to 
rzeczywiście bardzo obeszło, był mój brat. Pojechałem do niego, 
opowiedziałem. Wtedy nie wiedziałem jeszcze jednej rzeczy, że już 
mieliśmy mieć dziecko. O tym dowiedziałem się dużo później. Za 
późno. Freddi, pamiętam, powtórzył z tej mojej spowiedzi jedno 
zdanie - dla mnie najmniej istotne: "Mówisz, że jest córką 
komunisty?" Wtedy nie zwróciłem na to uwagi. No co? Wie pani już, 
prawda? Pani ich lepiej zna. Nie zobaczyłem już ani jej, ani tego 
dziecka. Kiedy pojechałem znowu do Wiednia, jej nie było. Została 
zabrana do obozu i tam umarła rzekomo na zapalenie płuc. Mam 
wrażenie, że zginąłem wtedy razem z nią. Ona nie miała prawa 
zginąć, ani to dziecko... Jeśli się wtedy nie zabiłem, to tylko 
dlatego, że została pewna powinność do spełnienia. Pojechałem po 
raz drugi do Manfreda. Był wieczór, siedzieliśmy w jego pokoju, w 
głębi stał fortepian, Freddi zapytał: "Może ci coś zagrać?" 
Powiedziałem: "Nie", chociaż kiedyś lubiłem, jak grał. 
Powtórzyłem: "Nie. Nie, Freddi. Nie chcę słuchać muzyki, nie chcę 
malować. Nie chcę robić już nic, dopóki nie wypełnię swego 
jedynego zadania w życiu". "Jakiego zadania? - zapytał. - O czym 
ty mówisz?" Odpowiedziałem: "Muszę znaleźć człowieka, który 
sprawił, że straciłem żonę i dziecko". "A jeśli go znajdziesz?" - 
zapytał. "Wtedy go zabiję" - odpowiedziałem. Przestraszyłem się, 
że się roześmieje, że to zbagatelizuje, że zacznie mi tłumaczyć. 
Ale nie. Był przecież moim bratem. Świetnie wiedział, czym ta 
dziewczyna była dla mnie. I świetnie mnie znał. Podszedł wtedy do 
fortepianu, potem stanął tak, że fortepian znalazł się między 
nami, długo przyglądał mi się w milczeniu, wreszcie powiedział: 
"Czy zdajesz sobie sprawę z tego, co dzieje się w tej chwili na 
świecie? Czy w ogóle wiesz coś o tym?" Odpowiedziałem: "Jest mi to 
zupełnie obojętne". Zapytał: "Czy wiesz, że może być wojna?" "Jest 
mi to zupełnie obojętne" - powtórzyłem. I jeszcze zapytał: "Czy 
wiesz, czym groziłaby tobie i całej rodzinie taka żona?" Wstałem, 
bo to był dla mnie ważny moment, i patrząc mu w oczy, 
powiedziałem: "Przysięgam, że nie zaznam spokoju, dopóki będzie 
żył człowiek, który sprawił, że zginęła Ona i to nie narodzone 
dziecko. Moje dziecko". Kiedy wychodziłem, Freddi zapytał: "Więc 
teraz idziesz go szukać?" "Tak. Idę go szukać." To zabawne. Kiedy 
zobaczyłem ją pierwszy raz, stała przy pianinie z ręką opartą o 
czarny blat. Kiedy ostatni raz widziałem Freddiego, także stał 
przy fortepianie z ręką na czarnym blacie. Od tej pory go nie 
widziałem. Aż do dziś. Wtedy nie zastanawiałem się jakoś nad tym, 
dlaczego tak się dzieje, że coś bez przerwy staje na przeszkodzie 
naszym spotkaniom. Przeszukiwałem niebo i ziemię, używałem 
podstępów, przekupywałem, robiłem mnóstwo najdziwniejszych rzeczy, 
żeby dowiedzieć się, żeby znaleźć... Obijało mi się o uszy, że mój 
brat robi karierę, że wzrasta w jakichś hierarchiach, cieszyłem 
się, nie wiedząc dobrze, o co chodzi, zajęty tylko jednym. Byłem 
uparty, no i dopiąłem swego. Dowiedziałem się wreszcie tego, o 
czym pani oczywiście wie od początku mojego opowiadania. Pani ich 
zresztą dobrze zna, wy wszyscy możecie ich doskonale znać. A więc 
człowiekiem, który wysłał ją na śmierć za to, że była córką 
hiszpańskiego komunisty, był mój brat. 
...Więc potem zacząłem szukać... Manfreda Köhlera. Była wojna, 
wyjeżdżał, spotkać go nie było łatwo. Aż wreszcie dotarłem za nim 
aż tutaj. Resztę pani zna: tu się urodziłem, tu każdego dnia 
mogłem zginąć sto razy, tu brat nasłał na mnie zabójcę, tu 
uratowałem pani życie i tu... tutaj się znowu wszystko 
pokręciło... 

Zahamował. Przed sobą miał barykadę, a obok niej przejście. Ludzie 
wychodzili, on chciał wejść. Uda się albo nie. Bardzo chciał, żeby 
się udało. Trzasnął drzwiczkami samochodu, aż się rozległo, pewnym 
siebie krokiem podszedł do żandarmów, zapytał o Scharführera 
Barnsa. Żandarm w bezradnym geście rozłożył ręce, huknął więc, że 
nic nie wiedzą, i przeszedł. Udało się. 
Odszedł kilka kroków, skręcił. 
Był znowu w powstańczej Warszawie. 

Wtedy zobaczył ją po raz trzeci. Właściwie nawet nie zobaczył, 
raczej usłyszał jęk czy skowyt, prawie nieartykułowany. Leżała 
zagrzebana w gruzach aż po same ramiona. Poranione dłonie, którymi 
usiłowała odgarniać cegły, były zupełnie bezsilne. Właściwie 
dziwił się, jak to się stało, że ją poznał od razu, choć tak 
bardzo była zmieniona. Rozejrzał się. Tego małego, bladego chłopca 
o wielkich oczach nie było. Spojrzał na dymiące gruzy. "Czy pan 
przyjechał od mojego tatusia?" - przypomniał sobie pytanie tego 
dziecka. Wszedł na usypisko, jak tylko można było najbliżej jej 
głowy, i zajrzał w udręczone oczy. Poruszyła wargami. Usłyszał: 
"Nie mam siły", ale już w tej samej chwili oczy jej obiegły tę 
wyrosłą nagle górę, szarpnęła się, zaskowyczała jak zwierzę, 
któremu zabito małe. Zaczął drzeć cegły coraz bardziej świadom 
tego, że śmierci jej nie wydrze. Ciągle jęczała cichutko, a on 
słyszał w tym tragicznym jęku skargę, że go nie znalazła, że nie 
zdołała mu wytłumaczyć, że powinien być z nimi. "On by go 
wyratował. Ja już nie mam siły..." - dobiegł Erwina zdławiony 
szept, potem usta jej poruszały się bezgłośnie, aż wreszcie 
złożyły się w dwa wyrazy, które zabrzmiały jak rozkaz: "Poszukaj 
go". Erwin odpowiedział: "Tak, odszukam go i powiem..." - tu głos 
go zawiódł. Patrzył na tę piramidę gruzów, która pochłonęła jej 
dziecko, i myślał, ile jej samej życia zostało... Wyciągnął rękę i 
chciał dotknąć jej włosów, skołtunionych i brudnych, ale ręka 
zaciążyła mu i opadła. Pomyślał, że jedyne, co mógłby dla niej 
dobrego zrobić - to ją zabić. "Jaki ogromny grób ma ten mały, 
chudy chłopiec" - pomyślał i znów zajrzał w jej gasnące oczy. 
"Odszukam go..." - powiedział głośno i zszedł z usypiska. 
Doszedł do "Złotej Papugi". Nikt na niego nie czekał. W piwnicy 
nie było już nikogo, nikogo, komu można by powiedzieć... 
Pusto. 
Cicho. 
Wyszedł. 
Jakiś kawałek cegły stoczył mu się pod nogi. Był mały i 
niekształtny. Zatrzymał się przed nim niby przed barierą. 
Oparł się o spalony mur. Patrzył na niebo, ciągle przesłonięte 
czerwono-dymną zasłoną, na domy, które przestały istnieć, ulice, 
którym odebrano życie, miasto, na które wydano wyrok. 
A potem zobaczył ich. 
Szli. Bezbronni. Zdani na sąd, oskarżenie czy laur Historii... 
Chłopcy z biało-czerwonymi opaskami. 

Ostatniego meldunku z powstania już nie było.