prof. dr Fritz Beske • dr Hubertus Cranz • prof. dr Klaus Jork Choroba Z języka niemieckiego przełożył i weryfikował prof. dr hab. med. Stanisław Filipecki GEOCENTER INTERNATIONAL Warszawo Przedmowa Każdemu z nas przytrafiają się różne drobne dolegliwości zdrowotne. Z medycznego punktu widzenia są one banalne, pozbawione większego znaczenia. Na pozór zdawałoby się, że wiele niewinnych niedo-magań mogłoby być zwalczonych za pomocą prostych metod tzw. lecznictwa domowego i ogólnie dostępnych medykamentów. Jest jednak inaczej. Otóż szacuje się, że 60-80°/o drobnych dolegliwości bywa z rozmyslem lekceważonych, czyli ludzie nie czynią nic, aby pomóc sobie w chorobie. Zachowanie takie spowodowane jest nieznajomością znaczenia i zagrożenia dla zdrowia lekkich niedomagań i chorób. Aby w przyszłości mogła, w tej kwestii nastąpić poprawa, trzeba dosyć radykalnie zmienić naszą świadomość. Chodzi wiec o to, abyśmy nabrali odwagi i praktycznych wiadomości w radzeniu sobie w chorobie. Warunkiem samodzielnego leczenia się jest umiejętność postawienia prawidłowej diagnozy. Kto chce leczyć się sam, musi oczywiście wiedzieć, jaka dolegliwość jest objawem lekkiego schorzenia, jaka zaś poważniejszego. Musi też wiedzieć, kiedy nie należy leczy ć się samemu. lecz zasięgnąć porady lekarskiej. Aby nie popełnić błędu, trzeba osiągnąć pewien stopień wtajemniczenia w zagadnienia medyczne, w czym pomocna będzie ta książka. Autorami jej są: lekarz medycyny ogólnej, lekarz powszechnej służby zdrowia oraz aptekarz. W'pierwszej części książki opisano - w możliwie przystępny sposób •dolegliwości, objawy oraz przyczyny często występujących stanów chorobowych, jak również sposoby zapobiegania chorobom i samodzielnego ich zwalczania. Szczególnie zwracano uwagę na okoliczności, w których pacjent powinien korzystać z porady lekarskiej. Starano się również wyjaśnić czytelnikowi co powinien czynić, aby być zdrowym lub powrócić do zdrowia. Przy opisie chorób i niedomagań udzielono odpowiedzi na następujące pytania: • Co to jest? • Jak sobie radzić? • Kiedy udać się do lekarza? 6 Przedmowa W drugiej części książki zapoznano czytelnika z doborem środków leczniczych, które mogą by ć wykorzystane w samodzielnym leczeniu. Aby ułatwić posługiwanie się tymi medykamentami, przedstawiono je w poszczególnych grupach, uwzględniając ich: • Działanie • Substancje czynne • Zastosowanie Istotne dodatkowe informacje o lekach zamieszczono w podrozdziale pod hasłem: Uwaga! F. BESKE H.CRANZ K. JORK Autorzy Prof. dr med. Fritz Beskejest specjalista w zakresie organizacji służby zdrowia i dyrektorem Instytutu Badań nad Organizacja Służby Zdrowia w Kilowi. Dr nauk biologicznych Hubertus Cranz jest aptekarzem . Prof. dr med. Klaus Jork jest lekarzem medycyny ogólnej i kierownikiem Katedry Instytutu Medycyny Ogólnej Uniwersytetu im. }.W. Goethego we Frankfurcie nad Menem. Tłumacz Prof. drhab. med. Stanisław Filipecki jest internista i Kierownikiem Kliniki Chorób Wewnętrznych w Instytucie Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie. Spis treści WStęP ............................... 14 10 zasad samo- dzielnego leczenia ............................... 21 Jak obchodzić się z lekami ............................... 22 Choroby i dolegliwości Głowa i szyja Oczy ............................ 25 Zapalenie spojówek .................... 25 Ciało obce w oku ..................... 26 Jęczmień .......................... 27 Zez ............................. 28 Zapalenie powiek ..................... 29 Zaburzenia ostrości wzroku ............... 30 Zaćma ........................... 31 Jaskra ............................ 32 Uszy ............................ 34 Szum w uszach ...................... 34 Woskowina ........................ 35 Ból ucha, wyciek z ucha ................. 35 Utrata słuchu ....................... 37 Nos ............................. 39 Katar sienny ........................ 39 Zapalenie zatok obocznych nosa ............ 40 Chrapanie ......................... 41 Krwawienia z nosa .................... 42 Zęby ............................ 43 Ząbkowanie ........................ 43 Krwawienie z dziąseł ................... 43 Bóle zębów ......................... 44 8 Spis treści 45 45 46 47 48 49 51 53 53 54 57 58 58 60 60 62 64 65 67 67 69 71 74 75 75 76 78 78 80 83 85 86 87 88 89 Jama ustna i gardło . Przykry zapach z ust Chrypka ....... Zapalenie jamy ustnej Zapalenie gardła . . Ból głowy Migrena Klatka piersiowa Drogi oddechowe ................ Kaszel ....................... Astma ....................... Duszność ..................... Krwioplucie ................... Świszczący oddech ............... Pseudokrup ................... Przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedma płuc Ból w klatce piersiowej ............. Krztusiec ..................... Duszność nerwicowa .............. Serce ........... Napad dusznicy bolesnej Zawał mięśnia sercowego Niewydolność krążenia Kołatanie serca ..... Jama brzuszna żołądek i jelita ........ Bóle brzucha .......... Zapalenie przełyku ...... Zapalenie żołądka ...... Zaburzenia trawienia ..... Wrzód żołądka i dwunastnicy Mdłości i wymioty ...... Choroba lokomocyjna .... Zaparcie ............ Biegunka ............ Przepukliny trzewne ..... Zaburzenia czynnościowe jelita grubego Spis treści 9 90 92 92 95 95 96 97 98 100 102 104 107 107 108 109 111 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 124 125 126 127 127 128 128 Zapalenie uchyłków jelita grubego Nietrzymanie stolca ........ Bóle i krwawienia z odbytu .... Nerki i drogi moczowe ......... Częstomocz i bolesne oddawanie moczu Zapalenie cewki moczowej u mężczyzn Krwiomocz ................ Nietrzymanie moczu ........... Zapalenie pęcherza moczowego .... Kamica nerkowa ............. Niewydolność nerek ........... Wątroba i drogi żółciowe .... Żółtaczka .............. Napad kolki ............ Zapalenie pęcherzyka żółciowego i kamica żółciowa ....... Zapalenie wątroby ........ Ręce i nogi Zapalenie stawów .............. Bóle barku .................. Łokieć tenisisty ............... Zapalenie kaletki maziowej ........ Zdrętwiałe palce .............. Odmrożenie ................. Skręcenie stawu kolanowego, skokowego i innych stawów ............. Obrzęk kostek ................ Zapalenie palucha ............. Wrastanie paznokci ............. Odciski .................... Płaskostopie ................. Dośrodkowe ustawienie stóp ....... Nogi koślawe iksowate ........... Nogi kabłąkowate .............. Niepokój w nogach ............. Bóle łydek .................. Żylaki ..................... 10 Spis treści 131 132 133 135 136 137 138 139 141 142 143 144 145 147 147 149 151 152 154 154 156 156 157 158 159 160 161 163 164 165 168 170 171 172 Skóra Uszkodzenia skóry .............. Rany cięte ................... Oparzenia "suche", ukropem, chemikaliami Oparzenie słoneczne ............. Ukąszenia i użądlenia przez owady .... Pocenie się ................... Trądzik ..................... Alergia skórna ................. Świąd ...................... Wysypka pieluszkowa ............ Liszajec ..................... Czyraki ..................... Brodawki .................... Znamiona i plamy wątrobowe ....... Świerzb ..................... Wyprysk .................... Łuszczyca ................... Łysienie .................... Łupież ..................... Grzybica stóp ................. Kobiece narządy Zaburzenia miesiączkowania . . płciowe Krwawienia międzymiesiączkowe Bolesne miesiączki ......... Dolegliwości przedmiesiączkowe Obfite krwawienia miesięczne . . . Zaburzenia cyklu miesiączkowego Guzki w obrębie sutków ...... Wyciek z pochwy, wyprzenie i podrażnienie pochwy ..... Bóle w czasie stosunku płciowego Klimakterium Męskie narządy płciowe Przerost gruczołu krokowego Zaburzenia erekcji ...... Wnętrostwo .......... Obrzezanie ........... Spis treści 11 Zaburzenia świadomości i upośledzenie psychiczne Zawroty głowy ..... Lęk ............ Chorobliwe stany lękowe Napady padaczkowe . . Depresja ......... Omdlenia ........ Udar słoneczny ..... Zaburzenia snu ..... Problemy seksualne . . Stres ............ Przygnębienie ...... Bóle Bóle stawowe ...... Bóle szyi i karku ..... Rwa kulszowa ...... Skurcze mięśni ..... Bóle mięśniowe ..... Długotrwałe bóle pleców Postrzał czarownicy . . Dysk ........... Złamanie kości . . . . . Gościec .......... 174 175 177 178 181 182 184 186 188 190 191 193 196 197 198 199 200 201 202 204 205 Zaburzenia Chudnięcie ............... .......... 207 odżywiania Nadwaga i otyłość .......... .......... 207 Zatrucia ................ .......... 209 Utrata ar>etvtu ............. .......... 210 Niedokrwistość, zaburzenia krążenia i ukrwienia Niedokrwistość .... Krwiak ......... Nadciśnienie tętnicze . Niskie ciśnienie tętnicze Tętniak ......... Udar mózgowy .... Zakrzepica ....... Zaburzenia krążenia obwodowego . . . Zapalenie żył, zakrzepowe zapalenie żył 212 213 214 217 218 219 222 224 226 iż spis treści 229 229 230 232 233 234 241 243 244 245 246 248 250 251 252 253 254 255 257 258 259 259 261 265 266 267 268 269 Szczepienia Opieka nad przewlekle i ciężko chorymi Zaburzenia Choroby tarczycy . . . . przemiany materii Wole ........... Nadczynność tarczycy . Niedoczynność tarczycy Dna moczanowa Cukrzyca .... Gorączką .............. Infekcje, pasożyty Powiększenie węzłów chłonnych AIDS ................ Przeziębienie ........... Grypa ................ Odra ................ Różyczka .............. Wietrzna ospa ........... Opryszczka ............ Półpasiec .............. Płonica ............... Świnka ............... Mononukleoza zakaźna ..... Wszawica głowy, łona, odzieży . Pokąsanie przez pchły ...... Robaczyca ............. Rak Podróże pozaeuropejskie Co robić przed podróżą? ..... Co robić w trakcie podróży? . . . Co robić po powrocie z podróży? Spis treści 13 Wybrane grupy leków, którymi każdy może leczyć się sam Gdzie szukać informacji o leku? Skorowidze Uwagi ogólne ..................... Leki stosowane przy kaszlu i chrypce ....... Leki stosowane przy katarze ............ Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe . Leki używane przy zapaleniu gardła i jamy ustnej .................... Leki zwiększające odporność ............ Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne ................. Środki uspokajające i nasenne ............ Doustne leki przeciwalergiczne ........... Środki przeciwświądowe i przeciwalergiczne do stosowania zewnętrznego .......... Leki przeciwalergiczne stosowane miejscowo w chorobach oczu i nosa ............. Leki dezynfekujące skórę .............. Leki sprzyjające gojeniu się ran do stosowania zewnętrznego ................... Leki stosowane przy trądziku ............ Leki przeciwhemoroidalne ............. Leki stosowania zewnętrznego przy bólach mięśni i stawów ...................... Leki przeciwbiegunkowe .............. Leki przeczyszczające ................ Leki poprawiające trawienie ............. Środki odchudzające ................. Leki stosowane przy nadkwaśności ........ Leki przeciwwymiotne ................ Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne ........ Preparaty żelaza .................... Preparaty geriatryczne ................ Środki wzmacniające ................. 273 276 279 281 285 287 289 292 294 296 297 298 299 301 302 304 305 308 311 312 314 317 318 323 325 327 329 Nie czuję się zdrowo, co powi-nieniem zrobić? Postawienie sobie tego pytania jest jednoznaczne z poszukiwaniem właściwej na nie odpowiedzi i dążeniem do rozwiązania ważnego dla nas problemu. W procesie tym pomocne są odczuwane przez nas dolegliwości, a nie znajomość przyczyn ich powstania. Tak więc albo próbujemy sami sobie pomóc, albo szukamy kontaktu z lekarzem. Cel jest ten sam: pozbycie się dolegliwości. Natomiast ustalenie prawidłowego rozpoznania, a więc zdefiniowanie przyczyny niedomagania, jest dla laika niekiedy bardzo trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na brak odpowiedniej wiedzy i doświadczenia. Jak zrealizować zamierzony cel? Postaramy się to wyjaśnić, jednocześnie zaznaczając, że często proces ten toczy się nieświadomie. Jednak uzmysłowienie sobie, jakie powinny być jego poszczególne etapy, niewątpliwie pomoże uniknąć błędów i wynikającego z nich niewłaściwego postępowania. Spójrzmy na rys. l. W jego cetralnej części wymieniono zasadnicze etapy tęgo procesu takie, jak np. zauważenie (dostrzeżenie) zjawiska, zaakceptowanie go, ocenę itd. Po stronie lewej znajdują się tę czynniki, na które wpływa nasze doświadczenie, wykształcenie i stopień uspołecznienia. Czynniki te należą do obszaru naszego indywidualnego oddziaływania psychicznego. I wreszcie po prawej stronie przedstawiono te czynniki, które działają w naszym środowisku. Zakres ich wpływów jest zwykle określany jako obszar wpływów psychospołecznych (psychosocjalnych). Są to tzw. czynniki środowiskowe. Prześledźmy proces poszukiwania właściwego rozwiązania problemu, posługując się określonym przykładem. Wyobraźmy sobie, że od wczoraj czujemy się dość kiepsko, np. kręci nas w nosie i strzyka w karku. W związku z tym czujemy, że nasza aktywność życiowa uległa ograniczeniu. Z chwilą dostrzeżenia dolegliwości staramy sieje zwalczać, zmniejszyć ich nasilenie, a nawet usunąć. Oto próba osiągnięcia zamięrzo- WStęP 15 Gorsze samopoczucie Objawy Choroba Usunięcie BÓL DYSKOMFORT LĘK Świadomość <- Ograniczenie sprawności fizycznej, życiowej i psychicznego kontaktu Zrozumienie Wykształcenie^ Uspołecznienie Akceptacja Informacja Kontakt osobisty Media Doświadczenie Oczekiwania Ocena sytuacji Opracowanie informacji: naukowe, - mistyczne, religijne, alternatywne Rozstrzyganie ^ Kontakt osobisty -Możliwości socjalnego zabezpieczenia Nadzieje '" Oczekiwania Postawa roszczeniowa Poczucie odpowiedzialności - Doświadczenie --,^1___^ Stopień zadowolenia ^_ Ocena subiektywna-- Postępowanie^ Działanie ^» Ocena afektów działania4 Samodzielne leczenie Środki domowe Dieta Leki użytku domowego Medycyna alternatywna __ System opieki zdrowotnej Ocena "obiektywna" Obszar indywidualnego oddziaływania psychicznego Obszar wpływów psychosocjalnych (działanie czynników środowiskowych) Rys. l. Etapy poszukiwania rozwiązania problemu przez samego pacjenta. Indywidualne czynniki psychiczne (strona lewa), wpływy środowiskowe (strona prawa) oddziałują na: świadomość pacjenta (odnośnie odczuwanych dolegliwości), stopień ich akceptacji przez pacjenta, jego zdolność do oceny zaistniałej sytuacji i wynikających stąd następstw zachowania się pacjenta. Oddziaływanie dotyczy również umiejętności aktywnego reagowania i "epikry-tycznej oceny" efektów tego działania przez samego pacjenta. neeo celu, iakim i . , , , " . ' 'est przywrócenie naszego dobrego samopo czucia. Jeśli nie jesteśmy i. . , , . ' -i • i. i- w ^"le złagodzić czy wręcz usunąć obia-wow chorobowy., _ , , 6 . - . . , '" ych, wtedy akceptujemy }e i w ten sposób ' • " i1 Y krok \v celu rozwiązania problemu. Zrozu-mieme dolegliwa ••i.,. . •i , , , . . , \)sc1 lest zależne zarówno od naszego wykształcenia, ]ak i i . ,. , ., . , . , . - uspołecznienia, czyli określonego poziomu świadomości spri, . ", - ... ., , , , . ^teczne]. Oba te czynniki są wyznacznikami ludzkiego - czesi ' • . , , , . " to zróżnicowanego - dążenia do uzyskania 1 , " . ^tanu zdrowia. W omawianym procesie dość istotną rolę może i_- - . , . . , - i , , . , , spełniać wymiana doświadczeń z członkami rodziny, kontakty 11. . . . 1 . , • J •-i 1 ^ y z ^^gami z mie]sca pracy, jak tez odpowiednia lektura. \» r .1 .' r." ,. , , , , . Wszystko to sprzyia wyrobieniu sobie poglądu odnośnie zais.. T .r , , r,. -' , . - , ... . . . , . "tniatycri dolegliwości. Zebrane mtormaae i ich opracowanie»_, 1 • , • • , , . pozwalam nam na skonstatowanie, ze mamy oto do czynienia • r i . »r , 1 -. • . ^ z iritekaą grypową. Nadchodzi moment rozstrzvgaiacv N> • • , i.. wpierw decydujemy się na typowe leczenie domowe, które (V,J • ,. .<-, • 1 rdynujemy sobie sami. Stosulemy sok cytrynowy oraz - eweK., i- .,.. , ,, , , / ., 'itualnie - iakis popularny lek przeciwgrypo-wy, który zna]di« . ' r1 ' ^.."'^ , . . . ' Je się w podstawowym wyposażeniu apteczki domowe]. Nass- """"i. 1 •i ' « zmysł obserwacyjny pozwala na ponowną y ^em skuteczności własnego działania. Przy ponownym wysi- • • , , , , ". , . , , . ... - - 'ąpieniu podobnych dolegliwości będziemy luz bogatsi o zdoL ,- J - . , . ' & "byte doświadczenia. Poszczególne etą^,, -""., , . . . . . , , " py przedstawionego powyze] rozwiązania problemu są porh, ..,." . .61.. .. - . , r. . ,.1 ,wcne w ocenie zaistniałe] sytuaai, uświadomieniu sobie wk .1, - . , . ' ' , , . . "asnycn potkmęc na drodze do te) oceny i , • - . Dobytego doświadczenia w przyszłości. Postulat "lecz się są-" "-". , , ,. '. .1, ^m mo%e być realizowany w rożny sposób, 1 • ^' i- ^nie tzw- leków domowych, różnych diet lub tez niektórych n-i,M i " , _ , •' . - ,, ,.: . 'sdykamentow. Żadna z tych metod leczenia r ; . ^naukowych kryteriów procesu terapeutycznego, przynajmn,,, ,._ ,_ • < . , , . .r - ." ,-, • '. 'lej w tym sensie, ]ak to rozumielą lekarze ośrodków klinie?, "1,01.1,11- i- 'i i • nycn. Bytoby dobrze, aby poszczególne eta- • T^ ^0 P^()cesu mogły być poddane obiektywnej ocenie. Dotyczyć . . - , , r , . . , . . , . "to powinno zarówno dolegliwości i objawów, ]ak tez "wt^ •" .,. ... , ~, , . ' isne] diagnostyki i samodzielnego leczenia oraz wyników tego leczenia. Należy pamiętać, że indywidualne podejście oznacza wybór jednej spośród wielu możliwości, a sztywne, kryteria oceny są niejednokrotnie zawodne i nieprzydatne. Książka ta ma przede wszystkim służyć radą, jak udzielać sobie pomocy w niedomaganiach zdrowotnych. Mowa tu o takich niedomaganiach, których objawy występują dość powszechnie. Większość ludzi pragnie zwalczyć lub zmniejszyć ich nasilenie samodzielnie. Mogą to osiągnąć, lecząc się sami. Leczenie samodzielne jest działaniem na własną odpowiedzialność. Oznacza to, że warunkiem tego działania, odnoszącego się do siebie samego lub niekiedy do członków rodziny, przyjaciół i znajomych, jest posiadanie pewnego zasobu wiedzy medycznej. Człowiek musi zatem dostrzec i zrozumieć zaburzenia i zmiany w funkcjonowaniu narządów i układów. Przykładem mogą być dolegliwości związane z oddychaniem, zaburzenia wzroku czy obrzęki kostek. Zjawiska te powinny być poddane wnikliwej ocenie, np. czy obrzęki kostek ustępują, czy też ponownie pojawiają się pomimo zastosowania diety ubogiej w sól kuchenną? Następnym krokiem jest ocena nasilenia dolegliwości i rozważenie, czy przedłużające się własne działania lecznicze mogą i powinny być nadal kontynuowane, czy są efektywne, czy też raczej należy je przerwać i udać się natychmiast do lekarza. Nie zawsze przychodzi to łatwo. Dlatego ważne jest, aby: W razie wątpliwości zwrócić się do lekarza. Trzeba więc skrupulatnie śledzić rozwój choroby i analizować jej przebieg. Dotyczy to zarówno okresu, w którym leczymy się sami, jak też sytuacji, w której zdecydowaliśmy się nie robić nic, odczekując pewien czas i obserwując samego siebie. Ta druga postawa jest niekiedy w pełni uzasadniona, często bowiem dolegliwości trwają krótko i ustępują same. Nierzadko jednak wypada rozstrzygnąć dylemat: "leczyć się samemu", czy też "iść do lekarza". Należy raz jeszcze podkreślić, że po to, aby leczyć się samemu • czy to stosując domowe metody lecznicze, czy też niektóre medykamenty - trzeba koniecznie posiadać minimum wiedzy, doświadczenia i umiejętności medycznych. Ten sposób leczenia to nic innego, jak stosowanie środków farmaceutycznych bez uprzedniej konsultacji lekarskiej. Ze względu na pewne właściwości preparatów leczniczych są one dostępne wyłącznie w aptekach, w odróżnieniu od innych leków sprzedawanych w drogeriach czy supermarketach. Druga grupa leków to leki ogólnie dostępne w wolnej sprzedaży. Leczenie się samemu lub leczenie przez nas innej osoby może być bezpieczne pod warunkiem, że: • jego celem jest zmniejszenie lub zniesienie dolegliwości oraz poprawa samopoczucia, • stosuje się je w razie nieszczęśliwego wypadku do czasu przybycia lekarza domowego lub pogotowia, • stosuje się je przez pewien czas u przewlekle chorych pod warunkiem, że lekarz uprzednio ustalił rozpoznanie i zezwolił na posługiwanie się określoną grupą leków przez osobę opiekującą się chorym. Należy zaznaczyć że dotyczy to osób posiadających pewne doświadczenie w posługiwaniu się farmaceutykami. Warto zaznaczyć, że w każdej z wymienionych sytuacji istnieją ograniczenia co do swobodnego posługiwania się farmaceutykami. Dotyczy to np. stosowania aspiryny u uczulonych na ten lek czy chorych z czynnym wrzodem żołądka lub dwunastnicy ze względu na niebezpieczeństwo krwawienia. Pamiętać również trzeba, że niektóre leki, poprawiające nastrój, uzależniają pacjenta, oczywiście po dłuższym okresie ich stosowania. (Przyp.tłum.) Często leczymy się sami naturalnymi środkami leczniczymi, które cieszą się opinią mniej szkodliwych od syntetycznych leków chemicznych. Zdaniem autorów przyrodolecznictwo nie powinno być stosowane w: Wstęp 19 nagłych wypadkach, zaburzeniach mechanizmów autoregulacji ustroju, ciężkich infekcjach, chorobach psychicznych, rozległych uszkodzeniach narządów, ponieważ środkami naturalnymi można zwalczać zaburzenia czynności narządu, ale nie można leczyć narządu, który uległ całkowitemu zniszczeniu. Chwilowe zaburzenia samopoczucia są nieprzyjemne, obniżają bowiem komfort życia, ale na ogół nie mają one znaczenia chorobowego. Należy jednak pamiętać, że nasilanie i przedłużanie się tych zaburzeń może być oznaką rozwoju jakiegoś schorzenia. Trzeba więc: W razie wątpliwości zasięgnąć porady lekarskiej. Jak być zdrowym Aby być zdrowym i uniknąć chorób, należy przestrzegać pewnych reguł: • Zachować odpowiednią proporcję między prącą a wypo- Zdrowy Sposób czynkiem. życia Wysypiać się. Unikać sytuacji stresowych. Nie palić. Zachować umiar w piciu alkoholu! Być aktywnym fizycznie. Zdrowe żywienie Wczesne rozpoznanie niedomagania Racjonalnie się odżywiać. Unikać nadwagi. W tym celu często kontrolować wagę ciała! Uświadomić sobie że ustrój "nadaje" sygnały ostrzegające, jak np.utrata apetytu, mdłości, zaburzenia snu, brak chęci do czegokolwiek. Mogą to być zaburzenia zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Co mogę robić sam i czy jestem do tego przygotowany? Jakiej pomocy mogę oczekiwać ze strony rodziny, sąsiadów, przyjaciół i znajomych? Czy mój domowy lekarz zna mnie dostatecznie dobrze oraz czy zaznajomiony jest z moją sytuacją zawodową i społeczną oraz czy zna moją rodzinę? Czy mogę brać pod uwagę ewentualne wsparcie socjalne? Czy w razie potrzeby mogę liczyć na pomoc ze strony władz miejskich (gminnych) oraz takich organizacji, jak np. Caritas? Gdzie szukać profesjonalnej pomocy medycznej? Czy możliwa jest pielęgnacja w warunkach domowych? Gdzie mieści się najbliższy punkt pomocy społecznej? Szczególnie ważne jest, aby mieć pod ręką numery telefonów lekarza domowego, pogotowia ratunkowego, najbliższej apteki. Możesz wiele dla siebie zrobić! Przygotuj się, abyś nie był zaskoczony nagłym, nieprzewidzianym zagrożeniem własnego zdrowia! 10 zasad samodzielnego leczenia 1. Nie sięgaj od razu po tabletkę. Wiele niedomagań natura może wyleczyć sama! 2. Zanim zaczniesz leczyć się sam, spróbuj rozpoznać przyczynę dolegliwości. Właściwe rozpoznanie niedomagania jest warunkiem efektywnego leczenia! 3. Nie stosuj nigdy "ulubionego leku", będącego tzw. panaceum. Tylko ukierunkowane leczenie jest skuteczne. 4. Nie stosuj kilku medykamentów jednocześnie. Nie daje to pożądanego efektu, a objawy uboczne mogą nakładać się na siebie i utrudniać ocenę wyników leczenia. Stosuj najmniejszą skuteczną dawkę leku. Zwiększenie dawki wiąże się z niebezpieczeństwem wystąpienia dodatkowo innych dolegliwości. 5. Lecz się możliwie krótko. Dłuższe leczenie bywa szkodliwe, gdyż może utrudnić rozpoznanie rozpoczynającej się poważnej choroby. 6. Nieprawdą jest, że wszystkie "leki naturalne" i środki lecznicze pochodzenia roślinnego są nieszkodliwe. Wszystko zależy od właściwości substancji czynnej danego leku, jego dawki, stężenia we krwi i czasu leczenia. 7. W razie wystąpienia nieznanych Ci dolegliwości i objawów nie lecz się sam! Obce symptomy wskazują często na poważniejsze schorzenie. 9. Nie lecz się sam: • przy zaburzeniach świadomości, • w razie wystąpienia porażeń, • w razie wystąpienia po raz pierwszy zaburzeń rytmu serca, 22 Jak obchodzić się z lekami? • w razie wystąpienia nie znanych bólów w klatce piersiowej i w jamie brzusznej, • we wszelkich dolegliwościach w czasie ciąży, jeśli nie są to banalne niedomagania. 10. Przy dłużej trwających dolegliwościach udaj się do leka rza. Jak obchodzić się z lekami? Każde, nawet bardzo szczegółowe, badanie jest niewykorzystane, jeśli nie przestrzega się zaleconej przez lekarza terapii. Nawet najlepszy lek nie działa, jeśli wcale nie został przyjęty lub też kiedy nie może on rozwinąć swego działania ze względu na błędne dawkowanie i nieprzestrzeganie właściwego rytmu jego przyjmowania. Szacuje się, że prawie połowa wszystkich przepisywanych leków nie jest przyjmowana, gdyż w wielu przypadkach pacjent po prostu nie wie, jak brać lek i w jakim celu ma on przyjmować przepisany środek leczniczy. Zwykle lekarz informuje pacjenta jak zażywać lek. Pacjent powinien uważnie wysłuchać instrukcji, a jeśli ma jakieś wątpliwości, zadać lekarzowi dodatkowe pytania wyjaśniające. Jeśli pomimo tego pozostają pewne niejasności, pomocne może okazać się uważne przestudiowanie ulotki informacyjnej z reguły załączonej do opakowania leku. Dodatkowych wyjaśnień może udzielić aptekarz. Jeśli choroba jest poważna, a wątpliwości istnieją nadal, należy ponownie wyjaśnić je u lekarza. Oto najważniejsze cele każdego leczenia: • usunięcie przyczyny schorzenia (leczenie przyczynowe), • leczenie zaistniałych w czasie choroby różnych niedoborów: białkowych, witaminowych, mineralnych itp. (terapia substytucyjna), Jak obchodzić się z lekami? 23 Leczenie przyczynowe Terapia substytucyjna Leczenie objawowe • łagodzenie lub usunięcie dolegliwości chorobowych (leczenie objawowe), • zapobieganie chorobie (farmakoprofilaktyka). Celem tego leczenia jest zwalczenie przyczyny choroby. I tak w chorobach infekcyjnych zastosowany antybiotyk (np. penicylina) albo zabija bakterie, albo na tyle redukuje ich ilość i zjadliwość, że ustrój, wykorzystując własne siły obronne, jest w stanie zwalczyć chorobę. Oszczędne wydatkowanie energii przez ustrój (leżenie w łóżku, dużo wypoczynku), dieta bogata w witaminy, ograniczenie pokarmów mięsnych i tłustych sprzyjają procesom odpornościowym. Uwaga: warunkiem uzyskania pożądanego efektu przyjmowania leków przeciwinfekcyjnych (antybiotyków, sulfonamidów) jest ich właściwe dawkowanie i odpowiedni do potrzeb okres stosowania. Nadmiar może okazać się równie szkodliwy jak niedobór, np. zastosowanie antybiotyku według własnego uznania w zwykłym przeziębieniu jest nie tylko niecelowe, ale może okazać się szkodliwe. Zadaniem jej jest uzupełnienie zaistniałych niedoborów, np. stosowanie insuliny w cukrzycy lub hormonów tarczycowych w niedoczynności tarczycy. Ten sposób leczenia różnorodnie oddziałującego na procesy przemiany materii oraz modyfikującego skomplikowaną czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego wymaga zawsze kontroli lekarskiej. Ten sposób leczenia ukierunkowany jest na zwalczanie objawów chorobowych. Rozróżnia się tu: • Leczenie samej choroby, np. schorzeń układu sercowo-na-czyniowego, choroby zwyrodnieniowej kości, zaburzeń przemiany materii. W tych i innych jeszcze stanach chorobowych niezbędne jest często długotrwałe leczenie, wymagające kontroli lekarskiej. • Zwalczanie objawów chorobowych, np. bólów głowy, bezsenności, nawracających bólów pleców i stawów, dolegliwości przeziębieniowych, stanów zaparcia. Objawy te należy zwalczać za pomocą możliwie małych dawek leków, 24 Jak obchodzić się z lekami? stosowanych przez krótki czas. Najczęściej objawy te złagodzić można - a nawet je usunąć - lecząc się samemu. Różnorodne symptomy chorobowe są szczególnie dokładnie omówione w tej książce. • Leczenie doznanych urazów (małe rany, lekkie oparzenia, użądlenia przez owady). Urazy te z powodzeniem można leczyć samemu. Profilaktyka • W zapobieganiu istotną rolę spełniają preparaty witaminowe, ogólnie wzmacniające, preparaty zawierające mikro-pierwiastki (pierwiastki śladowe) oraz środki zwiększające odporność ustroju na infekcje. Choroby l dolegliwości Głowa i szyja Oczy Zapalenie spojówek Zaczerwienienie jednego lub obojga oczu z towarzyszącym Co to jest uczuciem swędzenia, pieczenia. Jest to bardziej przykre niż bolesne. Spojówka gaikowa i powiekowa jest mniej lub bardziej zaczerwieniona. Niekiedy w obrębie spojówki widać rozszerzone naczynia krwionośne. Najczęściej towarzyszy temu: - nadmierne łzawienie, - światłowstręt. Przyczyny zapalenia spojówek: - podrażnienie przez dym papierosowy, opary substancji chemicznych, chlor (w basenach kąpielowych), - uczulenie (np. katar sienny - patrz str. 39), - infekcja wirusowa (przeziębienie, odrą), - infekcje bakteryjne (lepka, niekiedy ropna i zeskorupiała wydzielina zapalna sklejająca powieki w czasie snu). Bakteryjne zapalenie spojówek najczęściej występuje u dzieci. Zapalenie spojówek rzadko towarzyszy innym, poważniejszym chorobom oczu, takim jak jaskra (patrz str. 32), zapalenie tęczówki lub owrzodzenie rogówki. Jak sobie radzie Niezależnie od przyczyny: - oszczędzać oczy, chronić przed światłem, - nie używać przeterminowanych (i o nieznanym składzie) kropli do oczu, 26 Ciało obce w oku - wyeliminować substancje drażniące (chlor); używać okularów pływackich. • Ręczniki i myjki chorego nie powinny być używane przez innych członków rodziny (zapobieganie szerzeniu się infekcji bakteryjnej). • W razie światłowstrętu nosić ciemne (przeciwsłoneczne) okulary. • Nie stosować kompresów. • Jeśli zapalenie spojówek jest objawem kataru siennego (patrz str. 39). Kiedy udać Się • Jeśli ból jest silniejszy od swędzenia i pieczenia. do lekarza • Jeśli występują zaburzenia widzenia. • W razie ropienia. • Jeśli towarzyszący przeziębieniu wysięk zapalny nie ustępuje w ciągu dwóch dni. • Jeśli dolegliwości nasilają się. Ciało obce w oku Co to jest Obecność obcej substancji na powierzchni lub wewnątrz gałki ocznej: - płynu, - ciała stałego, - substancji gazowej. Objawy i dolegliwości: - łzawienie, - zaczerwienienie, - pieczenie, - ból. Ciało obce może znajdować się: - w obrębie spojówek, - w obrębie rogówki, - wewnątrz gałki ocznej. Najczęściej ciało obce ulega samoistnemu wypłukaniu dzięki obfitemu łzawieniu. Jęczmień 27 Jak sobie radzie Kiedy udać się do lekarza Jeśli mamy do czynienia z płynnymi chemikaliami, należy możliwie szybko wypłukać oko (oczy) dużą ilością wody, np.: - włożyć głowę pod kran! - zanurzyć głowę w dużym pojemniku z wodą/ - z głową pod prysznic! Nie trzeć oczu! Jeśli uczucie obecności obcego ciała w oku i towarzyszące temu łzawienie i pieczenie nie mijają po kilku minutach. Jeśli chory odczuwa znaczny ucisk w obrębie gałki ocznej. W przypadku znacznego przekrwienia i obrzęku. Jeśli inna osoba stwierdzi, że ciało obce w oku może być groźne. Jeśli mamy do czynienia z chemikaliami (kwasy, ługi, pył wapienny i cementowy); substancje te mogą poważnie uszkodzić narząd wzroku, jeżeli się ich szybko nie usunie. Wszystkie uszkodzenia rogówki muszą być leczone wyłącznie przez specjalistę; blizny i zmętnienia w obrębie rogówki grożą trwałymi upośledzeniami wzroku! Jęczmień Ostre, ograniczone, ropne zapalenie gruczołów zlokalizo- Co to jest wanych: - w obrębie górnej i dolnej powieki, - w pobliżu cebulek rzęs. Przyczyną jęczmienia jest najczęściej infekcja bakteryjna (gronkowcowa) z tendencją do nawrotu. Schorzenie ma charakter wyłącznie miejscowy. Niekiedy wystarcza usunięcie rzęsy (otwarcie ujścia gru- Jak sobie radzić czołu umożliwia odpływ wydzieliny ropnej). Stosować okłady z gazy nasączonej rumiankiem w celu: - zmniejszenia bólu, ~ przyspieszenia "dojrzewania jęczmienia". 28 Zez Kiedy Udać Się • Jeśli jęczmień powiększa się, nie otwiera i nie opróżnia do lekarza samoistnie. • Jeśli bóle się nasilają. • W razie nawrotów. Zez Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Wadliwe ustawienie gałek ocznych w wyniku czego szlaki wzrokowe obu oczu nie spotykają się w jednym miejscu. • Gałka oczna osadzona w oczodole poruszana jest przez sześć mięśni. Wzajemna współpraca obu oczu umożliwia właściwą ocenę odległości, szybkości poruszających się przedmiotów i widzenie przestrzenne (trójwymiarowe). • Zez może być defektem wrodzonym lub nabytym. • Zez występuje zwykle jednostronnie. Może być zbieżny lub rozbieżny. • Zezujące małe dzieci nie są w stanie wykorzystywać wrażeń odbieranych przez jedno z oczu. W następstwie tego nie dochodzi u nich do rozwoju widzenia przestrzennego. Aby defekt ten nie utrwalił się na całe życie, niezbędna jest wczesna jego korekcja. • Zez dziecięcy może wystąpić w następstwie różnego widzenia jednym i drugim okiem, np. jedno oko jest krótkowzroczne, drugie nadwzroczne. Różnice te mogą być skorygowane za pomocą szkieł korekcyjnych. • Zez nabyty u dorosłych, będący następstwem uszkodzenia nerwów mięśni ocznych lub ich porażeń, charakteryzuje się podwójnym widzeniem, wynikającym z braku koordynacji ruchów obu gałek ocznych. • W przypadku zeza nie można leczyć się samemu. Każdy rodzaj zeza wymaga konsultacji u lekarza. • Z chwilą pojawienia się zęza. • Zdolność obuocznej fiksacji zwykle wykształca się u dzieci dopiero w pierwszych latach życia. Zez pojawiający się chwilowo w stanach zmęczenia nie wymaga leczenia. Zapalenie powiek 29 Jeśli jednak u noworodka lub małego dziecka kierunek patrzenia jednym okiem odbiega stale od normalnego patrzenia obuocznego, należy możliwie szybko skontaktować się z lekarzem. Warunkiem wyleczenia zeza jest wyłącznie wczesna korekcja wady. Możliwości korekcji są różne: szkła korekcyjne, przesłonięcie jednego ze szkieł optycznych okularów, zabieg operacyjny. Pojawienie się zeza u dorosłych wymaga bezwzględnie porady lekarskiej. Do najczęstszych przyczyn należy uszkodzenie nerwów ocznych u chorych na cukrzycę. Niekorzystny wpływ (wzmożony ucisk na mózg) wywiera również tworzenie się nowych naczyć krwionośnych. Zapalenie powiek Zapalenie krawędzi powiek. Co to jest Brzegi powiek pokrywają się żółtą lub zielonkawą, ropną wydzieliną. W czasie snu dochodzi niekiedy do sklejania się powiek. W odróżnieniu od zapalenia spojówek (patrz str. 25) proces chorobowy nie obejmuje białkówki, która nie ulega zaczerwienieniu (objaw przekrwienia). Zapalenie powiek często występuje: - u noworodków w kilka dni po porodzie, - u małych dzieci po przeziębieniu. Może występować również u dorosłych; brzegi powiek ulegają zaczerwienieniu i swędzą. Schorzenie nie pogarsza ostrości widzenia. U noworodków i małych dzieci przemywać oczy ciepłą Jak sobie radzić wodą za pomocą gazików jednorazowego użycia. U dorosłych usunąć z rzęs i brzegów powiek mniej lub bardziej przylegającą wydzielinę zapalną, używając ciepłej wody lub roztworu rumianku. 30 Zaburzenia ostrości wzroku Kiedy udać się do lekarza Jeśli zapalenie powiek dotyczy niemowląt. Przy powtarzającej się tendencji do sklejania się powiek u dzieci; może to grozić zatkaniem kanalika łzowego, przez który łzy spływają od wewnętrznego kąta oka do jamy nosowej. Jeśli wysięk zapalny jest żółty lub zielonkawy. Zaburzenia ostrości wzroku Co to jest • Jednostronne lub obustronne pogorszenie ostrości wzroku; może wystąpić nagle lub rozwijać się powoli. • Postępujące pogorszenie ostrości wzroku występuje najczęściej: - w krótkowzroczności - korekcja jest możliwa za pomocą odpowiednich szkieł optycznych, - u ludzi starszych - przeważnie przyczyną jest zaćma (patrz str. 31), - w jaskrze (patrz str. 32), - w innych chorobach oczu. • Przyczyną nagłego zaniewidzenia może być: - choroba powiek: znaczny ich obrzęk z zamknięciem szpary powiekowej (wylew krwawy, zapalenie, użądlenie przez owady, infekcja), - choroby gałki ocznej: uraz, odklejenie siatkówki, migrena, zaburzenia ukrwienia. • Okulary muszą być czyste. Jak sobie radzić • Nie trzeć oczu. Kiedy Udać Się • Pogarszająca się ostrość wzroku wymaga badania lekar-do lekarza skiego. • Jeśli podejrzewa się, że zaburzenia widzenia mogą być następstwem stosowania leków. Zaćma 31 Natychmiast, jeśli utrata wzroku wystąpi nagle - niezależnie od tego, czy dotyczy to jednego, czy obojga oczu. Zaćma Jest to zmętnienie soczewki. Co to jest W miarę starzenia się soczewka traci swoją przejrzystość (zwyrodnienie soczewki). Procesowi temu sprzyjają różne schorzenia (np. cukrzyca), stosowanie niektórych leków (np. kortyzonu) bądź też naświetlanie promieniami (np. Roentgena lub podczerwonymi). Badając oko przy rozszerzonej źrenicy widać, że soczewka nie jest przejrzysta, a w jej obrębie dostrzec można większe lub mniejsze plamiste zagęszczenia, lub że jest całkowicie zmieczała. Zaćma występuję zwykle po sześćdziesiątym roku życia. Nawet najlepiej dobrane okulary nie poprawią na stałe wzroku chorego z zaćmą. Wprawdzie zmętniała soczewka przepuszcza światło, ale obraz jest nieostry. Począwszy od 45 roku życia, co rok (dwa lata) poddawać Jak sobie radzić się systematycznym okulistycznym badaniom kontrolnym - nawet wtedy, kiedy nie stwierdzamy upośledzenia widzenia. Przy każdym upośledzeniu widzenia. Kiedy udać się Jeśli przed oczami pojawiają się smugi, "pajęcze nitki", do lekarza Jeśli okulary do czytania są już za słabe. Zaćmę, nawet u ludzi bardzo starych, operuje się w miejscowym znieczuleniu. Zabieg jest bezpieczny. Po usunięciu zmętniałęj soczewki należy nosić specjalne szkła optyczne (okulary po operacji zaćmy) lub szkła kontaktowe; niekiedy wszczepia się sztuczną soczewkę. 32 Jaskra Jaskra Co to jest • Jaskra jest schorzeniem, w czasie którego dochodzi do podwyższenia ciśnienia śródgałkowego. Następstwem tego może być częściowa utrata wzroku, a niekiedy całkowita ślepota. • Prawidłowe ciśnienie wewnątrzgałkowe nie przekracza 18-20 mmHg (słupa rtęci). Przy jaskrze jest ono znacznie wyższe. • Nadmiernie wysokie ciśnienie śródgałkowe wynika z jednej strony ze zwiększonej produkcji cieczy wodnistej, z drugiej zaś z gorszego odpływu tej cieczy z kąta przesączania (kąta rogówkowo-twardówkowego). • Często nie udaje się ustalić przyczyny jaskry. Znany jest pogląd odnośnie dziedzicznego występowania tej choroby. Istotne znaczenie przypisuje się długotrwałemu, zwłaszcza miejscowemu, stosowaniu kortykosteroidów. • Jaskra nie leczona prowadzi do postępującego upośledzenia widzenia obwodowego (badanie pola widzenia), a następnie również centralnego. Ponieważ ubytki widzenia jednego oka "pokryte są" przez zdrowe drugie oko, dlatego wykrycie choroby możliwe jest jedynie wtedy, kiedy oczy bada się osobno (patrzenie wyłącznie chorym okiem). • Często na trop choroby naprowadzają skargi na bóle głowy i bliżej nieokreślone zaburzenia widzenia. • Ostry napad jaskry jedno- lub obustronnej jest następstwem nagłego zatrzymania odpływu cieczy wodnistej z kąta rogówkowo-twardówkowego. Oto objawy ostrego napadu jaskry: - nagłe pogorszenie widzenia, ból oka (oczu), ból głowy, nadmierne rozszerzenie źrenicy (źrenic), - ciśnienie wewnątrzgałkowe większe niż 20 mmHg (słupa rtęci), - niekiedy mdłości i wymioty, towarzyszące bliżej nieokreślonym bólom brzucha. Jaskra 33 Zapobieganie Jak sobie radzić • U członków rodzin, w których były przypadki zachorowania na jaskrę, konieczne są okresowe pomiary ciśnienia wewnątrzgałkowego. • Nie używać przez dłuższy czas kortykosteroidów. W jaskrze już istniejącej • Systematycznie stosować zaordynowane przez lekarza medykamenty o działaniu zwężającym źrenice i ułatwiającym odpływ cieczy wodnistej (np. krople do oczu zawierające pilokarpinę). • Systematycznie dokonywać pomiarów ciśnienia wewnątrzgałkowego (niekiedy przez całe życie). • Dokonywać pomiarów ciśnienia tętniczego; jaskra często towarzyszy nadciśnieniu tętniczemu. • Przy każdym podejrzeniu jaskry. Kiedy udać się • Koniecznie, jeśli odczuwa się ból głowy i występują zabu- do lekarza rżenia widzenia. Przy utrzymującym się przez dłuższy czas wzmożonym ciśnieniu śródgałkowym może wystąpić nieodwracalne uszkodzenie narządu wzroku! • Jeśli stwierdzono jaskrę, niezbędne są systematyczne badania kontrolne. • Takie zaburzenia, jak nieostre widzenie, plamy w polu widzenia, pojawianie się tęczy wokół źródła światła stanowią bezwzględne wskazanie do udania się do okulisty. Uszy Szum w uszach Co t0 jest • Nieprzyjemne, ustawicznie zakłócające spokój, nękające, gwiżdżące lub dzwoniące szumy w uszach, pochodzące nie z zewnątrz, lecz z wnętrza ucha. • Szumy te odczuwane są najczęściej wtedy, kiedy wokół panuje cisza (nocą przy zasypianiu). • Najczęstsze przyczyny: - schorzenia uszu/ - podeszły wiek, - zaburzenia krążenia w obrębie ucha wewnętrznego, - niekiedy obecność woskowiny w przewodzie słuchowym. • W wielu wypadkach szum w uszach jest zjawiskiem stałym, nie poddającym się żadnemu leczeniu. • W 80% przyczyna jest nieznana. Jak sobie radzić • Jeśli szum spowodowany jest przez woskowinę, wkroplić do przewodu słuchowego nieco ciepłego oleju roślinnego w celu zmiękczenia woskowiny. Kiedy Udać Się • Jeśli szum w uszach utrzymuje się przez dłuższy czas (kilka do lekarza dni). • Jeśli szum jest bardzo dokuczliwy, a jego przyczyna nie jest znana. Woskowina 35 Woskowi na Woskowina jest fizjologiczną wydzieliną gruczołów łojo- Co to jest wych przewodu słuchowego. U niektórych ludzi wydzielina ta jest produkowana w nadmiarze i ma większą spoistość. Sprzyja to zwężeniu, a nawet zatkaniu przez woskowinę przewodu słuchowego, co może wywoływać bóle, uczucie ucisku, upośledzenie słuchu, a nawet głuchotę. W żadnym przypadku nie używać ostrych przedmiotów Jak sobie radzić (nawet patyczków, zaopatrzonych w wacik) w celu usunięcia woskowiny, ponieważ można łatwo urazić ścianę bardzo wrażliwego przewodu słuchowego i niechcący wepchnąć woskowinę głębiej, zwłaszcza wtedy, kiedy jest jej dużo i kiedy jest ona dość twarda. Wpuścić do przewodu słuchowego kilka kropli ciepłego oleju roślinnego. Wówczas woskowina mięknie i często oddziela się sama. Kiedy udać się do lekarza Jeśli wystąpi ból ucha, wyciek z ucha, upośledzenie słuchu lub głuchota. Płukanie przewodu słuchowego ciepłą wodą może usunąć czop woskowiny i tym samym dolegliwości. Jeśli przyczyna wymienionych dolegliwości jest inna, tylko lekarz jest w stanie ją rozpoznać i odpowiednio leczyć chorobę ucha. Ból ucha, wyciek z ucha Zarówno ból ucha, jak i wyciek z ucha mogą występować Co t0 jest niezależnie od siebie. Objawy te mogą - ale nie muszą -wskazywać na podrażnienie lub zapalenie ucha zewnętrznego lub środkowego. 36 Ból ucha, wyciek z ucha Ucho zewnętrzne • Rurkowaty, pokryty skórą przewód słuchowy sięga od małżowiny usznej aż do błony bębenkowej. Przewód słuchowy działa jak słuchawka wychwytując dźwięki. • W obrębie ucha zewnętrznego mogą zaistnieć różne nieprawidłowości, takie jak: - nagromadzenie stwardniałej woskowiny. Może to być przyczyną upośledzenia słuchu, głuchoty i bólów ucha; - ropny naciek ściany przewodu słuchowego, wywołujący silne bóle, odczuwane zwłaszcza przy dotyku i przy wykonywaniu ruchów. Jeśli zbiornik ropny otworzy się, dochodzi do wycieku na zewnątrz, niekiedy cuchnącej, wydzielmy; - zapalenia i urazy przewodu słuchowego. Nierzadko towarzyszy temu świąd. Stany te są często następstwem niewłaściwego oczyszczenia przewodu słuchowego (ostre, brudne patyczki, zapałki, wykałaczki, niekiedy druciki). Ucho środkowe • Jest to mała, jamista przestrzeń, położona za błoną bębenkową. Mieszczą się w niej trzy małe kosteczki, za pomocą których bodźce słuchowe przenoszone są do ucha wewnętrznego. Trąbka Eustachiusza stanowi połączenie ucha środkowego z jamą gardłową. • Stany zapalne, występuj ące w obrębie gardzieli, mogą przenosić się do ucha środkowego poprzez trąbkę Eustachiusza. Zapalenia te mogą mieć charakter ropny, przebiegać z ostrymi bólami ucha i gorączką. • Zapalenie uchą środkowego szczególnie często występuję u dzieci pomiędzy trzecim a ósmym rokiem życia. • Jeśli proces zapalny, toczący się w obrębię ucha środkowego, uszkodzi błonę bębenkową, dochodzi do wycieku z przewodu słuchowego wydzieliny ropnej, niekiedy podbarwionej krwią. • Wraz z odpływem ropy ustępują bolę. • Bóle niekoniecznie muszą wskazywać na chorobę uszu. Niekiedy są one objawem: - zapalenia stawu żuchwowego, Utrata słuchu Głuchota 37 - choroby zębów, - wyrastania zęba mądrości. Rozmiękczyć twardą woskowinę za pomocą kilku kropli Jak sobie radzić oleju jadalnego. Przy zbieraniu się ropy w tkance podskórnej przewodu słuchowego stosować suche nagrzewanie (np. za pomocą lampy SOLLUKS). Gdy ropa spłynie, ból ustąpi. Przy zapaleniu ucha zewnętrznego ostrożnie oczyścić przewód słuchowy, aby nie urazić jego ścian. Mydło i wodę usunąć z przewodu przez potrząsanie głową. Unikać środków chemicznych, mogą one bowiem drażnić przewód słuchowy lub nawet wywołać jego stan zapalny. Jeśli bóle lub wyciek nie ustępują po kilku dniach. Kiedy udać się Ropny wyciek z przewodu słuchowego jest objawem zapa- do lekarza lenia ucha środkowego. Jeśli zapalenie ucha zewnętrznego szerzy się. Przy podejrzeniu obecności ciała obcego w przewodzie słuchowym (dotyczy to zwłaszcza dzieci). Utrata słuchu Głuchota Narząd słuchowy składa się z: Co to jest - ucha zewnętrznego: zbiera szmery i tony, - ucha środkowego: przenosi bodźce słuchowe od błony bębenkowej do ucha wewnętrznego, - ucha wewnętrznego: przemienia tony i szmery w bodźce nerwowe, które trafiają następnie do mózgu. Utrata słuchu może być następstwem procesów chorobowych, toczących się w każdej z trzech jego części: - Ucho zewnętrzne: czopy woskowinowe i stany zapalne, najczęściej jednostronne. Właściwe leczenie przywraca słuch. (Bóle ucha, wyciek z ucha, patrz str. 35) - Ucho środkowe: stany infekcyjne; ropienie ogranicza ruchomość kosteczek słuchowych i tym samym utrudnia lub nawet uniemożliwia przenoszenie tonów i szmerów. 38 Utrata słuchu Głuchota Jak sobie radzić Antybiotyki najczęściej są skuteczne. Leczenie operacyjne (dzieci) stosuje się rzadko. - Ucho wewnętrzne: uszkodzenie nerwów słuchowych: w zaburzeniach ukrwienia (wiek podeszły, stany poudaro- we), uszkodzenie porodowe, różyczka w pierwszych trzech miesiącach ciąży (wtedy zwykle występują również zaburzenia widzenia). Woskowinę rozmiękczyć podając do przewodu słuchowego kilka kropli ciepłego oleju roślinnego. Zabieg ten umożliwia stosunkowo łatwe usunięcie woskowiny z przewodu słuchowego. Kiedy udać się do lekarza Kiedy niemowlę lub małe dziecko zdradza oczywiste objawy upośledzenia słuchu (np. nie słyszy głośnego klaśnięcia za jego plecami). Kiedy upośledzenie słuchu wystąpi w wieku dojrzałym. Jeśli utrata słuchu wystąpi nagle w wyniku zmian naczyniowych (udar), do lekarza należy udać się natychmiast (lub wezwać go). Nos Katar sienny Reakcja alergiczna na pyłki kwiatowe: Co to jest - wiosną: na pyłki dębu, klonu, brzozy, olchy, - w lecie: na pyłki zbóż, traw i chwastów. Nasilenie objawów następuje podczas upalnej suszy i kwitnienia wymienionych roślin (wiatr roznosi pyłki). Opady deszczu sprzyjają złagodzeniu dolegliwości. Niezależnie od pory roku reakcja alergiczna może wystąpić także na inne czynniki (np. pleśń, białko zwierzęce, roztocze, kurz). Pierwsze dolegliwości obserwuje się przeważnie u nastolatków, ale czasami również u dorosłych. Często występuje w rodzinach ze skłonnością do wyprysku (egzemy), astmy i migreny. Objawy: - świąd nosa, wodnisty katar, - zaczerwienione oczy, łzawienie, - kichanie, niekiedy występujące napadowe, - palenie i swędzenie w gardle, - świszczący oddech, - uczucie rozbicia i złe ogólne samopoczucie. Osoby z katarem siennym wiedzą najlepiej, co im szkodzi i Jak sobie radzić czego powinny unikać. Na ogół szkodliwe są dla nich spacery i przebywanie na wolnym powietrzu w okresie kwitnienia drzew, zbóż, traw i różnych chwastów. W dni słoneczne nosić okulary ochronne. Stosować krople do oczu o działaniu łagodzącym świąd i uczucie palenia. Zapytać aptekarza - on poradzi! Nie należy stosować przez dłuższy czas leków w aerozolu i kropli do nosa o działaniu przeciwobrzękowym (leki na 40 Zapalenie zatok obocznych nosa katar, patrz str. 279), gdyż mogą one uszkadzać błonę śluzową nosa. • Zazwyczaj leki przeciwuczuleniowe (antyalergiczne) przynoszą ulgę (patrz str. 294). Uwaga kierowcy pojazdów mechanicznych! Leki przeciwuczuleniowe osłabiają refleks, działają nasennie, wywołują uczucie znużenia. Kiedy Udać Się • Jeśli dolegliwości są szczególnie dokuczliwe i trwają przez do lekarza dłuższy czas. • Jeśli występują kłopoty z oddychaniem (świszczący oddech, duszność) i jeśli ogólne samopoczucie jest złe. Zapalenie zatok obocznych nosa Co to jest Jak sobie radzić Zatoki oboczne nosa są to - większe lub mniejsze - przestrzenie (jamy) w obrębie kości policzkowych (jarzmowych) i skroni połączone z jamą nosową. Wnętrze ich jest wyścielone warstwą błony śluzowej podatnej na infekcję (np. grypową); obrzęk zmniejsza drożność zatok i stan zapalny się szerzy. Objawy: - bóle głowy, - uczucie ucisku w okolicach jarzmowych (policzkowych) i w obrębie skroni, - uczucie zatkania w nosie; towarzyszy temu żółtozielona (ropna) wydzielina zapalna (zwłaszcza rano, przy wycieraniu nosa), - niekiedy gorączka. Niezależnie od czynnika alergicznego każdy katar, trwający dłużej niż dwa tygodnie, może być przyczyną zapalenia zatok obocznych nosa. Stosować inhalacje (opary rumianku). Efektem jest rozrzedzenie wydzieliny i lepszy jej odpływ. (Patrz: leki przeciw-grypowe używane do inhalacji, str. 281) Chrapanie 41 Można też, ale tylko przez krótki okres, stosować leki prze-ciwkataralne (patrz str. 279) po to, aby zmniejszyć obrzęk śluzówki nosa i w ten sposób ułatwić odpływ wydzieliny z zatok obocznych. Przy podejrzeniu zainfekowania zatok, kiedy zachodzi po- Kiedy udać Się trzeba zastosowania antybiotyków, do lekarza Przy dłużej utrzymującym się uczuciu zatkania nosa. Niekiedy niezbędne jest zoperowanie polipów w nosie lub też chirurgiczne otwarcie zatok szczękowych i oczyszczenie ich. Chrapanie Na skutek zapadania się języka w głąb gardzieli dochodzi Co to jest do wydawania matowych odgłosów przy oddychaniu (chrapliwy oddech). Może być następstwem zaburzeń oddychania przez nos; z konieczności człowiek oddycha przez usta. Stan ten występuje: - przy przeziębieniu, - przy katarze, - przy polipach w nosie. Niekiedy przyczyna jest pozamedyczna: - głęboki sen, - senopilczy. Jak sobie radzić Pilnować drożności nosa. Partner powinien chrapiącego, śpiącego na wznak, przekręcić na bok po to, aby jego język nie zapadał się w głąb gardzieli. W razie podejrzenia jakiejś choroby w obrębie jamy noso- Kiedy udać się wo-gardłowej. do lekarza 42 Krwawienia z nosa Krwawienia z nosa Co to jest • Najczęściej są następstwem różnych urazów (np. uderzenia, zbyt silnego wycierania nosa). • Krwawienia z nosa niepokoją, ale rzadko bywają niebezpieczne. • Najczęściej występują przy: - przeziębieniach, - infekcjach, - katarze siennym (alergii). • Krwawieniom sprzyja rozszerzenie naczyń żylnych w obrębie przedsionka nosa. • U ludzi w młodym wieku jednostronne krwawienia z nosa często powtarzają się bez wyraźnej przyczyny. • U ludzi starszych z nadciśnieniem tętniczym i stwardnieniem tętnic występują sporadycznie. Jak sobie radzić • Aby zatrzymać krwawienie z nosa, wystarczają przeważnie proste sposoby: - siedzieć prosto i lekko pochylić się do przodu; zapobiega to wzrostowi ciśnienia krwi w obrębie głowy i umożliwia odpływ krwi ku przodowi. Jeśli krew ścieka do tyłu - i tym samym spływa do żołądka - mogą wystąpić mdłości i skłonność do wymiotów; - za pomocą kciuka i palca wskazującego uciskać równomiernie skrzydełka nosa przez co najmniej 5 minut; w tym czasie oddychać przez usta; - stosować zimne okłady na skroń i kark; - po ustaniu krwawienia przez kilka godzin nie wycierać nosa. Kiedy Udać Się • Jeśli krwawienie utrzymuje się ponad pół godziny. do lekarza • Jeśli krwawienie wystąpi u osoby starszej, osłabionej lub anemicznej. • Lekarz może zatrzymać krwawienie wprowadzając do nosa gąbkę hemostatyczną (tampon ułatwiający krzepnięcie krwi). Zęby Ząbkowanie Proces prawidłowego wyrzynania się zębów u niemowląt. Co to jest począwszy od czwartego miesiąca życia. Przy ząbkowaniu może wystąpić u dziecka niepokój, niekiedy drażliwość, gorączką, bóle uszu, zaczerwienienie policzków i złe ogólne samopoczucie. Ząbkowaniu mogą towarzyszyć takie objawy, jak płaczliwy nastrój, nadmierne ślinienie, wysypka (przejściowo) i krótkotrwałe biegunki. Zastosować medykamenty używane w schorzeniach jamy Jak sobie radzić ustnej i gardła (patrz str. 285). Zasięgnij porady aptekarza odnośnie zastosowania najlepszego - w danej sytuacji -lekarstwa. Kiedy niemowlę cierpi z powodu bólów, najlepiej jest zastosować paracetamol (patrz str. 289) w postaci czopków. Kiedy stan dziecka jest zły lub też kiedy rodzi się wątpli- Kiedy udać Się wość, czy stan ten można wiązać z ząbkowaniem. do lekarza Krwawienie z dziąseł Najczęstszą przyczynę stanowią: Co to jest ~ resztki pokarmów (kości, ości), - infekcje, ~ zbyt twarde włosie szczoteczki do zębów. Rzadszymi przyczynami są takie schorzenia, jak np.: szkorbut (spowodowany niedoborem witaminy C), czy też schorzenia układu krwiotwórczego (choroby krwi). 44 Bóle zębów Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Nie używać zbyt twardej szczoteczki do zębów; częściej ją zmieniać. Dobrze oczyszczać kieszonki dziąsłowe (starannie płukać jamę ustną). Spożywać dużo owoców i świeżych jarzyn. Pomocne mogą okazać się medykamenty stosowane w schorzeniach jamy ustnej i gardła (patrz str. 285). Kiedy boli dziąsło. Kiedy krwawienie jest znaczne i mamy do czynienia z rankami w obrębie jamy ustnej (owrzodzenia dziąseł). Kiedy utrzymuje się uczucie rozbicia oraz pojawiają się inne dolegliwości wskazujące na możliwość wystąpienia poważniejszej choroby. Bóle zębów Co to jest • Bóle z powodu uszkodzenia zębów. • Przyczyny: - zużyte, zdarte, uszkodzone szkliwo, np. z powodu próchnicy; drażnienie obnażonych zakończeń nerwowych jest przyczyną bólu, - zapalenie dziąseł (paradentoza), - naciek zapalny, zwykle ropny, u nasady korzenia zębowego. Jak SObie radzić • Na krótko skutkują leki przeciwbólowe (patrz str. 289). Zapobieganie Dbać o zęby i dziąsła (systematycznie myć zęby i przeprowadzać badania kontrolne u dentysty). Kiedy udać Się • Jeśli ból zęba jest silny i długotrwały. do lekarza • Przy nawracających bólach zębów. • Kontrola stomatologiczna konieczna jest co pół roku. Jama ustna i gardło Przykry zapach z ust Ciało każdego człowieka pachnie odmiennie; dotyczy to Co to jest również swoistego dla danej osoby zapachu z ust (zapach ten nie musi być wcale przykry). Przyczyny przykrego zapachu z ust mogą być różne, najczęstsze z nich to: - zapalenie dziąseł lub inne stany zapalne jamy ustnej, - przewlekłe zapalenie migdałków podniebiennych, - angina, - zapalenie zatok obocznych nosa, - inne stany zapalne dróg oddechowych, - nieżyt żołądka (zapalenie błony śluzowej żołądka), - spożywanie niektórych produktów żywnościowych (cebuli, czosnku, piwa, innych napojów alkoholowych), - u niemowląt często występuję kwaśny zapach z ust, będący objawem trawienia mleka (proces fermentacyjny). Przykry zapach z ust jest zjawiskiem przemijającym i często ustępuje samoistnie. Często i dokładnie myć zęby, pielęgnować dziąsła i dbać o Jak sobie radzić higienę jamy ustnej: - niezależnie od mycia zębów używać wykałaczek w celu usuwania resztek pokarmowych z przestrzeni między-zębowych, - często płukać jamę ustną. Nie palić papierosów. Ograniczyć spożycie alkoholu. Stosować płyny dezynfekujące jamę ustną, ą przy jej stanach zapalnych środki odkażające śluzówkę jamy ustnej. 46 Chrypka Kiedy udać się • W razie śluzowo-ropnego wycieku z nosa lub zalegania do lekarza śluzu w jamie ustnej. • W razie powtarzających się krwawień z dziąseł, bólu zębów i bolesności błony śluzowej jamy ustnej. Chrypka Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Przyczyny: - podrażnienie strun głosowych przez ich przeciążenie (krzyczenie, głośne czytanie) lub dym tytoniowy. Ustępuje przy ograniczeniu, a zwłaszcza po rzuceniu palenia; - obrzęk zapalny strun głosowych w stanach infekcyjnych: przeziębienie, zapalenie krtani, zapalenie oskrzeli, pseudokrup (dławiec rzekomy), koklusz (krztusiec). Chrypka ustępuje wraz z cofaniem się procesu chorobowego; - obrzęk strun głosowych spowodowany przez obecność polipów. Poprawę można uzyskać jedynie dzięki pomocy lekarskiej; - uszkodzenie nerwów krtaniowych, które odpowiedzialne są za prawidłowe położenie i ruchomość strun głosowych (proces chorobowy dotyczący samych nerwów bądź ich uszkodzenia w czasie operacji wykonywanej w okolicy krtani, np. operacji krtani lub tarczycy). Oszczędzać głos. Nie palić. Pić gorące napoje (unikać zimnych). Stosować inhalacje z roztworu soli lub z rumianku. Środki przeciwgrypowe do inhalacji, patrz str. 284). Przyjmować leki przeciwkaszlowe (patrz str, 276). Kiedy niezależnie od przyczyny chrypka trwa ponad dwa tygodnie; wymaga to bezwzględnie oceny lekarskiej. Wynikające z niej działania mogą z jednej strony zapobiec przejściu choroby w stan przewlekły, z drugiej zaś mogą Zapalenie jamy ustnej 47 okazać się niezbędne leczniczo (usunięcie polipów i guzów). Zapalenie jamy ustnej Zapalenie jamy ustnej może być samodzielną jednostką Cotojest chorobową, ale może też być miejscowym objawem schorzenia ogólnoustrojowego. Do najczęstszych objawów należą: - przykry zapach z ust, - uczucie palenia i ból w jamie ustnej, zwłaszcza podczas jedzenia. Zapalenie jamy ustnej jako samodzielna choroba: - afty (nadżerki) - pojedyncze lub mnogie, drobne, powierzchowne białożółte wykwity z czerwoną otoczką, o średnicy od 3 do 7 mm. Przyczyną tych zmian jest nieznana. - pleśniawki - występują głównie u dzieci i po leczeniu antybiotykami znikają. Są to białawe, lekko wypukłe plamki (ogniskowe, mleczne naloty, łatwo krwawiące). Spowodowane są one przez grzyby chorobotwórcze, głównie z rodzaju Candida. ~ opryszczka - przyczyną zmian opryszczkowych (bolesne pęcherzyki na śluzówce jamy ustnej lub na wargach) jest infekcja wirusowa. Często wirus opryszczki towarzyszy innym wirusom, wywołującym inne choroby. Pęcherzyki powodują uczucie palenia, bolesnego napięcia i świądu. Początkowo pęcherzyki opryszczki wypełnione są wodnistą cieczą, a następnie powoli wysychają. Zapalenie jamy ustnej jako objaw choroby ogólnoustrojo- wej: - występuje rzadko, - w chorobach układu krwiotwórczego (chorobach krwi) i układu limfatycznego (np. białaczki). 48 Zapalenie gardła Jak sobie radzić • Dbać o higienę jamy ustnej, usuwać z niej starannie resztki pokarmowe. • Unikać ostrych potraw. • Dbać, aby protezy były dobrze dopasowane - i tylko takie nosić! • Nie używać tabletek do ssania, które zawierają antybiotyki (zawsze mamy je w apteczkach domowych). • Środki stosowane do dezynfekcji jamy ustnej mogą okazać się pomocne (patrz str. 285). Kiedy Udać Się • Jeśli objawy zapalne nie ustępują po 8 -10 dniach. do lekarza • Jeśli pojawiają się nowe zmiany. • Przy upośledzeniu stanu ogólnego (złe samopoczucie, osłabienie, uczucie rozbicia). Zapalenie gardła Co to jest • Bolesny stan zapalny, dotyczący przede wszystkim gardła, utrudniający połykanie i przy połykaniu najdotkliwiej odczuwalny. • Najczęściej zapalenie gardła jest objawem przeziębienia, a więc infekcji wirusowej. W około l / 3 przypadków zapalenie gardła jest pochodzenia bakteryjnego (zapalenie mig-dałków, angina). • Chorobie często towarzyszy powiększenie węzłów chłonnych, zarówno szyjnych jak i podżuchwowych, które przybierają postać dobrze wyczuwalnych, odgraniczonych i lekko przesuwalnych tworów o wielkości nasienia soczewicy lub trochę większej. • Najczęściej zapalenie gardła ustępuje samoistnie po upływie sześciu - siedmiu dni. Jeśli dolegliwości i objawy trwają dłużej, należy podejrzewać gorączkę gruczołową (mononu-kleozę zakaźną - patrz str. 257). • Nawroty zapalenia gardła występują najczęściej od 3 do 8 i od 14 do 20 roku życia. • Usunięcie migdałków podniebiennych (tonsillektomia) nie chroni, niestety, w pełni przed nawrotami zapalenia gard- Ból głowy 49 ła. Dlatego migdałki należy operować tylko wtedy, kiedy ropne stany zapalne gardła powtarzają się co najmniej kilka razy w ciągu roku. Pić ciepłe płyny, herbatę ziołową o działaniu przeciwzapal- Jak sobie radzić nym (np. herbatę rumiankową). Zaleca się płukać gardło ciepłym roztworem soli kuchennej lub naparem z szałwii. Leki stosowane przy bólach gardła (patrz str. 285) mogą okazać się pomocne i przynieść ulgę. Antybiotyki nie działają na wirusy; stosowanie ich jest uzasadnione tylko wtedy, kiedy wraz z infekcją wirusową występuje zakażenie bakteryjne. Jeśli w ciągu czterech - pięciu dni nie następuje poprawa Kiedy udać się lub obserwuje się pogorszenie, do lekarza Jeśli człowiek przekonany jest o ciężkiej chorobie. Jeśli zapalenie gardła powtarza się wielokrotnie w ciągu krótkiego czasu. Jeśli zapaleniu gardła towarzyszą inne objawy chorobowe. Jeśli objawom zapalenia gardła towarzyszą bóle stawowe. Ból głowy Ból, który każdy z nas odczuwał albo sporadycznie, albo Co to jest wielokrotnie. U niektórych osób ból głowy występuje wyjątkowo rzadko; u innych daje się zauważyć skłonność do częstych bólów głowy. Ból można odczuwać w obrębie czoła, skroni, w okolicy karkowo-potylicznej, lub też ma on charakter ogólny. Ból głowy może przebiegać różnie: niekiedy odczuwa się go jako dolegliwość o stałym natężeniu, niekiedy jako tętnienie czy łomotanie; bywa też, że chory odczuwa go jako ściskającą obręcz lub napad kłucia w głowie. 50 Ból głowy • Przyczyny: - czynniki zewnętrzne - bez żadnych zmian chorobowych w obrębie samej głowy. Ten rodzaj bólów głowy występuje najczęściej, - zmiany chorobowe poza czaszką, - zmiany dotyczące samej głowy. • Bóle głowy spowodowane przez czynniki zewnętrzne: - stres, podniecenie, - wrażliwość na zmiany pogody (metereopatia), np. wiatr halny, - nadużycie alkoholu, - duszne, ciężkie powietrze (źle przewietrzone pomieszczenia, dym tytoniowy), - nadciśnienie tętnicze, - choroby przebiegające z gorączką, - niektóre leki (np. nitrąty). • Zmiany poza czaszką: - migrena (często dziedziczna) z mdłościami i wymiotami (patrz str. 51), - zmiany zwyrodnieniowe w obrębie części szyjnej kręgosłupa (kręgosłupa szyjnego), powodujące napięcie mięśni szyi i karku; częste promieniowanie w kierunku potylicy, - uraz głowy, wstrząs mózgu, - choroby oczu: pogarszająca się ostrość wzroku, podniesienie ciśnienia wewnątrzgałkowego; najczęściej bóle dotyczą okolicy czołowej i nasilają się w ciągu dnia, - ostre i przewlekłe zapalenie zatok obocznych nosa, - choroby uszu (czopy woskowinowe, zapalenie ucha środkowego), - chore zęby (głównie dotyczy to szczęki górnej), - skłonność do żucia jednostronnego (nierównomierne obciążenie stawów żuchwowych). • Zmiany dotyczące samej głowy: - zmiany naczyniowe (np. tętniaki), - krwotoki śródczaszkowe, - guzy (np. nowotwory, ropnie), - stany zapalne (np. zapalenie opon mózgowych). Migrena 51 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Jeśli bóle głowy są następstwem działania czynników zewnętrznych (najczęstsza przyczyna bólów głowy), to zwykle ustępują one samoistnie z chwilą ustania działania danego czynnika. Powtarzające się tego typu bóle głowy pozwalają zazwyczaj na samodzielne ustalenie ich przyczyny; to z kolei umożliwia uniknąć sytuacji, w których niekorzystny czynnik oddziałuje chorobotwórczo. • Jeśli mamy do czynienia z migreną (patrz niżej), należy również unikać sytuacji, w których ona najczęściej występuje. Jeśli chodzi o zastosowanie medykamentów o znanej już skuteczności, to działają one tym lepiej, im wcześniej są zastosowane. • Na krótko wystarcza zastosowanie jakiegoś leku przeciwbólowego. • Jeśli bóle głowy są silne, utrzymują się i wykazują tendencję do nasilania się. • Jeśli ból głowy wykazuje stałą, ciągle taką samą lokalizację i nawraca, porada lekarska jest niezbędna! • Jeśli występują inne objawy, takie jak: - wysoka gorączka, - mdłości i wymioty, - zaburzenia widzenia, - uczucie osłabienia i bezwładu rąk i nóg, - omdlenia i drgawki, - porady lekarskiej należy szukać zawsze wtedy, kiedy przyczyna nawracających bólów głowy pozostaje niejas- na. Migrena Cierpienie występujące i nawracające napadowe, któremu Co to jest towaryszą zaburzenia widzenia, nadwrażliwość na światło i zapachy, jak również dolegliwości żołądkowo-jelitowe (mdłości, wymioty). Napad migreny może być wywołany przez różne czynniki; może on trwać kilka godzin lub dni. Na początku dominują 52 Migrena takie objawy, jak drażliwość i zaburzenia widzenia (miganie i błyski). Migrena jest często dziedziczna, częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Rozpoznanie ułatwiają typowe objawy tego dokuczliwego niedomagania. Badania diagnostyczne nie wykazują zwykle zmian chorobowych w obrębie głowy. Dokładna przyczyna migreny nie jest znana. Przypisuje się znaczenie rozszerzeniu się naczyń powierzchniowych w obrębie skóry i tkanki podskórnej głowy. Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Migrena jest cierpieniem niekiedy bardzo uciążliwym, ale nigdy nie zagrażającym życiu. Zapobieganie • Unikać stresu i stanów podenerwowania. • Starać się pilnie śledzić wpływ różnych czynników wywołujących migrenę i ustalić, które w danym przypadku mogą być istotnie odpowiedzialne za wystąpienie napadu. Odnotować odnośne uwagi w dzienniczku i korzystać z nich. • W lżejszych napadach migrenowych skuteczne mogą się okazać leki przeciwbólowe (patrz str. 289). • W razie mdłości stosować właściwe antidota; przy skłonności do wymiotów aplikować czopki doodbytnicze. • Farmakoprofilaktykę można stosować przez dłuższy czas wyłącznie za przyzwoleniem lekarza! • Jeśli "radzenie samemu sobie" pozostaje nieefektywne. • Jeśli częstotliwość i nasilenie bólów głowy zwiększa się. Jest to sytuacja, w której staje się niezbędne zastosowanie leków przeciwmigrenowych z przepisu lekarza. • Przy wystąpieniu innych dolegliwości, np.: - utrzymujących się (poza napadami) zaburzeń widzenia, - ciągłych zaburzeń krążeniowych z zawrotami głowy, utratą równowagi i skłonnością do padania. Klatka piersiowa Drogi oddechowe Kaszel Odruch uruchomiony w następstwie drażnienia dróg od- Co to Jest dechowych przez bodźce zewnętrzne lub stany zapalne. Czynnik obronny. Zadaniem jego jest utrzymanie drożności dróg oddechowych. Odruch kaszlowy służy usunięciu z dróg oddechowych ciał obcych i nagromadzonego w nadmiarze śluzu. Kaszel zwykle mija z chwilą wygaśnięcia infekcji lub ustania działania bodźców drażniących drogi oddechowe. Niekiedy kaszel ma charakter przewlekły ma to miejsce wtedy, kiedy schorzenie narządu oddechowego jest długotrwałe (np. gruźlica). Dotyczy to również nałogowych palaczy. U osób tych kaszel występuje przede wszystkim w godzinach rannych. Przyczyny: - infekcje: przeziębienie, pseudokrup (dławiec rzekomy), koklusz (krztusiec), zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, gruźlica, - działanie substancji drażniących: dym tytoniowy (również palenie bierne!), kurz, zarazki, alergeny (pyłki kwiatowe i inne), - obecność ciał obcych w drogach oddechowych (cząstki pokarmów, które "wpadły nie w tę dziurkę"). Kaszel pomaga w usunięciu z dróg oddechowych zarówno Jak sobie radzić drobnoustrojów, jak i substancji drażniących. Tak więc w stanach tych kaszel spełnia funkcję obronną i nie powinien być zwalczany. 54 Astma Astma oskrzelowa • Jeśli kaszel trwa długo, jest uciążliwy, pomocne może okazać się zwalczenie przyczyny (np. zaprzestanie palenia): - pić gorące napoje (unikać zimnych!), - pić dużo płynów, aby rozrzedzić śluzową wydzielinę i łatwiej ją wykrztusić, - stosować leki przeciwkaszlowe (patrz str. 276), - można z powodzeniem stosować olejki eteryczne (np. w postaci gorących inhalacji, środki przeciwgrypowe do stosowania zewnętrznego, str. 284). Kiedy Udać Się • Jeśli kaszel przebiega z gorączką, bólem w klatce piersiowej, do lekarza "graniem" w piersiach, dusznością, lub kiedy plwocina zawiera domieszkę krwi. • Jeśli kaszel trwa dłużej niż dwa tygodnie. • Jeśli kaszel jest silniejszy w nocy niż w dzień. Przyczyną tego stanu - zwłaszcza u ludzi starszych - mogą być schorzenia narządu krążenia. Astma Astma oskrzelowa Co to jest • Istotą astmy jest występowanie przemijającego wprawdzie, ale wymagającego leczenia, zwężenia oskrzeli wskutek skurczu ich mięśni gładkich oraz obrzęku błony śluzowej produkującej nadmierną ilość śluzu. • Dlaczego jedni ludzie chorują na astmę oskrzelową, a inni nie - nie wiadomo. Przypisuje się znaczenie czynnikom genetycznym i wrodzonym, które powodują zaburzenia czynnościowej równowagi pomiędzy dwiema składowymi nerwowego układu wegetatywnego: układem współczul-nym ("sympatycznym") i przywspółczulnym ("para-sympatycznym" - układ nerwu błędnego). • Przyczyny astmy mogą być różne: - działanie różnych substancji: pyłki kwiatowe, kurz domowy, sierść zwierzęca, medykamenty (alergia, patrz również str. 139), - infekcje, - nadmierne obciążenie fizyczne i emocjonalne, Astma Astma oskrzelowa 55 - zmiany temperatury i ciśnienia atmosferycznego. W następstwie działania tych czynników dochodzi do skurczu i zwężenia oskrzeli większych i mniejszych, co przy obfitej, lepkiej wydzielinie śluzowej pogarsza upowietrz-nienie (wentylację) niektórych części płuc. Szczególnie groźny jest napad astmy, który, trwając dłużej o tym samym, bardzo znacznym nasileniu bez tendencji do ustępowania, nosi miano stanu astmatycznego. Na początku napad astmy charakteryzuje się głębszym i przyśpieszonym oddechem (hiperwentylacja, patrz także str. 65). Wśród napadów kaszlu, krztuszenia się, zadyszki ("krótki oddech") rozwija się duszność, której często towarzyszy uczucie lęku. Pojawia się świszczący i utrudniony oddech, pacjent przymusowo siada, domaga się świeżego powietrza, jest w stanie mówić tylko krótkimi zdaniami; następnie pojawia się sine zabarwienie skóry (sinica twarzy). Palenie papierosów pogarsza przebieg astmy zwiększając częstość i nasilenie napadów astmatycznych. Równie niekorzystnie oddziałuje przebywanie w niedostatecznie przewietrzanych, zakurzonych pomieszczeniach. Astma charakteryzująca się lekkim przebiegiem zmniejsza tylko komfort codziennej egzystencji. Człowiek nią dotknięty zaczyna pokasływać, ma krótki oddech. Pomimo niewielkich dolegliwości już w tym stadium choroby powinno być rozpoczęte leczenie; jeśli się tęgo zaniecha, może dojść do uszkodzenia płuc. Należy podkreślić, że dzieci, nawet leczone, powinny żyć normalnie, aktywnie uczestnicząc w zajęciach fizycznych (gimnastyka szkolna), a nawet w wyczynowych zajęciach sportowych. Średnio ciężka astma jest bardzo dokuczliwa, co przesądza o stale towarzyszącym pacjentowi uczuciu zmęczenia, a nawet wyczerpania; życie staje się trudne. Z czasem dochodzi do uszkodzenia płuc. Ciężka astma stwarza uczucie zagrożenia i może być niebezpieczna. Należy podkreślić, że wszystkie trzy wymienione postacie astmy wymagają leczenia! 56 Astma Astma oskrzelowa Jak sobie radzić Astma jest chorobą nawrotową. W trakcie wieloletniego jej trwania pacjenci mają dość czasu, aby nauczyć się, jak można sobie najskuteczniej pomóc. Natomiast badania wstępne i strategia leczenia muszą być ustalone wspólnie z lekarzem. Pacjent powinien: - orientować się, kiedy niezbędne jest udzielenie mu pomocy, - wiedzieć, kiedy i jakie przyjąć leki, - zaobserwować, jakie czynniki wywołują u niego napad astmy. Unikać ich! - stan astmatyczny zwalczać rozważnie, dokonując spokojnej oceny sytuacji, - przekonać otoczenie, że w jego obecności palić nie wolno, - być ostrożnym w obcowaniu ze zwierzętami, ich sierść bowiem może wywołać napad astmy, - starać się być stale aktywnym fizycznie (systematycznie, nie "zrywami"), unikać nadwagi lub konsekwentnie ją zwalczać. Medykamenty pomocne w leczeniu astmy można podzielić na cztery grupy: - substancje o działaniu adrenalinopodobnym (tabletki lub spray) działające rozkurczowo na oskrzela (efekt broncholityczny), - teofilina i jej pochodne w tabletkach oraz ampułkach (do wstrzyknięć); działanie podobne do leków pierwszej grupy, - hormony kory nadnerczy (pochodne kortyzolu) wywierające działanie przeciwzapalne. Stosuje je się w postaci tabletek (doustnie), aerozoli (wziewnie) i zastrzyków (dożylnie i domięśniowo), - kromoglikan dwusodowy (preparaty IntaP /, Frenal, Lomudal i inne), stosowany głównie w celach profilaktycznych. Duszność 57 Ostrożnie z wielokrotnie powtarzanym stosowaniem preparatów adrenalinopodobnych, zwłaszcza u osób chorych na serce! Pamiętać należy, że każdy lek przeciwastmatycz-ny może być stosowany wyłącznie z przepisu lekarza! Szczególnie odnosi się do stosowania kortykostęroidów! > W przypadku szczególnie ciężkiego i długotrwałego napa- Kiedy udać się du astmatycznego należy wezwać lekarza! do lekarza ' Jeśli przez dłuższy czas przy oddychaniu chory sapie. i Nawet wtedy, kiedy napady astmy przebiegają lekko, ale są częste. ' Kiedy zachodzi potrzeba weryfikacji dotychczasowego leczenia. Należy pamiętać, że możliwości leczenia astmy są różnorodne. Wybór odpowiedniego leku lub ewentualną konieczność zmiany leku i jego dawkowanie powinny być zindywidualizowane. Wymaga to zrozumienia ze strony pacjenta i jego cierpliwości, proces ten bowiem bywa niekiedy długotrwały i żmudny. i Należy pamiętać o regularnym poddawaniu się badaniom lekarskim. Duszność Zadyszka, której towarzyszy wrażenie utrudnionej, uciążli- Co to jest wej i - w sumie - nieprzyjemnej czynności oddechowej. Po raz pierwszy pojawia się zwykle w czasie wysiłku fizycznego, który dotychczas przebiegał bez przykrych dolegliwości i objawów. Najczęstsze przyczyny: - stan podniecenia, nadmierne obciążenie psychiczne (dotyczy to głównie ludzi młodych), - choroby płuc (astma oskrzelowa, rozedma płuc) i układu krążenia (astma sercowa). "Opanować" oddech: zachowując spokój, równomiernie Jak sobie radzić wykonywać wdechy i wydechy. 58 Krwioplucie • Jeśli przyczyną duszności jest podniecenie lub stan lękowy, wykonać próbę zatrzymania oddechu (bezdech dowolny) i starać się me oddychać ani zbyt prędko, ani zbyt głęboko. Kiedy udać Się • Przy podejrzeniu choroby płuc albo serca. do lekarza Krwioplucie Co to jest • Domieszka krwi w odkrztuszanej plwocinie. • Najczęściej domieszka ta ma barwę jasnoczerwoną nie mając wyglądu pienistego. Przyczyną tej postaci krwioplucia jest pęknięcie - przy kaszlu - małych naczyń krwionośnych w obrębie gardła. Zwykle ten rodzaj krwioplucia nie sprawia dolegliwości. • Znacznie rzadziej dochodzi do odkrztuszania pienisto-krwistej wydzieliny. Prawie zawsze oznacza to poważną chorobę płuc lub serca. Jak sobie radzić • Przy niewielkiej domieszce krwi obserwować plwocinę i intensywność krwioplucia; ewentualnie nawiązać kontakt z lekarzem. Kiedy Udać Się • Jeśli krwioplucie pojawi się ponownie (nawroty krwioplu-do lekarza cia). • Jeśli plwocina jest pienisto-krwista, natychmiast udać się do lekarza! Świszczący oddech Co to jest • Świszczący odgłos o charakterze przeciągłym towarzyszący wdechowi lub wydechowi. • Przyczyną jest częściowe zwężenie dróg oddechowych; powietrze jest wdychane i wydychane z trudnością. Szczegól- Świszczący oddech 59 na postacią świszczącego oddechu jest świst krtaniowy, którego nazwa wskazuje na lokaliację przeszkody w oddychaniu. Świst przy wdechu (świst wdechowy) najczęściej wskazuje na zwężenie w obrębie krtani lub tchawicy; przyczyną może być np. ucisk spowodowany przez znacznie powiększoną tarczycę. Świst przy wydechu najczęściej spowodowany jest astmą oskrzelową (patrz str. 54) lub zapaleniem oskrzeli (patrz str. 60). Tej odmianie świszczącego oddechu towarzyszy zwykle silna duszność, kaszel, odkrztuszanie śluzowej plwociny lub też ból w klatce piersiowej. Wyjątkowo rzadko przyczyną świszczącego oddechu jest ciało obce w tchawicy, np. mała zabawka (lub jej drobna część), którą dziecko trzymało w buzi. Zachować spokój. Wygodnie usiąść. Pochylić się nieco ku Jak sobie radzić przodowi. Odprężyć się. Nie palić. Astmatycy: przyjąć zapisany przez lekarza lek (możliwe, że pacjent zapomniał go przyjąć - "przepuścił" dawkę). Jeśli, stosując się do powyższych rad, nie uzyskuje się po- Kiedy udać się prawy w ciągu kilku minut, do lekarza W razie wystąpienia nagłego lub ciężkiego napadu. Kiedy napady powtarzają się (nawet wtedy, kiedy przebiegają lekko i są krótkotrwałe). 60 Pseudokrup Dławiec rzekomy Pseudokrup Dławiec rzekomy Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Ostra infekcja wirusowa górnych i dolnych dróg oddechowych. Głównymi objawami choroby, szczególnie mocno występującymi u dzieci od pierwszego do czwartego roku życia, są przeciągły świst wdechowy, duszność, chrapliwy, szczekający kaszel i chrypka. Objawy te są szczególnie nasilone w porze nocnej. • Przebieg choroby jest najczęściej łagodny (lekkie zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli). Czynnikiem wywołującym chorobę może być również znaczne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. • Sporadycznie występuje obrzmienie okolicy krtani. Niedotlenienie jest odpowiedzialne za sinawe zabarwienie twarzy. • Nawilżanie powietrza w mieszkaniu (nawilżacze) przeciwdziała wysuszaniu dróg oddechowych. • Między napadami kaszlu należy podawać chorym duże ilości ciepłych płynów. Uspokajać chore dzieci. • Rodzice powinni przede wszystkim zachować spokój. Niepokój otoczenia fatalnie wpływa na chore dziecko, które staje się zalęknione i krzykliwe. • Natychmiast wezwać lekarza, nawet w nocy! • Jeśli w ciągu dnia kaszel jest bardzo silny i gorączka przekracza 38,5°C, dziecko powinno być zbadane przez lekarza jeszcze przed nastaniem nocy! Przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedma płuc Co to jest • Przewlekłe zapalenie oskrzeli jest chorobą długotrwałą (lata). Proces zapalny oskrzeli powoduje nadmierne wydzielanie (i w efekcie odkrztuszanie) śluzu (śluzowa plwocina). Przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedma płuc 61 Jak sobie radzić W następstwie dochodzi do poszerzenia końcowych odcinków oskrzeli - rozwija się rozedma płuc. • Podczas przewlekłego zapalenia oskrzeli następuje w części drzewa oskrzelowego zatkanie oskrzeli przez śluz - oskrzela stają się niedrożne i powietrze nie dochodzi do płuc. Śluz gromadzi się głównie nocą, co tłumaczy występowanie kaszlu przede wszystkim w godzinach rannych ("poranna toaleta oskrzeli"), u palących papierosy ("kaszel palacza", "bronchit palacza"). Nadmiar śluzu sprzyja rozwojowi flory bakteryjnej, a tym samym utrzymywaniu się i przewlekaniu stanu zapalnego. • Przewlekłe zapalenie oskrzeli jest następstwem działania różnych substancji drażniących oskrzela (np. dymu tytoniowego oraz powtarzających się infekcji oddechowych). • Z tego też względu przewlekłe zapalenie oskrzeli występuje przede wszystkim u osób palących papierosy, rzadko zaś u osób niepalących. • W większości przypadków wykrztuszana plwocina jest biaława lub szarawa. Przy zaostrzeniu procesu zapalnego plwocina zmienia barwę i staje się żółta lub żółtozielona. • Najczęściej rozedma płuc jest następstwem przewlekłego zapalenia oskrzeli. Schorzenie to charakteryzuje się niedostateczną wymianą gazową w płucach; przegrody pomiędzy pęcherzykami płucnymi zanikają, tworzą się większe obszary pęcherzowe (pęcherze rozedmowe), w których wymiana gazowa (pobieranie tlenu i oddawanie dwutlenku węgla) jest zachwiana. • Głównym objawem rozedmy płuc jest duszność, zwłaszcza wysiłkowa. Z czasem dochodzi do uszkodzenia serca. Zapobieganie Unikać zanieczyszczonego powietrza, a przede wszystkim: - rzucić palenie, - w miejscu pracy unikać pyłów, chemikaliów i dymów, 62 Ból w klatce piersiowej - pamiętać, że zajęcia sportowe zwiększają pojemność życiową płuc, a gimnastyka oddechowa sprzyja bardziej efektywnemu odkrztuszaniu plwociny, - starać się być szczupłym, gdyż nadwaga obciąża płuca; otyli powinni stosować dietę niskokaloryczną, aby schudnąć. Kiedy Udać Się • Jeśli zadyszka często powraca. do lekarza • Kiedy plwocina staje się bardziej obfita, żółta, żółtozielona lub krwista. • Przy bólach w klatce piersiowej. • Jeśli wystąpią obrzęki podudzi. • Lekarz potrafi ustalić przyczynę choroby i zastosować odpowiednie leczenie. Ból w klatce piersiowej Co to jest • Bóle w klatce piersiowej występują często i w większości przypadków nie są oznaką poważnej choroby. Wbrew powszechnemu przekonaniu nawet bóle dotyczące lewej połowy klatki piersiowej nie muszą oznaczać choroby serca (dusznicy bolesnej, zawału serca). Bóle występujące przy oddychaniu • Często są one objawem schorzenia ściany klatki piersiowej (bóle mięśniowe, rwa międzyżebrowa), piersiowego odcinka kręgosłupa lub płuc i opłucnej. • U młodych ludzi bóle te spowodowane są najczęściej zapaleniem nerwów międzyżebrowych. Odczuwane są jako ostre kłucia o stałym nasileniu, pojawiające się przede wszystkim przy głębokim wdechu, w czasie kaszlu lub śmiechu. Zatrzymanie oddechu znosi ból. • Jeśli nawet przy głębokim wdechu występuje uczucie braku powietrza, może to świadczyć o wystąpieniu odmy samoistnej i spądniętego płuca (pneumotorax). Stan ten może zaistnieć również u młodych ludzi. Ból w klatce piersiowej 63 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Jeśli przy kaszlu lub głębokim wdechu wystąpi ostry, przeszywający ból, to należy brać pod uwagę zapalenie opłucnej. • Po doznanym urazie klatki piersiowej, w wyniku którego nastąpiło złamanie żeber, występują ostre bóle przy kaszlu, śmiechu, kichaniu lub głębokim wdechu. Często słyszy się wtedy trzeszczący odgłos ocierających się o siebie złamanych żeber. • Bóle, które promieniują od kręgosłupa, są często spowodowane przez zmiany kostne najczęściej o charakterze zwyrodnieniowym. Bóle niezależne od oddychania • Często są one objawem niedomagań trawiennych, zwłaszcza wtedy, kiedy występują po obfitych posiłkach. Towarzyszą im często mdłości, wzdęcia i odbijania. • Wśród innych przyczyn należy wymienić: - dusznicę bolesną (angina pectoris:) ból zlokalizowany jest zwykle za mostkiem i ustępuje po przyjęciu nitratów (nitrogliceryna), - zawał serca: nitrogliceryna zwykle nie pomaga, - astma oskrzelowa: brak tchu i świszczący oddech, - zapalenie płuc: zwykle gorączka i rzężenia nad płucami, - półpasiec. • Unikać sutych, wystawnych dań, wzdymających warzyw (kapusty, grochu, fasoli, cebuli). • Spokojnie ułożyć się w optymalnie dobranej pozycji. • Leki przeciwbólowe stosować tylko wtedy, gdy są istotnie niezbędne (patrz str. 289). • Zawsze wtedy, kiedy wystąpią również i inne dolegliwości ze strony narządu krążenia i układu oddechowego. • Kiedy silnym bólom towarzyszy duszność, świszczący oddech, skłonność do omdleń, gorączka oraz odkrztuszanie żółtej lub zielonej plwociny. • Kiedy podejrzewamy poważną przyczynę bólów. 64 Krztusiec Koklusz Krztusiec Koklusz Co to jest • Ostra, szeroko rozpowszechniona, bardzo zaraźliwa choroba zakaźna. Głównym jej objawem jest spazmatyczny kaszel o charakterze napadowym. Napad kaszlu kończy się zwykle przeciągłym, piejącym wdechem. • Koklusz szerzy się drogą kropelkową. Rozwija się w ciągu 7-14 dni od kontaktu z chorą osobą. Zakaźność krztuśca utrzymuje się do końca trzeciego tygodnia tego okresu choroby, który przebiega ze spazmatycznym kaszlem. • Choroba trwa około sześciu tygodni. W jej przebiegu wyróżniamy trzy okresy. 1. Okres objawów przeziębieniowych: - utrata apetytu, - suchy, nocny kaszel, - gorączka (sporadycznie). 2. Po 10 - 14 dniach występują napady spazmatycznego kaszlu. Każdy napad ma charakter nagły i niespodziewany: - usta dziecka są otwarte, - język lepki, - twarz zlana potem. Po 5 do 15 krótkich napadach kaszlu występuje krztuszenie się oraz szybkie i głębokie oddychanie. Często dochodzi do wykrztuszania obfitej, ciągnącej się śluzowej plwociny; niekiedy towarzyszą temu wymioty. 3. W fazie zdrowienia napady kaszlu występują coraz rzadziej, jednak działanie czynników drażniących drogi oddechowe może wywołać i w tym stadium choroby nawet długotrwały napad kaszlu. • Powikłania: - krwawienia z nosa, - napady drgawek, - uszkodzenie mózgu, - nawet zgon. • Szczególnie ciężko znoszą dolegliwości oddechowe niemowlęta. Wszystkie dzieci w wieku do dwóch lat chore na krztusiec powinny być hospitalizowane. Duszność nerwicowa Hiperwentylacja 65 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Zapobieganie • Unikać kontaktu z dziećmi chorymi na koklusz. • Szczepić dzieci przeciwko kokluszowi począwszy od 3 - 4 miesiąca życia (plan szczepień, patrz str. 262). W rozwiniętej chorobie: • Dbać, aby powietrze w mieszkaniu było ciepłe i wilgotne. • Przed nocą podać dziecku leki przeciwkaszlowe uzgodnione z lekarzem (patrz str. 276). • W razie powtarzających się wymiotów podawać skąpe posiłki; wykorzystywać w tym celu okresy między napadami (najlepiej po ustąpieniu napadu kaszlowego). • Przy najmniejszym podejrzeniu krztuśca u wszystkich niemowląt i małych dzieci do drugiego roku życia włącznie! • Przy podejrzeniu krztuśca u wszystkich dzieci. • Niezbędne jest zastosowanie leczenia farmakologicznego u wszystkich pacjentów, u których przebieg krztuśca jest ciężki! (napady kaszlu z wymiotami, pogorszeniem stanu ogólnego i ubytkiem wagi ciała). Duszność nerwicowa Hiperwentylacja Podniecenie, sprzeczka, rozczarowanie, wściekłość lub na- Co to jest silony lęk mogą - bezwiednie - zmieniać rytm oddechowy. Powyższe stany mogą wywoływać początkowo uczucie "niepełnego oddechu" lub przeszkody w drogach oddechowych ("nie mogę oddychać pełną piersią", "coś mi przeszkadza w oddychaniu"). Fizjologicznie bardziej głęboki i częstszy oddech występuje przy wysiłkach fizycznych. Jest to prawidłowa reakcja na większe zapotrzebowanie przez ustrój na tlen i konieczność wydalenia drogą oddechową dwutlenku węgla, wyprodukowanego w większej ilości w czasie wysiłku. W niektórych stanach emocjonalnych hiperwentylacja występuje w sytuacji, w której zapotrzebowanie na tlen nie jest zwiększone (stan fizycznego spoczynku). Bodziec ma charakter emo- 66 Duszność nerwicowa Hiperwentylacja cjonalny, psychologiczny. W wyniku nadmiernej wentylacji dochodzi do zachwiania równowagi kwasowo-zasado-wej i w efekcie tych zaburzeń do nadpobudliwości mięśniowej. Jednym z pierwszych objawów będących następstwem nerwicowej, nadmiernej wentylacji (hiperwentylacji) jest uczucie mrowienia w czubkach palców rąk, następnie zawroty głowy i uczucie ogólnie złego samopoczucia. Następnie dochodzi do "sztywności" palców i przy kurczów. Jak sobie radzie Kiedy udać się do lekarza Należy być przekonanym, że objawy hiperwentylacji nie stwarzają istotnego zagrożenia; po prostu nie są objawem poważnego schorzenia. Uzmysłowić sobie dokładnie, co wywołuje hiperwentylację (jakie są jej przyczyny). Starać się nie oddychać szybko, lecz wolno i spokojnie. Bądź spokojny! Tlenu zupełnie Ci wystarczy przy spokojniejszym oddychaniu. Spróbować zatrzymać oddech na tak długo, na ile tylko się da. Jeśli nie możesz poradzić sobie z samym sobą. Lekarz może Ci pomóc, wstrzykując środek uspokajający (działanie doraźne). Na dłuższą metę stosować psychoterapię, wspartą ewentualnie farmakoterapią. Serce Napad dusznicy bolesnej Angina pectoris Silny ból w klatce piersiowej, najczęściej zlokalizowany za Co to jest mostkiem lub w okolicy przedsercowej, promieniujący do lewej, często do prawej ręki (bywa też, że ból promieniuje symetrycznie do obu rąk), również do okolicy międzyłopat-kowej (karku) i żuchwy. Ból ma charakter tępy, ściskający, niekiedy rozpierający, dławiący (stąd również nazwa dławicy piersiowej obok dusznicy bolesnej). Ból występuje przy wysiłku (ból wysiłkowy), może jednak wystąpić nocą i obudzić pacjenta ze snu. Zimne powietrze, przejedzenie i podenerwowanie sprzyjają wystąpieniu napadu dusznicy bolesnej. Przyczyną bólu jest niedokrwienie (niedotlenienie) serca w wyniku zwężenia tętnic wieńcowych, spowodowanego najczęściej przez zmiany miażdżycowe. Zagrożenie chorobą wieńcową (a więc i napadami dusznicy bolesnej) jest większe u chorych z nadciśnieniem tętniczym, podwyższonym poziomem cholestrolu w surowicy krwi (hiperchole-sterolemia), u otyłych i palących papierosy. Napad dusznicy bolesnej może też być wywołany przez nagły skurcz tętnicy wieńcowej. Wystąpieniu napadów dusznicy bolesnej sprzyjają również niektóre wady serca i zaburzenia rytmu serca będące następstwem różnych chorób narządu krążenia. Dusznica bolesna występuje częściej: - u palaczy, - u osób obciążonych pracą, żyjących w stresie, ~ u cukrzyków, - u mężczyzn, - u osób z nadwagą, - u ludzi starszych. 68 Napad dusznicy bolesnej Angina pectoris • Nie każdy ból w okolicy serca spowodowany jest niedokrwieniem. Często przyczyną takich (rzekomych) bólów serca są zmiany, najczęściej zwyrodnieniowe, w obrębie kręgosłupa, zapalenie nerwów międzyżebrowych, choroby płuc i opłucnej. • Bóle odczuwane w wymienionych schorzeniach pozaserco-wych zwykle ustają po zatrzymaniu oddechu. Wstrzymanie oddechu nie wywiera żadnego wpływu na ból pochodzenia niedokrwiennego (trwa on nadal pomimo zatrzymania oddechu). Jak sobie radzić Zapobieganie • Rzucić palenie (dym papierosowy uszkadza tętnice wieńcowe). • Niezbędna jest aktywność fizyczna, a nawet - rozsądne -uprawianie sportu (jazda na rowerze, pływanie). • Unikać stresu (poddać się odpowiednim zajęciom treningu antystresowego). • Wyeliminować czynniki ryzyka choroby wieńcowej (choroby niedokrwiennej serca) lub je ograniczyć: - walczyć z nadwagą, - skutecznie leczyć nadciśnienie tętnicze, - skutecznie leczyć cukrzycę (dieta, farmakoterapia), - skutecznie zwalczać zaburzenia gospodarki tłuszczowej: stosować dietę z ograniczeniem tłuszczów zwierzęcych (masło, smalec), spożywać chude gatunki mięsa (wyeliminować wieprzowinę), ograniczyć spożycie jaj. W czasie napadu dusznicy bolesnej • Zawsze mieć ze sobą przepisane przez lekarza medykamenty i systematycznie je stosować. Chodzi tu głównie o nitraty (preparaty nitrogliceryny) w aerozolu,, tabletki do ssania, tabletki do połykania lub w postaci plastra zawierającego preparat, który wchłaniany przez skórę działa rozszerzające na naczynia wieńcowe. • Z czasem zorientujesz się, co Ci najbardziej pomaga. Zawał mięśnia sercowego 69 Kiedy udać się do lekarza Jeśli nie rozpoznane są przyczyny bólów w klatce piersiowej. Jeśli tyjesz i pojawiają się obrzęki podudzi. W razie wystąpienia silniejszego i dłuższego napadu bólu. Jeśli napadowi towarzyszą duszność i zlewne poty. Zawsze wtedy, kiedy nitraty nie przynoszą ulgi. Twój lekarz będzie wiedział, kiedy, w jaki sposób i jak długo leczyć Cię zachowawczo (dieta, leki), a kiedy zalecić Ci poddanie się leczeniu chirurgicznemu (pomosty omijające zwężenie tętnicy wieńcowej). Niekiedy konieczna będzie wnikliwa ocena specjalistyczna (konsultacja kardiologa lub kardiochirurga). Zawał mięśnia sercowego Martwica mniejszego lub większego obszaru mięśnia serco- Co to jest wego będąca następstwem ciężkiego niedokrwienia serca (większa lub mniejsza niedrożność tętnicy wieńcowej). Nagła niedrożność naczynia jest najczęściej następstwem zakrzepu (płytki krwi, krwinki czerwone i białe), wytworzeniu którego sprzyja zwężenie naczynia (proces miażdżycowy: złogi substancji tłuszczowych w ścianie naczyniowej, powstawanie tzw. blaszek miażdżycowych). Znacznie rzadziej przyczyną zawału serca jest zator materiałem skrze-plinowym, wytworzonym np. w lewym przedsionku czy lewej komorze serca i przeniesiony z prądem krwi do tętnicy wieńcowej. Ostre niedokrwienie (i wtórne ciężkie niedotlenienie) odpowiedzialne jest za powstanie większego lub mniejszego ogniska martwicy. Najczęstszym objawem zawału serca jest nagły ból w klatce piersiowej; towarzyszy mu uczucie doraźnego zagrożenia życia. Ból ma charakter ściskający (uczucie obręczy, klamry), tępy (uczucie nieznośnego ciężaru). Podobnie jak w napadzie dusznicy bolesnej ból promieniuje do lewego, niekiedy prawego ramienia, okolicy karkowej (międzyło-patkowej), żuchwy. 70 Zawał mięśnia sercowego • Umiejscowieniu i kierunkowi promieniowania bólu zawałowego odpowiadają mniej więcej lokalizacja i wielkość martwicy. Tak więc wyróżniamy zawał ściany przedniej, dolnej i tylnej serca (tzw. zawał koniuszkowy) oraz zawały ograniczone do niewielkiego obszaru mięśnia sercowego (tzw. zawały podwsierdziowe). • Po upływie mniej więcej dziewięciu dni od dokonania się zawału jamy uszkodzonego serca ulegają największemu powiększeniu. Jest to krytyczne stadium choroby. W ciągu następnych dni dochodzi do poprawy w obrębie mięśnia sercowego. Po sześciu tygodniach tkanka martwicza ulega zbliznowaceniu. Rozpoczyna się okres (coraz śmielszej) rehabilitacji narządu krążenia. • W odróżnieniu od napadu dusznicy bolesnej, nitraty nie są skuteczne w bólu zawałowym. • W zawale serca tętno może ulec przyśpieszeniu lub zwolnieniu. Ciśnienie tętnicze na ogół obniża się w stosunku do stanu sprzed zawału. • Nie zawsze świeży zawał serca powoduje natychmiastowe zmiany w badaniu Ekg. Elektrokardiograficznie zawał może ujawnić się dopiero po upływie 24, niekiedy 36 godzin. W związku z tym w pierwszych godzinach zawału bardziej przydatne jest wykonywanie pewnych badań krwi (tzw. diagnostyka enzymatyczna zawału), oczywiście na zlecenie lekarza. Jak sobie radzić Zapobieganie Zwalczać nadciśnienie tętnicze i zaburzenia gospodarki tłuszczowej (dążyć do obniżenia poziomu cholesterolu i trójgiicerydów we krwi). Rzucić palenie. Leczyć cukrzycę zgodnie z zaleceniami lekarza. Unikać nadwagi i zwalczać ją. Jeżeli w rodzime występowały zawały serca, intensywność życia, zakres wykonywanych badań diagnostycznych i leczenie uzgodnić z lekarzem. Bądź fizycznie aktywnym! Unikaj stresu! Niewydolność krążenia 71 W razie podejrzenia zawału • Spróbuj zachować spokój: połóż się do łóżka i leż spokojnie. Lęk i aktywność fizyczna zwiększają zapotrzebowanie na tlen, którego brakuje sercu nawet w spoczynku. • Zastosuj będący "pod ręką" preparat nitrogliceryny, aby przekonać się, czy lek ten okaże się skuteczny (efekt działania leku powinien być widoczny w ciągu kilku minut). • Jeśli jesteś osłabiony i czujesz się niepewnie, leż w łóżku (górna część ciała powinna znajdować się nieco wyżej), nie wstawaj, nie spaceruj - nawet po pokoju. Należy wezwać lekarza; on rozstrzygnie, czy niezbędna jest hospitalizacja! • Natychmiast, jeśli nasilenie bólu jest znaczne ("nigdy w Kiedy udać się życiu nie odczuwałem tak silnego bólu")! do lekarza • Kiedy zastosowane nitraty okazują się nieskuteczne (kryterium czasu: kilka minut). • Jeśli bólowi towarzyszą osłabienie, zawroty głowy i zimne, zlewne poty. Niewydolność krążenia Niewydolność krążenia stanowi zespół chorobowy, który Co to jest charakteryzuje się: - upośledzeniem funkcji lewej komory z zastojem krwi w płucach; jest to niewydolność lewokomorowa, - upośledzeniem funkcji prawej komory z przekrwieniem wielu narządów (zastój krwi w wątrobie, obrzęki kończyn dolnych); jest to zastoinowa, prawokomorowa niewydolność krążenia, - upośledzeniem i zwolnieniem przepływu krwi przez tkanki; w efekcie dochodzi do sinicy, głównie warg oraz palców dłoni i stóp. Serce stanowi centralny organ układu krążenia. Jamy serca (przedsionki i komory) i mięsień sercowy tworzą wspólnie pompę tłoczącą krew do tkanek. Wraz z nią dopływa do tkanek tlen. Dzieje się to za pośrednictwem hemoglobiny zawartej w krwinkach czerwonych. 72 Niewydolność krążenia • Sprawność serca zarówno w warunkach normalnego, jak i zwiększonego obciążenia zależy od trzech składowych: 1. Mięśnia sercowego 2. Naczyń wieńcowych 3. Układu przewodzącego serca (węzła zatokowego, węzła przedsionkowo-komorowego, włókien łączących oba węzły, dwóch - prawego i lewego - ramion pęczka Hisa), który przewodzi bodźce do mięśnia prawej i lewej komory. • Niesprawne funkcjonowanie nawet jednej z tych trzech składowych przesądza o pogorszeniu sprawności serca. Wynika z tego, że przyczyny uszkodzenia serca mogą być wielorakie, np. - uszkodzenie mięśnia sercowego przez długotrwałe niedotlenienie, zapalenie mięśnia sercowego, przeciążenie lewej komory w nadciśnieniu tętniczym lub prawej w nadciśnieniu płucnym, przeciążenia komór serca w wadach zastawkowych, zaburzenia rytmu serca; - zmiany chorobowe w obrębie tętnic wieńcowych, następstwem których są: dusznica bolesna, zawał serca, zaburzenia rytmu serca, - uszkodzenie układu przewodzącego, powodujące wystąpienie, zaburzeń rytmu serca (przyśpieszenie lub zwolnienie, niemiarowość zaburzenia w przewodzeniu bodźców). Objawy niewydolności krążenia • Ze strony serca: - często przyśpieszenie tętna (tachykardia), - często niemiarowe tętno: nierówne - raz krótsze, raz dłuższe - odstępy pomiędzy kolejnymi skurczami serca (arytmia). Zarówno tachykardia, jak i arytmia mogą być, ale nie muszą, objawami niewydolności krążenia. • Ze strony innych narządów: - zadyszka przy większych lub mniejszych wysiłkach (duszność wysiłkowa), - duszność występująca w spoczynku (duszność spoczynkowa), - szybka męczliwość, spadek sprawności fizycznej, Niewydolność krążenia 73 - skłonność do kaszlu, często z odkrztuszaniem rdzawej lub brunatnej plwociny, - często duszność nocna z kaszlem i odkrztuszaniem pienistej, niekiedy różowej plwociny; duszność taka budzi chorego ze snu i zmusza go do przyjęcia pozycji siedzącej, - oddawanie moczu w nocy, niekiedy kilkakrotnie; należy pamiętać, że u starszych mężczyzn może to być spowodowane powiększeniem gruczołu krokowego (przerost prostaty), - sinica warg, palców dłoni i stóp, - obrzęk podudzi, wodobrzusze, zastój krwi w płucach (przy dużym nasileniu obrzęk płuc); wszystkie te objawy spowodowane są zatrzymaniem przez organizm soli (chlorku sodu) i wody. • Zachować spokój i czekać na efekt zastosowanego leczenia. Jak sobie radzić • Przyjąć pozycję siedzącą (zmienić leżącą na siedzącą); jest to pozycja oszczędzająca serce, wyraźnie poprawiająca samopoczucie (swobodniejszy oddech, ustąpienie zadyszki i kaszlu). • Ograniczyć spożycie soli kuchennej (jak wspomniano, w niewydolności krążenia mamy do czynienia z zatrzymywaniem soli i wody); sprzyja to zwiększeniu oddawania moczu i ustępowaniu obrzęków. • Regularnie przyjmować zalecone leki. • Nie palić papierosów. • W razie duszności, pojawienia się obrzęków lub wystąpię- Kiedy udać się nią któregokolwiek z wymienionych powyżej objawów, do lekarza • Zawsze wtedy, kiedy czujesz, że Twoje serce słabnie. Podstawowa diagnostyka obejmuje badanie Ekg, badanie radiologiczne klatki piersiowej oraz niektóre badania laboratoryjne. 74 Kołatanie serca Kołatanie serca Co to jest • W różny sposób odczuwane bicie serca: - niemiarowe bicie serca (migotanie przedsionków, inne zaburzenia rytmu), - szybkie bicie serca, - szczególnie silnie odczuwane skurcze serca (mocne bicie serca). • Często występuje: - w stanach podniecenia, w stresie, w stanach lękowych, - w stanach dużej radości jak i złości, - u palaczy i po nadużyciu alkoholu, - jako efekt picia kawy, herbaty, - przy gorączce. • Napady kołatania serca zwykle nie trwają dłużej niż kilka minut. • Mogą występować również w spoczynku (np. nocą, budząc spokojnie śpiącego). • Niekiedy napady kołatania serca są objawem jego uszkodzenia; towarzyszą im często zawroty głowy, duszność, zapaść, omdlenie. • Odprężyć się i położyć. Jak sobie radzić • Unikać kawy, herbaty, innych napojów zawierających kofeinę (Coca-Coli, Pepsi-Coli) i alkoholu. Kiedy udać Się • Jeśli kołataniu serca towarzyszy ogólne złe samopoczucie, do lekarza osłabienie, zawroty głowy oraz bóle w klatce piersiowej. • Jeśli napad trwa ponad godzinę. • Jeśli napady kołatania powtarzają się. Jama brzuszna Żołądek i jelita Bóle brzucha Bóle brzucha należą do banalnych dolegliwości w obrębie Co to jest jamy brzusznej. W jamie brzusznej wyróżnia się trzy obszary: nadbrzusze (przestrzeń pomiędzy łukami żebrowymi sięgająca do ich dolnych krawędzi), śródbrzusze (położone poniżej nadbrzusza, sięgające obu okolic lędźwiowych) i podbrzusze położone pomiędzy grzebieniami biodrowymi, pachwinami i kością łonową. Na przykład: wątroba i pęcherzyk żółciowy znajdują się w nadbrzuszu, a jelito ślepe z wyrostkiem robaczkowym - w podbrzuszu. Ważna jest nie tylko lokalizacja bólu, ale i jego charakter. Bóle w kamicy żółciowej lub zapaleniu pęcherzyka żółciowego mają charakter kolki i z czasem słabną, podczas gdy bóle w zapaleniu wyrostka robaczkowego są ciągłe i charakteryzuje je tendencja do nasilania się. Z kolei bóle w chorobach układu moczowego są zróżnicowane. W schorzeniach miąższu nerkowego (zapalenie nerek) mamy najczęściej do czynienia z tępymi bólami w okolicy lędźwiowej, podczas gdy kamica moczowodowa wyzwala bóle o charakterze kolki. Same bóle brzucha nie są chorobą, natomiast ich charakter i lokalizacja pośrednio informują o prawdopodobnie toczącym się procesie chorobowym. 76 Zapalenie przełyku Refluks żofądkowo-przełykowy Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Zdawać sobie sprawę ze znaczenia lokalizacji bólów! Jeśli bóle brzucha występują po raz pierwszy i nie ustępują po krótkim czasie, natychmiast skontaktować się z lekarzem. Należy pamiętać, że do perforacji wyrostka robaczkowego i wrzodu żołądka może dojść bardzo szybko! Zapalenie pęcherzyka żółciowego równie szybko może się rozwijać, szerzyć i prowadzić na przykład do zapalnego nacieku okołopęcherzykowego, a nawet do zapalenia otrzewnej! • W razie podejrzenia zapalenia wyrostka robaczkowego stosowanie ciepłych okładów jest bezwzględnie przeciwwskazane! Można stosować zimne okłady, nawet z lodu (gumowy pęcherz wypełniony kostkami lodu). Natychmiast udać się do lekarza lub wezwać go do domu! • Jeśli bóle brzucha nawracają, to warunkiem leczenia się we własnym zakresie jest zgoda lekarza poprzedzona rozpoznaniem przez niego rodzaju schorzenia. • Zawsze wtedy, kiedy istnieje wątpliwość, czy jest to tylko banalne schorzenie, czy stwarza ono zagrożenie dla zdrowia i życia. Zapalenie przełyku Refluks żołądkowo-przełykowy Co to jest • Przyczyny zapalenia przełyku mogą być różne. Tutaj omówiona będzie ta postać choroby, która polega na cofaniu się (refluksie) kwaśnej zawartości żołądkowej (kwasu solnego) z żołądka do przełyku. • Wystąpieniu schorzenia sprzyja przepuklina przeponowa (patrz również str. 88); niekiedy przyczyną jest zwiotczenie mięśnia - na styku dolnej części przełyku i górnej żołądka (wpustu żołądka). • Objawami choroby są silna zgaga, niekiedy odbijania i re-fluks płynnej treści pokarmowej aż do jamy ustnej. • Przy owrzodzeniach przełyku, powstałych w następstwie refluksu, występują bóle za mostkiem, zwłaszcza za dolną jego częścią (pomyłki diagnostyczne: zapalenie przełyku? dusznica bolesna? zawał serca?). Zapalenie przełyku Refluks żolądkowo-przefykowy 77 Bardzo znaczne nasilenie dolegliwości występuje po przejedzeniu się (pokarmy ciężko strawne), nadużyciu alkoholu, po położeniu się oraz przy głębokim skłonie. Unikać pokarmów ciężko strawnych i wzdymających, np.: Jak sobie radzić - kapusty, - napojów gazowanych, - cebuli, - grochu i fasoli. Po posiłkach rozluźnić pasek lub inne uciskające brzuch części garderoby. Wystrzegać się wszystkiego, co wzmaga wydzielanie kwasu solnego, a zwłaszcza: - palenia papierosów, - curry, - mocnej kawy, - napojów alkoholowych, - nadmiernego stresu. Leżąc w łóżku ułożyć głowę tak, aby była ona uniesiona o ok. 15 cm. Leki przeciwko nadkwaśności (patrz str. 314) przyjmować w godzinę po posiłkach i przed snem. W razie nieskuteczności własnych działań terapeutycz- Kiedy udać się nych. Lekarz może uzupełnić zestaw medykamentów, kto- do lekarza re korzystnie wpływają na motorykę żołądka (np. Metoklo-pramid) i wydzielanie kwasu żołądkowego (Cymetydyna lub Ranitydyna). W razie wymiotów krwią (wymiociny jasnoczerwone lub o wyglądzie fusów od kawy) i/lub obecności krwi w stolcu (stolce smoliste). Jeśli za pomocą badania radiologicznego chcemy wykluczyć przepuklinę przeponową. 78 Zapalenie żołądka Zapalenie błony śluzowej żołądka Zapalenie żołądka Zapalenie błony śluzowej żołądka Co to jest • Podrażnienie śluzówki żołądka w wyniku zdenerwowania, niezdrowego trybu życia (palenie, mocna czarna kawa, alkohol, ciężko strawne potrawy, ostre przyprawy), ale również nadkwaśności i niedokwaśności (nadmierna lub niedostateczna kwaśność treści żołądkowej). • Objawami są bóle w centralnej części nadbrzusza, najczęściej odczuwane wówczas, gdy wystąpią wymienione czynniki powodujące zapalenie żołądka. Często zgaga. • Unikać szkodliwego trybu życia. Często pomaga niesłodzo-na herbata. Stosować leki przeciw nadkwaśności, które neutralizują kwas solny. Jak sobie radzić Kiedy Udać Się • Jeśli po siedmiu dniach nie następuje poprawa lub wystąpi do lekarza pogorszenie. Dalsze postępowanie diagnostyczne obejmuje ilościowe oznaczenie wydzielania kwasu żołądkowego, ewentualnie badanie radiologiczne żołądka i gastroskopię. Zaburzenia trawienia Dyspepsja Co to jest • Dyspepsja obejmuje różne dolegliwości przewodu pokarmowego; nawet szczegółowe badanie nie zawsze pozwala postawić dokładną diagnozę. • Zaburzenia trawienne mogą być następstwem zaburzeń psychicznych (stres, depresja), jak również mogą wiązać się z pewnymi nawykami żywieniowymi. • Uczucie palenia poniżej łuków żebrowych i w centrum śródbrzusza często związane jest z: - paleniem papierosów, - uczuciem pełności, - ^aga, - mdłościami, - wymiotami (sporadycznie). Zaburzenia trawienia Dyspepsja 79 Jak sobie radzić • Występuje zarówno przy nadkwaśności/ jak i niedokwaśności. • Dolegliwości mogą ustępować lub pojawiać się po posiłkach. • Stosować dietę lekko strawną, np.: - suchary, - ryż, - płatki owsiane. • Spożywać pokarmy o dużej zawartości błonnika, takie jak: - ziemniaki, - ziarno zbóż, - warzywa. • Unikać ostrych, tłustych i smażonych potraw. • W razie wystąpienia wzdęć: - spożywać regularnie lekkie, skromne posiłki, - jeść powoli (nie spieszyć się), po posiłkach pójść na spacer, - ograniczyć spożycie mięsa, gdyż gnicie białka zwierzęcego w jelitach sprzyja wzdęciom, - unikać cebuli i warzyw kapustnych, - unikać słodyczy, ponieważ procesy fermentacyjne wywołują wzdęcie, - ograniczyć, a najlepiej rzucić palenie, - unikać alkoholu, - przestrzegać zasad rozsądnego trybu życia. • Zależnie od przyczyny dolegliwości pomocne mogą okazać się środki przeczyszczające (patrz str. 308), jak również leki o działaniu zmniejszającym produkcję kwasu solnego w żołądku (patrz str. 314). • Kiedy opisane postępowanie jest nieskuteczne. Kiedy udać Się • Jeśli dodatkowo wystąpi brak apetytu, utrata wagi ciała do lekarza (chudnięcie) lub trudności w połykaniu (dysfagia). • Jeśli dolegliwości są silnie odczuwane i nawracają. 80 Wrzód żołądka i dwunastnicy Ulcus ventriculi i ulcus duodeni Wrzód żołądka i dwunastnicy Ulcus ventriculi i ulcus duodeni Co to jest • Błona śluzowa żołądka i dwunastnicy narażona jest na działanie kwasu solnego i enzymu powodującego rozkład białka (pepsyny). W określonych warunkach dochodzi do uszkodzenia błony śluzowej pod wpływem działania tych substancji, które następnie penetrują v/ głąb powodując owrzodzenia. • Dwunastnica jest to część jelita cienkiego granicząca bezpośrednio z żołądkiem (treść żołądkowa przechodzi do dwunastnicy). W dwunastnicy znajduje się ujście przewodu, przez który wydzielane są substancje produkowane przez wątrobę (żółć) i trzustkę (enzymy trzustkowe). Substancje te odgrywają istotną rolę w procesach trawienia jelitowego. • Wrzody żołądka powstają najczęściej na małej krzywiźnie żołądka, gdzie jest najwięcej gruczołów wydzielniczych produkujących kwas solny. • Owrzodzenia dwunastnicy występują najczęściej na początkowym, 3-centymetrowym odcinku tej części jelita cienkiego. Są one mniejsze od wrzodów żołądka (ich przeciętna średnica wynosi około Icm). • Wrzody dwunastnicy są w tym sensie "łagodne", że nie wykazują tendencji do powikłania nowotworowego. W przeciwieństwie do tego wrzody żołądka mogą wikłać się procesem nowotworowym o charakterze złośliwym (rak żołądka). • Zarówno wrzody żołądka, jak i dwunastnicy występują częściej: - u palaczy, - u osób poddanych nadmiernemu stresowi, - u ludzi prowadzących nieregularny tryb życia. Stosowanie niektórych leków może wywierać niekorzystny wpływ na przebieg choroby wrzodowej. Do leków tych należy m.in. aspiryna i szereg środków przeciwbólowych oraz przeciwgorączkowych. • Typowe dla wrzodu żołądka i dwunastnicy dolegliwości objawiają się tylko u około połowy pacjentów. Często pier- Wrzód żołądka i dwunastnicy Ulcus ventriculi i ulcus duodeni 81 Jak sobie radzić wszymi objawami tych chorób mogą być ich powikłania, niekiedy bardzo groźne, jak np. krwawienie z wrzodu, charakteryzujące się: - krwawymi wymiotami (wygląd "fusów od kawy"), - smolistymi stolcami (czarny kolor zależy od strawionej krwi). • Dla wrzodu żołądka charakterystyczne są bóle, które występują w środkowej części nadbrzusza po jedzeniu. • Bóle przy wrzodzie dwunastnicy występują najczęściej rano, kiedy chory jest na czczo (bóle czcze). • Bóle mają charakter palący lub kłujący i są na ogół bardzo dokuczliwe. Lokalizacja ich jest stała. Bóle łagodnieją po spożyciu mleka i zastosowaniu leków przeciw nadkwaśno-ści, które wiążą kwas solny. • Wymioty przynoszą ulgę (żołądek opróżnia się z zawartego w nim kwasu solnego). • Choroba wrzodowa charakteryzuje się okresowymi nawrotami. Dotyczy to zwłaszcza wrzodu dwunastnicy wiosną i jesienią. • Szczególnie groźna jest perforacja wrzodu żołądka lub dwunastnicy! Istotą tego powikłania jest wytworzenie się otworu w ścianie żołądka (dwunastnicy), przez który wycieka do jamy otrzewnej treść pokarmowa, wywołując ograniczone zapalenie otrzewnej. Odczuwane przez chorego bóle są nieznośne! Stan chorego jest ciężki! Natychmiastowa operacja jest nakazem chwili! Zapobieganie Jeść raczej częściej i mało niż rzadziej i dużo. Rzucić palenie. Ograniczyć spożycie alkoholu. Unikać stresu (napięcie związane z wykonywaniem prac terminowych), obciążenie psychiczne bowiem zwiększa wydzielanie kwasu solnego. Unikać szkodliwych leków, np. pochodnych kwasu salicylowego, leków przeciwreumatycznych. Stosować leki przeciw nadkwaśności, które wiążą kwas solny - patrz str. 314. 82 Wrzód żołądka i dwunastnicy Ulcus ventriculi i ulcus duodeni Postępowanie przy istniejącej chorobie wrzodowej • Przestrzegać zaleceń dietetycznych. Unikać: - smażonego tłuszczu, - pokarmów ciężko strawnych. • Spożywać: - puree ziemniaczane, - kleik z płatków owsianych, - ryż, - potrawy z nieznaczną ilością przypraw. • Bardzo ważne jest, aby zalecone leki przeciw nadkwaśności przyjmować regularnie! • Przekonsultować swoją sytuację z lekarzem, uwzględniając: - działalność zawodową (czy nie przerwać?), - problem bardziej unormowanego trybu życia (więcej spokoju), - przyjęcie postawy optymistycznej ("z czasem nastąpi poprawa"). Kiedy udać Się • Natychmiast wtedy, kiedy wystąpią: do lekarza - krwawe wymioty ("fusy od kawy"), - smoliste stolce. • Przy podejrzeniu choroby wrzodowej. Badanie radiologiczne żołądka i dwunastnicy zwykle pozwala na rozpoznanie choroby. Badanie endoskopowe jest rozstrzygające. Polega ono na wprowadzeniu przez jamę ustną i przełyk do żołądka lub dalej, do dwunastnicy elastycznego aparatu, zaopatrzonego w urządzenie optyczne, umożliwiające dokładną wizualną i fotograficzną ocenę śluzówki badanych narządów. Endoskop - bo tak nazywa się to urządzenie - wyposażony jest też w małe, delikatne szczypczyki, umożliwiające pobranie wycinka tkanki do badania mikroskopowego. Badanie poprzedza znieczulenie błony śluzowej jamy ustnej (rozpylenie w jej obrębie miejscowo działającego środka znieczulającego). Poddając się badaniu endoskopowemu pacjent unika działania promieni rentgenowskich. • Przy częstych i obfitych wymiotach (po posiłkach) zalegającą treścią pokarmową. Zbliznowacenia - zwłaszcza w wieloletniej chorobie wrzodowej - mogą zwęzić odcinek Mdłości i wymioty 83 łączący żołądek z dwunastnicą (odżwiernik) i utrudniać lub uniemożliwiać przedostanie się treści pokarmowej (zwężenie odźwiernika). W razie uporczywych nawrotów choroby wrzodowej trzeba niekiedy zastosować operacyjne metody leczenia (resekcja żołądka, przecięcie nerwu błędnego odpowiedzialnego za produkcję kwasu solnego). W celu omówienia z lekarzem problemów dietetycznych, optymalnego wyboru leków, uzyskania zwolnienia lekarskiego z pracy. Mdłości i wymioty Mdłości to niemiła dolegliwość w jamie brzusznej. Wymio- Co to jest ty: skurcze żołądka powodują, że treść pokarmowa, śluz, krew lub połknięte ciała obce zostają wydalone na zewnątrz poprzez jamę ustną. Najczęstsze przyczyny: - roztrój żołądkowy spowodowany przejedzeniem się lub nadmiernym spożyciem alkoholu, - infekcja żołądkowo-jelitowa; może być ona wywołana przez wirusy (przebieg łagodny), nieświeże produkty żywnościowe (zatrucie pokarmowe) lub infekcję bakteryjną, - wrzód żołądka i dwunastnicy, - choroba lokomocyjna, - u dzieci jest objawem towarzyszącym chorobom gorączkowym (zapalenie ucha lub gardła, angina). Wymiotom mogą towarzyszyć: - zawroty głowy, - bóle głowy, - poty, - biegunka. Jak sobie radzić Odprężyć się i położyć do łóżka. Stosować ścisłą dietę (nie jeść nic). Nie pić alkoholu. 84 Mdłości i wymioty Choroba lokomocyjna 85 • Pić powoli niesłodzoną herbatę lub wodę mineralną niega-zowaną (dwutlenek węgla w wodzie gazowanej wywołuje wzdęcia i odbijania). • Dopiero po pewnym czasie można zacząć spożywać produkty lekko strawne (suchary, pieczywo tostowe). • W ciągu następnych dni należy stopniowo rozszerzać dietę wyłączając jednak potrawy tłuste, smażone. Kiedy Udać Się • Jeśli dołączą się bóle. do lekarza • Kiedy mdłości i wymioty nie ustępują, bądź - po pewnej przerwie - pojawiają się ponownie. • Jeśli wystąpią objawy schorzenia ogólnoustrojowego. • Z reguły w przypadku wymiotów u niemowląt i małych dzieci. • Zawsze wtedy, gdy wymioty są krwawe! - jeśli krew jest czerwona, oznacza to, że krwawienie pochodzi z górnego odcinka przewodu pokarmowego (np. z przełyku), - gdy wymiociny są zabarwione na czarno, świadczy to o chemicznej reakcji kwasu solnego żołądka z krwią. Przypadek naglący! Choroba lokomocyjna Objawem są mdłości, ale nie tylko: Co to jest - skóra jest blada, chłodna i wilgotna, - występuje złe samopoczucie (przekonanie, że jest się chorym), wymioty, - chorobie lokomocyjnej towarzyszy senność, ziewanie, ślinotok. Objawy te występują w czasie jazdy samochodem lub pociągiem, na statku lub w samolocie. Na chorobę lokomocyjna częściej cierpią ludzie skłonni do reakcji lękowych lub osoby zestresowane. Dzieci tak sadzać w samochodzie, aby mogły wyglądać Jak sobie radzić przez okno. Znajdując się na statku starać się obserwować linię horyzontu lub patrzeć na ląd. Nie czytać. Jeśli to możliwe, położyć się. Na pół godziny (godzinę) przed podróżą przyjąć lek zapobiegający wystąpieniu choroby lokomocyjnej (patrz str. 317). Uwaga kierowcy i piloci: leki te opóźniają refleks! Gdy wymienione sposoby zawodzą. Kiedy udać się do lekarza 86 Zaparcie Zaparcie Co to jest Utrudnione, bolesne i zbyt rzadkie oddawanie twardego stolca. Towarzyszy temu uczucie niepełnego wypróżnienia. Prawidłowy rytm oddawania stolca, to jeden raz na trzy dni, bądź częściej, ale nie częściej niż trzy razy dziennie. Zaparcie występuje najczęściej wtedy, kiedy w pożywieniu jest zbyt mało błonnika. Może również wystąpić, jeśli w diecie nastąpiły zmiany lub zmieniony został tryb życia (np. w czasie urlopu). Objawami zaparcia mogą być: - ogólny dyskomfort, - uczucie zmęczenia. Zaparcie może wystąpić nagle: - po dłuższym okresie leżenia, - przy niedostatecznej ilości wypijanych płynów, - w stanach gorączkowych, - jako objaw uboczny stosowania niektórych leków (np. środków przeciwko nadkwaśności, preparatów żelaza, leków uspokajających). Zaparcia przewlekłe występują w przebiegu różnych schorzeń przewodu pokarmowego, układu nerwowego i chorobach psychicznych. w Jak sobie radzić Dieta musi zawierać w wystarczającej ilości błonnik, np. w: - ziemniakach, - jarzynach, - zbożowych produktach pełnoziarnistych, - niełuskanym ryżu. Pić wystarczająco dużo! Należy pamiętać, że u ludzi starszych pragnienie często jest zmniejszone i jednocześnie w obrębię jelita grubego dochodzi do nadmiernego wchłaniania płynów. Jeśli pije się zbyt mało, konsystencja stolca wzrasta na tyle, że jego oddawanie staje się utrudnione. Być aktywnym fizycznie! Biegunka Zapalenie jelit 87 Wprawdzie środki przeczyszczające są skutecne (patrz str. 308), jednak ich dłuższe stosowanie może okazać się szkodliwe. Gdy wymienione sposoby zawodzą. Kiedy udać się Jeśli zaparcie wystąpi po raz pierwszy u osoby w średnim do lekarza lub starszym wieku bez widocznych objawów poważnego schorzenia. Jeśli zaparciu towarzyszą bóle i krwawienia jelitowe. Biegunka Zapalenie jelit Częste oddawanie wodnistych stolców. Mogą temu towa- Co to jest rzyszyć wymioty (patrz str. 83) lub kolka (patrz str. 108). Niekiedy konieczność natychmiastowego oddania stolca. Jeśli biegunce towarzyszy uczucie zagrażającego zasłabnie- Jak sobie radzić cia, przyjąć pozycję leżącą (niekiedy trzeba położyć się do łóżka na dłużej). Przegłodzić się. Nie pić alkoholu. Popijać często (małymi porcjami!) gorzką herbatę lub nie-gazowaną wodę mineralną (wody gazowane wywołują wzdęcia i odbijania). Solanki (bułki) dla dzieci i dorosłych. Przez kilka dni ograniczyć się głównie do pokarmów płynnych. Nie spożywać potraw smażonych. Stopniowo rozszerzać dietę. W przypadku niemowląt i małych dzieci: - zastosować dietę bez mleka, - podawać przegotowaną wodę, gorzką herbatę, kleik ryżowy lub owsiany, - nie zmuszać do jedzenia! - płyny podawać często, w małych porcjach, ale w sumie dużo! Powinny być one słonawe lub słodkawe (korzystny wpływ na krążenie), - podawać leki przeciwbiegunkowe (patrz str. 305). 88 Przepukliny trzewne Kiedy udać się do lekarza Jeśli wymienione środki zaradcze oraz własne działania lecznicze są nieskuteczne. Zawsze wtedy, kiedy biegunka wystąpi u niemowlęcia lub małego dziecka. Jeśli wystąpią i utrzymują się przez dłuższy okres bóle o charakterze kolki. Jeśli wystąpią inne objawy (np. zapaść, zamroczenie), wskazujące na poważniejszy i bardziej ogólny charakter schorze nia. W przypadku wystąpienia biegunki u osób, które w ciągu ostatnich dwóch - trzech tygodni wróciły z krajów tropikalnych. Jeśli w stolcu wystąpi domieszka krwi lub śluzu! Jest to przypadek naglący! Przepukliny trzewne Co to jest Jak sobie radzić W następstwie rozstępów mięśni brzucha dochodzi do wpuklania się w nie narządów jamy brzusznej. Istnieją różne rodzaje przepuklin trzewnych: - przepuklina pachwinowa - pętla jelita wpukla się w okolicy pachwinowej, najczęściej przy kaszlu lub dźwignięciu; objawy: mogą wystąpić bóle, zaparcie lub uwięźnięcie, - przepuklina pępkowa - często występuje u niemowląt; jest to głównie problem kosmetyczny, - przepuklina przeponowa ("przepuklina wewnętrzna") - w rozstęp przepony wpukla się część żołądka. Często przebiega z bólami w nadbrzuszu. Występuje zwykle przy wzdęciach lub po przejedzeniu się. Ten rodzaj przepukliny można rozpoznać radiologicznie badając żołądek w pozycji niskiego skłonu. Przy bólach przepuklinowych położyć się, odprężyć. W przepuklinie pachwinowej nie stosować pasów przepuklinowych (ucisk pogarsza ukrwienie, co może odbić się niekorzystnie na gojeniu po ewentualnej operacji). Zaburzenia czynnościowe jelita grubego Jelito drażliwe 89 Przepuklina pępkowa najczęściej cofa się w ciągu dwóch pierwszych lat życia dziecka. W przepuklinie przeponowej unikać pokarmów wzdymających, nie przejadać się! i Obowiązuje zasada, że każda przepuklina trzewna musi Kiedy udać się być oceniona przez lekarza. W zależności od lokalizacji i do lekarza wielkości podejmuje się decyzję co do przeprowadzenia operacji. i W razie uwięźnięcia przepukliny natychmiast konieczna jest operacja! Przepuklina sama się nie cofnie! Należy zaznaczyć, że u ludzi starszych lub/i chorych na serce przepuklinę pachwinową można obecnie zoperować w znieczuleniu miejscowym. Zaburzenia czynnościowe jelita grubego Jelito drażliwe Zaburzenia motoryki zarówno jelita cienkiego, jak i grube- Co to jest go. Do głównych objawów należą bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia i biegunka. Uważa się, że zaburzenia te stanowią reakcję na stres. U osób nadpobudliwych przyczyną mogą być również stany lękowe, agresja, poczucie winy i depresja. W normalnych warunkach ruchy perystaltyczne jelit (efekt faliście przebiegających skurczów mięśni gładkich ściany jelitowej) regularnie przesuwają treść jelitową aż do opróżnienia jelita (oddanie stolca). Zaburzenia prawidłowej motoryki (nadmierna kurczliwość - spastyczność jelita) sprawiają, że czynność transportowa ulega zaburzeniu, wywołując opisane dolegliwości. Jelito drażliwe przebiega z bólami brzucha i jest chorobą uciążliwą, ale schorzenie to nie stwarza żadnego zagrożenia. 90 Zapalenie uchyłków jelita grubego Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Odżywiać się regularnie. Pamiętać, aby dieta obfitowała w błonnik (płatki owsiane, pieczywo pełnoziarniste, świeże warzywa i owoce, orzechy oraz nasiona roślin strączkowych). Jako uzupełnienie diety stosować otręby (dwie - trzy łyżki stołowe dziennie na mleku lub wodzie, ewentualnie kleik owsiany). Pić dużo płynów. Dobór leków musi zależeć od przyczyny zaburzeń jelitowych (patrz str. 311). Zaleca się przyjmować leki przeciw-skurczowe (spazmolityczne) zapisane przez lekarza (również leki psychotropowe). Jeśli bóle osiągają znaczne nasilenie, uzasadnione jest również stosowanie krótkodziałających leków przeciwbólowych (patrz str. 289). Zastanów się, co jest przyczyną Twego psychicznego napięcia. Staraj się odpowiedzieć na pytanie: jak rozwiązać swoje trudne problemy? Jeśli bóle są silne i długotrwałe. Jeśli wygląd stolca jest nieprawidłowy. Jeśli stolec zawiera domieszkę krwi. Najczęściej można rozpoznanać przyczynę dolegliwości dzięki badaniu radiologicznmu lub endoskopowemu. Zapalenie uchyłków jelita grubego Co tO jest • Uchyłki są drobnymi, woreczkowatymi wpukleniami błony śluzowej jelita sięgającymi w głąb mięśniówki ściany jelitowej. Uchyłki znajdują się najczęściej w dolnym odcinku jelita grubego. • Uchyłki tworzą się w tych odcinkach jelita, w których mięś-niówka jest cieńsza. • Powstawaniu uchyłków sprzyja dieta uboga w błonnik. • Częstość występowania uchyłków jelita grubego zwiększa się z wiekiem. Zapalenie uchyłków jelita grubego 91 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Często występują bóle brzucha o charakterze tępym, rzadziej kłującym, przeszywającym, którym sprzyja napięcie psychiczne. Przeważnie bóle te lokalizują się po lewej stronie (śródbrzusze, a zwłaszcza podbrzusze). • Sporadycznie występują stolce z domieszką krwi. • Zapalenie uchyłków może być ograniczone lub rozległe. W następstwie dłużej trwającego procesu chorobowego może dojść do krwawień, perforacji i tworzenia się przetok. Zapobieganie • Odżywiać się regularnie. Dieta musi składać się z produktów zawierających dużo błonnika, np. z: - płatków owsianych, - pieczywa pełnoziarnistego, - świeżych owoców, - warzyw, - orzechów, - nasion roślin strączkowych. • Uwzględnić w jadłospisie otręby (dwie - cztery łyżki otrębów zmieszanych z wodą, ewentualnie z kiełkiem owsianym lub płatkami owsianymi). • Dużo pić. Jeśli już doszto do zapalenia uchyłków • W ostrym napadzie dolegliwości wskazane jest leżenie w łóżku. • Nie stosować żadnych środków przeciwbólowych. • Jeśli bóle są ostre i długotrwałe. • Przy naprzemiennych biegunkach i zaparciach. • Jeśli pojawi się krew w stolcu. • Diagnozę można postawić dzięki badaniu radiologicznemu lub endoskopowemu (sigmoidoskopia). • Jeśli wystąpią objawy infekcji, może okazać się niezbędne zastosowanie antybiotyków. 92 Nietrzymanie stolca Nietrzymanie stolca Co to jest • Niemożność powstrzymania się od oddania stolca. • U niemowląt i małych dzieci jest to objaw fizjologiczny. • Może wystąpić łącznie z zaparciem (zwłaszcza u dzieci i ludzi starszych). • U starszych dzieci nietrzymanie stolca może być objawem zaburzeń psychicznych. • Dolegliwość ta może być objawem poważniejszych chorób jelit. Jak sobie radzić • Nie dopuszczać do zaparć (patrz: "Leki przeczyszczające", str. 308). • Regularnie odwiedzać toalety i próbować oddać stolec. Wypróżnienie można wytrenować. Kiedy udać Się • Jeśli nietrzymanie stolca występuje u dorosłych (nawroty). do lekarza • Kiedy wymienione środki zaradcze zawodzą. Bóle i krwawienia z odbytu Co to jest • Dolegliwość ta charakteryzuje się bólami odbytu, najczęściej również świądem. Objawy te są następstwem różnego rodzaju ubytków skóry (zadrapania, pęknięcia, drobne zranienia pourazowe). • Objawem guzków krwawniczych (hemoroidów) jest krwawienie (krew barwy jasnoczerwonej). Istotą schorzenia jest rozszerzenie naczyń zarówno tętniczych, jak i żylnych w pobliżu zwieracza odbytu. Towarzyszy temu miejscowy obrzęk i rozpulchnienie tkanek oraz skłonność do krwawienia. Hemoroidy zlokalizowane są powyżej bądź poniżej zwieracza odbytu. Krew można dostrzec albo na papierze toaletowym, albo jako świeże krople krwi na stolcu. Niekiedy stwierdza się większe lub mniejsze plamy krwi na ścianach muszli klozetowej. Bóle i krwawienia z odbytu Należy pamiętać, że przyczyną nocnego świądu, miejscowego stanu zapalnego i związanych z nim bólów może być - zwłaszcza u dzieci - robaczyca (np. owsiki). Przyczyną ostrych bólów, odczuwanych głównie przy siedzeniu i chodzeniu, mogą być skrzepy krwi w obrębie guzków krwawniczych. Są one widoczne i wyczuwalne jako sine, napięte i wrażliwe na ucisk większe lub mniejsze zgrubienia. Uwaga! Częste mycie mydłem okolicy odbytu może uszkodzić naskórek (naturalny płaszcz ochronny guzka krwaw-niczego) i być przyczyną zapalenia i infekcji skóry, zwłaszcza w obrębie fałdy odbytu. Powstawaniu guzków krwawniczych i pęknięć sprzyjają następujące czynniki: - niedobór niestrawionych resztek pokarmowych, - zbyt mała ilość wypijanych płynów, - siedzący tryb życia, - silne parcie przy oddawaniu stolca, - ciąża. Jak sobie radzie Szczelinowate pęknięcia skóry • Nie myć okolicy odbytu mydłem codziennie, natomiast bezpośrednio po każdym oddaniu stolca dokładnie spłukać tę okolicę czystą, letnią wodą. • Starać się, aby stolec był konsystencji papkowatej, do czego można doprowadzić wypijając codziennie nie mniej niż dwa litry wody (dorośli). • Wazelinować okolicę odbytu. Guzki krwawnicze • Zmienić sposób żywienia. Nie dopuszczać do zaparć lub je zwalczać. W diecie powinno znaleźć się dużo płynów i błonnika. Potrawy mięsne, słodycze i białe pieczywo zawierają tych substancji mało! Spożywać głównie jarzyny i owoce, ziemniaki i potrawy zbożowe z grubo mielonego ziarna. • Wykonywać gimnastykę mięśni odbytu: naprzemiennie napinanie i rozluźnianie mięśnia-zwieracza odbytu. • Ulgę przynoszą środki przeciwhemoroidalne (patrz str. 302). 94 Bóle i krwawienia z odbytu Robaczyca(pasożyty) • Pasożyty można dostrzec skrupulatnie oglądając stolec (patrz: "Pasożyty" str. 253). W takich przypadkach należy poradzić się lekarza. Kiedy udać Się • Jeśli po raz pierwszy ukaże się krew w stolcu. do lekarza • W razie krwawienia występującego u osób w średniej i starszej grupie wieku, aby wyjaśnić przyczynę krwawienia. • Jeśli wystąpią skrzepy w guzkach hemoroidalnych. • Jeśli stwierdzi się robaczycę. • Jeśli świąd jest długotrwały (bez tendencji do ustępowania). Również wtedy, kiedy bóle w okolicy odbytu są niecha-rakterystyczne i mają skłonność do nawrotów. Nerki i drogi moczowe Częstomocz i bolesne oddawanie moczu • Częste i bolesne oddawanie moczu, niekiedy podbarwione- Cotojest go krwią, jest podstawowym objawem zapalenia pęcherza moczowego. Przyczyną choroby jest infekcja wirusowa lub bakteryjna. • Jeśli infekcja dotyczy również nerek i miedniczek nerkowych, to przebiega zwykle z: - gorączką, - bólami w okolicy lędźwiowej, - uczuciem ogólnego osłabienia. • Zapalenie pęcherza występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn (długość cewki moczowej u kobiet wynosi tylko około 2,5 cm, dlatego drobnoustroje mogą łatwo przedostać się do pęcherza moczowego i wywołać tam stan zapalny). • Częste oddawanie moczu może być objawem stanu lękowego. Również picie kawy, herbaty i innych napojów zawierających kofeinę (Coca-Coli, Pępsi-Coli) wywołuję często-mocz. • U mężczyzn częste i bolesne oddawanie moczu, któremu towarzyszy zapalna wydzielina z członka, jest często objawem zapalenia cewki moczowej, będącego następstwem jej podrażnienia w czasie spółkowania (częsta przyczyna). • Skrupulatnie przestrzegać czystości ujścia cewki moczowej: Jak sobie radzić - u kobiet możliwie wcześnie rozpocząć leczenie stanów zapalnych w obrębie pochwy i sromu; zapobiega to szerzeniu się infekcji do pęcherza moczowego. Jeśli wyciek z pochwy jest obfity, a jego woń przykra, należy płukać pochwę dwa - trzy razy dziennie. - mężczyźni powinni regularnie myć członek letnią wodą po uprzednim odprowadzeniu napletka i usunięciu ma-stki (żółtawej substancji składającej się z miejscowej wydzieliny, bakterii i obumarłych, komórek). 96 Zapalenie cewki moczowej u mężczyzn • Nie należy używać dezodorantów osobistych, gdyż zawarte w nich chemikalia niszczą naturalną florę bakteryjną skóry. • Przy stanach zapalnych, toczących się w obrębie narządów płciowych (wydzielina zapalna z pochwy lub cewki) zaniechać stosunków płciowych dopóty, dopóki stan infekcyjny nie ustąpi, ze względu na niebezpieczeństwo zakażenia partnera. • Pić dużo płynów ("płukanie dróg moczowych od góry"). • Przy wycieraniu odbytu papierem toaletowym wykonywać ruch od przodu do tyłu, nigdy odwrotnie. Zapobiegnie to przeniesieniu bakterii z okolicy odbytu do ujścia cewki moczowej. • Po każdym stosunku opróżniać pęcherz moczowy. Kiedy udać Się • Jeśli dolegliwości przeciągają się ponad dobę, trzeba wyko-d0 lekarza nać ogólne badanie moczu, wymaz pochwowy lub cewkowy, ewentualnie posiew moczu w celu identyfikacji flory bakteryjnej. • Jeśli mocz jest krwisty. • Jeśli objawy zapalenia pęcherza (ból i pieczenie przy oddawaniu moczu) wystąpią w czasie ciąży. Zapalenie cewki moczowej u mężczyzn Co to jest • Uczucie palenia i kłucia w cewce moczowej u mężczyzn, czemu towarzyszy często szklisty, wodnisty lub żółty (ropny) wyciek z cewki. • Widoczne jest zaczerwienienie wokół ujścia cewki moczowej i wyciek z cewki (bądź przylepianie się napletka do bielizny). • Zapalenie cewki moczowej u mężczyzn może wystąpić po stosunku płciowym, towarzyszyć chorobie gruczołu krokowego (prostaty) lub owrzodzeniem członka. Stosunkowo często występuje u chorych na cukrzycę. Krwiomocz 97 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Skrupulatnie przestrzegać zasad higieny osobistej. Prezerwatywa może zapobiec zakażeniu podczas stosunku. Przy podejrzeniu zapalenia cewki moczowej zaniechać stosunków do czasu ustąpienia dolegliwości (wyleczenia). Postępując w ten sposób nie zakazi się partnerki. Zawsze wtedy, kiedy wystąpi wyciek z cewki moczowej. Najłatwiej zauważyć wyciek wcześnie rano po wstaniu z łóżka, przed oddaniem nocnej porcji moczu. Zawsze wtedy, kiedy przyczyna wycieku nie jest znana. Kiedy istnieje podejrzenie jakiejkolwiek choroby narządów płciowych. Krwiomocz Bardzo ważny objaw schorzenia dróg moczowych. Co to jest Najczęstszą przyczyną krwiomoczu jest zapalenie pęcherza moczowego, którego głównym objawem jest częste i bolesne oddawanie moczu. Jeśli ból w okolicy lędźwiowej (prawej lub lewej), przypominający kolkę, promieniuje ku przodowi do pachwiny (prawej lub lewej). Świadczyć to może o kamicy nerkowej. Jeśli bólów nie ma, to krwiomocz może być uwarunkowany chorobą: - nerek, - moczowodu, - pęcherza moczowego, - cewki moczowej. "Krwiste" zabarwienie moczu nie musi pochodzić od krwi. Przyczyną takiego zabarwienia może być określony pokarm (np. buraki) lub pewne leki. W przypadkach krwiomoczu leczenie się we własnym za- Jak sobie radzić kresie nie wchodzi w rachubę! 98 Nietrzymanie moczu Kiedy Udać Się • W każdym przypadku krwiomoczu. do lekarza • Również wtedy, kiedy występują inne objawy chorobowe. Przyczyna krwiomoczu musi być ustalona możliwie szybko i równie szybko musi być zastosowane odpowiednie leczenie. Nietrzymanie moczu Co to jest • Bezwiedne oddawanie moczu zarówno w nocy, jak i w dzień. • Przyczyny schorzenia są niekiedy trudne do ustalenia. Mogą nimi być: - stany zapalne w obrębie dróg moczowych, neurogenne zaburzenia funkcji pęcherza moczowego, kamienie moczowe w pęcherzu (kamica pęcherzowa), zapalenie pęcherza moczowego, guzy (zapalne i nowotworowe), stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex). W schorzeniach tych występuje silne parcie na mocz. - zaburzenia czynności mięśniówki pęcherza, ujawniające się przy kaszlu, kichaniu, ucisku oraz przy wysiłkach fizycznych. Bezwiedne oddawanie moczu występuje najczęściej u kobiet w starszej grupie wiekowej lub u wieloródek, również u starszych mężczyzn w miarę słabnięcia mózgowych mechanizmów kontrolnych. - rozstrzenie pęcherza (nadmierne rozciągnięcie pęcherza). Nietrzymanie moczu występuje również przy niemożności opróżnienia w związku z nietypowym ujściem pęcherzowo-cewkowym. U mężczyzn często spotykane przy przeroście gruczołu krokowego (prostaty) i w guzach pęcherza moczowego. • Moczenie nocne u dzieci {enuresis) utrzymujące się powyżej piątego - szóstego roku życia nie jest zjawiskiem fizjologicznym. Pomiędzy trzecim a piątym rokiem życia moczenie nocne ustępuje (przed trzecim rokiem życia jest to zjawisko normalne), zdrowe dziecko bowiem zdąży się do tego czasu nauczyć kontrolować rytm oddawania moczu. Nietrzymanie moczu 99 • Jeśli dziecko przestało moczyć się bezwiednie, a po upływie pewnego czasu objaw ten powrócił, należy wykonać badania w celu wyjaśnienia przyczyny nawrotu. Zwykle przyczyna ma charakter psychologiczny (narodziny brata lub siostry, poczucie winy, zmiana mieszkania, lęk przed klasówką). Do rzadszych przyczyn należą stany infekcyjne oraz początek (nie rozpoznanej jeszcze) cukrzycy. • Przed udaniem się na spoczynek opróżnić pęcherz. Jak sobie radzić • Przy moczeniu nocnym u dzieci: - od popołudnia ograniczyć lub wstrzymać podawanie płynów, - jeszcze raz, bezpośrednio przed pójściem spać, opróżnić pęcherz, - jeśli rodzice chodzą spać później, to przed położeniem się do łóżka obudzić dziecko i posadzić je na nocnik, - rano, gdy tylko rodzice się obudzą, unieść dziecko i natychmiast posadzić na nocnik! - nigdy nie nagradzać dziecka za "suchą noc"! • Wobec dzieci, u których bezwiedne oddawanie moczu jest jeszcze zjawiskiem normalnym, obowiązują zasady opisane wcześniej, ponadto: - nigdy nie należy tracić cierpliwości, - pomocna może się okazać wnikliwa ocena problemów dziecka. • Wobec dzieci, które już uprzednio przestały bezwiednie oddawać mocz, a obecnie objaw ten powrócił: - bacznie obserwować dziecko, rejestrując wszystko, co wydaje się być znaczące w zaistniałej sytuacji; - wysłuchać dziecko, z rozmowy bowiem można wywnioskować, czy nie ma ono problemów z zaadaptowaniem się np. w nowym środowisku. W takiej sytuacji dziecku trzeba pomóc; - nie besztać, nie karać, gdyż postępowanie takie może tylko nasilić stan lękowy lub poczucie winy. • Wystąpienie bezwiednego moczenia u osoby dorosłej wy- Kiedy udać się maga oceny lekarskiej (dotyczy to zarówno kobiet, jak i do lekarza mężczyzn). 100 Zapalenie pęcherza moczowego • Jeśli dziecko po ukończeniu trzeciego roku życia nadal moczy się, zarówno w dzień jak i w nocy. • Przy nawrocie bezwiednego moczenia. • Jeśli dziecko po ukończeniu szóstego roku życia zaczyna moczyć się nocą. Zapalenie pęcherza moczowego Co to jest • Stan zapalny pęcherza, którego przyczyną jest najczęściej infekcja bakteryjna (w 85% przypadków przyczyną jest pałeczka okrężnicy - Escherichia coli), powodująca znaczne przekrwienie błony śluzowej pęcherza. Częstym objawem jest krwiomocz. • Choroba występuje dziesięciokrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn, u których zwykle stanowi powikłanie przerostu gruczołu krokowego. Większą częstość występowania tego schorzenia u kobiet tłumaczy się znacznie krótszą u nich cewką moczową (około 2,5 cm). U mężczyzn cewka moczowa jest znacznie dłuższa. • Jeśli zaniedba się leczenia zapalenia pęcherza moczowego, to infekcja może się szerzyć drogą wstępującą do miedni-czek nerkowych i nerek, powodując ich uszkodzenie. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i kobiet w ciąży. • Do najczęstszych objawów należą: bolesne oddawanie moczu, parcie na mocz, częstomocz i skąpomocz. • Niekiedy bóle występują również w okolicy łonowej. • Chory często oddaje mocz w nocy (nykturia). • Mocz w wielu wypadkach podbarwiony jest krwią (u kobiet). • Dreszcze, gorączka i mdłości oraz wymioty, to objawy zaostrzenia się procesu chorobowego. Jak sobie radzić Zapobieganie • Nie siadać na zimnym. • Po basenie szybko zmienić mokry kostium kąpielowy na suche ubranie (dotyczy to zwłaszcza kobiet). Zapalenie pęcherza moczowego 101 • Leczyć stany zapalne pochwy, aby zapobiec przedostawaniu się drobnoustrojów do cewki moczowej i pęcherza moczowego. • Nosić ciepłą bieliznę w chłodnych porach roku. Jak postępować w już rozwiniętej chorobie • Pić dużo płynów. • Dolegliwości ustępują przeważnie po kilku dniach. • W każdym przypadku wystąpienia objawów zapalenia pę- Kiedy udać się cherza u dzieci, u kobiet w ciąży i u mężczyzn, do lekarza • Przy dużym nasileniu dolegliwości oraz przy skłonności do ich nawracania. • Jeśli wystąpi gorączka, wymioty i bóle w okolicy lędźwiowej. • Pierwszą reakcją lekarza będzie zawsze badanie moczu na obecność bakterii, leukocytów i erytrocytów. • Należy pamiętać, aby przepisane leki stosować przez wystarczająco długi czas, ponieważ dolegliwości często ustępują wcześniej niż wywołujący je proces chorobowy. Rynek farmaceutyczny oferuje wiele leków przeciwzapalnych o zróżnicowanej skuteczności. Uwaga! Nie zawsze trzeba stosować antybiotyki! • U kobiet w okresie menopauzy i później należy stosować substytucyjną terapię hormonalną, której efekt miejscowy polega na uodpornieniu na infekcję. • Kiedy mocz jest krwisty, natychmiast udać się do lekarza! Należy pamiętać, że przyczyną krwiomoczu może być -oprócz zapalenia pęcherza - również inny, groźniejszy proces chorobowy (polipy i nowotwory złośliwe pęcherza moczowego, schorzenia miąższu nerkowego). Szybkie rozpoznanie istoty schorzenia jest nakazem chwili! 102 Kamica nerkowa Kamica nerkowa Co to jest • Zawarte w moczu substancje mineralne mogą tworzyć złogi w drogach moczowych. Wielkość ich jest różna (ziarnka piasku, kamienie). Drażniąc drogi moczowe złogi te są przyczyną różnych - co do charakteru i nasilenia - dolegliwości (najczęściej powodują wystąpienie kolki nerkowej). • Złogi w drogach moczowych mają różną konsystencję, ostrość powierzchni i krawędzi. • Kamienie moczowe zbudowane są z soli wapnia, szczawianów, soli kwasu moczowego (moczanów), cystyny, fosforanów. Tworzeniu się złogów w drogach moczowych sprzyja zastój moczu (utrudniony odpływ spowodowany przez mechaniczną przeszkodę), zbyt mała ilość wypijanych płynów oraz nadmierne ustrojowe straty wody (obfite poty, gorączka, pobyt w tropiku). Stany te powodują zagęszczenie moczu i wytrącanie się soli mineralnych. • Duże kamienie moczowe (np. kamienie odlewowe, zlokalizowane w miedniczkach nerkowych) mogą nie powodować żadnych dolegliwości (bezobjawowa kamica nerkowa). Jednak wywierany przez nie ucisk (i powodowany niekiedy brak odpływu moczu) może doprowadzić do niewydolności nerek (jedna z przyczyn tzw. mocznicy poza-nerkowej). • Kamica nerkowa przebiega często z krwinkomoczem (w badaniu mikroskopowym moczu stwierdza się erytrocyty) lub z krwiomoczem (krwisty mocz). • W 80% przypadków kamienie nerkowe ulegają wydaleniu z dróg moczowych w sposób naturalny (z prądem spływającego moczu). Oznaką tego może być chwilowe uczucie pieczenia przy oddawaniu moczu (mikcja). • W 20% przypadków kamienie nerkowe blokują moczowód utrudniając lub uniemożliwiając odpływ moczu. Miejscem blokady jest najczęściej dolna część moczowodu. Następstwem tego jest zastój moczu powyżej przeszkody, czyli w środkowej i górnej części moczowodu oraz w miedniczkach nerkowych. Jeśli nie usunie się kamienia, to następuje uszkodzenie miąższu nerkowego. Kamica nerkowa 103 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Najczęściej kamica nerkowa występuje u mężczyzn między 30 a 40 rokiem życia. U chorych z dna moczanową (podagra, chilagra) kamienie moczowe składają się z soli kwasu moczowego (moczany). • Napad kolki nerkowej zaczyna się nagle od silnego bólu w okolicy lędźwiowej ("rżnięcie", kłucie). Bóle mają charakter falisty (pojawiają się, łagodnieją, ustępują, nawracają). • Bóle promieniują zwykle do okolicy pachwinowej i nadło-nowej. • Kolce nerkowej towarzyszą zwykle mdłości, wymioty, obfite poty, dolegliwości krążeniowe (niekiedy zasłabnięcia, omdlenia) i krwiomocz. • Jeśli dołączy się infekcja, pojawiają się dreszcze i gorączka. Zapobieganie • Przy podwyższonym poziomie kwasu moczowego w surowicy krwi przyjmować leki blokujące wewnątrzustrojową syntezę tej substancji, ale nade wszystko przestrzegać diety. • Jeśli kamica moczowa ma charakter dziedziczny należy wypijać minimum 1,5 - 2 l płynów dziennie. Dotyczy to zwłaszcza: - ciepłych pór roku, - stanów gorączkowych, - okresów ciężkiej pracy fizycznej, - pobytu w krajach tropikalnych. W kolce nerkowej • Pić dużo płynów, ruszać się ("biegać w kółko"). Sprzyja to prawidłowej motoryce (perystaltyce) moczowodu, dzięki której kamień ulega przemieszczeniu w kierunku pęcherza moczowego. • Biegać po schodach, skakać przez niskie przeszkody! Również takie postępowanie sprzyja przesuwaniu się kamienia w dół. • Jeśli kolka nerkowa nie ustępuje po kilku godzinach. • Jeśli mocz jest krwisty. • Jeśli oddawanie moczu jest bardzo częste, uporczywe i bolesne. 104 Niewydolność nerek Mocznica • Jeśli sytuacja wymaga badań diagnostycznych (np. badania radiologicznego, za pomocą którego można ocenić zarówno wielkość, jak i położenie złogów moczowych). • Lekarz może pomóc zapisując leki przeciwskurczowe i przecibólowe. • Jeśli kamienie nie ulegną samoistnemu wydaleniu można je usunąć za pomocą odpowiedniej pętli (wprowadza się ją do moczowodu przez pęcherz moczowy). • Jeśli mamy do czynienia z kamieniami dużymi lub takimi, które umiejscowione są w obrębie miedniczki nerkowej, potrzebna jest operacja. Alternatywę stanowi "rozbijanie" kamieni za pomocą ultradźwięków. Jeśli się nie zastosuje którejś z tych metod, kamica może uszkodzić, a nawet zniszczyć miąższ nerkowy po stronie kamienia. Niewydolność nerek Mocznica Co to Jest • O mocznicy nerek mówimy wtedy, kiedy nerki tracą zdolność usuwania z ustroju zbędnych (i szkodliwych) produktów przemiany materii. • Warunkiem wystąpienia mocznicy jest zniszczenie przez taki czy inny proces chorobowy co najmniej 75% miąższu nerkowego. • Niewydolność nerek stanowi końcowe stadium ("nerka okresu końcowego") różnych chorób, głównie układu moczowego: - długotrwałego - często wieloletniego - kłębuszkowego zapalenia nerek oraz nawrotów odmiedniczkowego zapalenia nerek, - wieloletniego lub / i ciężkiego, nie leczonego nadciśnienia tętniczego (zwłaszcza fazy złośliwej), - zatrucia ciążowego (nefropatii etażowej), - toksycznego działania różnych substancji chemicznych i medykamentów, - przewlekłej, nie leczonej kamicy nerkowej (zastój moczu, wtórna infekcja), - ciężkiej, przewlekłej, źle leczonej cukrzycy. Niewydolność nerek Mocznica 105 • Mocznica w swym początkowym okresie przebiega najczęściej bezobjawowo. • Objawami choroby są: męczliwość, spadek energii życiowej, mdłości, wymioty, bóle głowy, uczucie ogólnego niedomagania. • W miarę rozwijania się procesu uszkadzającego nerki dochodzi do wzrostu stężenia w surowicy krwi różnych końcowych produktów przemiany materii, takich jak mocznik i kreatynina. • Kolejnym objawem mocznicy jest niedokrwistość (anemia), niekiedy znaczna. • Do objawów zaawansowanej niewydolności nerek należą: obrzęki twarzy, dłoni, kończyn dolnych. • W okresie zejściowym objawami są zaburzenia przytomności (pobudzenie, splątanie), jej utrata i wreszcie stan śpiączkowy (śpiączka mocznicowa). • Z chwilą ustalenia rozpoznania niewydolności nerek nale- Jak sobie ży ograniczyć spożycie białka (dieta ubogo białkowa, ale nie radzić bezbiałkowa). Rozpad białka podwyższa poziom mocznika w surowicy krwi. • Unikać należy: - potraw mięsnych, - Jajek, - serów, - ryb, - pomidorów, winogron, orzechów, moreli, bananów. • Spożywać trzeba: - produkty spożywcze bogate w błonnik, - sałatę, owoce cytrusowe, jabłka. • W niewydolności nerek długość życia i jego komfort zależą od perfekcyjnej współpracy pacjenta z doświadczonym lekarzem. • Jeśli istnieje podejrzenie niewydolności nerek, natychmiast Kiedy udać się zgłosić się do lekarza! do lekarza • Lekarz będzie się starał zwalczać chorobę podstawową, najczęściej stosując farmakoterapię. • Często mierzyć ciśnienie tętnicze. 106 Niewydolność nerek Mocznica Sztuczna nerka usuwa szkodliwe produkty przemiany materii. Niekiedy jest konieczne przeszczepienie nerki (dawcą jest skądinąd "zdrowy" człowiek, który nagle zginął, najczęściej w katastrofie lub nieszczęśliwym wypadku). Wątroba i drogi żółciowe Żółtaczka Choroba objawia się żółtym zabarwieniem spojówek i / lub Co to jest skóry. Jej przyczyną jest nagromadzenie się w ustroju barwników żółciowych (bilirubiny) w następstwie nieprawidłowego wydzielania ich z organizmu. Żółtaczka jest zjawiskiem fizjologicznym u noworodków. Po około 14 dniach ustępuje. Najczęstsze przyczyny żółtaczki: - choroby wątroby (np. wirusowe zapalenie wątroby), - kamica żółciowa, - choroby trzustki, - niektóre choroby krwi. Objawy często towarzyszące kamicy żółciowej i schorzeniom wątroby to: - utratą apetytu, - mdłości, - wymioty, - świąd skóry, - ciemną barwa moczu, - odbarwione stolce. Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Unikać tłustych potraw. Pić sporo płynów, ale nie wolno pić alkoholu! Wysiłek fizyczny jest przeciwwskazany. W każdym przypadku żółtaczki! 108 Napad kolki Napad kolki Co to jest • Ogólnym mianem kolki określamy ból o charakterze kurczowym, będący następstwem skurczów mięśni gładkich różnych narządów jamy brzusznej. Należy zaznaczyć, że skórcze mięśni gładkich, w odróżnieniu od skurczów mięśni prążkowanych, nie podlegają naszej woli, mają więc charakter autonomiczny. W zależności od narządu, w obrębie którego dochodzi do bolesnego skurczu mięśni gładkich, mówimy o kolce żółciowej, nerkowej lub jelitowej. • Bóle mają charakter falisty (naprzemienne pojawianie się i ustępowanie bólów). • Bólom często towarzyszą: - mdłości, - wymioty, - biegunka, - poty, - uczucie osłabienia, niekiedy zasłabnięcie. • Odprężyć się, usiąść lub położyć. Jak sobie radzić • Niczego nie jeść. • Nie palić. • Ewentualnie napić się słabej herbaty lub niegazowanej wody. • Przyjąć leki przeciwbólowe (patrz str. 289) najlepiej o działaniu przeciwskurczowym. Aptekarz Ci doradzi. • Położyć ciepły okład na brzuch, np.: - frotowy ręcznik namoczony we wrzątku i wyżęty, - gorący termofor (butelka z gorącą wodą). Uwaga: Łatwo o poparzenie, w napadzie kolki bowiem próg tolerancji na ciepło jest podwyższony (wpływ bólu). Kiedy Udać Się • Jeśli ból jest bardzo silny, nawraca i utrzymuje się przez do lekarza dłuższy czas. Lekarz posługujący się techniką ultradźwiękową może rozpoznać np. kamienie żółciowe jako przyczynę kolki żółciowej. Rozpoznanie można ustalić również radiologicznie. Zapalenie pęcherzyka żółciowego i kamica żółciowa 109 • Jeśli podczas napadu kolki wystąpi zapaść, biegunka i wymioty (wielokrotnie). • Zawsze wtedy, kiedy kolka przebiega z gorączką i pojawi się krew w stolcu. Zapalenie pęcherzyka żółciowego i kamica żółciowa W warunkach fizjologicznych pęcherzyk żółciowy stanowi Co to jest zbiornik żółci wyprodukowanej w wątrobie. W odpowiedzi na bodziec nerwowy, uruchomiony przez spożycie posiłku i proces trawienia, dochodzi do skurczu mięśni gładkich pęcherzyka, obkurczenia się go i wydzielenia przezeń żółci do dwunastnicy. Po operacyjnym usunięciu pęcherzyka żółciowego żółć wytworzona w wątrobie spływa do jelita cienkiego bez przerwy. Przyczyną zapalenia pęcherzyka żółciowego jest najczęściej kamica żółciowa lub / i czynnik infekcyjny (zapalenie bakteryjne). Inne przyczyny są rzadsze. Do objawów zapalenia pęcherzyka żółciowego należą silne bóle, występujące najczęściej w nocy i wczesnym rankiem, zlokalizowane w nadbrzuszu po stronie prawej. Spożycie tłuszczu zwykle nasila bóle. Mdłości, pobudzenie do wymiotów, wymioty i wzdęcia uzupełniają obraz chorobowy. Niekiedy obserwuje się wzrost temperatury ciała. Jeśli wystąpi wysoka gorączka z dreszczami, należy podejrzewać szerzenie się zapalenia w obrębie przewodów żółciowych wewnątrzwątrobowych. Podczas badania stwierdza się zwykle żywą bolesność na ucisk w prawym nadbrzuszu wzdłuż prawego łuku żebrowego (w prawym podżebrzu). Ból pojawia się lub nasila przy wdechu. Niekiedy można wyczuć powiększony pęcherzyk żółciowy. Stany zapalne dróg żółciowych stwarzają zagrożenie z powodu powikłań. Należą do nich: 110 Zapalenie pęcherzyka żółciowego i kamica żółciowa - ropniak pęcherzyka żółciowego (w pęcherzyku żółciowym wydzielina zapalna ulega zropnieniu), - zgorzel (martwica) ścian pęcherzyka (zgorzel pęcherzyka żółciowego), - perforacja pęcherzyka żółciowego (pęknięcie ścienią-łych, zmienionych zapalnie ścian pęcherzyka z wylaniem się żółci do jamy otrzewnej, co powoduje groźne, żółciowe zapalenie otrzewnej; niekiedy proces zapalny ulega ograniczeniu - naciek okołopęcherzykowy). Proces zapalny szerzy się na sąsiednie narządy powodując połączenie się światła pęcherzyka ze światłem innych narządów, np. dwunastnicy. Są to przetoki. W wymienianym przypadku tworzy się przetoka pęcherzykowo-dwunastni-cza. Kolka żółciowa jest objawem albo zapalenia pęcherzyka żółciowego (często jest to proces przewlekły z okresowymi napadami kolki), albo kamicy żółciowej. Bóle występują zwykle po spożyciu ciężko strawnych potraw. Mają one charakter kłujący, stopniowo nasilają się i łagodnieją (przebieg falisty). Należy podkreślić, że kamica żółciowa może przebiegać bezobjawowo. Aż 10% ludzi ma kamicę żółciową. Często zostaje ona wykryta przypadkowo (zdjęcie radiologiczne jamy brzusznej, badanie radiologiczne kręgosłupa). - niektóre kamienie żółciowe nie uwidaczniają się radio-logicznie. Zwykle są to kamienie cholesterolowe. Można je wykryć za pomocą badania radiologicznego z użyciem środka cieniującego (kontrastowego); - większość kamieni żółciowych zawiera sole wapnia. Kamienie te zostają przeważnie wykryte w badaniu radiologicznym bez użycia kontrastu. Często skład kamieni jest złożony (cholesterol, sole wapnia, bilirubina). Jak sobie radzić Jeśli kamica żółciowa wykryta została przypadkowo i nie sprawia żadnych dolegliwości, należy dalej żyć normalnie, "jak gdyby nigdy nic". Jest prawdopodobne, że nigdy nie dojdzie do zapalenia pęcherzyka żółciowego lub napadów kolki żółciowej. Unikać tłustych potraw. Zapalenie wątroby 111 Jeśli bóle w prawym podżebrzu budzą podejrzenie zapale- Kiedy udać się nią pęcherzyka żółciowego. Schorzenie to musi być szybko do lekarza i skutecznie leczone farmakologicznie przez lekarza, zaniedbanie bowiem może doprowadzić do przewlekania się choroby (przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego) i uszkodzenia wątroby. Zawsze wtedy, kiedy wystąpi żółtaczka: - zażółcenie spojówek, - ciemne zabarwienie moczu i odbarwione stolce. Również wtedy, kiedy napady kolki są częste. Należy pamiętać, że wielomiesięczne stosowanie preparatów zawierających kwasy żółciowe może doprowadzić do rozpuszczenia kamieni składających się wyłącznie z cholesterolu (kamienie cholesterolowe). Natomiast uporczywie nawracające napady kolki żółciowej spowodowane są przez kamienie zawierające sole wapnia, które muszą być operacyjnie usunięte wraz z pęcherzykiem żółciowym (cholecyste-ktomia). Zapalenie wątroby Stan zapalny wątroby powodujący uszkodzenie komórek Co to Jest miąższu wątrobowego (część z nich może ulec nieodwracalnym zmianom, czyli obumrzeć). Miąższ wątrobowy ulega zapalnemu obrzękowi (obrzmienie miąższu wątroby). Zmienione zapalnie komórki tracą swoją czynnościową sprawność. Obrzęk komórkowy sprawia, że uciśnięte kanaliki żółciowe ulegają zwężeniu. Utrudnia to lub uniemożliwia odpływ żółci do pęcherzyka żółciowego i dalej, przez przewód żółciowy wspólny do dwunastnicy. Dochodzi do żółtaczki. Ponieważ żółć nie dostaje się do światła jelita, stolce tracą brunatne zabarwienie (stolce gliniaste, barwy białoszara-wej). Jednocześnie zmienia się barwa moczu z żółtej na ciemnobrunatną, gdyż barwniki żółciowe (bilirubina) wydzielane są wyłącznie przez nerki. 112 Zapalenie wątroby • Niepowikłane zapalenie wątroby wygasa zwykle po upływie kilku tygodni. • Najważniejsze objawy: - mniej lub bardziej wyraźna żółtaczka, - mocz zmienia barwę na ciemnobrunatną, - stolec odbarwia się. • Często pacjent niedomaga na kilka tygodni wcześniej, zanim wystąpią wymienione objawy, czując ogólne rozbicie, osłabienie, brak apetytu, bóle mięśniowo-stawowe ("objawy rzekomo grypowe"), niechęć do spożywania jaj i tłuszczu. Mogą wystąpić u niego stany podgorączkowe. • Czynniki wywołujące zapalenie wątroby to głównie wirusy. Stłuszczenie wątroby spowodowane przez alkohol może przebiegać z podobnymi objawami. • Istnieją dwie główne odmiany wirusowego zapalenia wątroby: - zapalenie wątroby typu A (hepatitis A) występuje częściej. W większości przypadków przebiega łagodnie. Chorują na nie głównie dzieci i ludzie młodzi. Do zakażenia dochodzi drogą pokarmową; - zapalenie wątroby typu B (hepatitis B) występuje rzadziej. Przebieg jego jest bardziej zróżnicowany, ale ogólnie rzecz biorąc cięższy niż typu A. Choroba szerzy się przez krew (wstrzyknięcia domięśniowe lub dożylne, przetaczania zakażonej wirusem krwi, mikrourazy błon śluzowych, np. w czasie stosunku płciowego z zakażonym partnerem). Przeciwciała skierowane przeciwko wirusowi hepatitis B pojawiają się dopiero po okresie inkubacji. Występują one do końca życia u osoby, która przebyła zakażenie tym wirusem. Jak sobie radzić Zapobieganie Spożywanie czystej żywności i przegotowanej wody zmniejsza ryzyko zachorowania. Wstrzyknięcia wykonywać wyłącznie za pomocą jednorazowych strzykawek! Unikać stosunków płciowych z osobami, które przebyły hepatitis B. Zapalenie wątroby 113 Osoby o zwiększonym ryzyku zachorowania na hepatitis B ("biały personel" służby zdrowia, a zwłaszcza stomatolodzy i pracownicy stacji krwiodawstwa) powinny poddać się szczepieniom ochronnym przeciwko hepatitis B. Jeśli planujesz podróż do krajów tropikalnych (patrz: Podróże pozaeuropejskie, str. 259), poddanie się szczepieniu zapewnia ochronę przeciwko hepatitis na okres od trzech do czterech tygodni. Nie jest to ochrona absolutnie pewna i nie zwalnia od innych, wymienionych powyżej działań zapobiegawczych (woda, pożywienie). Jeśli już doszło do zapalenia wątroby • Nie pić alkoholu! • Unikać tłustych potraw, których spożycie stanowi duże obciążenie metaboliczne dla wątroby. • Jeśli chory poczuje się lepiej, bardzo powoli zwiększać aktywność fizyczną. Jak najwięcej leżeć (aż do ustąpienia żółtaczki). • Nie przyjmować żadnych medykamentów poza tymi, które przepisał lekarz. • Jak tylko zorientujesz się, że spojówki są zażółcone. Kiedy udać się • Jeśli miałeś bliski kontakt z osobami, które chorowały na do lekarza zapalenie wątroby, zbadaj się! • Porozum się z lekarzem, jeśli wybierasz się do kraju, gdzie panuje hepatitis. Ręce i nogi Zapalenie stawów i choroba zwyrodnieniowa stawów Co to jest • Proces zapalny toczący się w obrębie stawów. Objawia się bólami, miejscowym podwyższeniem ciepłoty ciała (w okolicy stawu), zaczerwienieniem i obrzękiem. Stan zapalny może dotyczyć każdego stawu. Objawem typowym jest nasilenie bólu przy obciążeniu stawu. • Proces zwyrodnieniowy jest następstwem zużycia stawu lub wielu stawów, ściślej zaś powierzchni stawowych i chrząstek stawowych. W przeciwieństwie do zapalenia stawów zmianom zwyrodnieniowym nie towarzyszą cztery klasyczne, wymienione powyżej objawy zapalne, natomiast często obserwuje się tarcie w obrębie stawów. Obciążenie stawów zmniejsza dolegliwości. Jak sobie radzić • Ciepło nasila bóle u chorych z zapaleniem stawów. Również takie objawy, jak przekrwienie i zaczerwienienie stają się pod wpływem ciepła bardziej wyraźne. Przy zapaleniu stawów nie należy stosować ani maści, ani okładów rozgrzewających. • W przypadku zmian zwyrodnieniowych chorzy przyjemnie odczuwają ciepło. Maści rozgrzewające zmniejszając bóle działają kojąco. • Zimno zmniejsza nasilenie procesów zapalnych, działa przeciwobrzękowo. Również w procesach zwyrodnieniowych zimno może przynosić ulgę zmniejszając nasilenie bólów. • W ostrym zapaleniu staw powinno się unieruchomić. W przeciwieństwie do tego unieruchomienie stawu ze zmianami zwyrodnieniowymi pogarsza sytuację. Może nawet dojść do trwałego usztywnienia stawu. Przy zwyrodnieniu Bóle barku 115 stawów trzeba być w ruchu, ale szkodliwe jest nadmierne obciążenie. Leki przeciwzapalne należy stosować ostrożnie, szczególnie przy zmianach zwyrodnieniowych. Zazwyczaj leki te nie są pomocne (ich wpływ jest niewielki), natomiast mogą wywoływać różne objawy uboczne (uszkodzenie śluzówki żołądka, jej przekrwienie, bóle żołądka, a nawet krwawienie z nadżerek błony śluzowej). Nie ma skutecznego leczenia zwyrodnienia stawu, destrukcja stawu jest nieodwracalna. W zapaleniu stawów pomocne są okłady z kapusty. Aby przygotować taki okład, należy najpierw wyciąć z liści kapuścianych grube i twarde części, po czym liście rozwałkować, aby stały się elastyczne. Następnie należy nimi obłożyć chory staw i owinąć bandażem. W ostrym zapaleniu stawów okłady zmienia się częściej. (Może pojawić się przykra woń). Zawsze w przypadku zapalenia stawów. Może okazać się Kiedy udać Się konieczne rozpoczęcie leczenia przeciwzapalnego w przy- do lekarza padku ogniska infekcyjnego, podsycającego zapalenie stawów (niekiedy obecność takiego ogniska jest wręcz przyczyną zapalenia stawów). Przy zaawansowanym procesie zwyrodnieniowym zakres działań leczniczych jest bardzo wąski i są one mało efektywne. Można, a często trzeba, stosować leki przeciwbólowe, zwłaszcza wtedy, kiedy leczenie miejscowe jest nieskuteczne. Zaawansowane zmiany chorobowe w obrębię stawu kolanowego lub biodrowego stanowią niekiedy wskazanie do zastosowania operacyjnej metody leczenia (resekcja i protezowanie stawów). Bóle barku Co to jest Bóle barku mogą wystąpić np. po różnych urazach. Mogą być również inne przyczyny: - gościec, 116 Łokieć tenisisty - zapalenie nerwów, - bóle wynikające ze zmian wstecznych w obrębie stawu barkowego, - "przeciąg" (jazda samochodem przy otwartym oknie). • Rzadziej przyczyną są zmiany w samych kościach. Jak sobie radzić • Staw unieruchomić, ale na krótko (jeśli na dłużej - zagraża zesztywnieniem). • Ciepło może pomóc, ale w przypadku stanu zapalnego może też zaszkodzić. • Stosować zewnętrznie leki, których działanie zmniejsza nasilanie bólów zarówno mięśniowych, jak i stawowych (patrz str. 304). • Ogólnie działające anelgetyki (leki przeciwbólowe) mogą okazać się niezbędne, ale czas ich stosowania powinien być ograniczony (patrz str. 289). Kiedy udać się • W urazach stawów. do lekarza • Jeśli bóle mają charakter kłujący, przeszywający. • Jeśli mamy do czynienia z objawami wskazującymi również na inne schorzenia. • Jeśli po kilku dniach nie następuje poprawa. Łokieć tenisisty Co to jest • Naciągnięcie mięśni przedramienia i/lub zapalenie okost-nej zewnętrznej powierzchni stawu łokciowego. Najczęściej występuje u sportowców, zwłaszcza tenisistów. • Dolegliwości typowe dla tego schorzenia (przede wszystkim bóle) mogą również być następstwem ruchów obrotowych w obrębie stawów nadgarstka (gra w tenisa, posługiwanie się korkociągiem, śrubokrętem, polewanie konewką). • Po raz pierwszy dolegliwości występują często po nadmiernym wysiłku. Zapalenie kaletki maziowej 117 • Ograniczyć wykonywanie tych ruchów, które wywołują Jak sobie radzić bóle. • Stosować zewnętrznie leki przeciwko bólom mięśni i stawów (patrz str. 304). • Jeśli bóle są silne i długotrwałe. Pomocne może się okazać Kiedy udać się miejscowe wstrzyknięcie odpowiedniego leku (najczęściej do lekarza jest to lek przeciwzapalny). • Należy pamiętać, że postępowanie lecznicze często okazuje się zawodne, nawet stosowane przez doświadczonego terapeutę. Zapalenie kaletki maziowej Stawy, narażone na silny ucisk, np. staw łokciowy lub Co to jest kolanowy, posiadają - w celach ochronnych - kaletkę maziową, która położona jest pomiędzy stawem a tkanką podskórną. Jeśli nastąpi zapalenie kaletki, tworzy się w jej obrębie więcej płynu (zapalnego), niż może on być miejscowo wchłonięty i kaletka obrzmiewa. Stany zapalne kaletek maziowych toczą się pozą stawem, tak więc obrzęk nie dotyczy samego stawu. Jeśli dojdzie do urazu, to do wnętrza kaletki maziowej mogą wtargnąć ustroje chorobotwórcze. Bakterie mnożąc się w obrębię kaletki powodują jej zropnienie. Obrzęk jest prawie niebolesny (wyjątek: ucisk!). Zapaleniu kolanowej kaletki maziowej sprzyja praca "na klęczące". Jak sobie radzić Unikać ucisku na staw. Zakładać opaski elastyczne. Zewnętrznie stosować leki zmniejszające bóle mięśniowe i stawowe (patrz str. 304). 118 Zdrętwiałe palce Choroba Raynauda Kiedy Udać Się • Jeśli wystąpi zaczerwienienie i obrzęk, będące - ewentuał-do lekarza nie - objawem infekcji. • Każdy obrzęk stawu kolanowego musi być oceniony przez lekarza (przyczyną może być uszkodzenie aparatu więzad-łowego lub łękotki). • Jeśli bóle są silne i ograniczają ruchomość stawu. Zdrętwiałe palce Choroba Raynauda Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Zmiany w drobnych tętniczkach palców dłoni i stóp, których przyczyny mogą być różne. Zmiany te powodują niedokrwienie palców. Jeśli niedokrwienie jest przewlekłe, może dojść do zmian martwiczych (obumarcie tkanek). Palce, w obrębie których doszło do zmian naczyniowych, wyglądają jak obumarłe: są bardzo blade, skóra ich jest gładka, błyszcząca ("porcelanowa"). Charakterystyczne jest uczucie drętwienia, upośledzenie czucia, aż do jego pełnej utraty. Często bywa tak, że po pewnym czasie palce czerwienieją, bolą, a następnie wygląd ich i czucie stają się normalne (przejściowo). Do całkowitej normalizacji nie powraca się nigdy, ale często następuje samoistna poprawa (po 40 roku życia). Palce utrzymywać w cieple. Nie nosić ciasnych rękawiczek ani pończoch. Nie palić! Jeśli trzymanie rąk w cieple nie pomaga. Kiedy nie znana jest przyczyna dolegliwości. Jeśli wystąpią inne objawy wskazujące na schorzenie ogólne, a nie tylko miejscowe. Odmrożenie 119 Odmrożenie • Uszkodzenie tkanek (głównie dłoni i stóp) spowodowane Co to jest przez zimno (wilgotna lub sucha zima). • Tworzenie się mikrokryształków lodu w przestrzeniach międzykomórkowych sprzyja miejscowym zakrzepom. • Odmrożona skóra jest blada lub niebieskawa i pozbawiona czucia, często obrzmiewa. Występuje też świąd i uczucie palenia. W następstwie ciężkich odmrożeń może dojść do martwicy tkanek. • Odmrożeniom sprzyjają zaburzenia krążeniowe (niewydolność krążenia, wyczerpanie, upojenie alkoholowe, wyniszczenie głodowe). • Wziąć ciepłą kąpiel, ale temperatura wody w żadnym razie Jak sobie radzić nie może przekraczać 43°C. • Stosować maść poprawiającą mikrokrążenie (patrz str. 304). • Unikać urazów. Zapobieganie • W dni wilgotne i zimne dbać o to, aby "dłoniom i stopom było ciepło". • Noszenie ciepłego nakrycia głowy jest niezbędne. Trzeba pamiętać, że głowa jest tą częścią ciała, przez którą organizm traci wyjątkowo dużo ciepła. • Rękawiczki i obuwie nie mogą być ciasne, tylko luźne i wygodne! • Skóra powinna być sucha i czysta. • Po przemoknięciu trzeba możliwie szybko przebrać się w suchą odzież. • Kiedy odmrożone tkanki nie goją się, są żywo bolesne i Kiedy udać Się bardzo swędzą, do lekarza • Kiedy odmrożenie ulegnie powikłaniu infekcją i pojawi się sączenie. • Odmrożenia u ludzi starszych, chorych na cukrzycę oraz odmrożenia ze zmianami w obrębie stawów dłoni i stóp powinny być bezwględnie ocenione przez lekarza! 120 Skręcenie stawu kolanowego, skokowego i innych stawów Zwichnięcie stawu Skręcenie stawu kolanowego, skokowego i innych stawów Zwichnięcie stawu Co t0 jest • Naciągnięcie i niekiedy (wtórne) rozciągnięcie więzadeł stabilizujących staw. • Najczęstszymi objawami są: obrzęk okołostawowy i bóle ograniczające ruchomość. • Przyczyną zwichnięcia stawu jest zwykle uraz. Znacznie radziej przyjęcie nienaturalnej pozycji, powodującej naciągnięcie więzadeł. • Zwichnięcie kostki spowodowane jest najczęściej potknięciem się przy pronacji (nawracaniu) stopy (potknięcie się o krawężnik, szyny tramwajowe). • Skręcenie w obrębie stawu kolanowego następuje przeważnie w wyniku urazu sportowego. • Do poprawy dochodzi zwykle po upływie około 48 godzin. Całkowity powrót do stanu normalnego po zwichnięciu kostki trwa zwykle 10-14 dni; po zwichnięciu kolana -nawet do dwóch miesięcy! • Staw musi być ułożony wysoko i unieruchomiony. Jak sobie radzić • Zimne okłady z lodu łagodzą ból i działają przeciwobrzę-kowo. • Można użyć bandaża elastycznego. Uwaga! Zbyt ciasne jego założenie może spowodować nasilenie obrzęku! Bandażowanie trzeba zaczynać od palców stóp i kontynuować je ku górze kończyny. • Stosować zewnętrznie leki znieczulające ból mięśni i stawów (patrz str. 304). • Ogólnie działające leki przeciwbólowe mogą być pomocne/ ale należy je stosować możliwie krótko (patrz str. 289). Kiedy Udać Się • Jeśli bóle i obrzęk nie ustępują w ciągu 48 godzin. do lekarza • Kiedy mamy do czynienia z dużym krwiakiem (błękitne zabarwienie skóry). • Kiedy stąpanie jest bardzo bolesne. Obrzęk kostek 121 Jeśli nie można w pełni wyprostować nogi w stawie kolanowym (przykurcz). Zawsze w przypadku bolesnych urazów sportowych, przyczyną bólów bowiem może być naciągnięcie bądź naderwanie więzadeł lub uszkodzenie łękotki. Nie należy dopuszczać do trwałych następstw urazu! Obrzęk kostek Co to jest Jak sobie radzić Obrzęk jednej kostki • Jeśli jest bolesny, to przyczyną jego jest uraz (naciągnięcie, zwichnięcie, zapalenie stawu, zapalenie żył). • Jeśli obrzęk nie jest bolesny, to najczęstszą jego przyczyną są zaburzenia w krążeniu. Obrzęk obu kostek • Przy żylakach. • Po długim staniu lub siedzeniu w bezruchu (płyn pozako-mórkowy gromadzi się w dolnych partiach ciała - obrzęk hydrostatyczny). Najczęściej występuje: - u ludzi starszych, - u kobiet w ciąży, - u podróżujących autokarami, koleją lub samolotem (długa podróż). • W niewydolności krążenia, niekiedy w marskości wątroby. • W innych stanach przebiegających z nadmiernym zatrzymywaniem wody w ustroju (dieta bogata w sól). Przy obrzęku jednostronnym. • Stosować zewnętrznie leki zmniejszające bóle mięśniowe i stawowe (patrz str. 304). Przy obrzęku obustronnym: • Jeśli istnieje pewność, że przyczyna obrzęku nie jest poważna, ograniczyć się do wysokiego ułożenia nóg. • Zmniejszyć spożycie soli. • Unikać długotrwałego stania i siedzenia. • Trenować mięśnie nóg poprzez: 122 Zapalenie palucha - ruszanie palcami stóp, - napinanie mięśni łydek. • Nie palić. • Zrzucić nadwagę. Kiedy udać Się • Przy podejrzeniu niewydolności krążenia lub nerek. do lekarza • Jeśli czujesz, że jesteś chory (uczucie ogólnego rozbicia, zadyszka). • Jeśli po kilku dniach samodzielnych działań nie następuje poprawa. Zapalenie palucha • Stan zapalny wielkiego palca stopy (palucha) objawia się bolesnym obrzękiem ksobnego (przyśrodkowego) stawu tego palca. Co to jest • Częstą przyczyną jest zdeformowanie palucha (ciasne obuwie, za wysokie obcasy). Paluch wówczas zmienia oś położenia - zamiast pozostawać "w zgodzie" z linią stopy, przemieszcza się do wewnątrz. • Często deformacja ta jest dziedziczna. • Unikać ucisku na okolicę palucha. Jak sobie radzić • Nosić wygodne obuwie! • Stosować zewnętrznie leki zmniejszające bóle mięśniowe i stawowe (patrz str. 304). Zapobieganie • Dbać o wygodne obuwie, zwłaszcza u dzieci. • Unikać butów ciasnych i szpiczastych. • Nie chodzić na wysokich obcasach. Kiedy udać Się • Jeśli stan zapalny nie ustępuje po kilku dniach. do lekarza • Kiedy paluch jest zaczerwieniony i zaczyna sączyć. Wrastanie paznokci 123 Wrastanie paznokci Z prawdziwym wrastaniem paznokci mamy do czynienia Co to jest znacznie rzadziej, niż się to powszechnie uważa. Najczęściej jest to stan zapalny, który prawie zawsze dotyczy okolicy okołopaznokciowej palucha. Przyczynami schorzenia są - zaniedbanie pielęgnacji stóp, - za ciasne obuwie, - nieprawidłowe obcinanie paznokci. Schorzenie objawia się miejscowym stanem zapalnym wzdłuż bocznej krawędzi paznokcia, przebiegającym z obrzękiem i zaczerwienieniem skóry. Jeśli proces zapalny trwa dłużej, występuje zasinienie oraz krwisto-ropna wydzielina o niemiłym zapachu (niekiedy wręcz cuchnąca). Dochodzi również do nieprawidłowej regeneracji tkanek ("dzikie mięso"). Starannie pielęgnować stopy; codziennie zmieniać pończo- Jak sobie radzić chy (skarpetki), prać je, a następnie dokładnie płukać. Paznokcie obcinać prosto (nie wycinać paznokci w kątach paznokciowych). Jeśli dojdzie do stanu zapalnego w kącie paznokciowym (zagłębienie pomiędzy paznokciem i tkanką miękką), należy zastosować miejscowo środki dezynfekujące (patrz str. 299). Przy znacznym nasileniu stanu zapalnego i ropieniu: - wymoczyć paluch w gorącym roztworze mydła, - następnie paluch dobrze osuszyć i zdezynfekować kąt paznokciowy (patrz str. 299). Kiedy bóle są silne i utrudniają (uniemożliwiają) stąpanie. Kiedy udać Się Jeśli stan zapalny trwa dłużej niż tydzień, do lekarza Kiedy stan zapalny wykazuje tendencję do nawrotów. Przy znacznym nasileniu procesu zapalnego i ropieniu. 124 Odciski Odciski Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Bolesne przy ucisku, stożkowate zgrubienia skóry, umiejscowione najczęściej na grzbietowej powierzchi palców nóg. Przyczyną odcisków jest najczęściej ucisk (za ciasne buty) bądź tarcie o wystające i uwierające fragmenty tkanek (najczęściej wyrosła kostne). Niekiedy trudno jest odróżnić odciski od brodawek (w przypadku odcisków relief skórny - układ linii - wokół zgrubienia pozostaje niezmieniony, w przypadku brodawek zaś układ ten jest naruszony, gdyż tworzy się nowa tkanka w obrębie brodawki). Nie nosić ciasnego obuwia. Usunąć zrogowaciałą skórę ścierając odcisk pilnikiem do paznokci, papierem ściernym lub pumeksem. Można też stosować maść salicylową lub specjalne plastry. Aptekarz na pewno doradzi. Jeśli stopy są zdeformowane (stopa płasko-koślawa, płaskostopie), nosić wkładki. Jeśli własne działania nie dają pożądanego efektu. Płaskostopie Co to jest • Jest to taka deformacja stopy, która sprawia, że w pozycji stojącej, czyli przy obciążeniu, stopa całą swą powierzchnią przylega płasko do podłoża. • Po dłuższym staniu lub chodzeniu pojawiają się bóle stóp (należy jednak pamiętać, że przyczyna bólów stóp może być zupełnie inna). Dośrodkowe ustawienie stóp Stopa szpotawa 125 • Niekiedy płaskostopie jest dziedziczne (niedobór lub brak elastycznych elementów tkankowych pełniących funkcję nośną stopy). • Często występuje już u małych dzieci (płaskostopie ujawnia się przy nauce chodzenia). • Jeśli przy środkowa powierzchnia obcasa jest bardziej starta Jak sobie radzić pomóc może: - podwyższenie obcasa, - noszenie obuwia z wkładką zwykłą lub ortopedyczną. • Dzieci powinny koniecznie uprawiać ćwiczenia gimnastykujące stopę: - biegać na czubkach palców, stąpać na piętach, obciążać zewnętrzną powierzchnię stopy, - ćwiczyć podnoszenie chusteczki lub ołówka (czegokolwiek) z podłogi bosą stopą, - chodzić boso po piasku. • Kiedy przez dłuższy czas odczuwa się ból stopy i jej sztyw- Kiedy udać się ność. do lekarza Dośrodkowe ustawienie stóp Stopa szpotawa • Przy chodzeniu czubki palców skierowane są dośrodkowo. Co to jest dlatego osoba dotknięta tym schorzeniem potyka się o własne stopy. • U dzieci stopa szpotawa ujawnia się przy nauce chodzenia. • W rzadkich przypadkach (u dzieci) przyczyną schorzenia jest wadliwa budowa stopy. • Początkowo nic nie robić, chyba że dziecko przewraca się. Jak sobie radzić U dzieci z bezobjawowym wadliwym ustawieniem stopy dochodzi najczęściej do spontanicznej korekcji w pierwszych latach życia. 126 Nogi koślawe (iksowate) Kiedy udać Się • Przy obowiązkowym kolejnym badaniu okresowym dzie-do lekarza cka - najpóźniej w czwartym roku życia - zwrócić uwagę lekarza na szpotawe ustawienie stopy. • Przy bardzo silnym dośrodkowym ustawieniu stopy. • Jeśli rodzice są bardzo zatroskani i za wszelką cenę dążą do uzyskania opinii lekarza. Im wcześniej nastąpi kompetentna ocena lekarska, tym wcześniej rozpoczęte zostanie zachowawcze postępowanie terapeutyczne, bez uciekania się do leczenia operacyjnego, niezbędnego w przypadkach zaniedbanych. Nogi koślawe (iksowate) Co to jest • Ksobne (przyśrodkowe) ustawienie kolan. Przy ruchach w stawach kolanowych kostki i stopy rozchodzą się na zewnątrz. Anomalia częsta zwłaszcza u dzieci pomiędzy drugim a piątym rokiem życia. • Nieprawidłowość ta ustępuje zwykle bez leczenia pomiędzy szóstym a siódmym rokiem życia. • U dzieci z nogami koślawymi podeszwy butów są bardziej zdarte od wewnętrznej strony. Jak sobie radzić • Nosić wkładki zwykłe lub ortopedyczne. Kiedy Udać Się • W razie jakichkolwiek wątpliwości. do lekarza • Jeśli anomalia jest jednostronna (dotyczy tylko jednego kolana). • Jeśli oba kolana są bardzo koślawe. • Kiedy w miarę rowoju i wzrostu dziecka nie następuje poprawa. • Jeśli po upływie trzeciego roku życia jest gorzej, niż było. • Kiedy konieczne jest przepisanie obuwia specjalnego (ortopedycznego). Nogi kabłąkowate 127 Nogi kabłąkowate Wygięcie nóg na zewnątrz. Przy zestawieniu stóp kolana Co to jest wystają na zewnątrz poza oś kończyny. Tak wygięte nogi są stanem normalnym u dzieci, które uczą się chodzić. Anomalia ustępuje samoistnie w pierwszych latach życia. Przyczyną może być krzywica (u niedożywionych dzieci niedobór witaminy D). W celu uniknięcia negatywnych zmian rozwojowych prze- Jak sobie radzić strzegąc terminów lekarskich badań kontrolnych niemowląt i dzieci. Kiedy w miarę rozwoju i wzrostu dziecka kabłąkowatość Kiedy udać się nie ustępuję, bądź się nasila, do lekarza Jeśli anomalia pojawi się dopiero po ukończniu drugiego roku życia. Kiedy widać wyraźnie, że tak wygięte nogi występują u dziecka, którego rozwój jest nieprawidłowy. Również wtedy, kiedy dziecko ogólnie niedomaga. Niepokój w nogach Stan, w którym nogi - rzadziej ręce - wykazują tendencję Co to jest do wykonywania częstych niekontrolowanych ruchów. Objaw częsty po nocnym wypoczynku lub dłuższym siedzeniu, np. w kinie, teatrze, przy telewizorze. Najczęściej dolegliwość ta występuje u ludzi nerwowych. Niekiedy ten rodzaj niepokoju towarzyszy zaburzeniom ukrwienia kończyn dolnych, zapaleniu nerwów, niedo-krwistości (anemii), przewlekłemu nadużywaniu alkoholu. Leczyć zaburzenia ukrwienia. Pomocne tu mogą być leki do Jak sobie radzić stosowania zewnętrznego (patrz str. 304). 128 Bóle łydek • Jeśli niepokój w nogach wystąpi w nocy, należy wstać z łóżka i chodzić po pokoju tak długo, aż ten przykry stan ustąpi. Kiedy udać Się • W przypadku żylaków. do lekarza • Kiedy dolegliwości uporczywie powracają lub kiedy stają się coraz bardziej dokuczliwe. Bóle łydek Co to jest • Bóle mięśni podudzi, występujące głównie w ciągu dnia, ale niekiedy wyłącznie w nocy. Przyczyną ich może być niedokrwienie (chromanie przestankowe - objaw miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych lub zakrzepowego zapalenia naczyń, czyli choroby Buergera, patrz str. 224), niedobór potasu w następstwie stosowania środków przeczyszczających lub diuretyków (leki moczopędne), niedobór magnezu, żylakowatość podudzi. Jak sobie radzić • Starać się usunąć przyczynę - samodzielnie lub korzystając z pomocy lekarza. Kiedy Udać Się • Z reguły wtedy, kiedy bóle łydek powracają, stają się upor-do lekarza czywe, długotrwałe i przyczyna ich jest nie znana. Żylaki Co to jest • Żylakami (żylakowatośdą) nazywamy zmiany chorobowe żył powierzchownych polegające na ich poszerzeniu, wydłużeniu oraz krętym przebiegu. Żyły te są mniej elastyczne. • W żylakowatości niewydolne są zastawki żylne (ich prawidłowa czynność uniemożliwia cofanie się krwi ku obwodowi kończyny). Żylakowatość w wielu wypadkach jest dziedziczna. Kobiety chorują na żylaki częściej niż mężczyźni. Początkowo żyły powierzchowne przy obmacywaniu (pal-pacji) są tylko napięte, dopiero w późniejszym okresie choroby ulegają rozszerzeniu i zniekształceniu stając się dla pacjenta przede wszystkim problemem kosmetycznym. Warto podkreślić, że żylaki mogą nie wywoływać żadnych dolegliwości. Jeśli jednak choroba przebiega z dolegliwościami, to do najczęstszych należą: uczucie rozpierania i gorąca oraz tępe, długotrwałe bóle. Uniesienie nóg zmniejsza dolegliwości. W okresie miesiączek dolegliwości zwykle się nasilają. U kobiet żylaki przeważnie pojawiają się w czasie ciąży. Utrudniony jest bowiem powrót krwi żylnej do serca spowodowany przez ucisk ciężarnej macicy na duże naczynia żylne i następuje zastój krwi w żyłach w dolnej połowie ciała. Powstaniu i nasilaniu się żylakowatości sprzyja noszenie takich części garderoby, które wywierając ucisk na tkanki i tym samym utrudniając odpływ krwi z kończyn dolnych, wywołują w nich zastój żylny (np. pasy do pończoch). Żylaki najlepiej uwidaczniają się w pozycji stojącej. W okolicach kostek i na podudziach, niekiedy na udach, łatwo można dostrzec zmienione żylakowato żyły (uwypuklenia, kręty przebieg). Po dłuższym staniu, w okolicach kostek pojawia się zwykle niewielki obrzęk. Długotrwała żylakowatość prowadzi do zaburzenia metabolicznych procesów odżywczych w skórze. Pojawiają się wówczas tzw. zmiany troficzne: skóra na podudziach zmienia barwę na brunatną, a niekiedy pojawia się sinica skóry, włosy w objętej zmianami okolicy skóry wypadają, skóra staje cieńsza (pergaminowa). Często dochodzi do owrzo-dzeń, które goją się bardzo trudno (wtórne infekcje, ropienie). Należy pamiętać, że żylaki sprzyjają zakrzepom żyl-nym. 130 Żylaki Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Unikać długiego stania, gdyż pozycja ta sprzyja zatorowi żylnemu. Jeśli siedzisz, ułóż nogi wyżej, np. na krześle. Należy nosić elastyczne pończochy przeciwżylakowe, wywierające pożądany ucisk na kończynę. Dbać o czystość skóry, szczególnie w obrębie zmian żyla-kowatych. Stosować olejki natłuszczające (zapobiegają pęknięciom skóry). Zrezygnować z noszenia wymienionych powyżej części garderoby, które uciskając górną połowę ciała (głównie brzuch) utrudniają odpływ krwi z dolnej połowy ciała, wywołując zastój żylny. Nie należy zbytnio liczyć na skuteczność terapeutyczną różnych kropli, maści, tabletek i kapsułek: trzeba jednak pamiętać, że różne tzw. leki przeciwżylakowe mogą zmniejszać dolegliwości (działanie przeciwbólowe, prze-ciwświądowe). Maści poprawiające ukrwienie, patrz str. 304. Owrzodzenia żylakowe goją się wyłącznie w przypadku zastosowania systematycznego, uznanego sposobu leczenia różnych zranień, wrzodów i ich infekcyjnych powikłań, przy jednoczesnym stosowaniu odpowiednich pończoch. Opaski elastyczne nie są godne polecenia: niewłaściwie rozłożone (a jest to prawie regułą), prowadzą do niedokrwienia kończyny i utrudnienia drenażu żylnego. W efekcie zmiany żylakowe mogą się szerzyć i nasilać, przebieg schorzenia staje się niekorzystny, dochodzi do powikłań (owrzodzenia podudzi). Kiedy nogi bolą i są obrzęknięte. Jeśli wystąpią pęknięcia skóry, wyprysk (egzema) i owrzodzenia. Kiedy uważasz, że żylaki są istotnym problemem z kosmetycznego punktu widzenia. Również wtedy kiedy bandażowanie i pończochy nie pomagają. Na tym etapie schorzenia ciąg dalszy należy do lekarzy: to lekarz domowy wspólnie ze specjalistą - chirurgiem naczyniowym dokona wyboru optymalnej metody leczenia - z wariantem operacyjnym włącznie. Skóra Uszkodzenia skóry: rany kąsane, zadrapania, otarcia, blizny • Różne urazy skóry spowodowane na przykład ugryzie- Co to jest niem przez psa bądź zadrapaniem przez kota. • Uwaga! Dodatkowe zagrożenie wynika z wtargnięcia i penetracji w głąb rany złośliwych drobnoustrojów. Szczególnie niebezpieczny jest tężec! • Zarówno głębokie, jak i powierzchniowe, niekiedy rozległe obrażenia powodują obrzęk i silne zaczerwienienie (rumień) skóry w okolicy rany. Towarzyszy temu żywa boles-ność. W obrębie rany można wyczuć tętnienie. Często pojawia się ropa. • W okolicy zranienia może powstać czerwona pręga, przebiegająca wzdłuż naczyń limfatycznych (np. od podudzia do pachwiny). Niekiedy dochodzi do powiększenia węzłów chłonnych (limfatycznych), które można łatwo wyczuć (w dole pachowym lub w pachwinie). Zapobieganie Jak sobie radzić • Koniecznie poddawać się systematycznym szczepieniom przeciwtężcowym. Szczepienia dokonuje się trzykrotnie. Powtórne szczepienia co pięć lat (patrz: "Szczepienia", str. 262). • Zanieczyszczone rany przepłukać tylko raz czystą wodą. • Małych ran nie opatrywać. Wytworzony strup krwi stanowi najlepsze zabezpieczenie rany. • Większe zranienia należy opatrywać. • Można posłużyć się medykamentami ułatwiającymi gojenie się ran lub środkami stosowanymi do dezynfekcji skóry (patrz str. 299). 132 Rany cięte • Jeśli wysięk zapalny, często ropny, jest obfity, nasiąknięty nimi opatrunek (lub plaster) wilgotnieje bardzo szybko, a po wyschnięciu staje się sztywny, nieprzydatny, a nawet szkodliwy (ucisk - ból; pożywka bakteryjna). W takiej sytuacji opatrunki muszą być często zmieniane (co najmniej raz dziennie, zwykle częściej). Kiedy Udać Się • Jeśli rana jest rozległa i głęboka. Może wówczas zajść konie-do lekarza cznośc jej zszycia. (Rany cięte - patrz poniżej). • Jeśli poprzednie szczepienie przeciwtężcowę było wykonane dawniej niż pięć lat od obecnego urazu, trzeba ponownie podać surowicę przeciwtężcową. • Jeśli znajdujesz się na obcym terenie, dowiedz się, czy w okolicy nie panuje wścieklizna wśród tamtejszych zwierząt. Jeśli "tak", to koniecznie trzeba zastosować odrębne lecznie. Rany cięte Co to jest Jak sobie radzić Rana o ostrych krawędziach spowodowana przez ostre narzędzie. Rana taka zwykle ma charakter ziejący i może obficie, choć na ogół przez krótki czas, krwawić (zwłaszcza przy uszkodzeniu drobnych naczyń tętniczych). Szczególnie niebezpieczne są głębokie rany cięte i kłute, ponieważ często naruszają one ciągłość nerw^ów i ścięgien oraz uszkadzają - niekiedy ciężko - różne ważna dla życia narządy wewnętrzne. Bardziej niebezpieczne są rany czaszki (zwłaszcza twarzy), klatki piersiowej i brzucha niż rany kończyn. Jeśli po upływie 24 - 48 godzin wystąpi gorączką, rumień i obrzęk (cechy zapalenia), znaczy to, że rana uległa zakażeniu. Uwaga! Niebezpieczeństwo tężca! Jeśli rana jest wyraźnie zanieczyszczona należy ją dokładnie przemyć czystą wodą, ale tylko jeden raz. Ranę należy osuszyć wacikami, pamiętając przy tym aby jej nie trzeć i nie wycierać! Brzegi rany zbliżyć do siebie za pomocą przylepca. Oparzenia "suche", ukropem, chemikaliami 133 • Jeśli mamy do czynienia z obfitym krwawieniem, ucisnąć miejsce krwawienia czystym materiałem, np. świeżo upraną i wyprasowaną chustką do nosa. • Przy silnym krwotoku założyć opaskę uciskową i zaraz udać się do lekarza! • Przy ciętych ranach nóg bądź rąk, kończyny należy wysoko ułożyć. • Jeśli zranienie jest niewielkie, powierzchowne i wyraźnie odgraniczone, można samemu zastosować leki ułatwiające gojenie się ran (patrz str. 299). Zapobieganie • Pamiętać o regularnych szczepieniach przeciwtężcowych. Cała akcja składa się z serii trzech szczepień, które są następnie powtarzane co pięć lat (patrz także: "Szczepienia", str. 262). • W przypadku wszystkich większych i głębszych ran cię- Kiedy udać się tych. do lekarza • Jeśli rany cięte są rozległe i obficie krwawią, natychmiast do lekarza! • W przypadku wszystkich ran kłutych, niezależnie od ich głębokości. • Przy powikłaniach zapalnych (zakażeniach przyrannych). Również wtedy, gdy nie udało się oczyścić rany samemu. • Jeśli poprzednie szczepienie przeciwtężcowę było wykonane dawniej niż pięć lat od obecnego zranienia. Konieczne jest wówczas podanie surowicy przeciwtężcowej. Oparzenia "suche", ukropem, chemikaliami Oparzenia uszkadzające skórę, niszcząc tkankowe struktu- Co to jest ry białkowe. Przyczyny oparzeń, to: - "suche" gorąco, - "wilgotne" gorąco (ukrop, para), - prąd elektryczny, - chemikalia. 134 Oparzenia "suche", ukropem, chemikaliami • Uszkodzenie skóry może mieć charakter powierzchowny (promienie słoneczne). Objawia się ono z reguły zaczerwienieniem, rzadziej występowaniem pęcherzy i często piekącym bólem. • Zagrożenia wynikające z różnego rodzaju oparzeń zależą od wielu czynników: - stopnia oparzenia (skala trójstopniowa: pierwszy stopień - rumień, drugi stopień - obecność pęcherzy, trzeci stopień - ogniska martwicy, np. zwęglenie tkanek). - rozległości (im większy obszar jest poparzony, tym gorzej). - wieku (najgorzej przebiegają oparzenia u niemowląt i małych dzieci). Jak sobie radzić • Niezbyt rozległe i powierzchowne oparzenia, dotyczące mniej niebezpiecznych części ciała (ręce, nogi) można leczyć samemu. • Po ekspozycji na słońce skóra zwykle jest zaczerwieniona (rumień słoneczny), mogą też pojawić się pęcherze. W takim przypadku nie nakrywać niczym zaczerwienionej skóry i nie nakłuwać pęcherzy. • Miejsca poparzone natychmiast zanurzyć w zimnej wodzie lub podstawić pod kran z bieżącą zimną wodą na co najmniej dziesięciu minut. • Jeśli poparzenia są znaczne: - usunąć natychmiast znad poparzonych miejsc nie tknięte części garderoby, - nie ruszać, nie usuwać nadpalonego (fragmentami spalonego) ubrania, - nie dotykać pęcherzy, nie nakłuwać ich ani nie nacinać, gdyż grozi to zakażeniem! - nie stosować żadnych maści! - miejsce poparzone przykryć czystym, świeżo uprasowanym płótnem lub gazą, - pilnować, aby rana nie uległa zanieczyszczeniu. Kiedy Udać Się • Jeśli nawet małe oparzenia sprawiają ból po 48 godzinach. do lekarza • W przypadku każdego cięższego oparzenia. Oparzenia słoneczne 135 Oparzenia słoneczne Nadmierna ekspozycja skóry na działanie promieni ultra- Co to jest fioletowych (UV). Oparzenia słoneczne częściej występują u osób z jasną karnacją, jak również u osób nie przywykłych do nasłonecznienia, a podróżujących po krajach Południa. Im bardziej insolacja ma charakter pionowy (np. w pobliżu równika), tym bardziej intensywne jest promieniowanie UV. Pierwszym objawem oparzenia słonecznego jest rumień. Następnie występują: - obrzęk, - pęcherze, - gorączka, - dreszcze, - osłabienie, - niekiedy wstrząs. Na ogół oparzenie słoneczne osiąga apogeum w trzeciej dobie. Następnie objawy stopniowo ustępują. W miarę ustępowania zmian skóra się złuszcza ("złazi płatami"). Do częstych powikłań oparzeń słonecznych, przebiegających z tworzeniem się pęcherzy (oparzenia drugiego stopnia), należą zakażenia bakteryjne. Jeśli odczuwa się kłucia ("szpileczki w skórze") lub napięcie Jak sobie radzić w skórze, trzeba natychmiast przerwać opalanie. Objawy te oznaczają, że mogło już dojść do uszkodzenia skóry. Stosować krem o działaniu chłodzącym. Używać leków przeciwalergicznych do stosowania zewnętrznego (patrz str. 296). Nie należy nosić ani ciężkiego, ani ciasnego ubrania, aby uniknąć tarcia i tak już podrażnionej skóry. Tak więc zaleca się nosić ubiory lekkie i przewiewne (odkryte powierzchnie skóry chłodzą się najlepiej). 136 Ukąszenia i użądlenia przez owady Zapobieganie • Skórę "oswajać" ze słońcem stopniowo. • Używać różnych kremów do opalania z filtrem UV lub mleczka. Kosmetyki te w różnym stopniu pochłaniają promienie UV. Stosowanie substancji ochronnych jest obowiązkowe dla osób z jasną karnacją. • Wrażliwość ludzi na promienie UV jest bardzo różna. Każda osoba powinna znać swoją wrażliwość; przyda się to na plaży! • Jeśli nie mamy odpowiedniego kremu lub mleczka ochronnego, można samemu sporządzić preparat ochronny z oliwek i soku cytrynowego. • Chronić głowę przed słońcem (kapelusz, czapka, chusteczka). Kiedy udać Się • Jeśli ciężkie oparzenie słoneczne dotyczy dziecka. do lekarza • Jeśli gorączka jest wysoka i pojawią się pęcherze. • Jeśli wystąpią wtórne zakażenia. Ukąszenia i użądlenia przez owady Co t0 jest • Jady owadów wywołują miejscowy obrzęk, rumień i wzmożoną ciepłotę skóry. Towarzyszy temu świąd. • Ukąszenie może ulec wtórnej infekcji bakteryjnej. Stwierdza się wtedy szerzenie się rumienią i nasilenie świądu. • U alergików, uczulonych na jady owadów (pszczół i os), może wystąpić duszność, zmiany skórne (pokrzywka), mdłości, zapaść, a nawet wstrząs. Jak sobie radzić Ukąszeniom można zapobiec smarując skórę olejkiem lawendowym. Natychmiast oziębić skórę w miejscu ukąszenia. Miejsce ukąszenia zdezynfekować (leki odkażające, patrz str. 298). Po użądleniu przez pszczołę, usunąć żądło. Przyłożyć na miejsce ukąszenia (użądlenia) przekrojoną cebulę. Stosować okłady z oleju z kiełków pszenicznych. Pocenie się 137 Natychmiast, jeśli: Kiedy udać się - wystąpią objawy ze strony układu krążenia i oddychania do lekarza (zwłaszcza zapaść i duszność), - osoba pokąsana jest uczulona na jady owadów, - rumień się szerzy. Pocenie się Nadmierne wydzielanie potu przez gruczoły potowe. Na- Co to jest leży pamiętać, że pot jest wydzielany stale, jednak jego produkcja zależy od ilości wypijanych płynów, temperatury otoczenia i wilgotności powietrza. Wydzielanie potu jest jednym z elementów, służących utrzymaniu stałej temperatury ciała. Jeśli uwzględni się również straty wody drogą oddechową, to łącznie z potem ustrój traci około 750 ml płynu. Dotyczy to stanów, w których ani oddech nie jest forsowny, ani pocenie się nie jest nadmierne (stan fizjologiczny). Szczególnie niemiłe odczuwane jest pocenie się dłoni, stóp oraz pod pachami. Najczęstszą przyczyną nadmiernego pocenia się w tych właśnie miejscach jest lęk, podniecenie, przeziębienie. Nadmierne pocenie się stóp i pod pachami jest szczególnie nieprzyjemnie odczuwane, zarówno przez osobę pocącą się, jak i przez otoczenie ze względu na drażniący zapach, spowodowany rozkładem tłuszczu przez drobnoustroje. Ograniczyć picie płynów (normalne dobowe zapotrzebo- Jak sobie radzić wanie na płyny wynosi u dorosłego człowieka około dwóch litrów). Myć się często wodą, ale bez mydła! Nadużywanie mydła nadmiernie odtłuszcza skórę. Stan ten sprzyja infekcjom skórnym (zakażenia grzybicze). Raczej powstrzymać się od stosowania osobistych dezodorantów. Zawarte w nich bowiem substancje chemiczne przy 138 Trądzik dłuższym stosowaniu uszkadzają skórę, powodując egzemę! (patrz str. 149). Często zmieniać ubranie, codziennie zakładać czyste skarpetki (wełniane lub bawełniane najlepiej wchłaniają pot). Jeśli nadmierne pocenie się dotyczy stóp, nie nosić ani obuwia gumowego, ani z tworzyw sztucznych. Najlepsze są sandały. Kiedy udać się do lekarza Jeśli przyczyna nadmiernego pocenia się nie jest znana. Kiedy nadmierne pocenie się jest objawem jakiejś choroby, np. nadczynności tarczycy. Trądzik Co to jest Jak sobie radzie Najczęściej występuje w okresie pokwitania, kiedy to łojo-tok jest nadmierny. Dochodzi wówczas do zapalenia gruczołów łojowych. Na skórze tworzą się krosty, pryszcze, guzki, rzadziej owrzodzenia. Drapanie pogarsza sytuację. Jest to schorzenie skóry, które wbrew obiegowej opinii, nie ma charakteru zakaźnego. Zmiany dotyczą głównie twarzy (czoło, policzki) oraz karku i górnej części pleców. Zmiany ustępują zwykłe samoistnie po okresie pokwitania. Trądzik dość często jest schorzeniem dziedzicznym. Trądzik jest schorzeniem, na którego występowanie mają wpływ czynniki hormonalne, wydzielnicze i bakteryjne. Błędem byłoby sądzić, że trądzik jest następstwem niedostatecznej higieny osobistej. Natomiast z całą pewnością częste drapanie skóry sprzyja wtargnięciu zarazków w głąb zmienionej skóry. Należy pamiętać, że drobnoustroje obecne są zawsze na powierzchni nawet świeżo umytych rąk. Tłustą skórę myć nawet kilka razy dziennie, ale nie nadużywać mydła. Należy pamiętać, że mydła o działaniu prze-ciwbakteryjnym nie są lepsze. Duże wągry (zaskórniki) można bardzo ostrożnie wyciskać raz - dwa razy na tydzień. Uprzednio należy skórę przemyć gorącym naparem rumianku. Alergia skórna 139 • Zmiany zapalne dopiero wtedy można usuwać, kiedy zbierze się w nich wydzielina ropna, która tworzy wyraźny, żółtawy pryszczyk. Nie uciskać, sprzyja to bowiem penetracji bakterii w obrębie skóry otaczającej zmianę trądziko-wą. Małe ropne pryszczyki goją się same, ale często stanowią problem kosmetyczny. • Nie zdrapywać krost, gdyż opóźnia to gojenie i sprzyja powstawaniu blizn. • Promienie słoneczne lub naświetlanie lampą kwarcową (promienie UV) sprzyjają podsychaniu powierzchownych zmian skórnych. • Nie ma przekonywujących dowodów, aby twierdzić, że czekolada, orzechy, wieprzowina i pokarmy tłuszczowe sprzyjają powstawaniu trądzika i że zaprzestanie ich spożywania poprawia sytuację. • Dolegliwości łagodzą leki przeciwtrądzikowe (substancje czynne: benzoylperoksyd - nadtlenek dwu-benzoilowy) lub kwas retinojowy (tretynoina). Ta ostatnia substancja nie jest identyczna z witaminą A, chociaż jest jej pochodną, będącą produktem przemiany retinolu, czyli witaminy A. Aptekarz doradzi, który preparat jest dla Ciebie najlepszy! Zaufaj mu! • W razie wielokrotnie nawracającego tworzenia się dużych Kiedy udać się bolesnych guzków, do lekarza • W razie tworzenia się ropni. • Jeżeli zmiany skórne są tak nasilone, dokuczliwe i szpeczą-ce, że utrudniają Ci normalny kontakt z otoczeniem. Alergia skórna Alergia jest pojęciem bardzo ogólnym, które oznacza nad- Co to jest wrażliwość ustroju na działanie różnych bodźców. Reakcje alergiczne (uczuleniowe) mogą dotyczyć np. oskrzeli (ich nadreaktywność stanowi istotę astmy oskrzelowej). Alergia skórna to przede wszystkim pokrzywka. Znamy różne substancje organiczne, mogące wywoływać skórne reakcje aler- 140 Alergia skórna giczne, np. pyłki kwiatowe, penicylina, sierść zwierząt. Trzon biochemiczny tych substancji stanowią węglowodany. Również niektóre substancje nieorganiczne mogą powodować wystąpienie zmian skórnych o charakterze uczuleniowym, jak np. różne metale (nikiel). W następstwie ich działania w ustroju uwalniają się substancje o działaniu między innymi naczynioruchowym, które wyzwalają niekorzystne reakcje ze strony składników morfotycznych krwi (głównie leukocytów) powodując uszkodzenie różnych tkanek i narządów. Do najczęstszych schorzeń alergicznych należą różne zmiany skórne, katar sienny (patrz str. 39), astma oskrzelowa (patrz str. 54). Reakcja uczuleniowa może wystąpić w następstwie kontaktu zewnętrznego z substancją ąlergenną lub w wyniku wziewania tej substancji. Substancje te zawarte są w kosmetykach, barwnikach, w niektórych gatunkach mydła, medykamentach, kwiatach lub niektórych produktach spożywczych (np. skorupiakach - rakach, homarach itp.). Skórne wykwity alergiczne: - powstają nagle, - swędzą, - są drobnoplamistymi, zaczerwienionymi grudkami, lekko uniesionymi ponad otaczającą zdrową skórę, - mogą być również większe, kształtu regularnego, zwykle okrągłego; bywa też, że granice tych zmian są nieregularne. Wykwity skórne mogą występować: - obustronnie, - zmiennie, tzn. znikają w jednym miejscu, pojawiają się w innym. Kontakt bezpośredni czynnika alergennego ze skórą (sprzączki, klamerki, biżuteria) wywołuje z reguły ograniczone zmiany miejscowe. Zmiany mogą wystąpić na krótko, ale mogą też utrzymywać się przez długie tygodnie i miesiące. Zmiany alergiczne bywają niebezpieczne. Dotyczy to takich stanów, jak alergiczny obrzęk krtani (głośni, strun głosowych) zagrażający uduszeniem. Świąd 141 Unikać substancji, o których wiadomo, że wywołują reakcje Jak sobie radzić uczuleniowe. Pomimo dotkliwego niekiedy świądu, powstrzymywać się od drapania. Stosować leki przeciwalergiczne, zarówno wewnętrzne, jak też zewnętrzne (patrz str. 294 i 296). Kiedy nie wiadomo, co jest przyczyną zmian. Kiedy udać się Jeśli zmiany utrzymyją się dłużej niż kilka dni. do lekarza W przypadku nagłego wystąpienia chrypy i duszności, natychmiast do lekarza! Grozi to bowiem obrzękiem gardła i krtani. W razie wystąpienia innych dolegliwości i objawów (gorączka, duszność, zawroty głowy, mroczki przed oczami). Swiąd Potrzeba drapania się albo po całym ciele, albo w określo- Co to jest nych miejscach (świąd uogólniony i świąd miejscowy). Przyczyny świądu: - choroby skóry, - schorzenia ogólne, np. cukrzyca, - ukąszenia przez insekty (wszy, pchły, komary), - reakcje polekowe, - stany uczuleniowe, - wpływ środków chemicznych. Swiąd często występuje u ludzi starszych. Najczęstszą przyczyną jest suchość skóry. Przyczyną świądu może też być zbyt częste używanie mydła, które działa na skórę wysuszające. Szczególnie wrażliwe na mydło są określone okolice skóry, zwłaszcza odbyt i pochwa (świąd odbytu i pochwy), które ulegają zaczerwienieniu i pigmentacji. Niekiedy okolice te sączą. Często przyczyny świądu nie udaje się ustalić. 142 Wysypka pieluszkowa Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Drapanie przynosi jedynie krótkotrwałą ulgę. Często natomiast powoduje ono powierzchowne wprawdzie uszkodzenia skóry, które mogą być jednak wrotami wtórnej infekcji. A zatem drapania należy unikać! • Jeśli skóra jest sucha, używać olejków natłuszczających. Pomocny może też być olej roślinny. • Nie myć się za często. • Zastosować zewnętrzne leki przeciwuczuleniowe (patrz str. 296). Wilgotnych zmian skórnych nie smarować żadnymi maściami natłuszczającymi! Stosować raczej kremy nawilżające, zapobiegające zasklepieniu sączącego ubytku skóry. Zasklepienie bowiem uniemożliwia wydobywanie się na zewnątrz wydzieliny zapalnej. • Starać się ustalić przyczynę świądu. • Kiedy świąd ma charakter uogólniony. • Kiedy nie jest znana przyczyna świądu. Wysypka pieluszkowa Co to jest • Wysypka występująca u niemowląt w okolicy płciowej i odbytu, niekiedy na udach, czyli na tych częściach ciała dziecka, które stykają się z pieluszkami. • Przyczyną jest to, że dziecko przebywa w pozycji leżącej przez dłuższy czas w wilgotnych pieluszkach. Sytuację pogarsza coraz częstsze używanie nieprzepuszczających wilgoci majteczek plastikowych lub gumowych. W następstwie tego wytwarza się coś w rodzaju wilgotnego kompresu, który powoduje wysypkę. • Lekki przebieg charakteryzuje się zaczerwienieniem skóry, która może niekiedy sączyć. W cięższych przypadkach dochodzi do powikłań infekcyjnych (pieluszkowe zapalenie skóry). • Powstawaniu tych zmian sprzyjają drażniące skórę składniki pokarmowe zawarte w pożywieniu niemowląt, które ulegają wydzielaniu z moczem. Liszajec 143 • U niemowląt karmionych piersią wysypka pieluszkowa występuje rzadziej. • Jeśli zmiany utrzymują się dłużej, mogą wystąpić powikłania grzybicze. • Używać wyłącznie wsiąkliwych pieluszek. Po praniu pie- Jak SObie radzić luszkę bardzo dobrze spłukać, aby usunąć resztki środków piorących. • Często zmieniać pieluszki - lepiej przewijać dziecko za często niż za rzadko. • Unikać zakładania majteczek plastikowych lub gumowych. • Przy przewijaniu skórę dziecka dobrze zmyć ciepłą wodą, wytrzeć do sucha. Następnie pozwolić, aby maluch przez pewien czas pozostawał nago (dolna część ciała). W pokoju jednak musi być ciepło. Pamiętaj: myjąc dziecko nie używaj za każdym razem mydła! • Po umyciu i wytarciu skóry do sucha najlepiej jest posmarować genitalia i pośladki dziecka dobrze przylegającym kremem dziecięcym. Chronić skórę przed kontaktem z moczem. • Jeśli po trzech - czterech dniach opisane działania pozostają Kiedy udać Się bez efektu, do lekarza • Jeśli zmiany skórne szerzą się, zwłaszcza wtedy, kiedy rozprzestrzeniają się poza części ciała, przykrywane pieluszką. Liszajec Powierzchowna, bakteryjna infekcja skórna (gronkowco- CotOJCSt wa), występująca głównie u dzieci. Charakteryzuje się tworzeniem się pęcherzyków, wypełnionych ropą oraz ropnych strupów. Zmiany liszajcowate występują zwykle na twarzy, głównie w pobliżu otworów nosowych, na wargach i uszach. Niekiedy umiejscawiają się one również w okrębię kończyn. 144 Czyraki Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Na początku pojawia się zwykle pojedynczy pęcherzyk, który szybko się powiększa, a następnie pęka. Wynikiem tego jest wytworzenie się sączącej ranki. • Przez drapanie proces ropny przenosi się na inne okolice skóry. Szczególnie podatne na zakażenie są drobne ubytki (pęknięcia) skóry. • Rozmiękczyć strup używając wody z mydłem, następnie usunąć go. Należy zastosować leki zewnętrzne przepisane przez lekarza. Zapobieganie Skrupulatnie przestrzegać zasad higieny osobistej (często myć ręce). • Paznokcie, zwłaszcza u dzieci, obcinać krótko. • W razie podejrzenia ropowicy (ropne zapalenie tkanki podskórnej). Stan ten wymaga stosowania antybiotyków miejscowo (kremy, maście) lub/i ogólnie (tabletki, kapsułki, ewentualnie wstrzyknięcia). Czyraki Co to jest • Zapalenie bakteryjne cebulki włosowej z tworzeniem się większego lub mniejszego bolesnego nacieku zapalnego wokół włosa. Najczęściej występują na karku, twarzy, klatce piersiowej i pośladkach. • Na początku pojawiają się ograniczone, plamiste zaczerwienienia, które w ciągu kilku dni powiększają się i stają się bolesne. Dochodzi do centralnego uwypuklenia się zmian. Stają się one błyszczące i błękitnawe. Następnie pojawią się żółte zabarwienie wierzchołka czyraka. Po jego pęknięciu wydobywa się zeń żółta lub zielonkawożółta ropa. • Po zagojeniu się czyraka powstaje zwykle mała blizna. • Zgrupowanie kilku czyraków, któremu towarzyszy zwykle szerzenie się infekcji, nosi miano karbunkuła. Brodawki Kurzajki 145 • Czyrakowatość wykazuje tendencję do nawrotów. Sprzyja temu wiele różnych schorzeń (np. cukrzyca). Należy pamiętać jednak, że istotą procesu chorobowego jest w takich stanach ponowne zakażenie bakteryjne. • Stosować gorące, suche okłady, gdyż sprzyja to "dojrzewa- Jak sobie radzić niu" czyraków, oraz maści o działaniu ściągającym. Aptekarz doradzi! • Kiedy czyrak jest bardzo duży i sprawia dotkliwy ból. Kiedy udać się • Jeśli czyrak nie wykazuje tendencji do samowyleczenia lub do lekarza powiększając się, nie pęka i tym samym nie opróżnia się z ropy. • Kiedy czyrakowatość ma charakter nawrotowy. Brodawki Kurzajki Często spotykane, łagodne nowotwory skóry. Najczęściej Co to jest przyczyną ich są wirusy, którymi można się zarazić przez bezpośredni kontakt (skóra). Brodawki na ogół są mnogie, ale mogą również występować pojedynczo. Brodawki to większe lub mniejsze wypukłości wystające ponad otaczającą je skórę. Powierzchnia ich może być gładka lub nierówna (kalafiorowata). Jeśli występują na dłoniach stanowić mogą istotny problem kosmetyczny. Kurzajki zlokalizowanie na obrzeżach paznokci lub pod paznokciami mogą być przyczyną bólów. Szczególnie dokuczliwe są kurzajki umiejscowione na podeszwach stóp, dotyczy to zwłaszcza kurzajek rogowa-ciejących, które przy chodzeniu wbijają się w stopę, uwierając i wywołując ból (kurzajki kolczaste). Różne odmiany kurzajek: - brodawki wywołane przez wirusy (najczęstsza postać); - mięczaki zakaźne - Molluscum. Przyczyną ich jest również wirus. Centralnie pojawia się woskowaty guzek, 146 Brodawki Kurzajki Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza którego powierzchnia jest zagłębiona. Ta postać brodawki charakteryzuje się szybkim szerzeniem się, związanym z częstą, wtórną infekcją; - brodawki wieku późnego (brodawki starcze). Mają one kształt okrągły lub owalny i budowę płatową. Niekiedy osiągają duże rozmiary. Z reguły występują u ludzi w starszej grupie wieku. Tak naprawdę, to brodawki starcze nie są w istocie prawdziwymi brodawkami. Wywołują je nie wirusy, lecz są one po prostu naroślami skórnymi (efekt nadmiernego miejscowego przerostu skóry); - kłykciny kończyste, czyli stożkowate (brodawki weneryczne - Condylomata acuminata. Przyczyną ich są wirusy przeniesione podczas stosunku płciowego. Najczęściej umiejscawiają się na członku, wargach skromo-wych, ścianach pochwy lub odbytu. • Niektóre postacie brodawek mogą ulec samowyleczeniu. • Stosować plastry o działaniu zmiękczającym. Po zniknięciu tkanki usunąć jej warstwę powierzchowną i ponownie położyć plaster. Procedurę tę powtarzać aż do obumarcia brodawki. O pełnym sukcesie terapeutycznym można mówić wtedy, kiedy spod kolejno usuwanych warstw ukaże się zdrowa tkanka. Niekiedy pozostaje ślad w skórze. • Można stosować różne płyny wywierające działanie trawiące. Uszkadzają i rozpuszczają one chorą tkankę. Uwaga! Środki te mogą powodować tworzenie się blizn. • Opisane oba sposoby działania leczniczego mogą być zastosowane w przypadku brodawek zwykłych i wenerycznych. Mięczaki zakaźne wymagają odrębnego postępowania, które polega na nacięciu wału tkankowego i usunięciu woskowatego guzka, po czym brodawka usycha. • Ostrożnie z leczniczymi substancjami chemicznymi! Ich trawiące (a więc żrące) działanie jest częstą przyczyną tworzenia się blizn! • Jeśli samodzielne leczenie brodawek zwykłych lub wenerycznych nie daje pożądanego efektu. • W celu leczenia mięczaków zakaźnych. Znamiona macierzyste i plamy wątrobowe 147 • Jeśli osoba w starszym wieku życzy sobie usunięcia szpecących ją brodawek starczych. Znamiona macierzyste i plamy wątrobowe • Ostro odgraniczone obszary skóry. Mają one postać brunat- Co to jest nych lub prawie czarnych plam i zgrubień, często bogato owłosionych. • Mogą występować na całym ciele. • Powstają w następstwie namnożenia się komórek barwnikowych (melanocytów). • Znamiona macierzyste są defektem wrodzonym, plamy wątrobowe zaś - defektem nabytym. • Pojawienie się plam wątrobowych nie jest związane z żadnym konkretnym schorzeniem. • Można używać kremów, jeśli znamiona lub plamy stano- Jak sobie radzić wią problem kosmetyczny. • Jeśli plamy zmieniają swój wygląd oraz kiedy wykazują Kiedy udać się tendencję do powiększania się. do lekarza • Jeśli zmiany barwnikowe krwawią, swędzą, ulegają infekcji i stają się bolesne. • Kiedy miejsca przebarwione bardzo przeszkadzają ze względów estetycznych. Świerzb Infekcja pasożytnicza skóry spowodowana przez insekty Co to jest (świerzbowce) drążące w skórze powierzchowne korytarze. Świerzb jest chorobą przenoszącą się najczęściej kontaktowo (skóra). Samica wierci w skórze korytarz, w którym składa jaja. Małe świerzbowce wylęgają się po 2-3 dniach, aby po 15-17 dniach stać się dorosłymi osobnikami. Wtedy wychodzą na 148 Świerzb powierzchnię. Po zapłodnieniu insekty ponowne wnikają w głąb skóry. • Swierzbowce najczęściej przenoszą się poprzez ścisły kontakt fizyczny (wspólna pościel). • Charakterystyczny jest świąd, który nasila się pod wpływem ciepła (np. w pościeli), stąd też jest on najbardziej dokuczliwy w nocy. Swiąd dotyczy wyłącznie obszarów zajętych przez świerzb. • Przebieg choroby może być w różny sposób zmodyfikowany przez wtórne infekcje bakteryjne (powikłania zapalne). • Najczęściej zmiany zlokalizowane są na skórze: - pomiędzy palcami, - w zgięciu łokciowym (przyśrodkowo), - w fałdzie pachowym, - dole podkolanowym. Jak sobie radzić • Stosować lęki zewnętrzne łagodzące świąd (patrz str. 296). Kiedy udać Się • Kiedy nie ma pewnego rozpoznania. do lekarza • Kiedy świąd nie ustępuje po około 2 dniach oraz kiedy obszar swędzącej skóry ulega powiększeniu. • Kiedy świąd nie ustępuję pomimo zastosowanego leczenia po upływie jednego - dwóch tygodni. Świąd może nie ustąpić całkowicie po upływie tego czasu, ale jego nasilenie powinno wyraźnie się zmniejszyć. • W razie wystąpienia powikłań bakteryjnych. Oto ich najczęstsze objawy: - zaczerwienienie, - obrzmienie (obrzęk), - bolę, - tworzenie się strupów. • Osoba dotknięta świerzbem powinna wraz ze swoim partnerem poddać się wspólnemu leczeniu. Wyprysk Egzema 149 Wyprysk Egzema Jest to nieprecyzyjne, ogólne pojęcie, dotyczące różnych Cotojest zapaleń skóry. Zapalenia te mogą być wywołane: - przez działanie czynników zewnętrznych (egzogenne zapalenie skóry). Przykładem może tu być kontaktowe zapalenie skóry wywołane przez medykamenty, różne metale, kosmetyki. Niekiedy zmiany tego typu nasilają się pod wpływem światła. Kontaktowe zapalenie skóry występuję zwykle u dorosłych; - przez działanie bliżej niesprecyzowanych czynników wewnętrznych (endogennych) np. tzw. neurodermitis. Schorzeniem wywołanym przez ten rodzaj czynników jest zapalenie skóry dłoni i stóp (inna nazwa - egzema endogenna). Początek schorzenia występuje zwykle w wieku niemowlęcym. Najczęściej przebiega łącznie z astmą oskrzelową. Niektóre składniki pokarmowe mogą nasilać objawy chorobowe (np. krowie mleko u niemowląt). Dzięki stosowaniu odpowiedniej diety można uzyskać poprawę (unikanie słodyczy i białka zwierzęcego). Objawy kliniczne w ostrym okresie choroby to pęcherzyki (opryszczka), zaczerwienienie i obrzęk skóry, która niekiedy sączy, później tworzą się strupy (okres zeskorupienia). Zmiany złuszczają się i swędzą, Drapanie i pocieranie może być przyczyną trwałego zgrubienia skóry. Ta właśnie postać zapalenia skóry jest najczęściej nazywana egzemą. Zmiany o charakterze egzemy występują najczęściej w tych okolicach ciała, które stykają się bezpośrednio z czynnikiem wywołującym zmiany, np. kontakt skóry z guzikami od dżinsów, klamerkami pasków, metalowymi paskami do zegarków, bransoletkami i pierścionkami. Jeśli mamy do czynienia z czynnikami endogennymi, to zmiany występują najczęściej w dolę podkolanowym, wewnętrznej powierzchni zgięcia łokciowego i nadgarstka. 150 Wyprysk Egzema Jak sobie radzić Zapobieganie Niemowlęta powinny być karmione piersią tak długo, jak to tylko możliwe. Dotyczy to zwłaszcza dzieci w rodzinach, obarczonych dziedzicznym występowaniem egzemy. Kiedy już doszło do egzemy • Spróbuj ustalić, co jest czynnikiem szkodliwym (otoczenie, kontakt z chemikaliami, kosmetyki, inne substancje) oraz w jakich sytuacjach dochodzi do wystąpienia bądź nasilenia się zmian i w jakich zmiany te ustępują. • Wypróbuj, czy przestrzeganie przez okres sześciu-ośmiu tygodni diety ściśle wegetariańskiej przynosi poprawę. Pamiętaj: - nie jedz słodyczy! - nie jedz białka zwierzęcego! - dieta powinna być pełnowartościowa! • Myjąc się, nie używaj zbyt często mydła, nawet tzw. mydła leczniczego. Naruszenie warunków biochemicznych, czyli płaszcza ochronnego, jaki stanowi kwaśny odczyn skóry (wartość pH w granicach 5), sprzyja chorobowym reakcjom skóry na kontakt z różnymi szkodliwymi czynnikami. • Myj ręce pod bieżącą, ciepłą wodą, najlepiej dłońmi. Jeżeli używasz myjki, to powinna być ona miękka. Należy też często ją wygotowywać. Po umyciu się myjkę trzeba dokładnie wypłukać. • Używaj wyłącznie nieperfumowanego mleczka kosmetycznego. • Nie używaj preparatów kortyzonu! Jeśli są one rzeczywiście niezbędne, stosuj je wyłącznie przez krótki okres! Wprawdzie preparaty te mogą doraźnie okazać się bardzo pomocne, ale po ich odstawieniu objawy schorzenia najczęściej pojawiają się ponownie, niekiedy o większym nasileniu. Ponadto należy pamiętać, że korty koidy (preparaty kortyzonu) stosowane przez dłuższy czas, zmniejszają elastyczność skóry, która pokrywa się zmarszczkami oraz pojawiają się na niej - zwłaszcza na twarzy - rozszerzenia drobnych naczyń krwionośnych, tworząc nienaturalne rumieńce. Łuszczyca 151 Kiedy podejrzewasz powikłanie infekcyjne egzemy. Ozna- Kiedy udać się ką tego jest zaczerwienienie zmian skórnych, ich sączenie z do lekarza tworzeniem się strupów. Łuszczyca • Często spotykane, niezakaźne, przebiegające rzutami i wy- Co to Jest kazujące skłonność do nawrotów schorzenie skóry. Zmiany skórne są to suche, łukowato odgraniczone, białawosrebr-ne, lekko uniesione, łuszczące się wykwity różnej wielkości. • Zmiany mogą ograniczać się do drobnych plam w okolicy łokciowej, owłosionej skóry głowy, pośladków lub okolicy pępkowej, mogą też być rozsiane i obejmować całe ciało. • Czynniki wywołujące lub sprzyjające łuszczycy: - oparzenie słoneczne, - ostre infekcje, - miejscowe urazy skóry, - stany emocjonalne: złość, stres, zmartwienia i troski. • Stosunkowo często zmiany łuszczycowe zlokalizowane są na paznokciach palców dłoni i stóp. Jeśli proces chorobowy obejmie stawy, mogą one ulec znacznej deformacji, przypominającej zmiany reumatyczne. Badania krwi u chorych na łuszczycę nie wykazują takich odchyleń od stanu prawidłowego, jakie występują w reumatycznych schorzeniach stawów. • Przyczyna łuszczycy nie jest znana. Zwraca uwagę dziedziczne występowanie zmian. • Łuszczyca jest chorobą nieuleczalną. Towarzyszy ona choremu przez całe życie. Charakteryzuje ją zmienny co do nasilenia przebieg (samoistne remisje i pogorszenia). • Łuski ostrożnie usuwać używając ciepłej wody. Jak sobie radzić • Zmienione części skóry zmiękczać odpowiednimi kremami. Zwykle dochodzi pod ich wpływem do oddzielenia łusek i odsłania się wtedy zaróżowiona skóra. • Do mycia głowy używać szamponów siarkowych oraz zawierających smołę węglową. Aptekarz doradzi! 152 Łysienie • Promienie słoneczne często, choć nie zawsze, pomagają. Kiedy Udać Się • Kiedy po raz pierwszy pojawią się typowe zmiany łuszczy -do lekarza cowe. Chodzi wówczas o ustalenie właściwego rozpoznania. • Zadaniem lekarza jest wybór optymalnego leku odpowiedniego do rozległości i lokalizacji zmian, pacjenta zaś własna ocena skuteczności zaleconego leczenia. Jeśli efekt jest dobry, kontynuować leczenie, jeśli nie, konieczna jest powtórna wizyta u lekarza w celu zmiany terapii. • W okresach nasilenia zmian łuszczycowych trzeba odwiedzić lekarza po to, aby uzupełnił on dotychczasowe rutynowe leczenie. • Kwarcówki (promieniowanie UV) używa się przede wszystkim wtedy, gdy zmiany są uogólnione. • Korzystne może się okazać leczenie łączone: farmakoterapia i naświetlanie promieniami UV o określonej długości fali (PUVA). Łysienie Co to jest • Łysienie u mężczyzn jest to rozległe wypadanie włosów, nasilające się wraz z wiekiem. Występuje ono najczęściej na skroniach, rzadziej na potylicy. • Wypadanie włosów u kobiet jest rzadziej spotykane. Cechą charakterystyczną tego procesu jest przede wszystkim to, że włosy stają się coraz cieńsze i rzadsze. - nawet jeśli wypadanie włosów u kobiet osiąga znaczne nasilenie, to jednak nigdy, w odróżnieniu od mężczyzn, nie dochodzi do zupełnej utraty włosów; - wypadaniu włosów sprzyja zbyt silne ich pociąganie, zbyt mocno spleciony warkocz, spanie w lokówkach; - przyczyna łysienia nie zawsze jest znana. Niekiedy wypadanie włosów towarzyszy stanom niedokrwistości (np. niedoborowi żelaza, obfitym krwawieniom miesięcznym) lub innym stanom chorobowym (zaburzeniom czynności tarczycy). Istotny jest czynnik nerwowy (stres); Łysienie 153 - wypadanie włosów może być zjawiskiem przejściowym, np. po przebytej ciąży, odstawieniu doustnych leków antykoncepcyjnych, przebytych schorzeniach gorączkowych. • Wypadanie włosów towarzyszy prawie z reguły działaniu leków przeciwnowotworowych (leczenie cytostatykami). Sporadycznie wypadanie włosów występuje w czasie stosowania doustnych leków przeciwkrzepliwych. • Łysienie plackowate (alopecia areata) dotyczy przedstawicieli obu płci. Niekiedy występuje nagle w jednym lub w wielu miejscach skóry głowy w postaci okrągłych lub owalnych łysych obszarów. Znacznie rzadziej zmiany te zlokalizowane są poza głową na innych owłosionych obszarach ciała. Najczęściej włosy odrastają bez żadnego leczenia po dwóch - trzech miesiącach. • Nie myć głowy zbyt często, nie częściej niż dwa - trzy razy Jak sobie radzić w tygodniu. Przy tłustych włosach codzienne mycie głowy wydaje się ze wszech miar uzasadnione, z drugiej jednak strony mycie wypłukuje ze skóry łój, co pobudza gruczoły łojowe do wzmożonej produkcji. W rezultacie codzienne mycie głowy powoduje, że włosy stają się bardziej tłuste. • Kobiety powinny unikać zbyt mocnego splatania włosów. Nie używać lokówek. • Trzeba sobie wyraźnie uświadomić, że nie ma żadnych środków leczniczych, za pomocą których moglibyśmy przeciwdziałać wypadaniu włosów lub łysieniu. • Jeśli skóra głowy jest chorobowo zmieniona. Kiedy udać się • Kiedy łysienie plackowate szerzy się lub często powraca, do lekarza • Kiedy wypadanie włosów u kobiet jest rozległe i się nasila. • Jeśli przypuszczamy, że schorzenie o charakterze ogólnym jest przyczyną łysienia. 154 Łupież Łupież Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Infekcja grzybicza przenoszona przez ludzi i zwierzęta (koty i kury), atakująca owłosienie głowy, skórę i paznokcie. Owłosienie pewnych części głowy pokrywa się białawymi płatkami, a włosy w tym miejscu stają się cienkie i łamliwe. Jeśli łupież występuje na ciele, to zwykle pojawiają się obrączkowate zaczerwienienia skóry, których uniesione krawędzie wykazują tendencję do ekscentrycznego szerzenia się. Łupież na paznokciach charakteryzuje się żółtawymi prze-barwieniami, zgrubieniami, deformacją i oddzielaniem się paznokci od płytki paznokciowej. Ten rodzaj zakażenia grzybiczego szczególnie często atakuje dłonie i stopy (grzybica stóp - patrz niżej). Przy myciu nie nadużywać mydła. Unikać stanów, w których skóra jest nadmiernie nawilżona (np. pocenie się). Powoduje to bowiem jej rozmiękczenie. Zaprowadzić do weterynarza zwierzę domowe, u którego pojawiają się jakiekolwiek zmiany skórne. Niezależnie od tego, czy zmiany dotyczą uwłosienia głowy, czy też atakują paznokcie, trzeba udać się do lekarza, który zapisze odpowiednie medykamenty. Kiedy nie wiesz, z jakim rodzajem zmian skórnych masz do czynienia. Grzybica stóp Co to jest • Powierzchowna infekcja skóry wywołana przez pewien rodzaj grzybów, które żyją i rozmnażają się wyłącznie w obrębie skóry znekrotyzowanej i jej pochodnych, tj. warstw zrogowaciałych, włosów i paznokci. Grzybica stóp 155 Jedna z najczęściej występujących odmian grzybicy, atakująca osoby obojga płci niezależnie od ich wieku. Infekcja lokalizuje się zwykle między trzecim a piątym palcem, niekiedy obejmuje większą część podeszwy stopy. Można ją rozpoznać po nadmiernym rozmiękczeniu tkanki. Ponadto w miejscu dotkniętym infekcją skóra odstaje, a obrzeża chorej tkanki łuszczą się. Mogą również tworzyć się pęcherzyki. Zainfekowane paznokcie grubieją. Grzybica stóp rozwija się łatwiej u osób, u których stopy się pocą oraz jeśli nosimy zbyt ciasne obuwie. Utrzymywać stopy w nienagannej czystości. Muszą być one Jak sobie radzić suche, dotyczy to zwłaszcza przestrzeni między palcami. Unikać stanów, które sprzyjają zmiękczaniu skóry stóp, na przykład po dłuższym pływaniu dobrze osuszyć stopy. Codziennie zmieniać skarpetki lub pończochy. Nosić skarpetki wełniane i bawełniane, gdyż są bardziej wsiąkliwe! Unikać syntetycznych! Nie nosić ciasnego obuwia! Nosić sandały, a buty zmieniać również w ciągu dnia. Jeśli objawy grzybicy są wyraźne i dolegliwości z nią związane są bardzo nasilone, można zastosować leki przeciw-grzybicze (patrz str. 299). Należy stosować je przez dłuższy czas, nawet wtedy, gdy zmiany skórne przestają być widoczne, gdyż zmiany powierzchowne wprawdzie ustępują, ale grzyby dostają się w głąb gruczołów potowych i łojowych. Dlatego po zbyt krótkim okresie leczenia wydobywają się ponownie na powierzchnię skóry i grzybica stóp powraca. Kiedy działania własne pozostają bez efektu. Trzeba pamię- Kiedy udać Się tac, że przeciągający się okres takich bezowocnych poczy- do lekarza nań sprzyja uodpornianiu się grzyba. Leczenie jest tym trudniejsze, im bardziej proces chorobowy jest zaniedbany. Lekarz zidentyfikuje rodzaj grzyba, określi, z jakim jego typem mamy do czynienia i zaleci racjonalnie ukierunkowane leczenie. Kobiece narządy płciowe Zaburzenia miesiączkowania Krwawienia między miesiączkowe Co to jest Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Krwawienia z pochwy w tym czasie, w którym w prawidłowych warunkach krwawienia nie występują. Nie są to zatem krwawienia miesięczne (miesiączki). Niekiedy jest to niewielki, sączący się kroplami, czerwonawy wyciek, pojawiający się w okresach jajeczkowania. Taki wyciek może też pojawić się po stosunku płciowym. Przyczyny takiego krwawienia to: - używanie tamponów między okresami, - zapalenie szyjki macicy, - polipy (przerost śluzówki) szyjki macicy, - stany zapalne pochwy, - leki antykoncepcyjne, zwłaszcza wtedy, kiedy w czasie ich stosowania kobieta zapomni wziąć pigułkę, - zaburzenia czynności jajników. W okresach międzymiesiączkowych nie używać tamponów. Kiedy krwawienie międzymiesiączkowe się powtarza. (Jednorazowy epizod może nie mieć większego znaczenia). Jeśli krwawienie między miesiączkami wystąpi u kobiet przyjmujących pigułki antykoncepcyjne. Jeśli krwawienie występuje przed lub po stosunku płciowym. Być może niezbędne okaże się wziernikowanie pochwy lub wymaz pochwowy. Przy każdym krwawieniu w okresie menopauzy (klimakte-rium). Bolesne miesiączki 157 Bolesne miesiączki Bóle w podbrzuszu lub w okolicy lędźwiowo-krzyżowej Co to jest występujące w czasie miesiączki. Bóle te mogą poprzedzać wystąpienie miesiączki na dzień lub dwa. Są to: - bóle ciągłe (odczuwane przez dłuższy czas), - bóle o charakterze falistym przypominające kolkę. Często towarzyszy im: - ogólne złe samopoczucie, - bóle głowy, - zawroty głowy, - zaparcia. Najczęściej bolesne miesiączki obserwuje się u dziewcząt i młodych kobiet, sporadycznie mogą one również występować w wieku dojrzałym. Nie są one objawem żadnej choroby. Nie dopuszczać do zaparć w czasie regularnej miesiączki. Jak sobie radzić Pomocna w tym jest dieta o dużej zawartości błonnika, a więc gruboziarniste produkty zbożowe lub ziemniaki. Stany napięcia nerwowego powinny być umiejętnie rozładowywane. Trzeba odnaleźć ich przyczynę, porozmawiać z życzliwą Ci osobą. Jeśli chodzi o aktywność fizyczną, a nawet zajęcia sportowe, postępuj "jak gdyby nigdy nic". Jeśli jest to niezbędne, zażyj leki przeciwbólowe (patrz str. 289). Jeśli realizacja powyższych zaleceń nie daje oczekiwanego Kiedy udać się efektu, do lekarza W razie nieznośnego nasilenia bólów, uniemożliwiających normalne przeżycie dnia ze wszystkimi jego zwykłymi obciążeniami i obowiązkami. Jeśli dotychczas miesiączki nie sprawiały dolegliwości i nagle nastąpiła niekorzystna zmiana, idź do ginekologa! 158 Dolegliwości przedmiesiączkowe Dolegliwości przedmiesiączkowe Co t0 jest • Różne nieprzyjemne dolegliwości i objawy występujące najczęściej w okresie pięciu dni poprzedzających miesiączkę ("napięcie przedmiesiączkowe"). Uważa się, że zaburzenia te są pochodzenia hormonalnego. • W niektórych przypadkach występują one sporadycznie. Niestety, wielu kobietom zaburzenia przedmiesiączkowe towarzyszą przez wiele lat! • Oto główne objawy tych zaburzeń: - uczucie napięcia, rozdrażnienie, płaczliwość, - niemożność poradzenia sobie z obowiązkami dnia codziennego (związana wyłącznie z tym właśnie okresem), - niezaradność (okresowa), - zapominanie, - męczliwość, brak chęci do czegokolwiek, - bóle głowy, - uczucie napięcia w obrębie jamy brzusznej, - obrzęknięte i bolesne sutki, - obrzęki kostek. • Napięcie przedmiesiączkowe występuje znacznie rzadziej u kobiet zrównoważonych psychicznie i cieszących się z osiągniętego przez nie komfortu życia. Dolegliwości nasilają się w zetknięciu własnych trosk z kłopotami partnera. Jak sobie radzić • Nie bądź niecierpliwa, przecież dolegliwości te nie muszą się powtórzyć. • Spróbuj rozważyć wraz z partnerem wasze wspólne kłopoty. • Przy bólach głowy zażywaj leki przeciwbólowe, ale niezbyt długo (patrz str. 289). • Niekiedy pomaga ograniczenie soli w diecie (przeciwdziała przewodniemu ustroju). Kiedy Udać Się • Jeśli dolegliwości stają się naprawdę bardzo dokuczliwe, do lekarza uporczywie powracają i nie ustępują. • Przepisane przez lekarza preparaty hormonalne mogą przynieść ulgę. Obfite krwawienia miesięczne 159 Gdy tylko wystąpią objawy schorzenia ogólnego (gorączka, ubytek wagi ciała). Obfite krwawienia miesięczne • Nadmierna utrata krwi w czasie miesiączki (menstruacji). Co t0 jest • Warto zauważyć, że nasilenie i czas trwania krwawień miesięcznych są u kobiet bardzo różne. • Objawy nazbyt nasilonej menstruacji: - krwawienia nie można opanować za pomocą dotychczas skutecznych podpasek i tamponów, - krwawienie jest tak obfite, że uniemożliwia wykonywanie zwykłych codziennych zajęć, - krwawienie jest przyczyną nadmiernej męczliwości, - wydalane są skrzepy krwi. • U niektórych kobiet regularne krwawienia miesięczne są zawsze bardzo obfite, u innych obfite są tylko w warunkach nadmiernego obciążenia psychicznego. • Niekiedy nadmiernie obfite miesiączki występują: - u nastolatek, - przed menopauzą (klimakterium). • Większość kobiet traktuje zbyt obfite miesiączki jak uciążliwość, ą nie jak chorobę. • Więcej wypoczywać w czasie miesiączki. Unikać dodatko- Jak sobie radzić wych obciążeń. • Odżywiać się regularnie. Dieta powinna być urozmaicona i zawierać właściwe proporcje białka (25%), trudno strawnych węglowodanów (65%) i tłuszczu (10 - 12%). • Prowadzić kalendarz krwawień miesięcznych. Odnotowywać ilość zużytych podpasek lub tamponów. Ułatwi to ocenę intensywności krwawienia i czas trwania miesiączki. • Kiedy dotychczas normalne krwawienia stają się zbyt obfi- Kiedy udać Się tę. do lekarza • Kiedy krwawienia są tak silne, że uniemożliwiają zarówno pracę, jak i czynny wypoczynek. 160 Zaburzenia cyklu miesiączkowego Z chwilą pojawienia się skrzepów krwi. Kiedy pojawia się uczucie wyczerpania i nadmiernego zmę czenia. Zaburzenia cyklu miesiączkowego Co to Jest • Normalny cykl (odstęp czasu pomiędzy pierwszym dniem ostatniej miesiączki i pierwszym dniem następnej miesiączki) trwa zwykle 28 dni. • O nieregularnych okresach mówimy wtedy, kiedy: - czas trwania cyklu odbiega od normy o więcej niż o dwa dni, - cykle są zmienne odnośnie czasu ich trwania. Można się przy tym czuć zupełnie dobrze. • Niewielkie wahania cyklu zdarzają się dość często. • U niektórych kobiet cykl jest zawsze nieregularny. • Brak miesiączki nie zawsze oznacza ciążę. Może się to zdarzyć jeśli: - nie dochodzi do jajeczkowania, - kobieta stosuje pigułki antykoncepcyjne, - kobieta znajduje się w stanie stresu, - wystąpią takie schorzenia, jak np. niedokrwistość (anemia) lub nadczynność tarczycy, - kobieta osiąga wiek menopauzalny (okres klimakte-rium). Jak sobie radzić Prowadzić kalendarz regularnych krwawień miesięcznych. Odnotowywać ilość zużytych podpasek lub tamponów. Ułatwi to ocenę intensywności krwawień i czas trwania miesiączki. Kiedy udać Się • Kiedy nieoczekiwanie regularne dotychczas krwawienia do lekarza okresowe stają się nieregularne. • Kiedy krwawienia normalne stają się nagle zbyt obfite. • Kiedy krwawienia są tak obfite, że zakłócają normalny tryb życia. • Kiedy pojawiają się skrzepy krwi. Guzki w obrębie sutków 161 Kiedy pojawia się męczliwość i uczucie ogólnej prostracji. Kiedy kobieta czuje, że jest po prostu chora. Przy każdym krwawieniu, które wystąpi w okresie meno-pauzy (klimakterium). Guzki w obrębie sutków > Wyczuwalne, ale najczęściej niebolesne guzki w obrębie Co to jest sutków. W większości przypadków guzki te nie mają charakteru złośliwego (to nie rak!). U podstawy każdego z sutków znajduje się warstwa mięśni klatki piersiowej pokrywająca żebra. Sutek składa się z gruczołów i przewodów mlecznych, naczyń krwionośnych i tkanki łącznej. Struktury te wbudowane są w grubą warstwę miękkiej tkanki tłuszczowej, której grubość jest osobnicze zmienna. • Równolegle ze zmianami hormonalnymi, występującymi w czasie cyklu, dokonują się również zmiany w obrębie samego sutka. - zaraz po ustaniu miesiączki sutki są na ogół bardziej miękkie. W tym okresie nie wyczuwa się w nich żadnych guzków; - tuż przed miesiączką sutki twardnieją. Można wtedy w ich miąższu wyczuć liczne bardzo drobne guzki. Uczucie napięcia w obu sutkach występujące przed miesiączką jest normalne. Ustępuje ono z chwilą pojawienia się miesiączki. • Guzki, których występowanie uwarunkowane jest cyklem menstruacyjnym, ustępują po każdej miesiączce. • Budowa drobnoguzkowa sutków jest u niektórych kobiet zjawiskiem normalnym. ' Niekiedy mamy do czynienia z występowaniem większych guzków o średnicy 6-8 mm. Mogą to być: - obrzmiałe gruczoły - są one dobrze odgraniczone, prze-suwalne, 162 Guzki w obrębie sutków Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza - ropnie (mnogie lub pojedyncze), a także inne infekcje -guzki tego pochodzenia są zwykle żywo bolesne i wyraźnie cieplejsze od otoczenia, - torbiele - są to twory sprężyste, których jamiste wnętrze wypełnione jest płynem, - guzki o charakterze włóknistym (tkanka łączna), - guzki pochodzenia mieszanego (torbielowato-włókni-ste) - najczęściej spotyka się je u starszych kobiet, - guzki o charakterze złośliwym (rak sutka). • Należy systematycznie badać sutki (obmacywać je) po każdej miesiączce. Stanowi to obowiązek kobiety wobec samej siebie. Badanie lekarskie - zwykle raz w roku - w ramach badań okresowych nie wystarcza! • Jeśli miesiączkowanie wygasło (menopauza, klimakte-rium), kobieta obowiązana jest do diagnostycznego obmacywania swoich piersi przeciętnie raz w miesiącu niezależnie od corocznych badań okresowych. • Oto technika samodzielnego badania sutków: 1. Obnażyć górną część ciała i prosto stanąć lub usiąść przed lustrem. Ocenić sutki, oglądając je i porównując przy uniesionych i opuszczonych rękach. Często stwierdza się różną ich wielkość. Ocenić należy wnikliwie ewentualne różnice, porównując aktualne oględziny z poprzednimi. 2. Leżąc płasko na wznak lub siedząc obie piersi należy kolejno dokładnie obmacać opuszkami palców - od obwodu aż do brodawek sutkowych. Skórę sutków przesuwać ruchami kolistymi. 3. Przy opuszczonych rękach obmacać najpierw dół pachowy, następnie boczną krawędź mięśnia piersiowego większego (przednią granicę dołu pachowego), posługując się dłonią strony przeciwnej, w celu zbadania węzłów chłonnych (limfatycznych). • W razie spostrzeżenia jakiejkolwiek asymetrii sutków. Dotyczyć to może: - wciągnięcia brodawki sutkowej, - zniekształcenia piersi, - wyraźnie gorszej przesuwalności skóry na piersi, Wyciek z pochwy, wyprzenie i podrażnienie pochwy 163 - wciągania (miejscowego zapadania się) skóry. • Jeśli po ustaniu miesiączki wyczuwa się obecność guzka. • Zawsze w przypadku krwistego wycieku występującego poza okresem ciąży i laktacji. • Jeśli w obrębie jednej z piersi występuje ból. • Jeśli masz wątpliwości dotyczące własnej samooceny. Wyciek z pochwy, wyprzenie i podrażnienie pochwy Pochwa stanowi ciepły wilgotny kanał. Jej wnętrze zawiera Co to jest śluzową, białawą wydzielinę. Obecność wydzieliny jest zjawiskiem normalnym (wyciek fizjologiczny). Jej objętość może być zmienna w różnych okresach życia kobiety. Kobieta powinna znać te wahania i umieć ocenić, czy wielkość wydzieliny jest normalna. O nieprawidłowym wycieku z pochwy mówimy wtedy, gdy jego objętość lub rodzaj ulega wyraźnej zmianie: - wydzielina ma zmienioną konsystencję (jest gęstsza) i przypomina ropę, - jej woń jest przykra, - wydzielina drażni pochwę, która staje się obolała, - wydzielina jest krwista. Wyciek nieprawidłowy, wyprzenie, podrażnienie pochwy mogą być spowodowane przez: - stan chorobowy lub zaburzenia hormonalne, - uczulenie na osobiste dezodoranty, środki antykoncepcyjne wprowadzane do pochwy, gumę kondomów, - zakażenia (grzybicze, bakteryjne) lub pozostawione w pochwie tampony, - nadżerkę lub polip szyjki macicznej, - zakażenia wewnątrzmąciczne. Dodawać do kąpieli sól kuchenną lub ocet (łyżkę stołową). Jak sobie radzić Nie myć pochwy zbyt często mydłem lub chemicznymi płynami myjącymi. Najczęściej wystarcza spłukanie ciepłą wodą. 164 Bóle w czasie stosunku płciowego • Unikać różnych soli, używanych do kąpieli i dezodorantów osobistych, ponieważ mogą one wywołać wyprzenie lub przykre reakcje uczuleniowe w obrębie pochwy. • Nie przebywać za długo w zbyt ciepłej kąpieli, ponieważ zniszczony zostaje naturalny płaszcz ochronny skóry. • Przy wyprzeniu nie spółkować. • Upewnić się, czy w pochwie nie pozostał tampon. Kiedy Udać Się • Kiedy dolegliwości pojawią się po stosunku z nowym part-do lekarza nerem. • Kiedy wydzielina pochwy nieoczekiwanie zmienia się: - staje się krwista, - jej woń jest przykra. • Jeśli ujście pochwy jest podrażnione i swędzi. Bóle w czasie stosunku płciowego Co to jest Jak sobie radzić Ból może wystąpić przy wejściu do pochwy lub w jej głębi. Bóle występujące przy wejściu do pochwy mogą być spowodowane przez: - nadmierną suchość warg sromowych lub samej pochwy, - wyprzenie lub infekcję, - lęk lub nawet strach przed stosunkiem, w wyniku czego może dojść do skurczu mięśni ud i pochwy, co utrudnia lub uniemożliwia odbycie stosunku płciowego. Bóle we wnętrzu pochwy mogą być następstwem: - przepełnienia pęcherza, - zaparcia, - zapalenia wewnątrzmacicznego, jajowodów, jajników (przydatków). Przed stosunkiem: - opróżnić pęcherz, - stosunek poprzedzić delikatnymi, czułymi pieszczotami, - w stanach suchości pochwy pomocne mogą okazać się maście ułatwiające poślizg. Aptekarz Ci doradzi. Klimakterium Menopauza 165 Zwalczać zaparcia, uwzględniając dostateczną zawartość w pożywieniu błonnika. Nie nadużywać leków przeczyszczających patrz str. 86 i str. 308). Rozładowywać ewentualne konflikty z partnerem. Mogą one niekorzystnie wpływać również na czysto seksualną stronę pożycia. Porozumieć się należy zanim "rozjemcą" stanie się lekarz lub poradnia małżeńska. Jeśli własne działania zaradcze zawodzą. Kiedy udać się Kiedy w oczywisty sposób masz do czynienia z infekcją lub do lekarza innym schorzeniem pochwy. Jeśli przy chodzeniu, pochylaniu się lub dźwiganiu odczuwasz ból w podbrzuszu. Jeśli nie radzisz sobie z konfliktami i stanami napięcia na tyle, aby uzyskać stan odprężenia. Jeśli jednorazowa porada lekarza nie dała efektu, nie rezygnuj z kolejnego kontaktu - z tym samym lub innym lekarzem. Konsekwentnie szukaj pomocy! Klimakterium Menopauza Okres przejściowy w życiu kobiety charakteryzujący się Co to jest ustaniem miesiączkowania. Klimakterium może wystąpić: - najczęściej pomiędzy 45 a 50 rokiem życia, - przedwcześnie, - w sposób wywołany "sztucznie" poprzez operacyjne usunięcie jajników lub naświetlanie podbrzusza promieniami. Poziom we krwi kobiecego hormonu - estrogenu - obniża się stopniowo przez wiele lat przez okres zwany preklima-kterium (zanim jeszcze dojdzie do ustania miesiączki). Zanim zakończy się ostatecznie okres menstruacji, miesiączki mogą: - występować częściej lub rzadziej, - być bardziej obfite lub skąpe niż dotychczas. 166 Klimakterium Menopauza Jak sobie radzić Obserwuje się też niekiedy kilkumiesięczne przerwy pomiędzy ostatnimi kilkoma regularnymi miesiączkami. W tym czasie mogą wystąpić różne zaburzenia samopoczucia kobiety. Należy jednak pamiętać/ że u wielu kobiet nie występują żadne dolegliwości przedmenopauzalne lub me-nopauzalne. U niektórych kobiet dochodzi jednak do wystąpienia różnych dolegliwości. Do najczęstszych należą: - "wary" (uderzenia gorącą do głowy), zlewne poty. Niekiedy towarzyszy temu uczucie gorąca, obejmujące całe ciało. Odczuwane bywa "palenie skóry". Twarz bywa zaczerwieniona. Okresowo obfite pocenie się odczuwane jest w sposób niekiedy bardzo przykry i stanowi jedną z najbardziej uciążliwych dolegliwości; - suchość pochwy. Pochwa może być obolała. Odczuwa się niekiedy swędzenie. Objawy te spowodowane są zaburzeniami w wydzielaniu śluzu przez pochwę i utratą elastyczności ścian pochwy. Stan ten sprawia, że stosunek płciowy nie tylko przestaje być przyjemnością, ale często bywa przykry; - niezrównoważenie psychiczne. Najczęściej objawia się to nadmierną drążliwością, płączliwością, stanami depresyjnymi, utratą chęci do czegokolwiek (apatią), zaburzeniami snu, osłabieniem lub utratą popędu płciowego (libido). Dolegliwości nasilają konflikty i kłopoty życia codziennego (problemy dorastających nastolatków, zmiana pozycji zawodowej, pogarszający się standard życia itp). Dopiero po upływie co najmniej jednego roku od ustania miesiączkowania można zaryzykować twierdzenie, że zaistniał już stan menopauzy. Należy się oszczędzać! Samooskarżanie się za stan rozdrażnienia lub wyczerpania jest czynnikiem pogarszającym sytuację. Unikaj za wszelką cenę dyskutowania na temat spraw konfliktowych w szerszym kręgu rodzinnym. Z drugiej jednak strony staraj się zapewnić sobie wsparcie i pomoc najbliższych członków rodziny. Z nimi właśnie Klimakterium Menopauza 167 omawiaj trudne problemy w nastroju możliwie kameralnym - atmosfera życzliwości to jest to, co może Ci pomóc! Jeśli pochwa jest bardzo sucha, i w związku z tym stosunek przykry, a nawet żywo bolesny, używaj odpowiednich maści. Aptekarz Ci doradzi! Jeśli stosowałaś leki antykoncepcyjne, stosuj je nadal przynajmniej przez okres jednego roku od ostatniej miesiączki. Jeśli wystąpią krwawienia: Kiedy udać się - pomiędzy miesiączkami, do lekarza - w czasie lub po stosunku, - po minimum sześciomiesięcznej przerwie. Wówczas badanie lekarskie jest po prostu niezbędne! Niekiedy konieczne jest wyłyżeczkowanie jamy macicy (abrasio). Jeśli "wary" i napady pocenia się są bardzo silne, długotrwałe i dokuczliwe. W takich sytuacjach lekarz może - i często powinien - zalecić właściwe leczenie hormonalne. Kiedy wystąpi długotrwały stan pogorszonego nastroju lub wręcz stan depresyjny. Kiedy pochwą jest nadmiernie sucha i obolałą, w wyniku czego dochodzi do pęknięć skóry stwarzających możliwość wtórnej infekcji. Męskie narządy płciowe Przerost gruczołu krokowego Męski gruczoł krokowy ulega łagodnemu przerostowi -łagodny gruczolak prostaty (nie mylić z rakiem tego narządu!). Gruczoł krokowy, twór wielkości kasztana, położony jest na przeponie miednicy poniżej pęcherza moczowego. Ujście pęcherzowo-cewkowe daje początek cewce moczowej, która przebiega przez prostatę i penis na zewnątrz. Przerost prostaty występuje przede wszystkim u mężczyzn po 50 roku życia. Wprowadzając palec do odbytnicy, można pośrednio określić wielkość, kształt i spoistość gruczołu krokowego. Jeśli gruczoł krokowy utrudnia odpływ moczu, to ułatwione zostaje namnażanie się bakterii w moczu zalegającym w pęcherzu. Ponadto następuje zastój moczu również w obrębie moczowodów i miedniczek nerkowych oraz zwiększenie ciśnienia w ich obrębie, co może uszkadzać miąższ nerkowy również na drodze mechanicznej. Większość gruczolaków prostaty ma charakter łagodny. Przyczyną ich są zmiany hormonalne, do jakich dochodzi w ustroju starzejącego się mężczyzny. Przerost gruczołu krokowego może ulec zezłośliwieniu (łagodny gruczolak może przekształcić się w gruczolakoraka). U mężczyzn powyżej 65 roku życia rak prostaty jest najczęstszym nowotworem złośliwym. W początkowym okresie przerost gruczołu krokowego przebiega najczęściej bezobjawowo. Wolno postępujący przerost prostaty powodujący stałe, ale powolne powiększanie się gruczołu, może utrudniać całkowite opróżnianie się pęcherza moczowego. W tym okresie choroby występują takie dolegliwości jak: - częste parcie na mocz; Przerost gruczołu krokowego 169 - strumień oddawanego moczu przestaje być wartki (staje się wątły); oddawanie moczu zaczyna się i nagle, nieoczekiwanie ustaje; - w końcowym okresie oddawania moczu (mikcji) mocz wycieka kroplami; - niekiedy mocz jest krwisty; - występują trudności w samokontroli czynności pęcherza; dochodzi do nietrzymania moczu; nocą pojawia się parcie na mocz; - następuje nagłe zupełne zatrzymanie moczu: jest to oczywiście bezmocz pochodzenia mechanicznego; w ciągu kilku następnych godzin pojawiają się bóle, często o znacznym nasileniu, odczuwane również - wraz ze wzmożonym uczuciem parcia - przy ucisku na podbrzusze. Należy regularnie poddawać się badaniom okresowym (ba- Jak sobie radzić daniom wczesnego wykrywania). Pomoże to we wczesnym rozpoznaniu choroby. Jeśli wystąpią dolegliwości i objawy wskazujące na przerost Kiedy udać Się prostaty, do lekarza Kiedy uczucie parcia na mocz zmusza do wielokrotnego wstawania w nocy, ale próba oddania moczu pozostaje bez efektu, lub też efekt ten jest nikły. Jeśli wystąpi nagłe zatrzymanie moczu. Stan ten stanowi bezwzględne wskazanie do udzielenia kwalifikowanej, natychmiastowej pomocy lekarskiej! Cewnikowanie pęcherza może okazać się niezbędne! Zabieg ten umożliwia odciążenie przepełnionego pęcherza moczowego (mocz wypływa przez cewnik na zewnątrz). Pozostawienie cewnika w pęcherzu na dłużej sprzyja zakażeniu (infekcja wstępująca), dlatego też ten sposób postępowania powinien być ograniczony do szczególnych wskazań. (Zakażenie wstępujące może sięgać nawet nerek, niszczyć je i doprowadzać do ich niewydolności). Znaczne powiększenie gruczołu krokowego, doprowadzające do zastoju moczu w pęcherzu, wymaga zastosowania chirurgicznej metody leczenia (resekcja gruczołu krokowego). Niekiedy zabieg ogranicza się do elektroresekcji części 170 Zaburzenia erekcji Impotencja prostaty (technika przezcewkowa), jednak w większości przypadków niezbędne jest wykonanie bardziej rozległego zabiegu z cięcia nadłonowego i całkowite usunięcie prostaty. Po operacyjnym usunięciu gruczołu krokowego przejściowo mogą wystąpić zaburzenia wzwodu (erekcji), które zwykle ustępują po kilku tygodniach. Tak więc obawa przed pooperacyjną trwałą impotencją jest nieuzasadniona. Jeśli dojdzie do zezłośliwienia gruczolaka (rak prostaty), to stosuje się leczenie hormonalne, bez konieczności operowania. Ostatnio dokonał się duży postęp w zachowawczym leczeniu raka gruczołu krokowego (nowe leki hormonalne). Zaburzenia erekcji Impotencja Co to jest • Niezdolność odbycia normalnego stosunku płciowego, wynikająca z niedostatecznego wzwodu (erekcji) męskiego członka. • Najczęściej jest to zaburzenie nabyte. • Jeśli we wczesnych godzinach porannych lub w następstwie masturbacji (onanizowania się) dochodzi do pełnego wzwodu znaczy to, że impotencja jest pochodzenia psychicznego. • Podłoże psychiczne impotencji to przede wszystkim: - seksualne poczucie winy (obwinianie się na tle seksualnym), - lęk przed intymnością, - stany przygnębienia (obniżony nastrój, subdepresja, depresja). • Zaburzenia erekcji mogą ograniczać się do jednej partnerki i nie dotyczyć innej, mogą też być związane z określonym miejscem (mieszkanie, hotel, miejscowość). Wystąpieniu zaburzeń erekcji sprzyja kompleks niższości, nieakceptowanie samego siebie, napięcie związane z przekonaniem o konieczności sprawnego wykonania zadania. • Zaburzenia potencji występują również u chorych na cukrzycę, u przewlekłych alkoholików i w zaburzeniach krążenia (miażdżyca zarostowa, zapalenie tętnic). Wnętrostwo 171 • Przejściowo zaburzenia te mogą wystąpić: - po operacji prostaty, - w czasie stosowanie niektórych leków, np. uspokajających, psychotropowych, obniżających ciśnienie krwi (leki hipotensyjne). • Zupełny brak erekcji (pełna impotencja) nakazuje poszukiwanie przyczyny organicznej (cielesnej), a nie psychicznej. • Przeanalizuj, co tkwi w twojej świadomości (złe myśli, tro- Jak sobie radzić ski, poczucie winy) w tych dniach, kiedy nie dochodzi do erekcji. • Unikaj alkoholu za wszelką cenę! • Zbadaj poziom cukru we krwi. • Kiedy nie jesteś w stanie odpowiedzieć na pytanie, co jest Kiedy udać się przyczyną twoich zaburzeń potencji. Jeśli wchodzi w rachu- do lekarza bę czynnik psychiczny, warto udać się do lekarza z partnerką. Czasami wyjaśnienie pewnych sytuacji wystarcza. • Lekarz może też zalecić zastosowanie trójstopniowej metody leczenia Mastersa i Johnsona: 1. Stopniowane wzajemne pieszczoty. 2. Pieszczoty części płciowych. 3. Stosunek bez presji "perfekcyjnego wykonania". • Ewentualnie udać się do poradni małżeńskiej lub psychologa. Wnętrostwo Niezupełne zejście jednego lub obu jąder z jamy brzusznej Co to jest przez kanał pachwinowy do moszny. Normalnie w chwili urodzenia chłopca oba jądra znajdują się w mosznie. Również po urodzeniu jądra mogą na krótki okres "cofnąć się" do kanału pachwinowego, np. pod wpływem zimna lub przy poruszaniu. Dochodzi do tego w wyniku skurczów mięśni podciągających jądra ku górze. 172 Obrzezanie l • Jeśli obecności jąder w mosznie nie można stwierdzić obmacywaniem, należy uciec się do leczenia chirurgicznego jeszcze przed upływem trzeciego roku życia. • W wieku szkolnym oba jądra muszą koniecznie stale przebywać w obrębie moszny (częste kontrolne obmacywanie). Warunkuje to normalny proces dojrzewania, a później -zdolność rozrodczą. Jak sobie radzić • Kontrolować lokalizację jąder. Kiedy udać Się • Jeśli nie można stwierdzić obmacywaniem obecności jądra do lekarza w mosznie. • Również jeśli nie można wymacać obu jąder. • Kiedy po upływie pierwszego roku życia stwierdza się obecność jednego jądra w pachwinie zamiast w mosznie. • Przed decyzją podjęcia leczenia operacyjnego należy spróbować leczenia hormonalnego. Obrzezanie Co to jest • Nie jest to żaden stan chorobowy, po prostu za pomocą małego zabiegu chirurgicznego usuwa się część napletka, aby żołądź prącia została obnażona (nie pokryta napletkiem). • Rzadko zabieg ten jest wykonywany ze wskazań lekarskich (np. operacja stulejki). Operacje te przeprowadza się wtedy, gdy napletka nie można odprowadzić, co jest - zwłaszcza przy erekcji - przyczyną bólów. Ponadto za napletkiem łatwo rozwija się stan infekcyjny i kiedy napletka nie daje się odprowadzić, wówczas utrzymanie higieny tej okolicy jest trudne. • Najczęściej obrzezanie jest zabiegiem rytualnym u wielu narodowości (żydzi, mahometanie). Obrzezanie 173 Już u niemowląt i małych chłopców w czasie kąpieli odcią- Jak sobie radzić gać napletek poza krawędź żołędzi (w kąpieli skóra jest bardziej miękka i zabieg ten jest łatwiejszy). Czynność tę należy powtarzać. Dodatkowo można również stosować maście rozmiękczające (zapobiegają naderwaniu napletka). Kiedy u chłopca po zakończeniu drugiego roku życia nie Kiedy udać Się udaje się odprowadzić napletka, do lekarza Zaburzenia świadomości i upośledzenie psychiczne Zawroty głowy Co to jest • Równowagę ciała zapewnia sprawne funkcjonowanie odpowiedniego narządu równowagi, który zlokalizowany jest w obrębie ucha wewnętrznego (błędnik). Jeśli dochodzi do zaburzeń czynności błędnika, występują zawroty głowy, uczucie niepewności i "stan równowagi chwiejnej". • Niewielkie zawroty głowy mogą wystąpić fizjologicznie: - przy nagłych zwrotach głowy, - po nagłej zmianie pozycji z leżącej na stojącą, zwłaszcza po dłuższym wypoczynku, - po wyjściu z gorącej kąpieli, - po dłuższym nasłonecznieniu bez nakrycia głowy. • Skłonność do zawrotów głowy jest różna u poszczególnych osób (jedni ludzie są bardziej, inni mniej skłonni do występowania u nich zaburzeń równowagi). • Nasileniu zawrotów głowy towarzyszy często przekonanie, że jest się chorym. Niekiedy występują wymioty. • Przyczyny zawrotów głowy: - stany zapalne w obrębie ucha wewnętrznego (najczęściej szerzące się z ucha środkowego), - zapalenie ucha środkowego (otitis media), ~ czopy woskowiny w zewnętrznym przewodzie słuchowym, - nadciśnienie tętnicze (rzadko) i guzy mózgu (wyjątkowo rzadko), - chorobą Meniere'a, podczas której napadom zawrotów głowy przy zmianach położenia może towarzyszyć szum w uszach i upośledzenie słuchu, - zmiany naczyniowe różnego pochodzenia, najczęściej miażdżycowego. • Zawroty głowy często ustępują samoistnie po kilku dniach. Lęk 175 Jak sobie radzić • Bardzo często zdarza się, że pomimo wnikliwego postępowania diagnostycznego nie udaje się ustalić przyczyny zawrotów głowy. • Zawroty głowy występują często u ludzi starszych. Nie można ich "polubić", ale "trzeba z nimi żyć". • Zawroty głowy pochodzenia czynnościowego (nerwicowego) nie są niebezpieczne, nie są one bowiem objawem żadnej organicznej choroby mózgu. Często ustępują po zastosowaniu środków uspokajających lub leków przeciwdepre-syjnych. W napadzie zawrotów głowy • Poruszać się powoli. Dotyczy to zwłaszcza wstawania z łóżka, wychodzenia z gorącej kąpieli, podnoszenia się po dłuższym okresie unieruchomienia. • Unikać raptownych zmian pozycji ciała i nagłego podnoszenia głowy. Zapobieganie Unikać wszystkiego, o czym wiesz, że wywołuje u Ciebie zawroty głowy. Niekiedy pomaga ograniczenie soli w diecie. Kiedy napady zawrotów głowy trwają dłużej niż kilka dni. Kiedy udać się Jeśli zwielokrotnia się częstotliwość ich występowania, z do lekarza czym wiąże się upośledzenie sprawności w prący i komfortu wypoczynku. Kiedy towarzyszą im inne objawy - takie, jak głuchota, bóle głowy, mdłości, stan oszołomienia, omdlenia. Lęk Lęk stanowi naturalną reakcję na stan najogólniej pojętego Co to jest zagrożenia. Lęk alarmuje o niebezpieczeństwie wyzwalając reakcję albo ucieczki, albo agresji. 176 Lęk Jak sobie radzić Lęk stanowi normalne odczucie, towarzyszące ludzkiemu życiu - oczywiście w stanach i sytuacjach uzasadniających jego zaistnienie. Objawy somatyczne (cielesne) towarzyszące stanowi lękowemu: - niepokój ruchowy, - drżenie ciała, - szybkie, czasami niemiarowe bicie serca, - brak tchu (duszność), - pocenie się (niekiedy zlewne), - suchość w ustach. Stany lękowe stają się problemem medycznym dopiero wtedy, kiedy występują bez uprzedniego zadziałania bodźca uzasadniającego wystąpienie lęku fizjologicznego (lęk z przyczyn urojonych, lęk egzystencjalny - chorobliwe stany lękowe, patrz str. 177). Nasilony stan lękowy może wywołać hiperwentylację (nadmierną wentylację, patrz str. 65). Lęk może zakłócić normalną pracę, sen, wypoczynek, życie rodzinne. Dotyczy to sytuacji, w której stan lękowy staje się nieodłącznym towarzyszem życia. Stany lękowe występują częściej u kobiet niż u mężczyzn. Staraj się sobie uświadomić, co "uruchamia" twoją reakcję lękową. Jeśli już znasz genezę lęku, spróbuj odpowiedzieć sobie na kilka pytań: - co czyni Cię lękliwym? - przed czym odczuwasz lęk? - czy rzeczywiście problem jest aż tak groźny, żeby się bać? - jak rozwiązać konflikt? - kto może Ci pomóc? - co możesz zrobić, aby zachować się optymalnie w sytuacji, w której pojawia się lęk? - czy w Twoim otoczeniu nie działa jakaś samopomocowa grupa zajmująca się walką z lękiem? Chorobliwe stany lękowe Fobie 177 Nie próbuj pokonać lęku sięgając po papierosy albo po alkohol. Najwyżej tylko na krótko odsuniesz od siebie źródło i stan lęku, niekiedy pogorszysz sytuację. Weź na serio pod uwagę to, że możesz znaleźć silne oparcie w Twoim lekarzu, różnych instytucjach oferujących auto-genny trening, ćwiczenia odprężające lub jogę. Kiedy czujesz się wobec lęku bezradny i kiedy nie pozwala Kiedy udać się on Ci żyć normalnie, do lekarza Kiedy z powodu Twego lęku cierpi rodzina. Pamiętaj, że może Ci pomóc albo lekarz, albo psycholog. Chorobliwe stany lękowe Fobie Niezwykłe, niewytłumaczalne stany lękowe (napady nie- Co to jest pokoju lub strachu), od których nie można się wyzwolić. Często wywołane są one przez banalne, codzienne zdarzenia lub sytuacje, a niekiedy przez przedmioty. Odmiany fobii to: - lęk przed zbiorowiskiem ludzi (tłumem), np. w kinie, teatrze, na stadionie, - lęk przebywania w różnych pomieszczeniach zamkniętych, jak np. sklepy, windy, pociągi, samoloty (klaustro-fobia), - lęk przed opuszczeniem domu i wyjściem na ulicę lub przejściem na drugą stronę ulicy (agorafobia), - lęk przed owadami i insektami (pająki, osy, pszczoły, gąsiennice), ale niekiedy również przed ślimakami, a nawet kotami lub. psami (należy tu odróżniać lęk nieuzasadniony od obaw wynikających z doznanych w przeszłości urazów, np. pokąsania przez psa lub podrapania przez kota). Takie stany lękowe występują stosunkowo często. Niekiedy są one uzasadnione, ale często są bezpodstawne. Stanom lękowym może towarzyszyć: - kołatanie serca, - napady nagłego osłabienia (uczucie omdlenia), 178 Napady padaczkowe Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza - zimny pot, - nastrój paniki, - biegunka, - parcie na mocz. • Unikać sytuacji, o których wiadomo, że są lękotwórcze. • Starać się panować nad sobą w tych sytuacjach. Po pewnym czasie można będzie nabrać zaufania do siebie, do własnej siły i odporności. • Kiedy fobie są tak natarczywe, że życie staje się nieznośne. • Lekarz lub psycholog może Ci pomóc. Niekiedy niezbędna jest farmakoterapia. Napady padaczkowe Co to jest • Występujące napadowe, powtarzające się z różną częstością zaburzenia czynności mózgu. Istotą ich są stany krótkotrwałej (dwie do pięciu minut) utraty przytomności, której towarzyszą drgawki (napady epileptyczne). • Epilepsja może wystąpić wcześnie (już w wieku dziecięcym), ale może również rozwinąć się w wieku dojrzałym lub u ludzi w starszej grupie wieku (padaczka późna). Padaczka może być następstwem urazów czaszki, guza mózgu, udaru mózgowego i wzmożonego ciśnienia śródczaszko-wego. Często nie udaje się ustalić przyczyny choroby. • Napady drgawek mogą też wystąpić: - przy wysokiej gorączce u dzieci, - przy zapaleniu opon mózgowych, - w udarze cieplnym, - w niedocukrzeniu krwi (hipoglikemii), - przy różnych infekcjach, - w następstwie kontaktu z różnymi substancjami, wywołującymi drgawki. • Najbardziej dramatyczne są tzw. duże napady(grand mai) z nagłą utratą przytomności, upadkiem, drgawkami początkowo tonicznymi, następnie klonicznymi (tonus = na- Napady padaczkowe 179 pięty; clonicus = drgawkowy) obejmującymi kończyny górne i dolne, głowę i tułów. Towarzyszy temu bezwiedne oddanie moczu, stolca. Po takim "dużym napadzie" chory zwykle zapada w głęboki sen. Po obudzeniu się boli go głowa i mięśnie. • "Małe napady" (petit mai) charakteryzują się krótkotrwałą "nieobecnością" (ąbsence). Chory w tym czasie nie reaguje na bodźce płynące z otoczenia (nie odpowiada na pytania, sam nie mówi, robi wrażenie zamyślonego). Niekiedy bezwiednie wypuszcza trzymany przedmiot. • Drgawki mogą dotyczyć albo ograniczonego obszaru ciała (napady ogniskowe), albo też mogą obejmować całe ciało (drgawki uogólnione). Rodzaj napadów bywa pomocny w lokalizacji (przez lekarza) ogniska w mózgu, odpowiedzialnego za powstawanie drgawek. • W czasie napadu występują zaburzenia oddechu, który staje się utrudniony, nierówny (naprzemiennie płytki i gwałtowny, urywany). Spojrzenie ukierunkowuje się dziwacznie, np. gałki oczne uciekają do tyłu, w głąb czaszki. Na ustach pojawia się piana. Twarz sinieje i obrzmiewa. Po ustąpieniu drgawek oddech normalizuje się, staje się bardzo głęboki. W czasie drgawek dochodzi często do przygryzienia języka i warg, które krwawią. Zachowanie się osoby obecnej przy wystąpieniu "dużego Jak sobie radzić napadu" padaczkowego • Nie zmieniaj leżącej pozycji chorego lub połóż go płasko. Podłóż mu coś miękkiego pod głowę (poduszkę, koc) i rozluźnij uwierające go części garderoby (krawat, koszulę, pasek). Między zęby włóż mu zwiniętą chustkę do nosa (zapobiega to przygryzieniu języka). • Usuń z otoczenia wszystkie przedmioty, które mogą być przyczyną urazu (w czasie drgawek chory może się nieco przemieszczać). • Nie przytrzymuj pacjenta, nie wywieraj nań żadnego nacisku, nie stosuj siły. • Staraj się obserwować charakter napadu. Której okolicy ciała dotyczą drgawki? Czy drgawki obejmują połowę ciała, 180 Napady padaczkowe czy całe ciało? Dane na ten temat mogą być przydatne lekarzowi. • Odczekaj, aż napad sam minie. Wytrzyj choremu pianę z ust, a jeśli ma przygryziony język i krwawi, ułóż go na boku. • Nie podawaj choremu płynów do picia. Jeśli sam stajesz się ofiarą napadu padaczkowego • Jeśli napad wystąpił po raz pierwszy w życiu, udaj się jak najszybciej do lekarza - najlepiej z osobą, nawet przygodną, która była świadkiem napadu. Większość napadów epilep-tycznych poddaje się farmakoterapii. Wyniki leczenia są na ogół dobre. • Jeśli już jesteś świadom, że chorujesz na padaczkę, notuj w kalendarzu kolejne napady, co pomoże w ustaleniu częstości ich występowania. • Przyjmuj zalecone leki systematycznie! • Przestrzegaj terminów badań kontrolnych. • Nie wolno Ci pić alkoholu! • Żyj normalnie, nie izoluj się. Z drugiej jednak strony starannie unikaj sytuacji, w których możesz zaszkodzić albo sobie samemu, albo innym (nie pracuj na dachu, rusztowaniach, drabinach). Nie pływaj samotnie! • Zaniechaj prowadzenia samochodu dopóty, dopóki nie minie przynajmniej rok od czasu ostatniego napadu! Wypełniaj dokładnie zalecenia lekarza. Jeśli drgawki wystąpią u dzieci z wysoką gorączką • Podawać właściwe leki przeciwgorączkowe w odpowiednich dawkach (patrz str. 289). • Stosować okłady na łydki (patrz str. 236). Kiedy Udać Się • Kiedy napad wystąpił pierwszy raz w życiu (wyjaśnić przy-do lekarza czynę!). • Jeśli napady nie ustępują lub częstość ich się zwiększa, pomimo stosowania leków. • Natychmiast wezwać lekarza, jeśli napady występują jeden po drugim! Niezbędne może się okazać podanie leków przeciwpadaczkowych w formie iniekcji lub wlewów kroplowych. Depresja 181 • Natychmiast wezwać lekarza, jeśli napad drgawek wystąpi u gorączkującego dziecka! Depresja Chwilowe stany obniżonego nastroju, niechęci, frustracji. Co to jest Przeżywa je od czasu do czasu każdy z nas i jest to zjawisko normalne. Są to reakcje na stres, nadmierne psychiczne obciążenie, fizyczne wycieńczenie (np. po chorobie). Wielu ludzi nie przyznaje się do przeżywania opisanych stanów. Wstydzą się ich, starają się maksymalnie mobilizować. Rozróżniamy trzy rodzaje stanów przygnębienia (depresji): - normalny stan przygnębienia ("depresja utajona", "depresja głębi"), - uzasadniony stan przygnębienia (depresja reaktywna), - nieuzasadnione występowanie depresji (depresja chorobliwa, występująca często okresowo). Przyczyny normalnego przygnębienia: - wyczerpanie, nadmierne zmęczenie, - rozdrażnienie, nadmierne pobudzenie, - wahania nastroju (osobnicze zmienne), - niezdolność do skupienia się, koncentracji, - niedobór snu (zapotrzebowanie na sen jest różne u każdego człowieka). Przyczyny uzasadnionej depresji: - śmierć w rodzinie, - rozwód, - brak pracy, - kłopoty finansowe, - ciężka choroba (nieuleczalna!), Wymienione stany depresji reaktywnej są normalne, ale nie trwają zwykle dłużej niż kilka tygodni. W niektórych przypadkach depresja reaktywna może być źródłem trudności życiowych stwarzając dodatkowe problemy, które nasilają depresję i następuje "negatywne sprzężenie zwrotne". 182 Omdlenia Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Depresja nieuzasadrdona(występująca najczęściej samoistnie, bez wyraźnej przyczyny) osiąga niekiedy bardzo znaczne nasilenie, zwłaszcza w jej postaci cyklicznej (hossa i bessa). Stan depresyjny może trwać kilka dni, tygodni, a nawet miesięcy. Ustępuje on pod wpływem leczenia lub samoistnie (stopniowo lub raptownie). Spróbuj żyć normalnie. Jeśli się to nie udaje - trudno, nie obwiniaj się! "Wzięcie się w garść" nie jest sposobem godnym polecenia. Działanie takie jest ponad siły człowieka i przeważnie jest bezowocne. Pomocne bywa podzielenie się swymi troskami i kłopotami z przyjaciółmi. Uwaga! Trzeba dokonać właściwego wyboru osoby, która zrozumie, nie zbagatelizuje, nie wyśmieje! Może to być partner życiowy (żona, mąż), przyjaciel, siostra społeczna, wreszcie lekarz, psycholog, psychiatra. Jeśli w przeszłości pomogło Ci przyjmowanie witamin i tzw. leków wzmacniających - spróbuj znów! Kiedy stan depresyjny przewleka się, nasila i powraca. Kiedy "depresja nie daje żyć". Pamiętaj, że jesteś istotą złożoną i skomplikowaną: masz ciało, życie duchowe, przebywasz w określonym środowisku. Szkodliwe bodźce mogą oddziaływać na ciebie ze wszystkich trzech obszarów. Lekarz pomoże Ci wyleczyć nie tylko dolegliwości cielesne. Kiedy zwątpiłeś we wszystko i myślisz o samobójstwie. Jeśli czujesz się szczególnie źle rano (po wstaniu) i "gubisz" przygnębienie pod wieczór. Omdlenia Co to jest • Działania świadome uzależnione są od dostatecznego zaopatrzenia mózgu w tlen, czyli od właściwego ukrwienia mózgu. Jeśli dopływ tlenu jest niedostateczny, np. w stanach znacznego obniżenia ciśnienia krwi czy znacznej utraty krwi (w obu przypadkach istotną rolę odgrywa również Omdlenia 183 nagłość wystąpienia tych zaburzeń), bądź też upośledzonej drożności tętnic mózgowych, może dojść do omdlenia i utraty przytomności. Do najczęstszych przyczyn omdlenia należą: - długie przebywanie w pozycji stojącej, zwłaszcza w przegrzanym pomieszczeniu i po nadużyciu alkoholu - następuje wówczas zastój krwi w rozszerzonych naczyniach kończyn dolnych i mózg otrzymuje za mało tlenu; - pozostawanie w bezruchu - mięśnie, nie pracując, nie biorą udziału we właściwym rozmieszczeniu (dystrybucji) krwi, np: stanie na warcie; - nagłe "zerwanie się z łóżka", zwłaszcza z głębokiego snu (prawie zawsze w nocy) - aktywność narządu krążenia jest mniejsza w porze nocnej i procesy adaptacyjne przebiegają mniej sprawnie; - reakcje nerwowe, zależne od zmiennej aktywności wegetatywnego układu nerwowego, np. obawa przed złymi wieściami, wypadek, widok krwi (mężczyźni reagują gwałtowniej); - chwiejność układu nerwowego u dziewcząt na krótko przed wystąpieniem miesiączki - w tym przypadku wpływają na to dwa czynniki: okres burzliwego wzrostu i utrata krwi w czasie miesiączek. Zaburzenia świadomości u ludzi starszych (miażdżyca tętnic kręgowych lub / i szyjnych jest przyczyną niedostatecznego ukrwienia mógu). Pierwszymi oznakami zagrażającego omdlenia jest często tętnienie w głowie i zawrót głowy. Następnie występują zimne poty, mdłości i wreszcie omdlenie. Gdy stan omdlenia ustępuje, wszystko wydaje się jak gdyby oddalone. Obserwując osobę, która omdlewa, widzimy, że jest blada, słania się i upada, a następnie spokojnie leży. Najczęściej trwa to krótko, zwłaszcza wtedy, kiedy nie staramy się osoby omdlałej podnosić i pozwalamy jej spokojnie leżeć. Omdlenie rzadko jest objawem poważnej choroby narządu krążenia lub ośrodkowego układu nerwowego. 184 Udar słoneczny Jak sobie radzić • Przy skłonnościach do omdleń należy unikać sytuacji, o których wiadomo, że sprzyjają ich występowaniu. • Przy pierwszych oznakach omdlenia trzeba jak najszybciej położyć się płasko. • Jeśli ktoś omdlewa, to: - mdlejącego ułożyć płasko, nie próbować go podnosić, nie sadzać! - rozluźnić mu krawat, kołnierzyk, rozwiązać szalik, - spokojnie odczekać. • Dopóki osoba znajduje się w stanie omdlenia, dopóty: - nie próbować jej poić, - nie próbować otwierać jej ust siłą. Kiedy udać Się • Jeśli omdlenia powtarzają się często. Należy wówczas oce-d0 lekarza nić stan układu krążenia. • Jeśli omdleniu towarzyszą takie objawy, jak: - bóle w klatce piersiowej, - drżenie lub drgawki, - moczenie nocne, - bóle głowy, - utrzymujący się - po ustąpieniu omdlenia - stan przedłużającego się osłabienia. • Zawsze wtedy, kiedy przyczyna omdlenia nie jest znana (padanie bez uprzedniego potknięcia się, bardzo wolne tętno - poniżej 50 uderzeń na minutę). Udar słoneczny Co to jest • Reakcja ustroju na oddziaływanie nadmiernego gorąca polega na zmianach w układzie krążenia i temperatury ciała. • Udar słoneczny spowodowany jest przez nadmierne straty wody i niedostateczne oddawanie przez ustrój ciepła. Oba te zaburzenia prowadzą do nadmiernego podwyższenia temperatury ciała. • Wystąpieniu udaru cieplnego sprzyjają: - niedostateczna podaż wody, - wymioty lub biegunka, Udar słoneczny 185 - zlewne poty, - inne schorzenia towarzyszące. i Inne okoliczności, w których dochodzi do udaru: - znaczna wilgotność powietrza, - brak przewiewu, - zwiększona aktywność fizyczna (wykonywanie ciężkiej pracy, zawody sportowe), - zbyt ciepła odzież (stosunkowo częsta przyczyna przegrzania u małych dzieci). i Często występujące pierwsze objawy: - bóle głowy, - narastające osłabienie, - mdłości, - niepokój, - postępujące zmiany sensoryczne (upośledzenie refleksu, spowolnienie, apatia, senność, zamroczenie). Uraz cieplny jest stanem naglącym. Jeśli nie jest on leczony, występują drgawki i objawy uszkodzenia mózgu. • Owinąć chorego wilgotnym, zimnym prześcieradłem lub Jak sobie radzić również chłodnymi, wilgotnymi częściami garderoby. • W trakcie transportu do lekarza chłodzić całe ciało poszkodowanego. Uwaga! Uważać, aby nie obniżyć temperatury ciała poniżej 38,5°C! • Można podawać małymi porcjami płyny do picia pod warunkiem, że podopieczny jest w pełni przytomny. • Niezwłocznie przetransportować chorego do najbliższego lekarza lub szpitala! Zapobieganie • Nie należy wykonywać ciężkiej pracy fizycznej przy zbyt wysokiej temperaturze otoczenia. • Nosić lekkie ubranie. • Pić dużo i solić dużo. Należy pamiętać, że konieczność uzupełniania strat wody i soli może nie być należycie uwzględniona zwłaszcza wtedy, kiedy gorące powietrze jest suche. Wówczas to pot szybko wysycha i nie zauważa się, że ustrój traci zarówno wodę, jak i sól. Zapotrzebowanie na 186 Zaburzenia snu płyny może być bardzo wysokie i wynosić nawet pięć do siedmiu litrów dziennie, a przy zwiększonym wydatku energetycznym (praca w upale) może być jeszcze wyższe! • W krajach tropikalnych zapewnić sobie przewiew (wiatraczki). Kiedy udać Się • Jeśli tylko wystąpią jakiekolwiek zaburzenia świadomości, do lekarza stany splątania, zamroczenie (chory mówi coś bez sensu, to co mówi, jest niezrozumiałe, kontakt wzrokowy jest trudny i w zasadzie chwilowy). • Zawsze wtedy, kiedy przyczyna dolegliwości jest trudna do wyjaśnienia. Zaburzenia snu Co to jest • Bez snu nie można żyć. Sen warunkuje zdrowie. Natomiast zapotrzebowanie na sen jest osobnicze zmienne: jednym wystarcza 7 godzin, aby zregenerować siły, inni muszą spać więcej, jeszcze inni mniej. • Niedosypianie (nie mówiąc już o bezsenności) po pewnym czasie prowadzi nieuchronnie do obniżenia sprawności, rozdrażnienia, utraty koncentracji. • Zaspokojenie indywidualnie zróżnicowanego zapotrzebowania na sen jest warunkiem zdrowia. • Równie ważne jest zachowanie właściwego rytmu snu. Bywa to niekiedy trudne (np. praca zmianowa). • Rytm snu może być różny. Nie ma to istotnego wpływu na regenerację ustroju; - najczęściej jest to ciągły sen nocny trwający zwykle od sześciu do ośmiu godzin, - bywa też, że ludzie śpią po dwie - trzy godziny, stosując przerwy wykorzystywane do rozwijania aktywności życiowej. Takie krótsze okresy snu wykorzystują zarówno w dzień, jak i w nocy. • W miarę starzenia się zapotrzebowanie na sen na ogół się zmniejsza. Zaburzenia snu 187 Jak sobie radzie Kiedy udać się do lekarza • Zaburzenia snu dzielimy na: - trudności w zasypianiu - "leżę godzinami w łóżku i nie mogę zasnąć, do głowy przychodzą mi różne myśli: troski, lęki, problemy osobiste, zdarzenia minionego dnia, których znaczenia dotychczas nie przeanalizowałem"; - przerwy we śnie - objaw częsty u niemowląt i małych dzieci, które budząc się w nocy oczekują od rodziców spania we wspólnym łóżku. U starszych ludzi przyczyną budzenia się - niekiedy kilka razy w ciągu nocy - jest konieczność oddania moczu (nykturia). Przerwy we śnie mogą być wynikiem wieczornego przejedzenia się, wzdęć, spożycia alkoholu i używek (mocna kawa lub herbata wypita zbyt późno). Przyczyną przerw we śnie mogą też być zaburzenia psychiczne lub medykamenty. • Utrzymać swój własny rytm snu, nie zmieniać go! • Należy być aktywnym w ciągu dnia na tyle, aby zmęczyć swój organizm. Pomoże Ci to zasnąć i spać mocno! • Unikać przed snem stanów podniecenia, konfliktów, spożywania ciężko strawnych i wzdymających potraw (zbyt tłustych, kapusty i cebuli). Lektura powieści kryminalnych i oglądanie emocjonujących filmów telewizyjnych w porze wieczornej powinny być dzieciom zakazane! • Pomieszczenie, w którym się śpi, powinno zapewniać spokój i nie może być w nim zbyt ciepło. Przed snem pokój należy przewietrzyć. Łóżko musi być wygodne: materac powinien być jednoczęściowy, a podłoże twarde. Należy zadbać o to, aby pokój sypialny mógł być zaciemniany. • Nie spać w ciągu dnia. Wielu ludziom wystarcza przecież cztery do sześciu godzin nocnego snu. • Nie pić ani kawy, ani herbaty przed snem. Niekiedy popołudniowe picie tych używek również zaburza sen. • Przed udaniem się do łóżka dobrze czasami robi wypicie herbatki uspokajającej, w ostateczności zażycie leku nasennego (patrz str. 292). • Jeśli w ogóle nie możesz ani zasnąć, ani spać, wstań, sięgnij po lekturę, popracuj, pomajsterkuj - aż się zmęczysz. Lepsze to niż przewracanie się w łóżku "z boku na bok". 188 Problemy seksualne • Jeśli zaburzenia snu nie pozwalają Ci normalnie pracować (niekiedy również i wypoczywać!). Lekarz powinien Ci pomóc poprzez rozmowę, wyjaśnienie, przepisane właściwego leku nasennego. Problemy seksualne Co to Jest • Popęd płciowy (libido) i stosunki płciowe są częścią normalnego życia dojrzałego człowieka. Należy jednak zaznaczyć, że zarówno zdrowie, jak i radość życia mogą być zachowane bez udziału seksu (seks nie musi być warunkiem zdrowia i radości życia, chociaż często nim jest). • Właściwe kontakty seksualne zależą od uczucia, wzajemnego zrozumienia i zaspokojenia obojga partnerów. • To, co nazywamy "seksualną normalnością" - w sensie gustów i przyzwyczajeń - stanowi bardzo szerokie pojęcie, dość elastyczne w interpretacji różnych ludzi obojga płci. To samo dotyczy częstości kontaktów płciowych. • Warunkiem satysfakcji i braku negatywnego napięcia jest wzajemne zaspokojenie obojga partnerów. • Osiągnięcie pełnego zaspokojenia za pomocą masturbacji należy uważać za zjawisko zupełnie normalne u przedstawicieli płci obojga. Masturbacja nigdy nie jest przyczyną zaburzeń fizycznych, tylko wyjątkowo - psychicznych. • Fantazja seksualna (znów pojęcie szerokie) jest zjawiskiem normalnym. • Pożyde seksualne powinno być wolne od atmosfery "osiągnięć", żeby nie powiedzieć wyimaginowanych "rekordów". • Problemy seksualne: - ich przyczyny rzadko są natury cielesnej; najczęściej są one wywołane przez obawy przed "wykonaniem zadania", stany napięcia, niezgranie partnerów - często z powodu braku lub niewłaściwego "preludium miłosnego" (stopniowanie różnych pieszczot); - często ich przyczyną jest egoizm seksualny jednego z partnerów lub brak zainteresowania uczuciami partnera, jego pragnieniami, wrażliwością. Bywa to przyczyną Problemy seksualne 189 zarówno impotencji u mężczyzn, jak i oziębłości u kobiet: - ważny jest czynnik przygotowania do życia seksualnego, często nie uwzględniany w wychowywaniu młodej dziewczyny lub młodzieńca. Wytrysk przedwczesny jest prawie zawsze spowodowany złym stanem psychicznym mężczyzn (troski, kompleksy). Nie odczuwanie najwyższej rozkoszy płciowej (orgazmu) czy to przez kobietę, czy przez mężczyznę jest prawie zawsze spowodowane przez czynnik psychiczny (świadomy lub nieświadomy) "blokujący" właściwą drogę do orgazmu. Niekiedy przyczyną jest brak zrozumienia przez jednego z partnerów ważności pożycia płciowego. Popęd płciowy ma charakter wrodzony. Natomiast nauczę- Jak sobie radzić nie się zasad obcowania płciowego jest u człowieka sprawą nabytą. Problem wykracza poza kontakty indywidualne. Duże znaczenie ma dojrzałość psychosocjalna, tak ważna w kontaktach międzyludzkich (kontakty w grupach środowiskowych, łatwość ich nawiązywania). Te umiejętności - lub ich brak - mają duże znaczenie w omawianej dziedzinie. Ważne jest, aby wiedzieć, czego się pragnie samemu i czego oczekuje od nas partner. Świadomym trzeba być zarówno życzeń i oczekiwań obu stron, jak i ograniczeń w tym względzie. Życie seksualne jest niekiedy nieudane w wyniku niezrozumienia pomiędzy partnerami. Niektóre sprawy są przemilczane, niektóre "przegadane". Pruderia i wstydliwość ("o tych rzeczach nie rozmawiam", "tego się nie robi") również utrudniają porozumienie się z partnerem. Dogadaj się więc z partnerem! Warto! Konflikty i trudności w pożyciu partnerów rozwiązywać należy bardzo umiejętnie - delikatnie, stopniowo, powoli. Cierpliwości! Niektóre działania trzeba powtarzać wielokrotnie! Kiedy ani Ty, ani partner, ani wspólnie nie jesteście w stanie Kiedy udać się uporać się z waszymi problemami. Pomocny może być do lekarza zarówno lekarz, jak też specjalistyczna poradnia, wreszcie poradnia małżeńska lub poradnia planowania rodziny. 190 Stres Stres Co to jest Jak sobie radzić Stany napięcia i lęku są w wielu sytuacjach życiowych odczuciami normalnymi (np. konkurs na kierownicze stanowisko, egzamin, a nawet wizyta u dentysty). Lęk w normalnych warunkach pełni funkcję ochronną, pozwala bowiem uniknąć pewnych sytuacji (ucieczka) lub pokonać zaistniałe przeciwności (mobilizacja). Odporność na obciążenie problemami i trudnościami życiowymi jest osobnicze zmienna. Dolegliwości w stanie stresu: - kołatanie serca, - poty (głównie pod pachami i na dłoniach), - parcie na stolec (częste oddawanie stolca), - częste oddawanie moczu, - utrata apetytu, - zaburzenia snu, - bóle głowy. Dolegliwości ustępują, gdy stres przestaje działać. Zaobserwuj, co Cię nadmiernie obciąża w życiu? Opanuj wiedzę odnośnie genezy i charakteru odczuć odpowiedzialnych za stan nadmiernego napięcia. Może starasz się rozwiązać kilka problemów na raz. Rzecz nie do rozwiązania łącznie, ale przecież staje się to proste, jeśli sprawy załatwiamy po kolei, jedną po drugiej! Jesteś w sytuacji "bez wyjścia", jeśli terminy się nakładają. Przecież sam byłeś ich autorem lub lekkomyślnie się na nie zgodziłeś. Czy nie lepiej starannie i rozważnie planować? O ileż życie stanie się łatwiejsze! Odsuwasz od siebie kłopotliwe spotkania i wykonanie zadań, piętrząc je. Musisz sobie uświadomić, że to niczego nie załatwia, że stajesz się autorem "stresu oczekiwania". Załatw jak najprędzej sprawy nie załatwione! Omów z przyjaciółmi i rodziną trudną sytuację! Tak, jak powinieneś planować zadania, tak musisz zaplanować wypoczynek. W przeciwnym razie zagraża Ci utrata zdrowia. Przygnębienie Smutek 191 Naucz się sztuki okresowego odprężania się ("a teraz sobie odpuszczę"). W okresach odpoczynku nie myśl o trudnościach. Pamiętaj: najlepsze idee powstają wtedy, kiedy w ogóle nie spodziewasz się, że mogą się narodzić! Ćwiczenia odprężające (trening autogenny, joga, oddychanie torem brzusznym) są skuteczne tylko wtedy, kiedy wykonywane są regularnie, bez obciążenia psychicznego i przez dłuższy czas. Jest to warunek skutecznego zwalczania stresu! Unikaj alkoholu i leków uspokajających. Sięgając po nie, nie rozwiążesz żadnego problemu! Kiedy nie udaje ci się samemu pokonać stanu napięcia. Kiedy udać się Kiedy pod wpływem stresu dochodzi do zaburzeń somaty- do lekarza cznych (fizycznych). Kiedy podejrzewasz, że przyczyną stanu napięcia może być jakieś poważne schorzenie lub lęk przed chorobą. Przygnębienie Smutek Przykre odczucie, towarzyszące często utracie kogoś bli- Cotojest skiego. W dużym nasileniu - rozpacz. Smutek jest stanem osobistym, ale może się udzielać otoczeniu (oddziaływać na nie, niekoniecznie w sposób świadomie ukierunkowany). Smutek przeżywamy od czasu do czasu wszyscy (śmierć rodziców, przyjaciół). Jest to uczucie w pełni naturalne, ilustrujące np. utraconą miłość czy zawiedzioną przyjaźń. Buntujesz się: - zdumienie, zaskoczenie - "jak do tego doszło?", "nie można tego pojąć", "to niemożliwe", - złościsz się - "dlaczego przydarzyło się to właśnie mnie?", - czujesz się winien- "co ja takiego zrobiłem?", "w czym tkwi mój błąd?", - poszukujesz winnego - "kto tu zawinił?", "kto ponosi za to odpowiedzialność?", 192 Przygnębienie Smutek Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza - tęsknisz - może to trwać różnie długo (tygodnie i miesiące), - stajesz się apatyczny - ciężki stan przygnębienia, depresja reaktywna mogą wystąpić np. po pogrzebie i trwać bardzo długo. Należy zrozumieć, że smutek - to stan przejściowy, że musisz ten stan przezwyciężyć, aby żyć dalej normalnie, pogodzony ze stratą. Życie nie czeka - idzie naprzód! Uczucia smutku nie należy się wstydzić (nie trzeba się z tym specjalnie ukrywać). Ulży Ci, być może, jeśli podzielisz się smutkiem z rodziną lub przyjaciółmi. Przyjdzie dzień, w którym - pomimo wszystko - musisz zacząć żyć normalnie (obowiązki!). Wcześniej lub później spokojnie ocenisz swoją nową sytuację, być może nabierzesz innego stosunku do ludzi i całego otoczenia. Kiedy jesteś przekonany, że nie dasz sobie rady sam, że potrzebujesz pomocy lekarza. Kiedy nie znajdujesz własnego, samodzielnego wytłumaczenia tego, co zaszło. Kiedy bezsenność i stany napięcia nie pozwalają Ci odzyskać spokoju. Bóle Bóle stawowe Dzięki stawom możemy się poruszać. Źródłem siły, wyko- Co to jest rzystywanej do pracy stawów, są mięśnie. Poszczególne grupy mięśniowe przekazują siłę swych skurczów połączeniom stawowym. Obciążenia stawów są znacznie zróżnicowane (różne ruchy w poszczególnych stawach wykonywane są przy użyciu różnej siły). Szczególnie eksponowane są stawy kolanowe, skokowe, barkowe oraz lędźwiowy odcinek kręgosłupa. Z czasem dochodzi do zużycia się stawów (głównie stawów kolanowych i biodrowych). Niektóre stawy mogą boleć w wyniku ogólnego stanu chorobowego, jak np. dna moczanowa (podagra, chilagra) czy choroba reumatyczna. W tych właśnie chorobach objawy ze strony stawów bardzo często dominują. Bóle stawowe mogą mieć wiele przyczyn. Do najczęstszych należą: - naciągnięcie i skręcenie w następstwie wypadków; u młodych ludzi są to najczęściej urazy sportowe. Nadmierne obciążenie lub obciążenie w nieprawidłowej pozycji prowadzą do odwracalnych (najczęściej) uszkodzeń (kontuzje pourazowe); - uszkodzenia więzadeł i torebek stawowych - przyczyny tych uszkodzeń są podobne do wymienionych powyżej. Należy pamiętać, że zarówno aparat więzadłowy, jak i poszczególne części samych stawów są słabo ukrwione, w związku z czym procesy naprawcze w ich obrębie przebiegają wolno; - uszkodzenie łękotki (kolano) - szczególnie częste u piłkarzy. Każdy staw kolanowy wyposażony jest w dwa klinowate pierścienie chrzestne, których funkcja sprowadza się do optymalnego dopasowania kości udowej z 194 Bóle stawowe Jak sobie radzić głową kości piszczelowej. W następstwie urazu mogą one ulec naderwaniu lub nawet oderwaniu (zerwanie się łękotki). Jest to bardzo bolesne. Bólowi towarzyszy często obrzęk stawu kolanowego oraz utrudnione zginanie i prostowanie podudzia; - zwyrodnienie stawu (artroza) - jest wynikiem zużycia się powierzchni stawowych. Dotyczy to przede wszystkim ludzi starszych. Po okresach remisji (poprawy) dolegliwości zwykle powracają. W stanach tych stwierdza się dość często trzeszczenia w zajętym stawie. Typowe jest ustępowanie lub przynajmniej złagodzenie dolegliwości przy zwiększonej aktywności fizycznej. Najsilniej bóle odczuwane są w spoczynku, również nad ranem i w początkowym okresie zwiększania aktywności fizycznej (okres "rozruchu" porannego). Zmiany zwyrodnieniowe dotyczą najczęściej stawów kolanowych, biodrowych i stawów międzykręgowych. Niekiedy, dochodzi do znacznych zniekształceń stawów; - zapalenie stawów - może mieć wiele przyczyn. Może ono wystąpić w schorzeniach metabolicznych (np. w dnie moczanowej), przy infekcji (ropnym zapaleniu zwykle jednego stawu) lub chorobach immunologicznych (np. w chorobie reumatycznej czy goścu pierwotnie przewlekłym). Stawy są zwykle mniej lub bardziej gorące i obrzęknięte. Dla zapalenia stawów charakterystyczne jest zmniejszenie dolegliwości w spoczynku i nasilenie ich przy dłużej trwających ruchach. • Reumatyczne zapalenie stawów atakuje zwykle drobne stawy (międzypaliczkowe), natomiast dna (patrz str. 239) - staw ksobny palucha (w podagrze) lub kciuka (w chilagrze). • Stawy są obrzęknięte, gorące i wrażliwe na ucisk (silny ból!). • Przy wszystkich bólach stawowych, niezależnie od ich pochodzenia, pomocne mogą być wszystkie medykamenty do stosowania zewnętrznego, które są skuteczne w zwalczaniu bólów stawowych i mięśniowych (patrz str. 199). • Jeśli bóle są silne, można - a czasem trzeba - zastosować (przez krótki czas) leki przeciwbólowe do stosowania wewnętrznego. Bóle stawowe 195 Zalecenia, dotyczące poszczególnych postaci bólów stawowych: • Naciągnięcie i skręcenie: - oszczędzać bolący staw, - ewentualnie można zastosować opaskę elastyczną, ale tak, aby ucisk nie był zbyt silny (aby nie utrudniał ani odpływu krwi żylnej - obrzęk, ani dopływu krwi tętniczej - niedokrwienie), - przykładać zimne okłady z zasadowego octanu glinowego lub rozcieńczonego roztworu alkoholu w celu uśmierzenia bólu i zwalczania obrzęku. • Uszkodzenia więzadeł i stawów: - unieruchomić i chronić staw! - jeśli wystąpi nienormalna ruchomość w stawie (ruchy paradoksalne), koniecznie odwiedzić lekarza! • Uszkodzenie łękotki: - jeśli kolano obrzmiewa, ułożyć je wysoko, nie obciążać stawu! • Znaczny wysięk wewnątrzstawowy może rozepchnąć wię-zadła i trwale je uszkodzić. • Zwyrodnienie (arteroza) stawów: - zrzucić nadwagę, stosując dietę niskokaloryczną!, - nie obciążać nadmiernie stawu, ale ruchy wykonywać systematycznie; nie stosować unieruchomienia! • Zapalenie stawów: - staw unieruchomić i chronić go! - mieć na uwadze kontakt z lekarzem. • Kiedy przyczyna bólów stawowych nie jest znana. Kiedy udać Się • Kiedy bóle nie ustępują po kilku dniach, do lekarza • Kiedy staw jest obrzęknięty, bóle są bardzo silne, a ruchomość w stawie jest ograniczona. • Kiedy proces chorobowy dotyczy wielu stawów (zapalenie wielostawowe). • Jeśli dojdzie do wytworzenia się znacznego wysięku we-wnątrzstawowego (np. w stawie kolanowym), konieczne jest usunięcie płynu za pomocą punkcji. • Kiedy upośledzenie ruchomości nasuwa podejrzenie, że nastąpiło uszkodzenie łękotki - natychmiast do lekarza! 196 Bóle szyi i karku Znaczne uszkodzenie łękotki może być przyczyną uszkodzenia powierzchni stawu kolanowego. Oderwana łękotka ponownie nie przyrasta i musi być usunięta operacyjnie! Bóle szyi i karku Co to jest Krótkotrwałe bóle szyi i karku • Ich przyczyną może być: - skręcenie pourazowe, - złe ułożenie w czasie snu, - zapalenie węzłów chłonnych (limfatycznych) szyjnych i karkowych (prawo- i lewostronnych), zwykle są one wyczuwalne. • Powstają często w trakcie kolizji samochodowych - przy zderzeniach czołowych lub najechaniu od tyłu; głowa wykonuje wtedy gwałtowne, wirujące ruchy do przodu i do tyłu, będące przyczyną urazów, niekiedy poważnych (kręgi karkowe). Długotrwałe bóle szyi i karku • Przyczyna może być poważna, np. skręcenie kręgosłupa z przemieszczeniem kręgów. Niekiedy dochodzi do usztywnienia kręgosłupa, bóle promieniują do barków i ramion. • Bóle długotrwałe mogą też być spowodowane przez zaawansowane zmiany zwyrodnieniowe w obrębie kręgosłupa i powodować ucisk na korzonki. Bóle promieniują najczęściej w okolicę karkowo-potyliczną i łopatkową. Jak sobie radzić Krótkotrwałe bóle szyi i karku • Chronić okolicę, która boli. • Utrzymywać ją w cieple (ciepły szal, podczerwień). • Wykonywać ćwiczenia ruchowe (ostrożnie!). • Bóle, będące następstwem skręcenia lub stanów zapalnych, łagodnieją po kilku dniach. • Stosować zewnętrzne leki zwalczające bóle mięśniowe i stawowe (patrz str. 304). Rwa kulszowa 197 Długotrwałe bóle szyi i karku • Wykonywać ćwiczenia odprężające, zmniejszające napięcie mięśni szyi i karku. • Nie zwieszać ramion do przodu - siedzieć prosto! • Wykonywać lecznicze ćwiczenia gimnastyczne wspierające uszkodzony kręgosłup. Takie ćwiczenia wzmacniają układ mięśniowo-więzadłowy. Masaże go nie wzmacniają. Ich działanie polega na rozluźnianiu, które jedynie łagodzi dolegliwości. Krótkotrwałe bóle karku Kiedy udać się • Jeśli bóle są tak silne, że zakłócają sen. Również wtedy, do lekarza kiedy występują bez przerwy, niezależnie od pozycji. • Jeśli po dwóch - trzech dniach nie ma poprawy. Długotrwałe bóle szyi i karku • Jeśli bóle są na tyle intensywne, że nie pozwalają pracować, wypoczywać ani spać. • Jeśli bóle utrzymują się lub ciągle powracają. • Jeśli bóle promieniują do obu ramion. Rwa kulszowa • Bóle promieniujące od pośladków wzdłuż zewnętrznej i Cotojest bocznej powierzchni uda aż do kolana, podudzia, a nawet stopy. • Rwa kulszowa może wystąpić nagle lub nasilać się powoli. • Często towarzyszą jej bóle grzbietu (patrz również str. 200). • Przyczynami rwy kulszowej są: ucisk, podrażnienie lub stan zapalny korzonków nerwowych, które łącząc się tworzą nerw kulszowy, np. wypadnięcie jądra galaretowatego, ucisk kręgów na korzonki, najczęściej w zaawansowanych zmianach zwyrodnieniowych kręgosłupa. • Spać na płaskim twardym podłożu (deska pod materacem). Jak sobie radzić • Jeśli leżysz, podkul kolana i włóż pod nie poduszkę: w ten sposób odciążysz nogi. 198 Skurcze mięśni Kiedy udać się do lekarza Siedząc na krześle należy obciążać pośladki równomiernie. Siedzenie "pod kątem" nasila dolegliwości. Prowadząc samochód trzeba tak w nim siedzieć, aby uda w całości były oparte na siedzeniu. Kiedy bóle utrzymują się przez wiele dni. Kiedy bóle utrudniają bądź uniemożliwiają chodzenie prosto i miednica ustawiona jest skośnie (krzywe położenie miednicy). Kiedy czujesz, że udo i podudzie są zdrętwiałe. Kiedy nie możesz unieść przodostopia i wykonać zgięcia grzbietowego (porażenie nerwu). Przy zaburzeniach w oddawaniu moczu i stolca. Jeśli wystąpi bezwład - natychmiast wezwać lekarza! Skurcze mięśni Co to jest Jak sobie radzić • Nagle pojawiające się bolę obejmujące przede wszystkim mięśnie stopy, podudzia oraz mięśnie brzucha. • Najczęściej występują w nocy. U ludzi starszych skurcze dotyczą stóp i podudzi. • U ludzi młodych skurcze mięśni występują niekiedy w czasie pływania; również w czasie pracy w dni upalne; w ciąży. • Częste przyczyny: - zaburzenia w krążeniu (niedokrwienie), - zaburzenia elektrolitowe (np. niedobór potasu lub magnezu), - nadmierny wysiłek. • Skurcze mięśni najczęściej nie pozostawiają żadnych następstw. • Przez kilka dni mięśnie mogą być obolałe (patrz str. 199). • Ubierać się ciepło. • Przy kurczach mięśni nóg wstać i pochodzić ("rozruszać się"). Bóle mięśniowe 199 Mięśnie, w obrębie których wystąpił skurcz, powinny być rozluźnione, trzeba się wyciągnąć. Chory niekiedy podkurcza nogi, co jest błędem! Nie palić! Nie stosować leków przeczyszczających! Jeśli skurcze wystąpiły przy pracy w upalny dzień, spożyć odpowiednią ilość soli kuchennej lub preparat zawierający sole magnezu. Aptekarz Ci doradzi! Jeśli bóle trwają dłużej, możną przyjąć lek przeciwbólowy (patrz str. 289). Nawracające skurcze mięśniowe wymagają oceny, przede Kiedy udać się wszystkim określenia ich przyczyny, do lekarza Bóle mięśniowe Najczęściej są to bóle powypadkowe będące następstwem Co to jest urazów (naciągnięcie, przeciążenie) lub spowodowane niedotlenieniem (brak treningu). Bóle mięśniowe często towarzyszą różnym schorzeniom gorączkowym, np. grypie. Niekiedy bóle mięśniowe występują u ludzi starszych; bywa, że są uporczywe i długotrwałe. Są one najczęściej wywołane przez zmiany kostne (procesy zwyrodnieniowe) lub krążeniowe (bóle niedokrwienne). Uwaga! Bóle mięśniowe często towarzyszą chorobom żył (zakrzepica żył głębokich patrz str. 232) Jak sobie radzić Oszczędzać bolące mięśnie. Jeśli nie stwierdza się wyraźnych, miejscowych procesów zapalnych (objawy: zaczerwienienie, tkliwość lub bóle przy ucisku, wzmożone napięcie tkanek), należy zastosować zewnętrznie leki przeciwbólowe, skuteczne przy bólach mięśniowych i stawowych (patrz str. 304) lub masaże. Stosować nagrzewania (np. podczerwień, ciepłe kąpiele). Przy gorączce pić dużo płynów! 200 Długotrwale bóle pleców • Leczyć schorzenie podstawowe lub towarzyszące (np. przeziębienie). Kiedy Udać Się • Jeśli bóle są silne i długotrwałe. do lekarza • Jeśli niezależnie od bólów mięśniowych występują inne jeszcze dolegliwości i objawy, wskazujące na istnienie innego schorzenia. Długotrwałe bóle pleców Co to jest Jak sobie radzić Długotrwałe bóle okolicy grzbietowej są najczęściej spowo-dowanne przez zmiany zwyrodnieniowe w obrębie kręgosłupa. Najczęściej zmiany te są dobrze widoczne na zdjęciu radiologicznym. Często jest to tępy ból zlokalizowany poniżej obręczy barkowej, niekiedy opasujący. Bóle nasilają się: - przy schylaniu się, skrętach i dźwiganiu, - przy wadliwej postawie, - przy chodzeniu na wysokich obcasach, - w ciąży. Dbać o prawidłową postawę. Dążyć do wzmocnienia aparatu mięśniowo-więzadłowego. Stosowanie gimnastyki leczniczej jest lepsze od masaży, których działanie sprowadza się do krótkotrwałego rozluźnienia mięśni. Jest to sytuacja podobna do treningu sportowego: tylko czynny trening, a nie masaże, jest w stanie zwiększyć sprawność sportowca. Identycznie jest z uszkodzonym kręgosłupem, któremu ochronę zapewnić mogą wzmocnione za pomocą ćwiczeń więzadła i mięśnie, a nie masaże. Walczyć z nadwagą. Przy dźwiganiu ugiąć kolana, nie zginając pleców. Unoszony ciężar trzymać blisko ciała. Kobiety nie powinny chodzić na zbyt wysokich obcasach. "Postrzał czarownicy" 201 • Nie stać za długo. • Dbać o optymalną wysokość stołu, biurka, rysownicy, przy których się pracuje. • Okrywać plecy (chustką, szalem). • Spać na jednoczęściowym materacu bez podgłówków. Przy leżeniu można sobie podłożyć poduszkę pod kolana. • Jeśli własne działania zaradcze zawodzą. Kiedy udać się • Jeśli bóle są silne, do lekarza • Jeśli występują drętwienia lub zaburzenia ruchomości. • Jeśli wchodzi w rachubę długotrwałe stosowanie lęków przeciwbólowych. , Postrzał czarownicy' Bardzo silne bóle (najsilniejsze w centrum) grzbietu. Wystę- Co to jest pują nagle, mają charakter kłujący, przeszywający. W efekcie konieczne jest przyjęcie pozycji przymusowej, niekiedy unieruchomienie. (Popularna nazwa niemiecka - Hexen-schuss; zresztą i w Polsce potocznie jest ona stosowana częściej niż "postrzał czarownicy"). Jeśli bóle występują od tyłu i jednostronnie oraz promieniują do nogi, przyczyną ich może być ucisk na korzonki (rwa kułszowa, patrz str. 197). "Hexenschuss" może wystąpić nagle przy skręcie ciała, schyleniu się lub przy dźwignięciu. Inne przyczyny: - uszkodzenie krążka międzykręgowęgo, - wypadnięcie jądra galaretowatego, - uszkodzenie więzadęł międzykręgowych. Wszystkie wymienione sytuacje odbijają się niekorzystnie na czynności nerwów (korzonków) wywołując bóle. Przyczyną ich może być również zapalenie nerwów. Leżeć na twardym podłożu. Jak sobie radzić 202 Dysk Kiedy udać się do lekarza Jeśli wystąpi unieruchomienie, wezwać lekarza! W przypadku drętwienia i innych zaburzeń czucia skórnego w obrębie kończyny dolnej, jak również niemożności uniesienia przodostopia (wykonania zgięcia grzbietowego stopy) -natychmiast do lekarza! Należy pamiętać, że dłużej trwający ucisk na nerwy może doprowadzić do ich nieodwracalnego uszkodzenia! Również wtedy, gdy wystąpią zaburzenia w oddawaniu moczu. Dysk Co to jest • Krążki międzykręgowe składają się z pierścienia włóknisto-chrząstkowego z galaretowatym jądrem. Znajdują się one pod zmiennym, co do nasilenia, ciśnieniem wywieranym na cały kręgosłup. • W miarę zużywania się (wiek, zmiany zwyrodnieniowe) lub na skutek nagłego działania siły (uraz, upadek) pierścień okalający jądro może pęknąć, co pociąga za sobą wypadnięcie galaretowatego jądra na zewnątrz (do tyłu). • Zwykle dysk występuje nagle, ale na ogół zapowiadają go różne objawy prodromalne, np. bóle typu korzonkowego lub "postrzał czarownicy" (patrz str. 201) • Wypadnięto jądro galaretowate jest źródłem wielu dolegliwości i objawów, które są następstwem ucisku wywieranego przez jądro na nerwy rdzeniowe. Do najczęstszych należą bóle (o różnym nasileniu), zaburzenia czucia (mrowienia, drętwienie, przeczulica) oraz porażenia w obszarach, w których znajdują się uszkodzone nerwy. Przykładem może być niedowład mięśni prostowników stopy (upośledzenie zgięcia grzbietowego stopy) oraz różne zaburzenia w oddawaniu moczu i stolca. • Dolegliwości nasilają się zwykle przy kichaniu, parciu, kaszlu lub śmiechu. Wszystkie te stany zwiększają przejściowo ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego i tym samym -ucisk na korzonki nerwowe. Dysk 203 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Zapobieganie Należy wytrenować nawyk siedzenia w pozycji prawidłowej, umiejętnego, równomiernego wstawania, właściwego, symetrycznego obciążania grzbietu i pleców: - przy siedzeniu obciążać pośladki i plecy równomiernie. Należy unikać pozycji niesymetrycznie obciążającej nogi (zakładanie nogi na nogę); - wstawać wyprostnie, nie wyginać się (dotyczy to zwłaszcza dzieci), aby kręgosłup był równomierne obciążony; - jeśli naprawdę nie można uniknąć dźwignięcia czegoś ciężkiego, należy przykucnąć (kolana mocno zgięte) i ciężar podnosić wzdłuż ciała tak, aby kręgosłup był maksymalnie wyprostowany (unikać podnoszenia ciężarów przy wyprostowaniu nóg w kolanach i zgiętym kręgosłupie); Starać się spać w pozycji wyprostowanej, a nie skulonej. Materac powinien być jednoczęściowy, twardy, bez pod-główka. Jeśli już doszło do uszkodzenia kręgosłupa, należy dążyć do jego wzmocnienia. Można to osiągnąć przez odpowiedni trening zapewniający większą sprawność aparatu mięśniowo-więzadłowego (gimnastyka, pływanie). Wprawdzie masaże rozluźniają mięśnie, ale nie są w stanie wzmocnić uszkodzonych tkanek, charakteryzujących się gorszą sprawnością. Przy wypadniętym jądrze galaretowatym • Połóż się w łóżku rozluźniony. Niekiedy bóle łagodnieją po podłożeniu pod kolana grubej poduszki. • Wprawdzie leki przeciwbólowe nie usuwają przyczyny choroby, ale przynoszą ulgę (patrz str. 289) • Stosuj ciepło, jeśli uznasz, że to Ci pomaga. • Zawsze wtedy, kiedy wystąpią wyraźne zaburzenia czucia i porażenia (niedowłady). 204 Złamanie kości Kiedy własne przeciwśrodki zawodzą. Niekiedy po kilku dniach dochodzi do samoistnej poprawy. Często bardzo pomocna bywa chiroterapia (kręgarstwo). Godne polecenia są następujące środki zaradcze: - wstrzyknięcia domięśniowe różnych leków (okolica grzbietowa, pośladki), - zastosowanie chirurgicznej metody leczenia (operacja dysku), - założenie gorsetu, jeśli zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa są bardzo zaawansowane (niekiedy jest to niezbędne), - operacja dysku nie chroni przed "nowym" dyskiem w innej części kręgosłupa. Złamanie kości Co to jest • Najczęściej złamania są następstwem urazu, ale ich przyczyną mogą być również przerzuty do kości różnych nowotworów złośliwych (złamania spontaniczne). Wyróżniamy złamania zamknięte, w których odłamy kostne nie przebijają skóry oraz złamania otwarte, w których skóra zostaje przebita od wewnątrz. Złamania kostne tego rodzaju są szczególnie narażone na powikłania infekcyjne. Jak rozpoznaje się złamania • Najbardziej charakterystyczne jest występowanie bólów przy ruchach lub przy obciążeniu. Wielkość obrzęku nie odzwierciedlą rozległości złamania. Obrzęk też nie jest dowodem, że nastąpiło złamanie. Obrzęk może nie wystąpić, a kość może być złamana. I odwrotnie: obrzęk może być znaczny (silne stłuczenie, rozległy krwiak), a kość może nie być złamana. Objawem złamania żeber jest przede wszystkim kłujący ból w klatce piersiowej, ujawniający się lub nasilający przy kichaniu, kaszlu lub śmiechu. • Niezależnie od bólu i obrzęku objawem złamania jest nienormalna ruchomość kości i zmniejszona jej wytrzymałość na obciążenie (sprawność nośna). Gościec 205 • Unieruchomić złamaną kość. Ewentualnie założyć szynę Jak sobie radzić (twardy kij, deseczka). Kończynę przybandażować do elementu usztywniającego i wezwać lekarza. Sterylnie opa-trzeć złamania otwarte, następnie natychmiast przetransportować poszkodowanego do szpitala, ponieważ szerząca się infekcja zagraża trwałym uszkodzeniem nerwów i naczyń. • Zawsze przy podejrzeniu złamania kości. Jednoznaczne Kiedy udać się stwierdzenie złamania możliwe jest za pomocą badania do lekarza radiologicznego. Podczas ciąży wskazania do badania radiologicznego ustalać trzeba bardzo rozważnie! Gościec Pojęcie bardzo szerokie, obejmujące wiele różnych stanów Co to jest chorobowych, objawiających się bólami kostnymi, a zwłaszcza stawowymi. Z lekarskiego punktu widzenia rozróżnia się następujące schorzenia reumatyczne: - gorączkę reumatyczną - jest to reakcja ustroju (stawów, serca, osierdzia) na toczący się w nim bakteryjny, najczęściej streptokokowy, ropny proces zapalny; - inne schorzenia reumatyczne będące reakcją na znany czynnik infekcyjny; - zapalenia stawów o nieznanej przyczynie - nazwa schorzenia z tej grupy otrzymuje łacińską końcówkę - itis, np. arthritis - zapalenie stawów, - objawy reumatyczne - mogą występować przy stosunkowo rzadkich schorzeniach tkanki łącznej; są to tzw. kolągenozy; - zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu - są spowodowane starzeniem się kości bądź ich przedwczesnym "zużyciem się", np. u chorych z nadwagą, a zwłaszcza z otyłością. Ta grupa schorzeń w nazwie otrzymuje łacińską końcówkę - osę, np. arthrose; - schorzenia przemiany materii - przebiegają z bólami kostno-stawowymi, również kręgosłupa. 206 Gościec Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza We wszystkich schorzeniach reumatycznych występują silniejsze lub słabsze bóle. Dotyczy to zmian zwyrodnieniowych w obrębie stawów, chrząstek stawowych, ścięgien i kręgów różnych odcinków kręgosłupa. Jeśli bóle obejmują drobne stawy (stawy międzypaliczko-we) lub stawy średniej wielkości (staw kolanowy, łokciowy), a nawet niekiedy stawy wielkie (staw biodrowy), to należy je traktować jako objawy nie rozpoznanych schorzeń ogólnych. W takich sytuacjach niezbędne jest wykonanie określonych badań analityczno-biochemicznych krwi, radiologicznych i innych, bardziej specjalistycznych, których wyniki pozwolą ustalić schorzenie podstawowe. Jeśli dolegliwości stawowe, również w obrębie kręgosłupa, wystąpią przy jakiejś infekcji, najczęściej wirusowej ("choroba przeziębieniowa"), to spokojnie można kilka dni odczekać, spodziewając się ustąpienia choroby. Wraz z nią ustępują dolegliwości. Jeśli bardzo dokuczają, trzeba sięgnąć po środki przeciwbólowe (patrz str. 289). Jeśli dolegliwości utrzymują się dosyć długo lub po pewnej przerwie powracają i chory nie jest przeziębiony, należy przez krótki czas zastosować zewnętrznie leki, pomocne w zwalczaniu bólów mięśniowo-stawowych (patrz str. 304). Zwykle pomaga też utrzymywanie organizmu w cieple oraz przyjmowanie leków przeciwbólowych. Jeśli już wiadomo, jakie ogólne schorzenie jest przyczyną bólów stawowych (np. dna moczanowa - patrz str. 239), zażywać trzeba leki przepisane przez lekarza. Najczęściej nie jest to leczenie objawowe, lecz przyczynowe (np. zwalczające dnę). Zawsze wtedy, kiedy nie jest znana przyczyna dolegliwości. Jeśli chorobie stawów towarzyszy gorączka. Jeśli dolegliwości stawowe poprzedziło ropne zapalenie migdałków podniebiennych (często u dzieci). Zaburzenia odżywiania Chudnięcie • Utrata wagi ciała jest zjawiskiem normalnym przy stosowa- Co to jest niu diety ubogokalorycznej. • Znaczne chudnięcie może wystąpić pomimo normalnego apetytu i niestosowania ograniczeń dietetycznych, np. przy dużej aktywności fizycznej. • Przyczyną chudnięcia, mimo odpowiedniego żywienia pod względem ilościowym i jakościowym, mogą być różne schorzenia, np. nadczynność tarczycy, choroby układu pokarmowego, złośliwy proces nowotworowy. • Jeśli chudnięcie nie jest zamierzone, zwiększyć dzienną Jak sobie radzić dawkę kalorii poprzez większe spożycie. • Kontrolować wagę ciała, najlepiej codziennie. Kiedy udać się do lekarza Jeżeli pomimo bogatej kalorycznie diety chudnięcie postępuje. Jeśli spada ogólna forma, pojawia się osłabienie, zmniejsza się sprawność fizyczna. Również wtedy, kiedy stwierdza się objawy schorzenia ogólnego. Zawsze wtedy, kiedy przyczyna ubytku wagi ciała nie jest znana. Nadwaga i otyłość • Nadmierny przyrost wagi ciała powodujący, że proporcja Co to jest wagi ciała do wzrostu staje się nieprawidłowa. • Następstwo naruszenia równowagi pomiędzy ilością dostarczanej organizmowi energii a zużyciem jej przez ustrój 208 Nadwaga i otyłość Jak sobie radzić podczas wykonywanej pracy (głównie mięśniowej) i w określonych warunkach przemiany materii. Nadwaga i otyłość są bardzo rzadko następstwem różnych chorób lub tzw. zaburzeń hormonalnych. Dłużej trwająca nadwaga sprzyja zmianom zwyrodnieniowym stawów, nade wszystko jednak stanowi zwiększone ryzyko wystąpienia chorób serca i płuc (choroba wieńcowa i zawał serca, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu i niewydolność oddechowa). Odchudzić się poprzez zastosowanie racjonalnej diety. Przede wszystkim trzeba mniej jeść! Ograniczyć spożycie głównie tłuszczów i węglowodanów (np. ciast, tortów, słodyczy, pieczywa, ziemniaków, lemoniady, Coca-Coli i Pe-psi-Coli). Dieta powinna uwzględniać różne składniki pokarmowe. Przy diecie jednostronnej mogą wystąpić objawy niedoborowe. Jeśli sam nie możesz sobie poradzić ze swoją otyłością, czy "tylko" nadwagą, szukaj pomocy w grupie samopomocowej kierującej się zasadą: "Wspólne odchudzanie się jest łatwiejsze". W żadnym razie nie stosować głodówki dłużej niż dwa -trzy dni. Może to być szkodliwe. Nie wierz w "cudowne diety". Nie dają one pożądanego efektu, chyba, że są istotnie ubogokaloryczne. Leki zmniejszające apetyt wolno stosować wyłącznie przez bardzo krótki okres i tylko na początku odchudzania. Wywierają one szkodliwy wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto nie modyfikują one dotychczasowych, niewłaściwych nawyków żywieniowych. Odnośnie wyboru właściwego specyfiku i czasu jego stosowania powinien wypowiedzieć się lekarz. Nie jest bowiem prawdą, że wszystkiego dowiemy się z ulotki. Nie stosować leków odwadniających (środków moczopędnych). Efekt odchudzania w takich przypadkach jest chwilowy, gdyż zwiększone oddawanie moczu nie powoduje spalania tłuszczów. Jak utrzymać uzyskany ubytek wagi ciała? Zatrucia 209 - "nie podjadać", - przestrzegać rygorystycznie przerw między posiłkami, - być aktywnym fizycznie, - kontrolować systematycznie, najlepiej codziennie, wagę ciała. Jeśli przyrostowi wagi ciała towarzyszą takie dolegliwości. Kiedy udać się jak: do lekarza - zadyszka (brak tchu, duszność), - obrzęk twarzy, - obrzęki rąk i nóg, - bóle stawowe. Kiedy własne działania zawodzą. Zatrucia Jest to pojęcie ogólne i obejmuje następstwa oddziaływania Co to jest na ustrój różnych substancji wywołujących różnorakie zaburzenia przede wszystkim w układzie krążenia i oddy cha ma. • Stosunkowo częstą przyczyną u dorosłych jest przedawkowanie leków (próba samobójcza). • Natomiast u dzieci częstą przyczyną zatrucia bywa bezmyślne spożycie trujących owoców leśnych, nie schowanych przez dorosłych leków, środków czyszczących lub innych chemikaliów. Należy pamiętać, że małe dzieci połykają nawet takie substancje, które im nie smakują. Uwaga Różne środki lecznicze oraz chemikalia używane w gospodarstwie domowym: rozpuszczalniki, środki czyszczące, wszystkie środki zawierające benzynę, terpentyna, chemiczne środki ochrony roślin (pestycydy) są niebezpieczne nawet w małych ilościach! 210 Utrata apetytu Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Obchodzić się ostrożnie z niebezpiecznymi substancjami! (najlepszy sposób uniknięcia zatrucia). Szkodliwe preparaty starannie chować przed dziećmi! Jeśli poszkodowany jest senny lub nieprzytomny: - usunąć z jamy ustnej protezy i wymiociny, aby ochronić go przed zachłyśnięciem, - ułożyć go na boku (nigdy na wznak!), - natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe! U dzieci wypłukać jamę ustną, aby usunąć resztki trującej substancji. Nie wolno zmuszać dzieci do wymiotów! Każde zatrucie jest wskazaniem do natychmiastowego telefonicznego kontaktu z lekarzem! Jeśli z jakichkolwiek powodów jest to niewykonalne, natychmiast zawieźć poszkodowanego do szpitala! Jeśli poszkodowany jest senny lub utracił przytomność, natychmiast wezwać lekarza lub pogotowie ratunkowe! Zabezpieczyć (do badania) wszystkie resztki substancji mogących być przyczyną zatrucia. To samo dotyczy naczyń, w których substancje te były przechowywane. Utrata apetytu Co to Jest • Zmniejszenie apetytu może wynikać z sytuacji konfliktowej (np. pomiędzy dzieckiem a rodzicami) lub innego stresu. • W przypadku niemowląt i małych dzieci bardzo często jest tak, że to tylko rodzicom się wydaje, że dziecko je za mało. Małe dzieci nie muszą być otyłe! Jeżeli są one aktywne i wydają się szczęśliwe, to oznacza, że rozwijają się prawidłowo. • Poważne schorzenia rzadko są przyczyną gorszego apetytu. Zjawisko to jest nader częste u dziewcząt i kobiet do 25 roku życia (lęk przed przytyciem: "tracę linię"). Jak sobie radzić • Nie wolno jeść słodyczy i lodów między posiłkami! Utrata apetytu 211 • Unikać nadmiernego spożywania słodzonych napojów (Coca-Coli, soków owocowych, lemoniady), ponieważ cukier w nich zawarty czyni Cię sytym i później nie jesteś głodny. • Nigdy nie zmuszać dzieci do jedzenia! • Przy karmieniu niemowląt zwracać uwagę na to, aby otwór w smoczku był wystarczająco duży. • Kiedy ogólne samopoczucie jest marne. Kiedy udać się • Kiedy dziecko chudnie, a niemowlę nie przybiera na wadze, do lekarza • Kiedy nastolatek bardzo szybko chudnie. Niedokrwistość, zaburzenia krążeń Ja i u kłwii|H ia NAlwOdow Niedokrwistość Co to jest • Zmniejszenie liczby krwinek czerwonych czyli erytrocytów (norma: 5 min w l ml krwi) lub obniżenie zawartości barwnika krwi - hemoglobiny (norma: 14 do 16 g w 100 ml krwi), przy prawidłowej liczbie erytrocytów. • Przyczyny: 1. Nadmierna utrata krwi z powodu: - urazów, - zbyt obfitych miesiączek u kobiet, - krwawień hemoroidalnych, - krwotoków z przewodu pokarmowego (z żołądka, jelit). 2. Niedostateczna produkcja hemoglobiny lub krwinek czerwonych z powodu: - niedoboru żelaza (zbyt mało żelaza w pożywieniu), - zaburzeń wchłaniania w jelicie lub wykorzystywania żelaza przez szpik kostny, - zaawansowanej niewydolności nerek, - niedoczynności tarczycy i niedoborów białka, - chorób układu krwiotwórczego (szpik kostny), - niedoboru witaminy 612, miedzi lub witaminy C, - nowotworów złośliwych (rak). 3. Nadmierny rozpad erytrocytów: - przy różnych chorobach wewnętrznych, - przy zatruciach w wyniku działania substancji toksycznych niszczących krwinki czerwone. • Nagła utrata krwi w krótkim czasie powoduje wystąpienie znacznie silniejszych objawów chorobowych niż powolna utrata krwi. • Wszystkie objawy niedokrwistości (anemii) są następstwem zarówno rozcieńczenia krwi, jak też zmniejszonej Krwiak 213 ilości transportowanego przez krew tlenu (niedotlenienie tkanek). Oto te objawy: - bladość skóry - kolor ludzkiej skóry nie zależy wyłącznie od ilości krwi, lecz również od ilości naczyń krwionośnych zlokalizowanych w tkance podskórnej. Dlatego też bladość skóry nie musi oznaczać anemii. Barwę spojówki ocenić można wywijając dolną powiekę. Jeśli przy bladej skórze bogato ukrwiona spojówka jest również blada, przemawia to - z dużym prawdopodobieństwem - za niedokrwistości ą; - łatwe marznięcie nawet w ciepłym otoczeniu; - szybka męczliwość przy niewielkich nawet wysiłkach; uczucie ogólnego osłabienia; - zadyszka wysiłkowa; - szum w uszach, mroczki przed oczami; - potliwość; - szybkie tętno. • Wymienione objawy rzadko występują jednocześnie. Jak sobie radzić • Jeśli wystąpi przynajmniej kilka z nich, należy myśleć o niedokrwistości jako o ich przyczynie. • Dbać o to, aby dieta była pełnowartościowa. Odżywiać się regularnie! • Ponieważ najczęstszą przyczyną anemii jest niedobór żelaza, pomocne jest stosowanie preparatów zawierających ten pierwiastek (patrz str. 323). • Przy podejrzeniu niedokrwistości. Kiedy udać się • Kiedy skóra i spojówki są uderzająco blade oraz kiedy do lekarza szybko występuje zmęczenie i zadyszka. • Kiedy miesiączki u kobiet są zbyt obfite. Krwiak Następstwo wynaczynienia krwi poza żyłę lub tętnicę do Co to jest tkanek otaczających. Tworzy się w ten sposób pozanaczy-niowy - większy lub mniejszy - zbiornik krwi. 214 Nadciśnienie tętnicze Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Skóra nad krwiakiem jest początkowo niebieskawa, po pewnym czasie nabiera odcienia brunatnawego i wreszcie - żółtego. W zależności od ilości wynaczynionej krwi i rozległości objawy krwiaka ustępują mniej więcej po dwóch tygodniach. • Krwiak powstaje: - pod wpływem urazu, - spontanicznie (zaburzenia krzepnięcia krwi, uszkodzenie naczyń). • Stosować zimne okłady. • Ulgę przynoszą leki stosowane zewnętrznie przy bólach mięśniowo-stawowych (patrz str. 304). • Jeśli krwiak jest bardzo rozległy (niezależnie od jego przyczyny). • Jeśli objawem towarzyszącym jest znaczny obrzęk i wyraźne uczucie stwardnienia tkanki w okolicy krwiaka. • Przy podejrzeniu złamania kości (nienaturalne ułożenie ręki lub nogi, bardzo silny ból przy ruchach kończyny). • Kiedy krwiak pojawia się dopiero po upływie dwóch -trzech dni od urazu (tak bywa przy złamaniach kości). • Jeśli istnieje skłonność do częstego występowania krwiaków bez wyraźnej przyczyny. Nadciśnienie tętnicze Co to jest • Trwale utrzymujące się wartości ciśnienia skurczowego ("górnego") powyżej 160 mmHg (słupa rtęci) oraz ciśnienia rozkurczowego ("dolnego") powyżej 95 mmHg. • Jeśli ciśnienie skurczowe waha się pomiędzy 140 i 160 mmHg mówimy o nadciśnieniu "łagodnym". Uwaga! Nie znaczy to wcale, że ciśnienie skurczowe nieco wyższe od 160 mmHg jest nadciśnieniem "złośliwym". To określenie zarezerwowane jest dla szczególnie ciężkiej postaci nadciśnienia tętniczego, które charakteryzuje się na ogół nie tylko bardzo wysokimi wartościami zarówno ciśnienia skurczo- Nadciśnienie tętnicze 215 wego, jak i rozkurczowego, ale przede wszystkim szybko postępującymi zmianami w takich narządach, jak mózg (udary), serce (zawał serca, niewydolność krążenia) i nerki (ich niewydolność). U każdego człowieka w pewnych sytuacjach życiowych (intensywne parcie na stolec przy zaparciach, wymioty, intensywnie przeżywany stosunek płciowy, parte bóle porodowe) dochodzi do krótkotrwałego podwyższenia ciśnienia tętniczego. Sytuacji tych nie można jednak zaliczyć do stanów chorobowych. W 90% przypadków przyczyna nadciśnienia nie jest znana (nadciśnienie samoistne lub pierwotne). Tylko w 10% przypadkach przyczyny nadciśnienia są znane (nadciśnienie wtórne). W przypadkach tych nadciśnienie jest następstwem różnych chorób, np. nerek, gruczołów wydzielania wewnętrznego (nadciśnienie hormonalne), tętnic. Nadciśnienie często jest dziedziczne. Częstsze jest również: - u palących, - u ludzi z nadwagą, - u ludzi spożywających w nadmiarze sól kuchenną, - u ludzi w stanie stresu. Nadciśnienie trwające przez dłuższy czas obciąża nadmiernie serce. Serce pompuje krew do tętnicy głównej (aorty) pod większym ciśnieniem. Pod wpływem nadciśnienia dochodzi do uszkodzenia naczyń mózgowych np. stwardnienia, utraty elastyczności, niekiedy pękania (udar krwotoczny, patrz str. 219). Nadciśnienie tętnicze - nawet znaczne - może przebiegać zupełnie bezobjawowo. Przy bardzo wysokich wartościach ciśnienia tętniczego mogą wystąpić bóle i zawroty głowy, szum w uszach, zaczerwienienie twarzy, krwawienia z nosa. Ponieważ "nadciśnienie nie boli", choroba ta nie jest niestety traktowana poważnie przez chorych. Jest to niepokojące, ponieważ następstwa nadciśnienia mogą być niebezpieczne dla życia. Nadciśnienie tętnicze jest bardzo często wykrywane zupełnie przypadkowo. Ale nawet wtedy, kiedy zostanie wykry- 216 Nadciśnienie tętnicze te, hipertonik (osoba z nadciśnieniem tętniczym) bagatelizuje swoją chorobę i nie poddaje się leczeniu. Jak sobie radzić Zapobieganie Począwszy od 40 roku życia mierzyć ciśnienie tętnicze przynajmniej raz w roku. Rzucić palenie. Walczyć z nadwagą (skutecznie!). Nauczyć się rozładowywać i zwalczać stres. Ograniczyć spożycie soli. Dosmaczać różnymi przyprawami. Aktywność fizyczna jest niezbędna! Skoro wiesz, że jesteś hipertonikiem, powinienieś • Stosować się do wszystkich zaleceń lekarskich. Szczególnie istotne jest systematyczne przyjmowanie leków obniżających ciśnienie krwi. • Pamiętać o częstych kontrolnych pomiarach ciśnienia tętniczego. Odnotowywać wyniki pomiarów (data i godzina pomiaru, ciśnienie skurczowe, ciśnienie rozkurczowe). Należy wiedzieć, że w ciągu doby ciśnienie tętnicze waha się oraz, że w pozycji siedzącej jest ono niższe niż w stojącej. Ponadto podniecenie, rozdrażnienie podnoszą ciśnienie tętnicze, a spokój - obniża. • Jeśli w trakcie farmakologicznego leczenia nadciśnienia tętniczego uzyska się wartości prawidłowe, leczenia nie należy przerywać! Normalizacja ciśnienia może, ale nie musi skłonić lekarza do zmodyfikowania leczenia (zmniejszenia dawek leków), ale przerwanie leczenia spowoduje -najpóźniej po kilku dniach - ponowną zwyżkę ciśnienia krwi. • Farmakoterapia nadciśnienia jest procesem długotrwałym. Często chorzy są leczeni do końca życia. • Jeśli stosowaniu leków obniżających ciśnienie krwi (hipo-tensyjnych) towarzyszą niepożądane objawy uboczne, jak np. bóle i zawroty głowy, męczliwość, upośledzenie funkcji płciowych (często przy zachowanym libido), nie przerywaj leczenia, zanim nie porozumiesz się z Twoim terapeutą. Tylko lekarz, po zapoznaniu go z rodzajem tych niepożądanych objawów, jest w stanie Ci pomóc (zmiana dawkowania, inny lek). Niskie ciśnienie tętnicze Hipotonia 217 Jeśli wystąpią ob]awy mo§^^ ^ nadciśnienie Kiedy udać się tętnicze- ... ", do lekarza Jeśli wystąpią bolę w klat^ duszność (zwłaszcza nocna) lub obrzęki koi^ ^ ' Jeśli-nawet przypadkowo,,, . , ,, . - . . , . J r Jr stwierdzono nadcisnieme tętnicze. Poproś lekarza o zmierz^,. ., . . r , , , i1? ciśnienia tętniczego nawet wtedy, kiedy odwiedzasz »" , . 1-11 -i- J •' o" z powodu innych dolegliwości. Niskie^isi^ie tętnicze Hipotonia • Spadek ciśnienia tętniczego,,,, •. • nr, / nr, TT /» * • ^ r ,, 6 "Poniżej 120 / 80 mmHg o znacz- Co to jest na wartość. ~ ' • Stan ten jest wyrazem albo,, , . . ... ., . . ' . " oburzeń ustrolowe] reeulaai ciśnienia tętniczego, albo,,, ... ' . ° .' i , , "właściwego rozmieszczenia krwi w rożnych obszarach ^y^y^ Uwaga! Należy wyraźnie, , . . . ., ° . . . znaczyć, ze u wielu ludzi ciśnienie tętnicze ]est znao". .. .. , -, , ,," . ', ~^ niższe niż 120 / 80 mmg, pomimo tego nie odczuwa,, . . . , . -1 ° ""li żadnych dolegliwości. • Częste objawy hipotonii: - zawroty głowy, mroczL , -'. " -' Pted oczami, - kołatanie serca, przyspi... . , , " , ,,, r - '^le tętna, - bladość twarzy, - bezsenność, zmęczenie " . . . " . '^iicie ogólnego rozbicia, - spadek ogólnej sprawiK. . , ". , " . , _ r o i r "'a, niechęć do działania. • Przyczyny: - niedobór soli w ustroju ",. , , . ,. , . , , '"właściwe odżywianie się, - schorzenia narządu kri,,. , , . / ^te lub ośrodkowego układu nerwowego, - odwodnienie, straty k^ - strach, lęk, nudności, s;^ - leki, np. obniżające ciśni.. , . ,. . r . ' . .^krwi^ipotensylne). Hipotonia może rowniezh., ., " . ' . . , . ' • 1- _-i";"-., "^ , ^P10?0'111175^11'1 starllu(nP• w kościele, żołnierz na ^ zmianie położenia, po pal,,,,' r "' ~ ' r r r ^y ^y g^ę ', podczas wiecu), po nagłej 218 Tętniak Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Należy koniecznie dążyć do ustalenia przyczyny zaburzeń krążenia, będących przyczyną hipotonii. • Starać się zapobiegać hipotonii, gdy się już zna jej przyczynę. • Często pomaga zwiększenie aktywności fizycznej. • Jeśli ciśnienie tętnicze jest obniżone we wczesnych godzinach porannych, godna polecenia jest gimnatyka poranna. • Rano, zaraz po wstaniu, natrzeć ciało ręcznikiem frotowym - najpierw ręce i nogi, później resztę ciała, aby pobudzić krążenie krwi w naczyniach krwionośnych skóry i tkanki podskórnej. • Jeśli musisz wstać w nocy, czyń to powoli, tak, aby organizm stopniowo przyzwyczajał się do pionowej pozycji. Jest to szczególnie ważne w chorobach przeziębieniowych. • Jeśli opisane środki zaradcze są nieskuteczne. • Kiedy zapaść występuje po raz pierwszy. • Kiedy przyczyna hipotonii nie jest znana. Tętniak Co t0 jest • Poszerzenie światła tętnicy na skutek utraty sprężystości jej ścian, np. w wyniku zapalenia czy zwapnienia. Tętniak może również powstać w sercu w następstwie zawału. Jak rozpoznać tętniaka? • Tętniak uciska na sąsiednie narządy. Wywołuje to bóle i uczucie ciężaru w okolicach brzucha (tętniak aorty brzusznej) lub klatki piersiowej (tętniak piersiowego odcinka aorty). Pęknięcie tętniaka w mózgu (bywa u ludzi w młodszej grupie wieku) jest przyczyną krwotocznego udaru mózgowego objawiającego się nagłą utratą przytomności, czasami poprzedzoną bardzo silnym bólem głowy. Jeżeli dojdzie do pęknięcia tętnicy głównej w obrębię klatki piersiowej lub jamy brzusznej, występują objawy ciężkiego krwotoku wewnętrznego. Udar mózgowy Apopleksja 219 Czasami rozwarstwienie tętnicy (tętniak rozwarstwiający) Jak sobie radzić lub "zwykły" tętniak wykryty jest przypadkowo - radio-logicznie lub echokardiograficznie (tętniak bezobjawowy). Nie ma metod zapobiegawczych. Należy prowadzić zdrowy tryb życia. Leczyć (skutecznie!) nadciśnienie tętnicze, które sprzyja powstawaniu tętniaka aorty. Nie palić papierosów (częstość występowania tętniaka aorty brzusznej jest u palących wielokrotnie większa niż u niepalących)! Udar mózgowy Apopleksja Stan kliniczny, będący następstwem albo niedrożności tęt- Co t0 jest nicy mózgowej (zakrzep, zator), albo wynaczynienia krwi poza pękniętą tętnicę (udar krwotoczny). Niekiedy niedowład jednej kończyny górnej zapowiada udar, często jednak udar występuje nagle, stwarzając dramatyczny obraz kliniczny. W zależności od rozległości uszkodzenia mózgu występuje niedowład lub bezwład połowiczy (lewostronny - uszkodzenie prawej półkuli mózgu; prawostronny - lewej) z zaburzeniami mowy lub bez, zależnie od lokalizacji ogniska udarowego. W ciężkich udarach dochodzi do utraty przytomności. W przebiegu udaru mogą wystąpić zaburzenia w połykaniu. Jeśli udar zlokalizowany jest w obrębie lub w pobliżu ważnych dla życia ośrodków, może się on zakończyć zgonem. Przyczyny udaru: - zakrzep, - zator, gdy materiał zatorowy (skrzeplina lub blaszka miażdżycowa) przeniósł się do mózgu z prądem krwi z innego obszaru naczyniowego, - zmiany w ścianie naczyniowej (pęknięcie tętniaka). Udar występuje częściej: - u osób starszych, - w przypadkach ciężkiego nadciśnienia tętniczego, - u palących dużo papierosów, 220 Udar mózgowy Apopleksja - w niewyrównanej cukrzycy, - w chorobach narządu krążenia, zwłaszcza tych, które przebiegają z zaburzeniami rytmu serca. • W części przypadków objawy udaru cofają się niekiedy zupełnie, często jednak objawy te pozostają do końca żyda bądź to jako porażenie, bądź niedowład, któremu towarzyszą różne zaburzenia czucia. • Przebieg ciężkich udarów mózgowych kończy się zwykle zgonem, najczęściej po upływie kilku tygodni. • Chorzy z udarem wymagają intensywnej opieki wtedy, kiedy: - nie mogą mówić, - nie trzymają moczu i stolca, - są porażeni, zwykle jednostronnie. • W części przypadków udarowi mózgowemu możemy zapobiec. Z chwilą dokonania się udaru zakres działań leczniczych jest wąski. Leki nie przynoszą istotnej ulgi, nie można się nimi wyleczyć z udaru. Jak sobie radzić Zapobieganie Rzucić palenie, gdyż dym papierosowy uszkadza i zwęża tętnicę mózgowe. Zredukować nadwagę. Leczyć nadciśnienie (skutecznie!). Uwaga! Warunkiem uzyskania odpowiedniego obniżenia ciśnienia krwi jest systematyczne przyjmowanie leków. Z nadciśnienia (pierwotnego) nie można się wyleczyć, najczęściej chory musi być leczony do końca życia. Kontrolować przebieg cukrzycy (właściwa dieta, dawki insuliny, inne leki). Często badać poziom cukru we krwi. Kobiety powyżej 35 roku życia nie powinny pod żadnym pozorem stosować doustnej antykoncepcji, ponieważ hormonalne pigułki antykoncepcyjne sprzyjają występowaniu udarów. Z chwilą wystąpienia udaru • Położyć chorego do łóżka i wezwać lekarza. • Jeśli chory jest nieprzytomny, ułożyć go na boku, aby nie zakrztusił się wymiocinami. Udar mózgowy Apopleksja 221 • Hospitalizacja może okazać się niezbędna w celu utrzymania ważnych funkcji życiowych i zapewnienia profesjonalnej opieki. • Lekarz może skutecznie leczyć schorzenie podstawowe, odpowiedzialne za wystąpienie udaru. Po przebytym udarze • Częściowe lub całkowite cofnięcie się objawów udaru możliwe jest wyłącznie wtedy, kiedy pacjent współpracuje z personelem medycznym. Szczególnie istotna jest współpraca w ciągu kilku pierwszych tygodni choroby. • Bardzo ważne jest podtrzymywanie i wzmacnianie w chorym "woli walki", w czym objawia się doniosła rola lekarza, pielęgniarki, psychologa, rodziny, przyjaciół. • Na tyle, na ile jest to możliwe, chory powinien starać się żyć "normalnie". • Należy kontynuować gimnastykę leczniczą, fizykoterapię (basen, ciepło, masaże). Ważne są systematycznie prowadzone ćwiczenia mowy. • Jeśli uszkodzenie mózgu jest trwałe, w domowej opiece nad chorym należy uwzględnić: - spożywanie posiłków nie w łóżku, lecz w wózku inwalidzkim, możliwie przy stole wraz z innymi, - pielęgnację, - przystosowanie mieszkania do potrzeb osoby niepełnosprawnej, - okresowe pobyty w ośrodku rehabilitacyjnym, udział w opiece pielęgniarki środowiskowej lub społecznej. • Powinno się umożliwić choremu kontakt z otoczeniem, wykazać zrozumienie dla trudności w wymowie, pomagać w odnajdywaniu właściwych słów i określeń, nieustannie mobilizować go do własnej aktywności tak, aby był w miarę samowystarczalny w codziennych czynnościach. • Jeśli jest to niezbędne, zorganizować - pod nadzorem instruktora - naukę chodzenia (balkonik). 222 Zakrzepica Kiedy udać Się • Jeśli nagle wystąpi bardzo silny ból głowy. do lekarza • Również wtedy, kiedy nawet chwilowo wystąpią takie objawy, jak drętwienia, chwilowa utrata mowy, upośledzenie sprawności jednej z kończyn, zwłaszcza przy tendencji do nawrotów tych objawów. Uwaga! Mogą to być zwiastuny zagrażającego udaru mózgowego. • Jeśli nagle wystąpi dezorientacja, utrata przytomności lub porażenie. Zakrzepica Co to Jest • Jest to stan charakteryzuj ący się powstawaniem zakrzepów w świetle naczyń krwionośnych. • Zakrzepy mogą tworzyć się zarówno w obrębie tętnic, jak i żył: - zakrzepica tętnicza obejmuje przede wszystkim tętnice wieńcowe serca (następstwem jej jest zawał serca) i tętnice mózgowe (udar mózgu pochodzenia zakrzepowego); - zakrzepica żylna dotyczy często guzków krwawni-czych (hemoroidów - patrz str. 92). Większe znaczenie mają zakrzepy zlokalizowane w żyłach miednicy małej, żyłach biodrowych i udowych niż w żyłach podudzi. • Przyczyną zakrzepicy mogą być zmiany chorobowe w tętnicach (miażdżyca) i żyłach. Uszkodzenie ściany naczynia może być następstwem zranienia lub zabiegu leczniczego (wstrzyknięcia, kroplówki, operacje). Uszkodzenie ściany naczyniowej sprzyja gromadzeniu się w jej pobliżu płytek krwi (trombocytów), które wraz z erytrocytami i krwinkami białymi (leukocytami) tworzą zakrzep blokujący przepływ krwi przez naczynie krwionośne. Zakrzepica stanowi również powikłanie stanu określanego przez lekarzy "nad-krzepliwością", który towarzyszy różnym schorzeniom, zwłaszcza układu krwiotwórczego. W chorobach tych zakrzep powstaje w wyniku zmian w samej krwi, naczynia krwionośne zaś mogą być zdrowe. Zakrzepica 223 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Powstawaniu zakrzepu sprzyja zwolnienie prądu krwi w układzie krążenia. Przyczyny tego stanu mogą być ogólne, (np. niewydolność krążenia, długotrwałe przebywanie w łóżku podczs choroby czy rekonwalescencji, okres pooperacyjny, poród i połóg) lub miejscowe (np. ucisk na naczynia krwionośne przez guz lub powiększone węzły chłonne). Zakrzep jest niekiedy rozpoznany dopiero wtedy, kiedy wystąpią jego powikłania (np. zawał serca, udar mózgu). Proces zakrzepowy w obrębie układu żylnego wywołuje odczyn zapalny (zapalenie żył, patrz str. 226). Zakrzepicy żył głębokich towarzyszy niekiedy ból i uczucie wzmożonego napięcia w obrębie uda lub podudzia. W części przypadków występuje obrzęk, niekiedy rozległy. Groźnym powikłaniem zakrzepicy żył głębokich (zwłaszcza odcinka biodrowo-udowego) jest zator tętnicy płucnej. Do zatoru płucnego dochodzi wtedy, kiedy fragment zakrzepu odrywa się od masy zakrzepu, wędruje z prądem krwi w kierunku serca i płuc, po czym zatyka rozgałęzienie tętnicy płucnej. W następstwie tego dochodzi do zaburzeń przepływu krwi przez płuca i niedotlenienia krwi ze wszystkimi - niekiedy bardzo niebezpiecznymi - konsekwencjami tego powikłania. Zakrzepicy w układzie tętniczym sprzyja palenie papierosów, dieta bogata w tłuszcze i doustna antykoncepcja, która sprzyja również zakrzepicy w układzie żylnym. Zapobieganie jest ważniejsze niż leczenie! Dlatego trzeba: - rzucić palenie, - skutecznie zwalczać nadwagę, - ograniczyć spożycie tłuszczów zwierzęcych (masła, śmietany) i jaj. Wykonywanie ćwiczeń po operacji (jeszcze w łóżku!), poprawia krążenie krwi przeciwdziałając tworzeniu się zakrzepów. Niewskazany jest siedzący tryb życia! Przy najmniejszym podejrzeniu zakrzepicy i/lub jej powikłań, na co mogą naprowadzić takie objawy jak: - ból w klatce piersiowej (świadczy o zatorze tętnicy płucnej lub zawale serca), 224 Zaburzenia krążenia obwodowego Chromanie przestankowe - słabsza któraś z kończyn lub zaburzenia czucia kończyn, - zaburzenia widzenia, - noga marznie i boli. Zawsze wtedy, kiedy z nie znanych przyczyn pojawia się obrzęk i ból kończyny. Lekarz może leczyć chorego zachowawczo (lekami prze-ciwzakrzepowymi) lub operacyjnie. Zaburzenia krążenia obwodowego Chromanie przestankowe Co to jest • Zwężenie tętnic kończyn dolnych, najczęściej na tle miażdżycowym ("miażdżyca zarostowa") lub zapalnym (zakrzepowe zapalenie tętnic - choroba Buergera). • Przyczyny mogą być różne: - palenie papierosów, - cukrzyca, - nadciśnienie tętnicze, - podwyższony poziom substancji tłuszczowych (cholesterol) we krwi, - nadwaga, - niedokrwistość, - czynnik genetyczny. • Przy niedokrwieniu kończyny są chłodne i blade, niekiedy skóra ma odcień sinawy. • W obrębie mięśni kończyn dolnych - głównie łydek - występują bóle o charakterze kurczowym niekiedy po przejściu kilkudziesięciu (w skrajnych przypadkach nawet kilkunastu) metrów, zmuszając chorego do zatrzymania się i odczekania, aż ból minie, po czym chory idzie dalej, ale po pokonaniu określonego dystansu historia się powtarza. Stąd nazwy choroby: chromanie przestankowe lub dystans chromania przestankowego. "Dystans" ten jest różny u różnych chorych, w różnych okresach choroby i porach dnia. Zaburzenia krążenia obwodowego Chromanie przestankowe 225 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza • Bóle niedokrwienne kończyn mogą też występować w porze nocnej. Zwykle pomaga spuszczenie nóg z łóżka. Uwaga! Spoczynkowe bóle nocne mogą być zwiastunem martwicy (gangreny) niedokrwiennej! • Nawet niewielkie otarcia czy zadrapania goją się źle i łatwo ulegają zakażeniu powodując, że rany goją się jeszcze gorzej. • Ważny jest stopniowany trening wysiłkowy. Poprawia on krążenie oboczne i tym samym ukrwienie kończyny. • Niekiedy pierwszym objawem choroby jest martwica palca u nogi (palec czernieje i obumiera). Świadczy to o tym, że ani chory, ani, być może, informowany o dolegliwościach lekarz nie umieli wcześniej właściwie ocenić przyczyny bólów niedokrwiennych i leczyć choroby, a im późniejsze rozpoznanie, tym gorzej dla chorego. Martwica ulega bardzo często powikłaniu bakteryjnemu. Tworzy się wówczas wilgotna, często cuchnąca, ropna wydzielina. Bywa, że palec, stopa czy podudzie muszą być amputowane. Zapobieganie Bezwarunkowo rzucić palenie! Ruch, aktywność fizyczna poprawiają ukrwienie chorych kończyn! Zwalczać czynniki ryzyka miażdżycy tętnic. Przy zaburzeniach ukrwienia • Systematycznie wykonywać ćwiczenia ruchowe i gimnastykę leczniczą. Efekt takich zabiegów jest widoczny dopiero po dłuższym okresie. • Dezynfekować nawet niewielkie otarcia czy zadrapania skóry. Unikać zastrzyków. • Kiedy noga (zwykle jedna) marznie oraz występują nocne, spoczynkowe bóle tej nogi oraz kurcze. • Kiedy wystąpi chromanie przestankowe. • Kiedy wystąpią przebarwienia na skórze podudzi lub stóp oraz kiedy pojawią się owrzodzenia. • Lekarz jest w stanie rozpoznać zaburzenia ukrwienia będące następstwem choroby tętnic. Pomocna jest w tym nowoczesna aparatura diagnostyczna. 226 Zapalenie żył Zakrzepowe zapalenie żył Zapalenie żył Zakrzepowe zapalenie żył Co to jest • Zapalenie żył powierzchownych to przede wszystkim bolesne, wrażliwe na ucisk, stwardniałe i zaczerwienione zmiany tworzące tzw. "postronek".. • Rozróżniamy powierzchowne zapalenie żył i zapalenie żył głębokich. • Przyczyną zapalenia żył mogą być: - zastrzyki (wstrzyknięcia dożylne), - kroplówki (dożylne wlewy kroplowe). • Zapalenie żył może powstać spontanicznie, bez wyraźnej przyczyny. • Schorzenie to jest częstym powikłaniem pooperacyjnym i poporodowym. Występuje również często u chorych przewlekle unieruchomionych. • Zakrzepowe zapalenie żył jest odczynem zapalnym ściany żylnej spowodowanym całkowitym lub częściowym zablokowaniem przepływu krwi przez zakrzep. • Zapalenie żył występuje często w obrębie żylaków kończyn dolnych. Objawy zapalenia żył • Najczęściej w obrębie uda lub podudzia stwierdza się zaczerwienione, twarde, bolesne przy ucisku, podłużne miejsce odpowiadające przebiegowi żyły ("postronek" żylny). Jest ono wyraźnie cieplejsze od otoczenia. Takie objawy są charakterystyczne dla zapalenia żył powierzchownych. Przy zapaleniu żył głębokich objawy te nie występują. • Przy zapaleniu żył głębokich chory skarży się na bóle i wzmożone napięcie w obrębie chorej kończyny. Często towarzyszy temu większy lub mniejszy obrzęk. Przy obmacywaniu stwierdza się obrzmiałą, żywo bolesną łydkę (przy zapaleniu żył głębokich podudzia). Zapalenie żył Zakrzepowe zapalenie żył 227 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Zapobieganie • Chorzy, którzy mają żylaki, powinni przed operacją lub porodem nosić elastyczne pończochy przeciwżylakowe. • Podczas wypoczynku nogi ułożyć wysoko. Koniecznie nosić pończochy przeciwżylakowe! • Po przebytej operacji lub porodzie trzeba wcześnie zacząć chodzić, spacerować! • Unikać dłuższego przebywania w pozycji stojącej w bezruchu. • Leczyć żylaki! Nie odkładać terminu ich operacji! • Stosować leki poprawiające ukrwienie (leki do stosowania zewnętrznego przy bólach mięśni i stawów, patrz str. 304). Kiedy już doszło do zapalenia żył • Konieczna jest pomoc lekarska w celu wybrania właściwych medykamentów, których zastosowanie zapobiegnie wystąpieniu powikłań oraz leczenia powikłań. • Nie wolno masować miejsc, w których doszło do zapalenia żył głębokich ("urwanie się" fragmentu skrzepliny z miejsca zakrzepu zagraża zatorem tętnicy płucnej! - patrz str. 223). • Przy każdym podejrzeniu zapalenia żył. • Jeśli z nie znanej przyczyny wystąpi obrzęk którejś z kończyn. • W razie szerzenia się rozpoznanego i leczonego zapalenia żył. • W razie pojawienia się bólów wzdłuż żył u kobiety przyjmującej pigułki antykoncepcyjne. • Lekarz zaordynuje właściwe leczenie, przepisując leki o działaniu przeciwbólowym, przeciwobrzękowym, przeciwzapalnym oraz - ewentualnie - leki przeciwzakrzepo- we. 228 Zapalenie żył Zakrzepowe zapalenie żył W polskim nazewnictwie medycznym rozróżnia się za-krzepicę żył głębokich i zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych. Uzasadnienie merytoryczne takiego podziału wykracza poza zakres informacji przeznaczonych dla czytelnika tej książki. Niemniej istotne jest, że takie powikłanie jak, np. zator tętnicy płucnej, występuje wyłącznie w zakrzepicy żył głębokich. Zaś zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych nie stwarza takiego zagrożenia. W zakrzepicy żył głębokich z reguły stosuje się różne leki prze-ciwzakrzepowe, których prawie nigdy nie podaje się chorym z zapaleniem żył powierzchownych. W rozdziałach: "Zakrzepica" (str. 223) i "Zapalenie żył", (str. 226) podane przez autorów informacje dotyczą przeważnie dwóch różnych jednostek chorobowych, ale w kilku miejscach traktuje się je, jakby to była jedna choroba o podobnych objawach, zagrożeniach i sposobie leczenia. Takjednaknie jest. Uwagi powyższe nie dotyczą zakrzepicy tętniczej. (Przyp.tłum.) Zaburzeń i a przem iany materi i Choroby tarczycy Wole Powiększenie gruczołu tarczowego (tarczycy) na skutek Cotojest zmniejszonego wytwarzania hormonów tarczycowych. Funkcjonowanie tarczycy jest jednak prawidłowe. Najczęściej wole występuje w niektórych regionach kraju (wole endemiczne). Wole stanowi najczęstszą przyczynę powiększenia tarczycy (początkowy okres dojrzewania, dążą, okres menopauzy). Rozwojowi wola sprzyja: - niepełnowartościowe (jednostronne) odżywianie, - niedobór jodu, - niektóre medykamenty (kwas aminosalicylowy, sulfo- nylomocznik, lit oraz jod). Bezpośrednią przyczyną odpowiedzialną za rozwój wola jest nadmierne wydzielanie "hormonu wzrostu wola" (hormonu tyreotropowego - TSH) przez przysadkę mózgową. Początkowo pacjent odczuwa ucisk poniżej krtani. Przy połykaniu widoczne jest poruszające się do góry i w dół obrzmienie zlokalizowane poniżej krtani. Krtań ("grdyka") lepiej widoczna jest u mężczyzn niż u kobiet. W wolu wyróżniamy: - równomierne powiększenie tarczycy (wole rozlane), - nierównomierne, guzowate powiększenie tarczycy (wole guzowate). Jak sobie radzić • Regularnie przyjmować przepisane leki. • Każde wole powinno być ocenione przez lekarza. • Obserwować okolicę tarczycy. 230 Nadczynność tarczycy Choroba Basedowa • W rejonach występowania wola endemicznego uzupełniać niedobór jodu poprzez spożywanie soli jodowanej. • Przestrzegać terminów lekarskich badań kontrolnych. Kiedy Udać Się • Przy podejrzeniu wola. Często pierwszym objawem jest do lekarza uczucie ucisku w obrębie szyi występujące przy emocji i zmęczeniu (wysiłek). • Wtedy, kiedy wole rośnie, czyli powiększa się obwód szyi. • Kiedy kobieta mająca wole zachodzi w ciążę. • W czasie stosowania preparatów tarczycy konieczna jest systematyczna kontrola okresowa. • Również po operacji wola (strumektomii). Usunięcie części tarczycy wymaga długotrwałego przyjmowania preparatów tarczycy w celu niedopuszczenia do ponownego rozwoju wola. Nadczynność tarczycy Choroba Basedowa Co to jest • Choroba spowodowana jest nadmierną produkcją hormonów tarczycy lub efektem ich przedawkowania przy leczniczym stosowaniu hormonów. W obu tych sytuacjach dochodzi do podwyższonego poziomu hormonów tarczycy we krwi. • Najczęściej występują takie objawy, jak: - niepokój psychoruchowy, - nadmierna pobudliwość, niezrównoważenie, - drżenie rąk (dłonie, palce), co jest szczególnie widoczne przy wyprostowanych dłoniach i rozstawionych palcach, - uderzenia gorąca z napadami potów (najbardziej pocą się dłonie), - szybkie tętno (przyśpieszenie czynności serca, kołatanie serca), - podwyższona temperatura ciała (stany podgorączkowe), - zwiększony apetyt bez przyrostu wagi ciała, - ubytek wagi ciała (chudnięcie), - wytrzeszcz, Nadczynność tarczycy Choroba Basedowa 231 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza - osłabienie mięśniowe (miastenia), - biegunka. • Często u chorych z nadczynnością tarczycy tworzy się wole. • Jeśli masz wole, zwróć uwagę, czy nie występują wymienione objawy. • W trakcie farmakologicznego leczenia nadczynności tarczycy wykonuj regularnie hormonalne badania kontrolne (oznaczanie hormonów tarczycy we krwi). Należy pamiętać, że leki przeciwtarczycowe stosowane przy nadczynności tarczycy, mogą - przy ich przedawkowaniu - spowodować niedoczynność tarczycy. • Skrupulatnie stosuj się do zaleceń lekarskich systematycznie przyjmując leki przeciwtarczycowe. • Przy podejrzeniu nadczynności tarczycy (zwłaszcza przy występowaniu wola). • Są trzy metody leczenia: 1. Farmakoterapia. Tyroksyna (jeden z hormonów tarczycy ) znajduje zastosowanie zarówno w leczeniu niedoczynności tarczycy, jak i w leczeniu nadczynności tego gruczołu wraz z innymi lekami przeciw-tarczycowymi. Leki te uniemożliwiają "wbudowanie" jodu w część białkową hormonu. 2. Chirurgiczne. Operacja poprzedzoną jest zwykle przygotowaniem farmakoterapeutycznym. Najczęściej usuwa się część tarczycy. Po operacji należy wykonywać przez dłuższy czas hormonalne badania kontrolne. 3. Stosowanie jodu radioaktywnego. Efektem tego jest zniszczenie części tarczycy, dzięki czemu wytwarzanie hormonu przez gruczoł ulega zmniejszeniu. U kobiet jod radioaktywny wolno stosować wyłącznie po menopauzie. Niedobór hormonów tarczycy. Tarczyca produkuje dwa hormony, które wydzielane są do krwi. Hormony te wywierają wpływ na ważne procesy życiowe. i Niedoczynność tarczycy może wystąpić w następstwie Co to jest przedawkowania leków przeciwtarczycowych stosowanych w terapii nadczynności tarczycy. W części przypadków przyczyna choroby nie jest znana. • Przy niedoczynności tarczycy rzadko tworzy się wole. • Objawy niedoczynności tarczycy są różne. Rzadko występują one łącznie. - zaburzenie wszystkich funkcji życiowych organizmu; towarzyszy temu osłabienie i niechęć do wykonywania jakichkolwiek czynności, - uczucie zimna i często obniżona temperatura ciała, - zmniejszenie apetytu (pomimo tego waga ciała może wzrastać), - zaparcia, - suchość skóry, łamliwość i wypadanie włosów, - osłabienie mięśniowe (miastenia), - wolne tętno, - niedokrwistość, - niekiedy upośledzenie słuchu. • Twarz chorego jest często pozbawiona wyrazu i obrzęknięta (zwłaszcza wokół oczu). W razie wystąpienia nie wyjaśnionych zmian w zachowaniu (osłabienie siły życiowej, senność, apatia) ich przyczyny należy doszukiwać się w niedoczynności tarczycy. Jak sobie radzić Regularnie przyjmować zalecone leki. Zgodnie z zaleceniami lekarza wykonywać hormonalne badania kontrolne. Kiedy udać się do lekarza Zawsze przy podejrzeniu niedoczynności tarczycy. Za pomocą właściwych leków schorzenie to można skutecznie leczyć bez powikłań. Kiedy wystąpi kilką z wymienionych objawów niedoczynności tarczycy. Dna moczanowa Schorzenie metaboliczne, w trakcie którego dochodzi do częstych nawrotów zapalenia drobnych stawów i ścięgien. Zapalenie to jest następstwem odkładania się w obrębie stawów i ścięgien soli kwasu moczowego. i Przyczyną jest podwyższenie poziomu kwasu moczowego we krwi. W warunkach fizjologicznych poziom ten wynosi u kobiet do 6, u mężczyzn do 7 mg kwasu moczowego w 100 ml krwi. • Kwas moczowy jest końcowym produktem rozpadu związków białkowych. Źródłem jego jest dieta o wysokiej zawartości pokarmów mięsnych, przede wszystkim podrobów (wątróbka, cynaderki). • Najczęściej proces chorobowy obejmuje proksymalny staw palucha. • Mężczyźni chorują częściej od kobiet. • Wprawdzie zajęcie stawów jest źródłem dokuczliwych dolegliwości, ale jest mniej niebezpieczne niż dna moczanowa w obrębie nerek (moczanowa kamica nerkowa, trwałe uszkodzenie nerek). • Ostry napad dny spowodowany jest najczęściej przez wysokokaloryczne posiłki, spożycie alkoholu oraz niektóre leki. Również stany wyczerpania sprzyjają wystąpieniu napadów dny. Ostre napady - to przede wszystkim bardzo silne, niekiedy nieznośne, bóle stawowe, występujące najczęściej w nocy. Zajęty przez dnawe zapalenie staw jest niesłychanie wrażliwy nie tylko na ucisk, ale na najlżejszy dotyk. Skóra nad stawem jest zaczerwieniona, napięta, błyszczącą, gorąca. • Dna przewlekła charakteryzuje się wprawdzie okresami remisji (okresy wolne od objawów), ale nie zwalnia to od obowiązku systematycznego leczenia, nieco odmiennego od stosowanego w ostrym napadzie schorzenia. 234 Cukrzyca Wskazówki ułatwiające rozpoznanie: • W ostrym napadzie dny występują typowe zmiany w obrębie palucha lub kciuka (częściej u kobiet). • Spotykana jest nawrotowa kamica nerkowa. • W przebiegu dny przewlekłej podwyższony jest poziom kwasu moczowego we krwi. Jak sobie radzić Przy podwyższeniu poziomu kwasu moczowego we krwi Unikać alkoholu. Nie przejadać się. Zredukować wagę ciała. Pić dużo płynów. Regularnie przyjmować leki obniżające poziom kwasu moczowego we krwi. W ostrym napadzie dny • Przyjmować leki przeciwzapalne, obniżające poziom kwasu moczowego we krwi i zwiększające wydalanie soli tego kwasu z moczem. Kiedy Udać Się • Przy podejrzeniu dny. do lekarza • Wtedy, kiedy wypada termin kolejnego, kontrolnego badania lekarskiego, aby ocenić skuteczność leków stosowanych w celu obniżenia poziomu kwasu moczowego we krwi. Cukrzyca Co to jest • Schorzenie, którego istotą są zaburzenia węglowodanowej przemiany materii. Choroba przebiega z podwyższeniem poziomu cukru we krwi (glikemii). Normalne wartości gli-kemii (na czczo) wynoszą do 100 mg% (100 mg glukozy w 100 ml krwi). • U młodych ludzi cukrzyca spowodowana jest przez niedobór insuliny. U ludzi w starszej grupie wieku istota schorzenia polega przede wszystkim na wewnątrzustrojowych zaburzeniach w wykorzystaniu wyprodukowanej przez własny ustrój insuliny. Cukrzyca 235 - insulina wytwarzana jest w trzustce. Narząd ten położony jest w nadbrzuszu, poza żołądkiem, poprzecznie w stosunku do kręgosłupa. Insulina obniża poziom cukru we krwi; - przy niedoborze insuliny glikemia wzrasta. Jeśli nie zastosuje się właściwego leczenia, dochodzi do stwardnienia tętnic i uszkodzenia nerwów (neuropatia cukrzycowa). Zmiany naczyniowe dotyczą przede wszystkim siatkówki i nerek. • Cukrzyca jest często dziedziczna. Należy zaznaczyć, że schorzenie to występuję częściej u osób otyłych. • U wszystkich ludzi przy podwyższonej glikemii (przekraczającej zwykle 180 mg%) pojawia się cukier w moczu (cukromocz). Oznacza to przekroczenie tak zwanego "progu nerkowego". Zwykle cukromocz wskazuje jednak na cukrzycę. Ponieważ próg nerkowy jest różny u różnych ludzi, przy leczeniu insuliną kierować się należy raczej poziomem cukru we krwi (glikemia) niż zawartością cukru w moczu (cukromoczem). Oznaki cukrzycy • Ubytek wagi. Przy niedoborze insuliny ustrojowe zapasy cukru ulegają zubożeniu. Zamiast cukru materiałem energetycznym są ustrojowe zasoby tłuszczu, co tłumaczy ubytek wagi ciała. • Silne pragnienie. Wydzielany z moczem cukier powoduje zwiększony ubytek wody z organizmu, dochodzi do oddawania dużych ilości moczu (wielomocz). Ponieważ chory traci dużo wody, odczuwa pragnienie. Jego zapotrzebowanie na płyny wydatnie wzrasta, często powyżej czterech litrów w ciągu doby. • Poszlaką cukrzycy jest złe gojenie się obrażeń, skłonność do ciężkich niekiedy infekcji, które mogą stanowić zagrożenie dla życia - i zakażeń grzybiczych skóry w okolicach pachwinowych. • Do typowych objawów należy również pogorszenie ogólnej sprawności pomimo wystarczającej diety. Należy wspomnieć również o nagle pojawiającym się upośledzeniu ostrości wzroku, zaburzeniach ukrwienia obwodowego 236 Cukrzycą Jak sobie radzić kończyn dolnych z tworzeniem się owrzodzeń. Powyższe objawy mogą być zwiastunami cukrzycy! Zapobieganie • Nie dopuszczać do nadwagi lub ją zwalczać. Jest to szczególnie ważne przy dziedzicznym obciążeniu cukrzycą. • Rzucić palenie. • Trzeba być aktywnym fizycznie. Przynajmniej trzy razy w tygodniu jeździć na rowerze lub pływać, uprawiać tenis, ewentualnie dużo spacerować. • Odpowiednio odżywiać się, spożywając pięć skromnych posiłków dziennie zamiast trzech obfitych! Pomaga to utrzymać mniej więcej stabilny poziom cukru we krwi w ciągu całej doby. • Wyłączyć z diety łatwo przyswajalne węglowodany, takie jak np. cukier, słodycze, ciasta, Coca-Colę i Pepsi-Colę. Nie słodzić ani kawy, ani herbaty! Spożywać pieczywo pełno-ziamiste. • Ograniczyć spożycie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych. Nie jeść jaj (żółtka!), wieprzowiny, śmietany i wszystkich rodzajów tłuszczu do smarowania pieczywa. Uwaga! Margaryna nie jest zdrowsza od masła! Przy podwyższonej glikemii • Nawet gdy nie doszło jeszcze do pełnoobjawowej cukrzycy/ to chorzy na cukrzycę byli w rodzinie, okresowo badać zawartość cukru w moczu (stosowanie testów paskowych upraszcza badanie). Uwaga! Nawet jeśli tylko jeden wynik badania wypadnie negatywnie, stanowi to wskazanie do okresowych oznaczeń glikemii pod kontrolą lekarza. Przy stosowaniu insuliny poziom cukru we krwi możesz oznaczyć sam, lekarz Cię pouczy. • Nieznacznie podwyższona na czczo glikemia nie musi oznaczać cukrzycy. Dopiero wynik badania zwanego próbą obciążenia glukozą jest miarodajny. Próba jest następująca: oznacza się glikemię na czczo, bezpośrednio po tym pacjent wypija roztwór cukru (np. 50 g glukozy w określonej objętości wody). Następnie ponownie oznacza się poziom glukozy we krwi pacjenta po 30, 90 i 120 minutach. Wynik Cukrzyca 237 próby oceniany jest jako prawidłowy, jeśli w ciągu dwóch godzin żadna z wartości glikemii nie przekracza 160 mg%, a ostatni jej pomiar wykazuje wartość poniżej poziomu wyjściowego (na czczo). • Rozróżniamy dwa różne typy cukrzycy: 1. Cukrzyca insulinozależna (typ I). Większość chorych tej grupy to ludzie młodzi, a także starsi, u których poziom cukru we krwi jest bardzo wysoki. Chorzy bezwzględnie wymagają stosowania insuliny. 2. Cukrzyca nie-insulinozależna (typ II), którą leczy się dietą lub lekami doustnymi obniżającymi poziom cukru we krwi. Ten sposób leczenia zapewnia u większości chorych uzyskanie "cukrzycy wyrównanej". Większość chorych na ten typ cukrzycy to ludzie starsi ("cukrzyca wieku późnego"). • Chorzy na cukrzycę, którzy muszą przestrzegać zasad określonej diety, obowiązani są, nawet przy braku jakichkolwiek dolegliwości, przynajmniej raz na kwartał oznaczać glikemię, zwłaszcza w dni poświąteczne (Boże Narodzenie, Wielkanoc, urodziny, imieniny). To samo dotyczy chorych leczonych lekami doustnymi obniżającymi glikemię. • Doustne leki przeciwcukrzycowe tracą swą aktywność terapeutyczną po 12 do 15 latach ich stosowania. Objawia się to wzrostem glikemii pomimo regularnego przyjmowania medykamentów. Zwiększanie dawki tych leków jest - na dłuższą metę - nieskuteczne. W takiej sytuacji tabletki trzeba zastąpić wstrzyknięciami insuliny. Uwaga! Insulina działa tylko wtedy, kiedy nie jest podawana drogą doustną, lecz wstrzykiwana. Przy stosowaniu doustnym insuliny (tabletki, krople) jej składnik białkowy ulega w żołądku rozłożeniu pod wpływem enzymów. • Aby uniknąć błędów dietetycznych, należy korzystać z wielu ogólnie dostępnych broszur i poradników. Lekarz Ci doradzi, co wybrać. Publikacje te zawierają prawie zawsze tabele zawartości kalorii w pokarmach i odpowiednie zestawy dietetyczne. • Cukrzycę można leczyć skutecznie, ale nie można się z niej wyleczyć. Będąc cukrzykiem musisz zaakceptować konieczność okresowych oznaczeń glikemii, zasadność stosowa- 238 Cukrzyca nią określonej diety i potrzebę lekarskich badań kontrolnych. Lekarz będzie Twoim doradcą, ale pamiętaj również o grupach samopomocowych, ich członkami są również chorzy na cukrzycę. Kontaktując się z nimi, będziesz w stanie omówić podobne, nurtujące was problemy i wiele z nich wyjaśnić (np. jak zachować się w czasie pobytu za granicą? jak rozwiązać problem macierzyństwa?) • Każdy chory na cukrzycę - dotyczy to zwłaszcza cukrzycy insulinozależnej - powinien zawsze mieć przy sobie "książeczkę cukrzycową". Informacje w niej zawarte pomogą w udzieleniu choremu właściwej pomocy w przypadku zasłabnięcia czy wystąpienia stanu śpiączkowego. • Każdy chory na cukrzycę powinien zawsze nosić ze sobą pewną ilość cukru. W razie wystąpienia znanych mu objawów niedocukrzenia krwi (osłabienie, poty, mroczki przed oczami, zaburzenia orientacji) może rozpuścić cukier w wodzie i wypić przygotowany roztwór. • Naucz się samemu oznaczać cukier we krwi za pomocą testu kroplowego. Jeśli oznaczone wartości są wysokie, udaj się do lekarza, gdyż glikemię trzeba oznaczyć za pomocą dokładniejszej metody. Kiedy Udać Się • Przy każdym podejrzeniu cukrzycy! Podejrzenie należy do lekarza wykluczyć lub potwierdzić. W razie potwierdzenia trzeba ocenić stopień ciężkości i zastosować odpowiednie leczenie: dietetyczne, preparatami doustnymi lub insuliną. Warto być przygotowanym do udzielenia odpowiedzi na pytania odnośnie do wielkości pragnienia, trudnego do wytłumaczenia ubytku wagi ciała, ogólnej kondycji, szybkości gojenia się obrażeń, ostrości wzroku. Udzielenie przemyślanych odpowiedzi na te pytania będzie na pewno bardzo pomocne przy ustalaniu rozpoznania. • Wszyscy młodzi ludzie chorzy na cukrzycę, wymagający insuliny, powinni koniecznie nawiązać kontakt z lekarzem! Często bowiem młodzi diabetycy lekceważą badania kontrolne i okresowe oznaczenia glikemii, co może być niebezpieczne! Wahania glikemii czasami są bezobjawowe, pomimo tego leczenie niekiedy wymaga modyfikacji! Przedwczesne uszkodzenia narządów, będące następstwem źle Cukrzyca 239 leczonej cukrzycy, mogą być groźne (udary mózgu, zawały serca, niewydolność nerek, chromanie przestankowe, upośledzenie wzroku, owrzodzenia pochodzenia niedokrwiennego). Niestety, zmiany te są nieodwracalne, dlatego lepiej do nich nie dopuścić! • Do lekarza powinni udać się również wszyscy chorzy, u których - pomimo przestrzegania przez nich diety i systematycznego przyjmowania leków - dochodzi do znacznych wahań glikemii! • Bezwzględnym wskazaniem do wezwania lekarza (pogotowia!) jest wystąpienie śpiączki z niedocukrzenia krwi (hipoglikemicznej). Oto jej przyczyny: - przedawkowanie insuliny, - za mało kalorii w pożywieniu (niekiedy chory zapomina o którymś z posiłków), - nadmierny wydatek energetyczny (nadmierne spalanie cukru przy ciężkiej pracy), - inne czynniki (leki, czynniki hormonalne). • Do objawów niedocukrzenia krwi (zagrażającego śpiączką hipoglikemiczną) należą między innymi: osłabienie, wilgotna i blada skóra, ślinotok. • Każdy diabetyk, niezależnie od tego, czy jest leczony tabletkami, czy insuliną, powinien umieć sam sobie oznaczyć poziom cukru we krwi. Trudno przecenić tę umiejętność, szczególnie przydatną w sytuacjach naglących! Lekarz Cię pouczy. • We wstrząsie hipoglikemicznym lub gdy otoczenie zauważy, że chory jest splątany, należy jak najszybciej oznaczyć glikemię za pomocą uproszczonego testu, który sam chory oraz domownicy powinni umieć wykonać. Choremu należy podać do wypicia mocno osłodzoną herbatę (poić ostrożnie, małymi łykami!), cukierek czy ciastko. • Diabetyk powinien być dobrze rozumiany przez najbliższe otoczenie. Jest to człowiek, który oczekuje zrozumienia jego obiektywnie trudnej sytuacji życiowej! • Starsi diabetycy wykazują większą niż młodsi skłonność do przecukrzenia krwi (hiperglikemii) i tym samym zapadania w śpiączkę z przecukrzenia. 240 Cukrzyca Objawy przecukrzenia krwi to sucha i zaróżowiona skóra, gorączka, silne pragnienie, przyśpieszony oddech, zapach acetonu z ust (objaw kwasicy ustrojowej), słabe i szybkie tętno. Przy podejrzeniu śpiączki cukrzycowej należy zawsze wezwać lekarza (najlepiej pogotowie!), gdyż istnieje zagrożenie życia! Do lekarza powinna koniecznie zgłosić się każda chora na cukrzycę kobieta w ciąży, niezależnie od tego, czy ma zaleconą odpowiednią dietę, czy leczona jest medykamentami, ponieważ prawidłowy rozwój płodu uwarunkowany jest właściwym leczeniem cukrzycy. Ma to również znaczenie dla dalszego rozwoju już urodzonego dziecka. Do lekarza powinni zgłosić się również wszyscy chorzy, którzy są insulinozależrd, w celu otrzymania kompetentnego instruktażu odnośnie do posługiwania się insuliną, strzykawkami, kaniulami. Szczególne istotne jest to, aby w początkowym okresie leczenia insuliną często oznaczać gli-kemię. Dobór właściwej dawki insuliny zależny jest bowiem od poziomu cukru we krwi chorego na cukrzycę. Infekcje, pasożyty Gorączka Kryteria oceny: - temperatura przekraczająca 37,8°C (pomiar w jamie ustnej lub w dole pachowym), - temperatura powyżej 38,2°C (termometr w odbytnicy). Gorączka jako taka nie jest chorobą, lecz objawem chorobowym. Gorączka stanowi normalną reakcję obronną ustroju na infekcję (bakteryjną/ wirusową) lub na alergeny (substancje uczulające). Gorączka pomaga w zwalczaniu infekcji przez organizm. Przy znacznym wzroście temperatury ciała bakterie i wirusy giną szybciej. Ponieważ gorączka zwalcza infekcję, dlatego powinniśmy ją obniżać tylko wtedy, kiedy jest zbyt wysoka albo wywołuje niepożądane objawy uboczne. Gorączce towarzyszą zwykle: - bóle głowy, - uogólnione bóle mięśniowe, - na początku uczucie zimna, - później dreszcze i uczucie gorąca. Najczęściej gorączce towarzyszą objawy przeziębieniowe, bóle uszu, wymioty lub biegunka. Niekiedy jednak gorączka jest jedyną oznaką walki z chorobą. Dzieci reagują bardziej gwałtownie, na ogół wyższą gorączką niż dorośli. Gorączkę należy zwalczać wtedy, gdy osiągnie ona wartość 39,5°C do 40°C. - przy tak wysokiej gorączce u dzieci pojawia się niepokój i - sporadycznie - drgawki, - u dorosłych reakcją na gorączkę bywa zapaść przy szybkiej zmianie pozycji. Mogą też wystąpić inne nieprzyjemne dolegliwości ze strony narządu krążenia. Najczęściej 242 Gorączka Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza obserwuje się szybkie tętno jako efekt przyśpieszonej czynności serca (tachykardii). • Gorączka nie musi być objawem choroby infekcyjnej. Występuje ona również w takich stanach chorobowych, jak: - nadczynność tarczycy, - odwodnienie (zwłaszcza u dzieci), - rozległe zmiany skórne, - zapalenie żył, - gorączka reumatyczna. • Należy w pełni pokryć zwiększone w gorączce zapotrzebowanie na płyny, ponieważ straty wody na skutek obfitych potów mogą być w stanach gorączkowych bardzo duże. Często zapotrzebowanie na płyny wynosi kilka litrów w ciągu doby! • U dzieci istotne jest, aby ochłodzić ich ciało (zawinąć nagie dziecko w prześcieradło, bez żadnego dodatkowego przykrycia!). Wentylator, odświeżając powietrze, może być użyteczny w łagodzeniu gorączki. • Jeśli gorączka przekracza 39°C należy stosować kompresowanie łydek: - aby nie zamoczyć pościeli, podłożyć pod oba podudzia gruby ręcznik frotowy, - następnie zanurzyć w zimnej wodzie duże płócienne pieluszki i wyżąć je, - pieluszkami owinąć podudzia od kolan do kostek, - okłady zmieniać co 20 minut, - parowanie wody chłodzi ciało, dlatego też nie należy nóg przykrywać. • Można też, w odstępach czterech - pięciu godzin, podawać gorączkującym chorym leki przeciwbólowe uśmierzające bóle głowy i całego ciała, tak częste w stanach gorączkowych (patrz str. 289). Leki przeciwbólowe obniżają również gorączkę, nie zwalczają jednak choroby będącej jej przyczyną. • Wprawdzie sama gorączka w zasadzie nie wymaga interwencji lekarskiej, tym niemniej lekarza należy odwiedzić: - jeśli gorączkuje niemowlę (do 12 miesięcy) lub człowiek stary (powyżej 70 roku życia), Powiększenie węzłów chłonnych 243 - jeśli u gorączkującego dziecka występują drgawki, - jeśli gorączka przekracza 40°C, - jeśli gorączka trwa dłużej niż trzy dni, - jeśli stany gorączkowe po kilku dniach powracają. Jeśli gorączce towarzyszą inne objawy, np. bóle: - w obrębie klatki piersiowej, - w obrębię jamy brzusznej, - w podbrzuszu, - przy oddawaniu moczu. Wyjaśnienie przyczyny tych dolegliwości i objawów należy do obowiązków lekarza. Nie szkodzi, jeżeli dziecko przywiezione jest do lekarza bez uprzedzenia. Bądź jednak przygotowany na poinformowanie lekarza, kiedy ostatnio zmierzono dziecku gorączkę i jak była ona wysoka. Powiększenie węzłów chłonnych Węzły chłonne znajdują się w bardzo wielu okolicach ciała. Co to jest w obrębie wielu tkanek i narządów, również pod skórą. Stanowią one istotną część ustrojowego systemu obronnego zapobiegającego infekcjom. W węzłach chłonnych wytwarzane są komórki krwi - limfocyty, które zdolne są do niszczenia czynników chorobotwórczych (zabijają zarazki). Podczs infekcji węzły chłonne powiększają się i obrzmiewą-ją, np. na karku, gdy powstaje tam czyrak; pod żuchwą, jeśli nastąpiła infekcja okołozębowa; lub na szyi, np. w anginie. Uogólnione powiększenie węzłów chłonnych towarzyszy rozległym zakażeniom (tzw. "zakażeniu krwi" - posocznicy, sepsie). W gorączce gruczołowej (mononukleoza zakaźna) dochodzi również do uogólnionego powiększenia węzłów chłonnych. Po ustąpieniu infekcji węzły chłonne stopniowo zmniejszją się i po upływie dwóch - trzech tygodni wszystko wraca do normy. 244 AIDS • Uogólnione powiększenie węzłów chłonnych towarzyszy również na przykład białaczce (złośliwemu schorzeniu układu krwiotwórczego). W nowotworach złośliwych powiększeniu ulegają te węzły chłonne, w których dochodzi do przerzutów. Kiedy Udać Się • Kiedy bez wyraźnej przyczyny (np. przeziębienia) następu-do lekarza je powiększenie węzłów chłonnych. • Kiedy węzły chłonne obrzmiewają w wyniku infekcji skórnych penetrujących w głąb, czyli powodujących "zakażenie krwi" - często gronkowcowe. Od miejsca urazu (miejsce wtargnięcia zarazków) widoczna jest czerwona pręga szerząca się w kierunku powiększonych węzłów chłonnych. • Jeśli powiększenie węzłów chłonnych utrzymuje się dłużej niż dwa tygodnie. AIDS Co to jest • Przewlekła infekcja wirusowa prowadząca do załamania się całego ogólnoustrojowego systemu obronnego. Następstwem tego są uporczywe zakażenia skóry, owrzodzenia, ropne infekcje narządów wewnętrznych oraz rozwój różnych nowotworów złośliwych. AIDS szerzy się głównie drogą kontaktów płciowych, zarówno homo-, jak i hete-roseksualnych (stosunek z zakażonym partnerem). Jednak należy pamiętać, że źródłem infekcji może być zakażoną, przetaczana krew (transfuzje), strzykawki, igły za pomocą których wprowadza się wirusa HIV do ustroju. Jak to rozpoznać • Po ustąpieniu ostrej infekcji przez pewien czas nie występują żadne dolegliwości i objawy. W tym czasie badania laboratoryjne są najczęściej niemiarodajnie. W okresie uogólnionego powiększenia węzłów chłonnych we krwi z reguły stwierdza się zmiany wskazujące na istnienie choroby (test na wirusa HIV wypada dodatnio). Przeziębienie 245 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Pełnoobjawowy okres AIDS charakteryzuje się gorączką, biegunkami, znaczną utratą wagi ciała (przekraczającą dziesięć procent wartości początkowej), źle gojącymi się ranami, objawami ze strony układu nerwowego. W okresie późniejszym dochodzi do ciężkich infekcji (zapalenia płuc, gruźlicy) oraz do rozwoju nowotworów. Stosunek jest bezpieczny tylko przy użyciu prezerwatywy. Żadnych stosunków przygodnych, szczególnie w krajach o wysokiej zapadalności na AIDS (Afryka, Azja). Uwaga! Osoby zakażone mogą wyglądać zupełnie zdrowo! Gdy zachodzi konieczność przetoczenia krwi przed operacją - daj własną krew. Posługiwać się należy wyłącznie sprzętem jednorazowego użycia (strzykawki, igły). Zawsze wtedy, kiedy dolegliwości utrzymują się przez dłuższy okres (dłużej niż kilka dni), zwłaszcza wtedy, kiedy towarzyszy im powiększenie węzłów chłonnych, gorączka, biegunka, szybkie chudnięcie o nieustalonej przyczynie, źle gojące się obrażenia skóry. Oczywiście wszystkie osoby z dodatnim wynikiem testu HIV. Przeziębienie Najczęściej jest to infekcja wirusowa. Głównymi jej objawa- Co to jest mi są: nieżyt nosa (katar) i zapalenie tchawicy (obfita śluzowa wydzielina zapalnie zmienionej błony śluzowej nosa, zatok obocznych nosa i tchawicy). Przeziębienie nie trwa dłużej niż 8 do 10 dni. Przy "zatkaniu" nosa (obrzęk śluzówki) wydzielina może po kilku dniach zmienić swój wygląd. Staje się wówczas żółta lub zielona, chory kaszle i kicha, niekiedy skarży się na "krótki oddech". Gorączka występuję rzadko, wysoka gorączką zaś zupełnie sporadycznie. Często trudno odróżnić przeziębienie od ostrych reakcji uczuleniowych na: 246 Grypa - kurz, - pyłki kwiatowe, - dymy, - opary chemikaliów, - dym tytoniowy. Odczyny (reakcje) uczuleniowe występują zwykle sezonowo w określonych porach roku (patrz: alergia skórna str. 139 oraz katar sienny str. 39). Towarzyszy im często alergiczne zapalenie spojówek lub dolegliwości astmatycz ne. Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Ubierać się ciepło, ale nie przegrzewać się! Pić wystarczająco dużo, aby rozrzedzić śluzową wydzielinę. Powszechnie stosowane leki nie działają przyczynowo (np. nie zabijają wirusów), ale mogą złagodzić dolegliwości. Stosować doraźne leki na katar (patrz str. 279) np. przed konferencjami, wykładami, przed snem. Przyjmować leki na kaszel (patrz str. 276). Pomocne są także leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne (patrz str. 289). Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe (patrz str. 281) są z reguły preparatami wieloskładnikowymi. Stosowanie ich jest uzasadnione wtedy, jeśli występuje kaszel, katar, gorączka i/lub bóle mięśniowe. Jeśli gorączka jest wysoka i występuje duszność. Kiedy plwocina staje się zielonożółta. Jeśli po upływie tygodnia objawy przeziębienia nie ustępują. Jeśli dodatkowo wystąpią inne jeszcze dolegliwości i objawy (bóle uszu, uczucie ucisku w głowie, zawroty głowy). Grypa Co to Jest • Ostra choroba wirusowa, która w porównaniu z przeziębieniem przebiega znacznie ciężej. • Główne objawy to: Grypa 247 - gorączka, - katar, - kaszel, - ból głowy, - ogólne złe samopoczucie, - wydzielina zapalna dróg oddechowych. Początek często ostry, charakteryzujący się: - przeświadczeniem, że jest się ciężko chorym, - uczuciem ogólnego rozbicia, - bólami głowy, pleców, często całego ciała, - mdłościami, wymiotami i biegunką. Po dwóch - trzech dniach następuje powolna poprawa, ale też możliwość wystąpienia powikłań takich, jak np. zapalenie uszu (najczęściej ucha środkowego), zatok obocznych nosa oraz płuc. Szczególnie zagrożeni są ludzie starsi (niedożywieni, wyczerpani, wyniszczeni, w złym stanie ogólnym), u których często rozwija się ciężkie zapalenie oskrzeli, a nawet zapalenie płuc. U tych chorych występują również ciężkie zaburzenia pracy serca (niewydolność krążenia). Grypa często występuje epidemicznie, na ogół w miesiącach zimowych. Jeśli już czujesz się chory lub grypa szerzy się w najbliższym Jak sobie radzić otoczeniu (rodzina, sąsiedzi, miejsce pracy): - unikaj kontaktów, oszczędzaj się, - zmniejsz intensywność życia, Jeśli gorączkujesz, połóż się do łóżka! Dużo pij, ponieważ zapotrzebowanie na płyny jest znaczne ze względu na intensywne pocenie się i straty wody podczas przyspieszonego oddychania. Dostarczanie płynów jest również konieczne, aby rozrzedzić zapalną wydzielinę dróg oddechowych. Odkrztuszanie rzadkiej plwociny jest łatwiejsze! Powszechnie stosowane medykamenty przynoszą ulgę, ale nie zwalczają przyczyny, czyli nie zabijają wirusów. Zależnie od potrzeby przyjmuj leki na katar (patrz str. 279), kaszel (patrz str. 276) i / lub leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (patrz str. 289). 248 Odra Kiedy udać się do lekarza Leki przeciwgrypowe zawierają wiele substancji czynnych (patrz str. 281) o działaniu wielokierunkowym. Dlatego też warto je stosować wtedy, kiedy mamy do czynienia z wie-loobjawowym przebiegiem choroby (jednoczesne występowanie kaszlu, kataru, gorączki i/lub różnorakich bólów). Jeśli po upływie trzech do czterech dni nie wystąpi popra wa. Jeśli kaszel nasila się. Jeśli pojawi się uczucie braku tlenu. Gdy plwocina staje się żółtozielona. Jeśli wystąpi ból uszu (możliwe zapalenie ucha środkowego) i zapalenie zatok obocznych nosa (żółtozielony wyciek z nosa). Do lekarza powinni również zgłosić się chorzy po 70 roku życia oraz chorzy, którzy wiedzą, że są chorzy na serce lub/i płuca. Odra Co to jest • Bardzo zaraźliwa wirusowa choroba zakaźna występująca głównie u dzieci. Szczepienia chronią przed zachorowaniem. • Odra jest na ogół lekką chorobą, ale zdarzają się nawet poważne jej powikłania. • Okres rozwoju odry wynosi od dwóch do trzech tygodni. • Objawy wczesne: - gorączka, - katar, - zaczerwienienie oczu i światłowstręt (zapalenie spojówek). • Następnie na śluzówce jamy ustnej (na wysokości górnych tylnych zębów trzonowych) pojawiają się drobne plamki (plamki Koplika). • Uczucie rozbicia i gorączka narastają w ciągu następnych trzech - czterech dni. Z chwilą pojawienia się wysypki Odra 249 objawy te cofają się. W tym okresie choroby dzieci są na ogół rozdrażnione i mają trudności z koncentracją. Plamista, brunatnoróżowa, nieregularna wysypka pojawia się najpierw za uszami, następnie na twarzy i szyi szerząc się na tułów oraz ręce i nogi. W lekkich przypadkach na kończynach wysypka może nie wystąpić. Pojedyncze plamki zlewają się, tworząc bardziej rozległe, różowo zabarwione obszary. Do stosunkowo częstych powikłań należą zmiany w płucach i zapalenie uszu. Infekcje narządu wzroku i ośrodkowego układu nerwowego (np. zapalenie mózgu), jako powikłania odry, są rzadkością. Przebycie choroby daje trwałą odporność, tzn., że na odrę choruje się tylko raz w życiu. Niebezpieczeństwo zarażenia się istnieje w ciągu dwóch do pięciu dni przed i po wystąpieniu wysypki. Dziecko powinno samo zdecydować, czy chce leżeć w łóż- Jak sobie radzić ku, czy nie. Aktywność fizyczna powinna jednak ulec ograniczeniu. Nie wolno jeździć na rowerze, uprawiać sportów! Pić dużo, aby uzupełnić straty wody powstałe przy poceniu się. Jeśli wystąpi brak apetytu nie zmuszać chorego do jedzenia! W okresie gorączki przyjmować trzy do czterech razy dziennie leki przeciwgorączkowe (patrz str. 289). Jeśli kaszel jest męczący, pić gorące napoje i stosować leki na kaszel (patrz str. 276). Nie dopuszczać do kontaktów chorego dziecka z osobami, które jeszcze nie przechodziły odry. Przy uporczywych mdłościach i wymiotach. Również wte- Kiedy udać się dy, kiedy oczy są bardzo zaczerwienione, a powieki zlepio- do lekarza ne ropną wydzieliną zapalną. Jeśli dziecko skarży się na duszność (brak tchu), oddech jest utrudniony, a wargi zasinione. Kiedy plwocina staje się żółta lub zielona. Kiedy nie ma pewności, że nie nastąpiły powikłania. 250 Różyczka Różyczka Co to jest Jak sobie radzić Zakaźna choroba wirusowa przebiegająca z drobnoplami-stą, czerwoną wysypką, występującą głównie na tułowiu. Rozwija się w ciągu dwóch - trzech tygodni od zakażenia. Różyczkę rozpoznaje się na podstawie: - obecności przelotnej, różowawej, plamistej wysypki utrzymującej się najczęściej przez okres trzech dni, - powiększenia węzłów chłonnych na karku, szyi, za uszami. Gardło jest zwykle zaczerwienione, głos ochrypły. Niekiedy występuje niewielka gorączka. Jest to w zasadzie choroba wieku dziecięcego. Przebieg jej jest lekki, praktycznie bez dolegliwości i powikłań. Przebycie różyczki daje odporność do końca życia. Niebezpieczeństwo zarażenia się osób trzecich występuje dzień przed i do dwóch dni po pojawieniu się wysypki. Różyczka jest niebezpieczna przede wszystkim w pierwszym trymestrze (pierwsze trzy miesiące) ciąży, gdyż grozi wystąpieniem u płodu zaburzeń rozwojowych oczu, uszu i serca. ' Jeśli sytuacja tego wymaga (gorączka, bóle stawowe), można przez krótki okres stosować leki przeciwbólowe, prze-ciwgorączkowe i przeciwzapalne (patrz str. 289). Nie dopuszczać chorego dziecka do kontaktowania się z ciężarnymi. > U dziewcząt czternastoletnich należy oznaczać we krwi odpornościowe ciała przeciwróżyczkowe. Jeśli wynik badania jest ujemny, tzn. badana osoba nie przechodziła różyczki, należy przeprowadzić szczepienie ochronne. ' Oznaczenie zawartości ciał odpornościowych jest szczególnie ważne przy planowaniu ciąży. Badanie miana przeciwciał musi udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: czy przyszłą matkę należy szczepić, czy nie? (Jeśli przechodziła różyczkę - nie! Jeśli nie przechodziła - tak!). Wietrzna ospa 251 Jeśli podejrzewasz wystąpienie różyczki. Kiedy udać się Każda kobieta w ciąży, która dopuszcza możliwość konta- do lekarza ktu z różyczką w ciągu pierwszych miesięcy ciąży, powinna zasięgnąć porady lekarskiej. Po przebytej różyczce u każdego we krwi pozostają przeciwciała. Wykonując odpowiedni test na ich obecność lekarz może jednoznacznie ocenić, czy pacjent chorował na różyczkę, czy nie. Wietrzna ospa • Ostra, bardzo zaraźliwa wirusowa choroba zakaźna. Przy Co to jest wietrznej ospie pojawiają się rzutami na skórze całego ciała czerwonawe plamki, które po pewnym czasie ulegają przekształceniu w małe pęcherzyki. Zmiany te występują również na owłosionej skórze, śluzówce jamy ustnej, w pochwie. Podczas zdrowienia pęcherzyki przysychają i tworzą się strupy. • Prawie wszystkie dzieci chorują na wietrzną ospę najczęściej pomiędzy drugim a ósmym rokiem życia. Przebycie choroby daje trwałą odporność. • Okres od kontaktu z chorą osobą do wystąpienia objawów wietrznej ospy wynosi dwa do trzech tygodni. • Ostry okres choroby z tworzeniem się pęcherzyków trwa cztery do siedmiu dni. Większość strupów znika po 20 dniach od chwili wystąpienia pierwszych objawów ospy. • Na ogół ospa przebiega znacznie lżej u dzieci niż u dorosłych, dlatego lepiej przebyć ją wcześniej. • Inne objawy: - niewielkie bóle głowy, - niedobre samopoczucie, - niewielka gorączka. • Jeśli zmiany skórne są bardzo swędzące: Jak sobie radzić - można zastosować miksturę cynkową, - nie używać kortyzonu i w ogóle preparatów zawierających kortykosteroidy. Zewnętrznie można stosować 252 Opryszczka środki przeciwświądowe i przeciwalergiczne (patrz str. 296). • Nie rozdrapywać pęcherzyków, nie zdrapywać strupów. Grozi to wtórną infekcją i powstaniem szpecących blizn. • Gdy wystąpi gorączka i ogólnie złe samopoczucie przyjmować odpowiednie lekarstwa (patrz str. 289). • Dzieci chore na ospę nie muszą koniecznie leżeć w łóżku przez czas choroby, chyba, że się bardzo źle czują. Kiedy Udać Się • Kiedy dziecko robi wrażenie ciężko chorego. do lekarza • Jeśli dochodzi do wtórnych, najczęściej ropnych powikłań infekcyjnych. • Mając na uwadze dobro dziecka należy dążyć do precyzyjnego ustalenia rozpoznania lekarskiego: czy jest to wietrzna ospa, czy może coś innego? Opryszczka Co to jest • Infekcja wirusowa. Na skórze i na błonach śluzowych pojawiają się pojedyncze lub w skupieniach, bolesne, swędzące małe pęcherzyki. Towarzyszy temu uczucie napięcia w zmienionych okolicach skóry i śluzówek. Pęcherzyki wypełnione są wodnistą cieczą. Najczęściej umiejscawiają się one na wargach i wokół ust, rzadziej na skórze nosa i policzków. • Wirus opryszczki jest obecny stale w organizmie. Aby wystąpiły objawy opryszczki niezbędna jest jednak aktywacja wirusa pod wpływem jakiegoś czynnika, np. przeziębienia czy też nasłonecznienia. Niekiedy czynnik taki jest trudny do ustalenia. • Wystąpienie pęcherzyków poprzedza uczucie swędzenia i kłucia w danej okolicy skóry. Po pewnym czasie pęcherzyki przysychają i goją się (zwykle po upływie siedmiu do dziesięciu dni). • W następstwie infekcji wirusowej dochodzi niekiedy do obrzmienia węzłów chłonnych: podbródkowych, podżu-chwowych lub za uszami. Jest to normalna reakcja obronna. Półpasiec 253 • Zmiany osuszać stężonym alkoholem kilka razy dziennie Jak sobie radzić aż do zagojenia się zmian. • Drapanie sprzyja dodatkowym powikłaniom bakteryjnym. Nie wolno więc drapać! • W razie wielokrotnych nawrotów lub wtedy, kiedy zmiany Kiedy udać się skórne są znaczne, łącznie z ropnymi powikłaniami, do lekarza • Kiedy zmiany skórne wykazują wyraźną tendencję do szerzenia się. Półpasiec Ostra infekcja, wywołana przez wirus (podobny do wirusa Co to jest wietrznej ospy). Chorobę można łatwo rozpoznać po specyficznej lokalizacji pęcherzyków "wysypujących się" kora-likowato na powierzchni skóry wzdłuż nerwów. Ponieważ zmiany skórne tworzą jak gdyby pas na jednej połowie ciała, stąd nazwa - półpasiec. Choroba występuje najczęściej po 50 roku życia, ale również u młodszych ludzi. Pierwsze objawy choroby pojawiają się po upływie trzech do czternastu dni od zakażenia. Są to najczęściej: - dreszcze, - gorączka, - złe samopoczucie, - bóle w okolicach, w których później pojawiają się zmiany skórne. Zmiany skórne występują na niewielkim obszarze. Początkowo powstają drobnopląmiste, czerwone, punkcikowate skupiska, które po upływie 24 godzin przekształcają się w wypełnione płynem pęcherzyki. Objęte zmianami chorobowymi okolice skóry ulegają ciemnemu przebarwieniu. Po upływie około pięciu dni pęcherzyki przysychają. Tworzą się strupy. Niekiedy po chorobie pozostają blizny. W półpaścu na skórze pojawiają się drobne przeważnie pęcherzyki, skupione na ograniczonym obszarze, niekiedy 254 Płonica Szkarlatyna Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza jednak zmiany chorobowe zlewają się i obejmują większe obszary. Po około 10 - 20 dniach zmiany te ulegają wygojeniu. W niektórych - dość licznych, niestety - przypadkach bóle, występujące w okolicach już wygojonych zmian, utrzymują się tygodniami i miesiącami. Nerwobóle nasilają się przy zmianach pogody. Nie umiemy leczyć półpaśćca przyczynowo. Nie wolno drapać się, gdyż istnieje niebezpieczeństwo wtórnej infekcji. Miejscowo stosować leki uśmierzające ból (np. miksturę cynkową). Stosować środki przeciwbólowe (patrz str. 289). Nie stosować żadnych preparatów kortyzonu! W zasadzie w każdym przypadku, aby być pewnym właściwego rozpoznania! Kiedy bóle nie ustępują pomimo stosowania właściwych leków. Kiedy zmiany dotyczą twarzy lub oka. Uszkodzenie rogówki może trwale upośledzić wzrok! Kiedy pojawiają się nowe pęcherzyki z tendencją do szerzenia się, oraz jeśli choroba trwa dłużej niż dwa tygodnie. Przyczyną ciężkiego przebiegu półpaśca może być wówczas na przykład choroba krwi. Płonica Szkarlatyna Co to jest • Infekcja bakteryjna tocząca się w obrębię gardła. Czynnikiem chorobotwórczym są paciorkowce (streptokoki). Objawami choroby są: - bóle gardła, - gorączka, - zaczerwienienie gardła, - ropne zapalenie migdałków. • Po upływie dwóch - trzech dni od pierwszych objawów, czyli zapalenia gardła, pojawia się typowa wysypka skórna Świnka Nagminne zapalenie przyusznic 255 Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza i gorączka. Zmiany skórne to różowe, drobne punkciki z tendencją do szerzenia się od okolicy pachwinowej w stronę brzucha i klatki piersiowej (okolica pachowa) aż na całe ciało. Charakterystyczny jest wolny od wysypki trójkątny obszar wokół ust. • W początkowym okresie choroby język może być obłożony białawym nalotem i po pewnym czasie zmienia barwę na żywoczerwoną ("język malinowy"). • Wysypka znika po trzech - czterech dniach. Następnie skóra zaczyna się łuszczyć. • Powikłania funkcjonowania serca i nerek występują rzadko. • Szkarlatyna to przędę wszystkim choroba wieku dziecięcego. W zależności od samopoczucia dziecka może ono pozostawać w łóżku lub nie. • Jeśli dziecko gorączkuje, należy je poić, aby uzupełnić straty wody powstałe podczas pocenia się. • Podawać leki przeciwgorączkowe (patrz str. 289). • Zawsze przy podejrzeniu szkarlatyny. Lekarz może przepisać antybiotyki. Jeśli zastosuje się je odpowiednio wcześnie można wyeliminować niektóre objawy choroby. Uwaga! Bywa, że objawy choroby wracają. Jest to jak gdyby drugi jej rzut. Ponownie występuje gorączką, zaczerwienienie gardła, powiększenie migdałków. Świnka Nagminne zapalenie przyusznic Ostra, wirusowa choroba zakaźną występująca u około Co to jest połowy całej populacji dziecięcej. Choroba atakuje ślinian-ki, głównie śliniankę przyuszną (przyusznicę). Obrzmiała zapalnie przyusznica leżąca poniżej i nieco ku przodowi w stosunku do ucha przesuwa płatek małżowiny usznej ku górze i do przodu. Obrzęk cofa się zwykle w ciągu dwóch - trzech dni. 256 Świnka Nagminne zapalenie przyusznic Jak sobie radzić Kiedy udać się do lekarza Objawy chorobowe pojawiają się w ciągu dwóch - trzech tygodni od kontaktu z osobą chorą na świnkę. Pierwsze objawy: - ogólne złe samopoczucie, - bóle przy żuciu i łykaniu, - nieco później pojawia się bolesne obrzmienie ślinianek, - przez dwa - trzy dni wysoka gorączka (39,5 - 40°C). W czasie choroby większość dzieci czuje się stosunkowo nieźle, dlatego nie potrzeba przetrzymywać ich w łóżku. Z dorosłymi bywa gorzej! Powikłania: - u około 20% dorosłych mężczyzn i młodzieńców (po okresie pokwitania) mogą wystąpić bóle i obrzęk jąder (zapalenie jąder), - silne bóle głowy, - wymioty. Przebycie choroby daje trwałą odporność. Chorobą jest zaraźliwa już na trzy dni przed wystąpieniem obrzęku ślinianek i aż do jego ustąpienia. Dziecko rozstrzyga samo, czy leżeć w łóżku, czy też nie. Przy gorączce dużo pić, aby uzupełniać straty wody spowodowane przez obfite pocenie się. Podawać leki przeciwbólowe (patrz str. 289). Trzymać chore dziecko z dala od dorosłego, który jeszcze nie przechodził świnki. Przy silnych bólach głowy, mdłościach, wymiotach, bólach karku, splątaniu, napadach drgawek. Jeśli jądra bolą i są obrzęknięte. Mononukleoza zakaźna Gorączka gruczołowa 257 Mononukleoza zakaźna Gorączka gruczołowa Infekcja wirusowa atakująca głównie nastolatków (kissing Co to jest disease - "choroba całusów"). Zakaźność mononukleozy jest umiarkowana, ale choroba może wystąpić nawet po tygodniu od kontaktu z chorą osobą. Często chory czuje się bardzo źle: - nie ma apetytu, - występuje u niego gorączka. Typowy przebieg charakteryzuje się bólami gardła i uogólnionym powiększeniem węzłów limfatycznych. Najbardziej powiększone są węzły chłonne karkowe, podżuchwo-we, pachowe i pachwinowe. Obraz kliniczny przypomina ostre zapalenie migdałków (anginę), jednak w przeciwieństwie do anginy w gorączce gruczołowej penicylina nie jest skuteczną. To samo dotyczy innych antybiotyków. W obrazie morfologicznym krwi obwodowej zwraca uwagę zwiększona liczba limfocytów. Wyniki prób wątrobowych są najczęściej nieprawidłowe (uszkodzenie wątroby). Powiększenie śledziony może być przyczyną kłujących bólów w lewym podżebrzu. Objawy chorobowe utrzymują się zwykle od jednego do czterech tygodni, ale w pojedynczych przypadkach ustępują dopiero po dwóch miesiącach. Przy gorączce dużo pić, aby uzupełnić niedobór wody wy- Jak sobie radzić wołany przez obfite poty. Przyjmować leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (patrz str. 289). Gardło płukać ciepłym roztworem soli kuchennej. Przy silnych bólach gardła stosować leki zalecane przy bólach gardła i w stanach zapalnych jamy ustnej (patrz str. 285). 258 Wszawica głowy, tona, odzieży Kiedy Udać Się • W razie bardzo silnych bólów gardła. Również wtedy, kie-do lekarza dy istnieje podejrzenie ropnego zapalenia migdałków. • Przy silnym poczuciu ciężkiej choroby należy upewnić się co do rozpoznania. Lekarz może zalecić wykonanie badania krwi. Wszawica głowy, łona, odzieży Co to jest • Wszy są to owady, które przenoszą choroby. Wszy - w zależności od gatunku - żyją we włosach głowy lub okolicy łonowej, rzadziej w innych okolicach ludzkiego ciała. • Najczęściej wszawica objawia się dokuczliwym świądem skóry głowy lub innej okolicy ciała (ukąszenia insektów). • Do zarażenia się wszawica dochodzi: - w przypadku wszawicy głowy - przez kontakt bezpośredni lub używanie wspólnie z osobą zawszoną grzebieni i nakryć głowy, - w przypadku wszawicy odzieżowej - w wyniku nieprzestrzegania elementarnych zasad higieny (np. przez brudne śpiwory), - w przypadku wszawicy łonowej - najczęściej w czasie stosunku płciowego. • Wesz odzieżowa jest przenosicielem zarazków chorobowych, np. duru plamistego. • Samica składa jaja na włosach lub na bieliźnie (w bardzo dużej ilości!). Rozwijają się z nich małe, owalne, białoszare gnidy, które przyczepiają się do powierzchni włosów. Jak sobie radzić Często i dokładnie myć włosy. Po umyciu nacierać je preparatem zabijającym gnidy (aptekarz Ci doradzi, jakiego preparatu użyć). Czynność tę powtórzyć dwukrotnie dzień po dniu, a następnie po upływie dziesięciu dni. Terapią tą objąć jednorazowo wszystkich członków rodziny nawet wtedy, kiedy nie stwierdza się u nich ani wszy, ani gnid! Kiedy Udać Się • Jeśli działania własne nie dają efektu. do lekarza • W przypadkach wszawicy odzieżowej i łonowej. Pokąsanie przez pchły 259 Pokąsanie przez pchły • Pchły są małymi insektami żywiącymi się krwią ludzi i Cotojest zwierząt. • Głównie przenoszą je zwierzęta domowe (psy, koty). Pchły gnieżdżą się w miękkich meblach domowych i dywanach. • Najbardziej narażona na ukąszenia jest naga, nie okryta skóra (np. dół podkolanowy, ramiona, dłonie). • Ślady po ukąszeniach przez pchły są nieco nabrzmiałe, czerwone i swędzące, z centralnym zagłębieniem. Niekiedy dochodzi do wytworzenia się pęcherzyków. • Jeśli świąd jest bardzo silny, można zastosować zewnętrz- Jak SObie radzić nie leki przeciwświądowe i przeciwalergiczne (patrz str. 296). • Jeśli podejrzewasz, że twój pies lub kot jest domowym "pchlarzem", udaj się z nim do weterynarza lub zastosuj odpowiedni preparat owadobójczy. • Kiedy pochodzenie i rodzaj zmian nie są znane. Kiedy udać się • Kiedy domniemane ślady pokąsania przez pchły nie ustę- do lekarza pują po kilku dniach. Robaczyca Bytowanie pasożytów w obrębie jelita. Co to jest Drogi przenoszenia: - jaja pasożytów w stolcu (np. psów), - zakażone pokarmy (wieprzowina, ryby, krewetki), - przedmioty codziennego użytku, - toalety, - drapanie okolicy odbytu i wkładanie ręki do ust (dotyczy to przede wszystkim dzieci). 260 Robaczyca • Najczęstsze pasożyty przewodu pokarmowego: - owsiki - nitkowate obleńce o długości 3-9 mm, niekiedy można je dostrzec tylko wtedy, kiedy się poruszają; - glista ludzka - obleniec kilkucentymetrowej długości; wydalany jest ze stolcem lub wydobywa się na zewnątrz samodzielnie; - tasiemce (świński i bydlęcy) - robaki kilkumetrowej długości; zwykle pojedyncze, białawe człony wydalane są ze stolcem lub bezpośrednio po jego oddaniu; - w związku z nasiloną migracją ludności pojawiły się ostatnio nowe gatunki robaków pasożytniczych. • Robaczyca rzadko jest przyczyną większych dolegliwości, takich, jak np. bóle brzucha i stany biegunkowe. Jak sobie radzić Zapobieganie Często myć ręce zwłaszcza przed przyrządzaniem posiłków i przed posiłkami. Krótko obcinać paznokcie. Myć ręce po każdym oddaniu stolca. Owoce i surowe jarzyny dokładnie myć, niektóre oskro-bać. Nie drapać okolicy odbytu. Unikać kontaktu z odchodami zwierzęcymi. Kiedy Udać Się • Kiedy zauważysz w stolcu robaki lub ich fragmenty. do lekarza • Zawsze w przypadku tasiemca! Rozpoznanie, a zwłaszcza wybór sposobu leczenia, należą do lekarza. Tasiemiec musi ulec wydaleniu w całości, wraz z głową (pasożyt odrasta od głowy). Rak Nowotwory złośliwe Rak - w odniesieniu do choroby - to pojęcie obiegowe. Co to jest niefachowe, które dla laika oznacza każdy nowotwór złośliwy. Istotą raka - w tym właśnie ogólnym rozumieniu -jest powstawanie i szybkie mnożenie się nieprawidłowych komórek (rakowych), które tworzą tkankę nowotworową (rakową) wypierającą i niszczącą prawidłowe komórki i tkanki organizmu. Z kolei w fachowym nazewnictwie medycznym nazwa guz (rumor) nie oznacza niczego, innego jak nowo powstałą tkankę o charakterze guzowatym; niekiedy pochodzenie jej może być zapalne (guz zapalny), ale najczęściej jednak nowotworowe. Wyróżnia się nowotworowy guz łagodny (nowotwór łagodny) lub złośliwy (nowotwór złośliwy) popularnie nazywany rakiem. Guzy łagodne rosną najczęściej powoli, są dobrze odgraniczone od otoczenia, nie niszczą zdrowych tkanek i nie tworzą przerzutów. Rak może rozwinąć się w obrębie każdego narządu, np. w skórze, głęboko położonych narządach wewnętrznych, takich, jak wątroba, żołądek, jelita, nerki, lub też w kościach (mięsak), jak również we krwi (białaczka) i węzłach chłonnych (chłoniaki). Rak może szerzyć się z miejsca swego powstania (ogniska pierwotnego) do tkanek otaczających przez naciekanie lub do tkanek odległych drogą przerzutów przez naczynia lim-fatyczne i krwionośne. Pojęde złośliwości nowotworu oznacza, że wypiera on i niszczy tkanki zdrowe, tzn. rak rozrastając się niszczy narząd, w którym się rozwija. Dokładna diagnostyka raka możliwa jest dzięki technice mikroskopowej (histopatomorfologii). 262 Nowotwory złośliwe Rak może rozwinąć się u ludzi w każdym wieku, ale częściej występuje on u osób starszych. Narządy najczęściej atakowane przez raka to: - płuca i oskrzela, - sutki kobiece, - szyjka i trzon macicy, - żołądek, - jelito grube, - gruczoł krokowy (prostata), - skóra. Przyczyny raka nie są dokładnie poznane, natomiast znamy szereg czynników sprzyjających jego rozwojowi. Nie u każdej osoby, na którą działają te czynniki, rozwija się rak, tym niemniej prawdopodobieństwo wystąpienia u tej osoby nowotworu złośliwego jest większe niż u osoby, na którą czynniki te nie działają. Rozwojowi raka sprzyja: - energia radioaktywna, - promieniowanie rentgenowskie i ultrafioletowe, - palenie papierosów, - azbest, - różne substancje chemiczne. Ważny jest czynnik dziedziczny (genetyczny). W rodzinach obciążonych występowaniem raka, okresowe badania lekarskie powinny być przeprowadzane częściej. Każdy objaw powinien być analizowany dokładnie: - bóle - spowodowane uciskiem guza na narządy - następuje wciągnięcie nerwów w proces nowotworowy, - kaszel - naciekanie przez tkankę nowotworową dróg oddechowych - oskrzela, tchawica, - uwypuklenia oraz wszelkie ograniczone zgrubienia i guzki w obrębie skóry i mięśni - należy je obserwować, a gdy rosną, koniecznie udać się do lekarza! - krwawienia z pochwy - poza miesiączkami krwawienia te mogą być objawem poważnych zmian chorobowych w obrębie narządu rodnego kobiety, również nowotworowych (rak szyjki lub trzonu macicy). Uwaga! Kobiety w wieku rozrodczym powinny poddawać się okresowym badaniom ginekologicznym. U kobiet w Nowotwory złośliwe 263 Jak sobie radzić okresie menopauzy każde krwawienie z dróg rodnych powinno budzić podejrzenie nowotworu! - krew w stolcu - najczęstszą przyczyną są krwawiące hemoroidy (patrz str. 92), ale nie należy zapominać o raku jelita grubego! - naprzemienne zaparcia i biegunki - mogą być objawem nowotworu okrężnicy (jelito grube). Wyniki leczenia raka zależą w dużej mierze od rodzaju zmian nowotworowych. Rak skóry i narządu rodnego u kobiet oraz - w mniejszym stopniu - jelita grubego rokują lepiej niż rak w innych narządach. Wiele postaci raka może ulec wyleczeniu. Warunkiem tego jest jednak wczesne rozpoznanie i wczesne wdrożenie leczenia! Prowadzić zdrowy tryb życia: - nie palić papierosów, - alkohol pić umiarkowanie, - być aktywnym fizycznie, - spać tyle, ile trzeba, aby wypocząć, - rozładowywać stres. Dieta, czynnik niesłychanie istotny, powinna być urozmaicona, bez produktów zawierających syntetyczne związki chemiczne. Kilka skromnych posiłków dziennie - to na pewno zdrowiej niż dwa - trzy obfite. Ograniczyć trzeba tłuszcze i białko zwierzęce, cukier, słodycze, jak również potrawy z mąki pszennej. Korzystna jest dieta bogata w błonnik (jarzyny, ziemniaki, ryż i gruboziarniste pieczywo). Pojawiające się dolegliwości i zmiany w ustroju, w tym również zmiany ogólnej sprawności, trzeba właściwie oceniać. Należy pamiętać, że całe nasze życie charakteryzuje pewien zmienny rytm naturalnych wahań kondycji psychofizycznej. Tak więc rozsądek nakazuje zachować rozwagę w ocenie tego, co się z nami dzieje. Zmian na pewno nie należy bagatelizować, ale też i nie przeceniać, a więc nie wpadać w panikę z lada powodu! Należy również pamiętać, że np. bóle brzucha i chudnięcie nie muszą oznaczać raka, lecz przyczyną ich może być na przykład przewlekły stan zapalny jelit. 264 Nowotwory złośliwe • Sprawa najważniejsza to wczesne rozpoznanie raka i rozpoczęcie leczenia. Objawy w tym pomocne: - krwioplucie, - krwawienia z pochwy w okresie klimakterium, - domieszka świeżej krwi w stolcu lub czarne ("smoliste") stolce, - ubytek wagi ciała z nie znanych powodów, - guzek w obrębie sutka (u kobiet), - nagły i znaczny spadek sił. Uwaga! Objawy te nie muszą oznaczać nowotworu. Kiedy udać Się • Zawsze wtedy, kiedy "coś nieoczekiwanie rośnie" (wczes-do lekarza ny objaw nowotworu). • Kiedy mamy do czynienia ze źle gojącymi się, przewlekłymi owrzodzeniami. • W przypadku krwawień w obrębie skóry, krwiomoczu, obecności krwi w stolcu. • W przypadku krwioplucia. • Jeśli wystąpią krwawienia pochwowe. • Również wtedy, kiedy wystąpią niewyjaśnione dolegliwości (np. bóle, zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, przede wszystkim naprzemienne zaparcia i biegunki, przewlekły brak apetytu, chudnięcie). Dążyć do wyrobienia w sobie nawyku wykonywania okresowych, regularnych badań kontrolnych (raz w roku). I tak np. rak jelita grubego rozwija się często bardzo powoli (przez lata) z łagodnych polipów okrężnicy, które nie dają żadnych dolegliwości. Ich usunięcie jest łatwe i bezbolesne (może być wykonane nawet w ambulatorium). Dlatego zabieg usunięcia polipów powinien być traktowany jako element profilaktyki raka jelita grubego. Równie ważne jest, aby poddawać się okresowym badaniom wtedy, kiedy nie występują żadne z wymienionych dolegliwości i objawów; szczególnie dotyczy to osób z grup podwyższonego ryzyka choroby nowotworowej, zwłaszcza członków rodzin, w których występował lub występuje rak. Podróże pozaeuropejskie 265 Podróże pozaeuropejskie Przed podjęciem decyzji o podróży do krajów pozaeuropej- Co robić przed skich musisz upewnić się, że jesteś zdrowy. Pobyt w od- podróżą miennych warunkach klimatycznych - chodzi tu o różnice temperatur, wilgotności, niekiedy przebywanie na znacznych wysokościach - niesie z sobą wiele obciążeń. Podróżni, zwłaszcza ludzie starsi, kobiety ciężarne, małe dzieci oraz osoby, które muszą stale stosować określone leki, jak również chorzy ze sztucznymi stymulatorami (rozrusznikami) serca powinni być przekonani, że są zdrowi. Tak więc, z rozsądnym wyprzedzeniem terminu planowanego wyjazdu, powinienieś koniecznie odwiedzić swego lekarza domowego w celu uzyskania cennych rad "na drogę". Powinieneś również uzyskać - we właściwym miejscu -(np. w Instytucie Medycyny Tropikalnej czy innej kompetentnej placówce służby zdrowia) informacje odnośnie do zdrowotnego ryzyka, jakim obciążony jest kraj będący celem Twojej podróży. Chodzi tu między innymi o zakres i terminy odpowiednich szczepień ochronnych. Należy przedsięwziąć odpowiednie kroki zapobiegawcze, np. zaopatrzyć się w odpowiednią ilość tabletek prze-ciwmalarycznych (wziąć pod uwagę czas pobytu w okolicy o wysokiej zapadalności na tę chorobę!). Niezależnie od celu podróży należy poddać się szczepieniom chroniącym przed zachorowaniem na: - cholerę, - żółtą febrę (Afryka Centralna, Ameryka Środkowa), - zapalenie wątroby typu B (hepatitis B), - zapalenie istoty szarej rdzenia (poliomyelitis - "polio"), - tężec, - dur brzuszny (szczepionka doustna), - ewentualnie zapalenie wątroby typu A (hepatitis A). Należy właściwie wyposażyć w odpowiednie medykamenty własną apteczkę podróżną. Pamiętaj! W niektórych krajach możesz napotkać na trudności, niekiedy znaczne, w zaopatrzeniu się w odpowiednie leki! Własna apteczka powinna zawierać: 266 Podróże pozaeuropejskie - plaster, bandaż (również elastyczny), - leki sprzyjające gojeniu się ran i obrażeń do stosowania zewnętrznego (patrz str. 299), - podstawowe leki przeciwbiegunkowe (patrz str. 305), - leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (patrz str. 289), - doustne leki przeciwalergiczne (patrz str. 294) oraz leki przeciwalergiczne do stosowania zewnętrznego (patrz str. 296). • W uzasadnionych przypadkach uzupełnieniem apteczki mogą być antybiotyki, a zwłaszcza leki przeciwmalaryczne. Niektórzy chorzy, u których stosowana jest chemioterapia głównie przy nowotworach, powinni zaopatrzyć się w środki chemioterapeutyczne "na zapas". • Przed udaniem się w podróż musisz koniecznie uzyskać od swego lekarza informacje: "co na co i ile" (dawki). • Nie zapominij zaopatrzyć się w leki przeciwwymiotne (patrz str. 317) pomocne w chorobie lokomocyjnej. Zapoznaj się z treścią ulotki informacyjnej, z której dowiesz się, kiedy i jak stosować leki przeciw mdłościom. • Pamiętając o dowodzie tożsamości, nie zapomnij o "międzynarodowym paszporcie szczepień"! W niektórych krajach za jedynie ważne szczepienia ochronne uważa się tylko tę, które wykonane zostały w tym właśnie kraju. Czasami wymagane jest potwierdzenie urzędowe. Co robić W trą- • Czystość aż do przesady! Miej stale czyste ręce, myj je kcie podróży wielokrotnie! Chusteczki higieniczne nasycone alkoholem noś zawsze z sobą! Należy pamiętać, że wiele zarazków wnika do organizmu przez skórę (zakażenia spowodowane nieumyślnym wcieraniem potu, śliny, kału czy lepkiego brudu). Należy natychmiast dezynfekować nawet najmniejsze otarcia i drobne skaleczenia, ponieważ w cieple i wilgoci drobnoustroje rozmnażają się błyskawicznie! • Nie pij nigdy surowej (nie przegotowanej) wody! Napoje spożywaj wyłącznie z fabrycznie zamkniętych butelek i pojemników! W zanieczyszczonej wodzie może dosłownie roić się od zarazków cholery, duru i paradurów. Należy pamiętać także o amebach! Podróże pozaeuropejskie 267 Co robić po powrocie z podróży • Unikaj dodawania do napojów kostek lodu, nigdy bowiem nie wiadomo, z jakiej pochodzą wody. • Owoce jedz tylko po obraniu! • W restauracjach nie jedz sałaty i surowych jarzyn. • Nie kąp się nigdy w stojącej wodzie (stawy, glinianki). Nawet w rzekach, strumykach czy potokach mogą znajdować się zarazki niektórych chorób, np. bilharcjozy (w Egipcie). • Profilaktyka malarii. Podstawowym lekiem jest RESO-CHIN(r) (substancja czynna: chlorokina). W krajach, w których stwierdzono oporność na ten lek (częściowo: Azja Wschodnia, Afryka Wschodnia, Ameryka Południowa), stosuje się dodatkowo preparat łączony FANSIDARR. Jeśli planujesz krótki (parotygodniowy) pobyt w tropiku, należy zastosować oba leki jednocześnie. Profilaktykę należy rozpocząć na dwa tygodnie przed wyjazdem i kontynuować ją jeszcze przez okres sześciu tygodni po powrocie. Dorośli: dwa razy w tygodniu (np. w poniedziałki i czwartki) po dwie tabletki RESOCHIN(r), raz w tygodniu jedna tabletka preparatu FANSIDAR(r). • W klimacie pustynnym: - obowiązkowe jest nakrycie głowy i okulary przeciwsłoneczne! Groźne dla zdrowia (niekiedy nawet życia) następstwa bardzo silnego nasłonecznienia występują bardzo szybko, bez objawów zwiastunowych! - wystarczająco dużo spożywać wody i soli. Dobrze ocenić straty i zapotrzebowanie, w suchym klimacie bowiem pot wyparowuje bardzo szybko i straty soli mogą umknąć uwadze! - nie ubierać się w żadne syntetyki! Bawełna i wełna dobrze wchłaniają pot i sprzyjają jego wyparowaniu. • Kontynuować profilaktykę przeciwmalaryczną przez sześć tygodni. • Jeśli wystąpią dolegliwości o nie wyjaśnionej przyczynie, takie jak gorączka, mdłości, wykwity skórne lub biegunka, koniecznie skontaktować się z lekarzem! Jest możliwe, że są to objawy infekcji, a być może choroby tropikalnej! 268 Szczepienia Szczepienia Szczepienia ochronne dzieci Kiedy Co Jak W pierwszym tygodniu życia Od trzeciego miesiąca życia ochronne szczepienia przeciwgruźlicze (BCG) kombinowane szczepienie podstawowe: błonica, koklusz, tężec doustna szczepionka przeciwko "polio" trzykrotnie w odstępie 4 do 6 tygodni dwukrotnie w odstępie co najmniej 6 do 8 tygodni W drugim roku życia szczepienie ochronne prze- jednorazowo ciwko odrze, śwince i różyczce (od 15 miesiąca życia) Pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia zakończenie uprzednio rozpoczętego szczepienia podstawowego: błonica, koklusz, tężec doustna szczepionka przeciwko "polio" szczepienia dotychczas nie wykonane, zwłaszcza przeciwko śwince (wyjątek - koklusz) jed norazowo jednorazowo Opieka nad przewlekle i ciężko chorymi 269 Kiedy Co Jak Szósty - siódmy rok życia Dziesiąty rok życia Pomiędzy jedenastym i czternastym rokiem życia ponowne szczepienie prze- jednorazowo dwko błonicy test tuberkulinowy jednorazowo jednorazowo, przeciwgruźlicze szczepienie ochronne dzieci z ujemnym wynikiem próby ponowne szczepienie prze- jednorazowo ciwko -polio" ponowne szczepienie prze- jednorazowo ciwko tężcowi szczepienie ochronne dziew- jednorazowo czat przeciwko różyczce Opieka nad przewlekle i ciężko chorymi Opieka nad tymi chorymi, o których wiemy, że najpra- Cotojest wdopodobniej nigdy nie powrócą do zdrowia, i którym zostało już niewiele życia. Niektórzy ludzie umierają nagle i nieoczekiwanie (wypadki, zawały serca, zator tętnicy płucnej). Inni chorują długo. Ich powolna śmierć nie jest dla nikogo zaskoczeniem i stanowi często zakończenie długotrwałego cierpienia. Chorzy ci wymagają często wieloletniej opieki i pielęgnacji (np. chorzy neurologiczni z połowicznymi porażeniami - po udarach mózgu). Pielęgnacja nieuleczalnie chorych i chorych umierających stawia przed personelem bardzo duże wymagania. Należą do nich: - umiejętność rozumienia odczuć i pragnień podopiecznych oraz odwzajemnianie ich, co niekiedy jest bardzo trudne! Dochodzi do tego umiejętność obcowania na codzień z ludźmi powoli umierającymi, 270 Opieka nad przewlekle i ciężko chorymi Jak sobie radzić - umiejętność słuchania (wysłuchiwania)/ - sztuka porozumiewania się z chorym (rozmowa, wyjaśnianie różnych spraw), - umiejętność wczucia się w sytuację śmiertelnie chorego, - organizowanie praktycznej pomocy, - współpraca z innymi członkami personelu (lekarz, siostra społeczna, psycholog, fizjoterapeuta). Istnieje problem natury socjalno-psychologicznej, w dużej mierze etyczny, czy chorego pozostawić w szpitalu, czy powinien on być pielęgnowany w domu? Wydaje się, że każdy przypadek należy traktować indywidualnie, żadnych decyzji arbitralnych! Często młodzi ludzie zapominają, że i oni będą kiedyś starzy, a być może nieuleczalnie chorzy. Ich postawa rzutuje niekiedy na bardzo zróżnicowaną motywację do opiekowania się nawet najbliższymi w ciężkiej chorobie. Dodawać chorym odwagi. Jest to najlepsze wsparcie. W miarę możliwości traktować ciężko chorego po partner-sku - słuchać, ale i mówić, poruszać w rozmowie takie tematy, które mogą okazać się wspólne. Fałszywie nie pocieszać. Przewlekle chorzy są bogaci w doświadczenia dawania im wielokrotnie nieprawdziwych obietnic i związanych z nimi zawiedzionych nadziei. Traktuj chorego godnie! Pacjenta należy informować o propozycjach lub zamierzonych decyzjach odnośnie jego osoby. Uwaga! Umiejętnie dawkować informacje (ważny jest również sposób informowania). Chorych przewlekle unieruchomionych uporczywie nakłaniać do okresowego powtarzania głębokich oddechów (lepsza wentylacja płuc). Niedołężni starzy ludzie, którzy stale przebywają w łóżku, powinni być często "przekładani" (zmiana pozycji). Zbyt długo uciśnięte (niedokrwione) tkanki sprzyjają powstawaniu odleżyn, dlatego: - co pewien czas trzeba przekręcać pacjenta z boku na bok; - pośladki mają być suche (wilgotna skóra sprzyja infekcjom); Opieka nad przewlekle i ciężko chorymi 271 - stosować materac przeciwodleżynowy lub kółka gumowe pod pięty. Odleżyna zaczyna się od sinoczerwonego zabarwienia skóry. Następnie naskórek odwarstwia się i tworzy się pęcherz. Sprzyja to inwazji zarazków, dochodzi do owrzodzeń i ropienia, niekiedy wydobywa się cuchnąca, zgorzelinowa wydzielina; - korzystne jest odciążenie stóp (podłożenie poduszki pod podudzia). Codzienne kłopoty ciężko chorych to oddawanie moczu i stolca, odleżyny, zaburzenia snu, odkrztuszanie wydzieliny oskrzelowej (często upośledzony odruch kaszlowy) oraz bóle o różnej lokalizacji. Oceń krytycznie, w czym możesz pomóc sam, a kiedy niezbędna jest pomoc pielęgniarki i / lub lekarza. Notuj wszystko, co budzi Twoje wątpliwości podczas pielęgnowania chorego i przedstaw je pielęgniarce lub lekarzo wi. Bądź w stałym kontakcie z lekarzem i siostrą społeczną. Kiedy udać się Zanotuj, jakie leki i na co zostały przepisane. Nie pomyl się do lekarza przy ich podawaniu. Wątpliwości rozstrzygaj z lekarzem. Jeśli chory wyraża chęć bardziej szczegółowego omówienia jego sytuacji, choroby i dolegliwości, a Ty sam nie jesteś w stanie odpowiedzieć na niekiedy liczne i bardzo trudne pytania. Jeśli w związku z długotrwałą i trudną pielęgnacją dochodzi do niesnasek rodzinnych (agresja, nadmierne wymagania, zniecierpliwienie, wyczerpanie opiekujących się). Jeśli koszty opieki przekraczają możliwości twojej rodziny. Być może lekarz udzieli Ci wskazówek, skąd można oczekiwać pomocy. Wybrane grupy leków, którymi każdy może leczyć się sam Uwagi ogólne W pierwszych trzech rozdziałach tej książki zawarto szereg ważnych wskazówek dotyczących stosowania medykamentów. Obecnie wskazówki te będą omówione dokładniej. Leki zaszeregowano do kilkunastu grup, kierując się kryteriami ich stosowania w różnych stanach chorobowych. W poprzednich rozdziałach wzmiankowano wielokrotnie o tych grupach, wskazując je podczas omawiania poszczególnych chorób. Przy wyborze leków kierowano się przede wszystkim ich dostępnością na polskim rynku farmaceutycznym oraz tym, aby w większości były to leki produkcji krajowej. Zgodnie z intencją: "lecz się sam", najbardziej korzystne byłoby ograniczenie się do wyboru wyłącznie tych leków, które znajdują się w wolnej sprzedaży. Istotnie, większość zaprezentowanych leków spełnia i to kryterium. W pewnych grupach środków leczniczych okazało się jednak niezbędne umieszczenie niektórych leków wydawanych na recepty. Kolejnym kryterium była cena leku. Chodziło o to, aby lecząc się samodzielnie, można było leczyć się jak najtaniej. Wybór leków pod kątem ich możliwie niskiej ceny chyba się udał, chociaż też nie całkowicie. Tak więc dokonany wybór jest pewnym kompromisem w odniesieniu do postawionych celów.(Przyp. tłum.). Środki lecznicze mają mniej lub bardziej skomplikowaną Budowa leku nazwę, ale o mechanizmie i skuteczności ich działania decydują zawarte w nich substancje czynne. Nazwy tych substancji figurują na opakowaniach i ulotkach informacyjnych. Jeśli chce się porównać poszczególne leki ze sobą, trzeba przede wszystkim zwracać uwagę na nazwy tych substancji. Nazwa handlowa niewiele tu pomoże. Środek 274 Uwagi ogólne Układ następnych rozdziałów leczniczy nie składa się jednak wyłącznie z substancji czynnych. Przy stosowaniu leków ważne są również tzw. substancje wypełniające, konserwujące i smakowe, które wraz z substancjami czynnymi tworzą dopiero całość (tabletki, kapsułki, proszki, drażetki, mikstury, krople, czopki, kremy, maście, aerozole). Zależnie od charakteru dolegliwości, przydatność poszczególnych postaci leku może być różna. Wyodrębnione grupy leków scharakteryzowano według jednolitego schematu. 1. Działanie leku. Może być jedno- lub wielokierunkowe. Oznacza to, że pod popularną/ powszechnie przyjętą nazwą leku, z którą łączy się określone jego działanie, kryć się może jeszcze dodatkowe, niekiedy odmienne od podstawowego, działanie leku. 2. Substancje czynne. Jest wiele leków, których nazwy są różne. Jeśli jednak porównamy substancje czynne niektórych z nich, to okaże się, że są one albo identyczne, albo zbliżone. Oznacza to, że porównywane leki działają podobnie. Na liście środków leczniczych obok nazwy głównej substancji czynnej umieszcza się nazwy innych, mniej ważnych substancji czynnych zawartych w leku. 3. Zastosowanie. Chodzi o to, aby stosując dany środek leczniczy uzyskać optymalny efekt jego działania i jednocześnie uniknąć niekorzystnych objawów ubocznych. Celowi temu służą określone zasady stosowania leków. Niektóre z tych zasad przedstawiono przy prezentacji poszczególnych grup leków. Przy wątpliwościach należy zasięgnąć rady aptekarza i dokładnie przeczytać ulotkę informacyjną o leku, dołączoną do każdego opakowania. 4. Uwaga! Przy niewłaściwym stosowaniu niektóre leki mogą być szkodliwe. Niektórzy chorzy muszą być szczególnie ostrożni, w ich przypadku bowiem popularny i powszechnie stosowany lek, może okazać się wręcz niebezpieczny (astma aspirynowa). Jednoczesnemu stosowaniu kilku leków może towarzyszyć niekorzystne nakładanie się objawów ubocznych, dlatego Uwagi ogólne 275 również i pod tym kątem należy studiować ulotki informacyjne! Aby ułatwić czytelnikowi wyrobienie sobie nawet tylko pobieżnego poglądu odnośnie ilości i różnorodności współczesnych środków leczniczych, na końcu każdego rozdziału umieszczono wykaz najczęściej stosowanych leków. Należy zaznaczyć, że poza kryteriami wyboru, wymienionymi na początku tego rozdziału (dostępność, cena leku), nie stosowano innych. Oznacza to, że zaproponowany w tej książce dobór leków nie wartościuje wszystkich medykamentów dostępnych w aptekach. A zatem leki nie wymienione w tej książce, to bynajmniej nie leki gorsze! • Wyjaśnienia dotyczące "ważnych substancji czynnych" stanowią uzupełnienie informacji, zawartych w poprzedzającym akapicie "działanie". Przy wątpliwościach należy zapytać aptekarza. • W rubryce "postać i opakowanie" zawarto informację, w jakiej postaci lek jest dostępny. Wybór podlega ocenie indywidualnej, zależnej od sytuacji merytorycznej lub od gustów i upodobań. Należy jednak podkreślić, że o działaniu leku decydują głównie zawarte w nim substancje czynne! Wskazówki dotyczące stosowania • Tabletek ani drażetek nigdy nie przyjmować w pozycji leżącej. Mogą one zatrzymać się w przełyku, przebywać tam pewien czas i działać miejscowo uszkadzające. • Do popijania leków woda mineralna lub wodociągowa jest lepsza od kawy, herbaty, mleka, soków owocowych (nie mówiąc o napojach alkoholowych!). • Nigdy nie przyjmować leków "na sucho". Zawsze popijać! • Większość z wymienionych leków dostępna jest w aptekach, ale niektóre można też nabyć w drogeriach. • Opis wyodrębnionych grup leków dostarczyć ma jedynie ogólnych wskazówek pomocnych przy racjonalnym stosowaniu leku. Dodatkowe informacje i wskazówki znajdują się w ulotkach informacyjnych, dołączanych do każdego opakowania. Najmniejsze wątpliwości należy rozstrzygać 276 Leki stosowane przy kaszlu i chrypce z lekarzem lub aptekarzem. Należy dodać, że książka ta wyznacza tylko ogólne ramy, w których zawarto podstawowe informacje. Tak więc, nie każda indywidualna sytuacja mogła być w tej książce uwzględniona. Leki stosowane przy kaszlu i chrypce Działanie • Tłumienie odruchu kaszlowego i/lub • rozrzedzanie wydzieliny oskrzeli i ułatwianie jej odkrztuszania. • Zwalczanie chrypki. Substancje • Leki hamujące odruch kaszlowy i leki rozrzedzające wy-czynne dzielinę oskrzelową (mukolityczne) zawierają różne substancje czynne. • Do grupy chemicznych środków blokujących odruch kaszlowy należą między innymi okseladyna, pentoksyweryną i dekstrometorfan. Ponadto używa się różnych preparatów ziołowych. • Leki mukolityczne mogą zawierać ambroksol, bromheksy-nę, acetylocysteinę. W tej grupie leków znajdują się również preparaty ziołowe. Zastosowanie • Kaszel nie musi oznaczać choroby. Jest on ważnym mechanizmem obronnym, za pomocą którego ustrój elimimuje z dróg oddechowych śluz i pył (patrz: "Kaszel", str. 53). • Zanim zdecydujemy się na zastosowanie leku, musimy poznać przyczynę kaszlu, gdyż różne przyczyny kaszlu mogą wyznaczać odmienne metody jego zwalczania. • Przyczyną kaszlu może być dym papierosowy, kurz, lotne chemiczne substancje drażniące oraz wiele innych, obecnych w otaczającym nas środowisku. Niektóre z nich można wyeliminować łatwiej, inne trudniej (można np. rzucić palenie). • Środki blokujące odruch kaszlowy pomagają przy suchym kaszlu, leki mukolityczne zaś przy wilgotnym. • Kaszel towarzyszy często przeziębieniu. Zwykle ustępuje on po kilku dniach samoistnie. W stanach tych leki mogą Leki stosowane przy kaszlu i chrypce 277 działać kojąco, znosząc przykre niekiedy dolegliwości, np. bezsenność. Jeśli przeziębienie jest ciężkie, można zastosować leki przeciwgrypowe (patrz str. 281). • Kaszel może mieć podłoże psychogenne. Wówczas trzeba wyeliminować sytuacje nerwicorodne. • W przeziębieniu, podczas którego nie występuje kaszel. Uwaga najlepiej stosować tabletki Emskie lub inne tabletki do ssania. • Jeśli kaszel jest wilgotny, nie używać środków blokujących kaszel, gdyż utrudniają one odkrztuszanie. • Kodeina jest jednym z najbardziej znanych i popularnych środków blokujących kaszel. Na pewno znajdziesz ją w domowej apteczce. Nie stosuj kodeiny przez dłuższy okres! Kodeiny nie wolno podawać niemowlętom i małym dzieciom! Przestrzegaj zaleconego dawkowania! Leki stosowane przy kaszlu i chrypce Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne l. Leki mukolityczne (rozrzedzające wydzielinę oskrzeli) Mucosolvon Bronchopront Flegamina Bisolvon Mucisol Bronchicum tabletki 30 mg - 50 szt. syrop -100 ml syrop -100 ml tabletki 8 mg - 20 szt. syrop -120 ml krople - 30 ml tabletki 8 mg - 20 szt. roztwór - 40 ml proszek - 60 g syrop -100 ml ambroksol ambroksol bromheksyna bromheksyna acetylocysteina wyciąg z grindelii wyciąg z biedrzeńca wyciąg z pierwiosnka wyciąg z róży 278 Leki stosowane przy kaszlu i chrypce Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Bronchicum pastylki - 20 szt. wyciąg z tymianku miód wyciąg z biedrzeńca wyciąg z pierwiosnka prokaina głycyryzyna amonowa witamina C witamina A okseladyna pentoksyweryna bromowodorek dekstrometorfanu ziele kopytnika korzeń lukrecji ziele glistnika fosforan kodeiny 2. Leki blokujące odruch kaszlowy Oxeladin tabletki 10 mg - 30 szt. tabletki 20 mg - 30 szt. syrop -150 ml drażetki 25 mg - 30 szt. syrop - 200 ml syrop -120 ml Toclase Wiek Formuła 44 Plus "stii- ler" przeciwkaszlowy Azarina tabletki -10 szt. 3. Leki często stosowane przy chrypce Sal Ems Apipulmal Apitussic Tymianek+ Podbiał Pastylki wykrztuśne tabletki -12 szt. syrop -120 ml syrop dla dzieci -120 ml pastylki -10 szt. pastylki -10 szt. sole mineralne ziołomiód sosnowy sulfogwajakol ziołomiód sosnowy sulfogwajakol wyciąg z tymianku i podbiału wyciąg z lukrecji sulfogwajakol Leki stosowane przy katarze 279 Leki stosowane przy katarze Leki na katar, zwężając naczynia krwionośne oraz działając Działanie przeciwobrzękowo na błonę śluzową nosa, zmniejszają wydzielanie śluzu. W efekcie przepływ powietrza przez nos się poprawia. Leki na katar nie działają przyczynowo - ani przeciwwiru-sowo, ani przeciwalergicznie. Ich działanie jest wyłącznie objawowe. Leki na katar połykamy (tabletki, drażetki), wkraplamy do nosa (krople) lub rozpylamy miejscowo (aerozole). Większość leków na katar zawiera substancje, pobudzające Substancje aktywność układu współczulnego (sympatykomimetyki). czynne Należą do nich między innymi nafazolina, oksymetazolina, ksylometazolina. Substancje te zmniejszają produkcję śluzu w ciągu kilku godzin od ich zastosowania. W uzasadnionych przypadkach działanie leków na katar wesprzeć można aplikując jednocześnie leki przeciwaler- giczne (patrz: "Doustne leki przeciwalergiczne", str. 294). Niektóre leki na katar zawierają olejki eteryczne, których aromat działa odświeżająco i w efekcie poprawia oddech. Wśród leków na katar znajdują się również preparaty ho- meopatyczne (Akonitum-Dagomed, Cinnabaris-Dagomed). Leki tej grupy należy zastosować dopiero wtedy, kiedy Zastosowanie katar przeszkadza w pracy lub zakłóca sen. Leki na katar, zawierające sympątomimetyki nie nadają się do stosowania przewlekłego, tzn. dłużej niż trzy dni. Dłuższe ich podawanie może trwale zakłócić normalną produkcję śluzu. Leków na katar nie należy stosować wtedy, kiedy: Uwaga - śluzówka nosa jest wysuszona, - katar ma charakter przewlekły. Przed zastosowaniem leków na katar chorzy na jaskrę powinni porozumieć się z lekarzem. 280 Leki stosowane przy katarze U niemowląt i małych dzieci nie wolno stosować leków na katar w postaci aerozolów, mogą bowiem wystąpić u nich niebezpieczne zaburzenia oddechu. Pamiętaj, że u niemowląt i małych dzieci należy stosować takie leki na katar, które zawierają małe ilości substancji czynnych. Leki stosowane przy katarze Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne l. Leki do stosowania zewnętrznego (podawane do nosa) Xylometazolin Nasenspray Rhinazin Thymazen Afrin Rhinophenazol Inhalol Inhalo soi Cetix krople 0,1%-10 ml krople 0.05% -10 ml żel 0,1%-5g żel 0,05 - 5 g aerozol -10 ml aerozol - 20 ml krople 0/1% -10 ml krople 0,05% -10 ml aerozol - 20 ml krople -10 ml krople -10 ml do inhalacji krople -10 ml do inhalacji sztyft do nosa -10 g ksylometazolina ksylometazolina nafazolina tymazolina oksymetazolina nafazolina i antazolina olejek sosnowy olejek tymiankowy olejek miętowy olejek sosnowy olejek tymiankowy olejek miętowy mentol i kamfora Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe 281 2. Leki do stosowania wewnętrznego (do połykania) Nazwa handlowa Postać i opakowanie____Ważne substancje czynne Akonitum Dagomed "Infekcje" granulki homeopatyczne Cinnabaris granulki homeopatyczne Dagomed "Katar" Disophrol drażetki - 8 szt. aconitum belladonna eupatorium ferrum phosphoricum gelsenium cinnabaris hepar sulfuris ferrum phosphoricum kalium bichloratum Echinacea deksbrom- feniramina Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe • Leki przeciwgrypowe nie zwalczają przyczyny choroby Działanie (jak to ma miejsce np. w przypadku stosowania antybiotyków w zapaleniu płuc), natomiast nader skutecznie łagodzą objawy grypy, niekiedy bardzo dokuczliwe (gorączka, bóle mięśniowe). • W skład większości leków przeciwgrypowych wchodzi kil- Substancje ka substancji czynnych, działających wielokierunkowo czynne (różne substancje czynne zwalczają różne objawy). • Większość lęków przeciwgrypowych zawiera substancje czynne działające przeciwbólowe i przeciwgorączkowo (patrz str. 289). 282 Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe • Szereg leków przeciwgrypowych zawiera ponadto: - substancję czynną o działaniu przeciwobrzękowym (patrz: "Leki na katar", str. 279). - substancję czynną działającą stymulujące na narząd krążenia, - substancję czynną aktywną przeciwalergicznie (patrz str. 294), - substancję czynną o działaniu przeciwkaszlowym lub mukolitycznym (patrz str. 276), - olejki eteryczne (przede wszystkim składnik maści), - witaminy (przede wszystkim witaminę C), - kofeinę. • Środki homeopatyczne wykorzystywane są głównie w profilaktyce przeziębienia. Podstawową substancją czynną jest w nich wyciąg z korzenia lub sole z jeżówki purpurowej (Echinacea angustifolia) (patrz: "Leki zwiększające odporność", str. 287). Zastosowanie • Typowe (gorączka, kaszel), ale niezbyt ciężkie objawy grypy nie wymagają leczenia. • Leki przeciwgrypowye powinno się stosować przy mnogości objawów (gorączce, uogólnionych bólach mięśniowych, kaszlu, bólach głowy) i ich znacznej dokuczliwości. • Uwaga! Leki na kaszel mogą działać różnie (patrz: "Leki na kaszel i chrypkę, str. 276). Pamiętać należy, że przy suchym kaszlu stosuje się środki blokujące kaszel; przy kaszlu wilgotnym zaś - leki mukolityczne. • Dobrym środkiem przeciwgrypowym jest maść, zawierająca olejki eteryczne, którą należy nacierać klatkę piersiową i plecy. Można też do wrzącej wody dodać odrobinę maści i wdychać aromatyczną parę. Trzeba uważać, aby się nie poparzyć! • Jeśli masz wątpliwości, co wybrać, aptekarz Ci doradzi! Uwaga • Pewne osoby powinny zachować ostrożność i rozwagę przy stosowaniu niektórych leków przeciwgrypowych. Dotyczy to: - osób z częstymi dolegliwościami żołądkowymi (kwas acetosalicylowy i jego pochodne mogą zaszkodzić!), Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe 283 - chorych na astmę, którzy są uczuleni na kwas acetosalicylowy (astma aspirynowa), - chorych na jaskrę; sprawdzić, czy lek na katar nie zawiera sympatykomimetyków (patrz str. 279) i w razie wątpliwości skonsultować się z aptekarzem lub lekarzem. - niemowląt i małych dzieci, którym nie wolno aplikować żadnych leków przeciwgrypowych, przede wszystkim maści zawierających olejki eteryczne. W razie silnych dolegliwości wezwać lekarza! - kierowców pojazdów mechanicznych, którzy powinni pamiętać, że każdy lek przeciwalergiczny (w tym przypadku: komponent leku przeciwgrypowego) obniża refleks i działa nasennie. Masz wątpliwości, zapytaj lekarza! • Ostrożnie przy jednoczesnym używaniu alkoholu! Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne l. Leki do stosowania wewnętrznego Tabletki przeciw tabletki -10 szt. grypie Aliofil Scorbolamid Isochin Amidochin Coldrex tabletki - 30 szt. tabletki - 20 szt. drażetki -10 szt. drażetki -10 szt. tabletki -12 szt. kwas acetylosalicylowy kofeina liofilizowany czosnek i chlorofilina salicylamid witamina C (kwas askorbinowy) rutozyd salicylamid kofeina chinina aminofenazon chinina paracetamol chlorowodorek fenylefryny 284 Leki przeciwgrypowe i przeciwprzeziębieniowe Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Coldrex Oscillococcinum proszek - 5 saszetek o smaku czarnej porzeczki i o smaku cytrynowym granulki homeopatyczne kofeina wodzian terpiny witamina C paracetamol chlorowodorek fenylefryny witamina C filtrowany autolizat z wątroby i serca dzikiej kaczki sacharoza, laktoza 2. Leki do stosowania zewnętrznego i do inhalacji maść - 50 g Herbolen balsam Unguentum camphora Oleum camphoratum Spiritus camphoratum Olbas oil Wiek Vaporub Pulmex Pulmex Baby maść - 20 g roztwór -10 ml roztwór - 50 ml krople -10 g maść - 40 g maść - 40 g maść - 20 g olejek majerankowy olejek sosnowy olejek eukaliptusowy olejek terpentynowy kamfora kamfora kamfora kamfora olejek eukaliptusowy olejek miętowy mentol mentol kamfora olejek eukaliptusowy tymol balsam peruwiański kamfora balsam peruwiański kamfora Leki stosowane przy zapaleniu gardła i jamy ustnej 285 Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Mentoklar żel - 50 g krople - 50 ml inhalator kieszonkowy olejek eukaliptusowy olejek miętowy olejek tymiankowy olejek cedrowy mentol kamfora Leki stosowane przy zapaleniu gardła i jamy ustnej Działanie Substancje czynne Zastosowanie Dezynfekujące (odkażające) i/lub antybiotyczne w obrębie jamy ustnej i gardła i/lub miejscowo znieczulające i/lub ściągające, a tym samym kojące bądź odkażające i/lub przeciwzapalne i/lub przynoszące ulgę przez zwiększenie wydzielania śliny. Substancje bakteriobójcze (np. chlorheksydyna, benzalko-nium). Również stężony roztwór soli kuchennej wywiera działanie bakteriobójcze. Antybiotyki działające miejscowo (np. tyrotrycyną). Lokalne środki znieczulające (np. benzokaina). Substancje działające ściągające miejscowo (np. sole glinu). Substancje o działaniu przeciwzapalnym zawarte w rumianku (np. wyciąg z koszyczków rumianku). Substancje pobudzające wydzielanie śliny oraz wywierające wpływ kojący - olejki eteryczne (mentol, eukaliptus). Zależnie od postaci leki tej grupy stosuje się w sposób następujący: - ssanie kilka razy dziennie, trzymając lek w jamie ustnej aż do zupełnego jego rozpuszczenia, - płukanie ust kilka razy dziennie, - smarowanie "chorego miejsca". 286 Leki stosowane przy zapaleniu gardła i jamy ustnej Uwaga • Nie udowodniono naukowo, że leki dezynfekujące lub działające antybiotycznie stosowane przy bólach gardła i w stanach zapalnych jamy ustnej są wystarczająco skuteczne. Przy bardzo silnych bólach gardła, a zwłaszcza przy anginie, zasięgnąć trzeba opinii lekarza odnośnie zastosowania antybiotyków działających ogólnie. • Oceny lekarskiej wymagają również grzybice jamy ustnej (biały, łuszczący się język). • Przy dłuższym stosowaniu leków zawierających takie substancje czynne, jak chlorheksydyna, mogą wystąpić zaburzenia smaku oraz zmiany zabarwienia zębów i języka. Leki stosowane przy zapaleniu gardła i jamy Nazwa handlowa Postać i opakowanie ustnej Ważne substancje czynne Sebidin Chlorchinaldin Cholinex Neo-Angin Neo-Angin Septolete Tinctura salviae Salia-fix tabletki - 20 szt. tabletki do ssania 0,002 - 20 szt. pastylki -10 szt. tabletki - 24 szt. aerozol - 7,5g pastylki - 30 szt. rozwór -100 ml torebki 20 -30 szt. chlorheksydyna chlorchinaldol salicylan choliny olejek anyżkowy alkohol 2,4-dwuchloroben- zylowy mentol olejek miętowy olejek anyżkowy olejek kamforowy alkohol 2,4-dwuchloroben- zylowy mentol olejek miętowy benzalkonium mentol olejek miętowy olejek eukaliptusowy tymol wyciąg w liści szałwii rozdrobniony liść szałwii Leki zwiększające odporność Immunostymulanty 287 Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Azulan Gargarin Gargarisma Dorithricin Mallebrin (koncentrat na bóle gardła) roztór - 30, 90 ml proszek - 50 g krople - 20 ml tabletki do ssania - 20, 50 szt. roztwór - 30, 50,100 ml wyciąg z koszyczków rumianku dwuboran sodowy dwuwęglan sodowy chlorek sodowy benzoesan sodowy mentol tymol kwas salicylowy benzoesan sodowy olejek miętowy olejek eukaliptusowy tyrotrycyna benzalkonium benzokaina chloran glinu Leki zwiększające odporność Immunostymulanty Immunostymulanty wspierają procesy odpornościowe Działanie ustroju. Używane jako uzupełnienie innych leków o działaniu bardziej ukierunkowanym (przeciwzapalnym, przeciwinfe-kcyjnym itd.), np. przy zapobieganiu infekcjom dróg oddechowych lub dróg moczowych. Przy wczesnym podaniu immunostymulantów można liczyć na skrócenie czasu trwania choroby. Najczęściej stosuje się wyciąg z korzenia lub sok z jeżówki Substancje purpurowej (Echinacea angustifolia), wykorzystując silne czynne działanie immunostymulujące tej rośliny. Używane są też preparaty, zawierające inne substancje czynne, np. wyciąg z torfu, aloesu lub aronii. 288 Leki zwiększające odporność Immunostymulanty Zastosowanie • Z ulotki informacyjnej dowiesz się, w jakich dawkach i jak często stosować dany preparat. • Aktywność preparatów immunostymulujących zmniejsza się przy dłuższym ich stosowaniu. • Jeśli przebieg choroby jest ciężki (infekcje gorączkowe) przyjmowanie immunostymulantów nie zastąpi badania lekarskiego. • Omów z lekarzem szczegóły, dotyczące stosowania leków zwiększających odporność ustroju w sytuacji, w której lekarz zapisał Ci również inne medykamenty. Leki zwiększające odporność (immunostymulanty) Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Echinacea Ratiopharm tabletki - 50 szt. wyciąg z korzenia jeżówki tabletki -100 szt. purpurowej krople - 50 ml krople -100 ml Echinacea krople -100 ml sok z jeżówki purpurowej Esberitox N tabletki - 50 szt. wyciąg z żywotnika tabletki-100 szt. wyciąg z korzenia indygo krople - 50 ml wyciąg z korzenia jeżówki krople -100 ml purpurowej Lumphosil tabletki - 50 szt. wyciąg z korzenia jeżówki purpurowej Lymphosil forte tabletki - 50 szt. porost islandzki węglan wapniowy drożdże PTT Tołpa tabletki - 21 szt. wyciąg z torfu Fibs ampułki -10 szt. wyciąg z torfu Biostymina ampułki -10 szt. wyciąg z aloesu Bioaron roztwór -150 ml wyciąg z aloesu wyciąg z aronii Bioaron C roztwór -150 ml wyciąg z aloesu wyciąg z aronii witamina C Immunal krople - 50 ml sok z jeżówki purpurowej Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne 289 Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Ecomer kapsułki - 60 szt. standaryzowany olej z wątroby rekina grenlandzkie- g° Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne Środki przeciwbólowe działają wielokierunkowo: Działanie - zmniejszają intensywność bólów (działanie anelgetycz-ne), - obniżają gorączkę, - zwalczają stan zapalny. Leki omawianej grupy dzielimy na trzy podgrupy: Substancje 1. Pochodne kwasów - najważniejszą substancją jest kwas acetosalicylowy. 2. Pochodne aminofenolu: - najważniejszy jest paracetamol, - zastąpił on dawniej stosowaną fenacetynę, która używana w większych ilościach przez dłuższy okres trwale uszkadzała nerki. 3. Pochodne pirazolu: - najważniejsze substancje to fenazon i propyfenazon, - substancje czynne tej podgrupy działają przede wszystkim przeciwgorączkowo i przeciwbólowe. Leki przeciwbólowe działają objawowo, a nie przyczynowo Zastosowanie (łagodzą dolegliwości, a nie leczą). Leki tej grupy można stosować bez konsultacji z lekarzem przez kilka dni. W tym czasie bóle i gorączką najczęściej ustępują, gdyż przeważnie wygasa również choroba, która była przyczyną wystąpienia tych objawów. Przy bólach i stanach gorączkowych stosowanie leków omawianej grupy jest uzasadnione, ale nie należy ich nadużywać. 290 Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne • Jeśli bóle i gorączka nie ustępują po trzech dniach, udać się do lekarza! • Opinia naukowców odnośnie przewagi monoterapii (gdy lek zawiera jedną ważną substancję czynną) nad terapią kombinowaną (w jednym leku kilka substancji czynnych) jest niejednoznaczna. • Dziedom podawać przede wszystkim paracetamol, ponieważ jest najmniej szkodliwy i skuteczny. Uwa9a • Żadna z wymienionych substancji czynnych nie powoduje wystąpienia poważniejszych objawów ubocznych. • Wszystkie osoby chorujące na żołądek (wrzód żołądka lub dwunastnicy, nieżyt żołądka) nie powinny przyjmować preparatów, zawierających kwas acetosalicylowy bez zgody lekarza! Nawet u zdrowych osób przy stosowaniu leków, zawierających tę silnie działającą substancję czynną, mogą wystąpić takie dolegliwości, jak mdłości, wymioty, bóle brzucha lub zgaga. Dolegliwości te na ogół ustępują z chwilą odstawienia leku. Warto zwrócić uwagę, że zdaniem lekarzy aspiryna (polopiryna) i leki zawierające kwas acetylosalicylowy (np. proszki od bólu głowy) są na ogół nadużywane. • Osoby ze skłonnością do krwawień, powinny skonsultować z lekarzem przyjmowanie leków z tej grupy. • Szczególną ostrożność powinny zachować te osoby, które skłonne są do reakcji alergicznych - skórnych lub astmatycznych - na kwas acetosalicylowy i pochodne pirazolu. • W okresie ciąży i laktacji lepiej przyjmować paracetamol niż kwas acetosalicyłowy. Przy przedawkowaniu paracetamol uszkadza wątrobę. • Kofeina zwiększą efektywność leków przeciwbólowych, np. przy migrenie. • Nie wolno stosować leków omawianej grupy, w skład których dodatkowo wchodzą tzw. barbiturany (fenobarbital, barbitąl, amobarbital). Stosowanie ich wywołuje uczucie głodu. Wprawdzie leki te wydaje się na recepty, ale mogą się one znajdować w każdej apteczce domowej. • Podstawowa zasada: nie stosować leków przez dłuższy czas bez zgody lekarza! Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne 291 Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne Wybrano leki najczęściej stosowane. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Polopiryna Polopiryna S Aspiryn Aspro Polopiryna C Aspiryn Plus C Aspro C Acenol Acetaminophen Panadol Panadol Junior PanadolBaby Panadol Extra Apap Panadeine Salpadeine syrop -100 ml tabletki -12 szt. tabletki - 24 szt. tabletki-48 szt. tabletki - 24 szt. 50 szt. tabletki -12 szt. tabletki - 24 szt. kapsułki 12 szt., 24 szt. tabletki musujące • 24 szt. kwas acetylosalicylowy tabletki -10 szt. tabletki - 20 szt. tabletki 20 szt. tabletki -10 szt., 20 szt., 100 szt. tabletki musujące -12 szt. tabletki musujące -10 szt. tabletki musujące - 20 szt., 10 szt. tabletki musujące - 10 szt., 12 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki -12 szt. 24 szt. 48 szt. tabletki musujące -12 szt., 24 szt. saszetki -10 szt. kwas acetylosalicylowy kwas acetylosalicylowy kwas acetylosalicylowy kwas acetylosalicylowy witamina C kwas acetylosalicylowy witamina C kwas acetylosalicylowy witaminą C paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol paracetamol kofeina paracetamol paracetamol kodeina paracetamol kodeina • 12 szt., kofeina 292 Środki uspokajające i nasenne Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Antineuralgiae E Cefalgin Saridon Thomapyrin Thomapyrin C Spalt N tabletki -10 szt. tabletki -10 szt. tabletki -10 szt. tabletki -10 szt. tabletki -10 szt. tabletki -10 szt., 20 szt. kwas acetosalicylowy etanzemid karbromal propyfenazon paracetamol kofeina propyfenazon paracetamol kofeina kwas acetosalicylowy paracetamol kofeina kwas acetosalicylowy paracetamol witamina C fenazon kofeina paracetamol Środki uspokajające i nasenne Działanie • W zależności od dawki leki te działają uspokajająco (mniejsze dawki) lub nasennie (większe dawki). • Leki te są szczególnie przydatne dla ludzi bardzo wrażliwych na zmiany ciśnienia atmosferycznego i temperatury otoczenia (metereopatów). Na zmiany te reagują oni nadpobudliwością, drażliwością, zmiennością nastroju, zaburzeniami snu. Leki stosowane są także przez ludzi z nerwicą. Wśród "nerwicowców" mogą być też metereopa-ci, ale nie muszą. • Działanie leków uspokajających i nasennych sprowadza się do - zróżnicowanego co do siły - tłumienia czynności ośrodkowego układu nerwowego. Środki uspokajające i nasenne 293 • Przeważnie leki uspokajające zawierają substancje czynne Substancje pochodzenia roślinnego (wyciąg z kozłka lekarskiego, czynne chmielu, lawendy, melisy itd.). • Środki nasenne mogą zawierać te same substancje czynne, ale w większym stężeniu. Aby zasnąć, wystarczy niekiedy przyjąć po prostu większą dawkę środka uspokajającego. • Wśród leków tej grupy znajdują się preparaty, zawierające dwie substancje czynne o silnym działaniu uspokajającym (ułatwiającym również zasypianie): doksylaminę i dwufe-nohydraminę. • Na początku stosować tylko preparaty roślinne (ziołowe). Zastosowanie • Jeśli to nie wystarczy, sięgnąć po lek zawierający doksylaminę lub substancje pochodzenia roślinnego i doksylaminę. • Przy stosowaniu preparatów roślinnych nie występuj ą zad- Uwaga ne objawy uboczne! • Przy przyjmowaniu leków, których substancjami czynnymi jest doksylamina lub dwufenohydramina: - pacjenci z jaskrą jak również z przerostem gruczołu krokowego (patrz str. 168) powinni przed zastosowaniem leku, zasięgnąć opinii lekarza, - u małych dzieci skrupulatnie przestrzegać dawkowania! - objawami ubocznymi są: suchość w ustach, zaburzenia widzenia. W razie ich wystąpienia - przerwać stosowanie leku, udać się do lekarza. • Nie wolno stosować jednocześnie kilku leków uspokajających i nasennych, chyba, że uzyska się na to zgodę lekarza lub aptekarza. Środki uspokajające i nasenne Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne liść melisy ziele serdecznika korzeń kozłka szyszki chmielu Tabletki uspokajające tabletki - 20 szt. "Labofarm" 294 Doustne leki przeciwalergiczne Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Nervosol Neospasmina Passispasmina Sanosan Persen Kalms Naturest Nervendragees Ratiopharm Hoggar N Betadorm A krople - 35 ml roztwór -120,150 ml roztwór -120,150 ml tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki -100 szt. tabletki -100 szt. tabletki - 50 szt. tabletki -10, 20 szt. tabletki -10, 20 szt. liść mięty kwiat lawendy wyciąg z kozika wyciąg z lawendy wyciąg z arcydzięgla wyciąg z melisy wyciąg z chmielu wyciąg z kozika wyciąg z głogu wyciąg z męczennicy wyciąg z chmielu wyciąg z głogu wyciąg z kozika wyciąg z kozłka wyciąg z chmielu wyciąg z kozłka wyciąg z melisy wyciąg z mięty proszek chmielowy wyciąg z kozłka wyciąg z goryczki wyciąg z męczennicy wyciąg z kozłka wyciąg z męczennicy wyciąg z chmielu doksylamina dwufenohydramina chloroteofilina Doustne leki przeciwalergiczne Działanie • Stosowane są w tych stanach chorobowych, których objawy wywołane są przez hormon tkankowy - histaminę (stąd nazwa: leki przeciwhistaminowe), jak np. pokrzywka, katar sienny. Doustne leki przeciwalergiczne 295 Substancje czynne • W astmie leki te są mało skuteczne. • Najczęstsze: klemastyna, dimetynden, astemizol. • Związki wapnia. • Przy dłużej trwającym stanie alergicznym, stosować po Zastosowanie uzgodnieniu z lekarzem. • Dawkowanie indywidualizować. • Z wyjątkiem preparatów wapniowych i astemizolu leki tej Uwaga grupy działają lekko nasennie. A zatem: uwaga kierowcy pojazdów mechanicznych! • Działanie ulega wzmocnieniu przy jednoczesnym stosowaniu leków uspokajających i nasennych, jak również leków psychotropowych. • Bardzo ostrożnie przy jednoczesnym używaniu alkoholu! • Preparaty wapniowe stosować w dawkach umiarkowanych, przedawkowanie bowiem powoduje ciężkie objawy uboczne. Doustne leki przeciwalergiczne Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Clemastinum Hismanal Zyrtec Fenistii Retard Fenistii Calcium gluconicum Calcium "Polfa" Satural tabletki - 25 szt. syrop -100 ml tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. krople - 20 ml granulat - 75 g granulat -100 g tabletki - 30 szt. tabletki musujące - 12 szt. syrop -150 ml torebki 4 g -15 szt. klemastyna astemizol cetyryzyna dimetynden dimetynden glukonian wapniowy laktoglukonian wapniowy laktoglukonian wapniowy 296 Leki przeciwświądowe i przeciwalergiczne do stosowania zewnętrznego Leki przeciwświądowe i przeciwalergiczne do stosowania zewnętrznego Działanie • Skuteczne przy reakcjach skórnych na ukąszenia insektów, oparzeniu słonecznym i innych poparzeniach. Leki te ograniczają i zmniejszają obrzęk, zaczerwienienie oraz świąd skóry. Skoro po ich zastosowaniu pacjenci mniej się drapią, przeto leki te - pośrednio - zapobiegają inwazji bakteryjnej. Substancje • Substancje antyhistaminowe: dimetynden, bamipina, chlo-CZynne rofenoksyamina, klemastyna. • Przeciwzapalnie działa bufeksamak. • Przeciwświądowo działa benzokaina. Zastosowanie • Kilka razy dziennie stosować aerozol, papkę, żel, maść lub krem. Uwaga • Przy rozległych uszkodzeniach skóry (poparzeniach) i silnych reakcjach alergicznych konieczna jest wizyta u lekarza! • Przy nadwrażliwości na leki omawianej grupy objawy alergiczne mogą się nawet nasilić. W takich przypadkach koniecznie trzeba udać się do lekarza! • Wymienionych leków nie stosować na otwarte rany, w chorobach oczu i zmianach na śluzówkach. Leki przeciwświądowe i przeciwalergiczne do stosowania zewnętrznego Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Sanofil Pudroderm aerozol - 50 g papka - 50 g wyciąg z rumianku wyciąg z nagietka tlenek cynku talk mentol benzokaina Fenistii żel - 50 g dimetynden Leki przeciwalergiczne stosowane miejscowo w chorobach oczu i nosa 297 Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Viosept Soventol Systral Tavegyl Duradermal maść -15 g żel - 20, 50 g żel - 20, 50 g krem - 20, 50 g żel - 20, 50 g krem-20, 50,100 g maść - 20, 50,100 g bromek domifenu trypelenamina klochinol bamipina chlorofenoksyamina klemastyna bufeksemak Leki przeciwalergiczne stosowane miejscowo w chorobach oczu i nosa • Zapobiegać alergicznym schorzeniom nosa i oczu, a przede Działanie wszystkim zwalczać wodnisty katar (np. katar sienny) i łzawienie oczu. • W profilaktyce najbardziej skuteczny jest kromoglikan Substancje dwusodowy. czynne • Systematycznie stosować leki przeciwalergiczne, zanim je- Zastosowanie szcze wystąpią objawy uczuleniowe nosa i oczu. Leki przeciwalergiczne stosowane miejscowo w chorobach oczu i nosa Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Rhinophenazol Betadrin krople do oczu -10 ml krople do nosa -10 ml krople do oczu - 10 ml krople do nosa - 10 ml nafazolina antazolina difenhydramina nafazolina kwas borowy difenhydramina 298 Leki dezynfekujące skórę Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Rhinazin Thymazen Lomusol krople do nosa -10 ml krople do nosa -10 ml roztwór do rozpylania do nosa -13 ml nafazolina nafazolina tymazolina kromoglikan dwusodowy Leki dezynfekujące skórę Działanie • Niszczenie (zabijanie): - bakterii i / lub - wirusów i / lub - grzybów. Substancje • Substancje modyfikujące napięcie powierzchniowe - deter-czynne genty (obfitują w nie mydła). • Alkohol. • Aldehydy. • Związki jodu. • Chlorheksydyna, etakrydyna. • Antybiotyki do stosowania zewnętrznego (tyrotrycyna). Zastosowanie • Stosować zgodnie z ulotką informacyjną, przeważnie raz do kilku razy dziennie. Uwaga • Niekiedy mogą wystąpić odczyny alergiczne. • Chronić oczy. • Nie nadużywać. Przy jakichkolwiek wątpliwościach, należy zasięgnąć rady lekarza! Leki sprzyjające gojeniu się ran do stosowania zewnętrznego 299 Leki dezynfekujące skórę Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Dermatol Rivanol Chinoxyzol (Chinosol) Jodyna Pyoctaninam coeruleum (Gentiana) Kalium hyperman- ganicum Ung. acidi borici Manusan Pertlenon zasypka - 2 g tabletki - 5 szt. tabletki -100 szt. roztwór -10 ml roztwór - 20,100 ml tabletki - 30 szt. proszek - 2 g maść - 30 g roztwór - 500 ml tabletki -10 szt. zasadowy galusan bismu- tawy etakrydyna chinoksyzol roztwór spirytusowy jodu fiolet krystaliczny nadmanganian potasowy maść borna chlorheksydyna karbaminian nadtlenku wodoru Leki sprzyjające gojeniu się ran do stosowania zewnętrznego • Pod wpływem tych leków gojenie się różnego rodzaju ob- Działanie rażeń jest szybsze. • Dekspantenol, wyciąg z koszyczków rumianku, tlenek cyn- Substancje ku, mocznik, tran z wątroby ryb, wyciąg z torfu i inne. czynne • Stosować zgodnie z ulotką informacyjną, najczęściej raz do Zastosowanie kilku razy dziennie. • Przy leczeniu ran przestrzegać trzeba zasad postępowania Uwaga (patrz str. 131). Maści nie powinno się stosować na otwarte rany! 300 Leki sprzyjające gojeniu się ran do stosowania zewnętrznego Leki sprzyjające gojeniu się ran do stosowania zewnętrznego Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Bepanthen Cepan Contractubex Alantan Alantex Tointex Acudex Linomag Panthenol Tołpa-Hypocalen Solcoseryl Kamillosan Mitosyl Basodexan S krem - 30 g maść - 30 g krem - 35 g Postać i opakowanie Ważne substancje czynne dekspantenol alantoina heparyna wyciąg z cebuli alantoina wyciąg z cebuli heparyna alantoina tlenek cynku kwas borowy alantoina heparyna alantoina heparyna 10 saszetek dekstranomer maść - 20 g maść - 50 g maść - 30 g zasypka - 50 g zasypka -100 g maść - 30 g maść - 30 g zasypka 4 g -maść - 30 g krem - 30 g roztwór -10, 40 ml aerozol -140 g żel - 40 g nienasycone kwasy tłuszczowe z grupy witaminy F rozpuszczone w oleju lnianym pantotenian wapniowy wyciąg z torfu wyciąg z kasztanowca wyciąg z nagietka kwas salicylowy wyciąg z krwi cieląt maść - 20 g żel - 20 g roztwór - 30,100 ml 250,1000 ml maść - 65,135 g maść - 30, lOOg, 200,400 g wyciąg z koszyczków rumianku tlenek cynku tran z wątroby ryb mocznik Leki stosowane przy trądziku 301 Leki stosowane przy trądziku • Trądzik (patrz str. 138) nie jest poważną chorobą, ale dla Działanie wielu osób bardzo nieprzyjemną. Należy pamiętać, że trądzik to dolegliwość przede wszystkim okresu pokwitania. • Trądziku nie zwalcza się bezpośrednio. Leki na trądzik łagodzą objawy chorobowe, nie dopuszczając do rozwinięcia się cięższego schorzenia. Uzyskuje się to przez: - usuwanie odczynów zapalnych, - zmniejszenie łojotoku. • Przede wszystkim: nadtlenek benzoilu, siarka, kwas salicy- Substancje Iowy, rezorcyna. czynne • Przed użyciem jakiegokolwiek leku na trądzik należy skórę Zastosowanie odtłuścić, najlepiej za pomocą tzw. łagodnych mydeł (np. Lux). Skórę należy dwa - trzy razy dziennie dobrze spłukać ciepłą wodą. • Posługując się preparatami zawierającymi nadtlenek benzoilu, leczenie należy zacząć od stosowania roztworów o niskim stężeniu (najwyżej 5-procentowym) tej silnie działającej substancji. • W czasie leczenia mogą wystąpić objawy podrażnienia skóry. Uwaga • Nie smarować bardziej rozległych powierzchni skóry. Dotyczy to przede wszystkim tych leków, które zawierają rezorcynę i kwas salicylowy. Leki stosowane przy trądzik Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Acne sulfuricum Benzacne emulsja żel 5% - -50 g -30g siarka strącona nadtlenek benzoilu 302 Leki przeciwhemoroidalne Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Acnosan roztwór - 80 ml tioksolon Dermaknel krem - 20 g siarka strącona kwas salicylowy Aknoten krem - 30 g tretynoina Retin A krem - 30 g tretynoina Antopar "U" zawiesina - 50 ml nadtlenek benzoilu Oxy emulsja - 30 ml nadtlenek benzoilu Clerasil tonik -100 ml nadtlenek benzoilu krem - 20 g żel -150 g Visamt N krem - 20 g rezorcyna siarka strącona puder - 25 g rezorcyna siarka strącona Leki przeciwhemo roidalne Działanie • Leki przeciwhemoroidalne mogą: - zwalczać świąd i/lub - przeciwdziałać powstawaniu zakrzepów w obrębie żylaków i/lub - dezynfekować i/lub - sprzyjać gojeniu. Substancje • Mechanizm działania leków przeciwhemoroidalnych jest czynne różny: - polidokanol (zwalcza świąd), - wyciąg z kasztanowca (działa przeciwzakrzepowo), - tlenek cynku (dezynfekuje), - balsam peruwiański (ułatwia gojenie). Zastosowanie • Maść można stosować nawet kilka razy dziennie na hemoroidy zewnętrzne. Przy głębszym umiejscowieniu guzków krwawniczych maść trzeba wprowadzić za pomocą aplika-tora. Leki przeciwhemoroidalne 303 • Jeśli hemoroidy położone są głębiej, stosować czopki. Aplikuje się je po oddaniu stolca. • Po oddaniu stolca delikatnie oczyścić guzki krwawnicze za pomocą wilgotnego kłębka waty. • Należy zadbać o to, żeby wypróżnienia były luźne. W tym celu należy dużo pić i spożywać pokarmy zawierające błonnik. • Podczas przyjmowania leku mogą wystąpić odczyny skór- Uwaga ne. Zwykle ustępują one po odstawieniu leku. • Jeśli bóle, świąd i krwawienia utrzymują się przez dłuższy czas, poradź się lekarza. Leki przeciwhemoroidalne Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Hemorol czopki -12 szt. Hemorectal czopki -10 szt. Aesculan czopki -12 szt. maść - 30 g Neo-Aesculan żel - 30 g wyciąg z rumianku wyciąg z goryczki wyciąg z kasztanowca wyciąg z kaliny koralowej wyciąg z pięciornika wyciąg z pokrzyku sole bizmutu rezorcyna kwas borowy tlenek cynku balsam peruwiański wyciąg z kasztanowca tanina olejek rumiankowy lidokaina saponina wyciąg z kasztanowca tanina olejek rumiankowy lidokaina saponina balsam peruwiański 304 Leki do stosowania zewnętrznego przy bólach mięśni i stawów Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Procto-Glyvenol Hexamon czopki -10 szt. maść - 30 g maść - 60 g aplikator czopki -12 szt. trybenozyd lidokaina polidokanol tlenek cynku heksyłrezorcyna Leki do stosowania zewnętrznego przy bólach mięśni i stawów Działanie • Leki te poprawiają ukrwienie dając miłe uczucie ciepła i złagodzenie bólu. • Niektóre preparaty zawierają różne olejki eteryczne, które działają chłodzące i uspokajająco. • Nie jest pewne, czy leki, zawierające substancję czynną o działaniu przeciwbólowym, są istotnie skuteczne. Nie wiemy, ile tej substancji wnika przez skórę. Substancje • Wyciągi z pieprzowca (poprawiają ukrwienie). Czynne • Salicylany (działają przeciwbólowe). • Mentol, kamfora (działają kojąco). • Heparynoidy (działanie przeciwzakrzepowe). Zastosowanie • Maści, żele, emulsje i mazidła można stosować kilka razy dziennie. Uwaga • Chronić oczy, śluzówki i otwarte rany. • Nie stosować na większych obszarach skóry przez dłuższy czas. • U kobiet w ciąży, niemowląt i małych dzieci, stosować jak najkrócej! • Leków zawierających wyciągi z pieprzowca nie stosować na skórę zmienioną zapalnie. Leki przeciwbiegunkowe 305 Leki do stosowania zewnętrznego przy bólach mięśni i stawów Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. STazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Capsiplex maść - 30 g wyciąg z pieprzowca kamfora Neo-Capsiderm maść - 30 g wyciąg z pieprzowca kamfora Mazidło pieprzowcowe Capsigel N roztwór - 50 ml emulsja - 50 g nalewka z pieprzowca kamfora olejek terpentynowy olejek eukaliptusowy kamfora Analgolan maść - 30 g salicylan metylu kamfora Lumbolin ViprosalB maść - 30 g maść - 50 g olejek terpentynowy olejek sosnowy heparynoid wyciąg z jadu żmiji kamfora Butapirazol Metindol Algesal maść - 30 g maść - 30 g maść - 50 g olejek z sosny syberyjskiej fenylbutazon indometacyna salicylan dwuetyloaminy myrtekaina Leki przeciwbiegi inkowe • Zwalczanie wodnistych, nieuformowanych stolców (patrz: Działanie "Biegunka", str. 87). • Mechanizm działania powszechnie stosowanych leków, przeznaczonych do zwalczania niewielkich rozwolnień, występujących często w lecie lub związanych z podróżą, polega na: - wiązaniu substancji toksycznych i / lub 306 Leki przeciwbiegunkowe - odkażaniu (dezynfekcji) i/lub - uzyskiwaniu efektu ściągającego śluzówkę przewodu pokarmowego. • Inne środki tej grupy służą do wyrównywania strat wody i soli. • Ponadto leki te zwalczają towarzyszące biegunce, często dokuczliwe objawy. Substancje • Węgiel leczniczy, kaolina, pektyna (wiążą toksyny). Czynne • Mleczan etakrydyny (działa dezynfekujące). • Białczan taniny (działa ściągające). • Substancje czynne przywracają zakłóconą przez biegunkę (najczęściej pochodzenia infekcyjnego) równowagę flory jelitowej. • Mieszaniny różnych ważnych soli nawadniających przywracają zakłóconą równowagę wodno-elektrolitową. • Kwas mlekowy, zakwaszając treść jelitową, działa bakteriobójczo. • Loperamid - to substancja czynna, dostępna od niedawna na rynku farmaceutycznym, przeznaczona do samodzielnego leczenia się. Jest ona ważnym składnikiem leku przeciwbiegunkowego o nazwie Imodium stosowanego w ciężkich biegunkach. Zastosowanie • Leki tej grupy nie powinny być stosowane dłużej niż trzy dni. • Bardzo ważne jest, aby niezależnie od stosowania leków przeciwbiegunkowych zwalczać niedobór soli i wody. • Oto skład roztworu substytucyjnego, zalecanego do stosowania przy stratach wody i soli: sól kuchenna - 3,5 g glukoza - 20 g chlorek potasowy -1,5 g wodorowęglan sodowy - 2,5 g Składniki rozpuścić w 11 wody. Uwaga • Stosowanie leków, przeciwbiegunkowych nie jest panaceum, które z całą pewnością chroniłoby przed wystąpieniem biegunki letniej lub związanej z podróżowaniem. Dlatego Leki przeciwbiegunkowe 307 tak ważne jest odpowiednie postępowanie zmniejszające ryzyko wystąpienia biegunki: - nie pić wody wodociągowej, - nie spożywać lodów ani napojów z otwartych pojemników, - używać produktów spożywczych tylko fabrycznie opakowanych, bądź gotowanych lub obranych. • Pamiętaj, że podczas biegunki siła działania innych leków, przyjmowanych w czasie trwania biegunki, ulega osłabieniu lub zanika, np. pigułek antykoncepcyjnych. • Jeśli biegunka trwa dłużej niż trzy dni, zaniechaj samodzielnego leczenia się i udaj się do lekarza. Leki przeciwbiegunkowe Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Salotanal Tanninum albuminatum Carbo medicinalis Sulfaguanidinum Imodium Furazolidon Nifuroksazyd Ercefuryl Lakcid Gastrolit Kaprompt H Metifex tabletki -12 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 6 szt. tabletki - 20 szt. granulki - 7 g tabletki - 24 szt. zawiesina - 90 ml zawiesina - 90 ml ampułki -10 szt. tabletki - 30 szt. zawiesina -180, 480 ml drażetki - 20 szt. białczan taniny salol białczan taniny węgiel leczniczy sulfaguanidyna loperamid furazolidon nifuroksazyd nifuroksazyd pałeczki kwasu mlekowego sole nawadniające kaolina pektyna mleczan etakrydyny 308 Leki przeczyszczające Leki przeczyszczające Działanie • Przyśpieszenie przejścia treści pokarmowej przez jelita i ułatwienie wypróżnienia. Cel ten osiąga się przez: ~ napęcznienie treści jelitowej (substancje napęczniające), - zatrzymanie wody w jelitach, - zwiększenie perystaltyki (zwiększenie szybkości przemieszczania się treści pokarmowej), - wyzwolenie bodźca do oddawania stolca. • Zwiększenie objętości treści jelitowej nasila perystaltykę i parcie na stolec. Substancje • Substancje napęczniające, to między innymi otręby pszen-czynne ne, siemię lniane, agar-agar. • Środki przeczyszczające, wiążące wodę w świetle jelita: - siarczan sodowy i magnezowy (sól glauberska, sól gorzka) - mannit, sorbit, laktuloza. • Środki pobudzające perystaltykę jelitową poprzez gromadzenie wody w świetle jelita. Powodują one zahamowanie wchłaniania wody i elektrolitów w jelicie: - różne wyciągi roślinne (z rzewienia, senesu), - środki syntetyzowane chemicznie, np. bisakodyl. • Czopki glicerynowe pobudzają do oddania stolca. • Również tzw. szwedzkie zioła pobudzają perystaltykę jelit. • Leki zawierające substancje pochodzenia roślinnego nie są lepsze od leków opartych na substancjach syntetyzowanych chemicznie. Zastosowanie • Przyczyną zaparć jest często nieprawidłowe odżywianie się. Dlatego wprowadzając zmiany w sposobie żyda należy: - odpowiednio dużo pić (niekiedy to wystarcza, aby nie mieć zaparć). - stosować dietę ubogokaloryczną z dużą zawartością błonnika (jarzyny, pieczywo pełnoziarniste, owoce); więcej pić! - zażywać dużo ruchu zwłaszcza dotyczy to osób, które mają siedzący tryb pracy, Leki przeczyszczające 309 - nie powstrzymywać się od oddania stolca (oddawanie stolca dwa - trzy razy w tygodniu jest zjawiskiem zupełnie normalnym), - leki przeczyszczające stosować dopiero wtedy, kiedy zmiana diety i trybu życia nie dają oczekiwanego efektu, Stosowanie tych środków jest uzasadnione wtedy, kiedy: - występują bóle w okolicy odbytu, np. z powodu hemoroidów (należy wówczas spowodować, aby stolce były papkowate), - należy zmniejszyć parcie na stolec, np. u chorych po zawale serca, - konieczne jest opróżnienie jelit, np. przed operacją lub badaniem radiologicznym jelit, - zaparcie ma charakter przewlekły. Stosując jakikolwiek lek przeczyszczający pamiętaj, aby dużo pić! Nie należy stosować leków przeczyszczających, zanim nie Uwaga zmodyfikuje się trybu życia i nawyków żywieniowych. U niektórych osób, przede wszystkim z nadciśnieniem tętniczym lub innymi schorzeniami narządu krążenia, przewlekłe używanie środków przeczyszczających w dużych dawkach bywa niebezpieczne ze względu na nadmiar spożywanego sodu (sól glauberska) lub niedobór potasu spowodowany jego nadmiernymi stratami jelitowymi. Należy pamiętać, że niedobór potasu (efekt nadmiernych jego strat) sprzyja wystąpieniu niekorzystnych, niekiedy nawet niebezpiecznych, objawów ubocznych towarzyszących leczeniu chorych na serce preparatami naparstnicy (Digitalis). Jednoczesne stosowanie leków przeczyszczających i preparatów naparstnicy musi być skonsultowane z lekarzem! Nie należy stosować jednocześnie soli gorzkiej z antybiotykami zawierającymi tetracykliny, ponieważ lek przeczyszczający utrudnia wchłanianie antybiotyku z przewodu pokarmowego. Środków zawierających bisakodyl nie należy łączyć z lekami stosowanymi przy nadkwaśności. Również wtedy nie wolno pić mleka, ponieważ substancja czynna ulega uwolnieniu już w żołądku i jej aktywność znacznie zmniejsza się. 310 Leki przeczyszczające Zasięgnij opinii aptekarza lub lekarza w sytuacji, w której nie wiesz, czy wolno Ci używać środków przeczyszczających jednocześnie z innymi lekami i spożywać określonych potraw. Środki przeczyszczające Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Mentho-Paraffinol Laxol Depuran Alax Altra Radix Thei Bisacodyl Lactulosum Suppositoria Głyceroli Normanol Neonormacol Normosan Lactulose Neda Szwedzkie zioła (Jacobus) roztwór -100 ml czopki -12 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki - 20 szt. tabletki -10 szt. tabletki - 20 szt. roztwór -150 ml czopki -10 g granulat -100 g granulat -100 g zioła -100 g syrop - 200,500,1000 ml parafina płynna mentol sulfobursztynian sodowy liść senesu alona wyciąg z rzewienia wyciąg z lukrecji wyciąg z pokrzyku wyciąg z kory kruszyny wyciąg z rzewienia bisakodyl laktuloza czopki glicerynowe wyciąg z rzewienia wyciąg z karczochów wyciąg z lubczyka pektyny agar kora kruszyny korzeń selera kora kruszyny kłącze perzu nasiona kminku ziele mięty owoce bzu czarnego laktuloza mieszanina 12 ziół Leki poprawiające trawienie 311 Leki poprawiające trawienie • Zwalczanie wzdęć (nadmierna ilość gazów i ich gromadzę- Działanie nie się w jelitach) i/lub • Pobudzanie wydzielania soków żołądkowych i jelitowych przy ich niedoborach. • Przy wzdęciach: Substancje - dimetikon, simetikon, czynne - liczne substancje pochodzenia roślinnego, zawierające olejki eteryczne, np. nalewka z mięty pieprzowej, wyciąg z rumianku. • Nie ma pewności, że środki zawierające kwas solny i pepsynę są skuteczne. • Przy niewydolności trzustki stosuje się pankreatynę, która zawiera ważne enzymy trawienne. • Wewnątrzustrojową (endogenną) produkcję soków trawiennych pobudzają różne substancje o smaku gorzkim, np. wyciąg z korzenia goryczki. • W celu poprawy czynności jelit podaje się również pewne rodzaje bakterii lub produkty ich przemiany materii. • Środki zawierające dimetikon podaje się kilka razy dziennie Zastosowanie w podzielonych dawkach. • Środki zawierające pankreatynę przyjmować trzeba przed lub w czasie jedzenia. • Środki z olejkami eterycznymi i gorzkimi nalewkami stosuje się zgodnie z ulotką informacyjną przy posiłkach lub w ciągu całego dnia w podzielonych dawkach. • Środków z pankreatyną nie powinny przyjmować osoby Uwaga zdrowe tylko dlatego, że się przejadły lub potrawy były tłuste. • Przy przewlekających się stanach niestrawności konieczna jest wizyta u lekarza. 312 Środki odchudzające Leki poprawiające trawienie Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Bepepsin tabletki - 50 szt. pepsyna betaina Citropepsin roztwór -180 ml pepsyna kwas cytrynowy Neo-Pancreatinum tabletki - 30 szt. pankreatyna Kreon tabletki - 20 szt. pankreatyna tabletki - 50 szt. Combizym tabletki - 20 szt. pankreatyna Panzynorm forte drażetki - 30 szt. pankreatyna Panzytrat 10 000 kapsułki - 50 szt. pankreatyna Panzytrat 20 000 kapsułki - 20 szt. pankreatyna Herbogastrin roztwór - 90 ml wyciąg z rumianku wyciąg z dziurawca wyciąg z lukrecji Krople żołądkowe krople - 35 ml nalewka z kozika nalewka gorzka nalewka z mięty nalewka z dziurawca Krople krople - 35 ml nalewka z mięty miętowe pieprzowej Pankreoflat drażetki - 20, 50,100, dimetikon 500 szt. pankreatyna Lefax krople 50,100 ml simetikon Środki odchudź ające Działanie Istnieją trzy grupy środków odchudzających: - środki niskokaloryczne przygotowane fabrycznie, np. Slim-fast. Konsumpcja musi być ograniczona wyłącznie do tych środków! - substancje balastowe - błonnik, Środki odchudzające 313 - preparaty zmniejszające apetyt zawierające jako substancję czynną syntetyczne związki chemiczne lub substancję pochodzenia roślinnego. • Gotowe zestawy niskokaloryczne zawierają minimalną Substancje ilość składników niezbędnych do życia: białka, tłuszcze i czynne węglowodany oraz witaminy i mikropierwiastki. Dodatkowych informacji na ten temat udzieli Ci aptekarz. • Spożycie substancji balastowych z pewną ilością wody (patrz również: "Środki przeczyszczające", str. 308) wywołuje uczucie sytości. • Środki lecznicze zawierające fenylopropanolaminę zmniejszają apetyt. • Różne substancje roślinne również powodują chudnięcie. Efekt ten spowodowany jest działaniem przeczyszczającym tych substancji lub poprawiającym trawienie. Nie jest on jednak trwały. • Uzyskanie trwałego ubytku wagi ciała możliwe jest tylko Zastosowanie wtedy, kiedy: - więcej energii się spala, niż się jej dostarcza. Tak więc należy jeść mniej (dieta uboga w kalorie), zażywać więcej ruchu. Gotowe zestawy ubogokaloryczne mogą pomóc, ponieważ ograniczają ilość dostarczanej energii, nie zubożając ustroju w witaminy i mikropierwiastki; - jeżeli już koniecznie stosować lek, zawierający fenylopropanolaminę, to tylko jako środek zmniejszający apetyt, zapoczątkowujący stosowanie odpowiedniej diety. • Leków z fenylopropanolaminą nie stosować dłużej niż czte- Uwaga ry tygodnie! • W czasie stosowania preparatów, zawierających tę substancję czynną, mogą wystąpić różne objawy uboczne, np. wzrost ciśnienia tętniczego, nadpobudliwość, nerwowość, bezsenność. • Stosowanie leków z fenylopropanolaminą powinno być omówione z lekarzem zawsze wtedy, kiedy jednocześnie trzeba przyjmować inne leki. 314 Leki stosowane przy nadkwaśności Środki odchudzające Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne fosforany wyciąg z morszczynu wyciąg z brzozy wyciąg z pokrzywy wyciąg z głogu wyciąg z kondurango wyciąg z dziurawca wyciąg z brzozy wyciąg z melisy wyciąg ze skrzypu fenylopropanolamina Otrębuski Pektynki Redusan tabletki -tabletki -tabletki - -140 szt. -140 szt. -14 szt. otręby pszenne otręby pszenne błonnik Kilo Nit kapsułki krople - - 28 szt. 100 ml fosforany wyciąg z morszczynu Slim krople -16 ml Boxogetten S drażetki - 20, 60 szt. Leki stosowane przy nadkwaśności Działanie • Zmniejszanie kwaśności treści żołądkowej. Substancje • Za pomocą tych leków można złagodzić dolegliwości towa-CZynne rzyszące nadkwaśności, np. zgagę (patrz str. 76). Leki te są również bardzo pomocne w leczeniu przewlekłego nieżytu (zapalenia) żołądka, jak również wrzodu żołądka lub dwunastnicy. • Dawniej używany był często wodorowęglan sodowy. • Obecnie używa się preparatów zawierających następujące substancje czynne: - wodorotlenek magnezowy, - wodorotlenek glinowy, - preparaty łączone, zawierające zarówno sole magnezu, jak i glinu, - węglan wapniowy. Leki stosowane przy nadkwaśności 315 Niektóre preparaty zawierają ponadto cukier mleczny (laktozę). W godzinę (ewentualnie powtórnie w trzy godziny) po Zastosowanie jedzeniu oraz przed snem. Związki glinu działają zapierające, zaś związki magnezu rozwalniająco. Jeśli stolec jest uformowany prawidłowo, połączenie preparatów zawierających obie te substancje czynne wydaje się być uzasadnione. Leki przeciwko nadkwaśności nie powinny być nadużywane. Leki te nie powinny być stosowane przez dłuższy okres, ponieważ niekiedy dochodzi do zatruć zarówno solami glinu, jak i magnezu. Przestroga ta dotyczy przede wszystkim chorych z upośledzoną czynnością nerek! Leków omawianej grupy nigdy nie należy stosować na Uwaga czczo, gdyż szybkie przemieszczenie się ich do jelita cienkiego sprawia, że przebywając zbyt krótko w żołądku, nie zdążą skutecznie zadziałać. Nie należy stosować preparatów zawierających wodorowęglan sodowy, gdyż: - produkują dużo gazów w żołądku, - działają krótko, a później, - zwiększają wydzielanie kwasu solnego w żołądku (efekt przeciwny do zamierzonego), - zwiększają w organizmie ilość sodu, co może wywoływać nadciśnienie tętnicze, niewydolność krążenia. Preparatów zawierających węglan wapnia nie należy stosować w dużych dawkach, ponieważ: - nasilają produkcję soku żołądkowego, - zwiększają wydzielanie kwasu solnego w żołądku. Leki omawianej grupy mogą zarówno zmniejszać, jak i zwiększać wchłanianie różnych leków. Dotyczy to zwłaszcza tetracyklin (grupy antybiotyków) oraz naparstnicy (Di-gitalis). Przyjmowanie tych leków jednocześnie z lekami stosowanymi przy nadkwaśności powinno być uzgodnione z lekarzem. 316 Leki stosowane przy nadkwaśności Leki stosowane przy nadkwaśności Wybrano leki, stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Magnosil Magnesin Alumag Maalox Regla pH forte Alusal Gelatum Aluminii phosphorici Aluphos Alugastrin Kompensan Gealcid Rennie tabletki - 20 szt. tabletki 0,2 - 30 szt. tabletki 0,5-30 szt. tabletki - 30 szt. zawiesina - 250 ml saszetki - 30 szt. tabletki - 40 szt. zawiesina - 250 ml saszetki - 5 szt. zawiesina - 200 ml tabletki - 30 szt. tabletki do ssania - 30 szt. proszek - 50 g zawiesina - 250 ml tabletki - 30 szt. proszek - 25 g tabletki - 20 szt. zawiesina - 250 ml tabletki - 20 szt. tabletki -100 szt. tabletki-24, 36, 60, 120 szt. trójkrzemian magnezowy węglan magnezowy wodorotlenek magnezowy wodorotlenek glinowy wodorotlenek magnezowy wodorotlenek glinowy węglan magnezowy wodorotlenek glinowy wodorotlenek glinowy fosforan glinowy fosforan glinowy wodorotlenek glinowy wodorowęglan sodowy wodorotlenek glinowy wodorowęglan sodowy wodorotlenek glinowy wodorowęglan sodowy kwas alginowy węglan wapniowy węglan magnezowy Leki przeciwwymiotne 317 Leki przeciwwymiotne Działanie Substancje czynne Zastosowanie Uwaga • Leki te zapobiegają wystąpieniu mdłości, działają przeciw-wymiotnie, ale skuteczne są również przy zawrotach głowy. • Przyczyny mdłości i wymiotów mogą być różne, np. podróże koleją, samochodem, statkiem lub samolotem (patrz str. 85). • Leki tej grupy jako substancje czynne zawierają: dimenhy-drynat, difenhydraminę, chlorofenoksyaminę, pirydoksy-nę (witaminę Bfi), środki homeopatyczne. • Niektóre środki zawierają kofeinę lub chloroteofilinę po to, aby zneutralizować uboczne działanie difenhydraminy i chlorofenoksyaminy (męczliwość). Dimenhydrynat jest związkiem difenhydraminy i chloroteofiliny. • Najpóźniej na pół godziny przed rozpoczęciem podróży, następnie mniej więcej co cztery godziny. • Mdłości w czasie ciąży zwalczać za pomocą witaminy B(). • W zatruciach nie zwalczać ani mdłości, ani wymiotów, gdyż wymioty opróżniają żołądek, a to przyspiesza usunięcie substancji trujących z organizmu! • W czterech pierwszych miesiącach ciąży nie wolno stosować: difenhydraminy, dimenhydrynatu, chlorofenoksyaminy! • Te trzy substancje wywołują uczucie zmęczenia. Uwaga kierowcy pojazdów mechanicznych: uczucie zmęczenia nasila się po spożyciu alkoholu! 318 Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne Leki przeciwwymiotne Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Aviomarin Metoclopramidum Reisegold depot Rodaran Vomex A retard tabletki - 5 szt. tabletki - 20 szt. tabletki-50 szt. drażetki -10 szt. drażetki -10,20 szt. czopki dla dzieci - 5 szt. kapsułki - 20 szt. dimenhydrynat metoklopramid kofeina difenhydramina kofeina chlorofenoksyamina chloroteofilina dimenhydrynat pirydoksyna Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne Działanie • Witaminy i niektóre substancje mineralne są niezbędne dla normalnego przebiegu procesów życiowych. • Preparaty witaminowe zawierające również substancje mineralne mogą całkowicie pokryć zapotrzebowanie organi zmu. Substancje czynne Preparaty witaminowe lub mineralne zawierają: - albo określone witaminy (np. witaminę C lub E) lub określoną substancję mineralną (np. wapń), - albo kompozycję kilku witamin i substancji mineralnych (preparaty wieloskładnikowe). W zależności od indywidualnych potrzeb używa się albo preparatów pojedynczych (monoterapia określoną witaminą) albo złożonych. Witaminy dzieli się na: - rozpuszczalne w tłuszczach, np. witaminy A, D i E, Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne 319 - rozpuszczalne w wodzie, np. witamina C i witaminy z grupy B z biotyną, kwasem foliowym oraz kwasem pantotenowym. Najpewniejszym sposobem dostarczania ustrojowi wystar- Zastosowanie czającej ilości witamin i substancji mineralnych (w tym również mikropierwiastków) jest pełnowartościowa dieta. Wprawdzie możliwe jest jej stosowanie przez cały rok (dostępność owoców, jarzyn, produktów mlecznych), ale jednak w określonych sytuacjach organizm odczuwa niedobór witamin. Są to: - stany zwiększonego zapotrzebowania na witaminy: wiek niemowlęcy, ciąża, okres laktacji, palenie papierosów, przewlekły alkoholizm, wyczynowe uprawianie sportów. - niedobory witamin w pożywieniu (dieta ubogowitami-nowa), czyli stosowanie albo diety zbyt ubogiej, albo jednostronnej (np. odżywianie się głównie konserwami lub potrawami serwowanymi w barach szybkiej obsługi). W razie podejrzenia lub stwierdzenia niedoboru witamin bądź składników mineralnych należy stosować odpowiednią substancję (podawać preparaty witaminowe, mineralne lub mieszane) tak długo, aby uzyskać oczekiwany efekt. Nie przedawkować! Jednak podstawą pozostaje zawsze stosowanie pełnowartościowej diety! Stosowanie odpowiednich preparatów ma na celu profilaktykę albo zlikwidowanie niedoborów. Szczególnie ważne jest podawanie: - witaminy C (lista najczęściej stosowanych preparatów -patrz str. 321), - witaminy E (patrz str. 322), - soli wapnia (patrz str. 322), - soli magnezu (patrz str. 323). Nie przekraczać zalecanego dawkowania! Dotyczy to zwła- Uwaga szcza witaminy A i D! W czasie ciąży ostrożnie z witaminą A. Jej przedawkowanie może spowodować wystąpienie zaburzeń rozwojowych płodu. Dawka dzienna nie powinna przekraczać 5000 jm (jednostek międzynarodowych). 320 Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne Jednoczesne podawanie innych leków z preparatami witaminowymi i mineralnymi powinno być uzgodnione z lekarzem, aby uniknąć niekorzystnego następstwa wzajemnego oddziaływania. Preparaty multiwitaminowe Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Falvit Yitaral Multi-tabs Supradyn drażetki - 30 szt. drażetki - 30 szt. tabletki -100 szt. tabletki dla dzieci - 30 szt. tabletki musujące - 10 szt. drażetki - 30 szt. Multivitaminum drażetki - 50 szt. witaminy A, 03, BI, 82, B^, Bi2, C, PP, pantotenian wapniowy, wapń, żelazo, magnez, potas, cynk, mangan witaminy A, BI, B^ B&, Bi2, C, 03, E, PP, pantotenian wapniowy, kwas foliowy, żelazo, mangan, magnez, potas, cynk, wapń witaminy A, 03, E, BI, B2, B^, Bi2, C, kwas pantotenowy, kwas foliowy, magnez, żelazo, cynk, miedź, mangan, molibden, chrom, selen, jod witaminy A, BI, B2, B^, Bi2, C, D3, E, PP, biotyna, pantotenian wapniowy, kwas foliowy, wapń, magnez, żelazo, mangan, fosfor, miedź, cynk, molibden witaminy A, BI, BZ, Bg, C, 03, E, PP, pantotenian wapniowy Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne 321 Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Multivitaminum forte drażetki - 50 szt. Visolvit Vibovit Pikovit Pikovit Multisanostii Geriavit proszek musujący 7 g -10 szt. torebki 2,5 g -15 szt. pastylki do ssania - 30 szt. syrop - 200 ml syrop - 300 ml syrop - 600 ml kapsułki - 30 szt. kapsułki -100 szt. witaminy A, BI, B2, B^, C, D3, E, PP, pantotenian wapniowy witaminy A, D3, BI, B2, B^, Bi2, C, PP, pantotenian wapniowy witaminy A, D3, BI, 82, B(" Bi2/ C, PP, pantotenian wapniowy witaminy A, D3, C, BI, B2, BĆ, Bi2, PP, pantotenian wapniowy, kwas foliowy, wapń, fosfor witaminy A, D3, BI, 82, B^, Bi2, C, PP, pantotenol witaminy A, D3, BI, 82, Bfi, C, E, PP, pantenol, wapń multiwitaminy minerały wyciąg z korzenia żeń-szeń Witamina C (kwas askorbinowy) Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Yitaminum C Vitaminum C Cebion Redoxon Additiva Vit. C Top C Dolovit Yitamin (500) Postać i opakowanie drażetki 0,1-50 szt. drażetki 0,2 - 50 szt. krople - 30 ml tabletki musujące -10 szt. tabletki musujące -10, 20 szt. tabletki - 50 szt. tabletki do żucia - 20 szt. Ważne substancje czynne kwas askorbinowy kwas askorbinowy kwas askorbinowy kwas askorbinowy 1000 mg kwas askorbinowy 1000 mg kwas askorbinowy 200 mg kwas askorbinowy 322 Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne Preparaty z witaminą E Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Vitaminum E Vitaminum E Fort-e-vite 100 jm. Dolovit Vitamin E Vitaminum A + E kapsułki 0,1-30 szt. krople -10 ml kapsułki - 50 szt. kapsułki - 60 szt. kapsułki - 30 szt. tokoferol tokoferol tokoferol tokoferol retinol tokoferol Preparaty wapniowe Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Calcium Calcium "Sandoz" Calcium "Polfa" Satural Effervit Calcium Baby Calcium Calcium "Sandoz" + Vit. C Ossopan syrop -150 ml syrop - 200 ml tabletki musujące - 12 szt. torebki 4 g -14 szt. torebki 4 g -14 szt. torebki -12 szt. tabletki musujące - 10 szt. tabletki - 30 szt. glukonolaktobionian wapniowy glukonolaktobionian wapniowy laktobionian wapniowy laktoglukonian wapniowy laktoglukonian wapniowy witamina C węglan wapniowy glukonolaktobionian wapniowy witamina C wyciąg z kości młodych cieląt fosforan wapniowy wodorofosforan magnezowy Preparaty żelaza 323 Preparaty magnezowe Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Mazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Slow-Mag tabletki - 60 szt. chlorek magnezowy tabletki -100 szt. Asparginian tabletki - 50 szt. asparginian magnezowy magnezowy Magnesium tabletki - 50 szt. asparginian magnezowy Asparticum Asmag tabletki - 50 szt. asparginian magnezowy Magnevit granulat -100 g asparginian magnezowy witamina BI, B2, Bfi Biomag tabletki - 40 szt. mleczan magnezowy granulat -100 g Magne B^ drażetki - 50 szt. mleczan magnezowy witamina B(, Magnesin tabletki 0,2 - 30 szt. węglan magnezowy tabletki 0,5 - 30 szt Dolovit Magnesium tabletki do żucia - 56 szt. węglan magnezowy witamina E Preparaty żelaz ta • Preparaty zawierające sole żelaza uzupełniają niedobór te- Działanie go pierwiastka. Dzięki stosowaniu preparatów żelaza w niektórych przypadkach może ustąpić niedokrwistość (anemia z niedoboru żelaza - patrz str. 212). • Najważniejszą substancją czynną jest żelazo. Najczęściej Substancje występuje ono w połączeniach dwuwartośdowych (prepa- czynne raty żelazawe, np. siarczan żelazawy). Związki trójwartościowe (żelazowe) są wchłaniane z przewodu pokarmowego znacznie gorzej. • Obok preparatów zawierających wyłącznie żelazo dostępne są również preparaty, w których skład wchodzą np.: 324 Preparaty żelaza - kwas foliowy i/lub witamina B 12 (niedobór tych substancji we krwi bywa również przyczyną pewnych postaci niedokrwistości), - witamina C (kwas askorbinowy) oraz seryna (ułatwiają one wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego). Zastosowanie • Przyjmowanie preparatów żelaza nastręcza trudności z dwóch powodów: - wprawdzie wchłanianie żelaza do krwi na czczo jest najszybsze, to jednak występują często mdłości i uczucie ciężaru w okolicy żołądka. Niekiedy dochodzi nawet do wymiotów! - z drugiej zaś strony przyjmowanie preparatów żelaza w czasie posiłków nie wywołuje - na ogół - żadnych dolegliwości, ale wchłanianie żelaza jest znacznie gorsze. • Jeśli przyjmując preparaty żelaza odczuwa się opisane dolegliwości, stosować należy mniejsze dawki. Zwykle objawy uboczne ustępują wtedy, kiedy dawka przyjmowanego żelaza nie przekracza 50 mg na pół godziny - godzinę przed jedzeniem. Zawartość żelaza w stosowanym preparacie podana jest w ulotce informacyjnej. W razie wątpliwości należy spytać aptekarza! • Każdą dawkę popijaj wodą mineralną, gdyż herbata, kawa i mleko utrudniają wchłanianie żelaza. Uwaga • W zaburzeniach przyswajania żelaza i przy nadwrażliwości na sole żelaza - występują one sporadycznie - podawanie preparatów żelaza jest przeciwwskazane. • Objawy uboczne to: mdłości, uczucie ucisku w okolicy żołądka, wymioty, zaparcia. Stolec ma czarną barwę. Nie jest to jednak nieprawidłowe. • W przypadku przyjmowania z innymi lekami: - przy jednoczesnym stosowaniu leków przeciw nad-kwaśności żelazo wchłania się gorzej, - przy jednoczesnym stosowaniu niektórych antybiotyków (tetracyklin) te ostatnie działają słabiej. Preparaty geriatryczne 325 Preparaty żelaza Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Hemofer prolongatum Ferro 66 Ferro Gradumet Resoferon Hemofer Hemofer F prolongatum Resoferon Fol B Ascofer Eryfer comp. Postać i opakowanie drażetki - 30 szt. krople - 20 ml tabletki - 30 szt. drażetki - 30 szt. syrop -100 ml krople -10 ml drażetki - 30 szt. drażetki - 50 szt. drażetki - 50 szt. kapsułki - 20, 50, 100 szt. Ważne substancje czynne siarczan żelazawy chlorek żelazawy siarczan żelazawy siarczan żelazawy kwas bursztynowy chlorek żelazawy siarczan żelazawy kwas foliowy siarczan żelazawy kwas bursztynowy kwas foliowy glukonian żelazawy witamina C witamina Bi2 (cyjanoko-balamina) wodorowęglan sodowy witamina C kwas foliowy sole żelazawe Preparaty geriatryczne • Zapobieganie i leczenie schorzeń występujących przede Działanie wszystkim u osób w podeszłym wieku. • W zasadzie leki te mają działanie wspierające. Zdrowy tryb życia w każdym wieku - również w późnym - jest rzeczą najważniejszą! 326 Preparaty geriatryczne Substancje czynne Zastosowanie • Najczęściej używa się różnych substancji, określanych mianem "naturalnych". Szczególnie korzystne efekty uzyskuje się stosując: - czosnek - działa przeciwmiażdżycowo i obniża poziom substancji tłuszczowych we krwi pod warunkiem jednoczesnego przestrzegania odpowiedniej diety, - głóg - wzmacnia serce, - lecytyna i fosfolipidy - obniżają poziom cholesterolu we krwi, - witaminy i substancje mineralne - korzystnie działają w stanach niedoborowych (patrz również "Preparaty multiwitaminowe", str. 320). Najważniejszy jest zdrowy tryb życia, czyli: - aktywność fizyczna, - prawidłowy sposób odżywiania się, uwzględniający stan zdrowotny człowieka, a więc ewentualnie cukrzycę wieku późnego, nadciśnienie tętnicze, podwyższenie poziomu tłuszczu we krwi, - aktywność psycho-intelektualna, kontakty socjalno-to- warzyskie! Preparaty geriatryczne stanowią tylko uzupełnienie właściwego trybu życia! Preparaty geriatryczne Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Geriasol Geriavit syrop -150 ml kapsułki - 30 szt. kapsułki -100 szt. glukonian magnezowy glukonian cynkowy standaryzowany ekstrakt z korzenia żeń-szeń witaminy A, BI, BZ, B^ 812, C, D, E, PP, pantotenian wapnia, rutyna, żelazo, wapń, fosfor, fluor, miedź, potas, mangan, magnez, cynk Środki wzmacniające 327 Nazwa handlowa Postać i opakowanie tabletki - 24 szt. Ważne substancje czynne Ginsana G 115 standaryzowany ekstrakt Klosterfrau Aktiv Kwai kapsułki - 30 szt. tonik - 250 ml kapsułki - 54 szt. kapsułki -144 szt. drażetki -100, 200, 560 szt. Lipostabil 300 forte kapsułki - 50,100, 250 szt. z korzenia żeń-szeń macerat olejkowy czosnku macerat olejkowy kiełków pszenicy z dziurawcem witamina A witamina E głóg czosnek jemioła fosfolipidy Środki wzmacniające • Wzmocnienie naturalnych sił życiowych i funkcji całego Działanie organizmu. • Witaminy i preparaty zawierające substancje mineralne Substancje (patrz str. 318). czynne • Składniki roślinne (patrz również: "Preparaty geriatryczne", str. 325). • Różne "substancje naturalne". • Leki te pożyteczne są w stanach rekonwalescencji, zwłasz- Zastosowanie cza po przebyciu ciężkich i długotrwałych chorób wyniszczających. Również w stanach przeciążenia ustroju, czyli w okresach nadmiernego wydatkowania energii (ciężka praca fizyczna, ale i umysłowa). 328 Środki wzmacniające Środki wzmacniające Wybrano leki stosowane najczęściej. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj aptekarza. Nazwa handlowa Postać i opakowanie Ważne substancje czynne Biovital Biovital Biovital Plus Buerlecithin Vita Buerlecithin Vita Buerlecithin Leciton Leciton roztwór - 325, 650, 1000 ml drażetki - 60 szt. tabletki do ssania - 48 szt. roztwór - 250, 500, 1000 ml roztwór - 250, 500, 1000 ml drażetki - 36 szt. roztwór - 200 ml pastylki - 30 szt. witaminy BI, ^ Be, PP, Bi2/C żelazo mangan witaminy BI, BZ, Bfi, PP, Bi2, C żelazo mangan witaminy A, D^,, BI, B^ Be, Bi2/ PP, C, E kwas foliowy magnez, wapń, żelazo, cynk, miedź, mangan, molibden, potas, jod lecytyna lecytyna witamina B-kompleks lecytyna witamina B-kompleks witamina E lecytyna witaminy BI, BZ, BS, Bi2, E, PP lecytyna witamina E Skorowidz chorób i niedomagań A f ty 47 AIDS 244 Alergia skórna 139 Angina pectoris 67 Apopleksja 219 Astma oskrzelowa 54 B iegunka 87 Blizny 131 Bolesne miesiączki 157 Bolesne oddawanie moczu 95 Bóle barku 115 Bóle brzucha 75 Bóle i krwawienia z odbytu 92 Bóle łydek 128 Bóle mięśniowe 199 Bóle stawowe 193 Bóle szyi i karku 196 Bóle w czasie stosunku płciowego 164 Bóle zębów 44 Ból głowy 49 Ból ucha 35 Ból w klatce piersiowej 62 Brodawki 145 Choroba Basedowa 230 Choroba lokomocyjna 85 Choroba Raynauda 118 Choroba zwyrodnieniowa stawów 114 Chorobliwe stany lękowe 177 Chrapanie 41 Chromanie przestankowe 224 Chrypka 46 Chudnięcie 207 Ciało obce w oku 26 Cukrzyca 234 Częstomocz 95 Czyraki 144 O epresja 181 Dlawiec rzekomy 60 Długotrwałe bóle pleców 200 Dna moczanowa 233 Dolegliwości przedmie- siączkowe 158 Dośrodkowe ustawienie stóp 125 Duszność 57 Duszność nerwicowa 65 Dysk 202 Dyspersja 78 E gzema 149 F obie 177 Głuchota 37 Gorączka 241 Gorączka gruczołowa 257 Gościec 205 Grypa 246 Grzybica stóp 154 Guzki w obrębie sutków 161 H iperwentylacja 65 Hipotomia 217 Impotencja 170 J askra 32 Jelito drażliwe 89 Jęczmień 27 Kamica nerkowa 102 Kamica żółciowa 109 Kaszel 53 Katar sienny 39 Klimakterium 165 Koklusz 64 Kołatanie serca 74 Krwawienia międzymie- siączkowe 156 Krwawienia z nosa 42 Krwawienie z dziąseł 43 Krwiak 213 Krwiomocz 97 Krwioplucie 58 Krztusiec 64 Kurzajki 145 Lęk 175 Liszajec 143 Łokieć tenisisty 116 Łupież 154 Łuszczyca 151 Łysienie 152 Mdłości 83 Menopauza165 Migrena 51 Mocznica 104 Mononukleoza zakaźna 257 Nadciśnienie tętnicze 214 Nadczynność tarczycy 230 330 Skorowidz chorób i niedomagań Nadwaga 207 Nadżerki 47 Nagminne zapalenie przy- usznic 255 Napad dusznicy bolesnej 67 Napad kolki 108 Napady padaczkowe 178 Niedoczynność tarczycy 232 Niedokrwistość 212 Niepokój w nogach 127 Nietrzymanie moczu 98 Nietrzymanie stolca 92 Niewydolność krążenia 71 Niewydolność nerek 104 Niskie ciśnienie tętnicze 217 Nogi kabłąkowate 127 Nogi koślawe (iksowate) 126 Nowotwory złośliwe 261 O bfite krwawienia miesięczne 159 Obrzezanie 172 Obrzęk kostek 121 Odciski 124 Odmrożenie 119 Odra 248 Omdlenia 182 Oparzenia słoneczne 135 Oparzenia "suche", ukro- pem, parą, chemikaliami 133 Opryszczka 252 Otarcia 131 Otyłość 207 Plamy wątrobowe 147 Pleśniawki 47 Płaskostopie 124 Płonica 254 Pocenie się 137 Pokąsanie przez pchły 259 Postrzał czarownicy 201 Powiększenie węzłów chłonnych 243 Półpasiec 253 Prewlekłe zapalenie oskrzeli 60 Problemy seksualne 188 Przepukliny trzewne 88 Przerost gruczołu krokowego 168 Przeziębienie 245 Przygnębienie 191 Przykry zapach z ust 45 Pseudokrup 60 Rany cięte 132 Rany kąsane 131 Refluks żołądkowo-przeły- kowy 76 Robaczyca 259 Rozedma płuc 60 Różyczka 250 Rwa kulszowa 197 S kręcenie stawu kolanowego, skokowego i innych stawów 120 Skurcze mięśni 198 Smutek 191 Stopa szpotawa 125 Stres 190 Szkarlatyna 254 Szum w uszach 34 Świądl41 Świerzb 147 Świnka 255 Świszczący oddech 58 Tętniak 218 Trądzik 138 Udar mózgowy 219 Udar słoneczny 184 Ukąszenia i użądlenia przez owady 136 Ulcus duodeni 80 Ulcus ventriculi 80 Uszkodzenia skóry 131 Utrata apetytu 210 Utrata słuchu 37 Wietrzna ospa 251 Wnętrzostwo 171 Wole 229 Woskowina 35 Wrastanie paznokci 123 Wrzód dwunastnicy 80 Wrzód żołądka 80 Wszawica głowy, łona, odzieży 258 Wyciek z pochwy, wyprze-nie i podrażnienie pochwy 163 Wyciek z ucha 35 Wymioty 83 Wyprysk 149 Wysypka pieluszkowa 142 Z aburzenia cyklu miesiączkowego 160 Zaburzenia czynnościowe jelita grubego 89 Zaburzenia erekcji 170 Zaburzenia krążenia obwodowego 224 Zaburzenia ostrości wzroku 30 Zaburzenia snu 186 Zaburzenia trawienia 78 Zaćma 31 Zadrapania 131 Zakrzepica 222 Zakrzepowe zapalenie żył 226 Skorowidz chorób i niedomagań 331 Załamanie kości 204 Zapalenie błony śluzowej żołądka 78 Zapalenie cewki moczowej u mężczyzn 96 Zapalenie gardła 48 Zapalenie jamy ustnej 47 Zapalenie jelit 87 Zapalenie kaletki maziowej 117 Zapalenie palucha 122 Zapalenie pęcherza moczowego 100 Zapalenie pęcherza żółciowego 109 Zapalenie powiek 29 Zapalenie przełyku 76 Zapalenie spojówek 25 Zapalenie stawów 114 Zapalenie uchyłków jelita grubego 90 Zapalenie wątroby 111 Zapalenie zatok obocz- nych nosa 40 Zapalenie żołądka 78 Zapalenie żył 226 Zaparcie 86 Zatrucia 209 Zawał mięśnia sercowego 69 Zawroty głowy 174 Ząbkowanie 43 Zdrętwiałe palce 118 Zez 28 Znamiona macierzyste 147 Zwichnięcie stawu 120 Żółtaczka 107 Żylaki 129 Wykaz leków A cend 291 Acetaminophen 291 Acne sulfuricum 301 Acnosan 302 Acudex 300 Additiva Vit.C 321 Aesculan 303 Afrin 280 Aknoten 302 Akonitum 281 Alantan 300 Alantex 300 Alax 310 Algesal 305 Aliofil 283 Altra 310 Alugastńn 316 Alumag316 Aluphos 316 Alusal316 Amidochin 283 Analgolan 305 Antineuralgiae E 292 Antopar "U" 302 Apap 291 Apipulman 278 Apitussic 278 Ascofer 325 Asmag 323 Asparginian magnezowy 323 Aspiryn 291 Aspiryn Plus C 291 Aspro 291 Aspro C 291 Aviomarin 318 Azarina 278 Azulan 287 B aby Calcium 322 Basodexan S 300 Benzacne 301 Bepanthen 300 Bepepsin 312 BetadormA294 Betadrin 297 Bioaron 288 Bioaron C 288 Biomag 323 Biostymina 288 Biovital 328 Biovital Plus 328 Bisacodyl 310 Bisolvon 277 Boxogetten S 314 Bronchicum 277, 278 Bronchopront 277 Buerledthin 328 Butapirazol 305 C alcium 322 Calcium gluconicum 295 Calcium "Polfa" 295 Calcium "Polfa" 322 Calcium Sandoz 322 Calcium Sandoz + Vit.C 322 Capsigel N 305 Capsiplex 305 Carbo medicinalis 307 Cebion 321 Cefalgin 292 Cepan 300 Cetix 280 Chinosol 299 Chinoxyzol299 Chlorchinaldin 286 Cholinex 286 Cinnacbaris 281 Citropepsin 312 Clemastinum 295 Clerasil 302 Coldrex 283, 284 Combizym 312 Contractubex 300 D agomed "Infekcje" 281 Dagomed "Katar" 281 Depuran 310 Dermaknel 302 Dermatol 299 Disophrol 281 Dolovit Magnesium 323 Dolovit Vitamin (500) 321 Dolovit Vitamin E 322 Dorithridn 287 Duradermal 297 E chinacea 288 Echinacea Ratiopharm 288 Ecomer 289 Effervit Calcium 322 Ercefuryl 307 Eryfer comp. 325 Esberitox N 288 F alvit 320 Fenistii 295 FenisHl 296 Fenistii Petard 295 Ferro 66 325 Ferro Gradumet 325 Wykaz leków 333 Fibs 288 Firazolidon 307 Flegamina 277 Fort-e-vite 100 jm 322 G argarin 287 Gargarisma 287 Gastrolit 307 Gealcid 316 Gelatum Aluminii phosp- horici 316 Gentiana 299 Geriasol 326 Geriavit 321, 326 Ginsana G 115 327 H emofer 325 Hemofer F prolongatum 325 Hemofer prolongatum 325 Hemord 303 Hemorectal 303 Herbogastrin 312 Herbolen balsam 284 Hexamon 304 Hismanal 295 Hoggar N 294 I mmunal 288 Inhalol 280 Inhalo soi 280 Isochin 283 J odyna 299 K alium hypermangani- cum299 Kalms 294 Kamillosan 300 Kaprompt H 307 Kilo Nit 314 Klosterfrau Aktiv 327 Kompensan 316 Kreon 312 Krople miętowe 312 Krople żołądkowe 312 Kwai 327 Labofarm293 Lactulose Neda 310 Lactulosum310 Lakdd 307 Laxol310 Leciton 328 Linomag 300 Lipostabil 300 forte 327 Lomusol 298 Lumbolin 305 Lumphosil 288 Lymphosil forte 288 Maalox316 Magne B6 323 Magnesin 316 Magnesin 323 Magnesium Asparticum 323 Magnevit 323 Magnosil 316 Mallebrin 287 Mazidło pieprzowcowe 305 Mentho-Paraffinol 310 Mentoklar 285 Metifex 307 Metindol 305 Metoclopramidum 318 Mitosyl 300 Mucisol 277 Mucosolvan 277 Multisanostii 321 Multi-tabs 320 Multivitaminum 320 Multivitaminum forte 321 N asenspray 280 Naturest 294 Neo-Aesculan 303 Neo-Angin 286 Neo-Capsiderm 305 Neonormacol 310 Neo-Pancreatinum 312 Neospasmina 294 Nervendragees 294 Nervosol 294 Nifuroksazyd 307 Normanol 310 Normosan 310 Olbasoil284 Oleum camphoratum 284 Osdllococdnum 284 Ossopan 322 Otrębuski 314 Oxeladin 278 Oxy 302 Panadeine291 Panadol291 PanadolBaby 291 Panadol Extra 291 Panadol Junior 291 Pankreoflat 312 Panthenol 300 Panzynorm forte 312 Panzytrat 10000 312 Panzytrat 20000 312 Passispasmina 294 Pastylki wykrztuśne 278 Pektynki 314 Persen 294 Pertlenon 299 Pikovit 321 Polopiryna 291 Polopiryna C 291 Polopiryna S 291 Procto-Glyvenol 304 334 Wykaz leków PTT Totpa 288 Pudroderm 296 Pulmex 284 Pulmex Baby 285 Pyoctaninam coeruleum 299 RadixThei310 Ratiopharm 294 Redoxon 321 Redusan 314 Regla pH forte 316 Reisegold depot 318 Rennie 316 Resoferon 325 Resoferon Fol B 325 RetinA302 Rhinazin 280 Rhinazin 297 Rhinophenazol 280 Rhinophenazol 297 Rivanol 299 Rodaran 318 SalEms278 Salotanal 307 Salpadeine 291 Salvia-fix 286 Sanofil 296 Sanosan 294 Saridon 292 Satural 295 Satural 322 Scorbolamid 283 Sebidin 286 Septolete 286 Slim 314 Slow-Mag 323 Smodium 307 Solcoseryl 300 Soventol 297 Spalt N 292 Spiritus camphoratum 284 Sulfaguanidinum 307 Suppositoria Głyceroli 310 Supradyn 320 Systral 297 Szwedzkie zioła (Jacobus) 310 T abletki przeciw grypie 283 Tabletki uspokajające 293 Tanninum albuminatum 307 Tavegyl297 Thomapyrin 292 Thomapyrin C 292 Thymazen 280 Thymazen 298 Tinctura sałyiae 286 Toclase 278 Tointex 300 Tołpa Hypocalen 300 Top C 321 Tymianek + Podbiał 278 Ung. acidi borici 299Ma- nusan 299 Unguentum camphoratum 284 Vibovit Viosept 296 Viprosal B 305 Visamt N 302 Visolvit 321 Vita-Buerledthin 328 Vitaminum A+E 322 Vitaminum C 321 Vitaminum E 322 Vitaral 320 Vomex A retard 318 Wiek Formuła 44 Plus "Stiiier" przedwkaszlo- wy278 Wiek Yaporub 284 Xylometazolin 280 Zyrtec295