Leszek Kopeć
Kredowe Koło
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
Ostatnie wieczory maja zastawały Tadeusza Korniejczuka przy biurku, pochylonego nad
kartką papieru. Na drzwiach jego pokoju pod tabliczką „Dział Administracji” wisiała przylepiona
białą taśmą kartka: „Nie przeszkadzać”, a poniżej inna: „Wyszedłem do baru”.
Sprzeczność, jawnie się tu zarysowująca, zdawała się nie stanowić problemu dla autora tych
treściwych komunikatów, trochę niezbornych, lecz przecież tak trafnie wyrażających stan
jego wewnętrznej rozterki. Trudził się bowiem nad zadaniem przerastającym – jak dotąd –
jego skromne możliwości. Otrzymał niedawno polecenie od swojego nowego szefa, aby
wszystkie ciekawe i zasługujące na uwagę zdarzenia opisywać w raportach: „To bardzo ważne,
żeby nie było w nich wiele słów, tylko treść! Sama treść!”.
Te krótkie raporty miał wrzucać do skrzynki pocztowej raz w tygodniu, w piątek. Kopertę
należało opatrzyć adresem: skrytka pocztowa 137137 GD. Szef ostrzegał go wielokrotnie
przed. zwierzaniem się z tajemnicy służbowej komukolwiek, ponadto zastrzegł jeden warunek
– niezbędny, jak twierdził, dla dobra wykonywanej pracy. Otóż, gdyby Tadeusz spotkał go w
nie wiadomo jak zaskakującej roli, w najbardziej podejrzanej lub odstręczającej sytuacji, nie
należało przyznawać się do znajomości. W ogóle nie należało czynić nic ponad to, co wynikało
z rutyny obowiązków służbowych lub znacznie ważniejszych obowiązków na rzecz państwa,
którymi właśnie został zaszczycony.
To polecenie początkowo wydawało się Tadkowi dziwne, ale po namyśle doszedł do
wniosku, że jest logiczną konsekwencją całości trudnej służby, jaka została mu powierzona.
Nigdy nawet nie marzył o podobnym szczęściu. Owszem, kiedy był małym chłopcem pociągały
go niezwykłe przygody młodych, dzielnych wywiadowców, szkolonych od dzieciństwa
do walki z podstępnym wrogiem. Wyobrażał sobie wówczas, że jest jednym z tak zwanych
szarych pracowników tajnej służby na rzecz państwa, że czas płynie, a on siedzi zgarbiony
nad stertą papierów... Lubi swoją pracę i jest mu przyjemnie, kiedy ktoś w towarzystwie pyta
go, czym się zajmuje, a on odpowiada niewinnym zdankiem: „pracuję w archiwistyce”, na co
rozmówca odwraca się po chwili z lekceważeniem, bo nie wie przecież, że ma do czynienia
ze starszym referentem wydziału III tajnej służby państwowej. Mijają lata...
Paskudnie brzmiące pukanie wyrwało Tadka z marzeń. Poczuł, jak wielka jest niesprawiedliwość
losu: mimo iż obdarzony geniuszem wywiadowcy, siedzi oto w pokoiku administratora
uczelni i ma przed sobą rachunki za węgiel i koks. Ponowne pukanie przerwało ostatecznie
piękne marzenia i Tadek burknął: – Proszę.
Do pokoju wślizgnął się zgrabnie nieznajomy osobnik. Zewnętrznie wyglądał na zagranicznego
turystę, lecz z oczu patrzyło mu jakąś swojskością i naturalnością bliższą naszemu
mglistemu klimatowi niż słonecznym wybrzeżom Południa. Rysy twarzy miał co prawda południowe,
lecz coś... Tadek uświadomił sobie z całą wyrazistością kategoryczność nakazu
absolutnej dyskrecji. Co prawda w otrzymanych dyspozycjach nie było nic na temat rozmyślania
o wyglądzie zewnętrznym szefa, ale lepiej chyba być przesadnie ostrożnym, niż narazić
się na jakieś zarzuty już na początku kariery.
Stał więc przed nim szef, w ręku trzymał ułamany czerwony goździk, obracając go w palcach.
– Pan Tadeusz Korniejczuk? – zapytał tonem świadczącym o tym, że doskonale wie, z kim
rozmawia.
5
– Tak – odparł Tadek – Słucham pana? – dodał po chwili milczenia, które nie wydawało
się wcale niezręczne. Było jakby pauzą, przeznaczoną dla nabrania oddechu przed skokiem w
głęboką wodę wielkiej Przygody.
Tak właśnie czuł i myślał Tadek, obserwując, jak nieznajomy zasiada w fotelu stojącym
naprzeciw biurka. Był to w istocie cały ceremoniał, zapoczątkowany nieznacznym skłonem w
przód i sięgnięciem lewej ręki nieco do tyłu, aby przytrzymać oparcie. Nieznajomy najwidoczniej
był człowiekiem zahartowanym w różnych trudnościach i potrafił sobie radzić nawet
w najbardziej wydawałoby się zwyczajnych okolicznościach, również i, takich jak siadanie na
fotelu, który przecież... „O Boże, że ja na to od razu nie wpadłem” – pomyślał Tadek i spocił
się na myśl, że fotel mógł nie stać już w tym miejscu co przed chwilą, kiedy właśnie padło
tam bystre spojrzenie Nieznajomego.
Kiedy już prawa noga obuta w miękki zamszowy pantofel, na widok którego Tadek aż
jęknął z zachwytu,.spoczęła na lewej i wpadła w powolny rytm uspokajającego kołysania,
Tadek oderwał od niej oczy i podniósł głowę do góry. Zląkł się w pierwszej chwili, ponieważ
z oczu Nieznajomego wyzierała t a j e m n i c a.
Dreszcz przebiegł po karku Tadka, ręce mu się spociły, a w gardle zaschło tak bardzo, że
absurdalnie, zupełnie absurdalnie pomyślał, żeby wyskoczyć na jedno małe piwo do baru.
– Czego się pan tak trzęsie? – usłyszał nagle, i uspokoił się natychmiast.
– Ja po prostu pomyślałem, że nie zaszkodziłoby nam... ech! – Tu machnął ręką. – Nie
warto nawet wspominać.
– Dlaczego nie warto? – Nieznajomy był dociekliwy, a jego ciemne oczy świdrowały Tadka
nieprzyjemnie, i były przy tym przenikliwe jak promień lasera, więc pomyślał, że On i tak
wie o co chodzi.
– No, wie pan przecież – szepnął, oczekując pomocy ze strony rozmówcy. Nie wiadomo
dlaczego był przekonany, że wpadł właśnie ostatecznie w Jego sieci, że jest w jakiejś piekielnej
pułapce, która jednocześnie zawiera wytęskniony posmak przygody i niewiadomego.
– Powiedzmy, że wiem. – Nieznajomy wzruszył ramionami i zrobił dosyć obojętną minę. –
A zresztą – dodał – nie jest w tej chwili aż tak ważne, czy mam rację sądząc, że dałby pan
dużo za szklanicę zimnego piwa, prosto z zamrażalnika. Co? – Zaśmiał się krótkim, gardłowym
śmiechem, nieco sztucznym i sięgnął po torbę, która doprawdy nie wiadomo skąd się
wzięła obok nogi fotela. Zręcznym ruchem iluzjonisty otworzył zamek i wydobył smukłą
butelkę „żywca”. Postawił ją na stole, spojrzał z uśmieszkiem na Tadka i skinął zapraszająco
ręką. – Proszę. Chyba ma pan tu jakieś szklanki?
– Tak, oczywiście. – Tadek opanował się, mimo, wielkiego wzburzenia. Był pewny, że jego
gość wszedł do pokoju bez żadnej torby!
Na butelce jeszcze zachowały się kropelki rosy, świadczące o tym, że niedawno została
wyjęta ź lodówki. Tylko – z jakiej lodówki? W całym mieście i okolicach nie znalazłoby się
od wielu miesięcy, nawet w najdroższych lokalach, tak dobrego gatunku piwa. Tymczasem
zabulgotał złocisty płyn, grdyka Tadka wykonała kilka gwałtownych skoków, i w gabinecie
kierownika administracyjnego zapanował błogi spokój. Tadek rozkoszował się następnymi
łykami, a Nieznajomy, upiwszy półgębkiem odrobinę, odstawił szklankę i zaczął z zainteresowaniem
przyglądać się swoim paznokciom.
– Korniejczuk? – usłyszał nagle Tadek i poczuł jak pod wpływem tego przenikliwego
szeptu budzi się w nim znowu groza. – Rozumiesz, że sprawą najwyższej wagi jest wierność?
– ciągnął szef.
– Wierność czemu? – zdołał wykrztusić Tadek. —Bo jeżeli chodzi...
– Idei! – przerwał szef, nie zwracając uwagi na próby Tadka, usiłującego wytłumaczyć, że
on owszem, bardzo chętnie będzie współpracował, że jest zaintrygowany, nie, niedobrze powiedziane,
jest zainteresowany, nawet bardzo, tak ciekawie zapowiadającą się współpracą, ale
chciałby... No więc, chciałby wiedzieć, na czym ona właściwie polega, to znaczy nie, rozumie
6
przecież, że wymogi dyskrecji, konspiracji nawet, nie, znowu niewłaściwe słowo, więc raczej
konieczność zachowania tajemnicy służbowej...
– Dosyć – przerwał szef. – Chyba się upiłeś. Nie chodzi o żadną tajemnicę, chociaż naturalnie
trzeba poddać się surowej dyscyplinie i przedwcześnie nie zdradzać przed otoczeniem.
Chodzi przecież o ideę i o kształt ostateczny dzieła. Naszego dzieła – dodał po krótkiej pauzie
spokojnym już głosem.
– Taak! Kolektywnego! – wrzasnął troszeczkę histerycznie Tadek. – Jako zespół mamy
wszelkie szanse działania zorganizowanego precyzyjnie i planowo. Pan, ty szefie – tu spojrzał,
pytająco, czy przypadkiem nie przesadził, z tym spoufaleniem się – a także moja skromna
osoba, mamy przed sobą przyszłość. Ja to czuję! – Uniósł się nieco z krzesła i wymachiwał
pustą szklanką.
– Uspokój się – zasyczał Nieznajomy i Tadek natychmiast usiadł, wytrzeszczając oczy ze
strachu, przerażony, że oto zaprzepaścił wielką szansę, że nikt mu już nigdy nie zaproponuje
udziału w tak ponętnym świecie, który jeszcze przed chwilą stał przed nim otworem, a teraz
jest już czasem przeszłym, historią, krótką anegdotą tak nieprawdopodobną, że nie nadającą
się nawet do wspominania. Ach, gdyby tak móc odwrócić, cofnąć nieznacznie tę przeklętą,
prostacką, umowną linijeczkę czasu i móc zaprezentować się ze swojej najlepszej strony...
Szef wstał tymczasem, wyjął z górnej kieszeni marynarki chusteczkę, otarł nią końce palców,
pochylił się nad Tadkiem i powiedział najzwyczajniej w świecie.
– Do zobaczenia, łamago. Zadzwonię jutro rano.
I zniknął.
Tadek odchylił się niebezpiecznie z krzesłem do tyłu i trwał tak przez długie minuty, zamyślony,
posępny; jednocześnie czuł, jak narasta w nim jakaś ogromna, wspaniała, uwznioślająca
moc, omnipotencja nadana mu przez Nieznajomego.
Następnego dnia, a był to piątek dwudziestego maja, Tadek wstał z łóżka czując, że oto nareszcie
coś się stało w jego przeciętnym, nijakim życiu. Pojawił się ktoś mocny, wziął w
swoje ręce jego – Tadka los i okazało się, że proszę bardzo, jest potrzebny komuś tak zdolnemu
i przedsiębiorczemu jak szef.
„Zaraz, zaraz. Przecież ja nawet nie wiem, jak on ma na imię! Nie wiem, kim jest, czego
właściwie chciał i dlaczego byłem wobec niego taki bezbronny. Może działał czymś w rodzaju
hipnozy?”
Letni prysznic spłukał jednak te nierozsądne wątpliwości, przywracając ład w głowie Tadka.
Po kilkunastu minutach szedł już w stronę przystanku tramwajowego, wymachując wesoło
parasolem. Do swojego gabinetu prawie wbiegł, bo wydawało mu się, że słyszy dzwonek
telefonu. Nikt jednak nie dzwonił, i z wolna z upływem godzin zapał Tadka stygł. „Ależ głupiec
ze mnie. Dałem się nabrać jak dziecko. Na pewno nigdy więcej się nie odezwie.” Kiedy
minęło południe, Tadek pełen coraz czarniejszych myśli zawlókł się do barku i usiadł niedaleko
bufetu, koło okna. Piwo miało tego dnia smak goryczy, a Tadek coraz bardziej przygnębiony
wpatrywał się w okno.
Do barku wpadła hałaśliwa grupka studentów. Jeden z nich, wysoki, szczupły blondyn,
podobny do strusia, pochylił się nad Tadkiem.
– Pan Korniejczuk? – zapytał cienkim, okropnie skrzypiącym głosem, który zabrzmiał tak
groteskowo i szyderczo, że Tadek wzdrygnął się.
– Tak – odpowiedział, unikając wzroku studenta.
– Mam dla pana wiadomość. Od Mariana.
– Od Mariana?
Widocznie zdziwienie odmalowało się na twarzy Tadka, bo posłaniec objaśnił zniecierpliwiony:
– No tak. Widział się pan przecież z nim wczoraj. – Aha! No pewnie, że się widziałem! –
wrzasnął Tadek uradowany. – A więc i pan należy... – Uniósł się radosny i nagle odrodzony z
krzesła. – Przepraszam, drogi panie, niechże pan siada, proszę. Zaraz coś zamówię.
7
– Nie trzeba. Nie trzeba. Spieszę,się – zapiszczał struś i wyciągnął spod poły marynarki, karteczkę.
Wręczył ją czym prędzej Tadkowi i dołączył do swoich, pokrzykujących przed bufetem.
Tadek rozwinął pośpiesznie karteluszek i przeczytał: „Odwróć się.”.
Powoli odwrócił się i popatrzył na trawnik, niczego nie rozumiejąc. Ale oto w kąciku oka
zamigotał jakiś ciemny punkcik i Tadek, wykręcając boleśnie szyję, dostrzegł postać siedzącą
na ławce pod ścianą. Był to wczorajszy Nieznajomy. Szef! Marian? – pomyślał gorączkowo.
Już chciał zerwać się i biec na dół, kiedy spostrzegł, że jest coś dziwacznego w siedzącym na
ławce wczorajszym Nieznajomym. Ubrany był w czarną pelerynę sięgającą kostek i ciemny
kapelusz z wielkim rondem; ręce opierał na lasce podobnej do ciupagi. Ale nie strój zwrócił
uwagę Tadka, bo chociaż był dosyć ekscentryczny, dawał się wytłumaczyć nadchodzącymi
juwenaliami. Grozę budził fakt, że była to postać całkowicie nieruchoma – jak posąg. I że
twarz oraz ręce miała białe. Kredowobiałe! Tadek przysunął się bliżej okna i z ogromną siłą
wbił wzrok w przestrzeń. Nie było najmniejszych wątpliwości. Miał przed sobą figurę zrobioną
z gipsu albo kredy...
W ten właśnie sposób, nie zdając sobie z tego sprawy, wkroczył Tadeusz Korniejczuk na
dobre w świat sztuki ,,przez duże S”, jak pouczał go Marian – szef. Spotykali się dosyć często.
Tadek wysłuchiwał długich, całonocnych prelekcji na temat Imperium najpotężniejszego
w świecie, ponadpaństwowego, sięgającego poza przestrzeń i czas...
Nieraz trudno było wytrwać do pierwszego brzasku – zwykle o tej porze Marian kończył
swoje monologi:
– No to do rychłego zobaczenia. Wpadnę niedługo i przyniosę ci parę książek.
Pokój Tadka zarzucony był już książkami, przynoszonymi przez Mariana, ale nie miał nawet
czasu ich przejrzeć, tak ogromna ilość obowiązków spadła na jego barki. Myszkował
teraz po uczelni w poszukiwaniu „tematów” dla Mariana, przesiadywał godzinami w barku,
podsłuchując prowadzone przez namiętnych dyskutantów rozmowy, wystawał na przystankach
i pod oknami domów studenckich. Zapewne prędko porzuciłby całą tę aferę, gdyby nie
zadziwiająca zbieżność pomiędzy pracą prawdziwego wywiadowcy a służbą pełnioną dla
dobra Imperium, którego przedstawicielem był Marian.
Najbardziej uciążliwym obowiązkiem było jednak pisanie r a p o r t ó w. Już parę razy
pytał Mariana, czy to konieczne, i poddawał w wątpliwość, czy rzeczywiście tworzona w pocie
czoła p r o z a, czyli gęsto zapisane stroniczki, nazywane w tajemnicy przed Marianem
r a p o r t a m i, które wrzuca nie wiadomo po jaką cholerę raz w tygodniu do skrzynki pocztowej,
mają jakiś sens.
Odpowiedź brzmiała zawsze jednakowo:
– Nie tobie sądzone jest oceniać. Ty masz pisać, pisać, i jeszcze raz pisać!
– Kiedy cały mój zmysł krytyczny, choćby nie wiem jak przytępiony alkoholem i twoim
entuzjazmem buntuje się przeciwko kwalifikowaniu moich tekstów, brzmiących jak raporty
dowódcy drużyny w wojsku, jako artystyczne.
Marian zastanowił się przez chwilę, popatrzył na Tadka zamyślonym wzrokiem i powiedział
z wahaniem:
– Możesz spróbować wzbogacić je próbami niektórych młodych piszących. Pełno ich dookoła.
Jest z czego wybierać. Sięgnij na przykład do twórczości tych, no jakże... „Protreptyków”.
Oni wydają swoje pisemko.
Na pewno znajdziesz w materiałach złożonych do druku sporo interesujących rzeczy.
– To jest pomysł! – ucieszył się Tadek i zabrał entuzjazmem do pracy..
8
Efektem jego usilnych zabiegów było nasze pierwsze oficjalne spotkanie. „Czego on ode
mnie może.chcieć?” – zastanawiałem się, wchodząc po schodach wiodących do pomieszczeń
administracyjnych. Wiedziałem, że rozmowa z kanalią, jaką był niewątpliwie pan Tadek, niczego
dobrego nie wróży.
– Aaaa! Witam serdecznie. – Zerwał się z krzesła, wyskoczył zza biurka i podszedł do
mnie z wyciągniętą ręką. – Proszę, niech pan siada, panie Marku – mówił, opadając ciężko na
swoje krzesło. – Prosiłem pana o przybycie w związku ze sprawą... no, może niezupełnie
sprawą. Co też ja właściwie, zupełnie fatalnie zaczynam naszą rozmowę... – jąkał się, postukując
nerwowo palcami o blat biurka, i wiercił niespokojnie.
– Co jest? – odezwałem się wreszcie. – Wal pan. śmiało. Ja nie ukąszę. Jestem swój człowiek
– mówiłem zdumiony, skąd takie właśnie słowa cisną mi się na język.
Pan Tadek po „swój człowiek” wpadł w jeszcze większe zdenerwowanie. Jego paluchy
bębniły w biurko z ogromną szybkością.
– No, hm, właśnie – opanował się wreszcie. Znieruchomiał i wlepił we mnie oczy jak bazyliszek.
– Tak, tak. Jako ludzie zatrudnieni, to jest złączeni z jedną instytucją, jaką jest nasza
Alma Mater...
– Daj pan spokój i... ad rem, że wpadnę panu w słówko – przerwałem.
Pan Tadek znowu znieruchomiał. Patrzył gdzieś poza mną w przestrzeń; czoło zmarszczyło
mu się, tworząc bogatą rzeźbę bruzd, fałd i miejscami cieniutkich strumyków, którymi
spływał pot, ginąc w krzaczastych brwiach. Po chwili ocknął się, zrobił zręcznie półobrót i
pochylił nisko, nie wstając z krzesła, aby wydobyć ze skrzynki dwie butelki piwa żywieckiego,
wspaniale zroszonego od przechowywania w lodówce.
– Może napijemy się – powiedział swobodnie. – Proponuję, żebyśmy przeszli na ty. Nie,
nie jestem aż taki stary, na jakiego wyglądam – roześmiał się. widząc zaskoczenie na mojej
twarzy. – Poza tym współpraca, jaką chcę panu, chcę ci zaproponować, będzie miała charakter
jak najbardziej koleżeński – dodał, zupełnie już rozluźniony, po czym wyciągnął z kieszeni
spodni chustkę koloru brudnej ścierki i wytarł nią starannie czoło.
– O jakiej współpracy mówisz? – zapytałem, z trudem zmuszając się do bezpośredniej
formy.
– No właśnie. – Tadek, pociągnął duży łyk piwa i odchylił się wraz z krzesłem głęboko do
tyłu, opierając na biurku stopy w koślawych półbutach typu kajak składak. – Wydajecie, ty i
twoi koledzy, pisemko „Protreptyk”. Nieprawda?
– Prawda – odparłem.
– No więc interesują mnie teksty. Najchętniej proza, mogą być też wiersze, reportaże, eseje.
Wszystko.
– Nie rozumiem – Powiedziałem wolno, zastanawiając się, o co mu chodzi.
– Zwyczajnie. Chcę wam pomóc. Nie mówię, że bezinteresownie, ale jednak pomóc. –
Zmrużył chytrze oczy i wpatrywał się we mnie jak krokodyl w śniadanie, które mu nieoczekiwanie
wpadło do rzeki.
– Pewien mój ustosunkowany znajomy poszukuje multum tekstów do znanego czasopisma
– tu wymienił tytuł, od którego powinno mi dech zaprzeć w piersi. – Z tym, że chodzi głównie
o teksty młodych, dopiero co debiutujących, jeszcze nie skażonych, świeżych i tak dalej.
Rozumiemy się? – mrugnął do mnie porozumiewawczo i trzasnął swoją szklanką o brzeg
mojej. Sztama? – krzyknął z zapałem.
– Sztama! – odkrzyknąłem, sam nie wiem czemu i szczęknąłem jeszcze mocniej swoją
szklanką o brzeg jego – już opróżnionej.
– A więc od dzisiaj czekam na wszystkie teksty, jakie macie w swoim archiwum. Bo chyba
nie wszystko, co składają autorzy, drukujecie? Ponadto czekam na wszystko, cokolwiek napiszą
twoi koledzy, wy, a zwłaszcza ty; wiedz bowiem, że jestem wielbicielem twojego talentu
– kadził mi, plącząc trochę sylaby, jakby upił się szklanką piwa.
9
Zaświtało mi w głowie pierwsze niejasne podejrzenie, co do prawdziwego celu tej rozmowy.
Rozstaliśmy się po opróżnieniu pół kontenerka butelek „żywca”. Ja – kompletnie pijany,
Tadek – jakby coraz trzeźwiejszy i bardziej opanowany. Pamiętam, że na pożegnanie nazwałem
go naszym kochanym mecenasem, a on mnie przyszłym wielkim prokuratorem literatury.
W kilka dni po naszej rozmowie zapukałem do drzwi pokoju Tadka.
– Proszę – usłyszałem po dobrej minucie wyczekiwania. Wszedłem i zastałem go stojącego
naprzeciw szafy, zdenerwowanego czymś i speszonego.
– Siadaj – powiedział, próbując domknąć rozchylające się uparcie drzwi, niewielkiej szafy
biurowej. Przyłapał widocznie moje zaciekawione spojrzenie i jeszcze bardziej gorączkowo
domykał drzwi.
– Płaszcz – powiedziałem, wskazując na dół. Spod drzwi wystawał kawałek granatowego
materiału. – To twój płaszcz? – spytałem zdziwiony, bo wydawało mi się, że skądś znam ten
elegancki, granatowy trencz, podszyty nieco jaśniejszą podszewką w tym samym kolorze. Z
pewnością nie była to popelinowa kurtka, noszona przez Tadka od lat, ściągnięta w pasie
wszytą gumą, z kapturem, podbita sztucznym misiem w kolorze popielatobrązowym.
– Nie... Tak! A właściwie, co cię to obchodzi! – podniósł głos Tadek. Udało mu się wreszcie
zamknąć drzwi i przekręcić klucz.
– Nic. Pogniecie się – zauważyłem, wyczuwając, że nie należy kontynuować tego tematu,
z jakichś powodów bardzo drażliwych dla Tadka.
– Nieważne – powiedział, siadając za biurkiem. – Co cię sprowadza?
Jego oczy zatrzymały się na tekturowej teczce, którą trzymałem cały czas w ręku. – O!
Widzę, że przyniosłeś coś ciekawego.
Był wyraźnie ożywiony.
– Tak, przyniosłem fragment większej, nie istniejącej niestety całości. Chciałbym, żeby to
było ocenione raczej pod względem stylu niż treści, z powodów chyba oczywistych. Treść
ciągle jeszcze staje się i stwarza, a ja jestem w trakcie prowadzenia kronikarskich na razie
zapisków. – Tadek skrzywił się, więc szybko mówiłem dalej: – Tempo wydarzeń, skojarzeń i
przypomnień jest tak ogromne, że daje, jak sądzę, gwarancję ukończenia całej opowieści w
ciągu najbliższych paru tygodni. Myślę, że próbka możliwości zawartych w tym fragmencie
może dać jakieś pojęcie o całości. – Kusiłem go niedokończonością, chcąc choć trochę wybadać
grunt.
– Szkoda, że to fragment – mówił Tadek, postukując palcami w encyklopedię leżącą na
biurku. – Wolałbym, żeby to było coś krótszego, ale w skończonym kształcie.
– Cóż. Rzeczywistość będąca przedmiotem opisu nie chce się skończyć – powiedziałem
robiąc gest, jakbym chciał zabrać maszynopis, wstać i odejść.
– No dobrze, pozwól – pośpiesznie sięgnął po teczkę i zaczął przerzucać kartki. Po chwili
obaj drgnęliśmy, bo w szafie coś się poruszyło i zachrobotało, a właściwie był to taki dźwięk,
jakby ktoś tłumił kaszel. Spojrzałem na Tadka. Znowu miał speszoną minę. – To szczury –
powiedział wreszcie. – Ciągle mamy kłopoty z dostaniem trutki. – Przerzucił jeszcze kilka
kartek, zamknął teczkę, wstał z krzesła i wyciągnął do mnie rękę.
– Muszę wyjść – powiedział. – Przeczytam jutro, pojutrze lecę do stolicy i tam pokażę
tekst mojemu znajomemu. Odezwij się za trzy, cztery dni.
Zamykając drzwi usłyszałem jeszcze raz chrobot dobywający się z szafy. Tym razem nie
mogło być żadnych wątpliwości. Ktoś zakaszlał!
Prawdę mówiąc nie byłem z Tadkiem całkiem szczery. istniały dalsze fragmenty opowieści,
pozbawionej jeszcze co prawda tytułu, początku i zakończenia, ale dostatecznie obszerne,
aby dać pojęcie, o co w całej tej historii chodzi. Jednak nie mogłem mu zaufać, wszak był
postacią o zdecydowanie złej reputacji. Poza tym chciałem mieć okazję do kilku spotkań i
rozmów. W możliwość druku w znanym piśmie nie wierzyłem. Raczej, wiedziony intuicją,
traktowałem całą sprawę jako okazję do wyjaśnienia rodzących się wciąż wątpliwości, zwią-
10
zanych zresztą z opisywaną przeze mnie historią Toma i innych. Najlepiej zrobię, przytaczając
fragment dostarczony Tadkowi w upalne, czerwcowe popołudnie, przepisany na maszynie
w trzech egzemplarzach. Pozostałe dwa umieściłem w bezpiecznym miejscu, mimo to pełen
jak najgorszych przeczuć co do ich przyszłego losu.
... Wszyscy mieli ponure miny, jakby oczekiwali czegoś strasznego.
– Tomie! Ach, Tomie! – wołała nasza pani od geografii.
– Jestem, proszę pani – odpowiadało echo, które nam po nim zostało. Nie była to jednakże
cała prawda, bo cień Toma snuł się między nami. Zjawisko to nie było nam obce, więc nikt
się tym specjalnie nie przejął, z wyjątkiem pani od geografii, która wyjęła notes i zaczęła gorączkowo
przerzucać kartki.
– Nie mogę znaleźć jego nazwiska – poskarżyła się.
– Jak to możliwe – zapytał jeden z młodzieńców, siedzących w kącie pod ścianą.
– Do oślej ławki! – wrzasnęła nauczycielka. I natychmiast zaczęła się między nami wojna.
Ciężki bój o każdy centymetr wolnej przestrzeni. Trzaskały pióra. Szelest kartek był głośny
niczym kanonada dział przeciwpancernych. Zaczęły powstawać pośpiesznie klecone notatki,
przesyłane w formie liścików z ławki do ławki. Trudno jednak było wyznaczyć przyzwoitą
granicę pomiędzy prawdą a fikcją, toteż pani dosyć szybko poddała się ogólnemu zacietrzewieniu,
i to ją prawdopodobnie zgubiło. Trzymała w ręku podaną jej omyłkowo karteczkę.
– Nie jestem na waszych usługach – zawołała. – Nie wolno wam postępować tak bezwzględnie.
– Tu przeszła na ton błagalny, czując, że nic nie wskóra imperatywnym. – Powiedzcie
mi, proszę, co się z nim stało?
– Tego nikt nie może wiedzieć na pewno – powiedział skarcony młodzieniec.
Wzrok miał zimny, ironiczny. Wargi lekko wydęte za sprawą długotrwałych studiów przed
lustrem. Głowa odchylona na bok i do tyłu, jedna ręka niedbale zagłębiona w kieszeni marynarki,
tweed, flanela, wełna, skarpetki frotte – oto Artur Maria Tagelbaum. Zawsze skłócony
z Tomem, obecnie nie marnujący cienia szansy na wykorzystanie jego mistycznego zniknięcia,
był wcieleniem nader eleganckim i z pozoru wielce sympatycznym... już chciałem powiedzieć
– diabła, lecz każdy przecież dostrzeże słabość i anemiczność tego epitetu, w zestawieniu
z podmiotem.
Pani od geografii czuła, że przestaje panować nad sytuacją. Być może dodałoby jej animuszu
moje ciepłe spojrzenie, ale ona ani razu nie zwróciła się do mnie. Stąd następnym jej błędem
w strategii opanowania grupy był rozdzierający, wymowny gest rozłożenia rąk: bezradnie,
nieśmiało, roztkliwiająco. Tagelbaum wyglądał jak rekin, który poczuł krew.
– Nie trzeba oddawać się tak przejmująco rezygnacji – wycedził koncept o wyraźnym
podłożu erotycznym, jak wydawało się wówczas wszystkim znającym go.
Pani od geografii czym prędzej splotła z powrotem ręce i tak uzbrojona powróciła do natarcia.
– Czy jest ktoś z samorządu, kto odpowie mi na. pytanie, co się stało z Tomem?
Nie mogłem pozwolić dłużej na zamęczanie skromnej nauczycielki przez cyniczną klasę.
Wstałem z miejsca i tym sposobem zwróciłem na siebie jej uwagę. Niestety, nie miałem
chwili czasu na koncentrację. Musiałem jak najprędzej wymyślić jakieś rozsądne kłamstwo.
Chociaż, dlaczego właściwie kłamstwo. Może spróbować opowiedzieć Całą tę historię, jeszcze
zanim rozpłynie się i zniknie równie tajemniczo jak sam Tom?
– Dokąd może zaprowadzić nas gorączkowe poszukiwanie oparcia w czymś tak ulotnym,
jak zapiski w notesie – zacząłem. – Nazwisko, pseudonim, hasło – wszystko to są sygnały
potrzebne z pewnością w procesie komunikowania się, w tym jakże mało przydatnym sposobie
porozumiewania, wobec tragedii implikowanych istnieniem. – Czułem miałkość wypo-
11
wiadanych zdań, mimo to brnąłem dalej. – Tragedia istnienia i nieistnienia Toma.polega na
nieprzystawalności figur, które usiłujemy dopasować do naszych wyobrażeń o nim. Do esencji
jego, powiedzmy egzyst..., niech już będzie egzystencji – przyjąłem podpowiedziany rym,
czując jak czerwienią mi się uszy ze wstydu.
To Tagelbaum, niezrównany Tagelbaum. Był w swoim żywiole. Nie wystarczała mu kompromitacja
naszego mitu. Obecnie, w imię dobrze pojętej przyjaźni, pomagał mi zrozumieć
własną słabość – on to był bowiem autorem podpowiedzi.
Całe zdarzenie, nie trwające dłużej niż minutę, pozwoliło ochłonąć naszej pani.
– Przypominam, że jesteśmy na lekcji geografii – powiedziała bezbarwnym głosem. Następnie
rozplotła ręce i sięgnęła do tyłu pod tablicę, gdzie leżała kreda. Podała mi nowy, czysty
kawałek. – Podejdź do tablicy i spróbuj przedstawić to, co chciałeś powiedzieć, za pomocą
rysunku.
Miała wyjątkowe upodobanie do rysunków. Właściwie wszystkie nasze lekcje geografii
przebiegały w ten sam sposób. Jedno z nas stało przy tablicy i usiłowało z pamięci wyrysować
kształt jakiegoś półwyspu, kontynentu czy – broń Boże – rzeki. Od rzek specjalistką była
pani, więc trudno było ją zadowolić. Reszta klasy grała w tym czasie w zapałki, w karty albo
po prostu nudziła się.
Podszedłem do tablicy i zastanowiłem się przez chwilę. Stałem tak dosyć długo, trzymając
kawałek kredy delikatnie w dwóch palcach, chwytem mającym w sobie coś z namaszczenia.
Kreda należała do przedmiotów symbolicznych, również tu, w szkole. Zacząłem sobie przypominać,
o co chodziło w moim wystąpieniu. Niespodziewanie ręka sama powędrowała w
górę. Bezwiednie zatoczyłem dwa półkola, poprawiłem paroma kreskami i przerwałem, słysząc
wybuch śmiechu, a raczej rżenie i parskanie wydobywające się z czterdziestu młodych
krtani. Cofnąłem się o kilka kroków i popatrzyłem z dystansu na swoje dzieło. Dwa zgrabne
półdupki nieco oddalone od siebie, w jeden z nich wbita krótszym końcem litera T.
– Artur! Tym razem przebrałeś miarę – ryknąłem.
– Tagelbaum!? Jak mam to rozumieć? —pani od geografii znów była wyprowadzona z
równowagi.
– Właśnie o to samo chciałem zapytać kolegę – powiedział Artur, zwracając się w moją
stronę. – Być może – dodał grzecznym tonem – trzeba odwrócić kolejność zdarzeń. Wówczas
rysunek – spojrzał z lekkim obrzydzeniem w stronę tablicy – należałoby interpretować jako
wyraz bólu b o l e ś n i e zranionego kolegi. – Skłonił się lekko i usiadł z zadowoloną miną.
Pani rozglądała się bezradnie po klasie w poszukiwaniu pomocy. Przybyła z najmniej spodziewanej
strony. Barbara – dziewczyna Toma odezwała się nieoczekiwanie:
– Ponieważ Artur i Tom są nacechowani ogromną masą przeciwieństw, walczą ze sobą. To
jest okrutna, prawdziwa walka, gdzie nie ma miejsca na litość. Dlatego nie ma Toma między
nami – głos jej zadrżał, zakryła rękoma twarz; jej ciałem wstrząsnęły łkania.
Nagle wszyscy,zawstydziliśmy się. Gra, którą prowadziliśmy, okazała się okrutna. Ponadto
dawno już przestała być grą, skoro utraciliśmy kontrolę nad sobą i zdarzeniami. Poczuliśmy
się podle i głupio. To, co traktowaliśmy na tyle poważnie, na ile – jak się nam wydawało
– trzeba, obeszło się bez naszej łaskawej uwagi. Barbara wyszła z klasy. Nikt nie poszedł
za nią. I chyba słusznie. bo kogo z nas mogła potrzebować.
Pani nerwowo spoglądała na zegarek, chcąc przyspieszyć dzwonek na przerwę. Nie czekając
nań opuściliśmy w pośpiechu gabinet.
Przed lekcja historii mieliśmy piętnastominutową przerwę. Zeszliśmy z Arturem do kotłowni.
Przysiadł na pieńku do rąbania drzewa, wyjął ze srebrnej papierośnicy drogiego papierosa
i zapalił, uruchamiając cały swój repertuar flegmatycznych gestów. Stałem przy okienku,
przez które widać było kawałek nieba i nogi spacerujących po ogrodzie. Milczeliśmy długo i
już miałem rozpocząć skomplikowany ciąg myślowy na temat: „jak to możliwe, że widać i
niebo i nogi w tym małym okienku”, kiedy do kotłowni weszło kilku innych palaczy. Usta-
12
wili się pod okienkiem, zasłaniając widok na szkolne podwórko, zapalili papierosy i stali nieruchomo,
patrząc nam prosto w oczy.
Byli dobrze zbudowani, starsi od nas i irytująco bezczelni. Ponadto tak pewni swojej siły
fizycznej, że nie zauważyli na czym stoją. Wykorzystałem natychmiast tę szansę i obliczyłem
błyskawicznie, ile ułamków sekund potrzebowałbym w razie ataku na skok w lewo, pod ścianę,
na której znajdowała się dźwignia zapadni – klapy metalowej, zamykającej bunkier z koksem.
Na niej właśnie stali ci dwaj. Tym razem mieliśmy szczęście. Zgasili spokojnie papierosy
prawie identycznym ruchem i nie spiesząc się wyszli. Jeden z nich wprawdzie zamruczał
coś w rodzaju: „mój długi, wrażliwy nos czuje tu nieświeży zapach”, ale nie dostrzegłem śladu
reakcji na twarzy Artura. Chyba nie dosłyszał; odetchnąłem z ulgą.
– Może chcieli nas sprowokować?– zwróciłem się do Artura i zaraz tego pożałowałem.
Nie mogłem znieść jego ironicznego wzroku. Nie miałem odwagi odezwać się tak, żeby przerwać
tę niewidoczną przezroczysta skorupę; w której bywałem przez niego więziony. Nie
potrafiłem tego zrobić, chociaż zaczynałem rozumieć, że wystarczyłoby jedno z n a c z ą c e
słowo... tak jakby więzienie dla mnie zostało skonstruowane wyłącznie za pomocą słów. Wytrzymałem
zatem bohatersko jego kłujący wzrok. Odczekałem jeszcze chwilę i w momencie
kiedy jego oczy straciły siłę wyrazu – zaciągał się głęboko papierosem – zacząłem:
– Jak myślisz, co chciała powiedzieć Barbara...
Nagle otworzyły się drzwi i przed nami stanęła – Barbara. Ręce trzymała w głębokich kieszeniach
fartuszka, okropnie wypchanych; twarz miała w podejrzany sposób uśmiechniętą,
jasną i przyjazną.
– Czy coś się stało? – zapytałem wreszcie, gdyż Artur wykonał zapraszający gest, którym
dawał mi pierwszeństwo, sobie pozostawiając – jak zwykle – ostatnie słowo.
– Wszystko przed nami – powiedziała Barbara, uśmiechając się jeszcze bardziej, co spowodowało,
że atmosfera w kotłowni stała się nie do zniesienia.
Podporządkowaliśmy się więc ochoczo zmysłom – i runęliśmy w stronę drzwi. Artur był
szybszy, ale ja zdołałem przeskoczyć cztery schodki na raz i odepchnąłem go od drzwi wyjściowych.
Byłbym je zatrzasnął i przekręcił klucz w zamku, pozostawiając ich razem. Nawet
zdążyłem pomyśleć, że trzeba pędzić dookoła i podejrzeć przez okienko, co się tam będzie
działo, ale jak zwykle nadmiar historyjek plątał mi się po głowie i tylko na setną część sekundy
przypomniałem sobie problem widoku przez to okienko z dołu. Ta krótka chwila wystarczyła
Arturowi, który złapał mnie za róg marynarki, i wyskoczyliśmy z piwnicy razem. Drzwi
na wszelki wypadek zamknąłem na klucz, po czym skierowaliśmy się w stronę gabinetu historycznego,
gdzie już od paru minut trwała lekcja.
Weszliśmy w chwili, kiedy historyk odczytał nazwisko Toma. Chciałem coś powiedzieć,
aby nie dopuścić do powtórzenia zdarzeń sprzed niespełna godziny. Jednakże sprawa Toma
nie nabrała tu tak wielkiej wagi, jak na lekcji geografii. Historyk w odpowiedniej rubryce
postawił znaczek: „nieobecny” i nikt jakoś nie zdradzał ochoty do dyskusji na ten temat. Ja
byłem nadal podekscytowany, zwłaszcza że przeżywałem bardzo boleśnie odkrycie w sobie
cech, jak sądziłem mi obcych: agresji i sprytu.
Po co właściwie zamknąłem Barbarę w piwnicy i co z tego wymknie? Czy można bezkarnie
wkraczać w czyjeś życie? Wiedziałem, że nie, a mimo to pozwoliłem jej pozostać w piwnicy,
jakbym chciał koniecznie być wrogiem Toma.
Nauczyciel historii, profesor Pendraczko, kończył odczytywanie listy obecności. Zauważyłem,
że moje nazwisko, znajdujące się dokładnie w połowie listy, a z całą pewnością za
nazwiskiem Toma, nie zostało odczytane. Po chwili wahania podniosłem rękę. Historyk zamknął
dziennik, odchrząknął i po dłuższej pauzie powiedział:
13
– Proszę powiesić mapę.
– Panie profesorze! – zawołałem. – Pan nie wyczytał mojego nazwiska. Chciałem powiedzieć,
że jestem obecny.
Spojrzał w moją stronę roztargnionym wzrokiem, w którym nie znajdowałem jednak śladu
zakłopotania.
– Proszę, nie zakłócaj toku lekcji – powiedział spokojnie. – Sprawy formalne mamy za sobą.
Na szczęście – dodał, z miną świadczącą o braku zainteresowania czynnościami administracyjnymi.
– Ależ ja jestem obecny! – zawołałem. – Nie przeceniam oczywiście roli spraw formalnych,
ale jestem obecny tu, w gabinecie historycznym, dzisiaj, o godzinie jedenastej piętnaście
i jakkolwiek wydaje się, że walczę wyłącznie o błahą notatkę w urzędowym dzienniku, to
jednak ośmielam się zwrócić uwagę, że brak tej notatki spowoduje lawinę wcale niebłahych
czynności. Będę musiał udać się do lekarza, prosić go, żeby wypisał mi zwolnienie z zajęć z
powodu choroby, on oczywiście nie uwierzy w chorobę, więc będę zmuszony prosić o zaświadczenie
któregoś ze znajomych lekarzy, następnie ubiegać się o przyjęcie przez komisję
lekarską, zatwierdzającą takie zaświadczenie...
– Dosyć– przerwał ostro Pendraczko. – Cóż to za megalomania. Zwróćcie państwo uwagę
– zawsze zwracając się do zbiorowości uczniowskiej mówił „proszę państwa” – ile razy w tej
krótkiej skądinąd przemowie wystąpił Zaimek osobowy „ja” we wszystkich możliwych postaciach.
Usłużny śmiech etatowych lizusów przywrócił mu pewność siebie, zachwianą na chwilę
pod wpływem jakiejś nieprzyjemnej myśli. Mnie natomiast dodał sił do dalszej walki.
– Panie profesorze, przecież pan dobrze wie, że jeśli. nie będzie adnotacji o mojej obecności
w dzienniku, to rzecz zostanie potraktowana przez wychowawcę zgodnie ze stanem w
dokumentach, a nie ze stanem faktycznym.
– Twój atak na dokument to bezmyślna brawura, mój chłopcze – powiedział historyk. –
Nie chcesz chyba powiedzieć, że tu, na lekcji, z przedmiotu opierającego całą swoją rzetelną
wiedzę na dokumentach, zdarzyć się może tak rażąca niezgodność? – zawiesił głos dramatycznie,
a etatowe lizusy załkały spazmatycznie wobec dramatu rozterki: śmiać się, czy być
poważnym.
W tej niewesołej sytuacji dopomógł mi mój przyjaciel Artur. Zresztą, on jeden mógł sobie
na to pozwolić. Był ulubieńcem profesora Pendraczki – jedyny z całej klasy jako tako zorientowany
w rozległych powiązaniach dynastycznych dawnej Europy, Wschodu i obu Cesarstw.
– Proponowałbym, jeśli wolno, nie być tak surowym dla kolegi – powiedział ciepło
i.przyjaźnie. – Jest zdenerwowany ciężkimi przeżyciami osobistymi, co bez wątpienia utrudnia
mu krytyczne spojrzenie na siebie.
– Aaa, jeśli państwo uważają, że trzeba być wyrozumiałym dla kolegi, proszę bardzo, ja
się dostosuję, vox populi vox Dei – zakończył gładko wymownym cytatem Pendraczko. – Co
mam zatem uczynić? – zapytał, kładąc rękę na dzienniku.
– Może pan profesor, uwzględniając życzenie wyrozumiałej klasy, sprawdzi jeszcze raz
obecność – zaproponował Artur.
—No dobrze. – Historyk wzruszył ramionami i zaczął wyczytywać kolejno nazwiska.
Artur odwrócił się w moją stronę i mrugnął przyjaźnie. Oznaczało to: nic się nie martw,
wszystko będzie dobrze. A niby dlaczego ma być źle, chciałem zapytać ze złością, kiedy
znów się okazało, że historyk pominął moje nazwisko Tym razem nie zareagowałem. Przemilczałem
fakt, jakby go w ogóle nie było. Obserwowałem czujnie klasę. Na twarzach koleżanek
i kolegów nic nie dostrzegałem. Historyk był znudzony. Jedynie. Artur...
Tak, w tej chwili zdałem sobie sprawę, dlaczego doprowadził do odczytania listy obecności
po raz drugi – jedynie on odwracał się ode mnie wpatrzony ze skupieniem w reprodukcję
14
portretu biskupa warmińskiego. On wiedział, że mojego nazwiska nie ma w dzienniku! Skąd
wiedział, i dlaczego? Czy przyczyniła się do tego niewątpliwa znajomość historii? Byłem
oszołomiony odkryciem, a jednocześnie rozumiałem, że nie należy protestować, bo uznają
mnie za nudnego maniaka albo co gorsza stwierdzą nerwicę i gotowi wysłać na jakąś kurację
do szpitala psychiatrycznego.
Pendraczko po odczytaniu listy znów zażądał mapy, bardzo już stanowczym głosem, na co
czekała grupa podnieconych lizusów. Jedna z wyszarpniętych ze stojaka map zawierała
znaczki naniesione przez Toma w czasie którejś z pracowitych nocy, kiedy tworzył wielkie
koncepcje i budował schematy organizacyjne instytucji, które założy się w przyszłym tygodniu,
a także przedsięwzięć na skalę krajową i międzynarodową do zrealizowania w następnym...
Leżąca na podłodze mapa była dokumentem, zaświadczającym o realności jednego z
wielkich zaiste przedsięwzięć.
Co prawda ciągłe upewnianie się o realności bądź nierealności czegoś nie leżało w naturze
Toma, wręcz mu uwłaczało, lecz ja przyjąwszy rolę kronikarza, nie mogę pominąć rzeczy tak
istotnych dla innych ludzi. Zatem zaświadczam i z całą powagą, godną stworzonej sytuacji,
stwierdzam: wszystko, co dotyczy Toma, jego przyjaciół, najbliższych i znajomych odpowiada
prawdziwym sytuacjom, osobom, zdarzeniom. Jest ich odbiciem, drugim ja, obrazem prawostronnie
odbitym w czymś, co trudno nawet nazwać zwierciadłem wobec okrutnej prawdy
optycznej na temat odwróconego obrazu.
Czy trudno wobec powyższego wytłumaczyć, dlaczego wstałem ze swojego miejsca w
ławce, wyszedłem na środek klasy, podniosłem mapę, trzymając ją ostrożnie w dwóch palcach,
niczym zabrudzoną serwetkę i wyniosłem z tego plugawego miejsca? Moja intencja
była czysta. Należało zachować ten dokument. Dawno już nie było wśród nas Toma. Zniknął
po pierwszej lekcji, była to bodaj lekcja fizyki, i od tej pory upłynęło tak dużo czasu, że został
nieomal zapomniany.
Na korytarzu spotkałem oficera prowadzącego przysposobienie wojskowe.
– Uczeń, ystąp! – krzyknął., zwracając w moją strona twarz i wytrzeszczone z wysiłku oczy.
– Nigdzie nie... stąpiłem, więc nie ystępuję – odparłem spokojnie.
Oczy oficera zajaśniały złowrogim blaskiem tysiąca szabel spod Wiednia, kilkuset pancerzy
husarii i przydyminym połyskiem oksydowanych luf karabinów strzelców z pierwszej
linii na Wale Pomorskim. Cała ta plątanina anachroniczna i bezładna nie zrobiła na mnie żadnego
wrażenia. Odwróciłem się i poszedłem swoją drogą. Mapę trzymałem zwiniętą w niechlujny
rulon pod pachą. Przed szkołą zatrzymałem taksówkę, wsiadłem i poprosiłem: – Do domu.
Kiedy znalazłem się wreszcie w swoim pokoju, ustawiłem na stoliku rzutnik. Wyjąłem ze
środka reprodukcję obrazu z cyklu zegarów Salvadora Dali – potrzebne mi było tylko światło
– i powiesiłem mapę na ścianie. Usiadłem naprzeciw, zapatrzony w plątaninę kresek, w czarne
i czerwone kropki miast, w niebieskie żyłki rzek i ciemne nitki torów kolejowych. Tom
naniósł swego czasu na tę mapę, olbrzymie niebieskie punkty – miejsca pobytu naszego latającego
cyrku kosmicznego. To było ogromne przedsięwzięcie. Wyrastało bezpośrednio ze
świeżej jeszcze wtedy pewności siebie studenckich doświadczeń i z ogromnej wiary w przyszłość,
w lepsze jutro, które będziemy tworzyć osobiście, bez biurokratycznej machiny pośrednikowi
i krytyków.
15
Niebieskie punkty na mapie były miasteczkami i osiedlami zaatakowanymi przez genialny
wynalazek Toma – kopułki. Stanowiły one miniaturę wielkiej, fascynującej, kopuły teatru—
cyrku. Były niesamowicie ruchliwe, dzięki czemu stawały się tak bardzo nieuchwytne, że nikt
z ludzi, którzy zetknęli się z nimi bezpośrednio, nie umiał opisać ich dokładnie. Kopułki
miały służyć przede wszystkim reklamie naszego cyrku, lecz przypadek zrządził, że stały się
czymś więcej. To one uosabiały ideę i sens, podczas gdy sam cyrk nigdy nie zdołał właściwie
nic wyrazić. Wszędzie, gdzie pojawiały się kopułki Toma, ludzie doznawali niezwykłego
olśnienia, stawali się z minuty na minutę lepsi. Było to spowodowane chęcią poznania: co się
kryje za ich świetlistą powłoką, w jakim kierunku zmierzają, i w ogóle skąd się wzięły?
Wielkie pragnienie poznania i przeżycia proponowanego przez nie świata, opanowywało
wszystkich, którzy przeżyli spotkanie z tymi mikroskopijnymi zwielokrotnieniami idei Toma.
Nieraz zdarzało się, że sami zatrzymywali się zdumieni na widok mruczących powabnie potworków,
sunących bezszelestnie chodnikiem. O tym jak wielkie wrażenie robiły na ludziach
nasze kopułki, najlepiej zaświadczy przygoda Tadeusza Korniejczuka.
Pan Tadeusz, popularnie zwany panem Tadkiem, był od kilku lat kierownikiem wydziału
administracyjnego naszej uczelni. Po pracowicie spędzonym dniu zwykł przesiadywać w
przyzakładowym barku, gdzie popijał spokojnie piwo, podsłuchując rozmowy prowadzone
przez natchnionych dyskutantów i znudzone młode kobiety pobrzękujące drutami. Panowała
wtedy powszechnie moda na swetry robione grubym amatorskim ściegiem. Dziewczyny
miały w związku z tym dużo pracy; nieustannie wymachiwały drutami, przerabiając oczka w
nabożnym skupieniu, jakiego wymaga odliczanie.
Pewnego dnia pan Tadek zasiadł o zwykłej porze przy stoliku i poprosił o małe jasne w
szklance. Przy sąsiednim stoliku siedziała Lucylla i kończyła sweter dla swojego narzeczonego,
który odbywał służbę wojskową w marynarce. U jej stóp stał nieduży koszyk, a z koszyka
wysuwała się wełniana nitka. Lucylla była dużą, spokojną dziewczyną o niebieskich oczach i
łagodnej, kremowej cerze. Emanowała z niej kojąca, ciepła radość, uzewnętrzniana czasem
wyraźniejszymi błyskami stalowych drutów.
Dookoła było pusto. W odległym kącie baru siedziała grupka młodzieży. Byli senni i raczej
nie wykazywali ochoty do prowadzenia rozmowy. W związku z tym pan Tadek był również
senny. Sączył powolutku gorzkie piwo, pachnące trochę migdałami. Szczegół ten powinien
u niego, oddanego czytelnika książek kryminalnych, wywołać właściwe skojarzenie, lecz
nic takiego się nie wydarzyło. Mózg pana Tadka, jak również cały jego system nerwowy,
odpoczywał. Dwie panienki stojące za barem chichotały, Wokół nich krążyła zagubiona mucha.
Od czasu do czasu któraś z panienek machała niedbale ścierką w jej stronę co nie stwarzało
zagrożenia, wobec oczywistej nonszalancji tych gestów. Zachodzące za oknem słońce
pozostawiało czerwonawy blask na przybrudzonych szybach. W powietrzu unosiło się trochę
kurzu. Gdzieniegdzie pojawiały się Sunące bezszelestnie nitki babiego lata. Pan Tadek odwrócił
głowę od okna, spojrzał leniwie na Lucyllę, mówiącą szeptem z intonacją właściwą dla
wszelkiej pointy: „pięćdziesiąt osiem, pięćdziesiąt dziewięć, sześćdziesiąt”, opuścił wzrok
niżej śladem wełnianej nitki – i zamarł przerażony. Po chwili odstawił szklankę z takim hałasem,
że wszyscy odwrócili głowy w jego stronę. Siedział przez dłuższą chwilę nieruchomo,
wytrzeszczając oczy. Kiedy oderwał się wreszcie od tego fascynującego zjawiska i rozejrzał
po wszystkich bezradnie, pytająco, srebrzysta kopułka, która zatrzymała się na chwilę, jakby
odczuwając zagrożenie, pomknęła bezszelestnie w stronę drzwi.
Jeden z młodzieńców, siedzących niedaleko przejścia, wysunął nogę, chcąc ją zatrzymać.
Okazała się jednak szybsza, ominęła bez trudu przeszkodę, przyspieszając nagle bieg tak bardzo,
że nikt nie dostrzegł, czy skierowała się w stronę schodów czy w kierunku drzwi wejściowych.
W barku zapanowało ożywienie. Pan Tadek zerwał się z miejsca i skoczył w stronę
młodzieńca, próbującego zatrzymać kopułkę, z okrzykiem: „stać, stać proszę i nie opuszczać
16
sali”, po czym zawrócił w stronę bufetu, wrzasnął na panienki usiłujące wydostać się tylnymi
drzwiami i spokojniejszym już głosem zażądał telefonu. Podano mu aparat.
– Proszę natychmiast przysłać patrol! – krzyczał do słuchawki. – To może mieć duże znaczenie
dla spraw bezpieczeństwa. Tak! Zagrożenie! Niebezpieczeństwo – darł się, aż przestraszone
dziewczyny przytuliły się do siebie.
Tymczasem młodzi ludzie nie zauważeni opuścili bar.
Dziewczyny z bufetu znowu próbowały uciec, lecz pan Tadek powstrzymał je ruchem ręki.
Przez jakiś czas słuchał, co do niego.mówiono przez telefon, wreszcie rzucił słuchawkę na
widełki, i wybiegł: z baru, zapominając o bufetowej i jej pomocnicy. Na korytarzu dostrzegł
młodzieńca, który siedział przed chwilą przy stoliku w barze.
– Ej, ty. Podejdź na chwilę!—zawołał, kiwając palcem. Wysoki młody człowiek podszedł
nie spiesząc się, stanął bardzo blisko i schylając nieco głowę, patrzył prosto w oczy pana
Tadka. – Widziałeś to dziwactwo, prawda? —mówił niezrażony pan Tadek. – Powiedz, mi,
dlaczego próbowałeś to zatrzymać? – Młodzieniec milczał. Panu Tadeuszowi wydało się, że
widzi kpiące błyski w jego inteligentnych oczach. – Poczekaj, bratku – zaskrzeczał, zmienionym
głosem, próbując ruszyć z miejsca młodzieńca. Uwiesił się jego ręki i szarpał go w stronę
schodów. – No chodź, czego się boisz! Jeżeli masz czyste sumienie, to nie powinieneś się
niczego bać. – Piał wysokim dyszkantem. – Hej kolego! Kolego! – zawołał pracownika, przechodzącego
korytarzem. – Pomóżcie mi, kolego, zaprowadzić tego delikwenta do mojego
pokoju – mówił przez zaciśnięte zęby, szarpiąc młodego człowieka za rękaw.
Zawołany zatrzymał się i bystro rozejrzał dookoła. Ocenił widocznie sytuację jako sprzyjającą,
bo podszedł do pana Tadka z groźną miną.
– Co się pan przypieprzył do tego młodzieńca? – powiedział gniewnie. – Spływaj pan, bo
zawołam jego kumpli. No, prędko – dodał tonem nie znoszącym sprzeciwu, co zrobiło widać
wrażenie na panu Tadku. Zmalał skurczył się cały w sobie i zapiszczał cienko:
– Co też pan, panie kolego. Takie sobie tu, ot, żarciki uprawiamy. Wszystko to przecież
jeden wielki żart, za przeproszeniem szanownego kolegi, żarcik niewinny i jakiś taki przypadkowy,
żeby nie rzec nie istniejący... Właściwie... – mówił coraz ciszej i niewyrażniej.
Dopiero teraz rozpoznał dyrektora. Pod wpływem władczego, dyrektorskiego tonu wytrzeźwiał
całkowicie i z jego zapalczywości pozostały jedynie ślady w postaci zaczerwienionych
policzków i płonących uszu. Puścił rękaw swojej ofiary i oddalił się skruszony, lekko
zgięty, jakby przygotowany do głębokiego ukłonu na wypadek spotkania z kimś jeszcze z
dyrekcji.
Wydarzenie to pozostałoby niewiele znaczącym epizodem, gdyby nie upór pana Tadka.
Efektem jego pracowitych przedpołudniowych sesji w pokoju na pierwszym piętrze były długie
raporty pisane na maszynie, z pojedynczą mierlinią i prawie bez marginesu. Przełożeni z
niesmakiem przerzucali gęsto zapisane kartki, czytając je pospiesznie, a najczęściej wcale ich
nie czytając. Minęło kilka tygodni i pan Tadek doszedł do wniosku, że sprawa została zlekceważona.
To z kolei zapowiadało wszystko co najgorsze w karierze urzędnika jego pokroju.
Zaczął obawiać się, że zostanie zapomniany. No bo jeśli pozwolili sobie zlekceważyć tak
fascynujące opisy niesamowitych wydarzeń, jakich był uczestnikiem przed miesiącem... Jeśli
nic ich nie obchodzi tak wielkie zagrożenie naszej realnej, opartej na zdrowym rozsądku i
materialistycznej świadomości egzystencji, to znaczy, że albo nie wierzą, albo... tu ciarki
przebiegały błyskawicznie po szyi i karku pana Tadka, przypominając mu owe świetliste kopułki.
„Albo nie wierzą m n i e! Zasłużonemu pracownikowi naszego wydziału. Odznaczonemu
trzykrotnie najwyższymi odznaczeniami.” Oklapł i zmalał pod wpływem tych rujnujących
refleksji. „Skończyłem się. Mają mnie za półgłówka i alkoholika, który swoje deliryczne
wizję przenosi na papier służbowy, bo nie ma o czym pisać”.
I tu niespodziewanie zaświtała panu Tadkowi pewna myśl: „Trzeba dowieść. Za wszelką
cenę trzeba udowodnić, że to prawda. Nie unikać baru i różnych innych miejsc, w których
17
mogą się pojawić. Przeciwnie. Wyjść im naprzeciw. Chodzić. Dużo chodzić. Spacerować po
ulicach, alejkach nad morzem i za miastem, po lesie i po górach. Trzeba też mieć ze sobą aparat
fotograficzny, załadowany zawsze świeżą kliszą. Ja im pokażę!”
Odtąd codziennie lub prawie codziennie natykaliśmy się na pana Tadka, krążącego nerwowo,
z papierosem tlącym się w kąciku ust, z kilkoma aparatami fotograficznymi: jeden z
teleobiektywem, jeden z lampą błyskową; zawieszone były na szyi. Inny, mały szpiegowski
aparacik, okupiony od zagranicznego turysty, nosił przytroczony do paska od spodni. W ręku
trzymał światłomierz, kierując go coraz to w inną stronę.
Niewysoki, siwiejący, o zdecydowanych rysach twarzy Dość mocno pomarszczony i opalony
na ciemny brąz, przysłuchujący się głównie ludziom pracującym na świeżym powietrzu,
przypominał sylwetkę znanego w naszym mieście fotografika i chyba tylko dzięki temu udawało
mu się przedrzeć przez bariery niedostępne dla innych. Często wystarczało profesjonalne,
pośpieszne kiwnięcie głową W stronę dozorczyni lub portierki i bramy najlepiej strzeżonych
budynków stawały przed nim otworem. Krążył tak po mieście przez wiele tygodni, miesięcy,
nawet lat. Był postacią znaną, aczkolwiek mało kto mógłby powiedzieć jak ma na imię,
nie wspominając już o nazwisku.
Pamiętam, trafił nawet pewnego dnia do naszej klasy w szkole średniej. Było to, zdaje się,
na lekcji historii prowadzonej w zastępstwie przez nauczyciela fizyki. Wszedł do klasy
drzwiami od tarasu, co już samo w sobie mogło wydawać się dziwne. Podszedł do nauczyciela
fizyki, który właśnie powoływał się na autorytet autora podręcznika w sporze prowadzonym
od dłuższego czasu z Tomem, i zapytał ściszonym, głosem:
– Czy mogę na chwilę przerwać?
Nauczyciel niecierpliwie machnął ręką, odganiając go jak muchę, i mówił dalej:
– Tak więc niepodobna, aby w świetle dzisiejszych osiągnięć astronautyki, nawet teoretycznych,
można przemieszczać się w przestrzeni z tak wielką prędkością. Wiem. Chcesz
powiedzieć, że nie chodzi o prędkość ani o przemieszczanie się, bo są to pojęcia anachroniczne
w stosunku do proponowanego sposobu myślenia...
– Czy mogę na chwilę przerwać? – krzyknął nieoczekiwanie pan Tadek. W jego głosie
było tyle siły, że nauczyciel struchlał, a wszyscy pozostali skierowali zaciekawione spojrzenia
na jego dziwaczną postać. – Możecie z powodzeniem zakończyć tak banalny w istocie dialog
– dodał spokojniej. – Nikt rozsądny nie będzie wymagał od was rozstrzygnięcia tej kwestii tu,
na tej lekcji, prowadzonej jak mi się zdaje niezgodnie z rozkładem. Hę? —sięgnął po dziennik
i odczytał: – „Historia. Temat osiemnasty: Spotkanie wielkiej szóstki w Palermo 1996 a
sprawa odprężenia w Europie.”
– Ależ, drogi panie! Co za bzdury! – zaprotestował ostro nauczyciel – Mamy przecież dopiero
rok 1966. Rozumiem, że się pan pomylił, lecz kto pana upoważnił do wkraczania tu, w
sam środek akcji i narzucania nam swoich wymysłów? – Zaperzony przerwał dla nabrania
oddechu.
Pan Tadek był jednak szybszy. Wskoczył na katedrę, potem na biurko, przytknął do oka
aparat fotograficzny z lampą błyskową i zawołał: – Wszyscy proszeni o miły uśmiech! Pan
też– zwrócił się przymilnie do nauczyciela, który stał zdumiony z szeroko otwartymi ustami, i
pstryknął głośno. Towarzyszył temu oślepiający błysk, jakiego nigdy nie używał żaden fotograf.
– To jest potrzebne do wykrycia rzekomo niewidzialnych kopułek – dodał i czym prędzej
ulotnił się za drzwiami prowadzącymi na korytarz.
Zanim ochłonęliśmy, zadzwonił dzwonek i wybiegliśmy Ochoczo na przerwę...
18
Na.tym kończył się pierwszy fragment maszynopisu. Nie byłbym jednak sobą, gdybym w
swojej nadgorliwości nie spróbował dopełnić opisanych tam zdarzeń innym tekstem, zaczerpniętym
z innej teczki, lecz tylko pozornie bez związku logicznego z całością.
... Sam tego chciałeś, Teofilu. Chciałeś zostać tutaj, w tym mieszkaniu. W dużym pokoju,
między starym fotelem i stolikiem z blatem pokrytym szkłem. Chciałeś leżeć na tapczanie po
zmarłych dziadkach i nie wspominać niczego, nic nie robić, czasem zejść na dół do sklepu po
mięso, rozmawiać z obcymi sąsiadami, rano zabierać mleko przyniesione w drucianym koszyku,
stać w oknie i gapić się na siedzące na gałęziach wrony, spożywać jeden posiłek
dziennie, bez radia, telewizji i gazet, bez dotyku światła w mrocznych pokojach.
Nie chciałeś czytać „Myśli” Pascala, które zostały wyświechtane przez intelektualistów,
nie chciałeś poznać dowodów Tomasza z Akwinu na istnienie Boga, więc jesteś tu i byłeś tu
przez cały ranek nabrzmiewający; słuchałeś odgłosów zza ściany, patrzyłeś na muchy odurzone
trucizną, kładące się w cichym locie na bok i opadające miękko na zakurzony dywan.
Byłeś tu po wielekroć, ułożony w przestrzeni ciasnych, zimowych poranków i w zaduchu
suchego lata.
I wszystko układałoby się dobrze, gdybyś był konsekwentny i postępował dalej tak, jak
oczekiwały tego rekwizyty – oraz gapie.
Ale ty nie chciałeś żyć wybranym przez siebie życiem. Zaczęło cię pociągać nieznane.
Odgłosy za ścianą wydały ci się muzyką, do której trzeba napisać nuty. Byłeś przemądrzały.
Sądziłeś, że to, co nie udało się twoim przodkom, tobie przyjdzie z łatwością. I co? Nabroiłeś
tylko – i to wszystko. Przyniosłeś ukradkiem od murarzy z budowy przecinak, owinąłeś młotek
ręcznikiem i myślałeś, że nikt tego nie usłyszy.
A przecież najbardziej głuchy byłeś ty sam, skoro nie słyszałeś, kiedy muzyka zza ściany
ucichła. Wybiłeś otwór w ścianie grubej na jedną cegłę i wsadziłeś głowę, żeby się przekonać,
że nic tam ciekawego nie ma. Usiłowałeś oczywiście potem oszukiwać się, że jest, że
tak, że twój wysiłek wyda wspaniałe owoce. Ale tak nie było i ty o tym. wiedziałeś najlepiej.
Za ten postępek, a zwłaszcza za fałsz, za okłamywanie samego siebie będziesz wyrzucony
poza...
– Nie rób tego! – krzyknął wysokim głosem Teofil.
Zostało to za późno albo w nieodpowiedniej chwili powiedziane.
Wyrzucony z mieszkania za dewastację pomieszczeń znalazł się Teofil na piaszczystym
trakcie, wiodącym w górę zarośniętej puszczą krainy.
Była to Puszcza Notecka, popstrzona strumieniami i bagnami, pełna much i wszelkiego innego
latającego robactwa.
Teofil jechał konno, otulony czarną opończą, zasępiony, wiedziony złym przeczuciem, że
nieprędko odwróci się dlań koło fortuny. Miał skromny poczet złożony tylko z paru ludzi,
toteż rad był ze spotkania z kupcem ciągnącym od Gniezna. Gościńce nie były bezpieczne w
ten niespokojny czas podchodów i wycieczek łupieżczych, zapuszczających się z Pomorza
daleko na południe i grabiących bezlitośnie napotkanych podróżnych.
Kupiec pochodził z Kołobrzegu i wybierał się na południe, korzystając ze spokojniejszych
chwil, kiedy zwaśnieni bracia lizali rany, a wróg z zachodu zajęty był swoimi wewnętrznymi
sprawami. Nazywał się Pabianus – otyły, z małymi, jak przystało na kupca, sprytnymi
oczkami, wciąż dopytujący się o nowiny, człek bywały, znający dobrze nie tylko swoje kupieckie
rzemiosło, ale i sytuację polityczną kraju, jego historię i geografię. Dobrze im się podróżowało.
Na popasach popijali tęgi miód, wyciągnięty gdzieś z czeluści ogromnego wozu
kupca, opowiadali sobie nowinki ze świata i coraz częściej spostrzegali ze zdumieniem, że
obaj są wędrowcami nie tylko przebywającymi gościńce, ale też zaprawionymi w trudach
19
innej drogi. Drogi poprzez czas, który dawał się ugniatać i formować, przybierając różnorodne
kształty.
Teraz oto przesuwają się powoli na południowy wschód, mierząc czas zachodami słońca,
kiedy indziej siedzą wygodnie w fotelach opięci pasami bezpieczeństwa i liczą kilometry,
umykające gładko obracającym się kołom sportowej maszyny. Śpią otuleni w niedźwiedzie
szuby, przy dogasającym ognisku albo półdrzemiąc wypełniają karty meldunkowe w hotelu i
odprowadzeni przez boya do pokoju walą się w białą pościel, rozrzucając buty po kątach.
Docierają wreszcie do rzymskiej osady, otoczonej ciepłymi źródłami. Stają w amfiteatrze,
osaczeni na przemian przez ruiny i chłodne kolumnady, rzucające spokojny cień na rozgrzane
kamienie. Odtąd nie liczą już zachodów słońca ani kilometrów. Nie liczą niczego, bo nie ma
miary, którą mogliby przyłożyć do tego, co jest.
Teofilu, dokąd jechałeś, otulony czarną opończą, zasępiony, że złym przeczuciem, że nie
osiągniesz łatwo celu? Twój skromny poczet ułożony dawno w ziemi, zamieniony w próchno
i resztki kości, wstający na zawołanie i oblepiający się żywym mięsem i twardą skórą siodeł,
jest po wielekroć w ziemi i ponad nią. A ty dokąd śpieszysz, skoro twoi druhowie dawno złożyli
kości gdzieś pod bramami grodu broniącego dostępu do swoich skarbów? Jesteś pilny i
nieustępliwy, ambitny i wytrwały. Można mnożyć twoje zalety, które są pomimo to bez znaczenia.
Weź się w garść, Teofilu, bo niczego nie dokonasz w tym czasie, który i nasz jest teraz.
Tym sposobem Teofil znalazł się w prastarym grodzie, następnie w mieście, a obecnie na
zmarszczonej powierzchni jeziora w chyboczącej się łódce, przepasany swetrem, ułożony w
zagłębieniu dna, ze stopami w starych wełnianych skarpetkach, wystawionymi na słońce;
senny, lekko uśmiechnięty, zamyślony albo – stwarzający pozór zamyślenia, z wędką pozorującą
cel wyprawy opartą o burtę i przywiązaną do drewnianej ławeczki.
Jego towarzysz fragmentu podróży; Pabianus, został gdzieś daleko w tyle i odpoczywa odpoczynkiem
wiecznym. Teofil nie dotarł jeszcze do miejsca, w którym przyjdzie mu odpocząć,
więc leży w łódce i czeka. Jego oczekiwanie wygląda na bezsensowne, ale byłby to sąd
powierzchowny. Teofil bowiem czuwa nad cichym jeziorem, zmarszczonym niechętnie i
przykrym chwilami, zwłaszcza kiedy nadciągają silniejsze wiatry.
Łowi ryby bez nadziei, że któraś z nich połknie haczyk ż nadzianym robakiem. Nie oczekuje
tego. Ważne jest tylko to, że znalazł się tu, nad głowami groźnych wojów czyszczących
zbroje, a następnie nad łysinami zacnych mieszczan, pocących się przy liczeniu złotych monet.
Rano, podczas kąpieli w zimnej wodzie, zdarza mu się dotknąć wierzchołków kamieniczek
z pozłacanymi ornamentami albo musnąć łuskę pancerzy. S t o p! Zatrzymał się, niezdarnie
mieląc wodę wiosłami. Podpłynęli strażnicy i sprawdzają jego tożsamość. Przebiegają
pamięcią fakty znane im z historii, tej najdalszej, najprościej opisanej, zepchniętej w arcyprostotę,
zamkniętej w jednej formule, z braku innych, bardziej prawdopodobnych. Spisują protokół
śliniąc ołówek kopiowy, przekazują sprawę właściwym organom, a winnego doprowadzają
do miejsca zapoczątkowania.
Jesteś tu z powrotem, Teofilu. Wracasz opalony z wakacji letnich. Wyglądasz zdrowo i
żywotnie. Nie jesteś przygaszony, jak dawniej. Masz marsową minę i nieco usportowiony
wygląd.
Tę dziurę w ścianie zamurowali ludzie, którym zapłaciłem ż kieszeni organizacji. Weź
oręż wiszący na ścianie i dalej do ćwiczeń. Jesteśmy spóźnieni o parę ładnych... chciałem
powiedzieć tygodni, ale to nie ma sensu. W łazience, na krawędzi wanny zostawiłem tekst.
Jeśli będziesz nieostrożny, wrzucisz go do wody – i nie będzie więcej pożytku z tych paru
20
stron zapisanych gęsto pismem klinowym i robaczkami łacińskimi, nie więcej niż z papieru
higienicznego.
Dokąd, Teofilu, kierujesz zmętniałe oko? Zajrzyj lepiej do skrzynki na listy. Leży w: niej
od kilku... od pewnego czasu... wezwanie do organizacji. Musisz tam pójść i złożyć wyjaśnienia,
a następnie poddać się wyrokowi wysokiego grona, bo przynależysz. Zapisali cię do
tej organizacji jeszcze rodzice. A i dziadkowie nie są bez winy.
I nie udawaj, że śnisz, bo realia były następujące:
Znalazłeś się w długim mrocznym korytarzu, w którym panował nieznośny zaduch. Podszedłeś
do biegnącej z pękiem teczek z aktami dziewczyny i zapytałeś, gdzie rozpatrują wykroczenia
przeciw l o g i c e.
– Ach, logika – powiedziała figlarnie dziewczyna i spoważniała. – To tam, w pokoju na
końcu korytarza. – Wskazała głową majaczące w dymie drzwi, odległe o dobre trzy minuty
drogi.
Podszedłeś, odszukałeś na liście swoje nazwisko i zasiadłeś na końcu kolejki w skrzypiącym
drewnianym fotelu. Wiedziałeś, że będziesz sądzony z tego paragrafu, bo nie znaleziono
innego, cięższego i na surowszą karę skazującego.
Czekałeś długo, i bo przed tobą znaleźli się obszarpani szaleńcy, osądzani w trybie przyspieszonym,
przyprowadzeni przez młodych praktykantów na.krótkim łańcuszku, z rękami
opuchniętymi i z zapuchniętymi twarzami. Rzucając wrogie spojrzenia, brudni, budzący
strach, a w niektórych litość, ludzie ci wychodzili z sali obrad skruszeni i żałujący, ale skrucha
ta była tak fałszywa; że wystarczyło, aby młody strażnik dotknął ramienia któregoś z nich
– już byli tacy sami jak przedtem i w dodatku podwójnie nieufni.
Poproszono, żebyś wszedł i dopiero wtedy poczułeś lekkie zdenerwowanie. A przecież
mogłeś być spokojny, bo jako stowarzyszony nie mogłeś zostać ukarany surowiej niż grzywną
w wysokości jednego obola. Są wprawdzie ludzie, którzy twierdzą, że to straszna kara, ale
są oni ludźmi słabej woli. Ty, w miarę silny i wytrzymały, wysłuchałeś ze spuszczoną głową
orzeczenia; które pompatycznie odkładało się na ścianach, tworząc atmosferę zaduchu. Zapamiętałeś
tylko strzępy w rodzaju:,,biorąc pod uwagę”, „szczere przyznanie się”, „okoliczności
łagodzące”, „brak wyraźnej szkodliwości społecznej i szkód materialnych”. Orzeczono,
że sprawa ściany jako przedmiotu dociekań zbyt aktywnych jest wyłącznie przedmiotem
prywatnego sporu i w tej płaszczyźnie należy ją załatwić. Natomiast drugą część.zarzutu
zbrodni przeciw logice, polegającej na zakrzywieniu linii prostej czasu, uchyliło wobec wyraźnego
braku dowodów i świadków.
Zostałeś zawieszony między próżnią a pełnią, wyrokiem na to właśnie cię skazującym,
czego nie uznano oficjalnie w księgach prawodawczych ani nie umieszczono w encyklopediach
wiedzy.
Jesteś w najszczęśliwszym i najgłupszym położeniu, ale nie zwalnia cię to z dotychczasowych
obowiązków. Zdejm zatem, Teofilu, tę broń ze ściany, opuść przyłbicę, aby cię nie rozpoznano
na pierwszym skrzyżowaniu, i ruszaj przed siebie. Niech patron rycerzy i włóczęgów
ma cię w swojej opiece.
I tak naprawdę wiem, że nie wrzuciłeś tekstu do muszli w łazience, tylko starannie go wysuszyłeś
i schowałeś. Dlatego mówię ci raz jeszcze: bierz się do roboty, bo nie sposób wiecznie
tkwić przy zamkniętym oknie, czekać, aż przyjdzie listonosz z nowym wezwaniem, tym
razem do takiego sądu, który wyda prostolinijny wyrok i osadzi cię na przykład na dziesięć lat
w obozie pracy umysłowej, gdzie będziesz sumował czas potrzebny na dotarcie do Proxima
Centauri albo układał sonet siedmiogwiazdkowy, osadzony mocno w krajobrazie stepowym.
21
Dokąd znów idziesz, Teofilu, swoją samotną drogą, zamkniętą z niewiadomych powodów
przed innymi ludźmi? Po trzykroć byłeś na rozstajach i po trzykroć wybrałeś. „prosto”, też nie
wiedząc dlaczego. Jesteś w drodze – to pewne, ale czy na pewno wiesz, dokąd podążasz? Nie
wiesz, bo i skąd masz wiedzieć, jeśli nie wiedzieli tego mądrzejsi od ciebie i bardziej doświadczeni
w trudach wszelkich wędrówek bohaterowie. Zamknąłeś przyłbicę i nieczuły na
ciepłe słońce, na ciepłe oddechy innych ludzi, na żółty piasek plaży twoich rodzinnych stron,
kroczysz spokojnie. na pozór nieporuszony i nie dotknięty żadnym nieszczęściem. Przystajesz
przed największymi budowlami i spoglądasz na ich niefunkcjonalny majestat, zatrzymujesz
się na skrzyżowaniach i patrzysz na pośpieszny ruch samochodów, nerwowo zrywających się
do biegu po sygnale – „zielone”. Nie jesteś trampem ani pielgrzymem. Nie wytyczałeś sobie
celu wędrówki, jakby znajdował się on poza tobą. A przecież musi być przynajmniej jakiś
kierunek, jakaś nie uświadomiona chęć, która powoduje, że idziesz akurat tam, a nie gdzie
indziej. Bo nie wiem, czy jesteś świadomy faktu, że twoja droga układa się od początku w
pewien określony kształt. Jest to jednocześnie kod, który raz odkryty nie pozwoli ci więcej
błądzić, mimo że to odkrycie może stać się przyczyną twojej ostatecznej śmierci.
Jesteś w nieustannym ruchu, ale jednocześnie zbyt często masz wrażenie, że stoisz w miejscu,
a przesuwa się, ucieka i oddala to wszystko, co jest dookoła. Oczywiście nie najważniejsze
jest, co się porusza względem czego, bo przecież nie rozstrzygnięto tej kwestii i chyba już
się jej nie rozstrzygnie. Co najwyżej zostanie zapomniana, zepchnięta gdzieś w peryferyjne
kręgi zagadnień, oczekujących w półśnie na rehabilitację bądź na całkowitą zagładę.
Dokąd cię, Teofilu, zaprowadzi twoja droga, o której nawet nie wiesz, czy jest drogą, czy
może boczną ścieżką, wplątaną w koszmar bezsensu, uwikłaną w zbyt wiele sprzeczności,
żeby można było odnaleźć z niej wyjście. Powiedziałeś, że szukasz, ale w ilu przestrzeniach i
czasach możesz błądzić? Czy wolno ci mówić o ich wielkości, jeżeli to tylko hipoteza twojego
istnienia? Przecież naprawdę i realnie – w pojęciu innych ludzi – jesteś jednym z nich, i to
oni w końcu wydadzą wyrok. Zrobią to być może nieświadomie, ale zrobią – bądź pewny.
Przecież mówiłem: – Zasłoń twarz przyłbicą, żeby cię nie rozpoznano na pierwszym
skrzyżowaniu, i ruszaj w drogę. – Mówiłem też o tekście zostawionym w łazience. A ty oderwałeś
przyłbicę od hełmu, wyrzuciłeś ją na pierwszym rozdrożu i stąpasz na sztywnych nogach
jak bocian, nie bacząc na grożące ci niebezpieczeństwo. I nie chcesz myśleć o tekście
zostawionym specjalnie dla ciebie, przeznaczonym tobie, nie przeze mnie w końcu, lecz przez
ciebie samego.
– Dosyć tego – powiedział Teofil. – Nie będę chował twarzy. Już w nią napluli i pluć będą
jeszcze wiele razy. Nie zasłonię się przyłbicą, bo od dawna noszę pod powiekami strzały, a na
policzkach dziury od ostrych kamieni; w ustach mam piasek; w gardle mi zaschło, więc powrócę
chyba tam, gdzie fanatycy krążą jak sępy – do źródła.
Dokąd pójdziesz i z jakimi fanatykami się zbratasz, jeśli masz twarz zamkniętą i.nieczułą,
jeśli nie bierzesz na siebie ciepła, lecz je odrzucasz? Stań, stań, Teofilu, zatrzymaj się chociaż
na chwilę.
– Uczyłeś mnie, że nie ma chwili. – Teofil siedział na kamieniu przydrożnym, okryty sparszywiałą
skórą wilka, dziurawą w wielu miejscach, pozszywaną niezdarnie grubą nicią z cielęcych
jelit. Trzymał w ręku kawałek chleba, rzucony.mu litościwie przez jakąś kobietę, która
mimo swojej litości nie omieszkała poszczuć go psami, kiedy usiłował przysiąść w pobliżu
ogniska. Siedział na kamieniu, nie odczuwając jego zimna.
Nie wiedział już nic. Pozbył się całej swojej wiedzy razem z odejściem w bezbolesną niepamięć
po pierwszym uderzeniu. Napadli go na drodze dwaj zbóje, otoczeni niezgorszą świtą
i dlatego pewni siebie, szydzący z jego bezsilnej wściekłości, rechoczący grubo i wykpiwający
sprośnie jego nieudolność. Nie znalazł w sobie dość siły, żeby uderzyć. Podniósł tylko
rękę, ciężką od wydłużenia żelazem i opuścił ją bezwładnie, świadomy klęski czyhającej tuż.
22
za plecami, Toteż odetchnął z ulgą, kiedy poczuł ból przytłumiający wstyd, i przez sekundę
wiedział, że traci pamięć.
Kiedy się ocknął – nie było nikogo. Wtedy zatęsknił straszliwą tęsknotą, która nie zaspokojona
prowadzi do obłędu. Wszak spotkał na drodze ludzi opętanych, tym pragnieniem, roztrzaskanych
w pędzie o drzewa, o skały na dnie przepaści, rozniesionych na strzępy w zderzeniach
z pędzącymi naprzeciw, podobnie oślepłymi z bólu szaleńcami. Tęsknił wtedy do
każdego Przywitałby z radością tych samych zbójców, ale oni nie wracali.
Teofil przerzucał od paru dni kartki tekstu zostawionego mu w łazience i umiał dużą jego
część na pamięć. Nie sprawiło mu to zresztą większego kłopotu, bo dziwnym zbiegiem okoliczności
prawie wszystko, co tam zostało napisane, było mu skądś znane...
Tymczasem nadeszły upalne, czerwcowe dni wypełnione gorączką egzaminacyjną sesji
letniej. Minął już prawie tydzień od mojego spotkania z Tadkiem, ale jakoś nie mogłem znaleźć
wolnej chwili, żeby wstąpić i zapytać o losy pozostawionego maszynopisu. Siedzieliśmy
z Arturem w barku, popijając herbatę i zastanawialiśmy się nad redakcją następnego zeszytu
„Protreptyka”.
Dołączyli do nas Julian Radkiewicz – dobrze zapowiadający się krytyk filmowy i poeta Jerzy.
Siedzieliśmy przez pół godziny milcząc, wpatrzeni posępnie w porozkładane na stoliku
kartki z notatkami – i nic już nowego nie byliśmy w stanie wymyślić. Utknęliśmy w jakimś w
gruncie rzeczy nieistotnym miejscu w spisie treści i nagle poczuliśmy ogarniającą wszystkich
impotencję umysłową. Całkowitą i wszechwładną. Jednoczesność i moc doznania była tak
przerażająca, że porozumiewając się tylko słabymi pomrukami, zdołaliśmy, uzgodnić przeniesienie
posiedzenia komitetu redakcyjnego do kawiarni naprzeciw, gdzie podają mocniejszy
alkohol.
Wlokłem się za nimi nieco z tyłu, coraz bardziej opadając z sił i czując, że jeszcze parę
kroków. i spocznę na parapecie, żeby usnąć, zdrzemnąć się chociaż na chwilę i przerwać w
ten sposób bolesną aktywność, realizującą się w dodatku w postanowieniu wypicia paru kieliszków
wódki w upalne południe.
Nagle usłyszałem głos Tadka, nawołującego.mnie z półpiętra konspiracyjnym szeptem: –
Panie Marku, panie Marku, chodź pan tu na chwilę.
Pokazał ręką, żebym szedł za nim i zniknął w korytarzu, prowadzącym do jego pokoju.
Stanąłem niezdecydowany. Chwilę zastanawiałem się, co robić – moi koledzy oddalili się już
tak bardzo, że nie warto było za nimi gonić. Widać perspektywa małego pijaństwa, dodała im
sił. Tadek też zniknął, ale do niego było bliżej. Poza tym zaczynałem widocznie wracać do
życia, bo przypomniałem sobie, że przecież mam odbyć z nim ważną rozmowę. Spostrzegłem
też, że, mówił do mnie per pan; to spostrzeżenie było słabym dowodem na to, że mój mózg
zaczyna pracować, skoro skojarzyłem, te dwa dość odległe w czasie fakty – nasz bruderszaft
spełniony piwem i obecne spotkanie. Nacisnąłem klamkę i wszedłem do pokoju Tadka. Stał
przy oknie oparty o parapet. Ciekawość, strach, nienawiść, niepewność – wszystkie te uczucia
znalazły się w ułamku sekundy, na jego twarzy, choć mogły być równie dobrze wytworem.
mojej podejrzliwie nastawionej wyobraźni.. Zanim zdążyłem cokolwiek. powiedzieć zaatakował:
– Powiedz, co mają znaczyć te półdupki na tablicy w klasie?
Byłem w pierwszej chwili tak zaskoczony, że potrafiłem zdobyć się tylko na lekceważące
wzruszenie ramion, podczas gdy mój przemęczony umysł podsuwał mi różne odpowiedzi –
od głupiego: „nie rozumiem, o co chodzi”, do filozoficznego: „półdupki, to półdupki”.
Wreszcie jednak ulokowałem swoje myśli we właściwej przestrzeni i skwapliwie podjąłem
temat.
– Powiedzmy, że jest to aluzja literacka.
– Aluzja do czego? – Tadek był nieustępliwy. Zadawał pytania z surowością egzaminatora,
jakby od lat nic innego nie robił, tylko odpytywał studentów z przeczytanych lektur. A prze-
23
cież wszystkie fakty i mój dotychczasowy jego wizerunek kłóciły się wyraźnie z objawioną tu
nagle nową osobą. Wyczuwałem, że za tym ktoś stoi, zwłaszcza że trafił swoim pytaniem
dość celnie.
– No, powiedzmy, że to taka ukryta aluzja – powiedziałem. – I że nie chcę jej na razie rozszyfrowywać
– dodałem. – Jest też inna, bardziej bezpośrednia warstwa znaczeń, w której
rysunek byłby interpretowany jako efekt wpływu Artura na narratora. Brzydki kawał Artura,
możliwy dzięki jego magicznym zdolnościom.
– Dobrze – powiedział Tadek. Usiadł na krześle i wskazał mi stojący po drugiej stronie
biurka fotelik. – Czy możesz w takim razie powiedzieć coś bliższego o Tomie? Z tego potwornego
chaosu, jakim charakteryzuje się twój tekst, nie sposób wywnioskować, o co tam
właściwie chodzi. Tom znika, ale jak może zniknąć ktoś, kto właściwie nie istnieje?
– Jesteś na dobrej drodze – odparłem, całkiem już spokojny o przebieg dyskusji na temat
tekstu, gdyż łatwo było dostrzec, że Tadek daje się wciągnąć we właściwy sposób myślenia o
świecie tam przedstawionym. – Świadczy o tym postawienie właściwego pytania – mówiłem
dalej. – Zauważ, że zniknął na lekcji fizyki, podczas której, załóżmy, odbywał się eksperyment
na niewidzialność. A że Tom nigdy tak naprawdę i w pełni nie istniał, jak słusznie zauważyłeś?
Czyż nie jest to właściwość naszego, jakoby realnego świata? Szczególnie wyraźnie
uświadamia nam to złośliwy profesor Pendraczko, reprezentujący naukę, która ma chyba
na sumieniu największe grzechy, jeśli idzie o wierność wobec faktów z przeszłości.
– Rozumiem, że nieobecność nazwiska narratora w dzienniku na lekcji historii ma coś
symbolizować w specjalnie i na tę jedyną okazję wypieczonej poetyce twojego utworu? –
Tadek usiłował być dowcipny, a mnie wcale nie chciało się śmiać, bo nagle pojąłem, jak
trudno będzie liczyć na większe wysilenie umysłów innych czytelników mojej opowieści.
Tym bardziej, że wcale nie muszą być równie mocno jak ja przekonani, że warto się wysilić.
Póki co, w gabinecie Tadka zapadła głęboka cisza. Przerwał ją po paru minutach.
– Jeśli chodzi o postać tego... no, pana Tadeusza. Dlaczego on jest taki, taki służalczy wobec
dyrektora – zacinał się i postękiwał, tracąc całą dotychczasową pewność siebie. – I taki
skończony głupiec i alkoholik! – krzyknął rozpaczliwie, z trudem łapiąc oddech.
– A nie był? – zapytałem cicho, zdając sobie sprawę, że jestem niezłym draniem, pozwalając
mu przeżywać tak wielkie męczarnie; chociaż mógłbym jednym fałszywym słówkiem
położyć im kres.
– Kto? Kto nie był? – wycharczał duszący się Tadek, a ja podskoczyłem go ratować. Rozerwałem
kołnierzyk opięty wokół nabrzmiałych sinych żył, oplatających czerwoną szyję. Następnie
podbiegłem do umywalki, nabrałem wody do szklanki i podałem ją swojej ofierze.
Tadek łyknął trochę wody i wypluł ją natychmiast na dywan.– Ciepła – powiedział, już spokojniejszy.
– Myślisz pewnie, że jestem głupcem i nie dostrzegam podobieństwa tego twojego
pana Tadka do mnie – mówił wykrzywiając twarz, jakby napił się octu.
– Nie, skądże – odparłem. – Chciałbym jednak, żebyś zrozumiał, że w poetyce mojej prozy
musi być miejsce na coś absolutnie realnego, jakiś punkt odniesienia wzięty bez żadnych
zmian... No, prawie, bez zmian – dodałem litościwie, widząc znów cierpienie na jego spoconej
twarzy. – Wzięty ze świata realnego i przeniesiony prawie w całości w świat fikcji.
– Dobrze – powiedział Tadek z kamienną twarzą, demonstrując nieoczekiwanie sprawność
kameleona, jeśli idzie o zmiany na powierzchni odrażającej skorupy, w jaką wyposażyła go
natura. – Mam jeszcze jedno małe, lecz istotne pytanko. Co z chronologią w tym fragmencie?
Jak mógł pan Tadeusz trafić do klasy i szukać tam kopułek, skoro pojawiły się one znacznie
później, bo podczas studiów, jeśli dobrze rozumiem tekst?
Teraz ja poczułem, że się pocę z wrażenia. Czułem, że jestem bardzo bliski wyjaśnienia
jakiejś tajemnicy, ale nie mogłem ze zdenerwowania pozbierać myśli.,,Zaraz, skąd on tak
dobrze się orientuje w faktach, które powinny mu być nieznane. Mówi, jakby czytał resztę
24
maszynopisu. Mało tego, mówi jakby był doskonale zorientowany w skomplikowanej konstrukcji
zdarzeń i postaci, co do której ja sam mam ogromne wątpliwości...” Przerwałem chaotyczne
rozważania pod wpływem piekielnie przenikliwego wzroku Tadka i zacząłem mówić,
chcąc opanować narastające wzburzenie.
– Czas w postaci napęczniałej doznaniami i.faktami kulistej bryły nie może być ilustrowany
scenkami nanizanymi jak koraliki na sznurek w porządku l, 2, 3, 4, albo „jeśli l to 2”, „jeśli
2, to 3”, bo to, jest, sztuczny porządek narzucony mu przez nasze co. tu dużo gadać, ograniczone
umysły, Dzięki innemu pojmowaniu czasu, mogłeś być niechcący świadkiem zniknięcia
Toma, otrzeć się – kilkanaście sekund po twoim wyjściu z klasy zniknął – o fenomenalne
zjawisko przyrody. A pamiątkowe zdjęcie, które wtedy pstryknąłeś, mogło być doskonałym
dowodem na fizyczne istnienie Toma, w jednym przynajmniej momencie całej tej historii;
Poza tym pominąłeś całkowicie historię Teofila, a tam przecież uprawia się niemal łopatologię
na ten temat.
Tadek trzymając się oburącz za głowę świdrował mnie swoimi burymi oczkami i było to
zbyt przykre, abym mógł nadal pozostawać z nim w jednym pomieszczeniu. – Wybacz, Tadziu
– powiedziałem. – Muszę lecieć. – Aha! – dodałem.– Przyślę ci następny fragment mojego
tekstu. – Kiwnąłem głową i wyszedłem czym prędzej z pokoju.
Jakoś dowlokłem się mimo upału do przystanku tramwajowego, dojechałem do kryjówki,
w której przechowywałem maszynopisy, włożyłem stroniczki do szarej koperty i wysłałem
pocztą. Jeszcze nie wiedziałem, że takie postępowanie dyktuje mi genialną intuicja. A oto
treść przesyłki nadanej do Tadka:
... Dosyć niespodziewanie otrzymaliśmy zaproszenie od Toma. Pojawiliśmy się w ciasnym
mieszkaniu, wynajętym – jak się później okazało – specjalnie w tym celu. Zasiedliśmy naprzeciw
siebie: Tom i ja, Artur, poeta Jerzy i Julian Radkiewicz. Ponadto cień nieobecnej od
roku między nami Barbary. Dłuższą chwilę milczeliśmy; każdy starał się odgadnąć, do jakiego
celu poprowadzi nas tym razem Tom.
On tymczasem, jak zawsze przystojny, bujnym wąsem i czerstwością na twarzy kontrastującą
ż naszymi trupiobladymi obliczami, zachwycał żywotnością, pobudzał nasze umysły,
a zwłaszcza wyobraźnię do wzmożonej aktywności. Z wolna nasze głowy stawały się ciężkie
od kosmicznych rozmiarów burz, nawałnic, gejzerów, nagle wybuchających kolorowym
światłem ponurych katastrof, ciemnych granatową ciemnością nieba. Wypełniało nas wreszcie
poczucie bezmiaru, nieskończenie sensownie umieszczającego każdą cząstkę naszych
jaźni w innym punkcie wszechotchłani.
Zanim zostały sformułowane pytania: „Skąd biorą się obrazy tak porażających wizji Nie
może być w tym udziału naszego silnego, pewnego siebie i pełnego optymizmu Toma? – już
usta Juliana wykrzywiał sceptyczny uśmiech, ja kręciłem z powątpiewaniem głową, a Jerzy
udał się do kuchni w poszukiwaniu czegoś pokrzepiającego. Barbara wolała zniknąć.
Zwykle zebrani w gromadę natychmiast przyspieszaliśmy bieg czasu, aby niepotrzebnie
nie tracić sił na uzgadnianie poszczególnych znaczeń. Porozumiewaliśmy się prawie bez użycia
języka mówionego i pisanego. Wystarczał nam umowny, skrótowy system znaków, nigdy
zresztą przez nikogo nie skodyfikowany, nie zapisany na żadnym, nawet najbardziej przypadkowym
kawałku papieru. Ten styl pracy, bardziej odpowiedni dla grupy konspiratorów niż
twórców – używaliśmy czasem tego określenia, aby sprostać problemom narzuconym przez
codzienność – zemścił się w końcu na mnie. Jestem przygnieciony koniecznością rekonstrukcji
tamtych wydarzeń. Nie dysponuję żadnym, zwykłym w takich wypadkach warsztatem:
notatkami, zdjęciami, rysunkami, drobnymi pamiątkowymi przedmiotami, jak pasek od ze-
25
garka, długopis, okładka kalendarza itp. Ponadto niektóre zdarzenia jeszcze nie nastąpiły i
różne postaci tłoczą się, defilują przede mną, starając się znaleźć jak najbliżej, abym je
wreszcie zauważył i wykorzystał ich obecność jak należy. Poza tym mój własny udział był
chwilami zbyt aktywny, abym mógł pokusić się o próbę opisu niektórych wypadków. Najwyżej
wykrztuszę z siebie kilka chrząknięć i parę zdań zgodnych z oczywistym, codziennym
porządkiem rzeczy.
Tom nazwał swoje urocze mieszkanko czymś w rodzaju getta. Artur słabo zaprotestował.
– Dlaczego właśnie ty. Znowu ty. Tak jakby nic było nikogo innego, kto mógłby zaprotestować
– odezwał się z kolei Jerzy.
– Może masz coś do powiedzenia w tej sprawie? – zwrócił się do mnie Artur, najwyraźniej
nie przygotowany na tę napaść. W ogóle wydawał się nie przygotowany do tej scenerii, do
tego spotkania i tematu.
– Nie, dziękuję – odparłem. – Mam ważniejsze kłopoty na głowie.
Miało to podkreślić, jak ważną osobistością jestem obecnie, ale nikt jakoś nie zwrócił na to
uwagi.
Tymczasem Tom nakazał milczenie.
– Zamykamy się na czas ograniczony tylko jednostronnie. W niedalekiej przyszłości złożymy
do druku Wielki Scenariusz – powiedział głucho.
Tak okropnie grobowego dźwięku przeraziłby się każdy, cóż dopiero my, nadwrażliwi.
Rzuciliśmy się więc ku drzwiom, w tym staromodnym sposobie szukając ratunku, lecz Tom,
nieubłaganie szybszy, podskoczył przed nami, przekręcił klucz w drzwiach i wyrzucił go
przez otwarte okno. My, wstrzymując dech w piersiach, wychyleni na straszliwej wysokości
przez okno, obserwowaliśmy dalsze dzieje klucza – solidnego, małego, metalowego przedmiotu.
Już, świecący pozłotą na chodniku osiedlowej alejki, urastał w naszych wytrzeszczonych
z wysiłku oczach do miary wielkiego symbolu, już chcieliśmy przystąpić do tworzenia
praktycznego planu; ja – do konstruowania opisu, do snucia marzeń lękliwych, metaforycznych
wykrzyknień... gdy nadszedł ów smarkacz. Zatrzymał się. Stał przez chwilę patrząc pod
nogi, schylił się, podniósł klucz, schował go do kieszeni krótkich spodenek i unosząc głowę
ukazał nam roześmianą, szczęśliwą gębę złośliwego starca. Zaniemówiliśmy, a on ruszył biegiem
i zniknął za rogiem najbliższego budynku. Prawie jednocześnie zwróciliśmy nasze obolałe
głowy w stronę Toma. Podejrzewaliśmy go o posiadanie zapasowego klucza.
– To jasne, że masz zapasowy – powiedział Artur tonem nawykłym do rozkazywania. –
Lepiej będzie, jeśli przestaniesz nas zmuszać do odgrywania tej komedii – kontynuował, wyciągając
otwartą na płask dłoń. – Proszę o klucz.
– Może być komedia. Forma czy konwencja gatunkowa są tu drugorzędne – powiedział
Tom, ignorując jego żądanie. – Oczekuję od was czegoś niezwykle pięknego – mówił. – Napiszcie
tu i teraz... Nie dam, bo nie mam – warknął na Artura, doskakującego doń. niczym
ratlerek do doga ludojada. – Napiszcie, przezwyciężając dotychczasową niemożność, stanowiącą
jak dotąd jedyną cechę wyróżniającą wasze środowisko, scenariusz dla naszego Latającego
Cyrku Kosmicznego. Jak wynika z moich obliczeń, znajdujemy się w najbardziej korzystnym
położeniu. Powodzenie zależy więc od was, literaci.
Był zawsze aranżerem. I tym razem jego reżyserski talent objawił się z całą mocą. Lecz
my, zwykle pełni pomysłów, czuliśmy ogromną pustkę w głowach.
– Czyż on nie rozumie, że kiedy wszystko zostało powiedziane, nie da się usiąść i wykonać
dniówki – jęknął poeta Jerzy.
– Dlaczego? – wtrącił się Julian. – Ta sytuacja może, być nawet ciekawsza niż stereotypowe
tworzenie pod wpływem natchnienia.
– Ale czy musimy być koniecznie zamknięci? – zwróciłem się do Toma.– Możemy przecież
tylko się umówić, że jesteśmy zamknięci. To, co zrobiłeś z kluczem, sytuuje nas w ja-
26
kimś upiornym położeniu. Mamy za strażnika nieodpowiedzialne dziecko, a ty chcesz być
dozorcą naszych aktów twórczych – patrzyłem na niego ze zgrozą.
– No właśnie! – zawołał triumfująco Tom. – Gdybyśmy się tylko umówili, byłaby to. jeszcze
jedna konwencja, czyli czysta bzdura z mojego punktu widzenia. Zostaliśmy obdarzeni za
sprawą mojego organizatorskiego geniuszu najwspanialszą konwencją. Zamknięci realnie i
prawdziwie! Oto jedyne ramy wyznaczające granice waszej swobody twórczej. Reszta dozwolona
bez żadnych. ograniczeń.
– Ależ Tomie, nasz drogi przywódco, czy pomyślałeś chociaż przez chwilę, co będziemy
jedli? – jęknął nagle Artur. – Nie spodziewasz się chyba, że napiszemy ci scenariusz w ciągu
kilku godzin?
Tom zesztywniał, jakby pod wpływem tak nagłego objawienia wulgarnie materialnego
charakteru naszego bytu. Znieruchomiał w swoim fotelu, mięśnie jego twarzy zesztywniały,
ręce spoczęły nieruchomo na stoliku; oczy zachowały co prawda zdolność ruchu, były jednak
pozbawione wilgoci i ciepła.
– Proszę nie zakłócać toku powstawania scenariusza —powiedział, oddzielając wyrazy
równymi pauzami. – Wyznaczam współrzędne, które aczkolwiek są pozbawione wszelkiej
matematycznej precyzji, mogą być pomocne kontynuował metalicznym, nieprawdziwym głosem.
– Tom, nie wygłupiaj się! —Artur próbował przerwać suchy strumień słów, brzmiący
niczym sygnały komputera.
– Pozwólcie, ze przedstawię kosztorys. – Tom nie pozwolił nam długo roztkliwiać się nad
potwornością stworzonej sytuacji.
Popłynęły liczby, wymawiane jak na liczby przystało, beznamiętnie. Następnie nazwiska
personelu. Okazało się, że wszystkie role od sprzątaczki do dyrektora są już obsadzone. Obie
te funkcje miał spełniać Tom.
– To już lekka przesada – zawołała Barbara, która zdążyła zmaterializować się na dobre,
jakby chciała nam wynagrodzić coraz bardziej narastającą sztuczność Toma.
Po liczbach i personelu przyszła kolej na reklamę. W krótkich, oszczędnych słowach Tom
przedstawił nam projekt piekielnie ruchliwych i trudno uchwytnych kopułek – bodaj: tak właśnie
je nazwał – krążących po miastach, które miał odwiedzić Latający Cyrk Kosmiczny. Tu
zaproponowałem, aby odtąd używać skrótu LCK, co zostało przyjęte z powszechną aprobatą.
Następnie wymieniono niezbędne sprzęty, jakie powinny stanowić wyposażenie każdego
namiotu, potem rodzaj płótna i gatunek nici, którymi powinny być szyte namioty. Wreszcie
wykończenie: czy obrzucić, czy stebnować? No i zakończenie każdego szwu, tak przecież
istotne podczas szycia namiotów cyrkowych. Przez obgryzienie czy obcięcie nożyczkami? A
może w ogóle odejść od tej, formy i zawiązywać podwójnie supełek? W tej atmosferze rzeczowej
dyskusji nie traciliśmy z oczu innych, równie ważnych szczegółów. Toteż z wolna
rozbudowywaliśmy wielką kopułę cyrkowego namiotu, półprzeźroczystą, otoczoną rozstawionymi
dookoła mniejszymi kopułami. Widniejąca nad tym obozowiskiem potężna poświata
rozpromieniała nam twarze, gdy umiejscowialiśmy tam nasze pomysły, budujące naprędce
coś, co uzyskało w końcu mało zaszczytny tytuł syntezy wszystkich sztuk.
Bo też w wyobraźni trzymaliśmy już w naszych szponach, jak motyla w siatce, parobka,
wiejskiego albo zakatarzonego małomiasteczkowego nauczyciela, wpadających w wir LCK,
gapiących się z zachwytem na automaty do nieznanych gier zręcznościowych, słuchających
nowoczesnej muzyki poważnej i rozrywkowej w jej najnowszej kwadrofonicznej postaci,
zjeżdżających na diabelskich wrotkach prosto w objęcia „Niebieskiego młyna”. Cyrkorama,
spektakle dell’arte na ulicy, Szekspir, Dante, Schiller, Eurypides, Arystofanes, Antoine de
Saint—Exupéry – pomiędzy automatami do gier hazardowych, wśród akrobacji ludzi z gumy
i wygłupów błaznów.
27
Wszystkie te atrakcje miały doprowadzić do odprężenia, a następnie maksymalnej koncentracji
widzów LCK, po to, aby mogli uczestniczyć w pełni w spektaklu granym bez przerwy
według Wielkiego Scenariusza,
którego autorami mieliśmy być my!
Cóż, że uświadomiliśmy sobie tę prawdę. Toma nie było już między nami, nawet w tej
okropnej, skrzypiącej metalicznie, nieprawdziwej postaci. Barbara też gdzieś się ulotniła.
– A to para gagatków. Od razu widać, że coś ich łączy. – Artur był niepocieszony. – Nie
wiem, jak mogliśmy tak się dać nabrać. Te jego obliczenia, premie, delegacje, nagrody państwowe
i prywatne. Hochsztapler! – krzyczał rozwścieczony. – Czy nie widzicie, że siedzimy
jak barany w rzeźni i czekamy nie wiadomo na co!
– Wypraszam sobie – odezwał się zgorszony Julian. —Pozwalasz sobie na zbyt wiele nieścisłości.
Ja osobiście nie czuję się jak baran.
– Nieprawda! – krzyknął nagle, wychylony głęboko przez okno Jerzy. – To nieprawda, co
mówi Artur. Popatrzcie na nią, jaka piękna! – wskazywał ręką na dziewczynę idącą chodnikiem
i darł się okropnie zachrypniętym barytonem: – Najpiękniejsza! Nie odchodź! Zaczekaj
chwilę – w końcu ochrypł zupełnie i skrzeczał prawie bezgłośnie: – Nie zostawiaj nas tak
przeraźliwie osamotnionych.
Właśnie postanowiłem coś zrobić, żeby uwolnić się od ich krzyków, kiedy zadzwonił
dzwonek przy drzwiach.
– Kto tam? – wychrypiał Jerzy.
– Jak to kto? Przecież to i tak nie ma znaczenia —wzruszył ramionami Artur.
– Jesteśmy zamknięci! – krzyknąłem. – Nie możemy otworzyć. Nie mamy’ klucza.
Julian niespodziewanie wstał z kanapy, podszedł do drzwi i nacisnął klamkę. Otworzyły
się, ale on zatrzasnął—je z powrotem.
– Tam nikogo... Tam nic nie ma – wyszeptał drżącymi wargami.
– Ach, ten Tom. trzymają się go głupie żarty – powiedział Artur z wielką pewnością siebie,
podszedł do drzwi, wyciągnął rękę i zawrócił z filutrnym błyskiem w oczach. —Albo nie
– powiedział. – Niech któryś z was otworzy.
Patrzył na nas wesoło i wyzywająco. A ja, mimo że domyślałem się strachu ukrytego za
tym niewinnym uśmieszkiem i czułem, że to ja jestem prowokowany, podszedłem do drzwi,
nacisnąłem klamkę, uchyliłem ją nieco i poczułem, że lecę w dół popychany energicznie
czyjąś silną ręką.
Był to oczywiście nieoceniony Artur Maria Tagelbaum! To on popychał mnie z całej siły
ku dołowi, podczas gdy ja, przewidując szóstym zmysłem niebezpieczeństwo, przygotowałem
się odpowiednio i z całych sił naciskałem od dołu ku górze. Ostatecznie zapewne zwyciężyłyby
siły grawitacji, lecz byłem przecież w otoczeniu zacnych kolegów, którzy odciągnęli
Artura ode mnie.
Czego bał się Artur? Czy tego, co tam zobaczył, czy może tego, że naprawdę otworzymy
drzwi na całą szerokość? Zaczynałem domyślać się, co jest, a raczej, czego nie ma za
drzwiami. Już nie pamiętałem, kiedy to było, ale zostaliśmy, nie pamiętam też, czy wszyscy,
oświeceni co do tamtej otchłani. Bo tam była otchłań, bezmierna przepaść, ciemność bezkresna,
pozostawiona nam „jak prezerwatywa wypełniona krwią” – powiedział Jerzy i wiedzieliśmy, że
powiedział o jedną metaforę za dużo, lecz przecież nikt nie miał do niego o to pretensji.
Odczuwaliśmy znów działanie wypitego przed paroma godzinami alkoholu i zaczynała nas
obezwładniać wizja gigantycznej katastrofy na zakończenie spektaklu, olbrzymi czterowymiarowy
walec, toczący bezlitośnie swoje niepojęte ciało po nas, na wskroś i na opak, który
wszystko wygładzi, każdą najmniejszą fałdkę czasu wyprasuje, ułoży, schowa w wielkiej szafie
historii..
28
– Zamknij drzwi! – krzyknął Artur.
Ja jednak nie posłuchałem. Znieruchomiałem wpatrzony w powódź ognia, w rozszalałe
światło, podchodzące coraz wyżej, sięgające naszych kolan. Byliśmy zanurzeni już po pas,
gdy Artur chwycił leżącą na stole książkę, podniósł ją do góry, i stał tak z wyciągniętą ręką,
zatapiany powoli, niczym maszt wielkiego, tonącego w ciszy żaglowca. Wyglądał śmiesznie,
zwłaszcza że największa, nawet powódź światła nie mogła wyrządzić żadnej krzywdy ani
książce ani jemu.
– Stop, wystarczy! – krzyknął Jerzy.
Usłyszeliśmy pstryknięcie kontaktu i na pokój opadł przyciężki półmrok, rozjaśniony słabo
mdłym światełkiem nocnej lampki. Jerzy stał obok rzutnika, trzymając w ręku przewód z
kontaktem.
– Nie będziemy udawać lepszych, niż jesteśmy – mówił. – Nie możemy pozwolić sobie na
brak lojalności. Jesteśmy nie w porządku wobec Toma, przedstawiając ostatni akt „błyskotliwej
farsy”, jeszcze nie napisanej, a cóż dopiero mówić o uzgodnieniu z nim treści, ilości słów
w każdej scenie i wszystkich tych koniecznych do ustalenia szczegółów. – Usiadł ciężko na
kanapie i rozejrzał się dookoła.
– O jakiej lojalności mówisz? – rzuciłem się do przodu. – Wobec kogo? Przecież widzisz,
że go nie ma, i tak prawdę powiedziawszy, nigdy właściwie nie było – wydusiłem wreszcie z
siebie, prześladujące mnie ostatnio podejrzenie.
– Ty lepiej siedź cicho – Jerzy zaczynał mówić coraz wolniej, co znaczyło, że jest rozgniewany.
– To ty przecież napisałeś o nim, że był przywódcą i organizatorem akcji lato 71.
—Jakiej akcji? Nic takiego nigdy nie powiedziałem – wycofywałem się w popłochu, aż
poczułem sprężyny fotela na plecach. A jeśli nawet p r z y p i s a ł e m mu jakieś czyny, których
nie popełnił, to jakież ma to znaczenie wobec nieistnienia Toma? Chodzi przecież o całościowy
obraz.
– Bełkot, a nie obraz – rzucił mi pogardliwie Jerzy. —Naucz się skreślać, bo teraz jest bardzo
modne zanieczyszczanie papieru. Powtarzaj, powtarzaj dziesiątki razy. Bo ja, i tak wierzę
w ciebie – dodał nieoczekiwanie.
Czułem się głupio. Trochę jednak przyjemnie, bo to przecież sam Jerzy udzielił błogosławieństwa,
ale też i skrzywdził posądzeniem o fałszowanie, o nielojalność. Jak mogę odpowiadać
za taki lub inny kształt tego dnia, i innych, poprzednich i następnych dni?
Jednak Jerzy musiał mieć trochę racji, ponieważ coś z chaosu tych młodzieńczych przeżyć
i wciąż towarzyszącego nam poczucia, niemocy i niedokończenia, zaciążyło nad naszym –
moim i Toma życiem. Pamiętam zwłaszcza jeden zimowy wieczór. Przemykaliśmy ulicami
osiedla z drabiną i wiadrami, w których grzechotały pędzle, kiedy zatrzymał nas patrol milicyjny.
– Dokąd panowie tak się śpieszą? – zapytał starszy.
—Idziemy do mojego mieszkania. Malujemy – odpowiedziałem niepewnie.
– Co malujecie? W nocy? – młodszy był bardziej natarczywy i wyraźnie wątpił w moją
prawdomówność.
– Malujemy mieszkanie – powiedziałem mocniejszym głosem. – Trzecia zmiana, tak jak
panowie – dodałem, i to ich chyba ostatecznie upewniło, że jesteśmy ludźmi pracy.
Zajrzeli bez przekonania do wiadra i kazali nie pętać się po nocy. Mieliśmy szczęście, że
nie byli służbistami i nie poszperali dokładniej w wiadrach. Dostrzegliby w końcu jasno niezwykłość
i nieprzeciętność tej sceny, ukrytą gdzieś w głębi, pod pędzlami i szczotkami, na
dnie plastykowych wiader. A wszelka niezwykłość, przechadzająca się nocą, winna być dokładnie
skontrolowana przez funkcjonariuszy.
29
W mieszkaniu znajomej Toma usiłowaliśmy przez całą noc przykleić jeden pasek tapety
do ściany, ale ten obrzydliwy kawałek papieru, ciężki od kleju i brudny od naszych spoconych
rąk, zsuwał się za każdym razem, kiedy odwracaliśmy się, żeby sięgnąć po następny.
Zaproponowałem przerwę na papierosa, i przesiedzieliśmy do rana, paląc nerwowo jednego
caro po drugim, aż przyszedł Julian i przytrzymał nam ten kawałek tapety. My przygotowaliśmy
w tym czasie następny i następny; wykleiliśmy wszystkie ściany, potem kuchnię, łazienkę
i przedpokój. W przedpokoju zabrakło tapety na kawałek ściany, więc Julian zaproponował,
że wymaluje na niej śpiewające ptaki, które podglądał niedawno w lesie, ale my nie zgodziliśmy
się.
Wreszcie wyszliśmy z tego mieszkania, pojechaliśmy samochodem z drabiną na dachu do
baru mlecznego na śniadanie, tam żartowaliśmy na temat napisu, reklamującego naszą firmę
malarską, który trzeba umieścić ha dachu zdezelowanego fiata. Tom był znowu pełen zapału.
Na poczekaniu wyrysował schemat organizacyjny, kosztorys, konieczne inwestycje i najpilniejsze
sprawy do załatwienia w urzędach. Nie wiadomo kiedy staliśmy się członkami—
udziałowcami spółdzielni malarskiej, która niebawem przerodziła się w firmę, reklamującą
sztuki piękne, aby po paru minutach być znów trójką bladych młodzieńców gryzących
smętnie twarde bułki z serem. Co wcale nie oznacza, że firma malarska nie istniała. Do dziś
mam w piwnicy drabinę i kilka pędzli, jako wymowne pamiątki naszej ówczesnej
aktywności. Koszmarem jest tylko wspomnienie telefonu od Toma następnej nocy, kiedy
oznajmił dramatycznym szeptem:
—Poodpadała. Wszędzie poodpadała!
– Co?—wychrypiałem przerażony.
– Tapeta.
Minęło kilka miesięcy. Pewnego wiosennego dnia Tom, pojawił się w drzwiach mojego
mieszkania. Ubrany był w zieloną kurtkę wojskowego kroju, na nogach miał skórżane buty z
filcowymi cholewami, przez ramię przewieszony brezentowy chlebak, wypchany ciężkim
żelastwem. Ciężko westchnąwszy usiadł w fotelu, rozstawiając szeroko nogi. Rzucił na podłogę
chlebak, rozejrzał się po ciasnym pokoju, zapchanym meblami i regałami z książkami, i
powiedział:
– Wy tu mieszczuchy gnuśniejecie, a ja tymczasem osiedliłem się w pięknej wsi, w lesie;
uprawiam ziemię, hoduję króliki, zamierzam ciągnąć karpinę – niezwykle dochodowy interes.
I właśnie kupiłem traktor!
Popatrzył na mnie z dumą, jakby oczekiwał nie wiadomo jakiej reakcji Nie stanąłem widocznie
na wysokości zadania, bo pokiwałem tylko głową, dając do zrozumienia, że przyjmuję
do wiadomości fakt, skądinąd dosyć banalny. Nie ustrzegłem się jednak przed pewnym
nietaktem,,mówiąc:
– Aha, będziesz nim orał ziemię.
– Człowieku! Ty jak zwykle nic nie rozumiesz! – Tom był wzburzony moją ignorancją. –
Ten traktor był zbudowany... – tak właśnie powiedział, „zbudowany” —... w 1946 roku. Ma
wymiary siedem i pół na trzy i pół na cztery merty. Jednocylindrowy silnik, cylinder wielkości
parolitrowego garnka, o mocy dwadzieścia koni mechanicznych. Uruchamia się go za pomocą
kierownicy. – Zatrzymał się na chwilę, czekając widocznie na okrzyki zachwytu albo
zdumienia. – Tak, kierownicą. Zdejmuje się ją z osi, nakłada z boku korpusu silnika na koło
zamachowe i obraca tak długo, aż zaskoczy. Jeżeli poranek jest trochę chłodniejszy, trzeba
podgrzać silnik od spodu lutlampą albo po prostu rozpalić ognisko. Parę drewienek, trochę
gazet, i po pół godzinie masz szansę uruchomić drania. – Spojrzał na mnie z triumfem, jakby
silnik już rzeczywiście chodził. – A jeżeli i to nie pomoże, wtedy wołasz dwóch, trzech sąsia-
30
dów z traktorami, jeden nie wystarczy, i prosisz ich, żeby cię poholowali. Mogą ciąnąć cię po
lesie w tę i z powrotem parę godzin, też bywa, że bezskutecznie. Ale ja sobie poradzę z tą
bestią. Właśnie mam kłopoty z układem zasilania. – Sięgnął do chlebaka i zaczął wyciągać
zaoliwione, mocno zardzewiałe elementy pompy wtryskowej, jakieś sprężyny, tulejki, fragmenty
obudowy, linkę – wszystko to układał na stole, nie zważając na czysty obrus. Wreszcie
sięgnął po raz ostatni, wydobył ogromnych rozmiarów śrubę z nakrętką i grzmotnął nią w
stół. – Musisz mi załatwić jak najprędzej dorobienie tych części. Najlepiej na jutro rano.
– Czekaj, zaraz – byłem trochę zakłopotany, – Przecież jest już wieczór Kto w nocy będzie
chciał zabrać się do tak skomplikowanej roboty?
– Ty zawsze musisz wynaleźć jakieś prozaiczne przeszkody. – Tom spoglądał na mnie z
niesmakiem. – Muszę mieć je na jutro rano, bo o dziesiątej z minutami mam pociąg do Koszalina.
Tam kupiłem mój traktor i jadę nim do siebie, do Roszczyc.
– Mieszkasz w... Roszczycach? – Nie nadążałem za tempem zmian w życiu Toma.
– Tak. Nie mówiłem ci? – Tom był zniecierpliwiony, że tak wolno myślę. – Tam właśnie
wydzierżawiliśmy Julianem pół hektara nieużytków i chałupę od nadleśnictwa.
– Z Julianem? – byłem zdumiony. Jak rozsądny, zawsze taki krytyczny Julian mógł dać się
wciągnąć Tomowi w jakąś nieprawdopodobną historię. Zdarzało się, że uczestniczył w naszych,
raczej w Toma przedsięwzięciach, ale zazwyczaj był raczej obserwatorem niż uczestnikiem,
gotów w każdej chwili skrytykować jakieś postanowienie, jako zbyt irracjonalne, i
wycofać się przed końcem.
– Z Julianem. Nie rozumiem, co cię tak dziwi. Ulokował nawet swoje oszczędności w
pierwsze niezbędne inwestycje. – Tom wyraźnie był dumny z udziału Juliana. Widocznie też
irytowała go pełna rezerwy postawa jedynego sceptyka w naszym gronie.
– Zainwestował oszczędności? – obserwowałem Toma uważnie. – Przecież przeznaczył je,
o ile wiem, na wyjazd do Paryża.
– Możliwe – Tom machnął lekceważąco ręką. – Tymczasem Paryż daleko, a Roszczyce
blisko. – Zaśmiał się, a ja pomyślałem, że jest coś nieładnego w tym jego śmiechu,
Było to tak nieprzyjemne uczucie, jakbym z bliska zobaczył po raz pierwszy i naprawdę
realnie, chociaż widziałem je z tysiąc razy przedtem, rząd zepsutych, sczerniałych zębów,
odsłoniętych przez rozchylone usta. Wzdrygnąłem się i natychmiast skarciłem w myślach za
małostkowość.
– Nie wiem, jak go przekonałeś – powiedziałem. – Ale jeśli Julian jest za projektem, to
macie zapewne duże szansę powodzenia...
– Z całą pewnością, a nie „zapewne”, odniesiemy sukces —.przerwał mi Tom. – Pomóż mi
tylko uruchomić mój traktor, a ja im wszystkim pokażę, jak trzeba żyć w tym kraju. Jak już
mówiłem, kupiłem go w Koszalinie i jadę stamtąd trzeci dzień. Ponieważ mam ciągle kłopoty
z silnikiem, postanowiłem zrobić mały remont. Zdemontowałem te części, wsiadłem w pociąg
i jestem. Mam jednak niewiele czasu, bo już od pojutrza jestem zatrudniony w lesie z
własnym transportem.
Zainteresowanie motoryzacją, a więc i niejaka znajomość rzeczy, nie powstrzymały mnie –
niestety – przed zaangażowaniem w animację zabytku muzealnego, jakim był niewątpliwie
traktor Toma. Obudziliśmy w nocy kilku znakomitych rzemieślników. Tom, niezwykle wymowny,
potrafił zmobilizować dwóch z nich do wykonania natychmiast trudnego zlecenia.
Jednak dopiero po trzech dniach dojechał pociągiem do swojego traktora. Dosiadł go w jakiejś
stodole, omal jej nie spalił, próbując uruchomić, silnik, przebył dwadzieścia parę kilometrów
i znów przyjechał do mnie po nowe części, Wracał jeszcze kilkakrotnie, za każdym
razem przywoził ze sobą bagaż – różne stalowe i żeliwne detale.
Opis tej podróży poznałem za pośrednictwem Juliana. – Tom by lekko obrażony na mnie z
powodu niedostatecznego zaangażowania w naprawę traktora. Nie sposób odtworzyć wiernie
tej swoistej odmiany współczesnej odysei, rozpoczętej przez Toma po półtorej godzinie walki
31
o uruchomienie silnika; kiedy dodał gazu, gapie rozpierzchli się w ułamkach sekund, chowając
głowy, gdzie popadło, tak potworny był hałas i tak przerażające kłębowisko dymu, gazów
i paprochów wydobywało się z rury wydechowej wielkości komina okrętowego.
Ponieważ Tom nie miał prawa jazdy, poruszał się bocznymi drogami i bezdrożami albo
wręcz przecinał na ukos skiby zaoranych pól, kierując się na północny zachód według położenia
słońca i według wskazań ręcznego kompasu. Do wsiadania i wysiadania potrzebował
długiej drabiny, więc każdy postój dla dolania wody do chłodnicy lub uzupełnienia paliwa (co
dziesięć, piętnaście kilometrów) urządzał na skraju napotkanej wsi. Z wysokości swojego
siodełka przywoływał któregoś z gromadzących się widzów gestem ręki, następnie pochylał
się głęboko i mówił, patrząc mu prosto w oczy: – Przynieś, synu, drabinę. – Reakcja była zazwyczaj
przychylna i po paru minutach Tom zeskakiwał na ziemię, wdając się w rozmowę z
mieszkańcami wsi, którzy traktowali go trochę jak średniowiecznego rycerza – okiełzanie
potwora, którym poruszał się musiało budzić szacunek – a trochę jak stukniętego Don Kichota
z Manczy.
Sto sześćdziesiąt trzy kilometry dzielące go od Roszczyc przebył w dwa tygodnie. Stał się
sławny w całej okolicy. Do dzisiaj krążą tam na jego temat legendy – staną się zapewne w
przyszłości wdzięcznym obiektem badań dla folklorystów i antropologów. Wyprzedzała go
przed przybyciem do każdej wsi plotka – szybsza od jego pojazdu. Ludzie rzucali robotę w
polu, aby spotkać się z niezwykłym zjawiskiem. Pojawienie się Toma zapowiadała chmura
dymu na horyzoncie, następnie do uszu ciekawskich dochodził piekielny hałas i wreszcie po
pół godzinie pokazywał się komin. W ślad za nim czapka z daszkiem, no i sam Tom, kręcący
nieustannie kierownicą w lewą i w prawo. Walczył w ten sposób o utrzymanie względnie
prostego toru jazdy. Traktor poruszał się zygzakiem, co wydawało się chwilami tak niebezpieczne,
że płochliwsze niewiasty uciekały z piskiem za płoty lub na podwórka.
Zdarzało się, że Tom zatrzymywał się w jakiejś wsi na dłużej i prosił miejscowego kowala
lub mechanika ze stacji maszyn o podgięcie drążka kierowniczego albo umocowanie odpadającego
koła. Zaprzyjaźniał się wówczas z mieszkańcami; wziął udział w dwóch weselach i
został ojcem chrzestnym małego Stefanka we wsi, której nazwy Julian nie pamiętał.
– Bywało i tak, że rolnicy przeganiali go rozwścieczeni, nie pozwalając mu nawet postawić
nogi na swojej ziemi. Mścił się na nich, dodając ostro gazu. Zostawali na drodze oklejeni
czarną sadzą, a on podążał do następnej osady, gdzie spodziewał się lepszego przyjęcia.
Minęło kilka tygodni od ostatniej wizyty Toma u mnie, kiedy znalazłem wreszcie wolny
dzień i wybraliśmy się większym towarzystwem, dwoma samochodami, na wycieczkę do
Roszczyc. Jechaliśmy długo, coraz bardziej dziczejącą drogą asfaltową. W końcu skręciliśmy
w boczną ścieżkę i zagłębiliśmy się w mroczny las. Posuwaliśmy się z trudem po drodze
zniszczonej przez jakiś olbrzymi pojazd. Głębokość kolein wyrżniętych w piasku osiągała
miejscami ponad pół metra, a my byliśmy zmuszeni do akrobatycznych wyczynów, żeby
utrzymać się na górze Cała sztuka polegała na jeździe wierzchem i krawędziami tych wąwozów.
Mój samochód, jako lżejszy, prowadził małą karawanę. Jechały ze mną dwie urocze panie
Inka i ciotka Tamara. Z tyłu podążał Artur, wiozący swoją dziewczynę, Klementynę – mówił
na nią Klem – oraz sporą część niemałej rodziny Toma.
W końcu las zaczął rzednąć. Wokół pełno było połamanych sosen i świerków, jakby huragan
przeszedł wzdłuż drogi. Wjechaliśmy na sporą polanę i oczom naszym ukazał się niezwykły
widok. Pośrodku polany stał niewielki domek z czerwonej cegły, kryty dziurawą dachówką.
Otoczony był w części spróchniałym płotem ze sztachet. Obok niewielka komórka
sklecona Z desek, z.prześwitującym szparami. Niedaleko domu było poletko, wyglądające na
32
hodowlę chwastów. Pomiędzy nimi stał Julian ubrany chyba we wszystkie swoje i Toma
ubrania i grzebał smętnie motyką w ziemi. Dopiero teraz poczuliśmy, że jest rzeczywiście
zimno. Wiał przenikliwy wiatr z północy. Panie wysiadające z samochodów zaczęły się kulić
i opatulać szczelnie kurtkami i płaszczami. Jakiś pies zaczął gwałtownie ujadać, ale po chwili
zaniósł się okropnie brzmiącym kaszlem i umilkł.
—Cezar, do nogi! – zachrypiał Julian i ruszył w naszą stronę.
My jednak zignorowaliśmy go zupełnie, zatrzymując się w pół kroku wobec zjawiska, które
nawet na najbardziej odpornych musiało zrobić wrażenie. Otóż stało przed nami ani chybi
monstrum. Mechaniczny potwór, a zarazem jakaś spotworniała karykatura mechaniki i w
ogóle wszystkiego, co jest związane z techniką XX wieku. Chyba tylko ja domyśliłem się, że
ta lokomotywa na czterech kołach, większa od domu, w którym mieszkał Tom z Julianem, to
właśnie jest ten jego ukochany, wymarzony i co najważniejsze w ł a s n y traktor.
Długo jeszcze staliśmy, wpatrując się w ciemnobrunatne strugi smaru, paliwa i błota, zastygłe
na stalowych ścianach. Na potężny komin osadzony w popękanym sklepieniu i na siedzisko
ogromnych rozmiarów, skonstruowane dla pośladków jakiegoś tytana. Koła o średnicy
małej karuzeli były wkopane w ziemię na metr głęboko, a podwórko całe porżnięte wstęgami
wąwozów i jarów, najwyraźniej świadczących o tym, że traktor poruszał się po okolicy. Dopiero
teraz zrozumiałem, skąd ślady zniszczeń, jakie napotkaliśmy po drodze. Zaczynałem też
trochę rozumieć Toma. On, zawsze taki skrępowany małością i skarleniem naszego świata,
tęsknił do rzeczy wielkich. Imponowały mu wielkie idee i przedsięwzięcia, ale nie stronił też
od wielkich przedmiotów, symboli, wreszcie pieniędzy.
– Stoicie, jakbyście ujrzeli Pietę pośrodku lasu – zażartował Julian.
Zaczęliśmy się witać, trochę gorączkowo ściskać dłonie, pokrzykiwać wesoło. Ciotka Tamara
i inne panie dopytywały się o Toma. Jedynie Cezar nie poddawał się nerwowej atmosferze
– siedział nieruchomo. Julian, poprowadził nas po stromych schodach do izby na pięterku.
Rozsiedliśmy się wokół okrągłego stołu, zapaliliśmy papierosy. Julian zaczął krzątać się po
kuchni, wyręczyła go w końcu ciotka Tamara, więc usiadł z nami. Obok niego usadowił się
Cezar i wlepił ślepia w Artura. Patrzyli sobie prosto w oczy dłuższą chwilę, wreszcie Artur
nie wytrzymał i odwrócił głowę, włączając się do głośno prowadzonej rozmowy pań.
Zaniepokojony i zdumiony, próbowałem zwrócić na siebie uwagę Artura, on jednak wyraźnie
unikał mojego wzroku i udawał, że nie słyszy pytań. Jego zachowanie potwierdziło, że
się nie mylę – w spojrzeniu Cezara dostrzegłem głęboką ironię, zupełnie sprzeczną z psią i
zwierzęcą naturą.
Wkrótce pojawił się Tom z walizą pełną gratów. Rzucił ją pod piec i usiadł z nami do stołu.
Bez powitania i wstępów zaczął opowiadać o urokach mieszkania na wsi, a właściwie w
lesie. O sympatii, jaką darzą go tutejsi sąsiedzi, no i o swoich planach hodowlanych:
– Jedna królicza matka może mieć sześć do ośmiu, nawet do dziesięciu małych. Co sześć
tygodni! Powiedzmy, że zostawimy jej dwa tygodnie na odpoczynek, to po pół roku z dziesięciu
matek uzyskujemy około trzystu młodych. Ale my nie będziemy ograniczać się do tak
skromnych rozmiarów, jak to robią tutejsi strachliwi hodowcy. Liczę, że w ciągu niecałych
ośmiu miesięcy osiągniemy liczbę dziesięciu tysięcy sztuk, co w przeliczeniu na pieniądze,
przy średniej wadze pięć kilogramów, daje brutto pięć milionów. Ważne, że przy zastosowaniu
wymyślonego przeze mnie systemu karmienia, wystarczy do obsługi całej hodowli nas
dwóch.
Rozejrzał się dookoła w oczekiwaniu aprobaty dla swoich wywodów, ale panie opuściły
nas, skupiając się w kuchni, Julian siedział zapatrzony w okno, a Artur próbował przekupić
Cezara kawałkiem kiełbasy.
– Skąd weźmiecie tyle paszy, pomijając już kwestię bazy, klatek, pomieszczeń? – zapytałem
nieśmiało, przekonany, że się ośmieszę, bo to chyba niemożliwe, żeby Tom mówił poważnie.
33
– Nie widziałeś naszego pola? Będziemy samowystarczalni. Zasiejemy tam rewelacyjną
mieszankę i będziemy ją kosić dwa razy w miesiącu.
Pomyślałem, że Tom zwariował albo postanowił z nas zakpić.
– Julian! – zawołałem.
– Chodźmy na spacer, pokażę ci obejście – powiedział Julian.
Wyszliśmy przed dom i ruszyliśmy w stronę komórki.
– Ty naprawdę wierzysz w to, co on mówi? – pytałem Juliana. – A może jestem naiwny,
biorąc wszystko poważnie. Chociaż na ile go znam, to w takich sprawach nie ma zwyczaju
żartować.
Julian nic nie mówiąc pchnął drzwi do komórki i zapalił światło. Szczur wielki jak kot zeskoczył
leniwie z klatki z królikami i pobiegł truchtem w stronę sterty słomy.
W klatce siedziała duża królica, obok niej kilkoro małych. Dookoła porozrzucane były deski
i listewki, trochę marchewki, słoma. Na prowizorycznym stole leżały narzędzia stolarskie.
– Oto obecny warsztat pracy Toma – powiedział. – Jego kolega, asystent z Politechniki,
którego prosił o pożyczkę i proponował mu udział w zyskach, obliczył na swoim kalkulatorze,
że gdyby zastosować wspomniany system karmienia, to zanim nakarmiłoby się ostatnie,
pierwsze padłyby z głodu. Chyba, że doba miałaby dla nas czterdzieści osiem godzin, a dla
królików dwanaście.
Mówił to wszystko z uśmiechem, a ja pomyślałem, że być może dostrzegł tu okazję nie
byle jaką. Może będzie świadkiem i uczestnikiem kosmicznego przełomu dokonanego przez
Toma, w warunkach co prawda trochę odbiegających od wyobrażeń zwykłych ludzi o takich
zdarzeniach, ale przecież nikt nigdy nie śmiał kwestionować niezwykłości samego Toma.
– Słuchaj, o co chodzi w tym wszystkim? Może o czas? – dopytywałem się natarczywie.
– Wiesz. Jeśli idzie o czas, to przypomina mi się rozmowa z Jerzym. Siedzieliśmy w kawiarni
pijani. On smutny, rozpaczliwie przygnębiony. Coś mówił o czasie. Ja na to, że czas
jest względny, nie całkiem serio zresztą. A on poważnie: – Nie, mój drogi. Czas jest bezwzględny!
Roześmieliśmy się. Wyszliśmy z komórki na podwórko. Zaświeciło słońce. Przed domem
stało dwóch młodych ludzi w kombinezonach firmowych znanego przedsiębiorstwa transportowego
i starszy, sądząc z podobieństwa – ich ojciec.
– To nasi sąsiedzi – Julian przedstawił nas sobie i zaprosił ich na górę.
Tymczasem panie przygotowały całe przyjęcie. Stół był zastawiony półmiskami, talerzami
i butelkami. Głośny gwar rozmów początkowo zagłuszał dialog prowadzony przez ciotkę
Tamarę z miejscowymi rolnikami.
– Tak właśnie powinno się mówić i pisać pańskie nazwisko, zgodnie z zasadami poprawnej
polszczyzny, panie Dwójko – mówiła ciocia, nie zauważając odruchów protestu ze strony
rozmówcy.
– A ja właśnie kazałem sobie zmienić w dowodzie osobistym na Dwoyke.
Ciotka Tamara zaniemówiła. Cały jej wywód poszedł na marne, albo miała do czynienia z
wyjątkowo uporczywą manifestacją obcości, tu na terenach zamieszkałych przez rdzenną
polską ludność. Ci trzej chcieli zburzyć wspaniały ład i nieodwracalny pęd historii ku lepszemu.
Ich głupota lub bezczelność poruszyła ją do tego stopnia, że nie była w stanie wydobyć z
siebie głosu.
Ojciec i jego synowie siedzieli nienaturalnie wyprostowani, uśmiechając się wstydliwie.
Zapadła nagle cisza. Wreszcie Artur przerwał długie milczenie:
– Ach, panie Dwoyke, pan zapewne pochodzi ze starej francuskiej rodziny, której nazwisko
się kiedyś pisało, a co ważniejsze wymawiało: Dworze. Albo z jeszcze starszej rosyjskiej
rodziny, dobrej, należy dodać, o mile brzmiącym dla naszego słowiańskiego ucha nazwisku:
Dwujkin.
34
Znów zaczął narastać gwar przy stole. Krążyły półmiski i salaterki. Krążyły butelki. Nawet
Dwoyke i jego synowie rozluźnili się, twarze im poczerwieniały. Śmielej chwytali kieliszki,
skwapliwie napełniane przez Artura, uwijającego się niczym Kusy wokół trzech apetycznych
duszyczek. I co jakiś czas słychać było jego donośny głos:
– Tak, tak panie Dworze. Nie, nie panie Dwujkin. Ależ drogi panie Dworze... – I tak bez
końca.
Kiedy na czołach pana Dwoyke i jego rosłych synów zaczęły się gromadzić chmury, a w
oczach ponure błyski, wstałem od stołu i wyszedłem na dwór. Nie cierpię awantur, a znając
Artura i jego zamiłowanie do ryzyka wiedziałem, że z masochistyczną przyjemnością doprowadza
bezbronnych Dwoyków do pełnej łez wściekłości. Szedłem wolnym krokiem w stronę
lasu. Nagle usłyszałem trzask gałęzi i coś poruszyło się gwałtownie w krzakach. Ruszyłem
biegiem w tę stronę, pomny rad udzielanych mi kiedyś przez starego harcerza: „Kiedy ktoś
skrada się do ciebie w lesie, zacznij biec w jego stronę. Ośmiu na dziesięciu przestraszy się i
zacznie robić głupstwa. Tym pozostałym dwóm i tak nie dasz rady...”
Zatrzymałem się pośrodku gęstych krzaków. Stałem tak długo, aż oczy przyzwyczaiły się
do ciemności. Przede mną leżał rozpłaszczony na, ziemi pan Tadek, z uniesioną do góry twarzą,
z palcem przyłożonym do ust...
Ogarnęła mnie wściekłość. Czułem się osaczony, z jednej strony przez Artura, znęcającego
się nad panami Dwoyke, z drugiej przez tego pełzającego gada, szpicla, który nie przegapi
żadnej okazji do szpiclowania. „Ciekawe od jak dawna patrzy nam na ręce, ten...” Zamiast
trudzić się wyliczaniem inwektyw, zamyśliłem się na chwilę. „Przecież on jest narzędziem.
Tylko narzędziem, robotem wykonującym polecenia. Czyje polecenia? I czy on sam chociaż
wie czyje? Nie mówiąc już o tym, czy wie, jaki cel przyświeca jego mocodawcy”.
Tadek, korzystając z okazji, odczołgał się bezszelestnie w inne miejsce. Wróciłem do rozbawionego
towarzystwa...
Dopiero jesienią spotkałem Juliana w tramwaju. Spieszyliśmy się obaj. Zdążył mi tylko
powiedzieć, że króliki wyzdychały, szczury rozpleniły się bujniej od chwastów, a rodzina
Dwoyke, ciężko obrażona na Toma z powodu Artura, dopełniła aktu zemsty, wysadzając w
powietrze traktor.
– Wystarczyło zatkać komin brudną szmatą – powiedział Julian, i wyskoczył z ruszającego
tramwaju.
Minęło kilka miesięcy. Położyłem się, zmęczony lekturą ciekawej powieści, późno w nocy. Z
głębokiego snu wyrwał mnie delikatny dzwonek. Cichutki, ledwo słyszalny był jednak dostatecznie
przenikliwy, żeby przeszkodzić mi w przejściu w ostatnią fazę marzeń sennych. Wstałem z
łóżka, podszedłem do telefonu i podniosłem słuchawkę, patrząc jednocześnie w okno. Niebo było
wyjątkowo jasne, a światło księżyca w pełni zostało przyćmione niezwykłą jaskrawością małego
punktu. Szła stamtąd wprost na mnie cieniutka strużka, niczym promień lasera.
– Słyszysz mnie? – dopytywał się Tom podnieconym głosem.
– Ależ tak – odparłem. – Gdzie jesteś?
– Nie ma mnie tu ani tam. Jestem w drodze. Zostałem zepchnięty przez czarną dziurę na
małą, peryferyjną mgławicę, oznaczoną nic nie mówiącym symbolem literowo—cyfrowym.
35
– Dlaczego nic nie mówiącym? – obruszyłem się. – Mam katalog. Podaj mi symbol, to zaraz
sprawdzę – dodałem.
– Jesteś jak zwykle dobrze przygotowany. Muszę jednak wprowadzić pewien chaos w twój
porządny świat książek, poustawianych rzędem na półkach.
– Nie udawaj, że wyrzekasz się świata książek – powiedziałem trochę niepewnym głosem.
– Ja się ich nie wyrzekam. Nigdy ich świat nie był moim światem. – Powiedział to „ich”
jakoś specjalnie, wobec czego natychmiast zareagowałem.
– Mówisz „ich świat”, jakbyś mówił o żywych istotach.
– Bo też za nimi stoją żywe istoty. Szkoda, że trochę wolno myślące w niektórych wypadkach
– tu odczułem aluzję dosyć wyraźnie.
– Jesteś nieprzyjemny i wybaczyłbym ci, gdyby chodziło tylko o pokazanie, że niekoniecznie
ja muszę być organizatorem twojego czasu i miejsca pobytu – pozwoliłem sobie na
zbyt wyraźną aluzję do sposobu, w jaki przypuszczałem, że istnieliśmy w „tym” świecie. Tom
jednak nie zareagował. – Ja też czytałem na temat rewelacji astronomicznych ubiegłego dziesięciolecia.
Muszę cię zmartwić? Wszystko to są tylko i wyłącznie hipotezy! Nie mają żadnego
potwierdzenia w obserwacji. A nawet, jeżeli upierałbyś się przy tym, że zostałeś zepchnięty
gdzieś przez czarną dziurę, to w końcowym efekcie i tak potwierdziłaby się sytuacja
wyjściowa, poświadczona właśnie poprzez absurdalną i niesamowicie abstrakcyjną dla naszych
umysłów naturę pewnych zjawisk we wszechświecie. – Mogłem jeszcze długo mówić
tym okropnym językiem, nic istotnego nie mówiąc, lecz Tom na szczęście przerwał moje
wywody.
– Daj spokój! Jestem zagrożony wyrokiem śmierci! Póki co, opowiem ci niezwykłą historię.
Znalazłem się „tam” dosyć nieoczekiwanie dla siebie, ale nie dla tamtych ludzi. Oni byliby
całkiem sympatyczni, gdyby nie to, że cenią swoje pieniądze bardziej niż życie ludzkie. To
znaczy, źle się wyraziłem. Cenią bardziej niezależność niż życie. Bardziej przeraża ich utrata
wolności niż utrata życia.
– To chyba tak samo jak my – powiedziałem.
– Niezupełnie – powiedział Tom. – Trzymaj się teraz mocno oparcia. Wiesz, czym są ich
pieniądze? Czy możesz sobie wyobrazić, co otrzymują w zamian za pracę? Czym są. opłacani
i za co kupują jedzenie, ubranie, domy, obrazy, książki, zwierzęta pociągowe i bilety do kina?
– Tom! – wrzasnąłem. – Dlaczego budzisz mnie w środku nocy?! Czy to aż takie ważne,
że gdzieś w świecie mają inną walutę?
– Ależ tak mój drogi– Ciągnął nie zrażony Tom. – Oni płacą za to wszystko c z a s e m.
Czasem swojego życia!
Milczałem...
– Każdy ma określoną ilość jednostek monetarnych tego osobliwego rodzaju do dyspozycji
i jest to pula wynosząca około siedemdziesięciu naszych lat. Jednostką podstawową jest minuta.
Mała, okrągła moneta, dosyć silnie błyszcząca...
– Czas nie błyszczy – przerwałem dla zasady kłótliwym tonem, na co Tom roześmiał się
głośno.
– Ależ błyszczy, mój drogi – podjął temat i mówił teraz spokojnym głosem gawędziarza. –
Daję ci właśnie znać stamtąd jedną taką monetą o sobie. Widzisz to światełko za księżycem?
Zamyśliłem się na chwilę i nie słyszałem jego głosu. —– Słyszysz mnie? Halo, czy słyszysz?
– krzyczał Tom.
—Słyszę. A ja myślałem, że to pan Tadek błyska fleszem – powiedziałem półgłosem i odsunąłem
na wszelki wypadek słuchawkę nieco od ucha. Tom nie przepadał za Tadkiem w
żadnej postaci. Ani sprzed jego spotkania z kopułkami, ani potem. Tym razem uniknąłem
jednak wybuchu gniewu. Tom spokojnie kontynuował swoją opowieść.
– No więc, kiedy przestanę wysyłać do ciebie ten sygnał, będzie to znaczyło, że przyszli
po mnie i zabrali mi ostatnią minutę, jaka mi pozostała. Naturalnie mam jeszcze sporą garść
36
w szufladzie, ale będę musiał za nie kupić kwiaty, opłacić służbę i dać ofiarę na lepsze jutro
dla biednych do skarbonki, stojącej na ulicy za bramą mojej willi.
– Willi? – zapytałem zdziwiony. – Mieszkasz w czymś, co nazywasz willą? – Moje zdziwienie
tłumaczy się całym dotychczasowym istnieniem Toma wśród nas.
Nigdy nie korzystał z wygód i przyjemności tego świata. Sypiał w wagonach drugiej klasy
albo na niewygodnych siedzeniach w autobusie. Był przecież zawsze w drodze. Czasem tylko
zatrzymywał się w jakimś hotelu, umówiony tam z kimś ważnym, ale z zasady nic nie posiadał.
Wyrzekał się nawet niedrogich prezentów, jakie mu czasami robiliśmy, i nie chciał mieć
nic, z wyjątkiem kilku drobiazgów, jak szczoteczka do zębów, ręcznik i para skarpetek, wrzucona
na dno torby wypełnionej do reszty maszynopisami, książkami, notatkami i mapami z
całego świata. Tak skromnie wyposażony, mógł bez trudu podróżować całymi miesiącami.
– Ależ tak – mówił radosnym głosem Tom. – Od południowej strony rozciąga się piękny
ogród, nieco w dole Jest basen, a od wschodu kort tenisowy. Po zachodniej stronie stoją garaże
i stajnia. Mam, a właściwie miałem, dwie spokojne klacze ze stadniny Ala Puzera i wspaniałego
ogiera wyścigowego własnego chowu. Dorobiłem się małej posiadłości na wsi. Wyjeżdżałem
tam w czasie letnich upałów i zajmowałem się hodowlą kwiatów. Wygrałem ją w
karty od Kida Alerno – miejscowego bogacza, wielkiego, lecz nieudolnego miłośnika hazardu...
– Słuchałem go ze wzrastającym zdumieniem. – Mam żonę i piątkę wspaniałych dzieci –
opowiadał dalej. – Niestety – dodał po krótkiej pauzie. – Wszystko to przyjdzie mi opuścić.
Nie wiem jeszcze, co ze sobą zrobię. Być może wrócę z powrotem do was, chociaż, wybacz,
że to mówię, nie mam wielkiej ochoty.
Nie dziwiłem się już niczemu, bo tak należało właśnie odnosić się do Toma, jeśli chciało
się podtrzymać rozmowę i tylko wyszeptałem lekko zachrypniętym głosem:
– No więc nie jest tak źle, skoro możesz wybierać.
– Nie udawaj durnia! – rozgniewał się Tom. – Cóż z tego, że mogę wybierać, jeżeli odebrane
mi zostało raz na zawsze życie w tym wspaniałym, świecie. Pojawiłem się tu niedawno
i natychmiast otrzymałem od banku Rady Miejskiej kredyt w wysokości dwudziestu jeden
milionów minut. Decyzja została podjęta na podstawie dekretu o nadzwyczajnych przybyszach,
bo przecież nie urodziłem się tutaj i nie miałem praw obywatelskich. Otrzymana suma
pozwoliłaby mi na spokojne, w miarę dostatnie życie przez około czterdzieści lat, a przy dość
oszczędnym gospodarowaniu na sześćdziesiąt. Są tu i tacy, którzy skąpiąc i odmawiając sobie
wszystkiego, wyciągnęliby z takiej kwoty i osiemdziesiąt lat. Mnie, jak wiesz, nie pociągał
nigdy ten styl życia, w związku z tym już po paru miesiącach zyskałem wśród znajomych
przydomek „Szalony Tom”. Zadłużyłem się u kilku prywatnych bankierów na bardzo wysoki
procent i zainwestowałem w bary szybkiej obsługi.
Otworzyłem na początek trzy placówki. Doprowadziłem. sprawność obsługi klientów do
tak wysokiego poziomu, że zanim zdążyli pomyśleć, co chcieliby zjeść, komputer ze specjalnym:
czujnikiem telepatycznym już wystukiwał w kasie zamówienie, a w następnej sekundzie,
danie znajdowało się na tacy. Bary początkowo prosperowały znakomicie, więc wykupiłem
dalsze cztery od rodzin zbankrutowanych drobnych dusigroszy, którzy musieli umrzeć
– tak przynajmniej nazwalibyśmy my ich odejście. Następnie ponieważ zarządzanie barami
było nudnym zajęciem, otworzyłem lokal rozrywkowy z ambitnym programem, który – jak
się domyślasz —sam ułożyłem. Pokazałem tym zmieszczaniałym posiadaczom pracowicie
zaoszczędzonych minut, jak można się bawić. Organizowałem trzydniowe bankiety połączone
z wycieczkami w teren, z oglądaniem zaimprowizowanych przedstawień i koncertów, do
których wziąłem wątki z naszych, ziemskich utworów. Było duże zainteresowanie. Działalność
„Klubu u Toma” trwała trzy najpiękniejsze lata, spośród spędzonych tu, po czym. okazało:
się, że większość moich klientów płacących czekami stanowili bankruci, którzy przed
odejściem pragnęli zabawić się na cudzy koszt. Poza tym, zajęty prowadzeniem klubu, nie
dostrzegłem w porę, że zainteresowanie moimi barami superszybkiej obsługi spadło. Klienci,
37
najpierw zachwyceni, po pewnym czasie byli zirytowani tym, że jakaś maszyna odgaduje ich
myśli. No więc prawie splajtowałem. Zostałem z jednym barem szybkiej obsługi prowadzonym
tradycyjnie i z wierną Marią, która szyła fartuchy i zasłonki, gotowała, myła naczynia i
sprzątała. Ja siedziałem za kasą i liczyłem. Całe dnie liczyłem i doszedłem do wniosku, że
powinienem spróbować jeszcze raz. Znów wziąłem kredyt, tym razem miałem duże trudności
z otrzymaniem choćby tysiąca minut, i otworzyłem wytwórnię lampionów. Wzorowałem je
na chińskich, starożytnych motywach i bardzo się tu podobały. Natychmiast zatrudniłem
pięćdziesięciu ludzi i rozbudowałem zakład. Maria została główną księgową, swojego szwagra
– byłem już żonaty – zrobiłem dyrektorem, a sam zabiegałem o coraz to nowe kredyty i
rozbudowywałem firmę, aby stać się w końcu posiadaczem jednej z największych fabryk w
mieście. Przyjąłem do spółki dwóch kuzynów mojej żony – Enni i powierzyłem jednemu
prowadzenie sklepu z lampionami, drugiemu – hurtowni, z moimi wyrobami. Pomyśl tylko,
że ludzie są chyba przez dobrobyt tak rozleniwieni umysłowo, że żaden fabrykant nie wpadł
dotąd na pomysł połączenia w jednym ręku produkcji, hurtu i sprzedaży detalicznej.
– Rzeczywiście, rozleniwieni chyba – mruknąłem, chociaż niezupełnie zgadzałem się z
Tomem.
– Wytwarzałem wówczas asortyment około pięciuset artykułów dekoracyjnych z papieru –
mówił Tom. – Zarzuciłem cały rynek i zastanawiałem się, jak zdobyć inne rynki w coraz dalszych
regionach świata. Byłem członkiem wielu towarzystw i ekskluzywnych klubów – rozmarzył
się. – Zakładałem fundacje, stowarzyszenia, spółki akcyjne. Przeniosłem wiele z naszych
rodzimych doświadczeń na tamten grunt. Osiągnąłem prawie wszystko. Mówiło się o
mojej kandydaturze do Rady Miejskiej i Parlamentu Ogólnozwiązkowego. Moja wytwórnia
produkowała coś około szesnastu tysięcy sztuk asortymentu. Byłem współwłaścicielem stukilkudziesięciu
zakładów, sklepów, magazynów i hurtowni, prezesem kilkudziesięciu towarzystw,
spółek i zrzeszeń, honorowym obywatelem kilkunastu miast i przedmiotem uwielbienia
kilkuset tysięcy mieszkańców mojego miasta. Ktoś rzucił nawet pomysł wybudowania
pomnika... – głos mu się załamał. – Ja naturalnie na pomnik nie wyraziłem zgody, chociaż u
nich nie ma takich uprzedzeń juk u nas, że dopiero po śmierci... Nieszczęście objawiło się
wczoraj rano, w postaci piegowatej twarzy rudego spikera z lokalnej telewizji. Mówił coś o
zalewie naszego kraju chińszczyzną. W pierwszej chwili myślałem, że mnie słuch myli. Nikt
nie śmiałby skrytykować moich wyrobów w telewizji, której byłem współwłaścicielem, bez
mojej zgody! Pomyślałem przez moment, że to kuzyn mojej żony wpadł na genialny pomysł
reklamy przez antyreklamę, czasem miewał takie idiotyczne odkrycia, naśladujące jak sądził
mój styl pracy i natychmiast, nie pytając o zgodę, wprowadzał je w czyn. Niestety! Wypadki
potoczyły się lawiną. Rozdzwoniły się telefony i gong u drzwi. Odtąd nie odstępowali mnie
wierzyciele. Okazało się, że szwagrowie uciekli z kilkudziesięcioma milionami minut każdy,
ale nie te grosze zadecydowały o ostatecznym bankructwie Otóż, jakiś maniak ze stacji komputerów
postanowił w rocznicę moich urodzin napisać dla „Rocznika Ekonomicznego” bałwochwalczy
artykuł i zapragnął moją błyskotliwą karierę zilustrować liczbami. Zaczął liczyć
i okazało się, że ja – właściciel tylu firm, banków i spółek, organizator tylu przedsięwzięć,
jestem dłużny kilkunastu tysiącom ludzi ponad trzydzieści miliardów minut! Rozpętała się
burza. Właściwie moi wierzyciele byli bezradni. Zwróciłem się w tej gorączkowej szarpaninie,
kiedy odcięto mi nawet telefon i zlicytowano na pniu wszystko, co posiadałem: dom,
ubrania, nawet moje włosy i wywiady, jakich udzielę ewentualnie prasie i telewizji, zwróciłem
się do Rady Banków o refinansowanie, o pomoc, bo przecież idzie o życie wielu ludzi, a
oni, wyobraź sobie, odmówili mi. – Tu głos w słuchawce ścichł, pojawiły się jakieś szmery i
usłyszałem:
– Zamiejscowa, proszę przerwać rozmowę.
– Właśnie mam zamiejscową! – krzyknąłem. – Proszę zaczekać! Tom! Tom! Słyszysz
mnie?,
38
– Proszę odłożyć słuchawkę. Proszę odłożyć. słuchawkę... – powtarzał monotonny głos
kobiecy z taśmy magnetofonowej.
Spojrzałem w rozgwieżdżone niebo. Nigdzie nie, mogłem odnaleźć małego, błyszczącego
punktu...
Była już jesień. Wróciłem niedawno z wakacji i wciąż unikałem pierwszego spotkania z
uczelnią, jakbym przypuszczał, że można odwlec albo zmienić to, co jest nieuchronne i nastąpić
musi niezależnie od naszej woli.
Siedziałem na tarasie kawiarni „Morskiej”, popijając sok z czarnej porzeczki i zastanawiałem
się nad czasem w aspekcie bardzo prozaicznym. Był to przykład podróży samochodem
z miejscowości A do B, trwającej jedną godzinę. Na przebycie tej odległości pieszo potrzebowałbym
dziesięciu godzin. Doświadczenie przebytej czasoprzestrzeni w wędrówce pieszej
byłoby znacznie bogatsze w momentalne doświadczenia aniżeli doświadczenie jej w
trakcie jazdy samochodem...
– Dzień dobry! – usłyszałem.
Za balustradą stał Tadek i kłaniał mi się czapką pilotką. Twarz miał bladą, oczy podkrążone,
skórę pomarszczoną – wyglądał na starego człowieka zniszczonego przez alkohol i intensywne
życie. No, faktem jest, że młodzikiem to on już nie był, ale przed wakacjami wyglądał
znacznie lepiej.
– Cześć! – odpowiedziałem i wskazałem mu miejsce obok siebie. Pomimo niechęci, jaką
do niego odczuwałem, pomyślałem z niejaką ulgą, że całą sprawę mogę załatwić teraz za jednym
pociągnięciem.
Stał chwilę, jakby się zastanawiał. Okazało się, że czeka na psa – wielkiego kundla, brudnego,
ze śladami ukąszeń na skórze, z dziwnie inteligentną mordą i intrygująco błyszczącymi,
ciemnymi ślepiami, którymi łypał spod brązowej grzywki.
Nagle przesadzili obaj balustradę i znaleźli się tuż obok mnie. Tadek na krześle, jego pies
pod stołem.
– Ładny, prawda? – spytał Tadek, głaszcząc wielką głowę wystającą spod stolika.
Nic nie odpowiedziałem, starając się uniknąć bezczelnego spojrzenia jego towarzysza.
– To mój nowy nabytek. Początkowo chciałem użyć go do tropienia kopułek – zaśmiał się
nieprzyjemnie. – To było wtedy, kiedy myślałem, że mają choć w pewnym stopniu organiczny
charakter – dodał. – Ale okazało się, że Cezar jest czymś, jest kimś – poprawił się pośpiesznie,
a mnie wydawało się, że jest to reakcja na nieprzyjemne spojrzenie, rzucone mu
przez Cezara spod stolika – jest kimś znacznie bardziej cennym. Odznacza się niezwykłą
wprost inteligencją – mówił dalej, trochę zdenerwowany. – Pomógł mi wyjaśnić i zrozumieć
wiele z tego, co ty —i twoi koledzy byliście łaskawi rozpocząć i tak niefrasobliwie porzucić
na czas wakacji.
– Naprawdę? – zapytałem szczerze zdumiony. – Bardzo bym chciał, żeby ktoś rzeczywiście
wyjaśnił całą historię od początku do końca – dodałem, czując na sobie uważne spojrzenie
Cezara.
Tymczasem do stolika podszedł kelner.
– Słucham? – powiedział znudzonym głosem. Po czym wyraźnie się ożywił, spojrzawszy
na wyłażącego spod stolika Cezara. – Z psami nie wolno! – podniósł głos.
Cezar przekrzywił lekko głowę, jakby słuchając uważnie i uniósł się na dwóch łapach, górując
nad nim wzrostem. Przypatrywał mu się przy tym z bardzo poważną miną.
Kelner, zbity z tropu, podtrzymywał jednak swoje zdanie:
– Proszę natychmiast wyprowadzić to obrzydliwe bydlę! – krzyknął.
39
– Sam jesteś obrzydliwe bydlę – powiedział najspokojniej w świecie Tadek, a Cezar groźnie
warknął, potwierdzając opinię swojego pana. – Lepiej przynieś nam dwie kawy ze śmietanką
i bądź zadowolony, że raczymy korzystać z twoich parszywych usług. No! – krzyknął
tupiąc nogą i kelner tracąc zupełnie pewność siebie ruszył truchtem w stronę kuchni.
Ta scena przypomniała mi na zasadzie luźnego skojarzenia inną scenę, z zupełnie innego
wymiaru. Wyciągnąłem pośpiesznie z torby kilka stron maszynopisu. i podekscytowany wepchnąłem
Tadkowi do rąk.
– Czytaj! – krzyknąłem, przeczuwając, że oto jestem bardzo blisko wyjaśnienia pewnej
tajemnicy naszego bytu. – Czytaj, Tadziu – zachęcałem go nieomal pieszczotliwym głosem,
czując, że nagle bardzo go lubię, jako jedyną być może ż y w ą i – co jest niesłychanie istotne
– p r a w d z i w ą postać w całej tej naszej historii.
Tadek wziął ode mnie sczepione spinaczem kartki i przebiegał szybko oczami tekst, z którego
– jak sądzę – nic jeszcze nie rozumiał.
... Artur stał w drzwiach mojego pokoju i patrzył na mnie Swoimi przenikliwymi oczami:
– Zanim powiesz cokolwiek, przypomnij sobie coś bardzo ważnego, z czego zwierzyłeś mi
się owej nocy sylwestrowej roku pańskiego...
Był znowu sobą. Miał nade mną przewagę kilku potężnych okresów, epok, parseków –
sam nie wiedziałem, jakie określenie byłoby odpowiednie dla wyrażenia tej właściwości jego
odpornego ducha, snującego się w czasie i przestrzeni niewinnie jak mgiełka, jak dymek z
papierosa.
– Pamiętasz przecież – kontynuował – że przyznałeś mi prawo twojego stwórcy...
– O nie! – wykrzyknąłem radośnie, bo przyłapałem go na kłamstwie. – Nie przyznawałem
ci przez to prawa niszczenia, lecz tylko tworzenia.
– To właśnie chciałem usłyszeć – powiedział Artur, a ja już w chwili wypowiedzenia
pierwszej sylaby wiedziałem, że wpadłem w pułapkę. Podobnie jak poprzednio w takich sytuacjach
zabrakło mi tej niezbędnej odrobiny refleksu. Albo nieco lepszego przygotowania.
Noc sylwestrowa, na którą powoływał się Artur, była nie kończącym się koszmarem kobiecych
łez, wzajemnych obietnic, wielkich przyrzeczeń – słowem ostatni rok wielkiej przygody
młodości – jeszcze pod jej sztandarem, ale już z nowym, całkowicie dorosłym spojrzeniem
na świat. Daleko w przód wybiegały myśli naszych kobiet, jeśli płakały w chwili symbolicznego,
umownego zakończenia minionego czasu. Ich szlochy, wzięte za pijackie fanaberie,
z ukrytym jednakże w głębi poczuciem winy, zdawały się nie robić żadnego wrażenia na
Arturze. Zachowywał się jak człowiek całkowicie pewny, że znana mu przyszłość i tak się
spełni, niezależnie od siły sprzeciwu przypisanych nam stworzeń rodzaju żeńskiego. Rozgrzany
ciepłym ponczem spacerowałem uparcie od kilku godzin po bulwarze nadmorskim –
tu trzeba wyznać że miejsce tamtych wydarzeń wybrane zostało z prostackim przywiązaniem
do zwyczajów naszych bliźnich – była to wczasowa miejscowość nadmorska.
On spacerował, ja goniłem za nim w pijackim transie, plącząc nogami, przewracając się w
piach, tłukąc zegarek na betonowym chodniku. Dopadłem go wreszcie, uczepiłem się paska
od płaszcza, uniosłem nieco wyżej swoją czerwoną, spoconą twarz. Chciałem jeszcze wyżej.
Chciałem bardzo dorównać mu tej nocy. Starałem się stanąć chociaż na chwilę wyprostowany
i godnie dotrzymać mu kroku. Chociaż jednego!
– Artur! – wyplułem z siebie, wymawiając „r” jakby było zrobione z tysięcy sprężynek. –
Wiem, ile zawdzięczam twojej, twojej... Wiesz zapewne, o co mi chodzi...
– Myślę, że przede wszystkim chodzi ci o to, żeby stanąć wreszcie na dwóch nogach –
powiedział beznamiętnie, jakoś obco i co najważniejsze bez dotychczasowego polotu.
– Bez polotu... – zacząłem.
40
– Daj lepiej spokój zwierzeniom. – Objął mnie ramieniem i poprowadził w kierunku sali
balowej.
– Nie, Artur, tylko nie tam – wykrztusiłem zrozpaczony, że nie mogę nic zrobić, że jestem
bezsilny, zdany wyłącznie na jego trzeźwość i opiekuńczy instynkt.
– Ależ tam, tylko tam – powiedział Artur i wówczas zaświtało mi gdzieś płytko pod czaszką
brudne podejrzenie. Czyżby był sadystą? Czy tylko udaje? Cóż on może udawać przede
mną – pijanym i bezsilnym? Może jednak wie, że nie jestem całkiem nieprzytomny, skoro
rejestruję pracowicie każde słowo, a następnie selekcjonuję je błyskawicznie, aby bez potrzeby
nie męczyć ręki?
Tu przyszła chwila załamania. Gra przestała się toczyć o zwykłą, codzienną stawkę.
– Artur – powiedziałem niespodziewanie czystym, trzeźwym głosem – wiem, że zawdzięczam
ci swoje istninie, takie jakie ono jest, że dzięki twojej twórczości uzyskałem wszystko
to, co jest potrzebne obywatelowi kraju do istnienia. Mam imię, nazwisko, dowód tożsamości,
rozmiary ciała, ograniczające przestrzeń, kolor oczu, a nawet ich wyraz, wiem, że wszystko
to, zawdzięczam tobie, lecz UWAGA! Chcę, żebyś usłyszał, że mam świadomość faktu w
jaki sposób zostałem powołany do życia i chociaż nie domyślam się, jak i kiedy zostanę usunięty,
ostrzegam: uprawiam sabotaż, nie jestem bezwolnym, tępym narzędziem i bezbronnym
bohaterem czekającym na twoje pomysły. Mam własne. Prowadzę rejestr co poniektórych
naszych uczynków i obyś w porę spostrzegł, czym to grozi. Nie zamierzam poddać się w
chwili, kiedy postanowisz, że bohater—narrator twojej powieści powinien zejść ze sceny.
Ostatnie zdania wypowiedziałem już przez sen zapewne. Inaczej nie znalazłbym się w łóżku
otulony kocem, tylko w przerębli wykutej w lodzie przez amatorów morskich połowów.
Bardzo prawdopodobne jest, że upraszczam sprawę. Możliwe też że sądzę innych według
siebie. Nie wyobrażam sobie jednak, aby jakikolwiek twórca był cierpliwy wobec tak
krnąbrnego wytworu własnej fantazji. Tu naturalną koleją rzeczy budzi się wątpliwość, czy
zachowuje on istotnie pełną władzę nad tym wszystkim, co umieści na papierze. Nie wiem!
Nie umiem zgłębić tak postawionego zagadnienia, dopóki nie wykonam przynajmniej jednego
eksperymentu...
Tymczasem piliśmy kawę, siedząc naprzeciw siebie przedzieleni moim stolikiem okolicznościowym.
Między nami stał rzutnik, pod ścianą leżała mapa. Sięgnąłem po książkę, leżącą
na górnej półce biblioteczki.
– Spójrz, co wygrzebałem w antykwariacie – powiedziałem, licząc słusznie na zainteresowanie
Artura dla wszelkich reliktów przeszłości.
Zaczęła się długa, zwykła rozmowa na temat, który nasz nauczyciel historii – profesor
Pendraczko, streściłby słowami „historia magistra vitae est”.
Nie wiedzieliśmy jeszcze albo wiedzieliśmy, okrywając to starannie przed sobą, że nad
szkołą, nad miastem, a tym samym nad nami pojawiły się ciemne chmury.
Nad ranem Artur wstał, pożegnał się i wyszedł, zabierając ze sobą książkę, do której wsunąłem
pośpiesznie jego opowiadanie – dał mi je do przeczytania kilka dni wcześniej – zatytułowane
tak, że każdy z nas mógł się domyślić, albo też zupełnie nie rozumieć, do kogo to
aluzja, z kim polemika bądź czego dopełnienie. Dodałem też od siebie fragment zatytułowany
„Ucieczka”, stanowiący – jak sądziłem – początek naszej ostatecznej dyskusji o sztuce, czyli
o życiu i śmierci...
41
SPACERUJĄC PO GÓRACH
Byłem naprawdę przejęty. Zaczynaliśmy krążyć po lesie, nie wiadomo po co. Już nie pamiętaliśmy,
kto zaproponował tę wycieczkę. Ale doprawdy nie warto się było nad tym zastanawiać,
po co i kiedy. – Jest wspaniale! – krzyczała jakaś dziewczyna. – Niemożliwe – mówił
na to jakiś ironicznie uśmiechnięty, obsypany trądzikiem. Szliśmy pod górę krętą ścieżką serpentyny.
Liście były czerwone jak girlandy z bibułek na balu sylwestrowym. Malownicza
grupa bez plecaków i manierek. Ludzie zajęci sobą, uparci w marszu i na postojach, kiedy
wypadało coś powiedzieć. Milczeliśmy wtedy i nie czuło się wcale napięcia, bo przecież pozbyliśmy
się wszelkiej nużącej konwencji. A więc bez przymusu, dobrowolnie i chociaż z
pozoru niedbale, jakby improwizując, to jednak metodycznie postępowaliśmy naprzód.
Wzniesienie coraz bardziej strome, a my w coraz to innym miejscu przysiadaliśmy na krótki
odpoczynek, aby po chwili ruszyć dalej w drogę.
Wysiłek – jak dotąd – nie budził niczyjego sprzeciwu. Była to właściwie jedyna zgodność
zaistniała między nami. Reszta składała się z nieobowiązujących uśmiechów, podskoków,
podbiegnięć, uciesznych grymasów, trochę z figlów i nagłych spoważnień. – Jest naprawdę
wspaniale! – zawołała dziewczyna. – Uważaj, bo jeszcze dostaniesz zawrotu głowy – mówił
Trądzik. Pomimo częstych odpoczynków, zaczynaliśmy odczuwać zdrowe zmęczenie. Ścieżka
była już bardzo wąska, a stromizna zaczynała wyglądać niebezpiecznie. Chciałem nawet
zaapelować do opiekuńczych instynktów chłopców, ale oni sami od niechcenia przytrzymywali
dziewczyny, chwiejące się na brzegu dróżki.
Kolumna coraz wolniej posuwała się do przodu i do góry. Wprawdzie kolory jakby trochę
przybladły, twarze z czerwonych stawały się szare, a drzewa były coraz mniejsze, i też jakieś
biedniejsze, byliśmy jednak zdecydowanie bliżsi celu niż kiedykolwiek przedtem. Świadomość
tej wspaniałej zmiany dodawała nam sił. Ktoś włączył radio tranzystorowe i zaczęliśmy
wspinać się szybciej, przejęci rytmem popularnej piosenki. Nasze ruchy były jeszcze bardziej
zgodne. Zmęczenie zostało zapomniane, jako zbędny dodatek w czystym, zgrupowanym na
wzgórzu wysiłku. Uczucie mocy, pewność siebie i innych – to, i tylko to stało się naszym
wspólnym udziałem. Dziewczyna – wciąż ta sama – była zachwycona. Chciała powiedzieć
coś, co byłoby wypowiedziane wyraźnie i zdecydowanie. Otwierała kilka razy usta, dla zaczerpnięcia
głębszego oddechu, ale on – zredukujmy go do litery T. – poskramiał te odruchy
zimnym spojrzeniem. Bezgłośne porozumienie między nami mogłoby naprowadzić na pierwszy
ślad załamania naszej jedności, lecz niestety – nikt o tym wówczas, nie pomyślał. Byliśmy
ogarnięci zbiorowym szałem, pasją, która doprowadzić mogła do obłędu na samą myśl o
niepowodzeniu, zwłaszcza że byliśmy tak blisko celu.
I kiedy byliśmy już prawie na samej płaszczyźnie, kiedy już wydawało się, że zostało kilka
kroków, ktoś szepnął coś nieśmiało, ledwo dosłyszalnie – i natychmiast wkradł się niepokój.
Wszyscy spojrzeli po sobie trochę zdziwieni, a przecież dawno powinni mieć okazję przekonać
się, że stan, w którym się znajdują, jest od dłuższego czasu constans. „Wracać”, na przykład
– chęć odwrotu jest bowiem pierwszym zdrowym odruchem człowieka, który znalazł się
w niezwykłej sytuacji – nie oznaczało zawracać. To zwykły, porządek najzwyklejszej rzeczy,
jaka im się przydarzyła. Całej grupie. Zbiorowo zostali przeznaczeni do odbycia wspinaczki
na szczyt wzgórza, porośniętego karłowatym laskiem podmiejskim. Muszę zapewnić, że
wiem, co mówię. Lasek był karłowaty, skoro najniższej z dziewcząt szczyty sosenek sięgały
do kolan. Naturalnie, mogła to być młoda szkółka – tak byłoby prawdopodobnie bardziej
harmonijnie, lecz nie sposób zaprzeczyć, że skoro zależy to wyłącznie ode mnie, mogę sobie
pozwolić na bezkompromisowość. Toteż, oni zostali tam, przy tej swojej górce porośniętej
karłowatym laskiem sosnowym. Mnie natomiast udało się wyodrębnić własną osobę. Tak
42
zwyczajnie zatrzymałem się, spojrzałem ani w górę, ani w dół tylko jakoś tak ukosem przekroiłem
górę, niezgodnie z dotychczasowym jedynym układem pionowo—poziomym, tylko z
jakimś krzywym, troszeczkę zezowatym, półprzymkniętym. To wystarczyło. I właśnie zamierzałem
im to zakomunikować. Chciałem krzyknąć, że oto znalazłem bardzo prosty sposób na
wymknięcie się z malowniczej grupy, że wystarczy inaczej spojrzeć. Trochę z ukosa, co nieco
mniej niż poziomo i więcej niż pionowo. Radośnie chciałem krzyknąć:,,Mam. Proszę, oto
jestem, spójrzcie tylko i powtórzcie za mną” – niczym instruktor gimnastyki prowadziłem już
grupę za sobą.
W ślepej wyobraźni jednak, bo —,,grupy nie było”.
Gdzieś rozlazł się ten kolektyw wycieczkowy, roześmiany. Odprężeni młodzi ludzie, którym
postanowiłem dać szkołę. Pobiegli, potem szli, wreszcie ciężko człapiąc wdarli się na wierzchołek
krzywo zasadzonej góry. Biegli, szli, wlekli się aż w końcu umieli tylko wdrapać się
na nią i zleźć tak, jak schodzi się do schroniska w wysokich górach, i wiadomo, że czeka herbata,
łóżko, mocny sen – bo muszą czekać. I tu załamuje się przeświadczenie wszelkie i pewność.
Jakże muszą, skoro nie wiedzą. Skąd mają o nas tam w dole wiedzieć, jeśli nie zdołaliśmy
się porozumieć i uprzedzić. Wręcz nieprzyzwoicie byłoby wymagać tego od nich – tam
w dole. Zresztą umowność i symbolika „góry i dołu” są tu dość oczywiste. Należałoby zatrzymać
się na chwilę i zastanowić. Lecz jak przeprowadzić taką operację? Na jakiej materii,
skoro dotychczas wykorzystywana gdzieś się podziała? Udręczony pytaniami wlokłem się
pod górę, wierny dotychczasowym wyobrażeniom. Nie byłem wszak automatem. Zostałem
wyposażony w zdolność porozumiewania się z moim otoczeniem i rozumowania. Wyprowadzam
zatem oczywistą konkluzję: skoro gdzieś się zapodziała, to należy jej poszukać. Próbuję
więc przekrzywić głowę do dawnej pozycji, tak aby móc patrzeć prosto i płasko, wysoko i
nisko. Pomimo ponawiania prób powrót nie udaje się. Zostałem pozbawiony tej prastarej
umiejętności! Budzi się więc skrucha. Może byłem za bardzo przeświadczony o słuszności
swej nowej pozycji. Nie miałem do tego prawa – to oczywiste. Kara, jeśli miała być tym,
czym jest, przerasta moje zdolności adaptacyjne.
Chyba ruszyłem dalej, ponieważ stojąc nieruchomo, tylko się zastanawiałem. W tym błogim
stanie wysiłku fizycznego dotarłem jeszcze raz do wierzchołka i jakże śmieszne wydały mi
się wszystkie dotychczasowe problemy. Nie ma grupy – stwierdzam – bo jej nie widzę. A
była. Należy wobec tego jeszcze inaczej spojrzeć. Rozbolała mnie szyja, pojawiły się ciemniejące
w kształt motyli plamy przed oczami, słyszałem mocne pulsowanie krwi w skroniach.
Wszystko z powodu tego ruchu ograniczonego do dwóch kierunków. Pionowo i poziomo.
Zaraz! Przecież, skoro spojrzałem raz ukośnie i straciłem z oczu poprzednie punkty odniesienia,
to znaczy, że obecne współrzędne układu są też ustawione ukosem do poprzednich. Zatem,
jeżeli chcę je odzyskać, powinienem jeszcze inaczej. I najlepiej z ukosa, niedbale, jakby
nigdy nic. Lecz, czy rzeczywiście chcę je odzyskać, te poprzednie sympatyczne twarze, malowniczość,
chwilę bezpretensjonalności i odprężenia od wszelkich obowiązków, łącznie z
obowiązkiem bycia odprężonym, malowniczym i pozbawionym jakiegoś stylu? Pytań, jak
widać, miałem dosyć tego dnia. Dlatego być może postanowiłem przypomnieć sobie jeszcze
raz najważniejsze wydarzenia:
Zatrzymaliśmy się na kolejny wypoczynek, który nie był już takim samym popasem jak poprzednie.
Nikt nie wyciągał organek z kieszeni, nikt nie kołysał się w takt melodii płynącej z
małego radia tranzystorowego. Dokonywałem przeglądu twarzy i jak kamerzysta, z zawodową
wprawą wyróżniałem te, które coś wyrażały. Dopiero po pewnej chwili zdałem sobie
sprawę, że wszystkie właściwie wyrażają to samo: L Ę K. Nie jakiś metafizyczny czy też
konkretny, oparty o naturalne doznania strachu, ale lęk przed utratą tożsamości. Mówię
„wszystkie właściwie wyrażają to samo”, ponieważ nie skierowałem zainteresowania w swoją
stronę. Nie wiem, jak mogłem o tym zapomnieć. Jest to jednak fakt w jakaś sposób obiektywny.
Znalazłem się poza obserwacją. Ten rodzaj odosobnienia pozwolił mi być może na
43
swoistą nietykalność. Ja – co prawda – nie miałem takich zamiarów wobec grupy tak sympatycznej
i wspaniale zjednoczonej. Znalazłem się jednakże poza nimi, stały mi się obce ich
zainteresowania, pragnienia, myśli i uczucia. Mogłem odtąd rejestrować znaczenia i fakty
bez. samobójczego przekonania, że zdradzam coś lub kogoś. Zdarzyła się wprawdzie jakaś
anemiczna próba buntu, lecz zrezygnowałem świadomy swojej nowej pozycji oraz faktu, że
oznaczałoby to w danym wypadku próbę podporządkowania swojej sprawozdawczej egzystencji
omawianej grupie.
Tymczasem grupa najwyraźniej niecierpliwiła się. Domagała się dalszego ciągu relacji, bez
której – co tu dużo mówić – nie istniała. Nasza wzajemna zależność nie polegała przecież na
tym że wybraliśmy się razem na wycieczkę do podmiejskiego lasu.
Siedziałem oto na pniu drzewa, przechylałem się niedbale do tyłu i mówiłem:
– Cenię Waszą młodość i zapał, rozumiem znaczenie malowniczego charakteru, jaki nosicie.
Nie sądźcie, że z wysokości swojego miejsca nie jestem w stanie należycie ocenić Waszej
wartości. Znamy też – mówiłem, utożsamiając się z jakąś inną grupą – Wasz rozsądek, który
jest Waszą siłą. Dlatego liczymy na rozumne poparcie naszych planów, które nikogo innego,
tylko Was i niczego innego, tylko Waszego dobra dotyczą. Nieprawdziwość tych deklaracji
była zbyt oczywista, bym mógł pominąć konieczny element buntu. Zatem na twarzach dziewczyny
programowo zachwyconej i T. programowo nieufnego pojawił się strach. Jakie inne
uczucia miotały bądź jakie inne uczucia nie miotały nimi, albo: czy można mówić o uczuciach
bez wyodrębnienia pojedynczych egzemplarzy? Czyż cała ta rzekomo urocza grupa nie
jest zbyt słabym wymysłem, aby zaistnieć jak należy?. Mocno, tak mocno, że prawie rzeczywiście
albo bardziej niż rzeczywiście. Jeżeli oni nie istnieją w chwilach mojej słabości, gdy
wyobraźnia i tak ledwo zipie i domaga się odpoczynku, to gdzie jest moje miejsce? Jeżeli to
jest tak, że raz zapoczątkowywana zabawa w kreację, doprowadzona do ostateczności, przeradza
się w akt kremacji, to gdzie mam odszukać siebie? Jeżeli pobłądziłem, jestem skłonny
prosić o wybaczenie wszystkich tych, którym mogłoby na tym zależeć. Trywialna prawda,
jakobym zgubił w lesie podczas spaceru grupę moich przyjaciół, czy też uczniów i odtąd zajmuję
się szukaniem jakiegoś możliwie fantastycznego wyjaśnienia – nie ma szans przetrwania.
Rozstaliśmy się wtedy na zawsze – to prawda. Nie spotykamy się wieczorami na. długie,
oszalałe ze zmęczenia i wyczerpania rozmowy. Świt nie zastaje nas przy oknach, podpatrujących
pierwszą zmianę – biegnącą do tramwajów i autobusów. A niedzielne przedpołudnia nie
są przeznaczone na wędrówki po lesie podmiejskim, gdzie uprawiało się lekki dydaktyzm
przyrodniczy.
Owszem, każde rozstanie jest trudne, lecz przecież tamto – zgodnie z wymyślonym przeze
mnie opisem – przeszło ot! tak sobie, po prostu, jakoś niedbale, mimochodem. I właściwie,
nie wiadomo kiedy. Od tamtej chwili znalazłem się w świecie uroczych i przystępnych motywacji,
łatwych decyzji i przeżyć tym piękniejszych, im sprawniejsze wieczne pióro. Szczegóły
typu „liściasty czy iglasty” był ten karłowaty lasek, pozostawiam miłośnikom szczegółów.
Fakty – faktografom, a zdarzenia – specjalistom od zdarzeń. Mój dramat jednak trwa.
Błądzę, i nie bardzo chciałbym się do tego przyznać. Radzę skorzystać z chwili słabości. Za
jakiś czas, kiedy nikogo nie będzie nurtował problem strat niematerialnych – ten materiał może
być potrzebnym dokumentem.
44
UCIECZKA
... Krawiec i Salamandra szli skrajem szosy. Asfalt był miękki od gorejącego słońca. Stopy
obute w niepraktycznie wyglądające sandały grzęzły co chwilę w odciśniętych śladach końskich
kopyt. Krajobraz prawie się nie zmieniał – tak powolne i ślimacze było tempo ich wędrówki.
– Ślimacze, to nie jest odpowiednie określenie – powiedziała Salamandra.
– Odradzam wtrącanie się w nie swoje sprawy – odparł gniewnie Krawiec.
– Mówisz głupstwa, zupełnie jakbyśmy nie mieli większych zmartwień. Mieli istotnie kłopot
nie lada. Ich wędrówka była ucieczką, trwającą już kilka godzin – i jak dotąd udaną. Nic,
niestety, nie zapowiadało szczęśliwego zakończenia. Co jakiś czas, słysząc skrzypienie zębatek
rowerów goniących ich prześladowców, zeskakiwali ciężko ze szlaku, z asfaltowej golgoty
i zapadali w przydrożne trawy, chowali się, dbając zwłaszcza o ukrycie głów pomiędzy
mchy, paprocie i krzewy dzikiej jagody.
Podczas jednej z takich przymusowych przerw Salamandra zaczęła skarżyć się na nieznośne
warunki, stwierdziła, że za godzinę najdalej upał ją wykończy i że musi położyć się i zasnąć
choćby na chwilę.
– Jak chcesz, możesz iść dalej – powiedziała. – Ja zostaję.
– Ależ, moja droga, przecież nie chcę, żebyś wpadła w ich ręce – mówił Krawiec z troską
w głosie. – Jesteś osłabiona. Zgoda. Ale w żadnym wypadku nie możemy pozwolić, żeby
znaleźli nas w tym przydrożnym lasku, śpiących.
– Możemy wejść głębiej w las! – krzyknęła Salamandra z rozpaczą. – Nie zamierzam zginąć
tam, na tej lepkiej, wstrętnej mazi, przyklejona ze zmęczenia do kolejnej dziury po jakimś
przypadkowym końskim kikucie, trwać w oczekiwaniu na naszych prześladowców, bezbronna
i widoczna z daleka na pół kilometra.
Krawiec nie miał wielkiego wyboru, podążył więc za Salamandrą w głąb cichego wysokopiennego
lasu. Wiedział, że na nic zdałyby się perswazje, że zbyt szczegółowe roztrząsanie
tego, co powiedziała Salamandra, mogłoby doprowadzić do wielkiego konfliktu między nimi.
A przecież wystarczyłoby, gdyby spróbował przekonać ją, że nie są aż tacy wielcy, żeby
być widocznymi dla jeźdźców, siedzących wysoko na siodełkach rowerów Oni – dwie szarozielone
plamki na szaro—szklistym asfaltowym pasie. Żaden obiekt ani ofiara. Nic, na co
warto zwrócić uwagę. Ot, maleńki fragmencik jezdni, po którym przetoczą się nieświadome
niczego, nieczułe opony swoim lekko poddartym bieżnikiem.
– Ależ, moja droga – perswadował. – Może przejdźmy jeszcze kilkanaście metrów. Tam,
za wzniesieniem jest, zdaje się, gęsty świerkowy lasek. Będziemy mogli się w nim ukryć i
nikt nas tam nie znajdzie.
– Nie! – wrzasnęła Salamandra. – Nigdzie nie pójdę! Zostanę tutaj.
Zeszła z drogi, a Krawiec, chcąc nie chcąc, skoczył ospale za nią, zwłaszcza że z oddali
słychać było narastające skrzypienie przekładni rowerów. Ukryli się pomiędzy suchym, bladozielonym
mchem. Prawie wstrzymali oddech, kiedy rowerzyści nadjeżdżali wesołą, rozgadaną
gromadą. Pomimo wysiłku nie tracili widać humorów.
– Jeszcze trochę, a będą mieli dosyć – szepnął Krawiec do Salamandry.
– Ciiicho! – syknęła. – Chcesz nas zgubić? Rowerzyści i tym razem przejechali, nie zauważając
ściganych. Gdy ostatnie sylwetki niknęły za wzgórzem, Krawiec wstał, otrzepał
ubranie z nitek i powiedział do Salamandry:
– Mamy jakieś piętnaście minut czasu. Ostatnie trzy przejazdy mieli znacznie wolniejsze.
Najwidoczniej tracą siły. Nie omyliłem się obiecując ci, że wymkniemy się im bez trudu...
45
Tadek podniósł głowę znad tekstu i wpatrywał się we mnie pytająco. Pokazałem mu w
milczeniu resztę kartek – nie chciałem odzywać się, aby nie uronić nic z wielkiej, wspaniałej
ciszy, owijającej mnie niczym miękki opatrunek.
Cezar przysunął niedbale łapą dwie kartki, które opadły z kolan Tadka na podłogę i zaglądał
do tekstu od niechcenia, ziewając i drapiąc, się w poszukiwaniu pcheł.
Tadek czytał dalej:
... Pewnego słonecznego dnia, „być może ostatniego słonecznego” – podpowiadało natrętne
licho, wybraliśmy się prawie całą klasą na wycieczkę rowerową. Jechaliśmy ostrym podjazdem.
Spocony, czerwony z wysiłku kurczowo starałem się utrzymać zawstydzająco długi
dystans, dzielący mnie od poprzedzającej koleżanki. Jej gruby, opięty w dres tyłek zdawał się
wytrzeszczać, uśmiechać i wykrzykiwać z wysiłku. Była to jakby monstrualnie wypięta,
wielomówna twarz. „Twarz podobna do dupy, czy dupa do twarzy?” – bywały chwile, że nie
wiedziałem, co wziąć za pierwszy, a co za drugi człon porównania. Tym bardziej nie miałem
zamiaru ani siebie, ani nikogo innego gorszyć tak bezpośrednim sformułowaniem, lecz należało
przecież z całą szczerością powiedzieć: „kto nie odróżnia dupy od twarzy, ten zachowuje
się niegodnie”. Ostatnie zdanie nie było wyłącznie tworem wylęgłym w mojej zgrzanej głowie.
To koleżanka, naciskająca miarowo pedały i podążająca przede mną w intrygująco równym
tempie, odezwała się mentorskim tonem.
– Niegodnie? – odburknąłem, właściwie tylko po to, żeby coś powiedzieć. Nie chciałem
pozostawić zaczepki bez odpowiedzi.
– Tak – powiedziała spokojnie, bez zadyszki, zupełnie jakbyśmy nie mieli za sobą dwudziestoparokilometrowej
wspinaczki.
– Uważam, że powinieneś zastanowić się nad sobą – dodała z odcieniem wyższości w głosie.
Kto ją na mnie nasłał? Czy nie panuję nad swoimi najskrytszymi myślami do tego stopnia,
że nie zauważam, kiedy wypowiadam je na głos? Ależ tak! Znam rozwiązanie. Wiem, na
czym polega cała ta krzątanina, te nieudolne zabiegi!
Wszystko to służy podstępnej idei przechwycenia mojej kronikarskiej pasji, mojego pragnienia
zapisania bodaj cząstki prawdy takiej, jaką poznałem, jaką dane mi było w olśniewająco
krótkich momentach mojego życia ujrzeć. Więc ona – ta solidna, pedałująca równo koleżanka
wycieczkowa jest obecnie tajnym agentem „Jego Piekielnej Pułapki”.
Jakie to śmieszne. Przecież nigdy nie będę istniał tak, jak chce tego on – Artur Maria Tagelbaum.
Nawet gdybym zgodził się i podpisał akt poddaństwa, nie zrealizowałaby się żadna
idea tego typu, bo można z całą pewnością stwierdzić, że mamy także do czynienia z ciągłym,
jednokierunkowym czasem historycznym tej opowieści. I w pewnym punkcie tej zwykłej
prostej, powiedzmy, zakończonej strzałką, Artur lekkomyślnie opuścił nas – swoje nie dokończone
wytwory.
Wówczas ani on, ani my nie przypuszczaliśmy, że sprawa przybierze tak fatalny dla niego
obrót. Nam – zwyrodniałym atramentowym golemom – zachciało się istnieć wyraźniej, co
dzień mocniej, pełniej i prawdziwiej. Ponieważ zabrakło kreatora, wyłoniliśmy go spośród
nas, czy sam się zgłosił do tej roli, nie pytając innych o zgodę. Od tego momentu historia nabrała
rumieńców. Wieczna papierowa bladość naszych twarzy została podbarwiona i żywiej
zaczęła w nas krążyć krew.
Pedałując i rozmyślając w sposób opisany wyżej, osiągnąłem wzniesienie. Jechaliśmy teraz
płaskowyżem w kierunku lasku. W miarę jak ból w udach ustępował, odczuwałem coraz
46
większą przyjemność płynącą z wysiłku fizycznego. Spokój, panujący w przyrodzie, odkładał
się w nas niczym warstwa tłuszczu pod skórą żarłocznych grubasów.
Oddychałem pełną piersią. Przepełniała mnie radość, że oto wiedziony intuicją umieściłem
prawie wszystkich w rządku, w równym szeregu, dałem im – zasiedziałym mieszczuchom –
rowery i zachęciłem, za pomocą niewielkiej dawki tuszu z długopisu, do męczącej wyprawy.
Rozkoszowałem się – przyznaję – swoją władzą, poczuciem siły, panowaniem skrajnie absolutystycznym.
Nie przeszkadzało mi wcale, że nie jadę na czele, że nie prowadzę tej całej
wycieczki. Był tam jakiś osiłek ze starszej klasy, imponujący dziewczętom swoimi mięśniami;
za nim podążały te wszystkie młodociane kwoczki.
Jedną z nich upatrzyłem sobie na towarzyszkę podczas planowanego wieczornego ogniska,
lecz póki co i ona pedałowała zawzięcie razem z koleżankami, starając się dotrzymać tempa
przewodnikowi. Mogłem oczywiście jednym niecierpliwym ruchem pozbawić go uprzywilejowanej
pozycji, rzucić na ziemię jak pudełko zapałek, wsłuchując się w chrzęst jego kości.
Byłem jednak zbyt rozsądny albo zbyt leniwy, aby wprowadzać w naszą popołudniową sielankę
tak poważne zakłócenia.
– A może po prostu boisz się go? – usłyszałem dziewczęcy głos, srebrzysty, trochę twardy
i metaliczny, więc przypominający coś znanego.
– Kogo się boję? – zapytałem zaskoczony.
– No, Grzesia – mówiła zniecierpliwiona Irenka. Siedziała naprzeciw mnie na trawie,
ubrana w srebrnoszary kostium z wełny. Spod mankietów krótkich spodenek wysuwały się
długie, szczupłe i przerażająco białe nogi.
„Niedobrze. Znowu straciłem podzielność uwagi albo ktoś płata mi figla. To może być tylko...”
– Artur! – wykrzyknąłem, radośnie machając rękami jak wariat.
A on śniady, opalony, elegancki, cały w bieli i kontrastującym z nią granatowym szlaczku,
podążał w naszą stronę krótkimi, mocnymi skokami, zostawiając przy drodze otwarty samochód,
a w nim familijną śmietankę, zatrzymaną w pół drogi, w jakiejś nieprzypadkowej chyba
podróży w niedzielne południe.
Nie ukrywałem radości, bo naprawdę byłem uradowany. Nie widzieliśmy się ponad pół
roku i zdołaliśmy w tym czasie wymienić kilka listów, z których nieuchronnie wynikało coraz
mocniejsze pragnienie spotkania.
Biegłem zatem w stronę Artura i jednocześnie nie biegłem, bo zdawałem sobie coraz bardziej
sprawę, że to on jest sprawcą zakłóceń, pojawiających się nieoczekiwanie w moich zapiskach.
Podaliśmy sobie ręce i poprowadziłem Artura w stronę polanki, gdzie rozłożyła się
nasza wycieczka, ale on wskazał ręką pobliską gospodę „Pod Dębem”. Podążyliśmy tam,
nagle osowiali, oklapnięci jak przekłute balony. Nastrój ten emanował ze smutnej twarzy Artura,
przechodził przeze mnie jak promieniowanie i udzielił się również rodzinie, która dość
sprawnie wysypała się z samochodu i skierowała w naszą stronę.
Zasiedliśmy przy dużym stole w chłodnym, ocienionym kącie. Artur zaczął zamawiać zakąski,
zupy, mięsa, wino, owoce, kawę, koniak – czym doprowadził wreszcie kelnera do płaczu.
Siorbaliśmy w milczeniu chłodnik, podczas gdy on stał nad nami i szlochał, ocierając
oczy rogiem białej serwetki.
– Poproszę o sól – powiedziałem, litując się nad nim, ale on nie ruszył się z miejsca.
– Raczył pan słyszeć, co się do pana mówi?—wtrącił się Artur.
– Się mówi, się słyszy, się wykonuje! – krzyknął nagle kelner i ruszył kłusem w stronę kuchni.
Jeszcze dobiegaj nas stukot jego obcasów, jeszcze poirytowany Artur wzruszył ramionami,
gdy zrozumiałem, że oto właśnie zyskałem sprzymierzeńca. Zrozumiałem także, jak bardzo są
mi potrzebni tacy życzliwie usposobieni świadkowie spotkań z Arturem. Siedziałem przytłoczony
mnogością twarzy; co najmniej trzy pokolenia wpatrywały się we mnie przeżuwając
47
żylaste mięso. Artur odchylony niedbale do tyłu obracał w palcach kieliszek kwaśnego czerwonego
wina.
– Dokąd jedziecie? – zapytał po długiej chwili kłopotliwego milczenia.
– Nad Zielone Jezioro – odparłem zgodnie z prawdą. Wydął wargi i pokręcił głową z dezaprobatą.
– To jest raczej zielona zatęchła sadzawka – mówił wolno, z namysłem. – Pełno tam wodorostów
i żab. Nie rozumiem, jak możecie kąpać się w takim obrzydlistwie. Nie lepiej wybrać
się na plażę, nad morze?
– W zatoce pełno jest ropy. Rozbił się tankowiec – powiedziałem lekko już podenerwowany.
– I co? Dlaczego nie podjęto akcji ratunkowej? Nie mają sorbentu do ściągania ropy z powierzchni
morza? – dopytywał się zdziwiony Artur.
– Daj mi lepiej spokój. Cóż ja mogę być winien, że nie mają odpowiednich środków albo
że potrzebują dużo czasu na sprowadzenie ich nad zatokę! – krzyczałem. – Dlaczego rozmawiasz
ze mną tak, jakbyś prowadził przesłuchanie?
Artur siedział nieruchomo, mrużył oczy i czułem, że za chwilę uśmiechnie się tym swoim
powszechnie nielubianym, ironicznym uśmiechem. Uspokoiłem się natychmiast. Twarze szacownej
familii zastygły nieruchomo w oczekiwaniu dalszych krzyków, może jakichś ekscesów,
a nawet bijatyki.
My tymczasem wstaliśmy od stołu, przeszliśmy przez całą salę środkiem czerwonego
chodnika, zeszliśmy równym krokiem po schodkach i zatrzymaliśmy się na podwórzu przy
studni. Kątem oka dostrzegłem kelnera stojącego w drzwiach, opartego niedbale o framugę, z
białą ścierką przewieszoną przez ramię. Jego obecność dodawała mi otuchy, aczkolwiek nie
byłem pewny, czy nie pilnuje tylko rachunku.
– Są sprawy, które trzeba rozstrzygać natychmiast – powiedziałem. – Zwlekanie z tym
prowadzi do horrendalnych rozmiarów nieporozumień.
– Fe, co za styl – wykrzywił się Artur, lecz na mnie już nie robiła wrażenia jego krytyka,
od chwili, kiedy zdałem sobie sprawę, że jego malkontenctwo jest programowe, że jest to
jeden ze sposobów zwalczania mojego i Toma twórczego entuzjazmu.
– Styl nie jest w tej chwili istotny – mówiłem z przekonaniem. – Jeżeli naprawdę chcesz
rozwikłać tę plątaninę cudzych i naszych pragnień, myśli, uczuć i ambicji, to powinieneś jechać
z nami. Pożyczę dla ciebie rower od właściciela gospody, znam go trochę, i jedź z nami,
proszę – mówiłem szybko. Zaczynałem być zachwycony swoim pomysłem. Wyobrażałem
sobie, że nie ma lepszego sposobu na osiągnięcie porozumienia niż wspólny wysiłek, kąpiel,
ognisko, nocleg nad jeziorem w namiotach, poranna kąpiel w zimnej wodzie...
– Dziękuję, ale wolę pozostać przy swoim środku lokomocji – powiedział Artur.
– Kiedy ja myślałem, że mamy sobie coś do powiedzenia, do wyjaśnienia – mówiłem z żalem.
– Ależ nie smuć się, mój drogi – spoważniał. – Jestem przecież zawsze do twojej dyspozycji.
Mam zresztą pomysł! Zawiozę panie na miejsce, to niedaleko stąd, i przyjadę do was nad
Zielone Jezioro.
– Jak uważasz – powiedziałem szybko, bo z gospody wyszły właśnie panie i podążały w
naszą stronę...
Kiedy skończył, dopijaliśmy właśnie z Cezarem kawę. Kelner stał w pobliżu, obserwując
nas ze zdumieniem. Dotknięty mocnym impulsem zerwałem się z krzesła i pociągnąłem Tadka
za ramię.
– Chodźmy, prędko, może jeszcze zdążymy! – krzyczałem podniecony, zbiegając po
schodkach na ulicę. Dopadliśmy do drzwiczek podjeżdżającej do postoju taksówki; za nami
48
biegł wymachując wesoło ogonem Cezar. Wsiedliśmy do tyłu, a pies Tadka ulokował się na
przednim siedzeniu, grożąc zdumionemu kierowcy łapą.
—Nad Zielone.Jezioro! – krzyczałem z podniecenia —Prędzej!
Jechaliśmy z ogromną prędkością ulicami naszego miasta, które wydawało się martwe: zastygłe
w pół gestu postacie, unieruchomione samochody i motocykle, ludzie z wyciągniętymi
w rozmachu ramionami i nogami wysuniętymi do przodu – wszystko zwolnione tysiąc razy,
stąd wrażenie znieruchomienia. Usiłowałem wytłumaczyć Tadkowi wszystko w ułamkach
sekund, jakie nam pozostały, tak bardzo bałem się samotności.
– Od czasu jak wstąpiłeś „na służbę Imperium Sztuki” – jak mówił Marian; to on był wtedy
w szafie, prawda? – byłeś marionetką w jego ręku. Ja zresztą też. On, zupełnie szalony,
wyobraził sobie, że tworząc postacie swojej powieści (Marian, to Artur jak się pewnie domyślasz!),
naśladuje bogów. Tak zresztą wszyscy artyści sądzą, że stają się nimi, bo dokonują
kreacji, manipulacji i uśmiercania, czyli kremacji. A wytwory bogów—kreatorów są im potrzebne
jako źródło energii. Krew ofiar rytualnych... Śmierć to proces ciągły, podtrzymujący
„istnienie bogów” poprzez dostawy energii. Jaka to energia i po co im potrzebna, tego nie
wiem. Powiedzmy, że taki, nazwę go roboczo „elektromagnetyczny” twórca, siłą, jak dawniej
mówiono, talentu albo swojej wyższego rzędu woli może użyczyć swoim wytworom, np. bohaterom
powieści, część tej energii. Wówczas oni stają się „trochę żywi” i zaczynają trwać
nie tylko w tak zwanym społecznym odbiorze czytelniczym, lecz również
s a m o d z i e l n i e. Trwałość tej ich egzystencji zależy w dużym stopniu od postępowania z
nimi ich twórcy, ale także od nich samych. Stąd ciągły, chociaż nie ujawniony konflikt między
Arturem a mną. A ty, ty Tadziu, byłeś jedynym mocnym punktem oparcia dla mnie, o
czym Artur dobrze wiedział. Stąd jego szatański pomysł, żeby cię niepostrzeżenie wciągnąć
w orbitę swoich wpływów. Mój protest, a następnie przejęcie inicjatywy były dla niego niebezpieczne
o tyle, o ile domyślałem się zasady naszego istnienia w tym świecie. Pomyśl tylko
– rozmarzyłem się – mamy niepowtarzalną szansę wyłamać się spod tak okrutnego, deterministycznego
porządku. Wcześniej myślałem, że taką szansę daje nam istnienie—nieistnienie
Toma, ale on okazał się w końcu zwykłym groszorobem. Pomyśl – krzyczałem – nawet bunt
poety w Wielkiej Improwizacji byłby skierowany nie przeciwko Stwórcy, ale przeciw autorowi
scenariusza, który jest – na przykład – grafomanem. Ponadto byłby to bunt bezprzedmiotowy,
bo również mógłby być zaprogramowany przez autora! – krzyczałem prawie już
nieprzytomny. – Mamy szansę, wielką szansę przeskoczyć fizycznie, energetycznie, świadomością,
duchem, granicę dwóch światów – granicę tę stanowi tylko pozorna zagadka czasu! –
Krzyczałem jak opętany, czując, jak zasycha mi w gardle jakaś nieprzyjemna, sucha substancja.
– To szkoła, nauka, wychowanie robią z nas, Tadek, ofiary tego, o czym... – zakaszlałem,
nie mogąc wydobyć z siebie głosu.
Byliśmy na miejscu. Nad Zielonym Jeziorem panowała absolutna cisza. Stwierdziłem z
przerażeniem, że nie funkcjonuje nie tylko mój aparat głosowy – nie mogę się także poruszać.
Jeszcze przez chwilę oczy zachowały zdolność postrzegania i dzięki nim mogłem pojąć potworność
zemsty złośliwego demiurga, losu, wszystko jedno, jak zechcę go nazwać. Naokoło
widziałem rozproszone, znieruchomiałe postacie. Były kredowobiałe! Był tam Artur w swoim
wielkim kapeluszu i z laską; byli uczestnicy wycieczki rowerowej skupieni wokół nieruchomych,
białych płomieni ogniska; Barbara, Julian, Jerzy; obok mnie stał Tadek z ręką wyciągniętą
w stronę Cezara. Pies był też biały, cały zrobiony jakby z gipsu lub kredy; fale jeziora,
las, niebo – także.
Pod moją stopą leżała kartka, na której widniały jeszcze resztki tekstu, napisanego w jakimś
przerażającym skurczu przeczucia naszego losu przez poetę Jerzego:
49
Jeżeli kiedykolwiek wydrę z siebie prawdziwą skargę,
zanim wypełnię przypisaną mi ogromną banię
z piaskiem...
Mam przecież dotąd w uszach szum potężnej
klepsydry,
ułożonej z wszechmocnych – jak na mój rozmiar
i siły—rąk.
Czuwam od zmierzchu do zmierzchu,
jestem zawsze na powierzchni, a to męczy.
O wiele bardziej męczy niż pełnoetatowa praca w
biurze,
gdzie jedyną pułapką zastawioną na, mnie jest
monotonia.
Płodność – tej jestem zaciekłym wrogiem, od chwili
kiedy zrozumiałem,
ze wydajemy już nadgniłe owoce.
Nasza klęska jest wpisana w suszący się na sznurku
od bielizny łańcuch kwasu DNA,
tak przynajmniej podał przez radio ostatni wielki
perkusista nauk przyrodniczych.
Po nim następują wyłącznie subtelni saksofonisci
i hałaśliwi trębacze.
Jednym i drugim brak mocy, nie są więc przywódcami
MAS.
Ich przydatność mierzona jest zwykłym przyrządem
używanym wstydliwie
do tych celów w gabinetach personalnych.
Zanim ci ostatni zrobią ze mnie właściwego człowieka
chciałem powiedzieć coś n i e s ł y c h a n i e
w a ż n e g o
z największą przykrością jednak muszę oznajmić,
że właśnie poddany zostałem operacji, z pomyślnym
– jak się zapewne państwo domyślają – rezultatem
i amputowano mnie bez większych komplikacji z tego
świata.
EPILOG
Carcza i Brods wynurzyli się mozolnie z ciemnej otchłani jeziora. On – szczupły, wysmukły,
lekki i utkany jakby z mgiełki. Ona – przysadzista, krępa, i chociaż w porównaniu z nim
ciężka, to jednak też niewiele cięższa od próżni umownej, w której poszczególne atomy oddalone
są od siebie o wiele kilometrów.
Wydostanie się z głębin byłoby dla nich czymś nieosiągalnym, zarówno na gruncie fizyki
teoretycznej, jak i praktycznej, gdyby nie nowa siła, pojawiająca się nagle w bliskim im świecie
i z wielkim zapałem rujnująca wszystkie obowiązujące dotąd prawa. Byliby dalej unieruchomieni
przez miliardy lat, aż do końca tego – i tu, i tam – wszechświata. Byliby właściwie
50
szczęśliwi, ponieważ nie wiedzieli, co to jest szczęście lub nieszczęście, skoro los zepchnął
ich do czarnej głębi i unieruchomił na zawsze, niczym owady zatopione w bursztynie. Jedyne
podróże, jakie mogli odbyć, miały miejsce nie w przestrzeni, lecz w czasie. W przestrzeni
tkwili nie mogąc ruszyć z miejsca nawet na jedną stubilionową milimetra. Czas stał przed
nimi otworem w każdym aspekcie: przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Jakże prędko okazało
się, że to, co z innego punktu widzenia byłoby szalenie interesujące, ba, zakrawające na
czarną magię, w ich wypadku było zwykłą, codzienną nudą. Szarą i bezbarwną egzystencją
wypraną z wszelkich atrakcji...
Brods pomógł swojej towarzyszce wydostać się na brzeg, następnie wysunął się trochę do
przodu i zatrzymał niepewnie. Był tak bardzo zaskoczony nową dla nich sytuacją, że nie potrafił
opanować narastającego podniecenia.
– Jesteśmy wolni! – krzyknął. – Jesteśmy wolni! – krzyknął jeszcze raz. – JESTEŚMY
WOLNI! – krzyknął znowu.
Był jak pijany żeglarz, który wrócił z długiego rejsu do macierzystego portu, i oto, z kieszeniami
pełnymi złotych gwinei, stanął na lądzie z zamiarem puszczenia ich w obieg w najbliższej
spelunce mieszczącej się o dwieście kroków od nabrzeża, aby po krótkiej hulance
wrócić na statek i rozpocząć następny rejs.
– Czego się tak drzesz? – odezwała się Carcza. Była najwidoczniej znacznie bardziej odporna
od Brodsa na niesłychany urok odmiany, jaka ich niespodziewanie spotkała. – Poza
tym nie wiem, czy sobie przypominasz... Nie wiem, czy pamiętasz... – urywała, zamyślając
się coraz bardziej. Rozejrzała się niepewnie po okolicy z taką miną, jakby każdy ruch głowy
sprawiał jej okropny ból.
– Ależ pamiętam—zapewnił ją Brods.
Zrobił znowu kilka kroków do przodu, wyraźnie zachwycony możliwością poruszania się.
Wyciągnął ręce przed siebie i zaczął obracać się dookoła własnej osi. Wyglądał jak lunatyk,
poszukujący właściwego kierunku.
– Chcę, żebyśmy znowu zaczęli... – przerwał na chwilę, szukając właściwego słowa – żebyśmy
zaczęli znowu w ę d r o w a ć.
Był zadowolony, że tak gładko mu poszło odnajdywanie się w nowym—starym świecie. Teraz
był już pewny, że kiedyś byli tutaj razem. Ona i On. I że wędrowali albo szli, czy wreszcie
biegli, a cały świat przesuwał się w miarę ich ruchu do tylu, jakby siedzieli w kinie otoczeni
ekranami, a dookoła nich wyświetlano film pokazujący różne obrazy z t e g o ś w i a t a: las,
krzewy, mech, gdzieniegdzie srebrnozielona mucha, u góry żółto—czerwona gwiazda, po prawej
rów porośnięty trawą, po lewej szosa. A za nimi, nie, przed nimi... Oni, ci którzy...
Nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa, właściwie określającego Tamtych. W końcu
upłynęło wiele tysiącleci, dokładnie nie wiadomo jak wiele, od momentu, kiedy zostali zatrzymani
na granicy zdarzeń i odebrana im została nie tylko możliwość poruszania się, lecz
także mówienia, pisania – używania s ł o w a, wszystko jedno jakiego, tego ważnego, codziennego,
czy ostatecznego. Zarówno ruch, jak i sztuka słowa były im niedostępne.
– Właściwie po co miałyby być nam dostępne – zastanawiał się głośno Brods.
– Nie wiedziałam, że jesteś aż takim niedorajdą – powiedziała Carcza zrezygnowana. –
Spójrz, tam – wskazała ręką polanę oddaloną od nich o kilkadziesiąt kroków.
Ruszyli biegiem, aby po chwili zwolnić, i wreszcie zatrzymać się. Brods rozpoznawał sylwetki
rowerzystów. Zatrzymał się zamyślony. Chciał powiedzieć, że to Oni, ci, którzy ich
prześladowali niegdyś, zostali ukarani, i w tej samej chwili zdał sobie sprawę z absurdalności
takiego myślenia.
– To bez sensu – westchnął.
– Niezupełnie – powiedziała Carcza. Otoczył ją ramieniem i ruszyli przed siebie brzegiem
jeziora.