PIOTR CIELESZ
Z księgi wschodniej
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
Nie blagujmy, powiedzmy wprost, że na tym świecie nic nie rozumiemy. Wszystko wiedzą i
wszystko rozumieją tylko głupcy i blagierzy.
Antoni Czechow
5
na kresach
kościół jest czerwony
ludzie są biali
ziemia jest czarna
i nie ma nic przypadkowego
w tych trzech kolorach
o resztę może się toczyć bójka
przez sześć dni w tygodniu kościół jest zamknięty
to czas kiedy wielkie kłódki nabierają rdzawej treści
klucze do świątyni ma ciotka którą wszyscy znają
mówi się o nich klucze niedzielne
a niedziela
jak to niedziela
przez roztargnienie
spadła z nieba
ołtarz zdobiony zielenią zrobiła babcia
którą wszyscy znają
mszę celebruje dziadek
którego wszyscy znają
służy do mszy – cicho sza –
wujek którego wszyscy znają
dziadek czyta mszę ze starego zeszytu księdza
ksiądz wyjechał na początku lat sześćdziesiątych
zostawił kościół zeszyt i
trochę krwi
królowa liturgia białorusko – polsko – rosyjska się toczy
właśnie taka bo ksiądz pisał niewyraźnie w pośpiechu
już myślał o polsce i o migrenie kochanki
no i ludzie lubią też od czasu do czasu
coś dorzucić od siebie
co niedzielę msza się tli
co tydzień zagląda tu prawda
rozgląda się ciekawie
z niedowierzaniem patrzy na prosty krzyż
i od święta bóg wpadnie
dowiedzieć się zobaczyć
co słychać na kresach
a ja
zbyt daleko od boga
człowiek przypadkowy
czerwony biały i czarny
6
przypadkowo w tym miejscu
traf chciał że właśnie tutaj
patrzę na to wszystko co wszyscy tu znają
i zaczynam czuć to nic
które mnie wypełnia
co dni parę do reszty
bez walki coraz częściej
i zaczynam powoli rozumieć to kłamstwo
tak blisko chodzące za prawdą
zawsze za nią że
pada na nią cień
cień który już nie wszyscy
znają
cień
bez którego krwi
znać będą jedynie
prawdę liturgii
7
nad berezyną
ja
oficer carski
lat dwadzieścia cztery
mniejsza o nazwisko
siedzę tu nad berezyną
przy tańczącym ognisku
z przyjaciółmi
lecz już nie ze wszystkimi
kilku diabli wzięli za głowy
i powłóczyli w nieznane
już jest po bitwie
po rzezi
łka wiatr
trzech moich przyjaciół siedzi tuż obok mnie lecz
wydaje mi się że oddaleni są ode mnie o
jakieś kilkanaście wiorst
przez chwilę jestem pewien że moje blade ręce
ściekają do rzeki brudnobiałą cuchnącą ropą
historii historii w którą najprawdopodobniej
niepotrzebnie się wdałem
ot lubiłem konie świst szabli hazard
to wszystko
kiedy indziej myślę że jestem skuty mrozem
skuty historią skuty jasnością spadającej
prosto na mnie gwiazdy a jednocześnie
rozkuty z rozumu i kuty na cztery czarty wojny
tak
nawet wówczas kiedy wali się mały świat
język lubi igrać ze słowami
a więc siedzę tu nad berezyną
patrzę na topniejące przy ognisku resztki śniegu
i na swoją broń
wiem że moje spojrzenie słabnie
omdlewa jak kobieta
którą kochałem by w końcu znienawidzić
i wiem że to już nie ja
patrzę na broń
to oko lufy tępo spogląda na mnie
karci mnie także ostrym spojrzeniem błysk szabli
przegrałem
przegrałem z własną bronią
nastał czas kiedy muszę – czy to nie dziwne – bronić
8
się przed nią i rozmyślać czy ona kiedykolwiek
tak naprawdę była moja czy też od początku
była przeciwko mnie
jeśli był w ogóle
jakiś początek
moje serce
tu nad berezyną
zaczyna bić tak
jakby chciało mnie zabić
dlaczego nie uciekam
od tego ognia wojny w którym
spalają się resztki rozumu
od trzech moich przyjaciół
pijanych z nieszczęścia losu
nucących stare romanse i
jednocześnie wyjących radośnie jak
wilki które umknęły kulom wytrawnych myśliwych
dlaczego drżący z zimna
nie trzaskam jeszcze
jak zmarznięta gałązka
pod ciężkim żołnierskim butem
dlaczego
przecież do obłędu zostało mi tak niewiele
jedna ścięta głowa francuskiego grenadiera
jedna francuska zalękniona młódka
jeden kieliszek francuskiego szampana
i to wszystko
w imię cara
9
grodno
grodno grodno
stary dom orzeszkowej mijam
muzeum dębów
przechodzę teatr niespiesznie
scenę międzywojnia o której
zbyt mało powiedziano i napisano
idę powoli
zamek nie wpuszcza mnie do siebie
i tak być musi
zbyt dobrze pamiętamy rok 1586
przystaję
kościół farny nie dla mnie jest zabytkową modlitwą
już lepsze płaczące ściany książęcej cerkwi
w których tli się ostatni piorun prawosławia
zaczynam biec
w stronę poczty biegnę
grodno grodno
telegram wysyłam od twoich parków że kocham
a urzędniczka uśmiecha się
rozumie wszystko bez słów
a ja nie wiem nie wiem jeszcze
że kochać mogę prawdziwie
jedynie miasto kobiet lecz
nie jedną kobietę
grodno grodno
stoję nad niemnem
patrzę niemy
na ciebie miasto
za ciebie grodzie
przed ciebie micie
oczy zamykam w więzieniu
i sejm wyobraźni się we mnie odbywa
sejmikują cienie diabłów
lecz ciszej niż głośniej
anioły srebrniki sypią ukradkiem
szepczą najlepsi szpiedzy guberni
grodno grodno
rozkopuję siebie
na nowo czytam archeologię pamięci zamkowej góry
10
rada nieustająca ustaje w radach
abdykuje we mnie ostatni król polskiej rozpaczy
zbyt banalne są kłamstwa targowiczan w
„wiadomościach grodzieńskich”
zbyt prawdziwy jest pożar miasta
u schyłku dziewiętnastego wieku
milczę
niemen prawdami wiruje
grodno grodno białokamienne
patrzę przed siebie
za niemen
zdradliwą rzekę
pełną mielizn i tajemnych głębi
wciągającą w zimne otchłanie
jak piękna kobieta pewna
wielu mężczyzn których głowy
utopi w miłości
na krótko
grodno grodno białokamienne
w stronę polską patrzę
i myślę myślę:
grodno
ileż stron jest w nas słowianach
ileż stron nosi w sobie jeden słowianin
i które strony czytać trzeba głośno pewnie
które ciszej a które trzeba wyrwać z księgi
na zawsze
i które struny wydają fałszywy dźwięk
a które prawdę mówią
brzmieniem nagłym ostrym
grodno grodno białokamienne
czarny kamień we mnie drży
grodno grodno białokamienne
czarna ruś ze mnie drwi
grodno grodno
...
11
nad rzeką roś
koniec września
chłodny wczesny ranek
umarły dziadek
we flanelowej koszuli
w podkasanych spodniach
boso
z syberyjskim plecakiem
łagrowym płóciennym
przewieszonym przez ramię
idzie przez łąki
w stronę rzeki roś
siada na skarpie
patrzy w nurt rzeki
woda pyta
„kim jesteś starcze”
dziadek odpowiada cicho
„jestem rybą
twoją rybą”
i uspokojony odprężony
zasypia
na wieki
zabiera go ze skarpy
wartki nurt
prawosławia
12
bakunia
gdzie się zaczął twój uśmiech
bakunin
gdzie
mój śmiech zaczął się w sali tortur
gdzie się zaczął twój płacz
bakunin
mój płacz zaczął się na ludzkiej komedii
gdzie się zaczęła twoja pewność
bakunin
moja pewność zaczęła się przed plutonem egzekucyjnym
gdzie się zaczęło twoje wahanie
bakunin
moje wahanie zaczęło się w bogu
gdzie się zaczął twój krzyk
bakunin
mój krzyk zaczął się w miłości
gdzie się zaczęło twoje milczenie
bakunin
moje milczenie zaczęło się w wybuchu nienawiści
kiedy się zacząłeś
bakunin
kiedy
czy ja się kiedykolwiek
zacząłem
gdzie się kończysz
bakunin
gdzie
czy ja się gdziekolwiek
kończę
...
13
22 grudnia 1849 roku
siedzieliśmy w sadzie
przy długim stole
o zmierzchu
stary człowiek który już wcześniej
kilkakrotnie
przyglądał mi się o te dwie
trzy sekundy za długo
powiedział do mnie: „gdyby wtedy
rankiem 1849 roku w petersburgu
na placu siemionowskim
kiedy dostojewski ucałował krzyż
i czekał na śmierć
kiedy grigoriew zwariował
przywiązany do pala
gdyby wówczas
wyrok został jednak wykonany
to na pewno nie rozmawialibyśmy ze sobą
tak wytwornie i kulturalnie lecz
zapewniam skoczylibyśmy sobie do oczu”
podniósł delikatnie kieliszek
powoli wypiliśmy
wzmógł się wiatr
po chwili spojrzałem na jego twarz
pomyślałem że to księga i
odrzekłem: „bywają wieczory
tak długie niemal jak życie
stąd do cerkwi dwa kroki jedynie
w każdym z nas siedzących przy stole
jest szczypta szaleństwa
a powietrze dziś takie ostre
jak siekiera”
stary człowiek prawie niedostrzegalnie uśmiechnął się
ktoś stłukł szkło
ciężka łza młodej dziewczyny spadła na stół
gdzieś daleko rozwrzeszczała się burza
biesiada kończyła się
jeszcze raz spojrzeliśmy na siebie
z powściągliwą radością
z garsteczką niepokoju
14
cmentarz białoruski
krok pierwszy:
zburzona kaplica
ruina małej historii
i drepczący starzec obok
wzburzony naiwnie
ruina wielkiej historii
krok drugi:
grób młodego oficera wojska polskiego
pewnie przyjechał na urlop
spotkał wiosenną zwiewną śmierć
zadaję mu pytanie
„kto”
cisza jak przed wystrzałem
zdjęcie na pomniku
jakby wczoraj zrobione
krok trzeci:
hrabia złotopolski leży
przykryty zielskiem nowego świata
złoty polski człowiek
ziemia tu dobra
zbyt dobra
choć ma się rozumieć
nie dla wszystkich
bywa że nagle zapada się pod człowiekiem
i szukaj wiatru w polu
krok czwarty piąty szósty:
polskie nazwiska z trudem można odczytać
złamane krzyże
jeszcze chwila
i zaczyna się we mnie
kres kresów
kresowy bezkres
powoli próchnieje mój krzyż
wyrywam z siebie zielsko pamięci
i spoglądam w niebo
patrzę ikonom
prosto w tajemnicę ich oczu
kroki następne:
chodzę
widzę rzeczy niejasne
słyszę kroki cmentarnej hieny
skrzypienie bram
15
chodzę
żegnam się z bliskimi
żegnam się z dalekimi
żegnam się
odchodzę
czy trzeba uciekać
czy należy dojść
odchodzę
i wiem że w polsce
w moim mieszkaniu
zacznie się we mnie świat
tak zamglony jak jesienny świt
będę się bał
ja
żółty liść
i będę chodził
chodził chodził
ja
...
16
szampanskoje
znużone białoruskie wieczory
znużone lecz
rozwiązłe wieczory
niemen muzyki i tańca płynie
martwy wysocki zdziera gardło
wagańkowski cmentarz to tylko pieśń
a ja
dwudziestopięcioletni
kąpię się
chlapię
w kobiecie czterdziestoletniej
w szampanie
który otworzył ktoś
dwadzieścia lat temu
w szampanie się chlapię
na dnie którego krzyczą czerwone ryby
na dnie którego oplatają mnie wodorosty
i ściskają i płaczą
tak płaczą że eksploduję
ja – zapomniany korek od zupełnie innego szampana
eksploduję na łąkę zielonego prześcieradła
na którym skrzą mienią się szumią
czerwone kropelki
i później zasypiam
skulony w kropli
otulony śmiechem szumu
a rankiem budzi mnie pukanie do drzwi
i zapach chytrego przebiegłego
gruzińskiego koniaku
szampanskoje szampanskoje
17
ikon rodzinnych dalsze widzenia
pamiętam
babcia tuż przed śmiercią
prosiła mnie abym ją wrzucił do rzeki roś
nie zrobiłem tego
nie mogłem jakoś
nie miała sił moja rozedrgana dusza
ale babcia jakimś prawosławnym cudem
chyba tam trafiła
zaświadcza o tym kilka faktów
wiosną rozpoznał babcię prawnuk
w listku wierzbowym niesionym przez
nurt rosi do niemna
a więc babcia płynie daleko
do grodna kowna – miasta kościołów
do miast w których nigdy nie była
widocznie bóg jej podpowiedział
że po śmierci trzeba trochę pozwiedzać świat
bo tylko wówczas można zrozumieć
nie wcześniej
latem babcia jako żabka
na przyrzecznych łąkach
igra niebezpiecznie ze starym bocianem
bocian jest najprawdopodobniej
francuskiego pochodzenia
może to jakiś potomek dzieci wojny
z napoleońskiego odwrotu
ostrożnie trąca babcię – żabkę dziobem
nie czyniąc jej najmniejszej krzywdy
jesienią babcia wychodzi z wody
i wtapia się w maź mgieł
kładzie się na prawym boku i tak płynie
o czym wówczas myśli wie tylko bóg
i dlatego prawnukowie zachodzą do cerkwi
a nuż w którąś z niedziel
coś szepnie im do ucha
babcia – rzeka – mgła
zimą cała moja białoruska rodzina
zmarznięta stoi pod mostem nad przeręblem
przytupują milczą chuchają w dłonie
czekają aż babcia głowę siwą wychyli z
18
mroźnego otworu i powie coś ciepłego
na te tęgie białoruskie mrozy
19
chwile na kresach
te chwile
kiedy pojawiają się słowa
które szukały się tak długo
tak wytrwale tak uparcie
i teraz stoją naprzeciw siebie
niemal bez tchu
utrudzone wędrówką
z samogłoskami poprzetykanymi siwizną
dawnej pewności
te chwile
kiedy pojawiają się słowa
już nie tak młode nie tak harde
jak na początku drogi
ze śladami po ranach
z łezką w oku
z mądrą zmarszczką w kącikach znaczeń
te chwile
kiedy pojawiają się słowa
już nie tak często zaczynające się z dużych liter
już w ogóle nie drwiące z cudzych omyłek
rzadko kończące się wykrzyknikiem
dbające o prosty schludny wygląd
akcentujące powściągliwą nadzieję
te chwile
kiedy pojawiają się słowa
szczęśliwe że się wreszcie spotkały
że mogą podać sobie ręce
że mogą się przytulić
i tak trwać dłuższy czas w objęciu
w milczeniu
te chwile
kiedy pojawiają się słowa
które po trudach drogi
w skupieniu myją swoje twarze
w wodach rzeki niemen
są
bardzo bliskie prawdy
20
Czy było powiedziane słowo? Jeżeli
tak – to w jakim języku? Czy był chłopiec? Ile byśmy musieli
wrzucić lodu do szklanki, żeby zatrzymać Titanic
myśli? Czy całość pamięta o roli
części? W akwarium od ptaków się roi —
co ma pomyśleć botanik?
A teraz wyobraźmy sobie pustkę doskonałą.
Miejsce bez czasu. Gdzie się już dokonało.
Samo powietrze. Po prostu Mekka
powietrza. Tlen i azot. Gdzie
nie spojrzeć. A w nich dzień w dzień
drga samotna powieka.
Josif Brodski
przełożył Adam Pomorski
21
Spis utworów
na kresach
nad berezyną
grodno
nad rzeką roś
bakunin
22 grudnia 1849 roku
cmentarz białoruski
szampanskoje
ikon rodzinnych dalsze widzenia
chwile na kresach