PIOTR CIELESZ
Trzy źródła
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
A jednak w samym smutku jest to błogosławione
pokrzepienie, którego nic nie wysłowi.
ileż dni wulgarnych było mi oszczędzone,
ileż obrzydzenia – dzięki temu smutkowi.
Rzekł pewien poeta: ,,Z muzyki bezdźwięcznej
słodycz do duszy spływa”.
A ja tak myślę, że najprawdziwiej jest piękne
życie, którego nie da się przeżywać.
Konstandinos Kawafis
przełożył Zygmunt Kubiak
5
***
dziadku josipie
któryś przezimował – brrr – w sowieckich łagrach
siedem tęgich zim i któryś przeżył dzięki temu
żeś po trzech latach dostał pracę w kuchni
daj mi trochę śniegu na moją gorączkę
babciu franciszko
która po obłędzie wojny
tuż po stalinowskim otępieniu
wymusiłaś na moim ojcu – oficerze ludowego wojska polskiego
by mnie ochrzczono w pięknym kościółku na pomorzu
daj mi trochę ziemi z ogródka
dziadku piotrze
kolejarzu wileńskich kolei
któryś widział w wołkowysku w czas wojny
transport żydów i któryś wówczas oniemiały
nie miał siły opukać wagonów
daj mi wody ze studni wołkowyskiej
babciu stiepanido
którą wysiedlono do turkmenii
która oparłaś się głodowi i cierpieniu
modląc się uparcie o powrót do swoich ikon
daj mi swoją wiarę
dziadku josipie
babciu Franciszko
dziadku piotrze
babciu stiepanido
6
albrecht dürer postanawia odwiedzić wiek XX
albrecht dürer
niedoszły złotnik
po długich namowach ulega i
postanawia odwiedzić wiek XX
z wielu programów podróży przedłożonych mu do wglądu
– m.in. wenecja niderlandy bazylea –
wybiera wędrówkę podług własnego zamysłu
pragnie zobaczyć wschód
być może tam – myśli jak terminator – tam
gdzie nigdy mnie nie było
dane mi będzie ujrzeć
najłagodniejsze światło
wyrusza z hardą nadzieją
norymberga żegna go rozkapryszonymi mgłami
w piotrogrodzie
w smolnym w roku 1917
sprawiający na pierwszy rzut oka miłe wrażenie człowiek
częstuje go herbatą z samowaru i poklepując po ramieniu
cytuje urywki ze swojej fundamentalnej pracy pt. państwo i rewolucja
nalega także by albrecht dürer wstąpił w szeregi partii
komunistycznej i namalował serię portretów piotrogrodzkich
robotników – „wy takoj wielikij chudożnik”
dürer przez chwilę waha się
zwycięża w nim jednak esteta
nigdy zanadto nie ufał barwom które
trysnęły na ulice piotrogrodu
kilka lat później kiedy lenin umiera
robi szkice do jego portretu
w gałce ocznej wielkiego wodza umieszcza czarny krzyż
szkice te giną w tajemniczych okolicznościach
z wyziębionego pokoju hotelu „angleterre”
w porze obiadu w restauracji do malarza przysiada się młody człowiek
przedstawiający się jako zdecydowany
zwolennik caratu i długo opowiada o tym w jaki
sposób stracił wszystko i wszystkich
monolog o okrucieństwach wojny domowej psuje smak koniaku
ars moriendi
tak tak – myśli dürer – sztukę umierania
posiedli i biali i czerwoni
ogród rewolucji zarósł piołun krwi
7
w bezsenne białe noce malarz zastanawia się
dlaczego tu nie ma jego przyjaciela zacnego pirckheimera a także
z jakich powodów nie odwiedzili go jeszcze
arystoteles i marsilio ficino
obydwaj zafascynowani przecież doskonałą naturą melancholii
gdzież oni są – pyta dürer – dostając
białej jak śnieżna zamieć gorączki
rankiem mistrz z norymbergi zaczyna swą niezwykle żmudną i
wyczerpującą – o czym jeszcze do końca nie wie – pracę nad
poprawkami do sztychu melencolia I
pierwsze trzy poprawki zajmują mu tydzień
zaciśniętą pięść pozbawia wskazującego palca i kciuka
w prawej zwisającej ręce umieszcza pistolet eserówki kapłan
klucze wykrzywia tak wymyślnie by nie pasowały do niczego
na ukraińskim stepie w roku 1933 albrecht dürer
wygłodzony i zły – zaczepiany często i lżony przez
enkawudzistów którzy biorą go jednak zawsze za pomyleńca
i puszczają wolno kopiąc jedynie „job twoju mat’ ” w tyłek –
szwęda się po wioskach
nie ma w nich psa nie ma kota ni szczura
są ludzie
śmierć zjada śmierć brat zżera brata siostra siostrę matka dziecko
ojciec matkę
by dojść do siebie malarz godzinami studiuje kęs darniny
kilka lat później
w zidiociałej od donosów moskwie
– „towariszczi nada ubit’ etowo towariszcza” –
albrecht dürer śledzi z uwagą pracę sądów
tuż przed egzekucją patrzy skazanym w oczy
wędrują w nich czerwone krzyże
dokąd idą – zadaje pytanie malarz – i jednocześnie
przypomina sobie powiedzenie leonarda da vinci
oko zwane oknem duszy jest główną drogą przez którą rozum może
w sposób najobfitszy i najwspanialszy poznać nieskończenie
mnogie dzieła natury
rozum rozum – myśli poirytowany dürer – rozum został
zamordowany w gmachu nkwd na placu dzierżyńskiego
w pośpiechu wraca na ukrainę
w nędznej chacie nad dumnym donem
pożywiając się zupą z pokrzyw staje po raz drugi
przed swoim sztychem – melencolia I cierpliwie czeka
na ruch jego dłoni –
praca nie trwa tym razem długo
dziecko wbija sobie w żołądek pióro
z sakiewki zsuniętej na ziemię wystaje łeb stalina
zmierzch przechodzi nagle w noc
8
pod stalingradem
tuż po bitwie
albrecht dürer ogłuszony jeszcze artyleryjską kanonadą
spotyka w polowej ziemiance effendi kapijewa
laka pisarza i korespondenta wojennego
który bez słowa komentarza daje mu do przeczytania
list niemieckiego żołnierza paula keninga do
narzeczonej w saarbrücken
Dziś porządnie wypiliśmy. Życie żołnierza jest ciężkie i niebezpieczne. Jedyna pociecha to
wódka. Wypiliśmy, zrobiło się wesoło, niech się dzieje co chce! Zaczęliśmy rozmawiać o
swoich przodkach, starożytnych Teutonach. Robert powiedział, że Teutonowie pili krew
zwyciężonych wrogów i uważali to za czyn godny męża. Powiedziałem: „A czy my jesteśmy
gorsi? My też powinniśmy pić krew Rosjan. Krew wroga jest słodka i rozgrzewa ciało jak
wino...”. „A ty być wypił?” – zapytał mnie Robert. „Pewnie że wypiłbym” – odpowiedziałem.
Koledzy zaczęli mnie podbechtywać. Byłem pijany. Pobiegłem do szopy, wyprowadziłem na
podwórze rosyjskiego jeńca, najmłodszego ze wszystkich i zadźgałem jak barana. Upadł.
Podstawiłem do jego piersi kubek od manierki, napełniłem krwią i wychyliłem duszkiem.
Mdliło mnie ale jakoś się przemogłem i nawet przekonałem wszystkich, że to duża
przyjemność. Inni żołnierze też zaczęli wyprowadzać jeńców z szopy, zarzynali ich i pili ich
krew. Takie jest to nasze życie...1
dürer drze list i oskarża kapijewa że sam napisał te przerażające słowa
tłumacz pieśni kaukaskich narodów nic nie odpowiada
i malarz szybko zdaje sobie sprawę z własnej śmieszności
prosi o szklankę samogonu
bimber pozwala mu odzyskać jednoznaczny stosunek
do perspektywy rzezi
kapijew nuci kaukaskie pieśni
malarz zastanawia się przed zaśnięciem czy adolf hitler nie był
czasem tym człowiekiem któremu onegdaj w wiedniu udzielił jednej
lekcji rysunku mówiąc mu zresztą bez ogródek że nigdy nie zostanie
artystą co wywołało kanonadę przekleństw u tego młodego jeszcze
mężczyzny
rankiem w tęgi mróz albrecht dürer znużony
wraca do poprawek do melencolii I
fragmenty cyrkla wyrastają z głowy dziecka
młotek zamierza się na ekierkę
książkę obejmują płomyki
na dalekiej północy
w syberyjskich łagrach
fascynuje go głównie światło i perspektywa
odkrywa w sobie szaloną miłość do wielkich przestrzeni
ale jednocześnie w czasie kołymskiego apelu oślepia go
światło i przeraża zbieżna perspektywa zbrodni
przestrzeń krwi
opowieści o mordach przyjmuje w mroźnym bezgłosie
1 Cyt. za: Effendi Kapijew, Notatki z frontu. Warszawa 1976. Przełożył: Ziemowit Fedecki.
9
dostaje chwilowego
dziewiętnastowiecznego –jak to później sam określi –
pomieszania zmysłów
swoim rozmówcom nie patrzy w oczy
spogląda gdzieś daleko w zakutą kajdanami tajemnicę horyzontu
niemieccy komuniści są wyraźnie zawiedzeni
miał przywieźć chleb – mówią – a przywiózł marzenia
ciszę farby sztalugi oraz akwafortę pt. rozpacz
co za człowiek co za człowiek
albrecht dürer na trzy dni zamyka się w baraku
nic nie je
melencolia I ulega kolejnej przemianie
w białkach oczu przechadzają się kolczaste krzyże
wściekły pies próbuje sobie przegryźć brzuch
rozdarciu ulegają błony nietoperza
w auschwitz – birkenau
po zwiedzeniu byłego obozu zagłady
w milczeniu sięgającym niemal dna duszy
mistrz długo przysłuchuje się
rozmowom młodych niemców żydów i polaków prowadzonym
do późnej nocy w domu pokuty
podobnie jak oni – tyle że w głuchej prawie krematoryjnej
ciszy – zastanawia się jak z kolczastej przeszłości pod
napięciem uczynić przyszłość bez napięcia
dom pokuty opuszcza boso
kieruje swoje drobne kroki ku jasnej górze
od czasu do czasu szkicuje szorstkie twarze polskich wieśniaków
prześladowania żydów
syfilis w bazylei
stracenie savonaroli
polowania na czarownice
zarazy
to wszystko wydaje mu się błahą krwią schyłku średniowiecza
tak
dopiero teraz na jego oczy spada kilka milionów krzyży
w gdańsku na mariackiej
zbywając stare miasto kilkoma machnięciami pędzla
po krótkiej acz intensywnej lekturze schopenhauera
przychodzi czas na trzy następne poprawki do melencolii I
laurowy wieniec okala teraz kości czaszki
obcęgi zaciskają się na paznokciu
piła wrzyna się w udo
albrecht dürer
niedoszły złotnik
10
odczuwa już trudy wędrówki
wraca do niemiec
w więzieniu odwiedza hansa Joachima bohlmanna który w gmachu
monachijskiej pinakotheki oblał kwasem siarkowym jego
trzyczęściowy ołtarz przedstawiający umierającego Chrystusa i
bolejącą matkę boską
dwaj panowie ucinają sobie dłuższą pogawędkę
bohlmann powątpiewa czy kwota 37 milionów dolarów wystarczy
by doprowadzić dzieło do poprzedniego stanu
dürer podziela tę opinię
nie te ręce – powiada osiwiały mistrz – to nie jest
kwestia pieniędzy
malarz zamyka się na kilka dni w celi obok
trochę narzeka że nie da się tu urządzić pracowni ponieważ
jest zbyt mało światła ale – mając już coraz mniej sił –
przystępuje do pracy nad ostatnimi poprawkami do sztychu
gwiazdy na zawsze tracą blask
kwadrat numeru cztery pęka na osiem części
morze zalewa drzewa pomiędzy dwoma przylądkami
albrecht dürer
wycieńczony zasypia
budzi się po trzech dobach sennych koszmarów w berlinie
mieście o dwóch głowach
czym prędzej wsiada do samolotu lufthansy
odlatującego do norymbergi
w swojej pracowni już uspokojony myśli o namalowaniu
nowej wersji apokalipsy
tak tak – szepce do siebie starzec – wszystko
trzeba zacząć od nowa
nazajutrz kładzie na płótnie pierwsze warstwy farby
ręka drży słabnie wzrok
wieczorem dürer umiera
jego kosmyk włosów
rozpoznaje w auschwitz–birkenau
zmartwychwstały hans baldung
po powrocie do niemiec
uczeń wielkiego mistrza
postanawia dokończyć ledwie rozpoczętą pracę nad
nową apokalipsą
baldung wie że nie ma zbyt wiele czasu
11
piosenka–deszczyk
deszczyk wisi
wisi człowiek chwilowy
na szyi człowieka drugiego
który patrzy na sztywny język
a na końcu języka
trzeci człowiek szemrze
deszczyk idzie
idzie człowiek raptowny
z nienawiścią do człowieka drugiego
który płacze swoją miłość
a na końcu miłości
trzeci człowiek pluszcze
deszczyk zacina
zacina człowiek nagły
konie które tratują człowieka drugiego
wyjącego cichutko na drodze
a na końcu drogi
trzeci człowiek mży
deszczyk pada
pada człowiek przelotny
w objęcia człowieka drugiego
który coraz mocniej zaciska ręce
a na końcu rąk
trzeci człowiek szumi
deszczyk kropi
kropi człowiek jesienny
kropelką krwi człowieka drugiego
który kroplę zamienia w rzekę
a na końcu rzeki
trzeci człowiek wyrasta
jak grzyb jak grzyb jak grzyb
12
cmentarz białoruski
kiełbaski kęs
jabłuszka dwa
rogalik biały
tu i tam tam i tu
i popatrz
tutaj też
śmietanki troszkę
gruszeńka soczysta
winka kubek
tu i tam tam i tu
na grobach
cmentarza prawosławnego
na wzgórzu zielonym
wyniosłym
nie pytaj o nic
wystarczy że powiem
że spotkali się tutaj
kat i ofiara
ale sza bo dziadek
jeszcze usłyszy rozmowę o krwi
nie pytaj o nic
kto strzelił pierwszy
kto doniósł
kto wyciągnął nóż
sza bo się babcia zasmuci
i spadnie na nią deszcz łez
lepiej milcz i patrz
tu i tam tam i tu
sera kawalątek
chleba czarnego pajda
śliwek parę
i kucia jest i bliny i kołduny
to taki świata zakątek
gdzie umarli chcą w
spokoju żyć
13
podjęcie rozmowy z jeanem delumeau2
W XVI wieku niełatwo jest dostać się nocą do Augsburga. Montaigne, goszczący wmieście w
1580 r., wpada w zachwyt na widok ślepej bramy, która dzięki dwóm strażnikom pozwala
kontrolować podróżnych przybywających po zachodzie słońca.
zachwyt mędrców
nad strategią rzeczy wymyślnych
na szczęście owe podniosłe emocje
mają krótkotrwały żywot
ślepe bramy nocnych rozmyślań
mało jasności skrzypienie starych dociekań
w augsburgu jest złudna pewność drogi
prawdopodobnie dlatego montaigne
usprawiedliwi się później z
chwilowego zauroczenia
Najpierw ukryte żelazne drzwi, które pierwszy strażnik otwiera nie wychodząc ze swojej izby
położonej ponad sto kroków od tego miejsca: odciąga za pomocą łańcucha «nader długą
drogą i przez moc zakrętów» również żelazny rygiel
drzwi otwierają się z wysiłkiem
człowiek ufny staje w skąpym promieniu światła
a właściwie w gęstwinie mętnej szarości
na jego pierwszą wątpliwość
reaguje łańcuch ostrym dźwiękiem
na słowo ciepłe przyłożona zostaje
zimna obojętność żelaza
zgrzyt
słowa dobre i złe słowa szepczą
o zmowie zakrętów i bram
sto kroków
bardzo mało i
tak dużo
Podróżny przechodzi przez okryty dachem most nad miejską fosą i dociera na placyk, gdzie
podaje swoją tożsamość i adres, pod którym zamieszka w Augsburgu.
które mosty łączą które dzielą
które prowadzą na drugi brzeg gdzie
jak się okazuje
rosa czułość zieleni nuty ptaków
jednakowe
przejście mostu miało niewielki sens
mosty które przytulają i mosty pięści
które z nich są rzeczywistym przekroczeniem granicy
2 Wszystkie cytaty pochodzą z: J. Delumeau, Strach w kulturze Zachodu, przeł. A. Szymanowski, Warszawa
1987, s.7.
14
przejściem do siebie
ile z nich należy przekroczyć
by trafnie rozróżniać ich bynajmniej
nie oczywistą tożsamość
ile razy trzeba podać swoje nazwisko i
adres strażnikowi by wreszcie któregoś dnia
którejś nocy
nie podnosząc nawet głosu
powiedzieć
„nie
nigdy więcej
koniec
nie chcę
nie zamieszkam tutaj
nie zatrzymam się
nigdzie nie zamieszkam
nigdy się nie zatrzymam”
Za mostem zwodzonym otwierają się wielkie drzwi, nader grube, z drewna i wzmocnione
znaczną liczbą wielkich sztab z żelaza. Cudzoziemiec wchodzi przez nie do sali, gdzie jest
zamknięty, sam tylko i bez światła.
w ilu salach
za kompana do poważnej rozmowy
mając jedynie chłodny mur
ile godzin
trzeba przesiedzieć lub ile kroków
odmierzyć od ściany do ściany
by pojąć że cała dotychczasowa droga
była zawiesistą omyłką
spętanego wieloma ideami
rozumu
Ważny szczegół dopełniający to ten ciężki i jednocześnie pomysłowy mechanizm: pod salami i
bramami urządzona jest wielka piwnica mogąca pomieścić pięciuset zbrojnych wraz z końmi
by mogli stawić czoło wszelkiej ewentualności.
samotny filozof
montaigne
i pięciuset zbrojnych
tak jest niemal zawsze
jedna myśl
prosta piękna zadbana
musi przejść przez wiele zimnych sal
by nabrać jeszcze szlachetniejszego wyrazu
musi przechytrzyć strażników
trochę poudawać wariata
mając jednocześnie świadomość
że w każdej chwili może ją dopaść
pięciuset zbrojnych
15
jedna myśl
pięciuset zbrojnych
tak było w roku 1580
kiedy montaigne chciał
dostać się nocą do augsburga
tak jest i teraz
tak będzie również jutro
16
kropla
za oknem leje
pada deszcz
we mnie mżawka wątpliwości
kropelki zwątpień
z nieba krople
krople krople
krople
a wśród nich
największa
Twoja
Panie
i ustaje we mnie
deszczyk zwątpienia
pojawia się w sercu
kropla spokoju
17
aleksander wertyński śpiewa
dlaczego płaczecie
na cóż ten lament opuszczona morfinistko
przecież to tylko chory wertyński
tak ten sam co również w szanghaju w
bukareszcie w paryżu na łotwie i w czerniowcach
śpiewa aleksander mikołajewicz
że w stroju pierrota
a za kogo wy przebraliście swoje dusze
rosyjscy dandysi
dlaczego uśmiechacie się ironicznie
ach tak że to właśnie on zmęczony klown
że w warszawie się najbardziej śmiali a w sopocie
zemdlała piękna polka w półuśmiechu
wertyński śpiewa
że wyobraźcie sobie
bez kobiet na świecie najlepiej jest żyć
jeżeli świat jest o świcie nad
bałtyckim morzem
dlaczego chcecie zabić
gaspada
toż to aleksander wertyński
on tylko tak na pokaz załamuje ręce
to tylko taka gra
za dużo chyba kokainy i ten alkohol i te łzy
pamiętacie nucących białogwardzistów w odessie
jego pieśni melancholię jak sznur
zakładały na długie szyje bladych dam
tak
z blasku baronowej pozostało jedynie światło
jej brylantów
wertyński śpiewa śpiewa śpiewa
że aż strach że aż miłość że aż nienawiść
a statek „wielki książę aleksander michajłowicz”
odpływa do konstantynopola
dlaczego razem siedzicie przy stoliku
dlaczego nie sama dlaczego nie sam
jedynie z płomieniem świecy płomieniem oczu
obłąkanych z cierpieniem w drogich futrach
lękiem w mundurze zapiętym pod szyję
przecież aleksander wertyński również na sachalinie
w tęgi mróz śpiewał z samochodu
odmrażał zlodowaciałe duszyczki
samotne jak on
18
cicho trzaskał smutek zaśnieżonych dusz
kochać kochać kochać
w miłości zbyt grubo jest położona biała szminka
posłuchajcie
ta pieśń to lampka nieszczęśliwego
szampana
dlaczego wychodzicie
nie warto nie ma po co
tam na zewnątrz nie ma nic
tutaj się jeszcze życie tli
on śpiewa że to tak dobrze siedzieć i pić
pić i siedzieć
będziecie go słyszeć nad ranem
wertyński aleksander śpiewa że to wspaniała rzecz
obudzić się w samotności rodzącej jeszcze
większą samotność
będzie przychodził do was o świcie
stawał nad zmiętą pościelą i płakał
czerwonymi łzami śpiewając o waszych
łzach
19
„rheinmetall”
gdzie uderzyć
by nie skrzywdzić
prawdy
gdzie uderzyć
by nie ogłuszyć
nadziei
na którą literę postawić
by wygrać z najmniejszym nawet
kłamstwem
które wybrać litery
by wiedzieć że nie zawiodą
w połowie własnego zdania
jak zburzyć ten
umowny wieloletni porządek
by powstał dom
do którego zechcą zajść
na dłuższą pogawędkę
przypadkowi przechodnie
ludzie którzy na końcu zdania
stawiają częściej pytajnik
aniżeli kropkę czy wykrzyknik
gdzie
na którą
które
jak
20
atlantic
przyszedł dziadek
rozmawialiśmy o zgubach
o tym jak ludzie gubią
zapalniczki długopisy parasolki
w świętym miejscu
babcia zostawiła w kościele parasolkę
nikt nie oddał a pamięta że
wszyscy się modlili
dziadek pokazuje piękny zegarek
atlantic
bardzo dokładny szwajcar
nie taki roztrzepany jak człowiek
zegarek patrzy na nas
patrzy jak po nas spływa życie
dobry Boże
nie daj nam się zgubić
21
„litieraturnaja gazieta”
kuzyn ojca
posiwiały lecz chłop silny jak tur
jego siostra – nastajaszczaja żeńszczina
i ja ni to ni sio
„litieratumaja gazieta”
na niej czarny chleb kapczonka
kęs kiełbasy ogórki pomidory
cebula trochę ciasta
umarły musi zjeść by żyć
pada letni deszcz
bóg z nim
kuzyn ojca smuci smętną pieśń
wiatr rozdmuchuje słowa
płynie powoli czas
czort z nim
siedzimy na wzgórzu
przy grobie brata kuzyna mego ojca
któremu wściekły sąsiad ot tak na dobranoc
poderżnął przy płocie gardło wyjąc przy tym
że mu nie straszna syberia
siedzimy na wyżynie wołkowyskiej
na cmentarzu prawosławnym
skąd przy dobrej pogodzie widać cały świat
jak na zakrwawionej dłoni
i trochę białorusi
ustaje deszczyk
białoruś odpoczywa
sapie lekko
a ja ni to ni sio
zaczynam ją powoli nienawidzić
22
wemer herzog – nosferatu:
phantom der nacht – impresja
pierwsze dary słońca
morze jest spokojne
wyszumiało się w nocy
cisza
jak w teatrze na sekundę przed podniesieniem kurtyny
plaża jest jasnoszara
mężczyzna i kobieta
idą powoli środkiem plaży
jak po wielkiej miłosnej pościeli
nie rozmawiają ze sobą
obejmują się
myślą że nikt ich nie widzi
mylą się
widzi ich granitowe oko życia
wybija ósma
krótkie pożegnanie
„nie jedź nie jedź”
mężczyzna wyjeżdża z miasta
przed nim długa podróż
w drodze zatrzymuje się kilkakrotnie
oberża cyganie ognisko
„czy musi pan tam jechać”
zmienia konia
z każdym dniem więcej pagórków
później wzgórza powoli przechodzące w góry
coraz bardziej kręte trakty
jeździec odczuwa zmęczenie
myśli że nikt go nie widzi
myli się
widzi go zawiłość leśnej pajęczyny
wieczór
kobieta stoi nad brzegiem morza
bez pośpiechu nadciągają chmury
pewne swoje potęgi
wiatr rozwiewa długie czarne włosy kobiety
fale przypominają sobie o swej mocy
rosną rosną rosną
kobieta zawraca w stronę wydm
ma niespokojne oczy
23
zatrzymuje się
zastyga
myśli że nikt jej nie widzi
myli się
przez sekundę widzi ją mały szczur
pierwsze prezenty tajemnicy
góry
czarna kareta jedzie wielkim wąwozem
mężczyzna dojeżdża do zamku nosferatu
zamek jest zniszczony
mury pokryte są wrzodami
księżyc oświetla chorobę przeszłości
mężczyzna mówi do siebie: „panem tu
w tych szarych murach powinien być
pająk”
północ
morze jest wściekłe
wiatr zwariował
drobiny piasku wpadają w niebieskie oczy kobiety
kobieta zaczyna biec w stronę małego
cmentarza na wydmach
myśli że nikt jej nie widzi
myli się
widzi ją maleńka śmierć
przygląda się jej z rozbawieniem
gęstwina krzyży
już prawie nie widać kobiety
prawie nie widać
zlewa się z ciemnością
słychać jęk wichury
po północy
mężczyzna przebywa w zamku nosferatu
przednie wino owoce świeże mięso mięso
mięso
jątrzą światło ogromne świece
nosferatu jest cały w czerni
„brak miłości jest prawdziwą udręką”
wychudły drżący lekko
„mieszkańcy miasta nie potrafią zrozumieć
duszy myśliwego”
w ręce trzyma pajęczą sieć
prawie go nie widać
prawie nie widać
zlewa się z ciemnością
24
słychać lękliwy głos sowy
skrzypek gra muzykę dzieci nocy
nie słychać już słów mężczyzny
nosferatu wypija krew
zdychają płomienie świec
rodzą się szczurze trumny
nic nie widać
kilka tygodni później
wytężam wzrok
i widzę mężczyznę jak gna na siwym koniu
przez pustynię tatarów
jeździec
na którego ona czeka
w wielkiej miłosnej pościeli
„siostro przełożona niech siostra
zatrzyma czarne trumny”
w nocnej koszuli mokrego lęku
jeździec
na którego my wszyscy
czy chcemy tego czy nie
czekamy
z tysiącem złudzeń
szamoczących się w pajęczynach wyobraźni
widzę go
jak gna drapiąc konia coraz dłuższymi paznokciami
myśli że nikt go nie widzi
myli się
widzi go kobieta o czarnych jak żałobna
suknia włosach
leżąca cicho na białym łożu z krzykiem
nabrzmiałego czerwonego łona
otwartego jak brama małego
piekła
„zło jest w drodze”
czy wy nie widzicie
czy wy nie słyszycie
czy wy nie czujecie
a w mieście
starym zmęczonym mieście
tysiące białych szczurów
mieszkańcy tańczą tańczą
mieszkańcy piją piją
mieszkańcy śpiewają ach śpiewają
mieszkańcy kochają się w objęciach spazmu
ile wlezie ile wyjdzie ile zostanie
25
powoli barwa ich ciał staje się jasnoszara
szczury z chichotem powtarzają ludzkie zachowania
ostatnia uczta przed zarazą
zła
śmierć przegląda się w oczach ludzi
myśli: „o mój boże
o mój wielki boże
ileż znów będzie roboty
by powstał maleńki
mit”
26
w muzeum
stary człowiek
spaceruje po muzeum
długo ogląda eksponaty
zaczepia młodą dziewczynę
mówi do niej: ja również
jestem muzeum
do mnie trzeba wchodzić w filcowych kapciach
we mnie nie wolno niczego dotykać
i trzeba zachować ciszę
ze mnie nie wolno kraść
kiedy mnie o coś zapytać
nie zawsze odpowiadam
dziewczyna
długo przygląda się
staremu człowiekowi
stary człowiek
prezentuje się na akwareli
całkiem nieźle
27
zły sen cara
car źle spał
w lipcową noc
rozum przewracał się z boku na bok
w szarych mundurach myszy biegały oszalałe po głowie
w poszukiwaniu sztabskapitana – zbawiciela
złote ruble spadały na ulice petersburga jak grad
lecz jurodiwi nie zwracali na nie uwagi
śmiali się w zaułkach a na plecach cytowali martwe dusze
w salonach oficerowie pili ukradkiem samogon
piękne damy mdlały częściej niż zwykle
zbyt wielu już było kochanków
kończył się wiek
wilki były już bardziej pewne żołnierzy
car źle spał
w lipcową deszczową noc
przyśniła mu się matka którą w moskwie
w porze obiadu pożarły szczury
przyśnił mu się ojciec którego
w czasie parady zadziobał orzeł
przyśnił mu się brat który
w ogrodzie marzył by zostać królem tajgi
przyśniła mu się siostra która
jak piórko powoli opadała w otchłań stepu
car źle spał
w lipcową deszczową czarną noc
ale dopiero po kilku godzinach
kiedy przyśniło mu się
że do komnaty bocznym wejściem wbiegają
trzy największe szczury południowych guberni
że przez okno z rozwartymi dziobami
wlatuje siedem kaukaskich orłów
że jego łóżko zarasta wściekłą tajgą
a w miejsce rąk i nóg z jego ciała
wyrastają powoli małe piórka i kępki traw
dopiero wówczas car zerwał się z łóżka
i zaczął krzyczeć wniebogłosy
a czarne morze nieba
odpowiedziało mu
ulewą bagnetów
car źle spał
28
czarny lipcowy szatan
przestał w niego wierzyć
kończył się wiek
wilki na północy
zagryzły trzech śpiących
oficerów
29
młody niemiec
młody niemiec
rüdiger
student filozofii z köln
którego w lipcu 1980 roku
oprowadzałem po westerplatte
doskonale znał historię walk wrześniowych
w antykwariacie na gdańskim starym mieście
kupił niemieckie wydanie dostojewskiego
cieszył się jak dziecko i jednocześnie dziwił
że w polsce tak niewiele kosztują stare książki
w katedrze oliwskiej zachwyciło go brzmienie organów
nie podobało mu się tylko że w czasie koncertu
zbierane są pieniądze
wieczorem w domu mojej siostry
rozmawialiśmy o grassie gadamerze i
dwudziestowiecznych dyktaturach
zauważyłem wówczas że ten młody niemiec
którego ojciec walczył na froncie wschodnim
mówi zupełnie innym niemieckim od tego
do którego zdążyłem się przyzwyczaić
jego głos miał subtelną barwę
mówił śpiewnie cicho i delikatnie
często się przy tym łagodnie uśmiechał
pomyślałem przez chwilę
że znamy się od dziecka
że razem we wrzeszczu kopaliśmy piłkę
i chodziliśmy pod lotnisko na wagary
że po prostu jesteśmy
starymi przyjaciółmi
którym życie dało
dwa różne
paszporty
30
noc na turbaczu
poszli o trzeciej w nocy
z flaszką albo i z dwiema
we dwóch albo we trzech
(diabeł w szczegółach tkwi)
poszli na turbacz
zachwycić się słońca wschodzeniem
olśnić swoją młodość
usiedli na trawie na szczycie
wypili
pierwszy drugi albo i trzeci łyk
patrzyli
słońca nie było
ale nagle stało się jasno widno
ach ta młodość
zawsze źle usiądzie
plecami do światła
dobry Boże
daj mi słońce
albo dwa trzy
daj ciepło młodym ciałom
olśnij ich
obdarz ich promieniem życia
i zejdź na turbacz
posiedź tam chwilę
albo i dwie i trzy
popatrz na polską ziemię
31
zabójstwo marii wisnowskiej
artystki teatru rozmaitości
dokonane w warszawie w połowie roku 1890
och bartenjew
coś ty zrobił
zupełnie się pogubiłeś w tej
warszawie bartenjew w tym
przeklętym mieście
jak to często po dużej wódce
powiadali twoi koledzy
zagubiony w polskim pięknie
zabiłeś
kula weszła dwa centymetry od lewej piersi
piersi o której tyle śniłeś
przebiła serce
serce o którym rozprawiałeś godzinami w zachwycie
utkwiła w kręgosłupie
kręgosłupie o którym napomknąłeś kiedyś
że jest doskonały jak
miłość
cóż
nie wiedziałeś jeszcze
że miłość potrafi także
doskonale zabijać
tuż przed śmiercią powiedziała do ciebie
„zabij zabij mnie
a potem siebie
żegnaj na zawsze”
och bartenjew bartenjew
czyś wówczas zapomniał że ona ciągle
za dużo mówiła
szczególnie zbyt wiele jak na taki
mały romans
przed wystrzałem
mocno ją przytuliłeś lewą ręką
tak samo jak przy pocałunku
nie pamiętasz kiedy wskazujący palec
prawej ręki nacisnął spust
to zrozumiałe
któż by pamiętał o takich drobnostkach
w tak potężnym huku myśli
32
warszawską artystkę zabiłeś
bartenjew
a przecież ty
największy brzydal wśród carskich adoratorów
powinieneś miłować nadwiślańskie piękno
a już na pewno w apartamencie
urządzonym nadzwyczaj żałobnie
wszak to niepospolity kontrast
taki za którym powinni przepadać ludzie podobni tobie
czyli nieco za dużo pijący w ostatnich miesiącach
och bartenjew
twój obrońca miał rację mówiąc na procesie
„wszystko nie tak nie tak nie tak”
to prawda
nikt nie zrozumiał jeszcze do końca
zawiłej mowy grobowców na cmentarzach miłości
dość pospolita ciepła letnia noc
dom pod numerem czternastym na ulicy nowogrodzkiej
żadnych błyskawic pochodu mgieł
niepokojących szelestów tajemnych kroków
ani człowieka w czarnej pelerynie
romantyzm nie był już w najlepszej kondycji
jednym słowem
nic nadzwyczajnego
a ty bartenjew
zabiłeś
marię wisnowską
warszawski wdzięk melancholii
oczywiście
jej kokieteria jej namiętność
jej słodka przewrotność
nie ty jeden poznałeś ich kruchy smak
znacznie lepiej poznałeś cierpki
smak zazdrości
ale czy nie nazbyt rychło miłość
zaczęła ci się w kieliszku
mieszać z kryształowym wstrętem
bartenjew bartenjew
ty komet grodzieńskiego pułku huzarów lejbgwardii
pochodzący z zacnej i możnej rodziny w której
dziejach tylko raz popełniono nietakt
samobójstwo
powinieneś mieć wszak znacznie większy dystans
do ziemskich spraw
33
a jednak nie potrafiłeś zapanować nad sobą
cóż dopiero nad miłością
to oczywiste że nie tak łatwo można zrozumieć
kobietę która widziała tysiąc zjaw i powtarzała
w kółko że jeszcze zdąży być w ameryce
oraz plotła wieczorami o złych znakach wierząc
w piętno przepowiedni
ale czyż miłość to nie jest tysiąc zjaw
i ciągłe marzenie o nieodkrytej ameryce
och bartenjew
coś ty zrobił bartenjew
zabiłeś
było tyle krwi z tej miłości
że wyleciało ci z głowy żeby
strzelić do siebie
w swój huzarski łeb
byłeś za młody i za głupi
by zrozumieć to co wisnowska
napisała w swoim pamiętniku
„anioły upadają i stają się
szatanami”
zapomniałeś się na śmierć
bartenjew
nie skorzystałeś z rady carskich oficerów
by się raz na zawsze pożegnać ze swoim
marnym życiem
co to to nie
nawet najgorsi uczniowie szatana
nie potrafią strzelić do siebie
och bartenjew
to co zrobiłeś nadaje się jedynie na
wiersz
wiersz zniesie wszystko
34
kunst der fuge
capriccioso
ja
bach
wirtuoz i
– co tu będziemy gadać po próżnicy –
genialny kompozytor
– a niech tam –
bóg muzyki
nigdy nie przypuszczałem że
to będą moje ostatnie dźwięki
może nadto byłem – cha cha – pyszny
no i miałem się później – ach – z pyszna
malinconico
dwa wylewy
dwa wylewy krwi do
misternej partytury mojego mózgu
mózgu w którym pełno było jeszcze
grubych zwojów zapasów nutowych
i nowych – zapewniam że wielce intrygujących
zamysłów kompozycyjnych
andante
requiem mojego organizmu
nie byłem przygotowany na tak wysoki ton
wszak nic mi nie dolegało
czułem się zdrów jak stradivarius
nawet struny głosowe – choć często darłem się
wniebogłosy – pozostawały w
jak najlepszym porządku
musicie mi wierzyć na górne c
con gravita
teraz
kiedy jestem już
czystą sztuką
i od czasu do czasu
wsłuchuję się w podniebny szum mojej krwi
przyznaję że owe dwa kontrapunkty
w postaci wylewu
dają mi wiele do myślenia
35
tutta la forza
to było zaiste wielkie dzieło
opus dei
najkrótsza symfonia
najwyższego z najwyższych
symfonia krwi
która mnie zabiła
maestoso
widocznie nadszedł czas
dla mnie
niemieckiego bożka muzyki
czas
wsłuchujcie się w jego niezliczone melodie
powiadam wam
wsłuchujcie się
fine
...
36
arcypolskie
co jest twarzą
stanie się kreską zimną
co jest ręką
stanie się drżącym oderwanym ramieniem
co jest mową jasną
stanie się ciemną górą bełkotu
co jest duchem czasu
stanie się diabłem tego co skończone
co jest prawdą
nazywać będzie również tym imieniem wielkie kłamstwa
co jest miłosnym wyznaniem
ograniczy się do szamotaniny samogłosek
co jest
co
nic
nic takiego
kto jest kobietą
stanie się mężczyzną
kto jest u władzy
tego ona wyśmieje
kto jest żebrakiem
zostanie księciem kundli
kto jest chlebem
przemieni się w sól
kto jest solą
tego ocean zagarnie
kto jest
kto
tego nie będzie
choć będzie
jadł
37
pił
czytał i
pisał
kto
nikt
nikt będzie
prowadził wszystkich za rękę
donikąd
38
Carska historia
Żołnierze carscy. Żołnierze bez krwi. Żołnierze z kości.
Żołnierze z innej krwi. Żołnierze z kości z ością w gardle.
Krótka droga. Krótkie dni. Długa wojna. Krótki krzyk.
Długa pamięć. Długie sny. Pierwsze kłamstwa. Zbyt wielkie.
Żołnierze carscy. Krótka droga. Pędzi trojka wojny.
Pędzi strach z innej krwi. Spada jastrząb.
Wylatują w powietrze wielkie słowa. Wylatuje w powietrze
mały człowiek. Kości na stepie. Pamięć krwi. Żołnierze carscy.
Żywi i martwi. Z krwi i kości. Żołnierze wielkiego kłamstwa.
Żołnierze małej prawdy. Długie, koszmarne sny historii.
Żołnierze carscy. Krótki krzyk. Żołnierze...
39
bonn – köln – warszawa
głosy głosy
polskich emigrantów
w kawiarni „aktuell” w centrum bonn
w „papajoe’s biersalon” w köln
gdzie – biere und klaviere – słychać
często swojską jazzową nutę
zgiełk wartości w małych drinkach
wyborna kawa capuccino
głowy głowy
talking heads
zdziesiątkowane słowa
słowa słowa
coraz częściej bez znaczenia
mieniące się w szampanie dekadencji
słowa z ceną zgrabnie wetkniętą
między zęby samogłosek
słowa bez twarzy
twarze twarze
polskich dziewczyn polskich kobiet
wiele piękna ale już ukradkiem sposobiącego się
do odejścia potrzebującego coraz to nowych kosmetyków
sanara – neue zeiten für ihr haar
wiele piękna śniącego o pierwszej polskiej
spazmatycznej miłości
głosy głosy głowy głowy
słowa słowa twarze twarze
i jakże prawdziwy namiętny pocałunek
dwóch młodych niemek przy barze
i głos katedry
podświetlonej wielkimi reflektorami
zrównoważona mowa stuleci
spokojny surowy głos dziejów
głos – niemal milczenie
do którego muru
przytulam delikatnie
polską melancholię
i głos polskiej emigrantki
studentki slawistyki i ekonomii
nieco chrapliwy
ale pasujący do jej nazbyt pretensjonalnego
bońskiego mieszkania w dzielnicy holzlar
zasuszona złamana róża w prezerwatywie
kot chruszczow
40
podchmielone akwarele
biografia polańskiego
na białym stoliku „buch aktuell” i
rozmowa z andrzejem szczypiorskim
„ohne toleranz kann ich nicht leben”
tak
zakochać się można jedynie w manierycznej pustce
i pewnym siebie wypucowanym chłodzie
i jej głos jej rozbawiony głos
kiedy czytała mi po niemiecku
swoje wiersze i fragmenty dziennika
„meine identifikationen als polin
existiert nicht”
„distanz und nur distanz und liebe
neue liebe viel liebe”
jej głos narzekający na ułomności polskich sylab
chwalący precyzję niemczyzny
i na koniec
dający wreszcie trochę ciepła
głos billie holiday
czytałem raz jeszcze
niemieckie wiersze polskiej emigrantki
w mieszkaniu na krakowskim przedmieściu
przez okno widać kościół św. anny
zamek królewski oraz znanego poetę który
do dziś nie może zrozumieć dlaczego internowanie
nie spotęgowało siły jego metafor
rośnie tłum demonstrujących studentów
głosy głosy głowy głowy
słowa słowa twarze twarze
czytam raz jeszcze
i zastanawiam się czy ta emigrantka wie o tym
że kiedy przychodzą wiersze
kończy się świat a zaczyna wszechświat
w języku
że wówczas poeta się rodzi ale
jednocześnie umiera
nie wiem nie wiem
wiem jedynie
że znów zaczyna się
długa polska noc
41
***
wiersz o polsce
jeszcze nie przyszedł
czekają na niego
coraz bardziej zniecierpliwieni
polscy poeci
polscy poeci
poeci z krakowa z warszawy z wrocławia
z gdańska z kozich wólek
polscy poeci z getyngi z paryża
z chicago kapsztadu sydney
ze lwowa wilna
wiersz o polsce
podobno widziano go nad bałtyckim morzem
na plaży w ustce pod wieczór
nagi wszedł do wody i popłynął
czekano do późnej nocy
rozniecając małe ogniska
na próżno
wróciły jedynie umęczone mewy
nad ranem morze wypluło odrobinę
zsiniałego żalu
wiersz o polsce
podobno słyszano jego fragment
na gdańskim starym mieście
gdy nagle zgasło światło w
starczych kamienicach na mariackiej
usłyszany fragment brzmiał:
„polska nigdy nie będzie prawdą
dzień który się nigdy nie kończy
zapowiada szaleńczą wieczną noc”
maleńki ognik tych słów
przekazywany jest z rąk do rąk
czystych i
brudnych
polscy poeci
nie śpią po nocach
czekają na najprawdziwszy wiersz
ryzykownie wychylają się przez okna
spoglądają w niebo spodziewając się jakiegoś znaku
42
wydzwaniają nerwowo do siebie
rozpytują wśród prostych ludzi
łowią każde słowo które przynosi wschodni wiatr
kręcą się po cmentarzach kościołach
zbyt dużych gabinetach
polscy poeci
żaden z nich nie chce stracić tej chwili
kiedy wreszcie przyjdzie
najprawdziwszy wiersz o polsce
każdy chce być pierwszy
każdy pragnie by pod ostatnim wersem
jaśniało jego nazwisko
polscy poeci
nie wiedzą że ten do którego przyjdą
nagie czyste strofy
po ich przeczytaniu
zamilknie
na cały wiek
43
Spis utworów
*** (dziadku josipie...)
albrecht dürer postanawia odwiedzić wiek XX
piosenka – deszczyk
cmentarz białoruski
podjęcie rozmowy z jeanem delumeau
kropla
aleksander wertyński śpiewa
„rheinmetall”
atlantic
„litieraturnaja gazieta”
wemer herzog – nosferatu: phantom der nacht – impresja
w muzeum
zły sen cara
młody niemiec
noc na turbaczu
zabójstwo marii wisnowskiej artystki teatru rozmaitości dokonane w warszawie w połowie
roku 1890
kunst der fuge
arcypolskie
Carska historia
bonn – köln – warszawa
*** (wiersz o polsce...)